Tomasz Maruszewski

Psychologia
poznania

6WP
GDASKIE
WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE
Gdask 2001

Copyright 2001 by Tomasz Maruszewski oraz Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gdask 2001.
Wszystkie prawa zastrzeone.
Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana ani w aden inny sposb reprodukowana
lub odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdaskiego Wydawnictwa
Psychologicznego.
Wydanie drugie rozszerzone
Edytor: Anna Switajska
Redakcja: Magorzata Jaworska
Korekta: Magda Witucka
Skad: Maria Chojnicka
Opracowanie graficzne: Agnieszka Wjkowska

ISBN 83-87957-51-8

Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

d, ul wirki 2
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.
ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel7fax 058/551-61-04, 551-11-01
e-mail: gwp@gwp.gda.pl
http://www.gwp.pl

Spis treci
Wstp ......................................................................................................................................... 9
Rozdzia 1. Problemy podstawowe .............................................................................................
1.1. Dwa stwa na temat historii psychologii poznawczej ......................................................
1.2. Szerokie i wskie rozumienie procesw poznawczych ....................................................
1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy ...............................................................................
1.4. Czy istniej specyficzne waciwoci procesw poznawczych
wystpujcych w interakcjach spoecznych ...........................................................................

11
11
17
24
28

Rozdzia 2. Spostrzeganie ........................................................................................................... 32

2.1. Problemy podstawowe .................................................................................................. 32
2.2. Fazy procesu spostrzegania ........................................................................................... 37
2.3. Spr o struktur spostrzee w psychologii klasycznej jako
wprowadzenie do analizy relacji midzy elementami sensorycznymi i percepcyjnymi ......... 41
2.4. Spostrzeganie jako proces kategoryzacji percepcyjnej....................................................... 50
2.4.1. Kategoryzacja sensoryczna - detektory cech i ich gatunkowe
zrnicowanie. Specyficzno detektorw twarzy i ich roli w funkcjonowaniu
spoecznym i emocjonalnym ................................................................................. 50
2.4.2. Kategoryzacja w obrbie pamici - schematy ....................................................... 53
2.4.3. Mechanizmy konfrontacji danych sensorycznych i pamiciowych
- koncepcja gotowoci i obronnoci percepcyjnej .................................................. 55
2.4.4. Cykl percepcyjny Neissera. Rola eksploracji w spostrzeganiu.
Konsekwencje utrwalenia schematw eksploracyjnych dla spostrzegania
- psychologia reklamy ......................................................................................... 62
2.5. Koncepcja ekologiczna spostrzegania ............................................................................. 67
2.5.1. Percepcja bezporednia i percepcja porednia ........................................................ 67
2.5.2. Percepcja bezporednia wiata zewntrznego ..........................................................70
2.5.3. Percepcja bezporednia wiata wewntrznego ....................................................... 72
Rozdzia 3. Uwaga ....................................................................................................................
3.1. Funkcje uwagi ..............................................................................................................
3.2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi ...................................................................................
3.3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w badaniach nad uwag................................

76
76
82
85

PS/CHOIWA POZNANIA
3.3.1. Czujno ................................................................................................... 85
3.3.2. Przeszukiwanie ........................................................................................... 89
3.3.3. Procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej ...................................................... 91
3.3.3.1. Teoria filtra uwagowego Broadbenta ......................................................... 91
3.3.3.2. Teoria wielu filtrw uwagowych Treisman .................................................. 94
3.3.4. Alokacja zasobw uwagi - teoria zasobw uwagi .............................................. 96
3.4. Dystraktory ...................................................................................................... 103
3.5. Czynnoci automatyczne i kontrolowane ................................................................ 106
3.6. Refleksyjno i bezrefleksyjno ........................................................................... 109

Rozdzia 4. Pami ....................................................................................................... 117

4.1. Pami jako zdolno i pami jako proces ............................................................ 117
4.2. Fazy procesu pamiciowego ................................................................................ 121
4.3. Rodzaje procesw pamiciowych wyodrbnionych ze wzgldu na rne kryteria ............. 126
4.3.1. Kryterium czasu przechowania: pami ultrakrtka, krtkotrwaa i trwata .............. 126
4.3.1.1. Pami ultrakrtka (sensoryczna) .......................................................... 128
4.3.1.2. Pami krtkotrwaa ........................................................................... 134
4.3.1.3. Pami trwata ................................................................................... 141
4.3.1.4. Dowody odrbnoci pamici krtkotrwaej i trwaej ................................... 148
4.3.2. Klasyfikacja pamici ze wzgldu na format przechowywanych
informacji - pami semantyczna i pami epizodyczna..................................... 152
4.3.3. Podzia ze wzgldu na formy przechowania i mechanizmy wydobycia
- pami deklaratywna i niedeklaratywna ........................................................ 160
4.3.4. Podzia ze wzgldu na kryterium mechanizmw wydobycia
- pami jawna i pami ukryta ................................................................... 162
Rozdzia 5. Procesy pamiciowe ..................................................................................... 164
5.1. Pami niedeklaratywna ...................................................................................... 164
5.1.1. Warunkowanie .......................................................................................... 164
5.1.2. Efekt torowania (priming) ............................................................................ 168
5.1.3. Pami proceduralna .................................................................................. 170
5.1.4. Habituacja i sensytyzacja ............................................................................ 171
5.2. Pami deklaratywna ......................................................................................... 172
5.2.1. Pami semantyczna ................................................................................. 172
5.2.2. Pami epizodyczna - organizacja informacji .................................................. 179
5.3. Podstawowe mechanizmy pamici ........................................................................ 182
5.3.1. Mechanizmy zapamitywania ........................................................................ 182
5.3.1.1. Zapamitywanie w pamici operacyjnej ................................................... 185
5.3.1.2. Zapamitywanie w pamici trwaej ......................................................... 189
5.3.2. Mechanizmy przechowania .......................................................................... 195
5.3.2.1. Przechowanie w pamici krtkotrwaej .................................................. 195
5.3.2.2. Przechowanie w pamici trwaej ........................................................... 197
5.3.3. Mechanizmy odtwarzania ............................................................................ 202

SPIS TRECI

Rozdzia 6. Pami autobiograficzna ......................................................................................... 211

6.1. Wprowadzenie - czym jest pami autobiograficzna....................................................... 211
6.2. Metody badania pamici autobiograficznej ................................................................... 217
6.2.1.
6.2.2.
6.2.3.
6.2.4.
6.2.5.

Metoda swobodnych skojarze Galtona ...............................................................

Metoda kierowanych skojarze Crowitza i Schiffmana ............................................
Metoda pamitnikw ............................................................................................
Badania nad pamici specyficznych zdarze yciowych ......................................
Metody badania pamici autobiograficznej - podsumowanie .................................

217
218
218
222
223

6.3. Formy pamici autobiograficznej .................................................................................. 224

6.4. Organizacja informacji w pamici autobiograficznej ....................................................... 229
6.4.1. Mechaniczne zapamitywanie sekwencji zdarze .................................................. 229
6.4.2. Zapamitywanie kolejnoci poprzez odwoanie si do skali zewntrznej ................. 230
6.4.3. Kodowanie kolejnoci a hierarchiczna struktura pamici autobiograficznej .............. 233
6.5. Determinanty trwaoci przechowania w pamici autobiograficznej ................................
6.6. Pami autobiograficzna a psychologia zezna wiadkw .............................................

236
244

Rozdzia 7. Wyobrania ........................................................................................................... 252

7.1. Tradycyjne koncepcje wyobrani ................................................................................... 252
7.2. Teoria wyobrani jako pole sporu o mechanizmy tworzenia reprezentacji ........................ 256
7.2.1. Stanowisko obrazowe ......................................................................................... 257
7.2.2. Stanowisko abstrakcyjne .................................................................................... 261
7.3. Prby empirycznego rozstrzygnicia problemu formy reprezentacji .................................
7.4. Problem kodowania - jeden, dwa lub trzy rodzaje kodw ...............................................
7.5. Rola kodu obrazowego w przebiegu innych procesw psychicznych .............................
7.5.1.
7.5.2.
7.5.3.
7.5.4.

263
273
283

Wptyw wyobrae na pami ...............................................................................

Wptyw wyobrae na proces rozwizywania problemw ........................................
Wyobraenia a procesy emocjonalne ...................................................................
Wykorzystanie wyobrae w procedurach psychokorekcyjnych
i psychoterapeutycznych ......................................................................................

283
286
289

Rozdziat 8. Pojcia ..................................................................................................................

8.1. Czym s pojcia ........................................................................................................
8.2. Pogld klasyczny ........................................................................................................
8.3. Pogld probabilistyczny ...............................................................................................
8.4. Pogld egzemplarzowy .................................................................................................
8.5. Pojcia jako teorie naiwne ...........................................................................................
8.6. Pojcia odnoszce si do stanw, zjawisk i procesw ..................................................

295
295
302
308
318
322
328

Rozdziat 9. Mylenie i rozwizywanie problemw ......................................................................

9.1. Czym jest mylenie? ..................................................................................................
9.2. Rola jzyka w myleniu ..............................................................................................
9.3. Podstawowe rodzaje mylenia.......................................................................................
9.3.1. Mylenie nieukierunkowane (autystyczne) ...................................... ; .....................

332
332
335
341
342

293

PSYCHOLDGIA POZNANIA
9.3.2. Mylenie ukierunkowane...................................................................................... 343
9.3.2.1. Mylenie ukierunkowane w sytuacjach le okrelonych ................................. 344
9.3.2.2. Mylenie ukierunkowane w sytuacjach dobrze okrelonych .......................... 349
9.4. Strategie rozwizywania problemw ............................................................................. 354
9.5. Charakterystyka operacji umysowych ......................................................................... 361
9.5.1. Rozumowanie dedukcyjne ................................................................................... 362
9.5.2. Rozumowanie indukcyjne ................................................................................... 367
9.5.3. Relacje midzy procesami mylowymi badanymi w laboratorium
a procesami wystpujcymi w realnych sytuacjach yciowych .............................. 375

Rozdzia 10. Procesy poznawcze i procesy emocjonalne ...........................................................

10.1. Dyskusja emocje - poznanie" ..................................................................................
10.2. Poznawcze teorie emocji ...........................................................................................
10.3. Rola emocji w procesach poznawczych .....................................................................

377
377
386
393

Zakoczenie ............................................................................................................................ 400

Literatura cytowana.................................................................................................................. 402
Indeks nazwisk ....................................................................................................................... 421
Indeks rzeczowy ..................................................................................................................... 425

Wstp
Psychologia poznawcza nie naley do przedmiotw lubianych przez studentw. Kiedy
usyszaem opini, e na egzaminach z innych przedmiotw mona odwoa si do
wasnego dowiadczenia yciowego, intuicji
albo po prostu domyli si, jaka jest prawidowa odpowied. Nic takiego nie zdarza
si w wypadku psychologii poznawczej. Cig
dalszy przytaczanej opinii dotyczy tego, e
psychologia poznawcza liczb faktw i ich
uporzdkowaniem przypomina podstawowe
dyscypliny medyczne - by moe jej opanowanie - podobnie jak opanowanie anatomii
i fizjologii - jest warunkiem udzielania ludziom fachowej pomocy. Trudno jednak dostrzec zwizek midzy jedn (podstawow)
i drug (stosowan) czci wiedzy psychologicznej.
Z tego te wzgldu ta ksika bdzie
prb spojrzenia na psychologi poznawcz
nie tylko jako dyscyplin akademick, lecz
take jako t cz wiedzy o czowieku, ktra
pozwala rozwizywa jego rne problemy.
Tak wic obok systematycznego wykadu,
przedstawiajcego psychologi spostrzegania, uwagi, pamici, wyobrani, mylenia
i rozwizywania problemw, bd stara si
odpowiedzie w rnych kontekstach na
pytanie: czy wiat zewntrzny poznajemy
bezporednio, czy te za porednictwem tworzonych przez nas reprezentacji? Problem
ten byt poruszany marginalnie w mojej wczeniejszej Psychologii poznawczej (1996), tu za
bdzie gwnym motywem moich poszukiwa. Rozwizanie tego problemu jest podstawow spraw dla kadego z nas. Musimy zde-

cydowa, czy yjemy w wiecie abstrakcji,

mniej lub bardziej eleganckich konstrukcji
umysowych, stworzonych bd przez nas
samych, bd przez spoeczestwo, czy te
yjemy wrd ywych ludzi, ktrzy nas tul
lub rani. Odpowied na to pytanie wie
si cile ze sposobem traktowania naszego
umysu - czy traktujemy nasz umys jako
zbir programw komputerowych, a mzg
jako rodzaj komputera biologicznego, czy
te uwaamy, e metafora komputerowa jest
nietrafna, e zasady funkcjonowania naszego
umysu s zupenie inne. Popularno metafory komputerowej znacznie zmalaa, ale
wynikajce z niej koncepcje s nadal bardzo
rozpowszechnione. Naley do nich midzy
innymi koncepcja przetwarzania informacji,
ktra zdominowaa psychologi poznawcz.
Koncepcja ta traktuje czowieka jako wykonawc rnych operacji na informacjach, przy
czym w wykonawca dysponuje niewielk
swobod wyboru sposobu operowania tymi
informacjami. Nie sposb sobie wyobrazi,
e kto zignoruje informacje docierajce do
jego narzdw zmysowych albo e informacje, ktre zostay poddane wstpnej obrbce
w narzdach zmysowych, nie zostan dalej
przekazane do pamici sensorycznej, by potem, po porwnaniu z zawartoci schematw pamiciowych, sta si podstaw spostrzeenia. Czy zatem jestemy automatami,
ktre mniej lub bardziej sprawnie realizuj
zaprogramowane cigi operacji. Gdzie w tym
wszystkim miejsce na nasze indywidualne
decyzje, plany, marzenia, prby zrozumienia
zwizkw z innymi czy z samymi sob? Kto

10
moe powiedzie, e jest to domena psychologii osobowoci, psychologii spoecznej
czy psychologii emocji i motywacji. Moe
to i prawda, ale wwczas tamte dyscypliny
musz jako si odwoywa do bezdusznej
maszynerii procesw poznawczych. Jak na
takiej bezdusznej podstawie" mog budowa obraz czowieka czujcego i borykajcego si z podstawowymi problemami yciowymi. A moe jest tak, e procesy poznawcze
nie s tak bezduszne i automatyczne, e
znajc ich podstawowe waciwoci, potrafimy wykorzystywa je w twrczy i tylko dla
nas specyficzny sposb? Gdyby udato mi si
pokaza czytelnikom tej ksiki, e tak jest
w istocie, e dziki procesom poznawczym
potrafimy lepiej zorganizowa wasne ycie,
dotrze do najgbszych pokadw naszej
psychiki, a take wej w bliskie relacje
z innymi, to uznabym swoje zadanie za
spenione. Oczywicie, kto moe powiedzie, e analogiczne twierdzenia mona by
wygosi w odniesieniu do procesw emocjonalnych i e po podstawieniu w powyszym
zdaniu procesw emocjonalnych w miejsce
procesw poznawczych staoby si ono jeszcze bardziej prawdziwe. Zgoda. Szkopu jednak tkwi w tym, e ani procesy poznawcze, ani procesy emocjonalne nie wystpuj
w izolacji.
Obie grupy procesw skadaj si na
istot czowieka i bez ktrejkolwiek z nich
funkcjonowanie spoeczne jest niemoliwe.
Ludzie ogarnici szalem, pogreni w afekcie
dziaaj w sposb niekontrolowany i impulsywny, wyrzdzajc szkody innym, a niekiedy
take sobie. Udzia procesw poznawczych
w regulacji ich zachowania jest niewielki
lub aden. Z drugiej strony s aleksytymicy
(Maruszewski, cigaa, 1998), ktrzy maj
utrudniony dostp do wasnych procesw
emocjonalnych i naraaj innych na dezorientacj w odniesieniu do motyww ich dziaania, a take regu podejmowanych przez
nich decyzji. Siebie za naraaj na utrat
zdrowia, poniewa - jak wskazuj liczne

PSTCHOWGIA POZNANIA

badania - aleksytymia moe prowadzi do

rnych chorb psychosomatycznych.
W badaniach eksperymentalnych czasami
udaje si stworzy sytuacje, w ktrych czowiek posuguje si niemal wycznie procesami poznawczymi lub niemal wycznie
procesami emocjonalnymi, ale sytuacja taka
moe zdarzy si tylko w laboratorium. Laboratorium nie jest jednak miniatur ycia
i cho dane uzyskane w badaniach laboratoryjnych pozwalaj zrekonstruowa podstawowe mechanizmy dziaania czowieka,
to nie mona na ich podstawie stwierdzi,
w jaki sposb mechanizmy te s integrowane
w jedn cao.
Piszc t ksik, zawsze mylaem o integracji procesw kierujcych zachowaniem
czowieka. Zdaj sobie spraw, e opisanie
i wyjanienie mechanizmw tej integracji jest
zadaniem niewykonalnym. Na szczcie jest
to zadanie niewykonalne, poniewa czowiek
stanowi tajemnic, ktrej zapewne nikt do
koca nie odkryje. Im jednak wicej wiemy
o tej tajemnicy, tym mniej prawdopodobne
jest to, e kogo urazimy, skrzywdzimy,
zranimy, lub te stworzymy tak sytuacj,
w ktrej moemy to zrobi sami sobie.
Zapraszam zatem do poszukiwania niektrych cieek wiodcych nas w stron owej
tajemnicy.
Podzikowania
Pragn podzikowa wszystkim, ktrzy
przyczynili si do powstania tej ksiki.
W szczeglnoci gorco dzikuj Pierwszej
Czytelniczce, ktra dodawaa otuchy w chwilach zwtpienia i pomoga przetrwa trudne
chwile. Wiele osb udzielio mi wsparcia
emocjonalnego, a Panie Redaktor Anna witajska i Magorzata Jaworska dbay o to, by
jzyk ksiki odda to, co miaem na myli.
Jzyk ksiki jest zdecydowanie lepszy w porwnaniu z wersj oryginaln; za tre myli
w niej wyraonych odpowiedzialno ponosi
niestety autor.
Tomasz Maruszewski

Problemy podstawowe

1.1. Dwa sfowa na temat historii psychologii poznawczej

Wrd psychologw popularne jest pochodzce od Hermanna Ebbinghausa stwierdzenie, e psychologia ma dugie dzieje
i krtk histori. O psychologii poznawczej
mona powiedzie jeszcze ostrzej: ma ona
dugie dzieje i bardzo krtk histori.
Trudno poda dokadn dat jej powstania,
podobnie jak trudno poda dat powstania
caej psychologii. Za t ostatni uznaje
si rok 1879, kiedy Wilhelm Wundt na
uniwersytecie w Lipsku stworzy pierwsze
laboratorium psychologiczne. Data ta jest
oczywicie umowna i tak samo umowna
jest data powstania psychologii poznawczej.
Kada dyscyplina rozwija si, dc
do autonomii i dopiero po wyodrbnieniu si tej dyscypliny pewien fakt uznaje
si ex post za jej pocztek. W wypadku
psychologii poznawczej tym faktem staa
si konferencja w MIT, ktra odbya si
w 1956 roku. Uczestnikami tej konferencji
byli midzy innymi Noam Chomsky, Herbert Simon oraz George Miller. Chomsky,
twrca gramatyki generatywno-transformacyjnej, podwaa tez behawiorystw,
e jzyk jest tylko i wycznie wynikiem
uczenia si. Behawioryci uwaali, e czowiek opanowuje jzyk w wyniku zoonych
procesw warunkowania. Jako dziecko wy-

powiada sowa w rnych zestawach - niektre z tych zestaww s zgodne z reguami gramatyki i s nagradzane przez rodzicw, inne s niezgodne z tymi reguami
i karane lub przynajmniej nienagradzane.
Chomsky nieco pniej w swojej krytyce pracy Skinnera Verbal behavior (1957)
pokaza, e jest to po prostu niemoliwe. Czowiek potrafi wypowiada praktycznie nieskoczon liczb poprawnych
konstrukcji gramatycznych i uczenie si
tych konstrukcji na podstawie procedury
warunkowania musiaoby trwa nieskoczenie dugo. Chomsky przyjmowa, e
istniej uniwersalne reguy gramatyczne,
wsplne dla wszystkich jzykw. S one
wbudowane w nasz umys i ograniczaj
a priori moliwe zdania, jakie potrafimy
wypowiada. Potrafimy wypowiada zdania
bezsensowne semantycznie, ale czujemy,
e s to zdania. Zdanie Zielone myli pi
wciekle" ma poprawn budow gramatyczn, cho nie potrafimy zrozumie jego
znaczenia. Chomsky przywrci ponadto
idee natywistyczne w myleniu na temat
jzyka. Wrodzony charakter mechanizmu
nabywania jzyka (LAD - anguage acuisition development) sta si wyzwaniem dla
empiryzmu wyznawanego przez behawiorystw.

12
George Miller, kolejny z uczestnikw spotkania w MIT, mia wanie za
sob prac nad synnym artykuem The
magical number seven, plus or minus
two (1956). Pokaza w nim, e istniej
wyrane ograniczenia w zdolnoci do
przetwarzania informacji przez czowieka:
wskim gardem okazaa si pami krtkotrwaa, w ktrej jednoczenie nie mogo by wicej ni 72 elementy. Gdy
wprowadza si do niej wicej elementw,
to wtedy stare elementy musz zosta
z niej usunite. Przypomina to troch
dziecic zabaw w komrki do wynajcia, w ktrej zawsze jest wicej chtnych do zajcia komrki anieli dostpnych komrek. Przy pomiarze pojemnoci
pamici krtkotrwaej Miller nie posugiwa si miarami zaczerpnitymi z teorii
informacji (na przykad nie wyraa
pojemnoci tej pamici w bitach), lecz
stwierdzi, e znacznie dogodniejsze jest
intuicyjne pojcie elementu albo ksa informacji.
W roku 1956 narodzio si te pojcie
sztucznej inteligencji. Jeden z uczestnikw konferencji, Herbert Simon, nalea
do grupy twrcw pierwszych programw
komputerowych symulujcych mylenie.
Wczeniejszy z tych programw, Logic
Theorist, potrafi przeprowadza dowody
twierdze logicznych (Newell, Shaw, Simon, 1957a), natomiast pniejszy, nazwany General Problem Sofaer (Newell,
Shaw, Simon, 1957b), radzi sobie z wiksz pul zada. Program ten oparty by na
stosowaniu prostej heurystyki, okrelanej
jako analiza w kategoriach rodkw i celw". Heurystyka ta pozwalaa sprawdzi,
czy kolejne kroki wykonywane w trakcie rozwizywania problemw przybliaj
jednostk do osignicia zaoonego celu.
Stwierdzenie, e procesy mylowe mog
by realizowane poza ludzkim mzgiem,

PSYCHOLOGIA POZNANIA

oznaczao wwczas przeom w pogldach

na moliwoci czowieka.
Wreszcie w 1956 roku zostaa opublikowana wsplna praca Brunera, Goodnow
i Austin A study of thinking. W pracy
tej autorzy przedstawiali bardzo obszerne
badania nad strategiami tworzenia poj. Pokazali, jak ludzie radz sobie ze
zoonym zadaniem polegajcym na odgadywaniu treci pojcia, jakie pomyla
badacz. Opiszmy nieco dokadniej jedno
z przeprowadzonych bada. Eksperyment
polega na pokazaniu jednej karty, ktra
bya przykadem pojcia, a zadaniem badanego byo wskazywanie w duym zbiorze kart innych egzemplarzy tego pojcia.
Analizujc to, jakie karty byy wskazywane przez badanych, mona byo zrekonstruowa strategie wykorzystywane przez
nich przy odgadywaniu poj. Zilustrujmy
to prostym przykadem. W oryginalnych
badaniach wykorzystywano karty specjalnie skonstruowane na potrzeby eksperymentu. Tu natomiast opiszemy fragment
badania z uyciem zwykych kart do gry.
Zamy, e badacz pokazuje dziewitk
kier i mwi badanemu, e jest to egzemplarz pojcia. Badany moe wysuwa
rne hipotezy na temat owego pojcia.
Oto niektre z nich:
a)
b)
c)
d)

s to wszystkie kiery,
s to dziewitki,
s to karty czerwone",
s to nieparzyste kiery i tak dalej.

Aby sprawdzi pierwsz hipotez, badany moe wskaza na przykad semk

kier i po otrzymaniu odpowiedzi twierdzcej moe wskaza na pitk trefl. Wie
ju wtedy, e w skad pojcia nie wchodzi parzysto karty, a moe wchodzi
jej kolor. Bruner i jego wsppracownicy
pokazali, e ludzie w takiej sytuacji po-

PROBlim PODSTAWOWE

suguj si bardzo rnymi strategiami,

przy czym niektre strategie w ogle nie
wymagaj stawiania hipotez. Praca Brunera i jego wsppracownikw pokazaa,
e mona bada zoone procesy mylowe
bez koniecznoci sigania do introspekcji.
Pokazaa take i to, e pomidzy ludmi
wystpuj znaczne rnice indywidualne
w zakresie strategii rozwizywania problemw. Wprawdzie pniej psychologia
poznawcza przez dugi czas ignorowaa
rnice indywidualne, koncentrujc si
na poszukiwaniu zalenoci oglnych, ale
u swego zarania dostrzegaa znaczenie
tych rnic.
Dalszy rozwj psychologii poznawczej
wie si z osob Ulrica Neissera. Jego
publikacje wytyczyy kierunek mylenia
i kierunki poszukiwa psychologw poznawczych. Ewolucja jego pogldw sprawia, e odszed on od tradycyjnej psychologii poznawczej, ktra w pewnym
momencie staa si jedn z najbar dziej sfragmentaryzowanych dziedzin psychologii.
W 1967 roku Neisser opublikowa Cognitwe psychology. Ta ksika sprawia, e
psychologia poznawcza pojawia si na
rynku intelektualnym, staa si przedmiotem studiw nie tylko dla zaawansowanych badaczy, lecz take dla studentw.
Neisser okreli psychologi poznawcz
jako dyscyplin zajmujc si nabywaniem, strukturalizowaniem, przechowywaniem oraz wykorzystaniem wiedzy. Badacz
ten potrafi w twrczy sposb podsumowa
wczesn wiedz, ktrej by jednym ze
wsptwrcw. W 1957 roku wraz z Oliverem Selfridge'em skonstruowa jeden
z pierwszych modeli symulujcych proces spostrzegania, a mianowicie model
Pandemonium. Cho dzisiejsze urzdzenia
spostrzegajce wiat (na przykad czytniki kart magnetycznych, czytniki kodw

kreskowych) dziaaj na zupenie innych

zasadach, to Pandemonium stanowio bardzo istotny krok na drodze zrozumienia
procesu rozpoznawania obiektw przez
czowieka.
Dalsze losy psychologii poznawczej cile wi si z nazwiskiem Neissera.
Ksika Cognition and reality (1976) jest
zapowiedzi pewnej ewolucji - Neisser
odchodzi od traktowania umysu wycznie
jako narzdzia przetwarzania informaq"i
i rejestracji, tego co zdarzyo si wczeniej. Przecie nasz umys nie jest tylko
widzem akcji rozgrywajcej si przed jego
oczami. Sam tworzy scen, na ktrej rozgrywaj si zdarzenia, jest ich reyserem
i gra gwn rol w sztuce. Z tego wzgldu
modele przetwarzania informacji nieprzystaj do rzeczywistoci. Faktycznie koncepcje przetwarzania informacji pozwalaj
zrozumie, dlaczego kto zareagowa na
pewn sytuaq' - maj wic charakter reaktywny. Neisser argumentuje, e wanym
elementem ycia jest nie tylko reagowanie
na zasze zmiany, ale te aktywne planowanie i tworzenie sytuacji, w ktrych
jednostka moe zaspokaja swoje potrzeby
czy realizowa siebie. W tym okresie
powstaje koncepcja cyklu percepcyjnego,
w ktrej Neisser stara si poczy koncepcje powstae w psychologii poznawczej z koncepcjami powstaymi na gruncie
ekologicznej teorii spostrzegania Gibsona.
Koncepcja ta zostanie bardziej szczegowo przedstawiona w rozdziale 2, tu
natomiast chciabym przywoa przykad
cytowany przez Neissera. Gdyby byo tak,
e potrafimy jedynie reagowa na zmiany,
ktre ju wystpiy w otoczeniu, to wtedy
nie bylibymy w stanie zapa muchy.
Nasz wzrok zawsze pozostawaby w tyle
za much, ktra ma przecie zmienn
trajektori lotu (wyjwszy wypadki, kiedy
lata, tukc si o szyb). W polu najostrzej-

14
szego widzenia pojawiaaby si przypadkiem, a tylko wtedy moemy j zapa.
Musimy zatem antycypowa to, w jakim
miejscu znajdzie si mucha, aby odpowiednio ustawi swoje oczy. Mechanizm ten nie
moe by wiadomy, poniewa wiadoma
analiza zabieraaby zbyt duo czasu. Dziaa
on wycznie w obrbie systemu wzrokowego i jest nieodcznym elementem
spostrzegania. Neisser pisze o procesach
eksploracji percepcyjnej, uwaajc za Gibsonem, e elementem spostrzegania jest
aktywno motoryczna. Widzenie to nie
tylko rejestrowanie zdarze na siatkwce,
ale take takie kierowanie ruchami gaek
ocznych, aby obraz powstawa w polu
najostrzejszego widzenia. Klasyczny podzia centralnego ukadu nerwowego na
cz czuciow i ruchow nie ma zatem
specjalnego uzasadnienia merytorycznego.
W tym samym okresie Neisser dostrzega
ograniczenia teorii schematw poznawczych - teorii, ktra przez dugi czas bya
wykorzystywana jako wyjanienie sposobu
kodowania i przechowania duych i uporzdkowanych zbiorw informacji.
Lata osiemdziesite to narodziny dwch
nowych sposobw mylenia w psychologii
poznawczej. Prowadzi si wiele bada nad
pamici codziennych zdarze yciowych,
ktre kwestionuj przydatno stosowania
materiau bezsensownego (gwnie zgosek bezsensownych) jako podstawowego
materiau pamiciowego. Zwolennicy tego
nurtu powiadaj, e w warunkach ycia
codziennego opanowujemy materia cechujcy si wysokim poziomem organizacji i strukturalizacji, materia zwizany
z nasz dotychczasow wiedz i czsto obdarzony bardzo duym adunkiem
emocjonalnym. To wszystko sprawia, e
tradycyjne badania nad pamici, aczkolwiek bardzo eleganckie i wyrafinowane
pod wzgldem metodologicznym, s mao

PSYCHOLOGIA POZNANIA

trafne ekologicznie. Oddaj jedynie to, co

dzieje si w warunkach laboratoryjnych,
natomiast codzienne procesy pamiciowe
dziaaj w innych warunkach i dlatego
te nie ma adnego przejcia midzy
procesami badanymi przez psychologw
eksperymentalnych i procesami badanymi
bd to przez psychologw praktykw,
bd przez psychologw osobowoci czy
psychologw spoecznych (Fiske, Taylor,
1991).
W poowie lat osiemdziesitych pojawiy si prace, ktre podwaay jedno
z podstawowych zaoe psychologii
poznawczej, a mianowicie, zaoenie stwierdzajce, e operacje umysowe wykonywane s w sposb sekwencyjny. Zgodnie z ide przetwarzania sekwencyjnego
czowiek przystpuje do wykonania nastpnego kroku dopiero po wykonaniu
kroku poprzedniego. Nowe rozwizanie
zakadao, e przetwarzanie informacji ma
charakter rwnolegy i rozproszony (Rumelhart, McClelland, 1986; McClelland,
Rumelhart, 1986). W modelach tych przyjmuje si, e wiele procesw psychicznych
realizowanych jest w sposb rwnolegy.
W szczeglnoci odnosi si to do wczesnych faz odbioru i interpretacji informacji. Mzg traktowany jest w tej koncepcji jako zbir jednostek neuronalnych,
ktre mog czy si ze sob, tworzc
sieci. Specyficzny charakter tych pocze
umoliwia sprawne funkcjonowanie sieci
nawet wtedy, kiedy pewne jej elementy
ulegn uszkodzeniu. Kady zapewne mia
do czynienia z zepsutym komputerem,
ktry przestawa dziaa tylko dlatego,
e uszkodzeniu uleg jeden z jego elementw, albo dlatego, e polunily si
poczenia. Poniewa komputery osobiste s urzdzeniami dziaajcymi w sposb sekwencyjny, konieczna jest w takim
wypadku wizyta w punkcie serwisowym,

PROBLW PODSTAWOWE

gdzie wymienia si uszkodzony element

lub naprawia polunione poczenie. Natomiast w wypadku uszkodzenia mzgu,
ktry jest olbrzymi sieci neuronaln, nie
musimy stwierdza zawalenia si" caej
sieci. Mog wystpowa lokalne zakcenia, natomiast caa reszta funkcjonuje bez
zarzutu, a niekiedy nawet potrafi skompensowa powstae deficyty.
Koncepcja rwnolegego rozproszonego
przetwarzania informacji rozwijana jest nie
tylko przez psychologw, lecz take przez
biologw, fizykw, matematykw i informatykw. Budzia ona i budzi nadal rne
kontrowersje filozoficzne (np. Fodor, Pylyshyn, 1988; Pinker, Prince, 1988). Nie
bdziemy omawiali jej szczegowo w niniejszej pracy, poniewa pena jej prezentacja wymaga uycia do zoonego
aparatu pojciowego i wykracza poza ramy
podrcznika.
W drugiej poowie lat osiemdziesitych szybkie postpy w badaniach nad
mzgiem, zwizane na przykad z nieinwazyjnymi technikami obrazowania (tomografia pozytronowa, rezonans magnetyczny) oraz z niuansowymi analizami konsekwenqi uszkodze mzgu, doprowadziy
do powstania neuropsychologii poznawczej
(Ellis, Young, 1988). Badania te pozwoliy odpowiedzie na pytanie dotyczce
funkcjonalnego znaczenia poszczeglnych
czci mzgu (Herzyk, Kdzielawa, 1997).
Nikt nie stoi ju dzisiaj na stanowisku skrajnie lokalizaqonistycznym, goszcym, e kada czynno psychiczna
wykonywana jest przez cile okrelon
okolic mzgu. Jedn z najwaniejszych zalet mzgu jest jego plastyczno (Kossut,
2000), pozwalajca na kompensowanie niekiedy duych ubytkw. Neuropsychologia
poznawcza stara si okreli, ktre okolice
mzgu odpowiedzialne s za pami, uczenie si czy mechanizmy uwagi. Co wicej,

15
badania neuropsychologw poznawczych,
w przeciwiestwie do bada prowadzonych dawniej, nie ograniczaj si do analizy
zachowania ludzi z uszkodzeniami mzgu,
lecz pokazuj take, jak funkcjonuje nieuszkodzony mzg w trakcie wykonywania
rozmaitych zada.
Neisser, jeden z ojcw psychologii poznawczej, odczu radykalne zmiany, jakie
zaczy si dokonywa pod powierzchni
ruchu, skdind bardzo spjnego. Na konferencji European Association for Cognitive Psychology w Helsingore w 1993 roku
przedstawi referat Multiple systems".
Referat ten spotka si z do chodnym
przyjciem uczestnikw konferencji, ale
pniej zosta opublikowany w European
Journal of Cognitive Psychology" (1994).
Neisser w swoim wystpieniu stwierdzi,
e psychologia poznawcza nie jest obecnie
dyscyplin jednolit. Nie ma jednej oglnej teorii opisujcej i wyjaniajcej funkcjonowanie procesw poznawczych, a s
izolowane mikroteorie spostrzegania, pamici, mylenia czy wyobrani. Co wicej,
w odniesieniu do kadego z wymienionych
procesw nie ma zgody wrd badaczy,
ktra teoria szczegowa, na przykad
spostrzegania czy pamici, winna zosta
zaakceptowana.
Neisser twierdzi, e umys ludzki ma
budow moduow i dziaanie kadego
rodzaju moduu opiera si na innych zasadach. Wyrni on trzy rodzaje moduw: systemy bezporedniej percepcji/dziaania tworz sensoryczne obrazy
rodowiska; percepcja intersubiektywna
(spoeczna) i wraliwo spoeczna odpowiedzialne s za spostrzeganie interakcji
spoecznych i zareagowanie na bodce spoeczne; wreszcie system rozpoznawania
i reprezentacji klasyfikuje to, co jest rozpoznawane. Dotychczas psychologia poznawcza koncentrowaa si na tym ostatnim

16
systemie, pomijajc to, e w naszym systemie poznawczym wystpuj bardzo proste
procesy, ktre nie wymagaj uczenia si
i pamici. Na przykad podczas pisania
widz ruch kursora na ekranie dziki
wrodzonej zdolnoci systemu wzrokowego
do wykrywania ruchu w otoczeniu. Ruch
kursora skojarzony jest z ruchami palcw.
S to bardzo elementarne procesy, ktre
wystpuj u zwierzt czy u noworodkw. Ruch w otoczeniu oznacza zmian
i by moe konieczno wykonania odpowiedniej reakcji adaptacyjnej. Jest to
reakcja z poziomu percepcji bezporedniej
i bezporedniego dziaania. Posugujc si
najwyszym w koncepcji Neissera systemem reprezentacji i rozpoznawania, mog
powiedzie, e ruch kursora pojawia si
na ekranie ciekokrystalicznym, e jest to
kursor", a nie pionowa kreska. W takim
wypadku musz uruchomi swoje zasoby
pamiciowe i wiedz, aby posugiwa si
takimi okreleniami, jak kursor czy ekran.
Pionow kresk traktuj jako kursor, cho
sam ksztat nie jest tu istotny, poniewa kursor moe mie ksztat prostokta,
strzaki, bbelka i tym podobnie. Wane
jest, by byl on skoordynowany z uderzeniami w klawiatur w bardzo specyficzny
sposb. Kiedy rozpoznaj mruczce zwierztko jako kota, posuguj si systemem
rozpoznawania i reprezentacji. Natomiast
jeli zaobserwuj ruch duej, prgowanej,
to-czarno-biaej plamy, to nie musz
rozpoznawa jej jako tygrysa, ktry na
mnie skacze, ale wystarczy, e rozpoznam to jako co niebezpiecznego i zaczn
ucieka co si w nogach. Neisser zwraca
uwag na to, e poszczeglne systemy
maj wasn baz neuronaln i cechuj si
rnym poziomem plastycznoci. Najmniej
plastyczne s systemy bezporedniej percepcji, najbardziej za - systemy rozpoznawania i reprezentacji.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Wynika std, e psychologii poznawczej

daleko jest do jednolitoci i w chwili
obecnej rysuj si przed ni dwie drogi.
Droga pierwsza to tworzenie mikroteorii
rozmaitych procesw szczegowych, takich jak spostrzeganie czy pami. Owe
mikroteorie bd si cechoway wysok
precyzj i elegancj, bd te miay wiele
potwierdze empirycznych, ale pozostan
ze swej istoty fragmentaryczne. Rozwizanie zagadki przechowywania informacji na
temat swek w jzyku hiszpaskim przez
okres kilku lat (takie badania faktycznie
prowadzono) wcale nie oznacza, e wiemy,
i ludzie w taki sam sposb przechowuj
w pamici dowiadczenia emocjonalne czy
dane autobiograficzne. Innym przykadem
s bardzo eleganckie modele matematyczne procesu uczenia si skojarze midzy literami a cyframi. Badano uczenie si
materiau, ktry jest specjalnie konstruowany na potrzeby eksperymentu. Modele
matematyczne budziy podziw wyrafinowaniem i precyzj, okazao si jednak, e
odnosz si tylko do tego konkretnego
materiau, natomiast w sytuacjach uczenia
si poza laboratorium w ogle nie znajduj
zastosowania (Baddeley, 1991). Baddeley
pisze z sarkazmem: ...bardzo czsto
nasza wiedza ogranicza si do zagadnie,
ktre daj si atwo zbada, a nie do
zagadnie, ktre s wane, i musimy stale
si pilnowa, aby nie stworzy psychologii,
ktra ogranicza si do laboratorium psychologicznego" (Baddeley, 1991, s. 223).
Droga druga to tworzenie koncepcji
czowieka, w ktrej bardziej dba si o cao obrazu ni o precyzj i elegancj
rozwiza szczegowych. W takiej koncepcji z zaoenia przyjmuje si, e istniej pynne przejcia midzy procesami
poznawczymi i emocjonalnymi, e wpywy
obu grup procesw cz si w regulacji
zachowania; w realnych sytuacjach ycio-

17

PROBLEMY PODSTAWOWE

wych ludzie planuj, marz, przewiduj,

przy czym przewidywanie to obejmuje
dug perspektyw czasow. Rni to takie zachowania od zachowa badanych
w typowym eksperymencie laboratoryjnym, ktry trwa krtko, daje efekty niewykraczajce specjalnie poza czas jego trwania, a gwnym motywem badanego jest

ch udzielenia pomocy eksperymentatorowi w uzyskaniu wynikw. W efekcie jego

zachowanie cakowicie zaley od bodcw
stosowanych przez badacza. Jest to niewtpliwie bardzo precyzyjny opis tego, co
dzieje si podczas eksperymentu. Pojawia
si jednak pytanie, czy tym wanie ma si
zajmowa psychologia poznawcza?

1.2. Szerokie i wskie rozumienie

procesw poznawczych
Tendencja do szerokiego rozumienia procesw poznawczych ujawnia si w pracy
Hazel Markus (1993), ktra stwierdza,
i jeli chcemy rozumie i przewidywa
zachowanie czowieka, musimy najpierw
zrozumie to, w jaki sposb odbiera on
i rozumie otaczajcy go wiat. To samo
zachowanie moe mie zupenie inne znaczenie wtedy, kiedy potrafimy rozpozna
lece u jego podstaw motywy, zamiary czy
emocje. Zachowanie kulturalne, prawienie
uprzejmoci, utrzymywanie wielu kontaktw towarzyskich moe by sposobem prezentowania siebie jako osoby dobrze przystosowanej, ktra jest podana w kadym,
nawet najbardziej ekskluzywnym towarzystwie. Ale to samo zachowanie moe by
sposobem ukrywania rzeczywistych planw, polegajcych na deniu do uzyskania cakowitego panowania fizycznego nad
drug osob, ktre prowadzi do przemocy
i agresji, ale jest realizowane w imi wyszych celw (zachowanie rodziny, przestrzeganie przykaza i tak dalej). Wiele
przykadw tego typu zachowa przedstawia Hermann (1999), wskazujc na to,
e osoby, ktre s katami w zwizkach,
bardzo dbaj o to, by na zewntrz zwizek
przedstawia si jako idealny.

Idea, e ludzie reaguj nie tyle na rzeczywiste cechy sytuacji, ile na jej interpretacj, ujawnia si bardzo wyranie w koncepcji Frijdy (1988). Frijda sformuowa
tak zwane prawo znaczenia sytuacyjnego,
ktre nazywa konstytucj emocji. Prawo to
gosi, e Emocje powstaj w odpowiedzi
na struktury znaczeniowe sytuacji; rne
emocje powstaj w odpowiedzi na rne
struktury znaczeniowe" (1988, s. 349).
Wynika std, e warunkiem pojawienia
si emocji jest pojawienie si interpretacji informacji, jakimi dysponuje jednostka.
Mog to by informacje, ktre dotary
do niej z zewntrz, ale mog to by te
informacje, ktre ona sama wygenerowaa.
Emocja nie jest wic automatyczn odpowiedzi na bodce, ale prb ustosunkowania si, bazujc na pewnym rozumieniu
tego, co si dzieje zarwno na zewntrz
jednostki, jak i w niej samej.
Tak samo wtedy, kiedy czowiek siga
po rozmaite informage do pamici, rzadko
udaje mu si je przywoa dokadnie w takiej postaci, w jakiej je zapisa. Nawet te
formy pamici, ktre okrela si jako pami dziaajc na zasadzie lampy byskowej" (Brown, Kulik, 1977), nie s wolne
interpretacji i zrozumienia tego, co

18
si kiedy stao (Neisser, 1992). Bardzo
czsto pamitamy nie same zdarzenia, ale
tylko ich interpretacje albo - co gorsza
- nasze przekonania, e zdarzenie tak
wanie powinno przebiega. Pami nie
jest zatem automatycznym urzdzeniem
zapisujcym i odtwarzajcym informacje,
ale funkcj, znajdujc si pod kontrol
jednostki. Gdyby nie zdolno do rozumienia i interpretacji danych, cay wiat
jawiby si nam jako niepowizane ze
sob informacje, ktre w najlepszym wypadku naleaoby zapamitywa literalnie
i dokadnie w takiej kolejnoci, w jakiej
pojawiay si one w naszym otoczeniu.
wiat taki raz ju zosta stworzony
przez Hermanna Ebbinghausa, ktry bada
proces uczenia si i zapominania zgosek
bezsensownych. Tworzony jest rwnie
przez psychologw prowadzcych eksperymenty laboratoryjne nad procesami
poznawczymi. Tak rozumiane procesy
czy zjawiska wystpuj jednak wyjtkowo
rzadko w naszym rzeczywistym yciu. Nie
obracamy w gowie zoonych figur, ani te
nie przelewamy wody, uywajc naczynia,
ktre zawiera ponad 100 litrw tego pynu.
Takie badania faktycznie byy prowadzone
przez psychologw poznawczych, o czym
czytelnik przekona si w nastpnych rozdziaach tej ksiki. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych pojawi si ruch
skierowany przeciwko ograniczaniu bada
empirycznych w psychologii poznawczej
do laboratoryjnych sytuacji eksperymentalnych. Przykadem mog by referowane przez Baddeleya (1991) badania nad
wpywem alkoholu na funkq'e poznawcze.
W tradycyjnych badaniach laboratoryjnych
podaje si alkohol na czczo, a badany wypija przepisan dawk w obecnoci eksperymentatora. W grupie kontrolnej podaje
si placebo, czyli rodek smakujcy jak
alkohol, ktry jednak nie zawiera alko-

PSYCHOLBGIA POZNANIA

holu. atwo zauway, e takie picie ma

niewiele wsplnego z piciem w rzeczywistych sytuacjach yciowych. Badania opisane przez Baddeleya wyglday zupenie
inaczej. Przedstawiamy je w ramce 1.1.
Punktem wyjcia dla analizy wpywu
alkoholu pitego w sytuacjach spoecznych
na prowadzenie samochodu byy niepublikowane obserwacje jednego ze wsppracownikw Baddeleya. Przeprowadzi
on eksperyment zoony z dwch czci. W pierwszej badani prowadzili samochd ulicami Cambridge po wypiciu jednej
szklanki sherry z okazji przyjcia sylwestrowego. Podczas prowadzenia samochodu rejestrowano szybko jazdy oraz
sprawno w wykonywaniu zadania ubocznego, niezwizanego z prowadzeniem samochodu. Jest to procedura powszechnie
wykorzystywana w badaniach nad uwag,
ktr dokadniej przedstawimy w rozdziale 3. Okazao si, e badani jechali wolniej, a jednoczenie sprawno wykonania
zadania dodatkowego ulega znacznemu
pogorszeniu. Grupa kontrolna, ktra nie
pia w czasie przyjcia sylwestrowego,
prowadzia samochd z wiksz szybkoci, a zadanie dodatkowe wykonywaa
znacznie lepiej.
Drobna zmiana sytuacji w drugiej czci eksperymentu spowodowaa zmian
zachowania kierowcw pijcych. Kiedy dawano im do wypicia szklank sherry i mwiono, e jest to element eksperymentu,
nadal przejawiali trudnoci w wykonywaniu zadania dodatkowego, ale jednoczenie
jechali z wiksz prdkoci ulicami Cambridge (nie wiemy, czy policja bya poinformowana, e jest to tylko eksperyment).
Ludzie zupenie inaczej zachowywali si
w sytuacji, ktr spostrzegali jako naturaln - potrafili sprawowa lepsz kontrol
nad prowadzeniem samochodu - anieli
w sytuacji opisywanej jako eksperyment.

PROBLEM/ PODSTAWOWE

RAMKA 1.1

Baddeley zwrci uwag na to, e

picie alkoholu ma charakter spoeczny
i rzadko zdarza si, by ludzie pili
w samotnoci. Nie pij te na pusty odek. Ilo wypijanego alkoholu jest regulowana przez nich oraz
przez aktualnie dostpne zasoby finansowe (Baddeley nie bada naogowych alkoholikw). Badaniom poddano grup 14 petwonurkw, ktrzy
uczestniczyli w obozie treningowym
w czasie wit wielkanocnych. Petwonurkowie zamieszkali w pensjonacie i w cigu dnia odbywali treningi, wieczorem za mieli czas wolny.
Pierwszego dnia wszyscy przechodzili badanie wstpne, okrelajce ich
sprawno w zakresie wykonywania
rnych zada poznawczych, a take
ich nastrj. Badanie wstpne obejmowao nastpujce zadania:
a) kwestionariusz opisujcy nastrj
badanego - badani mieli okrela
swj nastrj na 16 skalach, ktrych
krace byy oznaczone za pomoc
przymiotnikw, takich na przykad
jak oywiony - senny, napity rozluniony;
b) test przypominania - badanym czy
tano 4 listy 16 niepowizanych ze
sob sw. Po przeczytaniu kadej
z list proszono badanych o przy
pomnienie sobie jak najwikszej
liczby sw w dowolnej kolejnoci;
c) test rozumowania - proszono bada
nych o sprawdzanie prawdziwoci
zda cechujcych si rnym po-

ziomem zoonoci gramatycznej;

zdania opisyway wzajemne pooenie liter AB, a nastpnie pokazywano badanym t par, pytajc, czy zdanie poprawnie opisuje
pooenie liter (przykady zada
przedstawiaj si nastpujco: A
wystpuje po B. BA"; A nie jest
poprzedzane przez B. BA" - wyranie wida, e zadanie drugie jest
zdecydowanie trudniejsze).
d) test przetwarzania semantycznego
- konstrukcja tego testu opiera
si na zadaniach, ktre byy pod
staw do stworzenia koncepcji pa
mici semantycznej (Collins, Quilian, 1969), ktr szczegowo
przedstawimy w dalszych czciach
ksiki; zadania te zawarte w tym
tecie wymagaj oceny prawdzi
woci zda odnoszcych si do
wiata zewntrznego, na przykad
Kanarek ma skrzyda"; Kana
rek ma dzib"; Kanarek potrafi
pywa" - dziki takim zadaniom
potrafimy stwierdzi, czy badani
maj szybki dostp do informaqi
zawartych w pamici;
e) test sprawnoci motorycznej - test
ten mia charakter niestandaryzowany i polega na ocenie wielkoci
ptaszkw", za ktrych pomoc ba
dani oznaczali swoje odpowiedzi.
Nastpnego dnia badanych podzielono na dwie rownoliczne grupy. Pierwsza grupa moga pj do pubu na
piwo, natomiast drug proszono o po-

20

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 1.1 cd.

zostanie w pensjonacie i powstrzymanie si od picia. Badania przy uyciu
alkomatu potwierdziy rnice w poziomie alkoholu w obu grupach. Grupa
pijca miaa przecitnie 1 promil alkoholu we krwi (najniszy poziom wynosi 0,5 promila, najwyszy za 2 promile!). Wskazuje to, e w sytuacjach
swobody wyboru ludzie faktycznie wypijaj rne iloci alkoholu. Natomiast
grupa kontrolna bya czysta" i nie
miaa alkoholu we krwi. Grup, ktra
bya w pubie, zbadano po powrocie do
domu. Drug, trzew, grup badano
rwnolegle o tej samej porze.
Cz otrzymanych wynikw bya
zgodna z oczekiwaniami, natomiast
cz okazaa si zaskakujca. Rozpocznijmy od opisu rnic w stanie po
piciu lub po trzewym spdzeniu wieczoru. Badani, ktrzy pili, opisywali
siebie jako osoby kiepskie", ogupiae", ociae umysowo", senne"
i niekompetentne". Nie wystpiy natomiast rnice midzy grupami w zakresie takich przymiotnikw, jak spokojny", zadowolony", rozluniony"
i szczliwy". Wida wic, e picie
piwa w gronie przyjaci wcale nie
poprawia nastroju, a prowadzi raczej
do stanw otpienia i sennoci.
Wyniki testw pamiciowych oraz
testu szybkoci przetwarzania semantycznego okazay si zgodne z przewidywaniami. W grupie, ktra pil alkohol, wystpi spadek sprawnoci w obu
zadaniach, natomiast w grupie trzewej nastpi wyrany wzrost szybkoci
przetwarzania semantycznego (efekt
uczenia si) oraz niewielki spadek

sprawnoci w tecie przypominania

(spadek ten by jednak zdecydowanie
mniejszy anieli w grupie, ktra pia).
Wyniki te przedstawiamy na rycinie
1.1. i rycinie 1.2.

RYCINA 1.1 Wyniki w tecie przypominania

Linie oznaczaj badane grupy. Grupa osb
trzewych wykonywaa zadanie pamiciowe
dwukrotnie w takich samych warunkach. Natomiast
grupa osb pijcych wykonywaa pierwsze zadanie
pamiciowe w stanie trzewoci, drugie za po
spdzeniu wieczoru w pubie. Cho wyniki pierwszego badania sugeruj, e grupa ta miata nieco
wyszy poziom zdolnoci pamiciowych, to po
wypiciu alkoholu stracia swoj przewag i zdecydowanie lepsze wyniki uzyskaa grupa osb, ktre
nie odwiedziy pubu. Wykres skonstruowano na
podstawie danych zamieszczonych w pracy
Baddeleya{1991).

Natomiast wyniki testu rozumowania okazay si cakowitym zaskoczeniem. Wypicie alkoholu nie pogarszao sprawnoci w rozumowaniu
w sposb statystycznie istotny. Jest to
niezgodne w przekonaniem, e alkohol
zakca procesy mylenia logicznego.
Tu akurat nic takiego nie wystpio, co
ilustruje rycina 1.3.

PROBLEMY PODSTAWOWE

RAMKA1.1 cd.
ci. Czytelnik zapewne powie, e teraz mona zrozumie, dlaczego prawo
zakazuje prowadzenia samochodu po
spoyciu alkoholu. Jednake dokadniejsze badania wykazay, e wcale nie
chodzi tu o sprawno motoryczn,
a o co zupenie innego.

RYCINA 1.2 Porwnanie szybkoci przetwarzania

semantycznego w grupie trzewej i
pijcej
W badaniu pierwszym obie grupy wykonyway
zadanie na trzewo (weryfikacja prawdziwoci
zda). W badaniu drugim grupa pijca wykonywaa
zadanie po powrocie z pubu, grupa trzewa za
wykonywaa zadanie na trzewo. W grupie trzewej
ujawnia si wzrost sprawnoci w badaniu drugim
w porwnaniu z badaniem pierwszym, natomiast
w grupie pijcej nastpuje niewielki spadek sprawnoci. Oznacza to, e pod wpywem alkoholu ludzie
maj nieco wolniejszy dostp do wasnych zasobw
pamiciowych i gorzej korzystaj z wasnego
dowiadczenia. Wykres skonstruowano na podstawie danych zawartych w pracy Baddeleya
(1991).

Pogorszya si za sprawno motoryczna pijcych, czego przejawem

byo to, e w drugim badaniu, to jest
po wypiciu piwa, stawiali oni wiksze ptaszki", a poza tym cechoway
si one znacznie wiksz zmienno-

Ujawnio si tu dziaanie ukrytych wymaga sytuacji eksperymentalnej, ktre

modyfikuj zachowanie badanego w porwnaniu z sytuacj spostrzegan jako

RYCINA 1.3 Porwnanie sprawnoci rozumowania

logicznego w grupie trzewej i pijcej
W badaniu pierwszym obie grupy oceniay
prawdziwo zda dotyczcych wzajemnego
pooenia liter, bdc w stanie trzewoci,
natomiast w badaniu drugim tylko grupa trzewa
oceniaa te zdania w stanie trzewoci, grupa
pijca za - po powrocie z pubu. W obu grupach
nastpuje pewien wzrost sprawnoci, ale rozmiary
tego wzrostu nie rni si w tych grupach
w sposb statystycznie istotny. Wykres skonstruowano na podstawie danych zawartych w pracy
Baddeleya (1991).

naturalna. Te wyniki (niepublikowane) zostay zweryfikowane w badaniu przeprowadzonym w warunkach naturalnych. Badanie to omawiamy w ramce 1.2.

22

PS/CHOIDGIA POZNANIA

RAMKA 1.2

Brewer i Sandow (1980) przez okres

jednego roku jedzili razem z policj
do losowo wybranej grupy wypadkw, jakie zdarzyy si w Adelajdzie.
Otrzymywali oni do wgldu wyniki
bada krwi kierowcw, a psycholog
przeprowadza! z kierowcami wywiad
dotyczcy czynnoci i manewrw wykonywanych bezporednio przed wypadkiem. Bardziej szczegowy wywiad przeprowadzano w tydzie lub
dwa tygodnie po wypadku. Badacze
przeprowadzili wywiady z 403 kierowcami, a od 305 uzyskali pene dane.
Okazao si, e wystpia statystycznie istotna zaleno midzy piciem
Przedstawione przykady bada wskazuj na to, e wiat rzeczywisty jest
nieco inny ni laboratorium psychologa
poznawczego. W rzeczywistych sytuacjach
staramy si zrozumie to, co si wok nas
dzieje. Nasze rozumienie zjawisk wpywa
na to, jak si do nich ustosunkowujemy
i jakie dziaania podejmujemy. Poniewa
dociera do nas zbyt duo bodcw, abymy
je mogli zinterpretowa, musimy poddawa je wstpnej selekcji, tak by mona byo reagowa na te, ktre s najwaniejsze.
Drugi sposb rozumienia procesw poznawczych jest wszy. W tym wszym
rozumieniu procesy poznawcze traktuje
si jako procesy przetwarzania informaq"i.
Przetwarzanie informacji polega na takim
analizowaniu i ewentualnie przeksztacaniu napywajcych danych, by mona je
byo wykorzysta do tworzenia nowej wiedzy lub do programowania dziaania. Tu
rwnie zwraca si uwag na to, e czowiek interpretuje docierajce do dane,

i wykonywaniem dodatkowej czynnoci bezporednio przed wypadkiem,

na przykad takiej, jak siganie po
papierosy. Wynikaoby std, e alkohol przede wszystkim zaburza wykonywanie zada podwjnych, obniajc ilo dostpnych zasobw uwagi
(por. rozdz. 3.). Zmniejszona sprawno motoryczna odgrywaa rol drugoplanow. Jeli wic jedziemy z kierowc w stanie wskazujcym na spoycie", nie zabawiajmy go rozmow
ani uwagami na temat jazdy (niech mi
wymiar sprawiedliwoci wybaczy, e
nie zalecam uniemoliwienia takiemu
kierowcy siadania za kierownic).
ale ta interpretacja nastawiona jest gwnie na porwnanie nowych danych z ju
posiadanymi oraz na nadanie tym nowym
danym takiej postaci, aby mona byo je
wykorzysta w dalszych fazach przetwarzania informacji. Impulsy biochemiczne,
jakie pojawiaj si pod wpywem wiata padajcego na powierzchni siatkwki,
same w sobie jeszcze nic nie znacz.
Dopiero wtedy, kiedy zinterpretujemy je,
przykadowo jako jadowitego wa pezncego w nasz stron albo jako przesuwajc si lin, moemy mwi o zapocztkowaniu przetwarzania informacji.
Interpretacja napywajcych danych moe
odbywa si na rnych poziomach. W opisanym tu przykadzie mamy do czynienia
z bardzo prost interpretacj, w wyniku
ktrej stwierdzamy, czy jaki przedmiot
jest dla nas poyteczny lub szkodliwy.
Te procesy interpretacji staj si bardzo
skomplikowane, kiedy stajemy wobec zoonych zada poznawczych, wymagajcych

PROBLEM/ PODSTAWOWE

mylenia, sigania do dotychczasowego

dowiadczenia i poszukiwania nowych, dotd nieznanych rozwiza.
Paradygmat przetwarzania informacji
mia niewtpliwie tendencje imperialistyczne, o czym pisa Robert Zajonc,
twrca terminu imperializm poznawczy". Za pomoc przetwarzania informacji
mona wyjani pojawianie si zachowania agresywnego - Biel (1989a) pokaza, e takie zachowanie mona wyjania
jako rezultat podejmowania decyzji. Innym
przykadem mog by zachowania prospoeczne, zwizane z udzielaniem pomocy.
I tu rwnie pojawiay si koncepcje wskazujce, e zanim jednostka udzieli komu
pomocy, uruchamia ca seri procesw
poznawczych, ktre obejmuj midzy innymi ocen powagi wypadku, ocen tego,
czy ofiara zasuguje na pomoc, oraz ocen
kosztw udzielenia pomocy i kosztw jej
nieudzielenia (na przykad poczucie winy,
a w skrajnych wypadkach sankcje karne).
Analiz tego typu przedstawia Pilliavin
i wsppracownicy (1993).
Dyskusja na temat tego, ktra grupa
procesw - czy procesy poznawcze,
czy te procesy emocjonalne - stanowi
gwn determinant zachowania, zaprztaa uwag psychologw w latach osiemdziesitych. Jednym z gwnych dyskutantw by Richard S. Lazarus, ktry broni
prymatu poznania, a po drugiej stronie barykady znajdowa si Robert Zajonc, ktry
z kolei uwaa, e emocje s pierwotne.
Ostatnio dyskusja ta stracia na ostroci,
poniewa okazao si, e nie da si jej rozstrzygn na gruncie czysto empirycznym.
Lazarus powiada, e konieczna jest teoria,
ktra nie bdzie zamykaa oczu na fakty,
ale te nie znajdzie si pod ich dyktatem
(Lazarus, 1999). Co interesujce, dyskusja
ta doprowadzia do pojawienia si nowych
pl badawczych, na przykad bada nad

23

utajonym poznaniem (Jarymowicz, 1999;

Maison, Bruin, 1999; Pawowska, Sdek,
1999).
Warto doda, e traktowanie przetwarzania informacji jako gwnego sposobu
ujmowania procesw poznawczych znalazo swj najlepszy wyraz w tak zwanej metaforze komputerowej. Twrcy tej
metafory powiadaj, e mzg przypomina
komputer, a realizowane przeze programy to procesy poznawcze. Idea, e
mamy w gowie komputery biologiczne"
zdobya sobie bardzo du popularno,
cho bardzo wczenie okazao si, e taka
koncepcja ma bardzo ograniczone zastosowanie. Wszystko wskazuje na to, e
waciwoci mzgu i komputera raczej
si uzupeniaj, a nie s podobne lub
identyczne (Bolter, 1990). Neisser napisa
o tym wprost: Umys nie pracuje tak, jak
wspczesne komputery; wiadomo nie
jest oknem, przez ktre mona obejrze
okrelon faz przetwarzania informacji"
(s. 116).
W tej pracy blisze mi bdzie szerokie
rozumienie procesw poznawczych; trzeba
jednak doda, e wiksza cz bada zostaa zrealizowana pod wpywem koncepcji
przetwarzania informacji, w ktrej procesy poznawcze rozumie si bardzo wsko.
Mona oczywicie przyj, e czowiek,
starajc si zrozumie wiat i samego
siebie, posuguje si przetwarzaniem informacji, samo jednak przetwarzanie informacji nie wystarcza. Czowiek stawia sobie
rne cele, realizuje pragnienia, szuka najwyszych ideaw, a to ju wykracza poza
koncepcj przetwarzania informacji. Piszc
wic o spostrzeganiu, wyobrani, pamici
czy myleniu, bd stara si pamita
o tym, e procesy te s suebne wobec
podmiotu, e peni one jedynie funkcj
narzdzi, a nie s automatyczn odpowiedzi na bodce czy wymagania zewntrzne.

24

P$fCHOtf)GIA POZNANIA

1.3. Czy istnieje paradygmat poznawczy

Niekiedy traktuje si psychologi poznawcz jako dziedzin, w ktrej pojawi
si nowy paradygmat. Jest to dziedzina,
o ktrej jeden z wybitnych psychologw polskich powiedzia: Tam ju prawie wszystko wiadomo, a nawet jeli nie
wszystko, to to, co wiadomo, to wiadomo
na pewno. Jest to dziedzina, w ktrej
obowizuje pewien kanon wiedzy". Takie
twierdzenie rodzi pokus zastanowienia
si nad tym, czy rzeczywicie mona mwi o paradygmacie w psychologii procesw poznawczych.
Pojcie paradygmatu zostao wprowadzone przez znanego metodologa i filozofa nauki Thomasa Kuhna w 1962
roku w jego przetumaczonej na jzyk
polski pracy Struktura rewolucji naukowych (Kuhn, 1968). Pojciem paradygmatu
Kuhn posugiwa si w odniesieniu do nauki instytucjonalnej, czyli nauki w dojrzaej
fazie rozwoju. Fizyka staa si nauk instytucjonaln, kiedy zostay opublikowane
prace Newtona, chemia - po zaakceptowaniu przez spoeczno chemikw praw
Lavoisiera i tak dalej. Wanie w nauce
normalnej (instytucjonalnej) pojawiaj si
paradygmaty. Rozumiemy przez nie pewne
fundamentalne dla danej dyscypliny osignicia, wyznaczajce sposb uprawiania
tej dyscypliny przez cae grupy uczonych,
przy czym osignicia te charakteryzuj
si dwiema waciwociami. Po pierwsze: Reprezentowany w nich dorobek by
dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby
na tej podstawie moga powsta konkurencyjna wobec dotychczasowych metod
dziaalnoci szkoa" (Kuhn, 1968, s. 27). Po
drugie: ...dorobek ten by na tyle otwarty,
e pozostawia nowej szkole najrozmaitsze
problemy do rozwizania" (ibidem).

Czy w psychologii mona mwi o takim poziomie dojrzaoci, e daje si

ona traktowa jako nauka normalna, posiadajca paradygmaty, a w szczeglnoci czy istnieje co takiego jak paradygmat poznawczy? Na to pytanie nie
ma prostej odpowiedzi. Niniejsza ksika
bdzie prb zdania sprawy z tego, co
si dzieje w tych dziaach psychologii,
w ktrych podejcie poznawcze jest dominujce. W przeciwiestwie do fizyki,
gdzie pojawienie si nowego paradygmatu
czyo si z pojawieniem nowej teorii
naukowej, a take z pewnym nazwiskiem,
w psychologii trudno wskaza badacza albo
okrelon teori, ktr mona by uzna
za zacztek paradygmatu poznawczego.
Mwic inaczej, psychologia poznawcza
nie znalaza swojego Newtona -jak fizyka
- czy Chomsky'ego - jak lingwistyka.
Jest ona owocem wysiku wielu badaczy.
Powstaa nie tyle w wyniku jakiego przewrotu czy rewolucji, ile raczej na skutek
erozji pewnych koncepcji rozwijajcych si
w rnych dyscyplinach szczegowych.
By moe tworzy si fundament dla dokonania przeomu, ale przeom ten - wbrew
emfatycznemu tytuowi jednej z opublikowanych w Polsce ksiek - jeszcze si
nie dokona. Aktualny stan psychologii
poznawczej mona scharakteryzowa raczej jako zbir mikroparadygmatw dotyczcych rnych procesw umysowych
(Nowakowska, 1980). Poszczeglne mikroparadygmaty pozostaj wzgldem siebie w pewnej izolacji - na przykad nowe
koncepcje spostrzegania maj stosunkowo
niewielki wpyw na koncepcje mylenia.
Pojawiaj si jednak pewne jdra teoretyczne, wok ktrych koncentruj si
zarwno prace empiryczne, jak i analizy

25

PROBUW PODSTAWOWE

teoretyczne. Naley do nich koncepcja

pamici, uwagi oraz wiedzy.
Koncepcja uwagi pozwala nie tylko zrozumie procesy filtrowania docierajcych
do czowieka informacji, lecz take zmierzy si z problemem wiadomoci oraz
kontroli wasnych procesw psychicznych.
Uwaga w niektrych koncepcjach zaczyna
odgrywa rol homunculusa, ktry pocigajc za rne sznureczki, kieruje naszym
postpowaniem. Zawsze przy takich okazjach pojawia si nastpne pytanie: a kto
pociga za sznureczki kierujce owym
homunculusem? Wyranie wic wida, e
psychologia poznawcza nie moe uciec
od podstawowych problemw metafizycznych. Koncepcja pamici, a w szczeglnoci koncepcja pamici autobiograficznej
moe sta si punktem wyjcia dla bardziej
humanistycznego uprawiania psychologii
procesw poznawczych.
W tej chwili jednak jest to odlega
perspektywa, a aktualnie pewn popularno zdobywa sobie koncepcja systemw wielorakich Neissera (1994), o ktrej
wspominaem wczeniej. Koncepcja ta pozwala zintegrowa dane pochodzce z bada nad dziemi z badaniami z zakresu
poznania spoecznego oraz z badaniami
nad przetwarzaniem informacji. Mimo to
aktualny stan integracji moemy uzna
za wysoce niezadowalajcy. Logo jednego
z laboratoriw psychologii poznawczej jest
najdobitniejszym tego przykadem. Przedstawia ono zarys ludzkiej gowy zbudowanej z wielu elementw, przy czym
niektre z elementw znalazy si poza

zarysem gowy. Jej wygld przypomina

puzzle.

Ta obrazowa metafora dokadnie okrela podejcie do psychiki i jej badania.

Umys ludzki traktowany jest jako puzzle,
a zadanie psychologw polega na tym, eby
dokadnie zbada poszczeglne kawaki,
a nastpnie zoy je w cao. Jednym
z elementw tego badania jest okrelenie
poszczeglnych ksztatw. Zgoda. W ten
sposb moemy uzyska obraz ludzkiej
gowy. Co bdzie jednak wtedy, kiedy
okae si, e kady z tych kawakw
ma inn barw? Przecie to, co stanowi
zawarto jednego kawaka ukadanki (na
przykad teoria spostrzegania, pamici czy
mylenia), moe opiera si na zupenie innych zaoeniach. Powstanie obraz ludzkiej gowy, ale bdzie on razi
swoj pstrokacizn. Dlatego te ci psychologowie, ktrzy tworz niesychanie
eleganckie i precyzyjne teorie jednego
procesu (na przykad procesu automatyzacji na podstawie bada nad efektem
Stroopa1) zdaj si zapomina, e automatyzacja czy reagowanie na konfliktowe
informacje zachodzi zawsze w kontekcie spoecznym. Jest to sytuacja nieporwnanie bardziej skomplikowana anieli sytuacja eksperymentu laboratoryjnego. Na konferencjach organizowane
s sesje powicone efektowi Stroopa,
a modele teoretyczne opisujce i wyjaniajce ten efekt staj si coraz bardziej wyrafinowane. Ale nawet najbardziej
precyzyjna koncepcja tego efektu nie dostarczy materiau, ktry pozwoliby zro-

1
Efekt Stroopa polega na tym, e czowiekowi daje si zadania zawierajce konfliktowe
informacje obrazowe i semantyczne. W klasycznym zadaniu Stroopa badanych prszono o czytanie
nazw kolorw napisanych rnymi kolorami czcionki. W niektrych wypadkach wystpowaa
zgodno midzy nazw a kolorem czcionki (na przykad sowo niebieski" byo wydrukowane
niebiesk czcionk), w innych natomiast to samo sowo drukowano przy uyciu czerwonej czcionki.
Czas czytania stw tego typu ulega wydueniu.

26
zumie oglne reguy przebiegu procesw
poznawczych.
Dlatego te stan obecny jest stanem znacznego rozdrobnienia teoretycznego i postpujcej izolacji poszczeglnych
dziedzin bada procesw poznawczych.
By moe doprowadzi to do podjcia prb
syntezy, a by moe psychologia procesw
poznawczych zacznie dzieli si na niezalene od siebie dyscypliny.
Droga pierwsza jest ciernist drog
poszukiwa humanistycznych, gdzie atwo
o spekulacje niemajce pokrycia w faktach,
tatwo te o dyskurs postmodernistyczny,
w ktrym co prawda brakuje jasnych regu
poprawnoci, ale jest nadzieja zrozumienia
czowieka.
Droga druga to droga nauk przyrodniczych, z ich nastawieniem eksperymentalnym i tendencj do coraz wikszej fragmentaryzacji. Biologia, ktra niegdy bya
jedn dziedzin nauki, podzielia si na
wiele dyscyplin szczegowych, pomidzy
ktrymi powstaj coraz gbsze przepacie. Takie postacie, jak Gould czy Levontin, ktrzy z jednakow swobod pisz
0 ewolucji czy inteligencji lub pamici,
nale w biologii do rzadkoci. Gdy psy
chologia pody w stron biologii, to i j
czeka podobny los.
Czy istniej wsplne zaoenia przyjmowane przez psychologw zajmujcych
si procesami poznawczymi? Reynolds
1 Flagg (1983) wymieniaj nastpujce
zaoenia:
1. Dopywajce do czowieka informacje
nie mog by w peni przetworzone
przez jego umys, poniewa cechuje
si on ograniczon pojemnoci. Z tego
te wzgldu informaqe podlegaj procesowi selekcji. Ograniczona pojemno nie jest jednak sztywn granic,
poniewa mzg ludzki w niewielkim

PSYCHOLWIA POZNANIA

stopniu przypomina urzdzenia techniczne, gdzie faktycznie mona wyznaczy pojemno. Mzg potrafi elastycznie zmienia strategie radzenia sobie
z informacjami, tote jego pojemno
nie musi by staa. Jest ona staa w warunkach laboratoryjnych, w ktrych istniej wyrane ograniczenia w moliwoci wyboru strategii poznawczych.
2. Wybr odpowiednich strategii przetwa
rzania informacji, dokonywany z reguy
pod kontrol wiadomoci, uwzgld
nia specyficzne wymogi zadania stoj
cego przed jednostk. Modyfikacja tych
strategii moe nastpowa w trakcie
wykonywania zadania. Jednake wtedy,
kiedy procesy te ju zostay urucho
mione, s one wzgldnie niezalene
od wiadomej kontroli. Kontrola ta po
jawia si wtedy, kiedy jednostka na
potyka przeszkody stojce na drodze
do realizacji jakiego celu. wiadomo
byaby wic czym w rodzaju detek
tora trudnoci", poniewa dziki niej
jednostka mogaby lepiej radzi sobie
z nowymi problemami (Langer, 1978;
Vallacher, Wegner, 1987; Kowalczyk,
1995). Jednake poczynajc od lat sie
demdziesitych, psychologowie coraz
czciej zaczli zdawa sobie spraw
z tego, e wiele procesw poznawczych
ma charakter nieintencjonalny, a wia
doma kontrola jest niedoskonaa (Tallis,
1999).
3. Strategie poznawcze po wielokrot
nym wykorzystaniu mog tworzy bar
dziej stabilne struktury poznawcze.
Przykadowo, kierunek ruchu gaek
ocznych przy spostrzeganiu jakiegokol
wiek obiektu pocztkowo jest zupenie
przypadkowy. Potem jednak, w miar
opanowywania umiejtnoci czytania,
wytwarzamy sobie pewn, wzgldnie
stabiln struktur, ktra sprawia, e

PROBLEIW PODSTAWOWE

badamy swoje otoczenie w bardzo wystandaryzowany sposb. Wiedza na temat tego sposobu wykorzystywana jest
na przykad przez specjalistw w dziedzin reklamy. Niemal w kadym podrczniku dotyczcym psychologii reklamy moemy znale zalecenie, e
wane informacje naley umieszcza
w prawym grnym rogu strony (por. np.
Doliski, 1999).
4. Poszczeglne czci umysu czowieka
tworz pewien wzgldnie spjny sys
tem. System ten dziaa w sposb zorga
nizowany. Istotn funkcj peni w nim
procesy kontroli. S to nie tylko pro
cesy uwagi, lecz take procesy metapoznawcze. Procesy te odwouj si do
naszej wiedzy na temat procesw po
znawczych. Na przykad metapami,
bdca form naszej pamici, pozwala
na dostosowanie do naszych moliwo
ci rnych strategii zapamitywania
i uczenia si.
5. System poznawczy ma charakter wielo
poziomowy. Szczeglnie wyranie ujaw
nia si to w wypadku jzyka. Ten
sam element moe by zawarty w sys
temie fonologicznym, syntaktycznym
lub semantycznym. Podobnie informa
cja moe by reprezentowana w sposb
abstrakcyjny, albo te w postaci obrazu.
6. Przetwarzanie na kadym z pozio
mw uzalenione jest od oddziaywa
nia kontekstu. Kontekst wpywa nie
tylko na spostrzeganie, lecz take na
procesy uwagi, pamici czy mylenia.
Bardzo dobrym przykadem oddziay
wania kontekstu jest tak zwane zjawi
sko pamici tunelowej (Christianson,
Engelberg, 1999; Christianson, Safer,
1996). Polega ono na tym, e w sytuacji
traumatycznej pole widzenia zawa
si do najwaniejszych aspektw tej
sytuacji. Pami tej sytuacji ma charak-

21
ter wybirczy, poniewa pewne rzeczy,
cho teoretycznie dostpne, nie zostay
zarejestrowane.
7. Przetwarzanie informacji na rnych
poziomach nie ma charakteru auto
nomicznego, lecz interakcyjny. To, co
si dzieje na jednym poziomie, wa
runkuje zmiany na innych. Kiedy kto
w swojej wypowiedzi pragnie co pod
kreli, nie tylko zmienia intonacj,
lecz take dobiera sowa w szczeglny
sposb. Wykorzystuje wic dwa po
ziomy komunikacji werbalnej - ekspre
syjny i deskryptywny. Uruchomienie
kadego z nich wie si z aktywizacj
odmiennych struktur naszego umysu.
8. Procesy poznawcze maj zawsze cha
rakter aktywny. Nieprawd jest, jakoby
stanowiy one co w rodzaju odzwier
ciedlenia, powstajcego niezalenie od
woli jednostki. Reprezentacje tworzone
s przez jednostk, odpowiednio do jej
potrzeb i wymogw stojcego przed
ni zadania. Oczywicie fakt, e pro
cesy poznawcze maj charakter ak
tywny, wcale nie oznacza, e wszyst
kie procesy poznawcze przebiegaj
pod kontrol wiadomoci. W paradyg
macie poznawczym przeprowadzono
wiele bada wskazujcych na to, e
istnieje przedwiadome przetwarzanie
informacji. Prowadzi si badania nad
poznaniem przedwiadomym czy uta
jonym. Jednoczenie wykazano bardzo
wyranie, e trudno zaakceptowa tez
psychoanalitykw, jakoby poza wiado
moci kbiy si wycznie emocje
i popdy (Freudowska koncepcja id).
Zapewne nie wszystkie pozycje umieszczone na tej licie zyskayby pen akceptacj wszystkich psychologw poznawczych, wikszo z nich jednak zaakceptowaaby przynajmniej kilka spord nich.

28
Wynika std, e kanon podstawowy albo
paradygmat nie jest wcale taki jednolity.
Nie przeszkadza to jednak w traktowaniu psychologii poznawczej jako jednolitej
dyscypliny. Analogicznie przedstawia si
sprawa w teorii poj: cho ludzie przedstawiaj rne okrelenia tego, czym s
stoy, to wtedy, kiedy maj stwierdzi, czy
obiekt X jest stoem, czy te nie, wykazuj zadziwiajc zgodno. Problem nie

PSTCHOUJGIA P07UANIA

tyle tkwi zatem w precyzyjnym okrelaniu

zakresu rnych poj czy koncepcji, co
w posugiwaniu si nimi. Majc to na
wzgldzie, moemy stwierdzi, e wikszo psychologw poznawczych bdzie
si posugiwaa takim pojciem oglnym
jak psychologia poznawcza, czy nieco wszym pojciem psychologii procesw poznawczych, cho formuowane przez nich
definicje mog by rne.

1.4. Czy istniej specyficzne waciwoci procesw

poznawczych wystpujcych w interakcjach
spoecznych
Od czasu pojawienia si w psychologii
spoecznej nurtu social cognition wielu
badaczy podejmowao problem istnienia
specyficznych procesw poznawczych wystpujcych w interakcjach spoecznych.
Pytanie faktycznie dotyczy tego, czy nasze
procesy poznawcze zmieniaj si wtedy,
kiedy zmienia si ich przedmiot. Jak ju
wspominaem w paragrafie 1.1., wiele bada w psychologii poznawczej to eksperymenty laboratoryjne, ktre wykorzystuj materia sztuczny, stworzony specjalnie na potrzeby eksperymentu. Jednake
w realnych sytuacjach yciowych nie spostrzegamy losowo zorganizowanych zestaww kropek, nie zapamitujemy zgosek
bezsensownych i tak dalej. W procesie
ewoluq'i nasz mzg dostosowa si do
odbioru informacji wanych dla organizmu,
nauczy" si take organizowa ten materia w sensowne dla siebie struktury.
Dlatego te trudno uoglnia wyniki uzyskane w badaniach laboratoryjnych na realne sytuacje yciowe; jedynym wyjtkiem
jest zapewne generalizowanie wynikw na
sytuacje interakcji z komputerem, ktry

zachowuje si w sposb losowy. Ale to

zdarza si rzadko.
Twrcy social cognition podjli poszukiwania uniwersalnych waciwoci procesw poznawczych. Ostrom (1984) prezentuje argumenty zwolennikw twierdzenia,
e mona wyodrbni uniwersalne cechy
wszystkich procesw poznawczych bez
wzgldu na ich przedmiot. Lista wymieniona w paragrafie 1.3. moe by przykadem takiego rozwizania. Jednake wtedy,
kiedy mamy do czynienia ze zoonym materiaem pojawiajcym si w interakcjach
spoecznych, procesy poznawcze dostosowuj si do waciwoci tego materiau.
List takich zmian omwimy, korzystajc
z uwag Fiske i Taylor (1991):
1. Ludzie zmieniaj swoje otoczenie, starajc si je kontrolowa. Prby tej
kontroli dotycz gwnie otoczenia spoecznego. Otoczenie fizyczne (na przykad klimat, uksztatowanie terenu)
opiera si takim prbom. Tak wic procesy poznawcze odnosz si do otoczenia, ktre przynajmniej czciowo zo-

PROBLEM* PODSTAWOWE

stao stworzone przez jednostk, albo

te przez innych ludzi.
2. W wypadku poznania spoecznego obo
wizuje zasada wzajemnoci. Gosi ona,
e pewien sposb poznawania innych
zmienia to, jak ci inni bd spostrzegali
jednostk. Przykadowo, jeli spostrze
gamy innych ludzi jako osoby niegodne
zaufania, to zachowujemy si wobec
nich w sposb nadmiernie asekura
cyjny. To za prowadzi do nadmiernej
podejrzliwoci, co z kolei jest spo
strzegane przez innych. Wtedy oni te
przestaj nam ufa.
3. Poznanie spoeczne zawsze obejmuje
Ja. Dotyczy to nie tylko poznawania
drugiego czowieka przez pryzmat wa
snych potrzeb i wartoci, lecz take
tego, e druga osoba moe dostarcza
wielu informacji na nasz temat. Jest
przecie do nas podobna bardziej ni
jakikolwiek inny obiekt fizyczny. Wi
dzc zmiany, jakie si w niej pojawiaj,
potrafimy wyobrazi sobie, jak my sami
reagujemy na pewne zdarzenia czy sy
tuacje.
4. W poznaniu spoecznym musimy za
wsze uwzgldnia to, e druga osoba
stosuje rozmaite strategie autoprezentacji. Strategie te stosowane s ww
czas, kiedy zdaje ona sobie spraw
z tego, e jest przedmiotem naszego za
interesowania. W wyniku autoprezentacji zachowanie si zmienia, ale bar
dzo atwo przewidzie kierunek tych
zmian. Zwykle ludzie przedstawiaj sie
bie w lepszym wietle. Wtedy, kiedy s
przekonani, e nikt ich nie obserwuje,
zmieniaj swoje zachowanie. Pewnie

z tego powodu tak du popularnoci

ciesz si programy typu Ukryta kamera", w ktrych ludzi pozbawia si
moliwoci stosowania autoprezentacji.
5. Bardzo wanym elementem poznania
spoecznego jest wnioskowanie o ukry
tych waciwociach i zamiarach in
nych osb. W poznaniu spoecznym
niesychanie rzadko zdarza si sytuacja
czystego odbioru danych. Zwykle sta
ramy si od razu odpowiedzie na py
tanie, dlaczego kto co zrobi albo jaka
wzgldnie trwaa cecha doprowadzia
do pojawienia si pewnego zachowania.
Wnioskowanie moe by jednak proce
sem zawodnym, naraonym na rne
bdy i znieksztacenia.
6. Ludzie jako obiekty spostrzegania zmie
niaj si szybciej ni obiekty fizyczne.
Zmiany te dotycz z jednej strony
samych zachowa, bdcych wynikiem
rozmaitych zmian zachodzcych w ro
dowisku jednostki, a z drugiej s skut
kiem rnych procesw zachodzcych
wewntrz jednostki (stanw emocjo
nalnych, planw, intencji). Ludzie zmie
niaj si take w duszej perspektywie
czasowej. Zmiany te s na co dzie nie
dostrzegalne, ale kady, kto po dziesi
ciu latach spotka koleg lub koleank
ze szkoy, zauway z atwoci wielko
tych zmian. Telewizor po dziesiciu la
tach zmienia si w znacznie mniejszym
stopniu i std te znaczenie staoci
spostrzegania2 jest znacznie mniejsze
przy spostrzeganiu przedmiotw ni
przy spostrzeganiu ludzi.

2
Zjawisko staoci spostrzegania polega na tym, e odbieramy pewne waciwoci przedmiotw
jako stale mimo zmian obrazu siatkwkowego. Pomidor owietlony zielonym wiatem nadal wydaje
si nam czerwony, cho z praw mieszania barw wynika, e jest on szary (mamy tu do czynienia
z barwami dopeniajcymi).

30
7. Dokadno naszych spostrzee i wnio
skw znacznie atwiej sprawdzi w wy
padku przedmiotw nieoywionych ani
eli w wypadku ludzi. Przedmioty nie
oywione nie zmieniaj si, kiedy je
spostrzegamy, czego nie moemy po
wiedzie o ludziach. Moemy bada
przedmioty oywione, nie pytajc ich
0 zgod, co jest niemoliwe w wy
padku ludzi. Poniewa zachowanie ludzi
jest bardzo zoone i wieloaspektowe,
zawsze mona przywoa jakie przy
kady, przemawiajce przeciwko pew
nej interpretaq'i, ktra zostaa sformu
owana przed chwil. Co wicej, je
li przedstawiamy swoje spostrzeenia
1 interpretacje obserwowanej osobie,
atwo moe ona poda przykady, ktre
przemawiaj za czym przeciwnym.
Jest to szczeglnie wyrane w sytu
acjach, kiedy owe przykady stawiaj t
osob w lepszym wietle.
8. Poznawanie zawsze obejmuje pro
ces schematyzacji i upraszczania. Wy
nika to z ograniczonych moliwoci
przetwarzania informacji przez umys
czowieka. To upraszczanie jest tym
wiksze, z im bardziej zoonym obiek
tem spostrzegania mamy do czynie
nia. A poniewa inni ludzie (oraz ich
zachowania) s bardziej zoeni ni
obiekty nieoywione, to i stopie sche
matyzacji w tym pierwszym wypadku
musi by wikszy. Dodajmy, e umys
ludzki jest jednak na tyle elastyczny,
i w zalenoci od tego, czy pewne
informacje s wane, czy te nie, potrafi
przej od przetwarzania schematowego" (czyli pocigajcego za sob ko
nieczno upraszczania, ale jednocze
nie zmniejszajcego wysiek poznaw
czy) do przetwarzania analitycznego,
biorcego pod uwag szczegy, lecz
wymagajcego znacznego wysiku.

PWCH0U3GIA POZNANIA

Przedstawione uwagi wskazuj, e procesy poznawcze wykazuj duy stopie

elastycznoci adaptacyjnej. Zmieniaj si
one w zalenoci od tego, co jest ich
przedmiotem. Tre i zoono tego, co
jest poznawane, zmienia sposb analizy
i interpretagi danych. Kluczow rol w interpretacji danych odnoszcych si do
innych ludzi oraz ich zachowa odgrywaj intencje. Zamiary innych prawie nigdy nie mog by poznawane w sposb
bezporedni. Niemal zawsze wnioskujemy
o nich na podstawie rnych wskanikw.
To wnioskowanie pozwala przewidywa
zachowania innych, a tym samym daje
jednostce poczucie kontroli nad sytuacj.
Pisz tu o poczuciu kontroli, a nie o samej
kontroli - przewidywanie zachowa innych
zwykle pozwala si do nich przygotowa,
natomiast rzadziej moemy zapobiec wystpieniu pewnych zachowa albo sprowokowa wystpienie takich zachowa, na
ktrych nam zaley.
Nie wszystkie z podstawowych problemw psychologii poznawczej zostay
tu podniesione. Nie pojawi si problem
podstawowy, zwizany z odpowiedzi na
pytanie: czym s procesy poznawcze.
W tym miejscu nie pozostaje nic innego, jak tylko odwoa si do cytowanego wczeniej przykadu dotyczcego
stow. Cho nie istnieje powszechnie
akceptowana w wiecie naukowym definicja stow, to nawet zwykli ludzie potrafi odrni stoy od nie-stow. Analogicznie, zapewne nie ma akceptowanej
przez wszystkich definicji procesw poznawczych, ale badacze potrafi odrnia
procesy poznawcze od innych procesw.
Oczywicie takie postawienie sprawy zawsze rodzi problemy w wypadkach granicznych, to jest lecych na pograniczu na
przykad procesw emocjonalnych i pro-

PROBLEM PODSTAWOWE

cesw poznawczych. Czy ocena bodca

jest procesem emocjonalnym, czy poznawczym? Mona odpowiada, e jest procesem poznawczym, mona te twierdzi,
e jest procesem emocjonalnym. Moim
zdaniem problem ten jest sztuczny, po-

31
niewa sztuczne jest take samo rozrnienie procesw poznawczych i emocjonalnych. W naturze nie ma takiej niecigoci, jak stwarza jzyk. Szerzej pisz
o tym w innym miejscu (Maruszewski,
2001a).

Spostrzeganie

2.1. Problemy podstawowe

Spostrzeganie jest jednym z najprostszych
procesw psychicznych i wydaje si nam,
e jest to proces automatyczny, przebiegajcy poza nasz wiadom kontrol i dajcy
nam dokadny obraz tego, co si wok
nas dzieje. fNic bardziej mylnego - nie
jest to ani proces prosty, ani cakowicie
automatyczny, ani te nie dostarcza nam
dokadnego i wiernego obrazu rodowiska.
Z tym, e spostrzeganie nie daje penego
obrazu rodowiska, pewien psycholog zetkn si w czasie spaceru ze swoim
synkiem. Chopiec - wwczas czteroletni
- powiedzia: Zobacz, jak dziur ma ta
pani na kolanie". W odpowiedzi usysza:
Dziura, jaka dziura, nic nie widz". Ojciec faktycznie nie mg widzie dziury,
poniewa spoglda na t pani z zupenie
innego punktu widzenia ni syn. Ten prosty przykad pokazuje, jak zmiana perspektywy w sensie fizycznym modyfikuje to,
co spostrzegamy. Moemy rwnie mwi
0 zmianie perspektywy psychologicznej.
Wtedy spostrzeganie moe by w znacz
nym stopniu modyfikowane przez motywy
1 emocje; w szczeglnoci ujawnia si to
w spostrzeganiu spoecznym.
Proces spostrzegania jest procesem
tworzenia reprezentacji przedmiotu na
podstawie informacji otrzymanych z narz-

dw zmysowych i - w pewnych wypadkach - informacji zawartych w pamici.

Przy opisie spostrzegania wykorzystuje
si kilka terminw technicznych, okrelajcych rne rodzaje bodcw i ich
umysowe odpowiedniki.
Bodziec dystalny, czyli bodziec dziaajcy z pewnej odlegoci, to dowolny bodziec poza organizmem oddziaujcy na nasze narzdy zmysowe. W trakcie pisania
tego tekstu mam do czynienia z dwiema
grupami bodcw dystalnych - z bodcami
wzrokowymi i bodcami suchowymi. Dystalne bodce wzrokowe to kartka papieru
i czarny pisak w prawej rce, suchowe
bodce dystalne za to muzyka Preisnera,
dobiegajca z gonikw.
Bodziec proksymalny to bodziec pojawiajcy si w bezporednim kontakcie
bodca dystalnego z narzdem zmysowym. Kartka papieru, czarny pisak i rka
tworz obraz siatkwkowy. Cho z fizycznego punktu widzenia obraz ten przypomina rzeczywiste bodce - jest to obraz odwrcony i pomniejszony - to, jak
powiada Neisser (1978 a), nie jest on
obrazem do ogldania ani do podziwiania. Analogicznie przedstawia si sprawa
w wypadku przepiknej muzyki Preisnera
- dwiki dochodzce z gonikw wy-

33

SPOSTRZEGANIE

woluj drgania bony bbenkowej, a dalej

kostek ucha rodkowego: moteczka, kowadeka i strzemiczka, by w kocu pobudzi wkna bony podstawowej ucha wewntrznego. Dwiki o rnej wysokoci
powoduj pobudzenie rnych czci tej
bony (Wortman, Loftus, Marshall, 1985).
Ale przecie pobudzenie bony podstawowej nie jest tym samym co muzyka, ktrej
sucham. Jestem nawet szczliwy, e nie
sysz impulsw powstajcych w bonie
podstawowej.
Wraenie to odzwierciedlenie elementarnej cechy zmysowej zarejestrowanej
w wyniku odbioru danych sensorycznych.
Hebbj[1969) powiada, e_wraenie_lg_ak:
tywno drg wstpujcych, biegncych od
narzdw zmysowych. Poszczeglne wraenia s od siebie izolowane. Przykadowo,
wraenie barwy jest niezalene od wraenia wielkoci. Warto doda, e wraenia,
ktre wyodrbniamy jako subiektywnie
pierwotne, nie musz mie swoich fizjologicznych odpowiednikw. Na przykad,
wraenie ksztatu moe by konsekwenq
uruchomienia procesw nerwowych odpowiedzialnych za spostrzeganie linii i ktw.
Subiektywnie widzimy trjkt jako figur
elementarn, natomiast na poziomie fizjologicznym rejestrowane s dane na temat
trzech linii, z ktrych jedna zazwyczaj jest
lini poziom, oraz trzech ktw.
Wreszcie ostatnim terminem, jaki
chciabym tu wprowadzi, jest spostrze-

bodziec
dystalny

bodziec
proksymalny

enie. Oznacza ono obraz przedmiotu obraz wszystkich dostpnych cech, rejestrowanych za porednictwem rnych
zmysw. Kiedy spogldam komu w oczy,
widz nie tylko piwny kolor ich tczwek,
ale te ich wielko i opraw, a wic rzsy
i brwi, a take makijay Spostrzeenie
- wedug wspomnianego wczeniej Hebba
- jest efektem aktywnoci pl czuciowych
kory mzgowej, ktre odebray informacje
pochodzce z rnych zmysw i poczyy
je w cao. Mzg musi skd wiedzie,
e informacje zawarte w spostrzeeniu
odnosz si do jednego przedmiotu, a nie
pochodz z rnych przedmiotw. _czenie rnych wrae ze sob jest wynikiem
percepcyjnego uczenia si. Podczas tego
procesu wielokrotnie przekonujemy si,
e rne cechy wspwystpuj ze sob,
a zmiana w zakresie jednej cechy jest
skoordynowana ze zmian innych cech.
Przykadowo, jeli widz ruch oczu, ktre
teraz nie patrz prosto, lecz w bok, to
zmienia si ksztat tczwki, ktra nie jest
koem, lecz elips.
Przedstawiony schemat obrazuje proste przetwarzanie informacji percepcyjnych, obejmuje kodowanie percepcyjne,
przesyanie zakodowanych informacji oraz
ich dekodowanie. Dziki kodowaniu informacje uzyskuj tak posta, e nadaj si
do obrbki na wyszych pitrach ukadu
nerwowego.

wraenie
zakodowane
impulsy nerwowe

spostrzeenie
odkodowane
impulsy nerwowe

RYCINA 2.1 Powstawanie spostrzeenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych

34

PSYCHOLOGIA POZNANIA

bodziec
dystalny

bodziec
proksymalny
kodowanie
sensoryczne

wraenia przesyane do
kory drogami czuciowymi zakodowane impulsy
nerwowe

kodowanie emocjonalne prosta ocena emocjonalna

RYCINA 2.2 Kodowanie sensoryczne i emocjonalne w

Informacje zakodowane przesyane s

do kory czuciowej, gdzie dopiero nastpuje ich dekodowanie. Dziki dekodowaniu odtwarzany jest rzeczywisty obraz
bodca. To odtworzenie nie jest idealne,
ale znacznie blisze rzeczywistoci anieli obraz na siatkwce. W spostrzeeniu
dostpnym wiadomoci obraz jest trjwymiarowy, natomiast obraz siatkwkowy
jest dwuwymiarowy, wiadomie widzimy
przedmioty w rzeczywistym pooeniu,
podczas gdy na siatkwce obraz jest odwrcony i tak dalej, i tak dalej. Analogicznie przedstawia si sprawa w wypadku muzyki, ktra w uchu rejestrowana
jest jako cig liniowo uporzdkowanych
dwikw, zrnicowanych pod wzgldem
gonoci, barwy i wysokoci. Dopiero
po zinterpretowaniu przez kor mzgow
impulsw przesanych drog suchow,
syszymy stereofonicznie melodi, ktra
porusza nas do gbi.
Przedstawiony obraz byby niepeny,
gdybymy nie uwzgldnili w nim dodatkowych drg nerwowych, odpowiedzialnych
za kodowanie emocjonalne. Od drg czuciowych odgaziaj si bocznice zwane
1

spostrzeenie
- dekodowanie znaczenia
semantycznego
i emocjonalnego

spostrzeganiu

kolateralami. Drogi te kieruj si w stron

struktur podkorowych - gwnie _wzg-j^a
i ciaa migdaowatego - skd 'Biegn
"bezporednie pzenia""<io kory. Wanie
w tych strukturach nastpuje wczesna
ocena emocjonalnego znaczenia bodca.
Jeli okae si, e bodziec ma due znaczenie emocjonalne, uruchamiane s proste
programy behawioralne, ktre Cannon
(1932) okrela mianem flight or fight
response"1. Badania LeDoux (2000) pokazay, e pobudzenie tych okolic podkorowych zwiksza wraliwo na pewne
rodzaje bodcw. Bodce s ju oznakowane emocjonalnie, zanim dotr do kory
mzgowej. Mechanizm tego typu zapewnia
bardzo szybkie reagowanie, aczkolwiek nie
jest ono tak precyzyjne jak reagowanie
sterowane przez kor. Na rycinie 2.2.
przedstawiam rozbudowan wersj ryciny
2.1. Kodowanie sensoryczne jest tu
uzupenione o proste kodowanie emocjonalne.
Spostrzeenie nie jest wycznie rezultatem analizy percepcyjnej, stanowi rwnie wynik analizy znaczenia emocjonalnego. To znaczenie emocjonalne moe

Nieprzetumaczalna gra sw. Dosownie oznacza to: walka albo ucieczka".

35

SPOSTRZEGANIE

si wiza z odbiorem bodcw, ktrych

tre emocjonalna jest zdeterminowana
przez ich waciwoci sensoryczne. Do
tych waciwoci nale midzy innymi
ksztat i sposb poruszania si. Dlatego
te pajki i we wywouj w nas silne
reakcje emocjonalne bez udziau procesu
uczenia si. Istniej by moe specjalne
filtry sensoryczne, ktre bardzo wczenie
otwieraj drog do okolic podkorowych
(Pisula, wiadomo osobista).
Reakcje emocjonalne mog powstawa
rwnie w wyniku procesu uczenia si.
W takim wypadku reakcja emocjonalna
moe podczepia si" do bodcw obojtnych. Przykadowo, jeli kiedy w trakcie
zmywania naczy albo przygotowywania
posiku pojawia si u mnie myl, ktra
wyzwolia siln emocj, to kade spostrzeenie brudnych naczy czy brudnych
przyborw kuchennych staje si rdem
tej samej emocji.

Przedstawiona tu analiza pokazuje bardzo wyranie, e przetwarzanie informacji nie ma charakteru wycznie poznawczego, a efekt spostrzegania - spostrzeenie - jest zoon struktur, zawierajc
nie tylko waciwoci percepcyjne, lecz
take waciwoci okrelajce znaczenie
danego przedmiotu dla jednostki.
Relacje midzy bodcami proksymalnymi, dystalnymi i spostrzeeniami nie
s wcale takie proste. wiadczy o tym
^zjawisko stajojci^^postrzeganjai Stao
spostrzegania polega na tym, e spostrzeenie albo nie ulega zmianom, albo te
ulega mniejszym zmianom w porwnaniu
ze zmianami bodcw proksymalnych.
Odwoajmy si do przykadu. Kiedy patrzymy na otwierajce si drzwi, widzimy,
e s one prostoktne, cho faktycznie
na obrazie siatkwkowym powstaje obraz trapezu. Wyranie wida to na rycinie 2.3.

RYCINA 2.3 Stato spostrzegania w zakresie ksztatu

Drzwi spostrzegamy przez caty czas jako obiekt prostoktny, pomimo, e na naszej siatkwce powstaje obraz
w ksztacie trapezu {bodziec proksymalny). Gdyby przedstawi poniej seri prostych figur geometrycznych,
zaczynajc od prostokta, a koczc wskim trapezem, to ludzie, dobierajc ksztat do ksztattu drzwi, popeni btd
polegajcy na tym, e wska na ksztat przypominajcy bardziej prostokt.

36
Stao spostrzegania dotyczy nie tylko
ksztatu, lecz take jasnoci, wielkoci
i barwy.
Stao jasnoci mona zilustrowa,
opisujc nastpujce zjawisko. Wgiel
owietlony wiatem sonecznym nadal
wydaje si nam czarny, a kartka papieru
leca w ciemnej piwnicy w dalszym cigu
wydaje si nam biaa. Gdybymy zmierzyli
ilo wiata odbitego od wgla i od kartki,
to okazaoby si, e od wgla odbija si
wicej wiata anieli od kartki. Powinien
by zatem janiejszy, a wcale tak nie jest.
Jak wytumaczy to zjawisko? Najprostsze
wyjanienie gosi, e po prostu odwoujemy si do swojej wiedzy: wiemy, e wgiel jest czarny, a papier biay. Jest jednak
prostsze wyjanienie, ktre nie wymaga
odwoywania si do wiedzy czowieka.
Ot nasze oko rejestruje nie tylko pojedyncze cechy, ale take ich konfiguracje.
Wgiel w socu i tak jest ciemniejszy od
wszystkich innych przedmiotw. Kartka
papieru w piwnicy jest janiejsza od innych przedmiotw. Nasz ukad wzrokowy
reaguje na stosunki jasnoci w pewnym
rodowisku, a nie na jasno bezwzgldn,
i dlatego wgiel wydaje si nam czarny,
a papier biay.
Stao wielkoci polega na tym, e
wielko przedmiotu wydaje si staa pomimo zmian wielkoci obrazu na siatkwce. Osoba mierzca 175 cm wydaje
si nam tak samo wysoka, kiedy widzimy
j z odlegoci 2 m, jak i z odlego ci 20 m. Wielko obrazu na siatkwce
- czyli bodce proksymalne - jest w obu
wypadkach inna. I znowu przy wyjanieniu tego zjawiska nie musimy odwoywa
si do wiedzy na temat wzrostu danej
osoby. Wystarczy porwna wysoko tej
osoby z wysokoci innych przedmiotw.
Korekta oceny wzrostu moe si take
opiera na danych informujcych o stopniu

PS/CHOLOGIA POZNANIA

krzywizny soczewki w naszym oku - soczewka uwypukla si przy spostrzeganiu

przedmiotw bliskich, a spaszcza przy
spostrzeganiu przedmiotw dalekich.
Wreszcie stao barwy polega na tym,
e barwa przedmiotu wydaje si nam staa,
cho barwa obrazu na siatkwce taka nie
jest. Pomidor owietlony niebieskim wiatem (jeli na przykad stragan przykryty
jest niebiesk foli lub plandek) powinien
wydawa si nam fioletowy, a faktycznie
nadal widzimy go jako owoc o barwie
czerwonej. Tu oko i ukad wzrokowy dokonuj wyrafinowanej analizy bodcw. Pomidor spostrzegamy centraln czci pola
widzenia (widzenie centralne), natomiast
barwa wiata padajcego na pomidor rejestrowana jest w widzeniu peryferycznym.
Ukad wzrokowy wprowadza do informacji
odbieranych z centralnej czci pola widzenia poprawk opart na danych pochodzcych z czci peryferycznej i dziki tej
poprawce pomidor nadal spostrzegany jest
jako czerwony. Trzeba jednak pamita
o tym, e stao spostrzegania w zakresie
barwy ma swoje granice. Kiedy twarz
owietlamy wiatem o rnych barwach,
karnacja skry si zmienia. Przy pewnym
typie lamp sodowych, ktre daj intensywne te wiato, kolor skry nabiera
trupiego odcienia. Nie naley zatem umawia si na randki w miejscach owietlonych takimi lampami!
W spostrzeganiu uczestnicz dwa rodzaje procesw: procesy dt - gra
(bottom-up) oraz procesy gra - dl (topdown).
Procesy d - gra s zapocztkowane przez odbir informacji zmysowych
przez narzdy zmysowe; informacje te
nastpnie podlegaj analizie na wyszych
pitrach ukadu nerwowego, cznie z analiz na poziomie kory mzgowej. Na tym
najwyszym poziomie powstaje spostrze-

37

SPOSTRZEGANIE

eni - warunkiem spostrzeenia i rozpoznania jakiego obiektu jest moliwo

zinterpretowania go za pomoc informacji
zarejestrowanych wczeniej w pamici.
Procesy gra - d nie s ju tak
oczywiste i wykraczaj poza potoczne
ujmowanie spostrzegania. Pojawiaj si
wtedy, kiedyjwigksz rol w spostrzeganiu
zaczynaj odgrywa procesy pamiciowe,
ktre kieruj poszukiwaniem i interpretacj danych zmysowych. Uruchamianie
takich procesw konieczne staje si wtedy,
kiedy informacja sensoryczna jest niepena. Kiedy ogldamy zdjcie znanego
polityka w gazecie codziennej - zwykle
zdjcia takie s nie najwyszej jakoci
ze wzgldu na technik druku rastrowego - znajomo nazwiska tego polityka pozwala rozpozna jego twarz. Innym
przykadem moe by^ wyszukiwanie figur
ukrytych w tle. Czsto dopiero informacja

o ich liczbie oraz spora doza cierpliwoci

pozwalaj wykry wszystkie ukryte figury.
Poszukiwanie kierowane jest przez
oglny schemat figury, przy czym schemat
ten moe obejmowa zarwno ca figur,
jak i jej czci. Innym przykadem procesw gra - d jest omawiane wczeniej zjawisko staoci w zakresie jasnoci.
Jedno z moliwych wyjanie, ktre co
prawda uprzednio zignorowalimy, stwierdzao, e wiemy, i wgiel jest czarny,
a papier biay. A zatem nasze dowiadczenie wpywa na interpretacj tego, co
przesyaj nam narzdy zmysowe.
Tradycyjny obraz spostrzegania jako
procesu zwizanego wycznie z odbiorem
informacji zmysowych jest nadmiernym
uproszczeniem. W nastpnym paragrafie
rozpoczniemy analiz spostrzegania w kategoriach d - gra, a w dalszych paragrafach wprowadzimy analizy procesw
gra - d.

2.2. Fazy procesu spostrzegania

Spostrzeganie traktowane jest jako proces
natychmiastowy, to jest uwaa si, e
skoro tylko jaki bodziec dziaa na nasze
narzdy zmysowe, to od razu pojawia
si spostrzeenie. Nic bardziej mylnego.
Rozpatrujc ca rzecz od strony fizjologicznej, na przykadzie drogi wzrokowej,
moemy zauway, e proces ten angauje wiele neuronw. wiato wpadajce
do oka wywouje w siatkwce zmiany
fotochemiczne w fotoreceptorach, czyli
w czopkach i w prcikach. Nastpuje tam
rozpad substancji wiatoczuych i barwoczuych. W prcikach substancj wiatoczu jest rodopsyna, w czopkach za
fotopsyny i jodopsyny (Hoyenga, Hoyenga,
1988). Rozpad substancji wiatoczuych

powoduje powstanie impulsu nerwowego,

ktry przekazywany jest kolejno przez komrki dwubiegunowe i zwojowe siatkwki,
a dalej przez ciaa kplankowate boczne
i wzgrki czworacze^w s\rukturach podkorowych do patw potylicznych, gdzie
znajduj si pola wzrokowe.
Wyranie wida, e proces kodowania fizjologicznego, opisany tu w duym
skrcie i uproszczeniu (nie uwzgldniono
w tym opisie struktur, odpowiedzialnych
za okrelenie emocjonalnego znaczenia
bodca), jest procesem wieloetapowym,
zoonym i musi trwa pewien czas. Impuls nerwowy wywoany przez bodce
wietlne musi przeby pewn drog,
a przewodzenie impulsw w naszym uka-

38
dzie nerwowym nie jest wcale tak szybkie,
jak wikszo ludzi skonna byaby sdzi.
Od strony psychologicznej mona wyrni cztery fazy spostrzegania.
1. Rejestracja sensoryczna. W tej fazie
nastpuje zmiana bodca zewntrznego
na impuls nerwowy; w bardzo wielu
wypadkach impulsy zawieraj ju in
formacje na temat specyficznych cech
przedmiotu. Dzieje si tak wtedy, kiedy
pobudzone s detektory cech, czyli
komrki lub zespoy komrek odpo
wiedzialnych za wyodrbnienie specy
ficznej cechy lub specyficznych cech
przedmiotu (Lindsay, Norman, 1984).
Detektory wraliwe s tylko na jedn
cech, nie reaguj natomiast na inne
cechy. Przykadowo, detektor odpowie
dzialny za spostrzeganie ruchu nie za
reaguje, kiedy bdzie dziaaa na niego
linia pionowa. Dane z tej fazy nie s
dostpne naszej wiadomoci. Dziaa
nie detektorw cech omwi dokad
niej w dalszych czciach tego roz
dziau. Z rejestracj sensoryczna cile
zwizane jest przechowanie prostych
informacji w buforze sensorycznym
albo w magazynie informacji sensorycznej (Sperhng, 1960). Pami sen
soryczna daje moliwo utrzymania
informacji w systemie poznawczym tak
dugo, dopki na odebranym materiale
nie zostan wykonane inne operacje
(ocena emocjonalna, kategoryzacja percepcyjna). Dokadniej dziaanie pamici
sensorycznej przedstawi w rozdziale 4
powiconym pamici.
2. Faza oceny emocjonalnej. Poprzed
nio wspominalimy, e od drg czucio
wych odgaziaj si bocznice (kolaterale), zdajce do struktur podkorowych, w ktrych nastpuje pierwotna
ocena emocjonalna. Bodce oceniane

PWCHOLDGIA POZNANIA

s jako przyjemne lub nieprzyjemne

bd jako korzystne albo niekorzystne,
_znim jeszcze jednostka zdy si zorientowa, czego one dotycz (hman,
1987). Ze zjawiskami wskazujcymi na
wczesne dziaanie oceny emocjonalnej
zetknlimy si zapewne we wasnym
dowiadczeniu; istniej te dane eksperymentalne ilustrujce dziaanie oceny
emocjonalnej. Rozpocznijmy od przykadu z ycia. Zdarza si nam spotka
na ulicy osob, ktra wydaje si nam
sympatyczna od pierwszego wejrzenia". Nie potrafimy nawet stwierdzi,
czy ju kiedy poznalimy t osob, czy
przypomina nam ona kogo znajomego,
nie potrafimy nawet poda, jakie cechy
sprawiaj, e wydaje si nam sympatyczna. Czujemy po prostu, e osoba
ta jest sympatyczna. Przykad eksperymentalny dotyczy bada nad obronnoci percepcyjn/W 1947 roku Bruner i Postman przeprowadzili eksperyment, w ktrym przez bardzo krtki
czas pokazywali sowa przyzwoite i nieprzyzwoite. Sowa dobierano tak, aby
miay t sam dugo, czyli czas potrzebny na ich odczytanie powinien
by identyczny. Okazao si jednak, e
ludzie potrzebowali wicej czasu na odczytanie sw nieprzyzwoitych. Efekt
ten nazwano obronnoci percepcyjn,
poniewa wygldao to tak, jak gdyby
ludzie bronili si przed odczytaniem
sw nieprzyzwoitych. Flloyd^Allport
(cyt. za: Reykowski, 1974) w dyskusji
nad zjawiskiem obronnoci percepcyjnej zwrci uwag na pewien paradoks. Powiada on tak: zjawisko obronnoci percepcyjnej jest wewntrznie
sprzeczne. Po to, by broni si przed
rozpoznaniem sowa nieprzyzwoitego,
musielimy je najpierw przeczyta, rozpozna je nastpnie jako stwo nie-

SPOSTRZEGANIE

przyzwoite, aby potem mc si przed

nim broni. A skoro je przeczytalimy,
to nie moglimy si przed nim broni.
Poniewa jedna faza nastpuje po
'drugiej, moe zdarzy si tak, e wynik rozpoznania w fazie wczeniejszej
blokuje uruchomienie fazy pniejszej.
Istnienie niezalenej fazy oceny emocjonalnej sugeruj rwnie badania nad
pacjentami po komisurotomii, czyli po
operacyjnym przeciciu spoida wielkiego, struktury czcej obie pkule
mzgowe. Stwierdzono, e jeden z tych
pacjentw, ktry potrafi! czyta sowa
zarwno praw, jak i lew pkul, nie
potrafi ich jednak rozpoznawa, kiedy
byy eksponowane do prawej pkuli.
Okazao si, e sowa te nie mogy by
przez badanego wypowiadane, ale potrafi on okreli, czy byy to sowa pozytywne, czy te negatywne (LeDoux,
2000).
3. Faza rozpoznania treci bodca.
Moemy j rwnie okreli jako faz
oceny semantycznej. Pojawia si teraz
rozpoznanie bodca, czyli okrelenie

39
kategorii, do ktrej naley ten bodziec. W tej fazie nastpuje porwnanie
danych sensorycznych z kategoriami
ju istniejcym w pamici. Czowiek,
jak powiada Bruner (1978), poszukuje
kategorii, do ktrej najlepiej pasowayby napywajce bodce. Proces ten
schematycznie zilustrowano na rycinie
2.4.
Proces poszukiwania najlepiej dopasowanej kategorii trwa pewien czas. Saul
Sternberg^(1969) sugeruje, e proces
ten ma charakter sekwencyjny. Do takiego wniosku doszed na podstawie
bada nad tak zwanym efektem wielkoci zbioru. Efekt ten polega na tym,
e im wicej bodcw naley wzi pod
uwag w procesie porwnywania, tym
wicej czasu to zajmuje. Eksperyment
Sternberga by prosty i elegancki. Badacz eksponowa najpierw jedn liter,
a nastpnie litera ta znikaa. W polu
widzenia badanego pojawia si zbir
liter o rnej wielkoci, a zadaniem
badanego byo stwierdzenie, czy zbir
ten zawiera liter wczeniej ekspo-

RYCINA 2.4 Proces poszukiwania kategorii, do ktrej najlepiej pasowayby dane sensoryczne odbierane za
porednictwem narzdw zmysowych
Wyranie wida, e dane sensoryczne s zdecydowanie bogatsze anieli dane pamiciowe.

40

nowan, czy te nie. Okazao si,

e im wikszy by zbir, tym wicej czasu to zabierao. Udao si
nawet obliczy, o ile wydua si
czas podejmowania decyzji po dodaniu jednego elementu do drugiego
zbioru - czas ten wynosi 38 milisekund. Potem jednak okazao si,
e mona znale inne wyjanienie uzyskanych danych (Towsend,
1971), zakadajce, e przeszukiwanie ma charakter rwnolegy. Niezalenie od tego, ktre z tych wyjanie jest poprawne, mona stwierdzi, e dziki duej trwajcemu
przeszukiwaniu udaje si znale kategori lepiej dopasowan, czyli - mwic inaczej, spostrzeenie bdzie dokadniejsze ni w wypadku kategorii
sabo dopasowanej. Fakt odnalezienia
pewnej kategorii (na przykad takiej,
jak st" czy osoba ciepa emocjonalnie") pozwala na wykonywanie innych operacji poznawczych na systemie kategorii. Wiemy na przykad,
e stoy s meblami, e zwykle stoj
w takim, a nie innym miejscu i tak
dalej. Podobnie mwimy, e osoby ciepe emocjonalnie s osobami empatycznymi i w razie potrzeby udzielaj wsparcia, nie oczekujc niczego
w zamian.
4. Faza oceny znaczenia metaforycznego. Spostrzeganie nie zawsze koczy si prostym rozpoznaniem, e dany
obiekt to na przykad st. Ludzie, acz
nie wszyscy, potrafi dostrzega inny
sens odbieranych bodcw. W czasie
stanu wojennego wiele osb nosio
wpite w ubranie oporniki, co wcale nie
oznaczao, e przed chwil naprawiay
one radio lub telewizor albo e s czonkami zwizku elektrykw. Znaczenie
tego komunikatu metaforycznego byo

podwczas dla wszystkich oczywiste.

Jednake w wielu wypadkach komunikaty metaforyczne rozumiane s tylko
przez nielicznych, a poza tym rne interpretacje jednego komunikatu mog
by rwnoprawne. Przeczytajmy fragment wiersza Wisawy Szymborskiej,
pochodzcego z tomu Widok z ziarnkiem piasku (1997):
Ma okoo czterdziestki, ale nie w tej chwili.
Jest - ale tylko tyle, ile w brzuchu matki
za siedmioma skrami, w obronnej ciemnoci.
Jutro wygosi odczyt o homeostazie
w kosmonautyce metagalaktycznej.
Na razie zwin si, zasn.
Wiersz ten literalnie opisuje pewne zachowanie, ale na poziomie metaforycznym
dotyczy czego zupenie innego. Kady
z czytajcych moe inaczej odczyta t
metafor. Inaczej odczyta j psycholog,
inaczej biolog, inaczej inynier. Metafory
pozwalaj komunikowa pewne informacje
nie wprost i daj bezporedni dostp do
intencji twrcy danej metafory.
Istnienie fazy oceny znaczenia metaforycznego dowodzi, e spostrzeganie
nie jest procesem wycznie zmysowym,
ale w jego skad mog wchodzi procesy
wnioskowania, odwoujce si do indywidualnego systemu znacze danej osoby.
Raz jeszcze ujawnia si tu wspomniane
wczeniej zjawisko, polegajce na tym,
e granice midzy poszczeglnymi procesami poznawczymi czy ich fazami maj
charakter pynny i wprowadza si je dla
wygody opisu, nie s za ostre w wiecie rzeczywistym. Spostrzeganie obejmuje
tu proces wnioskowania, co zapewne nie
dziwi psychologw spoecznych, natomiast
dla psychologw poznawczych nie jest to
rozwizanie oczywiste.

SPOSTRZEGANIE

41

2.3. Spr o struktur spostrzee w psychologii klasycznej

jako wprowadzenie do analizy relacji midzy elementami
sensorycznymi i percepcyjnymi
W psychologii klasycznej toczy si j>pr
o natur relacji midzy wraeniami i spostrzeeniami. Spr ten dokadnie referuje
Tomaszewski (1968). Nie bdziemy tu prbowali go rozstrzyga, gdy - jak wszystkie wielkie spory w psychologii - jest
on trudno rozstrzygalny czy wrcz nierozstrzygalny. Oglnie rzecz biorc, spr
ten dotyczy tego, co jest waniejsze: cz
czy cao. Czy o cechach caoci moemy
wnioskowa na podstawie znajomoci cech
czci, czy te jest na odwrt, to jest cechy
czci s wyznaczane przez cechy caoci.
Czy cao jest pierwotna, czy te pierwotne s czci, z ktrych cao ta zostaa
zbudowana. Rozwizanie tego problemu
nie jest wcale takie oczywiste, poniewa
odpowied na postawione tu pytania zaley
od tego, czy psychologi traktujemy jako
dyscyplin, ktra powinna upodobni si
do nauk przyrodniczych, gdzie obowizuje
zasada prymatu czci nad caoci (przykadem niech bdzie teoria atomistyczna),
czy te jako dyscyplin, ktra naley do
nauk humanistycznych, gdzie obowizuje
zasada holizmu.
Te dwa oglne stanowiska maj swoje
odnoniki w teorii spostrzegania. Stanowisko zakadajce prymat czci znane
jest jako asocjacjonizm albo jako atomizm.
Pojawio si ono wczeniej - ju w wieku
XIX. Zwizane byo z naturali stycznym
ukierunkowaniem wczesnej psychologii.
Jego przedstawicielami byli midzy innymi
Wundt i Titchener.

Stanowisko zakadajce prymat caoci

pojawio si pniej - w wieku XX. Nosi
ono nazw psychologii postaci (psychologii
Gestalt2), psychologii caoci bd strukturalizmu. Jego zwolennicy nie poszukiwali
tak solidnej podstawy dla swojej koncepqi, jak dla asocjacjonistw bya teoria
atomistyczna w fizyce. Poparcie dla ich
pogldw pochodzio przede wszystkim
z psychologii, a take z nowych teorii
w fizyce, takich jak teoria pola. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku
naleeli midzy innymi Max Wertheimer,
Kurt Koffka oraz Wolfgang Khler. Pniej
w tym nurcie pojawia si nazwisko Kurta
Lewina, ktry wprawdzie nie zajmowa
si bezporednio spostrzeganiem, ale mia
olbrzymie zasugi w podjciu bada nad
motywacj i myleniem.
Gwne tezy obu klasycznych teorii
spostrzegania przedstawiam w tabeli 2.1.
Przeanalizujmy teraz poszczeglne
wiersze tabeli: pozwoli to na lepsze zrozumienie rnic midzy tymi dwoma typami
koncepcji.
W pierwszym wierszu mowa jest
o oglnych zaoeniach filozoficznych obu
koncepcji. Koncepcja atomistyczna zakada, e czci s waniejsze anieli cao, czyli - mwic inaczej - wraenia
s pierwotne w stosunku do spostrzee.
Teoria postaci uznaje zaleno odwrotn,
a mianowicie, e istnieje prymat spostrzee nad wraeniami. To cao albo po-

Psychologia Gestalt jest take okreleniem pewnego wspczesnego kierunku terapeutycznego, ktry rwnie przyjmuje zaoenia holistyczne, ale nie dotyczy spostrzegania.
2

42

PSYCHOLOGIA POZNANIA

TABELA 2.1 Porwnanie asocjacjonizmu i strukiuralizmu (psychologii postaci)

ASOCJACJONIZM (ATOMIZM)

STRUKTURALIZM {PSYCHOLOGIA POSTACI)

prymat czci nad caoci

prymat caoci nad czciami

wraenia s pierwotne, a spostrzeenia wtrne

spostrzeenia s pierwotne, a wraenia mona pozna dopiero na podstawie analizy spostrzee

wyodrbnianie caoci nastpuje na podstawie zasad
Wertheimera; zasady te maj charakter wrodzony
w polu percepcyjnym mona wyodrbni figur
(cz waniejsza) oraz to (cz mniej wana)

czenie wrae w spostrzeenia nastpuje na

t
podstawie praw kojarzenia p \''< L JF '
wszystkie czci w polu percepcyjnym s jednakowo wane
nie s znane fizjologiczne podstawy wrae
subiektywnie pierwotnych
gwny problem: jakie wraenia stanowi konstytutywn cz spostrzeenia

sta okrela waciwoci elementw, ktre

wchodz w jej skad. Ten sam element
w obrbie rnych spostrzee staje si
czym zupenie innym. Niezbyt czysta
barwa czerwona na szarym tle wydaje
si nam bardzo czysta i wyrazista. Jeli
t sam barw umiecimy na tle czysto czerwonym, wwczas wyda si nam
ona brudna i szara. Wyranie ujawnia
si tu wpyw kontekstu na spostrzeganie
poszczeglnych elementw. Analogiczne
efekty mona odnotowa w spostrzeganiu ludzi. Usta pomalowane ciemnoczerwon pomadk wygldaj zupenie inaczej
u blondynki ni u brunetki, cho kolor
kredki jest taki sam. Zwolennik atomizmu moe powiedzie, e barw czerwon, o ktrej mowa w przytoczonych
przykadach, mona umieci poza kontekstem i wtedy bdziemy mieli do czynienia
z rzeczywistym jej obrazem. Zwolennik
strukturalizmu moe na to odpowiedzie,
e w warunkach naturalnych zawsze spostrzegamy barwy w pewnym kontekcie,
zawsze barwa czerwona jest barw ja-

nieznane s fizjologiczne podstawy spostrzee oraz

ich spoiwa
giwny problem: izomorfizm, czyli powstawanie
obrazw nerwowych w mzgu

kiego przedmiotu. Nawet wtedy, kiedy

wyizolujemy barw czerwon z jakiego
przedmiotu (zamy, e siedzimy wewntrz czerwonej kuli), to i tak ujawnia si
kontekst historyczny" spostrzegania - na
odbir barwy czerwonej, ktra w caoci
wypenia pole naszego widzenia, wpywa
to, co widzielimy wczeniej. Gdyby to
rozumowanie poprowadzi dalej, to moglibymy powiedzie, e jedyn osob,
u ktrej na pewno nie istnieje kontekst
historyczny" spostrzegania, jest noworodek. Zbadanie tego, co noworodek widzi,
jest jednak bardzo utrudnione ze wzgldu
na to, e nie moe on nas o tym poinformowa. Przykad oddziaywania kontekstu
na spostrzeganie przedstawia rycina 2.5.
W drugim wierszu tabeli mwi si
o pierwotnoci wrae lub spostrzee.
Jak to jest - czy najpierw odbieramy wraenia, czy te najpierw spostrzegamy cay
przedmiot, a dopiero potem wyodrbniamy
w nim poszczeglne wraenia? Gdybymy najpierw odbierali wraenia, a potem
budowali z nich spostrzeenia, to efekt

SPOSTRZEGANIE

kocowy zawsze byby taki sam. Psychologowie postaci skonstruowali cay szereg
figur wieloznacznych, w ktrych mona
wyodrbni dwa niezalene elementy. Do
najbardziej znanych nale szecian Neckera oraz schodki Schrdera.
Gdyby prawdziwa bya koncepcja asocjacjonistyczna, wwczas winnimy widzie jedn i tylko jedn figur na kadym
z rysunkw przedstawionych na rycinie
2.6. Kady z nich skada si ze skoczonej liczby cech elementarnych, ktre
winny dawa jeden i tylko jeden obraz.
W wypadku innych figur dwuznacznych
moemy widzie rzeczywiste przedmioty,
gdzie wskaniki zwizane z trzecim wymiarem odgrywaj nieco mniejsz rol.
Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy czenia elementw w cao. Asocjacjonici przyjmowali, e istniej cztery podstawowe prawa kojarzenia. Sformuowa
je Arystoteles. S to prawa kojarzenia
przez styczno w czasie, przez styczno
w przestrzeni, przez podobiestwo oraz
przez kontrast. Te dwa ostatnie prawa

rzadziej byy stosowane do wyjanienia

spostrzegania. W dalszych uwagach skoncentrujemy si na prawie kojarzenia przez
styczno w czasie i przez styczno
w przestrzeni.

RYCINA 2.5 Wptyw kontekstu na spost.zeganie

Ten sam element graficzny spostrzegany jest
jako liczba 13 albo jako litera 8 w zalenoci
od tego, czy ogldamy kolumn rodkow tej
tablicy, czy te ogldamy rodkowy wiersz.

RYCINA 2.6 Szecian Neckera i schodki Schrdera

Przy dtuszym wpatrywaniu si w kad z tych figur moemy widzie j tak, jak gdybymy ogldali j z dotu, albo te
tak, jak gdybymy ogldali j z gry. Szecian Neckera jest bardziej zadziwiajcy. Moemy sobie wyobrazi, e kulka
znajduje si na jednej z bocznych cian - wtedy widzimy go w jeszcze innym potoeniu. Widzimy go z boku!

44

PSYCHOLOGIA POZNANIA

W wypadku stycznoci w czasie czymy ze sob te elementy, ktre wsplwystpuj ze sob albo czy je nastpstwo
czasowe. Na tej zasadzie spostrzegamy
na przykad utwory muzyczne, gdzie poszczeglne dwiki skadajce si na melodi wystpuj zawsze w cile okrelonej
kolejnoci. Analogicznie przy spostrzeganiu mowy musimy uwzgldnia kolejno
poszczeglnych elementw. Sowo ikslawok" wydaje si nam dziwaczne, ale jeli
przeczytamy je w odwrotnej kolejnoci
liter otrzymamy dobrze znane nazwisko
Kowalski.

RYCINA 2.7 Na tym rysunku mona dostrzec dwie

kobiety, jedna starsza, druga modsza.

Przy kojarzeniu przez styczno

w przestrzeni czymy ze sob elementy
ssiadujce. Ten rodzaj kojarzenia ma najwiksze znaczenie przy wyjanianiu spostrzegania wzrokowego. Prostokt spostrzegam jako prostokt dziki temu, e
wspwystpuj ze sob cztery kty proste i cztery boki rwnolege do siebie.

Oczywicie, przy spostrzeganiu zoonych

obiektw liczba kojarzonych elementw
jest znacznie wiksza, a czasami nawet
trudna do okrelenia. Asocjacjonici uwaali, e najwaniejsze jest prawo kojarzenia
przez! styczno w czasie, a pozostae
przypadki praw kojarzenia starali si sprowadza do stycznoci w czasie. Sdzili
take, i wielokrotne czne powtarzanie
si poszczeglnych elementw sprzyja powstaniu skojarzenia.
Wspczenie wiemy, e istnieje alternatywna moliwo wyjanienia kojarzenia
przez styczno w przestrzeni. Przeanalizujmy to na podstawie przykadu doly^
czcego spostrzegania prostokta. [Hebbj
(1969) uwaa, e w spostrzeganiu wystpuje aktywno zespow komrkowych
oraz sekwencji fazowych. Zespoy komrkowe s wyspecjalizowanymi obwodami neuronw, odpowiedzialnych za wykrywanie poszczeglnych elementarnych
cech przedmiotu. Na rycinie 2.8. przedstawiamy schematycznie przebieg spostrzegania prostokta.

RYCINA 2.8 Wyjanienie spostrzegania

prostokta na podstawie koncepcji Hebba
Strzaki okrelaj kierunek ruchu oczu w czasie
spostrzegania.

Spostrzeganie zaczyna si od skupienia wzroku na jednym z wierzchokw

prostokta. Zesp komrkowy odpowiedzialny za spostrzeganie kta prostego jest
aktywizowany przez pewien czas. Potem

SPOSTRZEGANIE

oko przesuwa si w kierunku nastpnego

wierzchoka po obwodzie prostokta. Dla
prostoty przykadu przyjlimy, e kierunek ruchu gaek ocznych jest zgodny
z kierunkiem ruchu wskazwek zegara.
Oko zatrzymuje si na nastpnym wierzchoku prostokta, gdzie kolejny kt prosty
zostaje rejestrowany przez zesp komrkowy. Procedura ta powtarza si tak dugo,
dopki oko nie trafi na wierzchoek, od
ktrego zaczo si spostrzeganie. Seria
ruchw pojawiajcych si w okrelonej
kolejnoci i przerywanych w specyficznych miejscach spostrzeganego obiektu,
gdzie pobierana jest informacja o specyficznych cechach, nosi miano sekwencji fazowej. Z bada nad ruchami gaki
ocznej wiadomo, e s to ruchy przebiegajce po konturze spostrzeganego przedmiotu. Sekwencj fazow zaangaowan
przy spostrzeganiu prostokta moemy
opisa nastpujco: rejestracja kta prostego - ruch w prawo - rejestracja kta
prostego - ruch w d - rejestracja kta
prostego - ruch w lewo - rejestracja kta
prostego - ruch w gr". Po pewnym
czasie sekwencja ta si utrwala i wystarczy
zaktywizowanie jej pocztkowych faz, aby
pozostae informacje zostay przywoane
z pamici.
Z analizy tego przykadu wynika, e
czenie elementw w cao odbywao
si na zasadzie stycznoci w czasie, a nie
stycznoci w przestrzeni. Proces spostrzegania zawiera szereg faz, ktre wystpuj
w okrelonej kolejnoci, co oczywicie
zajmuje pewien czas. Nie spostrzegamy
caego prostokta od razu, jak dawniej
sdzili asocjacjonici. Prostokt ten jest
zbyt duy, by mona byo obj go jednym
rzutem oka. Zatem nie moemy spostrzega wszystkich ktw prostych jednoczenie, jak sugerowaaby zasada stycznoci
w przestrzeni.

Psychologowie postaci proces ten opisuj inaczej. Nie twierdz, e podstaw

czenia wrae w spostrzeenia jest proces kojarzenia, a wic jaka forma procesu uczenia si. Wertheimer (1923) opisa
pewne zasady wyodrbniania caoci, ktre
nie s wcale zwizane z procesem uczenia si. Aby uniezaleni si od wpywu
uczenia si, ktre mogo wystpi w wypadku spostrzegania rzeczywistych przedmiotw, eksponowa on badanym abstrakcyjne zbiory kropek, pytajc ich potem, co
widz. Na podstawie swych bada sformuowa nastpujce zasady:
1. Blisko przestrzenna lub ssiedztwo
w polu widzenia. Jeli kropki byy po
oone obok siebie, widziano je jako
jednolit grup.
2. Jednakowy wygld lub podobiestwo.
Jako pewn cao atwo spostrzegano
kropki tego samego koloru lub kropki
rnice si od innych wielkoci. Tak
samo w jedn figur atwo czono
elementy o tym samym ksztacie.
3. Wsplna droga". Elementy porusza
jce si w tym samym kierunku widzi
si jako odrbn grup.
4. Dobra kontynuacja lub dobra figura.
Gdy grupa zbudowana jest wedle jed
nolitej zasady, atwiej j wyodrbni
anieli wwczas, kiedy te zasady s
rne. Tak samo atwiej wyodrbni
takie ukiady, ktre tworz lini za
mknit, anieli ukady otwarte.
5. Niewielkie rozmiary. atwiej wyod
rbniamy te elementy, ktre cechuj
si niewielkimi rozmiarami. Na ryci
nie 2.9 przedstawiono krzy maltaski.
W czci e znajduj si faktycznie dwa
krzye, ale atwiej dostrzegamy ten,
ktry ma wsze ramiona.
6. Symetria. atwiej wyodrbni figury
symetryczne anieli niesymetryczne.

46

PStCHOLDGIA POZNANIA

Moe to by szczeglny wypadek zasady

opisanej w punkcie 4., a mianowicie
zasady dobrej" figury. 7j Zgodno z
chwilowym nastawieniem. Jest to czynnik
o
kluczowym
znaczeniu
dla
spostrzegania, ktry zosta wa-

ciwie doceniony dopiero w ostatnich

latach. Czynnik ten sprawia, e oczekiwanie czowieka na pojawienie si
pewnego ukadu bodcw znacznie uatwia jego spostrzeganie. Przykadowo,
jeli pokazujemy czowiekowi siedem

f RYCINA 2.9 Przyktady czenia elementw

w caoci, ilustrujce zasady Wertheimera
Cz a przedstawia wyjciowy ukad kropek; cz b dziki zasadzie bliskoci spostrzegamy sze wierszy kropek;
cz c - dziki zasadzie jednakowego wygldu spostrzegamy naprzemienne kolumny kropek i kwadratw; zauwamy,
e odlegoci midzy kolumnami i rzdami s identyczne; cz d - dziki zasadzie dobrej kontynuacji spostrzegamy
dwie przecinajce si linie ab i cd, a nie dwa kty, poczone wierzchokami; cz e - maie rozmiary uatwiaj
spostrzeenie czarnego krzya maltaskiego, cho na rysunku widnieje rwnie krzy biay; cz f to ilustracja
zgodnoci z chwilowym nastawieniem - wydaje si, e rysunek zosta przerwany i po prawej stronie powinna znale si
jeszcze jedna linia obok samotnej ssiadki.

SPOSTRZEGANIE

tto
47
linii uoonych jedna za drug w taki
sposb, e dwie pierwsze s blisko
siebie, potem nastpuje przerwa, trze- Psychologowie postaci poszli w zupenie
cia i czwarta znw s blisko siebie innym kierunku. Poniewa spostrzeenie
i tak dalej, to wtedy, kiedy mamy do jest pierwotne, w zwizku z tym mona
czynienia z tymi samymi liniami, poo- z gry wyodrbni cechy zrnicowane
onymi w tych samych odlegociach, pod wzgldem wanoci. Jednym z podstaspodziewamy si wystpienia jeszcze wowych poj stao si dla psychologw
jednej linii, bdcej dopenieniem do postaci pojcie figury i ta. Figura jest waostatniej pary. Czynnik ten dziaa rw- niejszym elementem pola percepcyjnego,
nie silnie przy spostrzeganiu bodcw to natomiast jest mniej wane. Rozrnienie to wprowadzi duski psycholog, Edgar
sensownych.
8. Ubiege dowiadczenie i przyzwyczaje- Rubin (1921). Wymienia on nastpujce
nia. Kiedy czytamy ksik i napoty- rnice midzy figur a tem:
kamy bejl nieusunity w korekcie (na
przykad sowa poczone ze sob), na 1. Figura ma pewien ksztat, to za jest
spostrzegane jako co bezksztatnego.
og nie sprawia nam adnej trudnoci
2.
To wyglda tak, jak gdyby rozprze
wyeliminowanie tego bdu, a czasami
strzeniao si za figur w sposb cigy,
nawet go nie spostrzegamy. Werthea nie jak gdyby byo przerwane przez
imer uwaa jednak, e czynnik ten
figur.
odgrywa drugoplanow rol; w zasadzie
3.
Figura wydaje si wysunita ku przo
najpierw trzeba prbowa wyjania
dowi, to za wyglda tak, jak gdyby
spostrzeganie za pomoc tych czynbyo z tylu.
nikw, ktre dziaaj w sposb bez4.
Figura ma charakter rzeczy, a to przed
poredni, a dopiero potem siga do
stawia si jako nieuksztatowany mate
dowiadczenia. Wynikao to z oglnego
ria.
nastawienia psychologii postaci, ktra
przeciwstawiaa si asocjacjonizmowi, 5. Figura silniej si nam narzuca, jest
atwiej zapamitywana i wydaje si
podkrelajcemu podstawow rol probardziej sensowna.
cesw uczenia si w spostrzeganiu
6.
Figura wydaje si janiejsza od ta.
(kojarzenie).
Zwolennicy stanowiska atomistycznego
Rubin zwrci take uwag na to, e
przyjmowali, e w polu percepcyjnym
w
wypadku
bodcw czarno-bialych mamy
trudno wyodrbni elementy, ktre byyby
tendencj
do
spostrzegania figury i rozwaniejsze od pozostaych. Jest to zropoznawania
ksztatu
w tej czci obrazu,
zumiale, poniewa spostrzeenie powstaje
ktra
jest
czarna,
natomiast
znalezienie
w wyniku kojarzenia wrae, a w zwizku
figury
w
czci
biaej
jest
zdecydowanie
z tym adne wraenie nie moe by uprzywilejowane, poniewa mogoby to dopro- trudniejsze. Wyranie wida to na rycinie
wadzi do powstawania spostrzee nie- 2.10.
Podzia pola percepcyjnego wystpuje
dokadnych lub wrcz bdnych. Dopiero
wtedy, kiedy ju powstanie spostrzeenie, take w spostrzeganiu suchowym. W mumona mwi o takich cechach, ktre s zyce tem jest akompaniament, natomiast
wane, i takich, ktre s mniej wane. ^figur melodia. Sprawa komplikuje si
nieco w wypadku takich form muzycznych,
jak rap czy techno, w ktrych akompania-

ment staje si figur (niech mi raperzy

wybacz, e nie traktuj ich tekstw jako
figury).

Rycina 2.10
Poniewa jestemy przyzwyczajeni
figury w czci zadrukowanej na
stwa tie" (ang. krawat, wzet)
nastrcza nam pewne trudnoci.

do poszukiwania
czarno, wykrycie
w czci biatej

W pewnych sytuacjach moe nastpowa zamiana figury i tla. To, co byo

tem, staje si figur, figura za staje
si ttem. Najbardziej znany przykad figur
odwracalnych to rysunek przedstawiajcy
waz i dwa profile. Warto zwrci uwag
na to, e jest to rysunek czarno-biay, ktry
wyranie widzimy jako co skonstruowanego przez grafika (ryc. 2.11).

Rycina 2.11
Przy duszym wpatrywaniu si widzimy w czci
centralnej waz, a po pewnym czasie moemy
dostrzec profile zwrcone do siebie.

Pniej przekonamy si, e analogiczne

efekty moemy uzyska w zakresie spostrzegania przedmiotw.

Kolejny wiersz tabeli 2.1 dotyczy problemw, ktre w niewielkim stopniu mogli podj zwolennicy teorii atomistycznej
i teorii postaci. Wraenia i spostrzeenia wyodrbniali oni na podstawie analizy
introspekcyjnej - czyli, mwic inaczej,
uwaali oni, e pewne elementy naszego
dowiadczenia s subiektywnie pierwotne.
Nie podejmowali natomiast problemu mechanizmw fizjologicznych odpowiedzialnych za wyodrbnianie subiektywnie pierwotnych wrae i spostrzee. Dopiero
pniejsze badania, jakie zaczto prowadzi w latach pidziesitych XX wieku,
pokazay, e nie zawsze udaje si znale mechanizmy fizjologiczne, ktre byyby odpowiedzialne za kodowanie cech
subiektywnie pierwotnych. Przykadowo,
wydaje si, e tak cech subiektywnie
pierwotn jest ksztat, natomiast badania
fizjologiczne wykazay, e za spostrzeenie
ksztatu odpowiedzialne s mechanizmy
wyodrbniania linii oraz ktw.
Jeszcze trudniejsze jest wyodrbnienie
mechanizmw odpowiedzialnych za spoiwo spostrzeenia. Nie wiemy, jaki mechanizm fizjologiczny sprawia, e rne waciwoci s przypisywane jednemu przedmiotowi. Pewnym rozwizaniem moe by
teoria sekwencji fazowych Hebba, o ktrej
wspominalimy wczeniej. Wedle tej koncepcji za spostrzeganie caoci przedmiotu
odpowiada opanowana w trakcie uczenia
si sekwencja zespow komrkowych,
ktre byy pobudzane w okrelonej kolejnoci. Sprawa jest jednak niewtpliwie
bardziej skomplikowana, poniewa opisywany przez nas przykad dotyczy spostrzegania wzrokowego. Olbrzymia wikszo naszych spostrzee to spostrzeenia polisensoryczne, w ktrych zawarte
s informacje pochodzce z rnych narzdw zmysowych. Nawiasem mwic,
fakt polisensorycznoci spostrzegania jest

Tl
SPOSTRZEGANIE

ignorowany w wikszoci bada eksperymentalnych nad percepcj. Neisser (1976)

sarkastycznie zauwaa, e 99,9% bada
dotyczy spostrzegania jednozmystowego,
ktre w naszym codziennym yciu wystpuje niezwykle rzadko. Std te nie budzi
zdziwienia fakt, e wtedy, kiedy psychologowie postaci czy asocjacjonici mwili
o kojarzeniu wrae czy o wyodrbnianiu
caoci, niemal wycznie odwoywali si
do spostrzegania wzrokowego.Tymczasem
wystarczy odwoa si do przykadu spostrzegania bliskiej osoby, by si przekona,
e spostrzegamy j nie tylko wzrokowo,
lecz take syszymy, odczuwamy jej dotyk,
smak czy zapach. Czy w takim wypadku
mona mwi o zasadzie kontynuacji, dobrej drogi, zasadzie podobiestwa elementw, o podziale pola percepcyjnego na figur i to albo o kojarzeniu przez styczno
w czasie? Z pewnoci nie - opis w takich
kategoriach jest absolutnie niewystarczajcy, i to nie tylko ze wzgldu na to, e niewystarczajce s wspomniane wczeniej
reguy. Jest on niewystarczajcy take dlatego, e owa bliska osoba jest dla nas kim
niesychanie wanym i w zwizku z tym
w spostrzeganiu wystpuje wiele danych,
ktre maj dla nas charakter aprioryczny
(na przykad apriorycznie przyjmujemy, e
osoba ta nas nie oszukuje, e nie stara si
nas wykorzysta i tak dalej).
Przejdmy wreszcie do ostatniego
wiersza tabeli 2.1. Asocjacjonizm nie odpowiada na pytanie, jakie wraenia s konstytutywn czci spostrzeenia. W wypadku bodcw o duym stopniu zoonoci trudno poda pen list wrae,
ktre musz by zsumowane. Poza tym nie
wszystkie wraenia s jednakowo wane
dla powstania spostrzeenia. Gdy ra nie
ma charakterystycznego dla siebie zapachu, nadal bdziemy spostrzegali j jako
ten sam kwiat. Pojawia si zatem pytanie,

jakie cechy mona odejmowa bezkarnie"

od spostrzeenia ry, a ra nadal pozostanie r.
Psychologia postaci z kolei ma na
swoim koncie inny bd - koncepcj izomorfizmu. Zwolennicy tej koncepcji uwaali, e w mzgu tworz si obrazy spostrzeganych przedmiotw i e ksztaty
konfiguracji pl bioelektrycznych pojawiajcych si przy widzeniu pewnych obiektw s dokadnie takie same jak ksztaty
tych obiektw. Jednake w badaniach empirycznych nie udao si potwierdzi istnienia takiego zjawiska. Niezalenie od
tego, jak dokadny bdzie zapis elektroencefalograficzny, to i tak przy spostrzeganiu
na przykad koa powstajce w mzgu pobudzenia nie bd miay kolistego ksztatu.
Wynika to po prostu std, e informacja
o ksztacie kodowana jest nie przez ukad
pobudze dopywajcych do mzgu, ale
przez wyspecjalizowane komrki nerwowe
albo przez zespoy komrek, z ktrych impulsy s odczytywane jako ksztat kolisty.
Jak wspczenie podchodzi si do problemu relaq'i midzy czci a caoci
w percepcji? Po pierwsze, stwierdzono,
e w rnych fazach spostrzegania relacje
te przedstawiaj si odmiennie. i^W azie rejestracji sensorycznej poszczeglne
wraenia rejestrowane s rwnolegle i niezalenie od siebie. Mona powiedzie, e
w odniesieniu do tej wczesnej fazy
spostrzegania triumfuje podejcie atomistyczne. Jednake ju w fazie wstpnej
oceny emocjonalnej sytuacja si zmienia.
Wwczas wykrycie pewnych waciwoci
wanych emocjonalnie zmienia percepcj
obiektu w taki sposb, e pasuje to bardziej
do opisu proponowanego przez psychologi postaci. Faza oceny semantycznej
moe zawiera zarwno elementy asocjacjonistyczne, jak i postaciowe.

PSYCHOIDGIA
POZNANIA

50

2.4. Spostrzeganie jako proces kategoryzacji

percepcyjnej
W paragrafie 2.1. zwrcilimy uwag na
to, e w trakcie spostrzegania nastpuje
interpretacja danych, nadchodzcych z narzdw zmysowych, przy uyciu kategorii
pojciowych. Wyranie to wida na rycinie
2.5. Przedstawimy teraz kolejne etapy
tego procesu, poczynajc od rejestraq'i
sensory cznej.
2.4.1.
Kategoryzacja sensoryczna detektory cech i ich gatunkowe
zrnicowanie. Specyficzno detektorw
twarzy i ich roli w funkcjonowaniu
spoecznym i emocjonalnym

Organizmy ywe odbieraj informacje ze

rodowiska w wysoce specyficzny sposb.
Informacje kodowane s poprzez detektory cech, czyli przez zespoy komrek
nerwowych, wyspecjalizowane w odbiorze wybranych cech, takich jak barwa,
wielko, ruch czy pooenie w polu widzenia. Detektory te mog by zlokalizowane w narzdach zmysowych, bd te
na wyszych pitrach ukadu nerwowego,
z kor mzgow wcznie. Czytelnika zainteresowanego mechanizmami fizjologicznymi dziaania poszczeglnych detektorw
odsyamy do pracy Lindsaya i Normana
(1984), bardzo szczegowo referujcej t
problematyk. Tu natomiast ograniczymy
si tylko do analizy funkcjonalnej, pomijajc szczegy fizjologiczne.
Seria pomysowych eksperymentw
nad procesami widzenia u aby, przeprowadzonych przez Lettvina, Maturan,
McCulloch i Pittsa (1959), wykazaa, e
w oku aby s cztery rodzaje detektorw.

Dwa spord tych czterech rodzajw detektorw mona zidentyfikowa jako detektory owadw, ktre s pokarmem dla
aby, oraz detektory bocianw. W istocie
rzeczy detektory te reagoway jednak na
bardzo proste waciwoci stymulacji, bdce sygnaem tego, e jaki przedmiot
jest bocianem" lub owadem".
Detektory owadw pozwalaj zidentyfikowa drobne ksztaty szybko poruszajce si w polu widzenia. Jeli w polu
widzenia pojawia si drobny, ruchomy
i wypuky obiekt, pewne typy komrek
zwojowych w siatkwce zaczynay wysya
impulsy do mzgu. W miar jak obiekt
ten przesuwa si w kierunku centrum
pola widzenia, czsto tych impulsw
wzrastaa i w kocu, gdy przekroczya
pewn warto krytyczn, pojawiaa si
reakcja ruchowa - szybki ruch jzyka
i zagarnicie zdobyczy do jamy gbowej.
aba zapewne spostrzega owady zupenie
inaczej, anieli my je widzimy. Bardzo
istotnym warunkiem spostrzegania jest
ruch. Kiedy w pobliu aby rozoono
du liczb martwych owadw, nie zdradzaa ona wcale ochoty do ich zjedzenia - zaczynaa si nimi interesowa dopiero wtedy, gdy sztucznie wprawiono je
w ruch.
Detektor bociana" u aby reagowa
na duy przesuwajcy si cie w polu
widzenia. Reakcja motoryczna aby miaa
tu odmienny charakter i bya to reakcja
ucieczki. Kiedy do aby zblia si czowiek, reaguje ona na niego identycznie
jak na bociana. Wida wic, e wiat spostrzegany przez ab jest bardzo prosty.
Znajduj si w nim wycznie obiekty do
jedzenia oraz obiekty zagraajce.

SPOSTRZEGANIE

Dla porwnania - pajk widzi owady

w zupenie inny sposb^-ijejstruje on
drgania sieci, w ktr wpada zdobycz.
Czsto drga informuje pajka o rodzaju
zdobyczy - inaczej brzczy mucha, inaczej
na przykad komar. Informacja wzrokowa
jest dla niego niemal nieistotna. Kiedy
bowiem przyoono drgajce wideki stroikowe do sieci pajczej, pajk szybko zblia si do nich i opltywa je swoimi nimi
(Leontiew, 1962).
Jeszcze inne rozwizanie ewolucyjne
zostao wykorzystane u sowy, ktra reaguje na bodce dwikowe, a cilej - na
rnic czasow pomidzy bodcami docierajcymi do prawego i do lewego ucha.
Sowa jest wprawdzie obdarzona dobrym
wzrokiem, ale w nocy dobry wzrok nie
wystarcza, by zauway szar myszk.
Dlatego te do lokalizacji zdobyczy wykorzystuje ona syszenie stereofoniczne.
Kiedy pisk dobiega najpierw do prawego
ucha, a potem do lewego, oznacza to, e
myszka znajduje si z prawej strony. Kiedy
do obojga uszu dobiega jednoczenie, to
wtedy myszka jest przed nosem (a waciwie przed dziobem) sowy. Kiedy dwik
dobiega z lewej, oznacza to, e myszka jest
z lewej strony. Poniewa odlego midzy
uszami jest staa, mzg sowy potrafi niejako wyliczy miejsce - pooone na prawo
lub na lewo od miejsca przed dziobem
sowy - z ktrego dobiegaj dwiki wywoywane przez poruszajc si mysz. O dziaaniu tego mechanizmu przekonano si
w bardzo pomysowych eksperymentach,
w ktrych sowom zakadano na uszy suchawki od walkmana i emitowano odgosy
myszy w pewnych odstpach czasowych
do prawego i do lewego ucha. Po pierwszych nieudanych prbach (sowy zrzucay
z gowy tradycyjne suchawki umieszczone
na kabku) zastosowano suchawki wkadane do ucha i dziaajce na podczerwie.

51
Ruchy sowy nie byy wic krpowane
kablami suchawkowymi. Okazao si, e
manipulujc odstpem midzy dwikami
emitowanymi do prawego i do lewego
ucha, mona bardzo precyzyjnie sterowa
uderzeniami dzioba sowy. Badacze potrafili
okreli miejsce uderzenia z dokadnoci
do 1 cm.
Systemy lokalizacji poywienia musz
by bardzo precyzyjne, poniewa to wanie od nich zaley utrzymanie si danego organizmu przy yciu. Jednoczenie
spostrzeganie oparte na detektorach cech
znacznie ogranicza ilo dostpnych informacji docierajcych ze rodowiska. W opisanym wczeniej przykadzie aba . jest
zdolna do wykrywania much i bocianw
w swoim otoczeniu, a inne rzeczy bd
przez ni niewykrywane albo te bd
wykrywane jako poywienie lub bociany.
Niewielkie s szans na to, by aba moga
podziwia Mglisty poranek Alfreda Sisleya,
poniewa ptno to nie ma dla niej adnej
wartoci adaptacyjnej.
Pojawia si pytanie, czy u czowieka
rwnie wystpuj detektory cech, a jeli tak, to jakie cechy rejestrowane s
przez te detektory. Selfridge (1959), budujc swj model spostrzegania, okrelony
mianem Pandemonium '(ta ironiczna nazwa, oznaczajca chr demonw, wzia
si std, e poszczeglne elementy systemu - demony - wyj wtedy, kiedy s
pobudzone; faktycznie w naszej gowie
nic nie wyje, ale rozprzestrzeniaj si
impulsy bioelektryczne), przyj, e do
rozpoznawania ksztatw wystarcz detektory linii poziomych, pionowych i ukonych, detektory ktw prostych i ostrych
oraz detektory krzywych otwartych (na
przykad w ksztacie litery c) i zamknitych (w ksztacie litery o). Niewtpliwie
spostrzeganie prostych ksztatw ma dla
czowieka pewn warto adaptacyjn, po-

52
niewa uatwia uczenie si na przykad
czytania, ale najwiksze znaczenie adaptacyjne maj informacje odbierane od innych
ludzi, a w szczeglnoci informacje na
temat ich twarzy. Twarz obrazuje i komunikuje przeywane stany emocjonalne, co
pozwala planowa zachowania w krtkiej
i dugiej perspektywie czasowej. Niewielkie rnice w zmianie wygldu twarzy
przynosz olbrzymi ilo informacji (Yin,
1978).
Pojawia si zatem pytanie, czy ze
wzgldu na tak due znaczenie twarzy jako
rda informacji niezbdnych w procesie
adaptacji uksztatoway si w toku ewolucji u czowieka specyficzne detektory
twarzy. Na ludziach nie mona prowadzi takich bada, jakie prowadzono nad
abami, ktrym wkuwano si do nerwu
wzrokowego i obserwowano zmiany pojawiajce si w rozkadzie impulsw nerwowych pod wpywem rnych bodcw.
Badania nad ludmi musz mie charakter
funkcjonalny, to jest powinny si opiera
na przykad na zmianach zdolnoci do
odbierania pewnych bodcw po duszej
stymulacji, albo te odwoywa si do
danych klinicznych.
Badanie funkcjonalne moe wykorzystywa zjawisko adaptacji. Jeli przez dugi
czas eksponuje si czowiekowi widok
okrelonej twarzy, a potem twarz ta znika
z pola wzrokowego, oznacza to prawdopodobnie, e detektor odpowiedzialny
za spostrzeganie twarzy uleg zmczeniu
i utraci swoj wraliwo. Gdyby natomiast znikay czci twarzy, to mona
przypuszcza e za spostrzeganie twarzy
odpowiedzialne s elementarne detektory,
ktre na przykad rejestruj ksztat nosa
(w postaci kta ostrego) czy oczu (dwie
krzywe otwarte, stykajce si na swych
kracach). Badania referowane przez Pritcharda (1969) wykazuj, e obraz profilu

PSTCHOtDGIA POZNANIA

twarzy znika partiami. Problem jednak

polega na tym, e stosowane przez niego
bodce byy bodcami sztucznymi - by to
rysunek kreskowy twarzy z profilu, a nie
rzeczywista twarz en foce. Z adaptacyjnego punktu widzenia wanie taki bodziec
- a wic rzeczywista twarz widziana enface
- jest wany.
O tym, e twarz jest wanym wrodzonym bodcem adaptacyjnym, wiadcz badania nad noworodkami, ktre wykazyway
preferencj do duszego przygldania si
bodcom przypominajcym twarz ludzk
anieli takim samym zestawom elementw, ktre jednak nie przypominay twarzy.
Carey (1981) stwierdzia, e ju w dziewitej minucie po urodzeniu wystpuje
u noworodkw preferencja do spogldania
na okrg z dwiema kropkami w miejscu
oczu oraz z kresk w miejscu ust. Kiedy
kropki i kreski byy losowo rozmieszczone w rodku okrgu, nie stwierdzono
preferowania tego bodca w stosunku do
innych. Analogiczna zdolno do preferowania twarzy wystpuje rwnie u map.
Dotyczy ona zarwno twarzy ludzkich, jak
i mapich. wiadczy to o tym, e twarz jest
spostrzegana jako cao, w ktrej wane
s nie tylko zawarte w niej elementy,
lecz take przestrzenne relacje midzy
nimi. By moe twarze traktowane s jako
cao, jako posta (Gestalt), jako pewna
konfiguracja. Dowodem takiego konfiguracyjnego traktowania twarzy jest to, e
ludzie maj due trudnoci w rozpoznawaniu twarzy do gry nogami, nawet wtedy,
kiedy potrafi odwraca poszczeglne fragmenty tych twarzy.
Sergent (1987), ktra powicia wiele
bada mechanizmom spostrzegania twarzy, nie wysuwa wprost hipotezy o istnieniu wrodzonych detektorw twarzy.
Twierdzi ona, e by moe mechanizmy spostrzegania twarzy ksztatuj si

SPOSTRZEGANIE

w pierwszych tygodniach ycia, a potem

mog osiga taki poziom doskonaoci,
e staj si stosunkowo niewraliwe na
rne formy treningu. Co wicej\_prawa
pkula wykazuje znaczn przewag w zakresie spostrzegania i rnicowania twarzy, a dane fizjologiczne wskazuj na to,
e wkna nerwowe w tej wanie pkuli
wczeniej ulegaj mielinizacji. Tak wic
mechanizmy spostrzegania twarzy mog
uzyskiwa bardzo wczenie wysoki poziom
sprawnoci. Interesujce jest rwnie to,
e do identyfikacji twarzy nie jest wcale
konieczny dostp do wielu szczegw
i lokalizowanie twarzy w centralnej, najostrzejszej czci pola widzenia.
Wyniki bada nie s zatem do koca
jasne i trudno w tej chwili powiedzie,
czy rozpoznawanie twarzy oparte jest
na mechanizmach analitycznych obejmujcych wiele szczegowych detektorw,
czy te na mechanizmach holistycznych,
wyodrbniajcych raczej zoon struktur
ni pojedyncze cechy.
Podsumowujc ten paragraf, zwrmy
uwag na to, e detektory:
a) wyodrbniaj informacje ze rodowi
ska, ktre s wane adaptacyjnie;
b) koduj je w oszczdny sposb, tak by
mogy zosta wykorzystane w dalszym
przetwarzaniu; kodowanie to ju na
wstpie redukuje ilo dostpnych in
formacji, poniewa detektory s wra
liwe tylko na pewne informacje.
2.4.2.
Kategoryzacja w obrbie
pamici - schematy
Pojcie schematu pojawio si w psychologii za spraw Bartletta (1932). Bartlett
rozumia schematy jako uoglnion wiedz

53
na temat pewnego wycinka rodowiska,
bdc wynikiem wielokrotnych kontaktw z tym wycinkiem. Neisser (1976)
idzie dalej, poniewa powiada, e schemat jest t czci cyklu percepcyjnego,
ktra ...znajduje si wewntrz obserwatora, ktra daje si modyfikowa przez dowiadczenie i ktra jest jako specyficzna
wobec tego, co jest spostrzegane. Schemat
przyjmuje informacje odbierane przez powierzchnie sensoryczne i jest zmieniany
przez te informaqe..." (s. 54).
Moemy powiedzie, e schemat jest
poznawczym punktem odniesienia dla informacji odbieranych przez narzdy zmysowe. Najprawdopodobniej nie wykorzystuje on jzyka, jakim posuguj si narzdy zmysowe - jzyk ten jest zbyt
bogaty i zmienny, by mona byo za jego
pomoc tworzy baz danych dla dotychczasowych i przyszych dowiadcze.
Schematy wyposaone s jednak w zdolno rozumienia informacji sensorycznej.
Skoro schemat wykorzystywany jest
do interpretowania napywajcych danych,
a jednoczenie jest modyfikowany przez te
dane, pojawia si pytanie, skd bior si
schematy. Przecie przy odbiorze pierwszych informacji sensorycznych w swoim
yciu noworodek musi dysponowa jakim
schematem, w przeciwnym razie bowiem
nie mgby ich zrozumie" i tworzy
na ich podstawie nowych schematw, koniecznych do zinterpretowania nastpnych
informacji.
S dwa sposoby rozwizania tego problemu, zaproponowane przez psychologi
poznawcz. Pierwszy pochodzi od samego
Neissera (1976). Pisze on nastpujco:
Zatem wydaje si konieczne przyznanie
maemu dziecku pewnego zbioru wrodzonych elementw percepcyjnych - nie tylko
samych narzdw zmysowych, lecz take
schematw, ktre je kontroluj. Jedno-

54
czesnie nie powinnimy przyznawa noworodkowi zbyt duo (...) Ludzie musz
dowiadywa si, jaki jest wiat; nie wiedz
z gry, do czego bdzie on podobny, i nigdy
nie dowiedz si wszystkiego, bez wzgldu
na to, jak byliby wnikliwi i spostrzegawczy.
Wierz, e dzieci wiedz, jak dowiadywa
si czego na temat swojego otoczenia i jak
rozpoznawa otrzymywan informacj, aby
dowiedzie si jeszcze wicej. Nie wiedz
tego zbyt dobrze, lecz jest to wystarczajco
dobrze, by zacz" (Neisser, 1976, s. 63).
Dalej Neisser pisze o takich zjawiskach,
jak reakcja orientacyjna na nowe bodce
czy poczucie staoci przedmiotu. To ostatnie wystpuje ju u bardzo maych dzieci.
Badania Spelke (1982) wykazay mianowicie, e jeli na oczach dziecka przykryje
si na przykad jak zabawk pieluszk, to
dziecko jest przekonane", e przedmiot,
ktry co prawda znikn z pola widzenia,
nadal istnieje. Kiedy podnosimy pieluszk
i przedmiot rzeczywicie znikn, dziecko
jest tym bardzo zaskoczone. Zaskoczenie
dzieci budzi rwnie fakt, e czci przedmiotu mog si porusza niezalenie od
siebie.
Drugie rozwizanie pojawio si w teoriach kategoryzacji percepcyjnej, ktre nawizuj do klasycznych eksperymentw
Posnera i Keele'a (1968,1970). Pokazywali
oni badanym rne ukady dziewiciu kropek, rozoonych na matrycy 30 x 30. Niektre ukady, skonstruowane na potrzeby
eksperymentu, tworzyy prost figur geometryczn (na przykad trjkt) albo liter
(na przykad F). Te pierwotne ukady
okrelono mianem prototypw. Nastpnie wprowadzono modyfikacje prototypw,
przemieszczajc kropki w rnych kierunkach. Zbir takich zmodyfikowanych
bodcw pokazywano badanym; nie pokazywano im natomiast prototypu. Potem
proszono ich o poklasyfikowanie owych

PSYCH0U3GIA POZNANIA

zmodyfikowanych bodcw na grupy badani nie wiedzieli, e bodce te byy

modyfikacjami prototypw. Kiedy uczestnicy eksperymentu nauczyli si bezbdnie
klasyfikowa wszystkie ukady kropek, powtarzano badanie, dodajc nowe zestawy
kropek, ktre byy modyfikacjami prototypu, albo te same byty prototypami.
Okazao si, e badani poprawnie klasyfikowali 87% starych bodcw, 67% nowych bodcw oraz 85% prototypw. Przypomnijmy, e badani nie widzieli przedtem
prototypw i e potrafili je zaliczy do pewnej kategorii, popeniajc zdecydowanie
mniej bdw anieli w wypadku (rwnie
niewidzianych wczeniej) bodcw, ktre
nie byy prototypami.
Mona powiedzie, e ogldajc poszczeglne zbiory kropek, badani stworzyli
sobie sumaryczn reprezentacj kategorii,
ktrej najlepszym przedstawicielem byt
prototyp. W wypadku tego eksperymentu
jgrototyp by rednia_arytmetyczn eksponowanych egzemplarzy, natomiast w innych badaniach prototyp by obiektem
modalnym, czyli takim obiektem, ktry
wystpowa najczciej. Seria bada eksperymentalnych przeprowadzonych przez
Neumana (1974, 1977), Goldmana i Hom
(1977) oraz przez Straussa (1979) pokazaa, w jakich sytuacjach ludzie wykorzystuj prototypy rozumiane jako rednie
arytmetyczne, a w jakich pojmowane jako
wartoci modalne.
Ta grupa bada wskazuje, e schematy mog mie pochodzenie czysto empiryczne: nie musimy zakada, e ludzie
maj jakie schematy wrodzone. Schematy
powstaj po prostu w wyniku odbierania
zoonych ukadw bodcw, ktre nastpnie s uredniane albo okrelane jako
najczstsze; wynik tego uredniania albo
znajdowania obiektu najbardziej popularnego" stanowi reprezentacj schematow.

SPOSTRZEGANIE

Moemy te dwie interpretacje poczy, stwierdzajc, e obok postulowanych

przez Neissera schematw zwizanych
z reakcjami orientacyjnymi oraz schematw staoci obiektu istniej jeszcze schematy uoglniania" (czyli - w naszym wypadku - znajdowania wartoci najczstszej
albo przecitnej w danym zbiorze). Poniewa badania Straussa, cytowane wczeniej, pokazay, e prototypy pojawiaj si
ju u dziesiciomiesicznego niemowlcia,
moemy sdzi, e te schematy albo s
gotowe ju w momencie narodzin, albo
ksztatuj si bardzo wczenie. Pojawia si
pytanie, czy przyjmujc istnienie takich
schematw uoglniania" nie przyznajemy
dziecku zbyt wielkiego kredytu, by posuy si metafor Neissera.
U ludzi dorosych schematy ju istniej i podlegaj staej modyfikacji. S
one podstaw rozpoznawania bodcw.
Bodce zewntrzne s bardziej zmienne
ni schematy, ktre przecie take podlegaj ewolucji. Ale schematy dziki swej
wzgldnej staoci oraz dziki posiadanym
poczeniom z innymi partiami dowiadczenia mog umoliwi rozpoznawanie takich bodcw, ktre pozornie nie przypominaj niczego, z czym jednostka zetkna
si dotychczas.
2.4.3.
Mechanizmy konfrontacji danych
sensorycznych i pamiciowych - koncepcja
gotowoci i obronnoci percepcyjnej

Dane sensoryczne to dane pochodzce

z narzdw zmysowych. Nie s one
dokadnym odzwierciedleniem stymulaq'i,
a maj form zakodowanych komunikatw.
Kodowanie to przede wszystkim zachodzi
w detektorach cech, o ktrych bya mowa
poprzednio.

55
Z drugiej strony do interpretacji danych
sensorycznych wykorzystywane s dane
pamiciowe. Idea traktowania spostrzegania jako rezultatu konfrontacji danych
sensorycznych z danymi pamiciowymi
pochodzi od amerykaskiego psychologa
Jerome Brunera (1978). Uwaa on, e
w wypadku spostrzegania bodcw obdarzonych znaczeniem wystpuje proces
poszukiwania kategorii, do ktrych najlepiej pasowayby napywajce dane sensoryczne. Signijmy raz jeszcze do ryciny
2.4., ktr przedstawi w nieco bardziej
rozbudowanej postaci.
Brunera interesowao spostrzeganie
bodcw majcych jakie znaczenie. W takim wypadku to, co nas otacza, spostrzegamy jako konkretne przedmioty, wyranie wyodrbniajce si od innych. Wiemy
take, do jakich oglniejszych kategorii
nale te przedmioty; wiem, przykadowo,
e to co, co szczeka pod moimi drzwiami,
a czasami nawet zostawia mokre lady, to
Azorek, wiem, e Azorek jest psem, e
pies jest ssakiem, e ssak jest zwierzciem i tak dalej. W trakcie normalnego
spostrzegania nie wszystkie z wymienionych tu przykadowo kategorii bd wykorzystywane tak samo czsto. Najbardziej
prawdopodobne jest wykorzystanie kategorii Azorek" lub pies", natomiast posuenie si kategori ssak" jest bardzo mao
prawdopodobne. Do sprawy tej wrcimy
w rozdziale powiconym pojciom.
Zdaniem Brunera istot procesu spostrzegania jest rozpoznawanie, to znaczy
okrelanie, do jakiej kategorii naley jaki
konkretny obiekt. Kategoria ta wcale nie
musi mie nazwy, aczkolwiek najczciej
jednak j miewa. Znajomo takich nazw
uatwia rozpoznawanie oraz komunikowanie si pomidzy ludmi na temat kategorii. Istniej rwnie kategorie, ktre nazwy
nie maj. Ludzie mog na przykad czy

56

P&CHOLOGIA POZNANIA

proces dopasowania

dane sensoryczne
{dynamiczne i
zmienne)

standaryzacja
danych
przez
detektory cech; wyszukiwanie
przez schematy pamiciowe cech

schematy pamiciowe
(uporzdkowane i wzgldnie
stabilne)

lub zbiorw cech, ktre najlepiej

pasuj do ju istniejcych struktur

RYCINA 2.12 Proces odpowiedzialny za rozpoznawanie przedmiotw

W procesie tym uczestnicz dane pochodzce z narzdw zmysowych oraz dane pamiciowe. Najbardziej interesujca
cz tego procesu to dopasowywanie do siebie obu grup danych. Dane sensoryczne s standaryzowane" przez detektory
cech, natomiast dane pamiciowe wykorzystuj specyficzny rodzaj kodw, pozwalajcych odczyta komunikaty
sensoryczne. Bliej te komunikaty omwimy przy analizie eksperymentw Posnera.

ze sob rne obiekty jako podobne, mimo

i nie potrafi powiedzie, na czym to podobiestwo polega. Przykadowo, w jzyku
polskim nie ma nazw dla pewnych barw
chromatycznych; kiedy jednak poprosi si
ludzi o poczenie ze sob podobnych
przedmiotw (a przedmioty te maj t
sam barw), wtedy wykorzystuj oni t
barw jako podstaw grupowania.
Wrmy jednak do typowych kategorii,
majcych nazwy. Czym jest rozpoznanie
jakiego obiektu? Bruner twierdzi, e jest
to znalezienie kategorii, do ktrej najlepiej
pasowaby dany obiekt. Ten proces poszukiwania trwa pewien czas. Z jednej strony
jest to czas potrzebny na przeszukiwanie
pamici (i to przeszukiwanie wybircze
- skd mamy wiedzie, czego szuka,
zanim nie dowiemy si, czym to co jest?),
a z drugiej - czas potrzebny na dziaalno
o charakterze translatorskim". Zarwno
dane pamiciowe, jak i dane sensoryczne

wyraone s w rnych kodach, a by

moe nawet w rnych jzykach. Aeby
mona byo porwna dane sensoryczne
z danymi pamiciowymi, musimy przeoy dane sensoryczne na jzyk danych
pamiciowych lub na odwrt, bd te obie
grupy danych przeoy na jaki wsplny
jzyk.
O tym, jak du rol odgrywajorwnywanie i procesy przekadu, wiadczy
cala seria bada przeprowadzonych przez
Posnera i wsppracownikw (Posner, Boies, Eichelman, Taylor, 1969). Badania te
przedstawiamy w ramce 2.1.
Wrmy teraz do koncepcji Brunera
(1978). Proces rozpoznawania, jak stwierdzilimy poprzednio, polega na poszukiwaniu kategorii, do ktrej najlepiej pasowaaby stymulacja napywajca z narzdw
zmysowych. Gdy dane sensoryczne nie
pokrywaj si z jak kategori, w naszej wiadomoci pojawia si reakcja typu

SPOSTRZEGANIE

RAMKA 2.1
W badaniach Posnera i wsppracownikw (1969) pokazywano dwie litery.
Litery te eksponowano albo rwnoczenie, albo sukcesywnie. Zadaniem
badanego byo podanie, czy litery s
takie same, czy te rne. Przed rozpoczciem eksponowania serii bodcw informowano badanych, jakie kryterium identycznoci maj stosowa.
Wprowadzono trzy kryteria identycznoci (czwarte kryterium uywane
w tych eksperymentach pominiemy).
Pierwsze to kryterium identycznoci
fizycznej - badani mieli traktowa
litery fizycznie identyczne jako takie
same. Drugie to kryterium identycznoci nominalnej: takie same" to
litery majce t sam nazw. Trzecie
kryterium oparte na wykorzystaniu
pewnej reguy - w tych eksperymentach chodzio konkretnie o to, czy
litery s samogoskami, czy spgoskami. Poszczeglne typy prb wykorzystywane w eksperymentach Posnera i wsppracownikw przedstawiono w tabeli 2.2.
Jeli przy stosowaniu kryterium
identycznoci fizycznej badany reagowa okreleniem rne" na ukady

AA lub BB, jego odpowied bya

bdna. W wypadku badania identycznoci nominalnej nie stosowano oczywicie zespow bodcw typu AA lub
BB, poniewa wystpuje tu zarwno
zgodno fizyczna, jak i zgodno
nominalna. Obok bodcw podanych
w drugim wierszu tabeli stosowano
ukady AB lub ab - jeli w tym wypadku badany reagowa takie same",
jego odpowied bya uznawana za
bdn.
Badany reagowa, naciskajc jeden
ze znajdujcych si przed nim kluczy - nacinicie jednego oznaczao
reakcj takie same", drugiego - reakcj rne". Rejestrowano czas reakcji. Czas ten w przyblieniu wynosi 400-500 msek w wypadku ekspozycji rwnoczesnej. W cigu tego
okresu badany musia odebra bodce,
porwna je ze sob, zadecydowa,
czy s takie same, i zareagowa. Poniewa w kolejnych sytuacjach eksperymentalnych wszystkie elementy,
z wyjtkiem fazy porwnywania, byy
identyczne, rnice w czasach reakcji
mona byo przypisywa stosowaniu
odmiennych kryteriw porwnywania.

TABELA 2.2 Rodzaje prb wykorzystywanych w eksperymencie Posnera, Boiesa,

Eichelmana i Taylora (1969)
KRYTERIUM ZGODNOCI

REAKCJA POPRAWNA
takie same

fizyczne

PRZYKADOW BODCE
E
AA, BB, aa Itd.

nominalne oparte

Aa, Bb itd.

takie same

na regule

AE, TB itd.

takie same

58

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 2.1 cd.

Stwierdzono, e w wypadku identycznoci fizycznej badani reagowali szybciej anieli w wypadku identycznoci
nominalnej (rnica wynosia okoo
80 msek3), natomiast w wypadku
identycznoci nominalnej reakcja pojawiaa si wczeniej anieli w wypadku
identycznoci opartej na regule. Wynik taki jest do oczywisty, poniewa
w wypadku identycznoci fizycznej badany porwnuje fizyczny wygld liter.
Gdy stosuje kryterium zgodnoci nominalnej, jego zadanie obejmuje nieco
wicej elementw: najpierw badany
sprawdza, czy litery maj taki sam
ksztat. Jeeli tak, to na tym koczy
si analiza i pojawia si reakqa. Jeli
natomiast litery maj rny ksztat,
pojawia si nastpna faza analizy - badany sprawdza, czy litery maj tak
sam nazw. To sprawdzanie trwa
wanie 80 msek.
Bardzo interesujce zmiany pojawiy si wwczas, kiedy zmieniono
warunki ekspozycji bodcw. Litery
nie byy eksponowane rwnoczenie.
Najpierw eksponowano pierwsz liter, litera ta znikaa z pola widzenia, a po pewnym czasie eksponowano drug liter. W takiej sytuacji
badany musia zapamita pierwsz
liter i jej obraz pamiciowy porwnywa ze spostrzeeniem nastpnej.
Stwierdzono, e wyniki ulegy dokadnemu odwrceniu w porwnaniu
z sytuacj ekspozycji rwnoczesnej
- efekt taki pojawia si wtedy, kiedy

odstp czasowy midzy dwiema literami wynosi dwie sekundy lub wicej.
W tej sytuacji dobr nominalny trwa
krcej anieli dobr fizyczny, lub te
oba czasy byy identyczne. Konkretnie
badani szybciej stwierdzali, e litery
tworzce par Aa s takie same, anieli w wypadku liter tworzcych par
AA.
Posner i wsppracownicy wyjaniaj to zjawisko w nastpujcy sposb. W wypadku ekspozycji rwnoczesnej czowiek porwnuje ze sob
dwa obrazy wzrokowe. Jak stwierdzilimy poprzednio, w pierwszej fazie analizy nastpuje porwnywanie
cech fizycznych - jeli s one takie
same, badany koczy analiz i odpowiada twierdzco. Jeli natomiast
cechy fizyczne s odmienne, nastpuje druga faza opisywanego procesu
- badany nazywa obie litery i porwnuje ich nazwy. Inaczej mwic,
w wypadku doboru nominalnego musi
nastpi przekodowanie obrazu wzrokowego na reprezentacj werbaln.
W wypadku ekspozycji sekwencyjnej
czowiek najpierw przechowuje dokadny obraz cech fizycznych litery
(jest to, rzecz jasna, obraz wzrokowy),
a po jakim czasie nastpuje przekad
na kod nominalny (werbalny). W wypadku pokazywania bodcw jeden po
drugim badany porwnuje ze sob
tylko ich nazwy. Gdy nazwy te s
identyczne, wwczas analiza bodcw
si koczy. Kiedy jednak badany ma

Niemal identyczn ilo czasu zabierao przejcie na innym poziom oglnoci w badaniach nad
podejmowaniem decyzji semantycznych. Badania te omwimy w rozdziale powiconym pamici
semantycznej. Czyby warto 75-80 msek. byta jak sta?
3

SPOSTRZEGANIE

59

RAMKA 2.1 cd.

zastosowa kryterium identycznoci
fizycznej, musi wykona dodatkow
operacj - musi z powrotem przeoy
nazw litery na jej obraz i porwna
go z obrazem aktualnie eksponowanej
litery. Ten przekad zabiera dodatkowy
czas i dlatego decyzja podejmowana
jest pniej.
Eksperyment Posnera i wsppracownikw (1969) jest dobrym modelem zjawisk wystpujcych przy
spostrzeganiu przedmiotowym. Gdy
mamy do czynienia ze spostrzeganiem
znanych przedmiotw, odwoujemy si
do danych zawartych w naszej pamici, ktre najczciej maj posta
informacji zapisanej w do abstrakto nie jest x". Gdy dane sensoryczne
i pamiciowe pokrywaj si w znacznym
stopniu, obiekt rozpoznawany jest jako
nalecy do danej kategorii. Najbardziej
interesujca sytuacja pojawia si wtedy,
kiedy kategoria i dane sensoryczne pokrywaj si tylko czciowo, -{ikcelony
wzorzec stymulacji moe pasowa do kilku
kategorii. Typowym przykadem tego zjawiska mog by figury wieloznaczne. W takich wypadkach pojawia si proces, ktry
Bruner okrela mianem ^.sprawdzania dla
potwierdzania". Polega on na poszukiwaniu cech krytycznych, ktre s charakterystyczne tylko dla danej kategorii, a nie opisuj innych kategorii. Jednoczenie pomijane s wszystkie pozostae cechy danego
obiektu. Gdy chcemy sprawdzi, czy mamy
do czynienia z prawdziwym jabkiem, czy
te z dobrze wykonan atrap, moemy
zobaczy, w jaki sposb umocowany jest
ogonek, czy mona noem usun skrk

cyjny sposb. Zapis ten moe mie

posta opisu werbalnego, a moe by
to tylko nazwa pewnej kategorii wraz
z wiedz dotyczc tej kategorii. Dane
pamiciowe s porwnywane z napywajc informacj sensoryczn, przy
czym informacja ta jest w pewien
sposb uporzdkowana przez nasze
narzdy zmysowe. Natomiast przy
spostrzeganiu przedmiotw cakowicie nowych odwoujemy si nie tylko
do pamici trwaej, lecz take do
podrcznego magazynu naszej pamici
wzrokowej. W magazynie tym zarejestrowane s informacje, ktre niedawno oddziayway na nasze zmysy.

i tak dalej, pomijamy natomiast takie cechy, jak barwa i ksztat.

Spostrzeganie i rozpoznawanie zale
nie tylko od obiektywnych waciwoci
przedmiotu, lecz take od aktualnego
stanu organizmu. Ten stan organizmu,
warunkujcy to, co bdzie spostrzegane,
okrela si mianem gotowoci percepcyjnej. Gotowo percepcyjna to atwo
wykorzystywania okrelonej kategorii pamiciowej do danego materiau percepcyjnego. Tak rozumiana gotowo percepcyjna uzaleniona jest od dwch grup czynnikw: zewntrznych i wewntrznych.
Czynniki zewntrzne odpowiedzialne
s za uczenie si prawdopodobiestwa
wystpienia okrelonego obiektu w danej
kategorii. Jeli czowiek spodziewa si
wystpienia okrelonego obiektu, wtedy
atwiej bdzie go rozpoznawa. Typowym
przykadem oddziaywania czynnikw zewntrznych jest tak zwane zjawisko toro-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

wania (priming). Polega ono na tym, e

jeli wczeniej czowiek zosta uprzedzony
wiadomie lub niewiadomie o rodzaju
bodcw, jakie bd eksponowane, wtedy
rozpoznanie bdzie atwiejsze. Przykadowo, jeli przed ekspozycj sowa karabin" bdziemy eksponowali sowo bro"
(nawet podprogowo), to rozpoznanie tego
pierwszego stanie si uatwione.
Do czynnikw zewntrznych warunkujcych gotowo percepcyjn zaliczamy:
1. Czsto uprzednich dowiadcze - wy
sz gotowoci cechuj si te katego
rie, ktrych przedstawiciele uprzednio
czsto wystpowali w otoczeniu jed
nostki.
2. Konsekwencje spoeczne - wysz go
towo wykazuj te kategorie, ktre s
wykorzystywane przez innych. Czyn
nik ten szczeglnie silnie oddziauje
wtedy, kiedy dysponujemy niewielk
liczb informacji potwierdzajcych lub
zaprzeczajcych, kiedy subiektywnie
sytuacja wydaje si bardzo niejasna.
Efekt tego typu moe by szczegl
nie wyrany przy spostrzeganiu spo
ecznym. W takich wypadkach spo
strzeganie wykazuje wyrane tenden
cje do stereotypizacji i konformizmu.
Moemy przytoczy dwa przykady od
dziaywa konsekwencji spoecznych.
Pierwszy przykad dotyczy synnego
suchowiska radiowego Orsona Wellesa, wyemitowanego w 1938 roku.
Inwazja z Marsa wywoaa panik
w caych Stanach Zjednoczonych. Zo
staa ona nadana w godzinach powrotu
z pracy i wikszo Amerykanw, kt
rzy wracajc do domu, wczali radio,
nie syszaa pocztkowej zapowiedzi, e
jest to tylko suchowisko, a nie trans
misja bezporednia. Doskonale zreali
zowana audycja wzbudzia lk u sucha-

czy. Zaniepokojeni informacjami o tym,

e Marsjanie zajmuj kolejne miasta
i obiekty strategiczne, wygldali przez
okno i widzieli, e ruch samochodowy
jest wikszy ni zwykle. To stao si ju
sygnaem do ucieczki - wsiadali w samochd i uciekali._Znacznie wzrosa
liczba wypadkw drogowych, a w korkach ugrzzo wiele samochodw. Innym przykadem jest efekt rozproszenia odpowiedzialnoci (Darley, atane, 1968; Pilliavin i in 1993). Polega
on na tym, e wzrost liczby wiadkw jakiego nieszczliwego wypadku
zmniejsza tendencj do udzielania pomocy. Ludzie,widzc, e kto znalaz
si w opaach, spogldaj na innych.
Jeli inne osoby nie podejmuj dziaania, oznacza to, e interwencja nie
jest konieczna. W efekcie osoba, ktra
na przykad ulega wypadkowi, moe
nie doczeka si pomocy, poniewa
interpretacja sytuacji przez osob X
jest taka sama, jak interpretacja osb
A, B i Z, ktre nic nie zrobiy. Zatem
nie ma powodu, by zbliy si do ofiary
i sprawdzi, czy rzeczywicie potrzebuje ona pomocy.
Drug grup stanowi czynniki wewntrzne. Czynniki te zwizane s z wewntrzn organizacj systemu kategorii
wykorzystywanych w trakcie spostrzegania. Nale do nich:
1. Monopol, czyli liczba kategorii wykorzystywanych przez jednostk. Im
mniejsza liczba kategorii, tym monopol
silniejszy. Wyobramy sobie skrajny
wypadek, e czowiek dysponuje tylko
dwiema kategoriami - wszystko, co jest
spostrzegane, bdzie kwalifikowane do
jednej lub do drugiej kategorii. Kategorie te bd wykazyway znacznie

SPOSTRZEGANIE

wiksz gotowo anieli te, ktre spotykane s u czowieka przechowujcego w swoim umyle tysic niezalenych kategorii. Wyranie ujawnia si
to w wypadku osb przejawiajcych
tendencje do interpretacji czarno-biaych czy osb dogmatycznych. Osoby
takie s niemal cakowicie niepodatne
na perswazj, poniewa ich gotowo
percepcyjna jest niezwykle wysoka,
a poza tym zmiana wykorzystywanej
kategorii na kategori przeciwstawn
(bo tylko takimi schematami dysponuje osoba dogmatyczna) moe zburzy
organizacj caego systemu kategorii.
Opisane zalenoci maj powane konsekwencje w wypadku psychopatologii.
Paranoicy, ktrzy maj bardzo zintegrowany system uroje, maj kategorie
o wysokiej gotowoci percepcyjnej. Z
tego wzgldu ich spostrzeganie moe
by bardziej tendencyjne anieli spostrzeganie wystpujce w innych psychozach, gdzie system uroje nie jest
tak zorganizowany.
2. Integracja poznawcza systemu kategorii - im silniej powizane s ze sob
poszczeglne kategorie, tym wysza
jest ich gotowo. atwiej mona wykorzysta kategorie zwizane ze zintegrowanym systemem wiedzy anieli
kategorie wystpujce w izolacji. Na
przykad bardziej dostpna jest kategoria jabko" ni kategoria kosmita",
gdy jabko jest owocem, przedmiotem jadalnym, czci wiata rolinnego, substancj organiczn i tak dalej,
kosmita za jest tylko" przybyszem
z innego ciaa niebieskiego. Nasza wiedza na temat kosmitw jest sabo rozbudowana i zintegrowana, dlatego te
przedmiot X rozpoznajemy jako jabko,
mimo e naprawd moe to by kosmita jabkopodobny".

3. Konsekwencje motywacyjne - kategorie, ktre zwizane s z realizowanymi przez czowieka celami, wykazuj wiksz gotowo anieli kategorie obojtne. atwiej spostrzegamy
te rzeczy w naszym otoczeniu, ktre
uatwiaj osignicie stojcych przed
nami celw. Wynikaoby std, e nasze
spostrzeganie nie jest cakowicie bezstronne i obiektywne, jak sdzi wiele
osb. Okrelenia typu widzie co
przez rowe okulary" dokadnie oddaj dziaanie tego czynnik^Z drugiej
strony sygnay zagraajce powoduj
obnienie gotowoci percepcyjnej.
Klasycznym przykadem obnienia
gotowoci percepcyjnej jest zjawisko obronnoci percepcyjnej. Polega ono na obnieniu progu rozpoznawania materiau
zagraajcego jednostce. Bruner i Postman (1947) wykazali, e czas ekspozycji
potrzebny do rozpoznania sw nieprzyzwoitych jest znacznie duszy anieli czas
ekspozycji potrzebnej do rozpoznania stw
neutralnych emocjonalnie. W pomysowych badaniach zaprojektowanych przez
Zajonca (opis tych bada znajdzie Czytelnik w pracy Reykowskiego, 1974) stwierdzono, e jest to zjawisko wystpujce na
poziomie spostrzegania, a nie na poziomie
relacji o tym, co jest spostrzegane. Mwic
dobitniej, ludzie naprawd mieli kopoty
ze spostrzeganiem sw nieprzyzwoitych,
a stwierdzone wyniki nie pojawiy si na
skutek obaw przed wypowiadaniem takich
sw w obecnoci eksperymentatora.
Do sprawy tej wrcono w innych eksperymentach, ktre nieoczekiwanie ujawniy inne interesujce zjawisko. McGinnies
(1949) stwierdzi, e podprogowa ekspozycja sw nieprzyzwoitych wywoywaa
silniejsze pobudzenie autonomiczne. Nie
byo jednak jasne, czy to silniejsze pobu-

62

dzenie autonomiczne wizao si ze spostrzeeniem stw tabu, czy te z hamowaniem ich wypowiadania. Aby unikn
tych trudnoci interpretacyjnych, Lazarus
i McCleary (1951) warunkowali sylaby
bezsensowne za pomoc uderze prdem
elektrycznym. Pewna grupa sylab bya
kojarzona z lekkim uderzeniem prdem
elektrycznym, inne natomiast eksponowano bez jakiegokolwiek wzmocnienia.
Nastpnie wszystkie sylaby byty eksponowane podprogowo, a badanych proszono
o zgadywanie, jaka sylaba pojawia si na
ekranie. Okazao si, e przy sylabach
elektrycznych" wystpowao silniejsze
pobudzenie autonomiczne__-^jest to interpretowane jako przykad subcepcjil czyli
rnicowania bodcw na poziomie reakcji
autonomicznych, bez udziau wiadomoci. Czsto zgadywania obu grup sylab
byta identyczna. Podobne wyniki uzyska
Perry w studium dotyczcym materiau
pochodzcego z osobistego dowiadczenia,
a nie materiau specjalnie przygotowanego
na potrzeby eksperymentu. Perry bada
dzieci, ktre byy ofiarami naduy seksualnych. Z dziemi tymi prowadzono wywiady dotyczce traumatycznych przey.
Okazao si, e dzieci nie pamitay tego,
co spotkao je wczeniej; istniaa jednak
dokumentacja medyczna zarejestrowana
bezporednio po naduyciu. W trakcie wywiadu u dzieci pojawia si bardzo znaczny
wzrost ttna w porwnaniu z wartociami
zarejestrowanymi podczas zabawy (Perry,
1999).
Cytowane tu wyniki wskazuj, e niezalenie od rozpoznawania treci bodca
(nazwalimy to ocen semantyczn bodca)
wystpuje rozpoznawanie emocjonalne,
ujawniajce si w postaci wzmoonego pobudzenia fizjologicznego. A zatem zjawisko
obronnoci percepcyjnej i pokrewne mu
zjawisko subcepcji dostarczaj dowodw

na to, e proces spostrzegania skada si

z niezalenych od siebie faz.
Na koniec warto zastanowi si nad
tym, jakie funkcje adaptacyjne peni
obronno percepcyjna. Na pierwszy rzut
oka blokowanie dostpu do treci zagraajcych jest nieadaptacyjne, poniewa
uniemoliwia pene rozpoznanie bodca
i przygotowanie najbardziej odpowiedniego sposobu reagowania. Gdyby tak faktycznie byo, to obronno percepcyjna
powinna znikn w trakcie ewolucji. Tak
si jednak nie stao. A zatem musi ona peni jakie pozytywne funkcje adaptacyjne.
Wydaje si, e funkcje te polegaj na
uruchomieniu procesw emocjonalnych,
ktre wprawdzie blokuj pene rozpoznanie bodca, ale jednoczenie przygotowuj
organizm do energicznego dziaania. Dziaanie to nie jest ju precyzyjnie sterowane
przez specyficzn tre bodca, lecz tylko
przez jego znaczenie emocjonalne. Emocja
peni tu prost funkcj orientacyjn. Ta
orientacja emocjonalna" jest szybsza, ale
mniej precyzyjna anieli orientacja poznawcza, oparta na penym rozpoznaniu
treci bodca. W sytuacjach wymagajcych
szybkiego dziaania orientacja emocjonalna
jest zapewne lepszym rozwizaniem adaptacyjnym. Obronno percepcyjna za
stanowi przejaw orientacji emocjonalnej
i dlatego nie znikna z naszego repertuaru
behawioralnego.
2.4.4.
Cykl percepcyjny Neissera. Rola
eksploracji w spostrzeganiu. Konsekwencje
utrwalenia schematw eksploracyjnych dla
spostrzegania - psychologia reklamy
Analiza spostrzegania w kategoriach wzajemnego dopasowywania danych sensorycznych i danych pamiciowych pomija

SPOSTRZEGANIE

dwa fakty. Po pierwsze, zakada, e spostrzeganie ma charakter reaktywny, to

znaczy e czowiek reaguje jedynie na
to, co ju zdarzyo si w jego otoczeniu.
Po drugie, przyjmuje, e to otoczenie,
a nie czowiek decyduje o tym, co jest
spostrzegane. Intuicyjnie czujemy, e oba
zaoenia s wtpliwe. Neisser prbowa
rozwiza te problemy w swojej koncepcji
cyklu percepcyjnego.
Zwraca on uwag na to, e gdybymy przyjmowali, ii spostrzeganie jest
odpowiedzi na zmiany w otoczeniu, to
nasze spostrzeenia oraz reakcje byyby
zawsze spnione w stosunku do tego, co
dzieje si w naszym otoczeniu. Nawet taka
prosta czynno, jak ledzenie komara,
ktry tylko czyha na to, by napi si naszej
krwi, byaby prawie niemoliwa. Trajektoria ruchu komara jest nieregularna, dlatego
te nasze oczy musz stale zmienia kierunek ruchu, by utrzyma obraz komara
w polu najostrzejszego widzenia. Pole to
jest bardzo mae, poniewa obejmuje tylko
wycinek o wielkoci 1 minuty ktowej.
Gdybymy reagowali tylko na ruchy komara, to nasze oczy zawsze zostawayby
w tyle za nim i jego obraz byby nieostry;
wskutek tego nie potrafilibymy rwnie
odrni komara od innych owadw.

Neisser powiada, e spostrzeganie ma

charakter cykliczny, a rwnoprawnymi
czciami cyklu s pobieranie informacji
z otoczenia oraz poszukiwanie tych informacji. Skoro czowiek poszukuje informacji w otoczeniu, to ten proces poszukiwania musi by kierowany przez pewne
oczekiwania i hipotezy. Te oczekiwania powstaj na podstawie schematw poznawczych, ktre, jak wskazywaem wczeniej,
s rwnie programami uzyskiwania informacji z otoczenia. Spostrzeganie nie jest
zatem samoistnym procesem, lecz stanowi
jeden z elementw procesw odpowiedzialnych za sterowanie zachowaniem. Neisser pisze: Spostrzeganie jest oczywicie
procesem konstrukcyjnym, lecz to, co konstruowane, nie jest obrazem umysowym
pojawiajcym si w wiadomoci, ktry ma
by podziwiany przez wewntrznego czowieka. W kadym momencie obserwator
tworzy oczekiwania dotyczce pojawienia
si pewnych informacji; oczekiwania te
umoliwiaj przyjcie nowych informacji,
kiedy te pojawi si w otoczeniu" (Neisser,
1976, s. 20). W ten sposb oczekiwania
staj si planem uzyskania wikszej iloci
informacji.
Peny cykl percepcyjny przedstawia rycina 2.13.

RYCINA 2.13 Cykl percepcyjny Neissera

64
Zgodnie z t koncepcj spostrzeganie
jest czynnoci cig, ktra nie ma wyranie zaznaczonego pocztku ani koca.
S takie sytuacje, w ktrych zapocztkowuje je odbir informacji z otoczenia, tak
jak przyjmowano w klasycznych teoriach
spostrzegania.
Bywaj jednak i takie sytuacje, kiedy
zapocztkowuje je schemat. Przykadowo,
kiedy szukam borowikw w lesie, musz dysponowa bardzo dokadnym, wielozmysowym schematem borowika, aby
nie pomyli go z innymi grzybami. Schemat ten jest rzeczywicie wielozmysowy,
poniewa obejmuje nie tylko dane wzrokowe, lecz take informacje smakowe.
S grzyby bardzo podobne do borowikw,
mona powiedzie, e wygldaj nawet
bardziej borowikowato", ale s bardzo
gorzkie. W takim wypadku potrzebny jest
test smakowy w celu rozstrzygnicia, czy
nasza zdobycz jest borowikiem, czy te
gry czakiem.
S te sytuacje, kiedy spostrzeganie
zapocztkowane jest przez procesy eksploracji. Wykonywanie pewnych ruchw oczu
i gowy, na przykad rozgldanie si wok,
moe dostarczy nam informacji o potencjalnym niebezpieczestwie. Ta informacja
wprowadzana jest do istniejcych schematw poznawczych; schematy ulegaj modyfikacji; zmodyfikowane schematy z kolei
uruchamiaj procesy eksploracji i tak dalej.
Oczywicie pojawia si pytanie, jak
to byo na pocztku, czy przypadkiem
u maego dziecka nie byo tak, e spostrzeganie rozpoczynao si faktycznie od
odbioru danych zmysowych. Sprawa jest
do zoona. Neisser, jak wskazywaem
wczeniej, przyjmuje istnienie wrodzonych schematw. S to jednak nie tyle
schematy, ktre ju zawieraj pewne informacje na temat wiata, co schematy
eksploracyjne, czyli schematy uzyskiwania

PSfCHOLDGIA POZNANIA

informacji na temat wiata. Neisser zwraca

uwag na to, e spostrzeganie ma charakter wielozmysowy, e po odebraniu jednej
informacji mae dziecko poszukuje innych.
Nie jest tu oryginalny, poniewa o podobnym zjawisku pisze te polski psycholog
Stefan Szuman w swojej rozprawie Geneza
przedmiotu (1932).
Szuman pokaza, e proces poznawania
przedmiotu przez mae dzieci realizowany
jest w ramach specyficznej sekwencji.
Dziecko najpierw poznaje przedmiot za
pomoc telereceptorw, a wic za pomoc
wzroku i suchu, a koczy proces poznawania za pomoc kontaktoreceptorw,
czyli dotyku i smaku. Dziki temu obraz
przedmiotu ma charakter wielozmysowy,
a poza tym dziecko moe zweryfikowa
dane o mniejszej wiarygodnoci za pomoc danych o wikszej wiarygodnoci.
Dane wzrokowe czy suchowe cechuj si
mniejsz wiarygodnoci - przedmiot nie
musi napraw by taki, na jaki wyglda.
Najprostszym przykadem jest choby pooenie na osi gra - d. Na siatkwce
oka powstaje obraz przedmiotu obrcony
o 180 stopni. Zwykle jednak widzimy obraz
w normalnym pooeniu. Jest to moliwe
dziki temu, e mzg uczy si odwraca
obraz siatkwkowy na podstawie danych
dotykowych i kinestetycznych. Dane te
cechuj si znacznie wiksz wiarygodnoci. Pozwalaj one zweryfikowa informacje uzyskane za pomoc telereceptorw.
Natomiast zalet informacji uzyskiwanych
za porednictwem telereceptorw jest to,
e sygnalizuj one wystpienie bodcw
znajdujcych si w pewnej odlegoci od
organizmu, a wic organizm dziki temu
zyskuje pewien zapas czasu, pozwalajcy
na przygotowanie si do waciwej reakcji.
Mona zatem stwierdzi, e Szuman
opisa prosty schemat eksploracyjny, pozwalajcy maiemu dziecku na stworzenie

SPOSTRZEGANIE

obrazu przedmiotu. Neisser nie mg zna

pracy Szumana, opublikowanej po polsku
(przekad angielski ukaza si dopiero
w 1995 roku), ale powtrzy pomys Szumana w innym kontekcie teoretycznym
(por. te Maruszewski, 1995).
Neisser zwraca uwag na to, e schematy eksploracyjne mog mie bardzo
zrnicowany charakter. Schematy te nie
tylko pozwalaj na wielozmysowe poznanie przedmiotu, lecz take dostarczaj
informacji ukierunkowujcych proces spostrzegania. W trakcie eksploracji czowiek
odbiera coraz to nowe informacje; dotycz
one nie tylko waciwoci spostrzeganego
obiektu, lecz take czynnoci, ktre poprzedzay uzyskanie tych informacji. Obmacujc" jaki przedmiot wzrokiem, dowiadujemy si nie tylko tego, jakie s
jego waciwoci, ale te rejestrujemy sekwencj ruchw (vide sekwencja fazowa
u Hebba, o ktrej wspominalimy wczeniej).
Dziki schematom eksploracyjnym jednostka uczy si specyficznych sposobw
pobierania informacji z otoczenia. Do takich sposobw nale techniki przeszukiwania wzrokowego. Precyzyjne sterowanie ruchami oczu pozwala na utrzymanie
obrazu jakiego obiektu w polu najostrzejszego widzenia. Z drugiej strony trajektoria ruchw gaki ocznej pozwala na uzyskanie dodatkowych informacji na temat
ksztatu obiektu. Gaki oczne poruszaj si
bowiem w taki sposb, e obwodz kontur
obiektu. Na rycinie 2.8 przedstawiem tak
sytuacj w wypadku spostrzegania prostokta. Analogiczne zalenoci wystpuj
rwnie przy spostrzeganiu figur zoonych.
Precyzyjne sterowanie ruchami gaiki
ocznej ma take kluczowe znaczenie dla
czytania. Osoby, ktre potrafi czyta, nie
czytaj pojedynczych liter, lecz cae sowa,

lub frazy. Oczy poruszaj si po czytanym

tekcie skokowo. Przedstawiamy poniej
przykad takich ruchw skokowych, wystpujcych w trakcie czytania zdania:
Emocje mog sta si rdem satysfakcji, ale mog te by przeklestwem".
Zapiszmy to zdanie, oznaczajc cieniem
partie rejestrowane w kolejnych fazach
czytania.
Emoq'e mog sta si rdem satysfakcji, ale mog te by przeklestwem.
Zdanie to jest odczytywane w czterech taktach". Oko zatrzymuje si na
czciach oznaczonych cieniem i na czciach jasnych. Przez chwil pobierana
jest informacja wzrokowa, a nastpnie oko
przeskakuje do nastpnej czci. Skoki te
musz by bardzo precyzyjnie planowane,
gdy w przeciwnym razie albo pewne
sowa lub ich czci bd czytane dwukrotnie, albo te jednostka bdzie poykaa
niektre sowa. Zaburzenie mechanizmu
sterujcego ruchami gaek ocznych moe
doprowadzi do powstania dysleksji (jest
to oczywicie jedna z wielu moliwych jej
przyczyn).
___ Znajomo schematw eksploracyjnych
zwizanych z czytaniem ma bardzo due
znaczenie praktyczne. Dziki niej mona
przyku uwag odbiorcy do pewnych informacji, mona te doprowadzi do tego,
e pewne informacje stan si zupenie
niedostpne. Bywa to wykorzystywane na
przykad w reklamie.
Polskie prawo zabrania reklamy alkoholu, dopuszcza natomiast reklamowanie napojw bezalkoholowych, na przykad
piwa bezalkoholowego. Spoty reklamowe,
jakie mona oglda w telewizji, zawieraj
reklamy wielu gatunkw piwa. Nie jest
to jednak piwo zwyke, jak wydawaoby
si na pierwszy rzut oka, lecz piwo bezalkoholowe. Napis piwo bezalkoholowe"
umieszczony jest jednak pionowo i bardzo

66
trudny
do
odczytania.
Nasze schematy
eksploracyjne pozwalaj na czytanie tekstu
od lewej do prawej, a nie od gry do dou.
Napis pisany od gry do dou byby z kolei
atwo czytelny dla Japoczykw, ktrzy
wanie w ten sposb zapisuj teksty.
Problem jednak polega na tym, e reklamy
piwa nie s czytane przez Japoczykw,
a przez Polakw, ktrzy nie dostrzegaj
napisu umieszczonego po lewej stronie
(te nieprzypadkowo, poniewa informacja
z lewej czci pola widzenia jest analizowana przez pkul praw, ktra nie specjalizuje si w czytaniu) i traktuj reklam
jako reklam piwa po prostu, nie za piwa
bezalkoholowego.
Schematy eksploracyjne zwizane
z czytaniem mog rwnie przykuwa

PSYCH0U3GIA POZNANIA

uwag odbiorcy. Doliski (1999) zauwaa,

e kiedy oko swobodnie porusza si
po stronicy gazety, atwo zatrzymuje si
w prawym grnym rogu. To miejsce szczeglnie przykuwa uwag i tam reklamodawcy powinni umieszcza wane informacje. Notabene pisma publikujce patne
ogoszenia rnicuj ceny ze wzgldu na
miejsce na stronie i ta cz strony
jest zazwyczaj najdrosza. Innym przykadem jest regua ruchu. Oko zazwyczaj
poda w kierunku wskazywanym przez
palec albo przez kierunek wzroku osb
przedstawionych w reklamie. Mona take
wykorzysta kierunek ruchu gaki ocznej
wymuszony przez odczytywanie napisu.
Reklama jednego z producentw okien
kieruje wzrok odbiorcy w specyficzne
miejsce.

RYCINA 2.14 W tej reklamie wykorzystano zasad ruchu gatki ocznej

Oko, po przeczytaniu zwrotu TRWAE&pikne, wdruje w stron sylwetki kobiety- Nie wiadomo, jaki zachodzi zwizek
pomidzy osob a oknem, ale nie o to przecie chodzi. Wane, by widok okna budzi u odbiorcy pozytywne skojarzenia i
zachca do kupna.

SPOSTRZEGANIE

Wyranie wida, e reklama ta ma podtekst seksualny, cho na poziomie powierzchownym dotyczy ona czego zupenie
innego.
Schematy eksploracyjne maj nie tylko
charakter czysto percepcyjny. Ludzie nie
poszukuj wycznie schematw, ktre pozwalaj dostrzec cechy zmysowe przedmiotu. Poszukuj take cech niedostpnych bezporednio. Takimi cechami mog
by pewne abstrakcyjne albo ukryte waciwoci jakiego obiektu. Na przykad

w procesie atrybucji czowiek stale stara

si odpowiedzie na pytanie, dlaczego
kto zachowa si tak, a nie inaczej.
Sformuowanie tej odpowiedzi wymaga
uycia zoonego procesu wnioskowania.
Rne moliwoci rozwinicia koncepcji
cyklu percepcyjnego Neissera przedstawiam w innym miejscu (Maruszewski,
1992). Schemat zaproponowany przez Neissera moe zosta rozwinity w taki
sposb, e obejmuje on nie tylko cykl
percepcyjny, lecz take cykl poznawczy.

2.5. Koncepcja ekologiczna spostrzegania

2.5.1.

Percepcja bezporednia i
percepcja porednia
Jeden z podstawowych problemw psychologii poznawczej dotyczy tego, czy wiat
poznajemy bezporednio, czy te za porednictwem stworzonych przez siebie re-

wiat zewntrzny
lub wewntrzny

uporzdkowana informacja
uzyskiwana za porednictwem
umiejtnoci percepcyjnych

prezentacji. Na rycinie 2.15 przedstawiono

schematycznie oba stanowiska.
To ostatnie rozwizanie jest przyjmowane przez teori przetwarzania informacji. Zwane jest ono rwnie konstruktywistycznym podejciem do spostrzegania. Jego zwolennikami, oprcz cytowanego wczeniej Brunera, s midzy innymi

reprezentacja wiata
-zwykle w postaci
schematu

--------------------------------- *

podmiot
- poznanie reprezentacji

podmiot- poznanie bezporednie

RYCINA 2.15 Koncepcja spostrzegania poredniego i spostrzegania bezporedniego

W pierwszym wypadku, oznaczonym jako A, podmiot faktycznie poznaje wtasne schematy. Poniewa schematy te zawieraj
uoglnion wiedz na temat rzeczywistoci, w zwizku z tym poznanie nie moe dostarcza cakowicie wiernego obrazu
rzeczywistoci. Podmiot moe rekonstruowa t rzeczywisto, uwzgldniajc w wikszym stopniu informacje pochodzce
z narzdw zmysowych, jednak - jak stwierdzilimy wczeniej - ludzie zazwyczaj uwzgldniaj tylko cz takich informacji
(zmiany schematw s konserwatywne, czy te pozostaj w tyle za zmianami w wiecie zewntrznym). W wypadku
oznaczonym jako B mamy zobrazowane zalenoci wystpujce w spostrzeganiu bezporednim. Nie mamy tu ju
schematw, a informacja dostarczana przez narzdy zmystowe jest wiernym odzwierciedleniem rzeczywistoci.

PSYCHOLDGIA POZNANIA

Gregory (1980) czy Rock (1983). Czasami

okrela si to stanowisko jako koncepcj inteligentnego spostrzegania, poniewa
przyjmuje ono, e w spostrzeganie zaangaowane s wysze procesy poznawcze,
takie jak pami, mylenie czy podejmowanie decyzji.
Zgodnie z tym stanowiskiem podmiot
ma dostp tylko do tworzonych przez
siebie reprezentacji, a przez nie uzyskuje
dostp"do wiata. Reprezentacje te, podobnie jak jzyk, s przezroczyste, to znaczy
jednostka nie zdaje sobie sprawy z tego,
e poznaje wasne reprezentacje, a dopiero
za ich porednictwem wiat. Nie mona
wic mwi, czy poznanie jest trafne, czy
te nie, poniewa trafno dotyczy relacji
midzy tym jak przedstawia si wiat
reprezentowany a tym, jak przedstawia si
wiat rzeczywisty. Ta relacja, jak to wynika
z ryciny 2.13, jest faktycznie relacj midzy wiatem zewntrznym lub wewntrznym a schematem, ktry go przedstawia.
Jeli kto jest wnikliwy i zadaje sobie
pytanie, jaki naprawd jest wiat, to musi
zastanowi si nad tym, w jakim stopniu schematy, ktrymi dysponuje, oddaj
faktyczne waciwoci wiata. Jeli s to
schematy bardzo oglne i sztywne, wwczas moe wystpi dua rnica midzy
wiatem a schematem. Gdy schematy s
modyfikowane na bieco przez napywajce dane percepcyjne, ta rnica moe by
niewielka.
Problem jednak polega tu na czym
innym. Czowiek podczas spostrzegania
posuguje si eksploracj, ktra moe dostarcza mu nowych informacji na temat
otoczenia. Jednake procedury eksploracyjne przynosz rne efekty w wiecie obiektw nieoywionych i w wiecie
spoecznym. Kamie nie zmienia swoich
waciwoci, kiedy chc okreli jego twardo. Natomiast kiedy poszukuj informa-

cji w wiecie spoecznym, to wiat ten

moe si zmienia. Inni ludzie, zdajc sobie spraw, e s przedmiotem zainteresowania, mog zmienia swoje zachowanie.
Przykad sytuacji interakcji modyfikujcej
zachowania partnerw przedstawia rycina
2.16.
W przykadzie przedstawionym na rycinie 2.16 mamy sytuacj, jaka pojawia
si w wielu interakcjach. Partnerzy musz odpowiedzie sobie na pytanie, w jakim stopniu to, co spostrzegaj u drugiej
osoby, jest odzwierciedleniem rzeczywistych waciwoci i zachowa tej osoby,
a w jakim stopniu jest to wynik stosowania przez nich specyficznych schematw
eksploracyjnych. Mczyzna, ktry prosi
kobiet o napisanie listu, zapewne nie
dowiedziaby si, e traktuje ona jego
proby z rezerw, gdyby nie to, e wystpi do niej z jak prob. W sytuacji
przedstawionej na rycinie 2.16 partnerzy
mog w trakcie rozmowy ustali, jakie
byy motywy proby, a jakie byy motywy
pytania o uzasadnienie tej proby. Mona
zatem w jakim stopniu oddzieli od siebie
te waciwoci drugiej osoby, ktre istniej
niezalenie od tej specyficznej interakcji,
od waciwoci, ktre zostay przez ni
wyzwolone.
Sprawa staje si znacznie bardziej
skomplikowana, gdy mamy do czynienia ze
spostrzeganiem samego siebie. Tu ju bardzo trudno oddzieli rzeczywiste waciwoci siebie od waciwoci, ktre zostay
wyzwolone przez schematy eksploracyjne.
Koncepcja percepcji bezporedniej nie
boryka si z takimi kopotami. Przyjmuje
ona, e informacja odbierana z otoczenia jest informacj wysoce specyficzn
i w zwizku z tym nie ma potrzeby odwoywania si do reprezentacji, ktre stanowi
ogniwo porednie, wprowadzajce poprzez
swj schematowy charakter rne moli-

SPOSTRZEGANIE

Co on chce przez to osign?"

Dobrze, ale co ma w nim by?

Czy moesz napisa ten list?

RYCINA 2.16
To, w jaki sposb kobieta reaguje na prob o napisanie listu, zaley od tego, jak ocenia ona intencje autora proby. Ocena tych
intencji moe odwoywa si zarwno do trwafych waciwoci autora proby, jak te do analizy sytuacji, w jakiej pojawia si
ta proba. W oczywisty sposb w spostrzeganiu wypowiedzi uczestnicz schematy. Schematy te odwouj si nie tylko do
samych faktw, ale take do ich interpretacji.

woci popenienia bdu. Nasze narzdy

zmysowe zostay tak uksztatowane w toku ewolucji, e dostarczaj nam informacji umoliwiajcych sprawn orientacj
i adaptaq. Percepcja, w przeciwiestwie
do sugestii wysuwanej przez wczeniejsz
koncepcj, nie musi wcale angaowa wyszych procesw psychicznych.
Poniewa w wypadku konstruktywistycznej teorii spostrzegania wystpoway
pewne uproszczenia, moemy powiedzie,
e struktur spostrzeenia charakteryzuje

homomorfizm w stosunku do rzeczywistoci. .Mwic inaczej, moe zdarzy si

tak, e rne bodce zaliczane s do tej
samej kategorii. Natomiast koncepcja percepcji bezporedniej postuluje izomorfizm:
kady bodziec tworzy oddzielne spostrzeenie. Schematycznie ilustruje to rycina
2.17, przedstawiajc spostrzeenia trzech
kropek.
Odwzorowanie homomorficzne jest
wprawdzie bardziej oszczdne, ale wskutek tego traci pewn liczb szczegw.

cd
e

cd

e
RYCINA 2.17 Porwnanie spostrzee powstaych w systemie odwzorowania homomorficznego
{charakterystycznego dla konstruktywistycznej teorii spostrzegania - cz A) oraz w systemie
odwzorowania izomorficznego (charakterystycznego dla teorii percepcji bezporedniej - cz B)

W czci A dwa punkty - C i D - s spostrzegane jako jeden element - jako krtka linia. Punkty te bd widziane jako krtka
linia, gdy odlego midzy nimi bdzie mniejsza od progu rnicy. Mog by rwnie spostrzegane jako linia, gdy u jednostki
wystpi oczekiwanie pojawienia si linii. Mamy tu jeszcze jedno potwierdzenie tego, e zoone procesy poznawcze
modyfikuj spostrzeganie.

70

Caa dyskusja midzy tymi dwoma stanowiskami sprowadza si do tego, czy

moliwe jest poprawne spostrzeganie i poprawna adaptacja przy redukcji liczby dostpnych szczegw. Zauwamy, e koncepcje konstruktywistyczne mog kompensowa braki w dokadnoci obrazu tworzonego na podstawie danych zmysowych
za pomoc odwoania si do wyszych procesw poznawczych. Wprawdzie schemat
pamiciowy osoby X, do ktrego odwouj si przy interpretacji danych sensorycznych, nie musi by bardzo dokadny,
ale mog sprbowa wyszuka w pamici
specyficzne informaqe dotyczce osoby X,
umoliwiajce zwikszenie precyzji spostrzegania i rozpoznawania.
2.5.2.
Percepcja bezporednia
wiata zewntrznego
Koncepcja percepcji bezporedniej zostaa sformuowana przefe Jamesa Gibsonaj
(1979) i bya rozwijana pfzez jego on
Eleanor Gibson (1991), ktra zajmowaa
si rozwojem procesw spostrzegania.
Gibson uwaa, e do organizmu dociera bardzo bogata informacja, uporzdkowana w postaci tak zwanego szyku
optycznego (optic array). Szyk optyczny
to wiato o rnych intensywnociach,
padajce z rnych kierunkw. Dziki tej
informacji moemy stworzy wierny obraz
wiata. Nie musimy przy tym siga do
danych pamiciowych jako podstawy kategoryzowania napywajcych bodcw.
Rozpocznijmy od prostej obserwacji.
Wyobramy sobie sytuacj, w ktrej obserwujemy wahado zegara. Kiedy wahado
to si porusza, a nasza gowa jest nieruchoma, wtedy obraz na siatkwce rwnie
si porusza. Analogiczny ruch obrazu na
siatkwce moemy uzyska wtedy, kiedy

PS/CHOIDGIA POZNANIA

wahado bdzie nieruchome, a sami bdziemy ruszali gow w prawo i w lewo. Od

strony subiektywnej odrnienie obu sytuacji nie sprawia adnego kopotu, mimo
e w obu wypadkach wystpowa identyczny ruch obrazu na siatkwce. Wynikaoby std, e analiza spostrzegania,
ktra odwouje si wycznie do danych
dostarczanych przez narzdy zmysowe,
jest niewystarczajca.
Co pozwala na odrnienie obu opisanych sytuacji? Pierwsza odpowied, jaka
przychodzi nam na myl, dotyczy wycznie danych percepcyjnych: gdy gowa jest
nieruchoma, a wahado si porusza, to na
siatkwce wystpuje ruch spostrzeganego
wahada, obraz ta natomiast pozostaje
nieruchomy. W drugiej sytuacji - kiedy
sami poruszamy gow - ruchowi obrazu
wahada na siatkwce towarzyszy ruch
obrazu ta.
Takie rozwizanie jest jednak niewystarczajce. Kiedy wyeliminujemy wskaniki zwizane z tem (na przykad wahado
umiecimy w zaciemnionym pomieszczeniu, ktrego ciany s jednolicie czarne),
nadal potrafimy odrnia sytuaq, w ktrej porusza si wahado i w ktrej to my
poruszamy gow. Odrnienie od siebie
obu tych sytuacji jest moliwe dziki temu,
e elementem spostrzegania jest nasza aktywno motoryczna - w jednym wypadku
aktywno ta nie wystpuje, w drugim
za gowa jest w ruchu. Ten ruch jest
rejestrowany przez prioprioceptory i kora
mzgowa otrzymuje inne informacje anieli w poprzednim wypadku. Nie musimy
wcale odwoywa si do zarejestrowanego
w pamici schematu zegara, zawierajcego
poruszajce si wahado - do spostrzeenia zegara wystarczy informacja percepcyjna, tyle e w przeciwiestwie do
wczeniejszych koncepcji, informacja ta
zawiera elementy motoryczne.

SPOSTRZEGANIE

Przedstawiony wczeniej przykad

wskazuje na jeszcze jedn rzecz. Docierajca do nas informacja ma charakter kontekstowy, a my jestemy zaprogramowani
do odbierania i interpretacji takiej informacji kontekstowej. Spostrzeganie wahada
odwouje si nie tylko do ruchu wahada,
lecz take do zachowania si ta oraz
do kontekstu wewntrznego, zwizanego
ze spostrzeganiem ruchw gaek ocznych.
W eksperymentach laboratoryjnych taka
informacja kontekstowa nie jest dostpna,
a wystpuje ona w naturalnym rodowisku,
std te teori percepcji bezporedniej
okrela si mianem teorii ekologicznej, i
Koncepcja ta zakada, e nie tylko
spostrzegamy cae obiekty, ale ujmujemy
je jako co, co umoliwia nam pewne
dziaania (affordancesA). S to akty lub
zachowania, ktrych wykonanie umoliwiaj nam pewne obiekty, miejsca lub
zdarzenia" (Michaels, Carello, 1985, s. 42).
Na przykad ko daje nam moliwo
spania, st jest do jedzenia i pisania
i tak dalej. Wanie dziki afordancjom"
moemy przedmioty spostrzega bezporednio - widzimy bezporednio, e st
jest do jedzenia i pisania, tak samo jak
widzimy, e st ma nogi i jest zrobiony
z drewna (Gibson, 1979). Dlatego te nie
wchodzimy w okna wystawowe, poniewa
nie pozwala nam na to grube szko, nie
prbujemy stpa po powierzchni wody,
poniewa uniemoliwia nam to jej pynna
natura i tak dalej.
Spostrzeganie bezporednie opiera si
nie tyle na wyodrbnianiu pojedynczych
cech, co na wyodrbnianiu niezmiennikw NiezmiennikTto specyficzne^ukjdy^
cech, ktre pozostaj stae w zmienia4

71
jcych si warunkach spostrzegania. Tu
gibsonowcy" nawizuj porednio do psychologii postaci, w ktrej rwnie twierdzono, e spostrzegamy struktury czce
cechy, a nie same cechy. T sam melodi
moemy zagra w tonacji c, ale moemy
j rwnie zagra w g. Nadal bdziemy j
spostrzegali jako t sam melodi, mimo
e zmianie ulega tonacja.
Przedstawimy teraz kilka przykadw
niezmiennikw.
Na rycinie 2.18 niezmiennikiem jest
stosunek wielkoci do odlegoci. Obie te
cechy rejestrowane s przez ukad wzrokowy na podstawie niezalenych wskanikw. Pomimo, e cechy drzew rejestrowane przez siatkwk s zmienne, potrafimy je spostrzega jako stae.
Jeszcze bardziej zagadkowa sytuacja
pojawia si gdy te same ksztaty raz

RYCINA 2.18 Aleja kasztanowa

Kolejne drzewa s coraz mniejsze. Widzimy je jednak jako
drzewa o mniej wicej tej samej wysokoci. Drzewa, ktre
s mniejsze, to drzewa, ktre s dalej. Inaczej mwic,
istnieje niezmiennik percepcyjnfc Wory moemy zdefiniowa jako wielko i odlego. Wielko moemy
okrela na podstawie wielkoci obrazu siatkwkowego;
odlego z kolei okrelamy na podstawie napicia mini
akomodacyjnych, to jest tych mini, ktre reguluj
stopie krzywizny soczewki w gatce ocznej tak aby, na
siatkwce powstawa ostry obraz przedmiotu.

Pojcie ffrdances jest nieprzetumaczalne. Mona byo wykorzysta kalk jzykow afordan q'a", ale takie rozwizanie jest bardzo niezrczne.

72
widziane s jako wklse, raz jako wypuke.
Te, ktre s spostrzegane jako wklse,
maj doln cz janiejsz, natomiast te,
ktre widzimy jako wypuke, maj janiejsz cz grn. W normalnym spostrzeganiu sytuacja taka wynika std, e wiato
niemal zawsze pada z gry i to daje
charakterystyczny ukad wiate i cieni na
jakim obiekcie. Dlatego te pojawia si
u nas wraenie wypukoci i wklsoci
przy ogldaniu paskich obrazw pytek.
Wraenie to jest efektem jednoczesnego
uwzgldniania ukadu wiate i cieni oraz
zakadanego kierunku padania wiata. O
tym, e wiato padajce z gry jest czym
naturalnym, moemy si przekona porednio: kiedy owietlamy ludzk twarz
intensywnym wiatem pyncym z dou.
Chwyt taki stosowany by przez reyserw
filmw ekspresjonistycznych, a take wykorzystywany jest przez niektrych fotografikw. Pozwala to nada twarzy wyraz
niesamowitoci.
Gibson podkrela znaczenie aktywnoci eksploracyjnej w spostrzeganiu. Twierdzi on, e spostrzeganie nie ma charakteru
wycznie sensorycznego, ale ma take
charakter motoryczny. Wraliwo na ruch
oraz wykonywanie ruchw eksploracyjnych to niezbdne elementy spostrzegania. Wyranie ujawnia si to w wypadku
zjawiska przepywu optycznego. Kiedy
idziemy korytarzem, to rozmaite elementy
pojawiajce si w naszym polu wzrokowym
przesuwaj si z niejednakow prdkoci
ktow. To, co znajduje si w centralnej
czci pola widzenia (jeli patrzymy prosto
przed siebie), przesuwa si z niewielk
prdkoci ktow. Natomiast ciany, sufit
i podoga przesuwaj si szybko w ty.
Kierujc wzrok na boki, widzimy, jak dua
jest ta prdko ucieczki cian do tyu.
Gibson posuwa si nawet do tezy, e
rozrnienie na czuciow i ruchow cz

PSiCHOIDGIA POZNANIA

ukadu nerwowego jest tylko i wycznie

pewn konwencj, funkcjonalnie bowiem
s one do siebie bardzo podobne.
Spostrzeganie traktowane jest nie tyle
jako pewien proces, ile jako pewna zdolno czy umiejtno. Umiejtno ta nie
zawsze ma charakter wrodzony, poniewa
moe mie charakter wyuczony. Dziki
temu jeden i ten sam ukad bodcw moe
by odmiennie interpretowany w cigu
ycia czowieka.
2.5.3.
Percepcja bezporednia
wiata wewntrznego

Pomysy Gibsona dotyczyy gwnie spostrzegania wiata zewntrznego i proponoway nowe mechanizmy fizjologiczne oraz
psychologiczne odpowiedzialne za proces
spostrzegania. Pojawia si pytanie, czy
takie ujcie mona wykorzysta wycznie
do analizy spostrzegania wzrokowego (ten
rodzaj spostrzegania dominuje w analizach
Gibsona), czy te moliwe jest wykorzystanie go w analizie spostrzegania stanw wewntrznych. Prb tak podjlimy
wsplnie z Andrzejem Falkowskim i Elbiet cigaa (1997). Przedmiotem naszej
analizy uczynilimy spostrzeganie emocji. Zainteresowanego Czytelnika odsyamy do tamtej pracy, tu jedynie bdziemy
przytaczali niektre idee, tam omwione
znacznie dokadniej. Ograniczymy si tutaj
do spostrzegania wasnych emocji, pominiemy natomiast zagadnienia spostrzegania emocji u innych.
Spostrzeganie wasnych emocji - podobnie jak spostrzeganie przedmiotw ma charakter wielozmysowy. Jednake
rola, jak odgrywaj w tym procesie informacje pochodzce z rnych zmysw,
jest odmienna. Spostrzeganie to obejmuje

SPOSTRZEGANIE

zarwno odbieranie bodcw z wntrza

organizmu (informacja o pobudzeniu narzdw wewntrznych), jak i bodcw
zewntrznych. Te ostatnie to zarwno bezporednie bodce emotogenne, jak i kontekst, w jakim wystpuj. Tu czciowo
mona wykorzysta analizy Gibsona, cho
wystpuj w tym wypadku mechanizmy
specyficzne, ktre nie byty znane Gibsonowi. Spostrzeganie emocji to take
uzyskiwanie dostpu do wasnych uczu
(Izard, 1984). Dostp do wasnych uczu
moe mie charakter bezporedni, to jest
czowiek wie", jakie uczucie pojawio si
w danym momencie, albo te charakter poredni. W tym ostatnim wypadku o emocjach czowiek wnioskuje na podstawie
wymienionych wczeniej wskanikw, na
przykad na podstawie specyficznego pobudzenia fizjologicznego czy na podstawie
wasnej mimiki lub pantomimiki.
Przeanalizujemy teraz kolejno poszczeglne grupy wskanikw. W naszych pracach (Maruszewski i cigaa, 1995, 1998)
zaproponowalimy koncepcj psychicznej
reprezentacji emocji. Nie bd przedstawia jej in extenso, odsyajc zainteresowanych do wspomnianych wyej prac.
Tu ogranicz si jedynie do przeanalizowania wskanikw wykorzystywanych
przy spostrzeganiu emocji. Rozpoczniemy
od wskanikw wewntrznych. Nale do
nich (Buck, 1994):
a) dane odbierane za porednictwem interoceptorw - czyli receptorw rejestrujcych stan naszych narzdw
wewntrznych; zmiany stanu tych narzdw pojawiaj si w sposb automatyczny, w pewnych wypadkach jednak potrafimy je odnotowa i przeanalizowa; przykadowo, odczuwamy
przyspieszone bicie serca czy ciskanie
w doku;

b) dane odbierane za porednictwem prioprioceptorw - czyli receptorw zwi

zanych z czuciem miniowym; dane
te mwi o przebiegu dziaa wyko
nywanych w czasie przeywania emo
cji, a take o reakcjach ekspresyjnych
- mam tu na myli zmiany mimiczne
i pantomimiczne;
c) dane introspekcyjne, mwice o su
biektywnym obrazie emocji; ten su
biektywny aspekt emocji okrela si
mianem uczucia.
Buck zwraca uwag na to, e informacje z grupy a) normalnie nie s
dostpne jednostce; informacje nalece
do grupy b) s bardziej dostpne innym
ludziom anieli jednostce i s one wykorzystywane w symbolicznym komunikowaniu wasnych stanw emocjonalnych
innym; informacje z grupy c) s dostpne
tylko danej jednostce. Autor ten z perspektywy psychologii ewolucjonistycznej
zwraca take uwag na to, e poszczeglne
rodzaje informacji podlegay rnym naciskom selekcyjnym i ich ewolucja w toku
rozwoju emocjonalnego moe przebiega
rnymi drogami. Moliwa jest taka sytuacja, e dane nalece do tych trzech grup
bd od siebie niezalene, albo te bd
cile ze sob zwizane. Dlatego czowiek
przechodzi przez edukacj emocjonaln,
w ktrej wyniku dowiaduje si o swoich
uczuciach i pragnieniach. Uczy si potem, ...jak reagowa na swoje uczucia
i pragnienia w rnych kontekstach spoecznych" (Buck, 1994, s. 99). Uczenie
si spostrzegania wasnych emocji, bdce
elementem edukacji emocjonalnej, rni
si od uczenia si spostrzegania wiata
zewntrznego.
Spostrzeganie emocji przebiega nieco
inaczej u maego dziecka, a inaczej u czowieka dorosego. U maego dziecka domi-

74
nuje spostrzeganie - zarwno u siebie, jak
i u innych - emocji pierwotnych, osoba
dorosa za ma moliwo korzystania z caego spektrum emocji czy z caej zoonej
tczy wasnych emocji. Pragniemy zwrci uwag na to, e emocje pierwotne,
jak i wtrne maj odmienne mechanizmy
powstawania, co oznacza, e inne korelaty procesu emocjonalnego stanowi bd
podstawowe, a inne - pomocnicze rdo
w procesie spostrzegania.
Podzia na emocje pierwotne i wtrne,
sygnalizowany przez nas, nawizuje do
koncepcji Damasio (1999). Damasio za
emocje pierwotne uwaa emocje stanowice naturaln i z gry (preorganized,
prewired) zorganizowan odpowied na dobrze zdefiniowan klas bodcw; maj
one charakter wrodzony i s uruchamiane
automatycznie. Widok duego, szybko zbliajcego si obiektu wywouje pierwotnie
emocj strachu, sprowadzajc si do kompleksu reakcji autonomicznych, ekspresyjnych (miniowych) i neurochemicznych.
U dorosego czowieka proces spostrzegania na tym poziomie nie ulega zakoczeniu, gdy jako nastpna faza (czy trafniej:
korelat emocji) pojawia si uczucie w stosunku do obiektu, ktry wywoa emocj;
jest to uwiadomienie sobie zwizku midzy obiektem i stanem organizmu (Damasio, 1999, s. 132). Fakt uwiadomienia sobie owego zwizku przez podmiot
peni istotne funkcje regulacyjne, midzy
innymi dziki mechanizmowi generalizacji
pozwala na przeniesienie" tej wiedzy na
inne, podobne obiekty, ponadto zwrotnie
pozwala na oznakowanie pobudzenia fizjologicznego jako symptomu strachu.
W wypadku emocji wtrnych, jak twierdzi Damasio, proces ulega znacznej komplikacji, ze wzgldu na to, e bodce
emotogenne nie aktywizuj bezporednio struktur podkorowych (gwnie ciaa

PSfCHOtDGIA POZNANIA

migdaowatego), ale powoduj aktywizacj

odpowiednich struktur w korze mzgowej. Pobudzone struktury kory mzgowej generuj wyobraenia zwizane z sytuacj emotogenn. Dopiero wyobraenia
- dziki zwizkom nabytym w dowiadczeniu indywidualnym (uczucia) - aktywizuj
struktury podkorowe. Proces spostrzegania bodcw emotogennych i uruchomienie procesu generowania wyobrae wymaga refleksji (niekoniecznie wiadomej),
odwoania si do dowiadczenia, ktre nie
jest ju dowiadczeniem gatunkowym, ale
indywidualnym, i ktre w niewielkim stopniu moe by przydatne do spostrzegania
emocji u innych. Zauwamy, e powstanie
stanu emocjonalnego obejmuje ju wicej
stadiw i angauje wiksze obszary mzgu, a tym samym wymaga od podmiotu
wikszej wraliwoci percepcyjnej w wypadku jego spostrzegania. Dziki owym reprezentacjom wyobraeniowym, ktre stanowi pierwszy etap generowania zoonego doznania emocjonalnego, jednostka
moe sama generowa emocje wtrne, bez
rzeczywistych kontekstw sytuacyjnych.
Wynika std, e emocje pierwotne
mog by spostrzegane gwnie dziki
mechanizmom aferentacji wstecznej", to
jest na podstawie rejestrowania zmian
w organizmie, ktre pojawiy si w wyniku dziaania bodca emotogennego. Natomiast w wypadku emocji wtrnych dochodzi dodatkowe rdo informacji - s
nim wyobraenia czy szerzej - psychiczna
reprezentacja emocji - za ktrych pomoc jednostka aktywizuje struktury podkorowe. Wyobraenia te s dostpne introspekcyjnie, a oddziaywanie wyobrae
na struktury podkorowe nastpuje w sposb automatyczny i niewiadomy. W tym
miejscu zgadzamy si z Rossim (1995),
e daleko nam jeszcze do rozumienia
zoonych mechanizmw, ktre pozwalaj

SPOSTRZEGANIE

przenosi informacj z poziomu semantycznego [wyobraenie - przyp. T. M.] na

somatyczny" (s. 38).
W wypadku emocji wtrnych nie zawsze tre emocji dowiadczana na poziomie wiadomym odpowiada zmianom
fizjologicznym charakterystycznym dla tej
emocji. Wprowadzone przez nas rozrnienie wiadome/niewiadome spostrzeganie czy rozpoznawanie wie si z licznymi zaburzeniami procesw emocjonalnych bdcych efektem traumatycznych
wydarze. To zoone zagadnienie stao si
przedmiotem naszej analizy w odrbnym
artykule (cigaa, Maruszewski, 1999).
Przedstawione tu uwagi sugeruj, e
spostrzeganie wasnych stanw wewntrznych mona wyjania, odwoujc si do
istniejcych teorii spostrzegania. Z jednej strony proces uczenia si spostrzegania emocji pozwala na wyksztacenie
reprezentacji psychicznych, ktre wykorzystywane s przy interpretacji zoonych
bodcw emocjonalnych. Chodzi tu przede

15
wszystkim o spostrzeganie emocji wtrnych. Wasne dowiadczenie zarejestrowane w pamici emocjonalnej nie zawsze
jest wiadomie dostpne, ale modyfikuje
ono interpretacj nowych informacji. Natomiast w wypadku spostrzegania emocji
pierwotnych uruchamiane s mechanizmy
opisywane przez koncepq percepcji bezporedniej. Ludzie poszukuj niezmiennikw percepcyjnych, a take wyodrbniaj pewne cechy krytyczne, pozwalajce
szybko rozpozna dan emocj i podj
odpowiednie dziaanie.
Wiedza dotyczca spostrzegania wasnych emocji rozwija si bardzo szybko
i zapewne w tej dziedzinie bdziemy
wiadkami wielu odkry. Coraz czciej
te psychologowie zaczynaj zdawa sobie
spraw z tego, e analiza spostrzegania
wasnych emocji nie moe abstrahowa
od danych neurobiologicznych (LeDoux,
2000). Dlatego te za kilka lat bdziemy
musieli na nowo przeanalizowa problemy,
ktre wydaway si dawno rozwizane.

Uwaga

3.1. Funkcje uwagi

W czasie konferencji prasowej prezydentw Stanw Zjednoczonych i Rosji mona
byo zobaczy taki obrazek: obaj rozmwcy
mieli zaoone na uszy suchawki. Prezydent Clinton zasoni usta i cz nosa
i sucha z przymknitymi oczami, natomiast wzrok prezydenta Putina zwrcony
jest w gr w bok, a jednoczenie Putin
unosi jedn suchawk do gry, albo te
poprawia suchawki. Fakt, e obaj prezydenci maj suchawki na uszach, przypomina znan w psychologii poznawczej
technik badania uwagi, okrelan mianem
suchania dwuusznego. O technice suchania dwuusznego pisz wicej w paragrafie 3.2.
Trudno o lepsz ilustracj zjawisk zwizanych z uwag. Prezydent Clinton jest
skupiony, prbuje oddzieli si od bodcw
ubocznych, zamykajc oczy i koncentrujc
si na tumaczonym tekcie. Natomiast
prezydent Rosji wyranie poszukuje innych bodcw - nie wiemy, w jakim
jzyku zadawane jest pytanie dziennikarza, nie wiemy, czy Putin zna jzyk angielski, nie wiemy, czy przypadkiem nie
syszy w suchawkach innego tekstu ni
ten, ktry - jak mu si wydawao dociera do tumacza. Jednoczenie obaj
prezydenci musz przygotowywa sobie

odpowiedzi, ktre zostan zaakceptowane

przez dziennikarzy i nie sprowokuj nastpnych kopotliwych pyta; musz to
by takie odpowiedzi, ktre jasno komunikuj wasne stanowisko partnerowi,
a zarazem nie spowoduj ewentualnych
zadranie. Moe by tak, e przed chwil
przysza ktremu z nich wana myl
do gowy, albo te pojawi si w wiadomoci obraz sytuacji, ktry wielokrotnie powraca mimo wysikw nastawionych
na tumienie takich myli lub wyobrae.
Wszystkie dodatkowe bodce, ktre odcigaj uwag od podstawowego zadania
realizowanego w danym momencie nosz
miano dystraktorw. W obrbie pola
uwagi mona wyrni cz centraln,
na ktrej koncentruje si jednostka w danym momencie, oraz cz peryferyczn,
ktra zawiera bodce trudniej dostpne.
Jednostka moe uwzgldnia bodce znajdujce si w czci peryferycznej, aczkolwiek nie rejestruje dokadniej wszystkich
waciwoci tych bodcw.
Mona wyrni trzy podstawowe funkcje uwagi:
1. Selekcjonowanie bodcw docierajcych do jednostki.

77

UWAGA

2. Ukierunkowanie procesw poznawczych.

3. Okrelanie wielkoci wykorzystywa
nych zasobw poznawczych powica
nych na realizacj rnych zada.
Omwimy teraz kolejno te funkcje.
Funkcja selekcjonujca uwagi jest wanym
rozwizaniem, jakie pojawio si w czasie
ewolucji. Do kadego organizmu dociera
olbrzymia liczba bodcw, ktra wielokrotnie przekracza moliwoci przetworzenia
ich przez mzg, choby najbardziej skomplikowany. Niektre bodce nie maj adnego znaczenia z punktu widzenia przystosowania i reagowanie na nie oznacza albo
niepotrzebn strat energii, albo te pominicie wanego sygnau. Przygldanie si
trawie, po ktrej stpamy, moe oznacza,
e nie dostrzeemy niskiego obramowania
furtki i rozbijemy sobie gow. Kiedy jestemy bardzo zamyleni, moemy nie zauway, e weszlimy w mrowisko. Kiedy
jednak reagujemy na kady trzask w lesie
jako sygna zbliania si dzikiego zwie-

rzcia, moe si okaza, e jestemy tak

sparaliowani strachem, i nie potrafimy
wykona ani jednego kroku. Bodcw jest
zbyt wiele, abymy mogli prawidowo na
wszystkie zareagowa. Dlatego te konieczne jest ich selekcjonowanie.
Moemy wyrni trzy rodzaje selekcji: selekcj pierwotn, selekcj wtrn
oraz selekcj trzeciego rzdu.
Selekcja pierwotna to selekcja bodcw odbieranych przez narzdy zmysowe.
Nie wszystkie informacje docierajce do
naszych narzdw zmysowych jestemy
w stanie przesia do dalszej analizy w centralnym kadzie nerwowym. Pewne ograniczenia anatomiczne i fizjologiczne uniemoliwiaj przesyanie wszystkich docierajcych do nas informacji. Na przykad
w kadym oku czowieka znajduje si
okoo 126 milionw receptorw - czopkw i prcikw. Z oka wychodzi jednak
tylko okoo 1 miliona wkien - s to
wypustki komrek zwojowych siatkwki,
ktre tworz nerw wzrokowy (Gleitman,

przygotowanie
programu reakcji

selekcja
trzeciego rzdu

<_

rejestracja
sensoryczna
bodce

selekcja pierwotna

pami
krtkotrwaa

selekcja
wtrna

kodowanie
zachowanie

RYCINA 3.1 Podstawowe rodzaje selekcji w procesach uwagi

pami
trwaa

78

PSiCHOIDGiA POZNANIA

Komrki fotoreceptoryczne 126

milionw -130 000 komrek z
doka centralnego, majcych
bezporedni reprezentacj w
korze wzrokowej
Komrki zwojowe
1 milion

Komrka zwojowa zbiera informacje z przecitnie 125,87

komrek receptorycznych: 126 000 000 -130 000 =
125 870 000 komrek receptorw na 1 min komrek
zwojowych

RYCINA 3.2 Zjawisko konwergencji w siatkwce

Zjawisko to jest jednym z mechanizmw selekcji pierwotnej, poniewa nie wszystkie bodce padajce na powierzchni
siatkwki mog zosta przekazane bezporednio do kory mzgowej. Komrki zwojowe zbieraj informacje z do duej
powierzchni siatkwki, cz je ze sob, a nastpnie wysytaj do mzgu informacj sumaryczn".

1991). Wynika z tego, e nie kada reakcja komrki fotoreceptorycznej ma szans

zosta przesana do mzgu. Bezporednie
reprezentacje komrek siatkwki w polach wzrokowych kory, znajdujcych si
w pacie potylicznym, obejmuj bardzo
mat grup tych komrek. S to komrki
znajdujce si w plamce tej, a cilej
w doku centralnym. W kadej siatkwce
znajduje si po 130 000 takich komrek.
Impulsy z tych komrek odbierane s
przez wyspecjalizowane komrki w patach potylicznych 1. Informacje ze wszystkich pozostaych komrek s zbierane
przez komrki zwojowe.
Widzimy wic, e tylko niewielki procent informacji docierajcych do oka moe
by w dosownej" postaci przeanalizo 1

wany przez mzg. Wszystkie pozostae

informacje s czone ze sob i efektem
tego skadania" jest jaka informacja stanowica ekstrakt tego, co docierao do
siatkwki.
Selekqa wtrna wystpuje w procesach pamiciowych. Jak wynika z ryciny
3.1, zachodzi midzy pamici krtkotrwa i pamici trwa. Pami trwaa nie
jest w stanie odebra wszystkich bodcw
przesyanych przez pami krtkotrwa.
Istotnym ograniczeniem jest szybko kodowania informacji w pamici trwaej. Informacje te kodowane s w postaci semantycznej, to jest jednostka rejestruje
ich znaczenie. Wymaga to okrelenia znaczenia tych informacji, a nastpnie znalezienia takiego miejsca w sieci poznaw-

W opisywanym tu wypadku przetwarzania informacji wzrokowej pomijamy bardzo wiele

elementw skadajcych si na drog wzrokow. Do zrozumienia mechanizmw selekcji pierwotnej
nie jest konieczne odwoywanie si do wszystkich staqi porednich drogi wzrokowej.

UWAGA

czej, do ktrego pasowayby napywajce

dane. Kiedy napywajce dane s cakowicie zgodne z dotychczas zarejestrowanymi
informacjami, proces uwagi odrzuca je
z dalszej analizy. Nie musimy dokadnie
przetwarza informacji, e Warszawa jest
stolic Polski albo e w Warszawie znajduje si Paac Kultury i Nauki, poniewa
te informacje zostay ju wczeniej zarejestrowane i nie ma sensu analizowa
ich ponownie. Ograniczenia w szybkoci
kodowania wystpuj w wypadku informacji nowych, ktre czciowo wi si
z dotychczasow wiedz, oraz informacji,
z ktrymi jednostka nigdy si nie spotkaa i ktre stanowi dla niej cakowite
zaskoczenie. Najwyraniej ujawnia si to
w wypadku informacji dotyczcych zdarze traumatycznych, szczeglnie takich,
ktre odnosz si do dziaa wykonywanych przez osoby bliskie (Elliot, 1997).
Zdarzenia takie, jak przemoc fizyczna czy
seksualna, s pocztkowo bardzo zaskakujce dla ofiary. U wielu ofiar pojawia si
zjawisko amnezji funkcjonalnej, a pniej
odroczonego przypominania. Oznacza to,
e lady pamiciowe w takich wypadkach
kodowane s niezwykle wolno i informacje
pamiciowe staj si dostpne z duym
opnieniem. Podobnym, cho nieco mniej
spektakularnym przykadem s wyniki bada Wagenaara (1986), ktry przez okres
dwch lat prowadzi specyficzny pamitnik. Dokadniej to badanie omwione zostanie w rozdziale 6. Wagenaar codziennie zapisywa po dwa zdarzenia i ocenia
midzy innymi znak emocjonalny tych
zdarze. Nastpnie przez okres szeciu lat
sprawdza, jak dobrze pamita te zdarzenia. Okazao si, e zdarzenia oceniane
jako bardzo nieprzyjemne zachowyway si
w sposb paradoksalny. Byy one zapamitywane gorzej anieli zdarzenia przyjemne
lub neutralne. Jednake ich pami w cigu

trzech pierwszych lat od momentu ich wystpienia stopniowo si poprawiaa, a dopiero po trzech latach wskaniki przypominania zaczy si stopniowo obnia, co
sugerowao dziaanie normalnego procesu
zapominania. Jedno z moliwych wyjanie
owego paradoksalnego wzrostu pamici
w cigu pierwszych trzech lat odwouje
si do bardzo wolnego kodowania zdarze
nadzwyczaj nieprzyjemnych.
Mechanizmy selekcji zachodzcej midzy pamici krtkotrwa i trwa opisuj
Lindsay i Norman (1984). Podkrelaj oni,
e istot tej selekcji jest proces osabiania
informacji, ktre jednostka uznaje za mao
wane. Dziki temu informacje staj si
relatywnie bardziej wyraziste.
Procesy selekcji wtrnej byy przedmiotem zainteresowania tak zwanej teorii
wczesnej selekcji. Jedn z pierwszych teorii tego typu bya teoria Broadbenta (1958),
a potem rne modele opracowane przez
Ann Treisman. Koncepcje te omwi
w nastpnych paragrafach tego rozdziau.
Procesy selekcji trzeciego rzdu, zgodnie z tym, co przedstawia rycina 3.1.,
wystpuj jeszcze pniej. Pojawiaj si
one wtedy, kiedy jednostka, posugujc si
wiedz zapisan w pamici trwaej, przygotowuje plan dziaania. Informaq'e wybrane
z pamici trwaej przesyane s do pamici
operacyjnej, ktra bezporednio kieruje
jakim dziaaniem. Przykadowo, w trakcie
pisania tego tekstu musz wykorzystywa
wiedz dotyczc funkcjonowania uwagi
oraz wiedz dotyczc posugiwania si
komputerem. Jeden i drugi rodzaj wiedzy
jest zapewne znacznie bogatszy anieli
zaprezentowany w tym tekcie (takie odnosz wraenie i tak mam nadziej). Przy
pisaniu musz dokonywa selekcji, gdy
w przeciwnym wypadku tekst mgby sta
si przeadowany faktami albo chaotyczny.
Tak samo musz dokonywa selekcji infor-

80
macji potrzebnych przy posugiwaniu si
komputerem. W czasie pisania nie musz
wykorzystywa wiedzy dotyczcej na przykad sposobu zapisywania na dysku, czy
wiedzy na temat rodzaju karty muzycznej
zainstalowanej w komputerze i tak dalej.
O tym, jak du rol odgrywaj procesy
selekcji trzeciego rzdu, wiadczy przykad przytoczony przez Monsella (1996).
Pewien mczyzna wyciera sztuce i odkada je do szuflady. ona przygotowujca posiek poprosia go, by zostawi je
na wierzchu. Mczyzna jednak skoczy
wycieranie sztucw i dopiero wtedy wyj potrzebne z szuflady. Mamy tu do
czynienia z zaburzeniem uwagi, poniewa
bohater naszego przykadu usysza prob
ony, ale nie zmodyfikowa programu dziaania. By moe wycieranie naczy pochaniao niemal wszystkie dostpne zasoby
poznawcze i w zwizku z tym zabrako ich
do zmodyfikowania programu czynnoci.
Druga funkcja uwagi to ukierunkowanie procesw poznawczych. Uwaga nie
tylko oddziela informacje wane od informacji niewanych, ale poszukuje rwnie informacji, ktre mog si przyda
w rozwizywaniu rnych problemw. Jak
stwierdzilimy w rozdziale 2, procesy eksploracji percepcyjnej pozwalaj wykrywa
nowe informacje. Ta funkcja uwagi wie
si z procesami eksploracji, zarwno eksploracji percepcyjnej, jak te eksploracji
poznawczej. Na ten aspekt uwagi zwraca
uwag ju w 1890 roku William James,
piszc: [Uwaga] jest obejmowaniem w posiadanie przez umys w jasnej i ywej
postaci jednego z wielu moliwych obiektw pojawiajcych si w strumieniu myli.
Jej istot jest skupienie czy koncentracja
wiadomoci. Obejmuje ona oddzielenie
si od pewnych rzeczy po to, aby efektywnie radzi sobie z innymi..." (James,
1890, s. 403). Przypomnijmy raz jeszcze

PSYCHOU3GIA POZNANIA

wprowadzony na pocztku tego rozdziau

podzia pola uwagi na cz centraln
i peryferyczn. Aby lepiej zrozumie ukierunkowujc funkcj uwagi, posumy si
metafor. Uwag moemy porwna do
snopa wiata z reflektora - snop ten
moe owietla rozmaite czci naszego
krajobrazu psychicznego. Przesuwajc si,
owietla coraz to inny fragment tego krajobrazu. Snop wiata moe by bardzo
wski lub moe te by rozlany. Gdy jest
wski, bardzo dokadnie widzimy cz
krajobrazu psychicznego - widzimy j bardzo dokadnie midzy innymi dlatego, e
inne rzeczy nie pojawiaj si w polu wiadomoci. Gdy jest rozlany, to dociera do
nas wiksza ilo informacji, ale informacje
te w mniejszym stopniu mog skupi na
sobie nasz uwag.
Opisana tu metafora bardzo dokadnie odpowiada rozwijanej przez Alin
Kolaczyk koncepcji uwagi intensywnej
i ekstensywnej (Kolaczyk, 1991, 1997).
Uwaga intensywna ma stosunkowo wski
zakres, ale pozwala na gbokie przetwarzanie informacji bdcych w jej zasigu,
natomiast uwaga ekstensywna ma zakres
stosunkowo szeroki, ale przetwarzanie dostpnych jej informacji jest do pytkie.
Uwaga ekstensywna w poczeniu z motywacj paracelow moe by stymulatorem
twrczoci.
Wreszcie ostatnia funkcja uwagi wie
si z okreleniem wielkoci zasobw potrzebnych do wykonania danej czynnoci.
Poprzednio opisywaem ukierunkowujc
funkcj uwagi. Na tym jednak nie kocz
si jej funkcje kontrolne. Uwaga decyduje
o tym, ile energii psychicznej powicimy
na wykonanie pewnego zadania. W zalenoci od stopnia wanoci danego zadania
moemy wydatkowa na jego wykonanie wiksz lub mniejsz porcj energii.
W wypadku zada bardzo wanych czo-

UWAGA

wiek przeznacza na ich wykonanie znaczn

ilo energii. W wypadku zada mniej
wanych jego zaangaowanie bdzie odpowiednio mniejsze. Skoro jednostka przeznacza rn ilo energii na wykonanie
zada mniej lub bardziej wanych, musi
dysponowa jakim sposobem oceny tego,
czy zadanie jest wane czy te nie. Jedn
z moliwoci jest ocena wasnego napicia
emocjonalnego pojawiajcego si w obliczu
zadania - im jest ono wysze, tym zadanie
to wydaje si jednostce waniejsze.
O tym, jaka ilo zasobw poznawczych zostanie zaangaowana do wykonania danego zadania, decyduj take inne
czynniki. Pierwszym z nich s wymagania
zadania. Innej puli zasobw poznawczych
wymaga proste zadanie, takie jak zmiana
pocieli czy wyprasowanie koszuli, nieco
wikszej - sprawdzenie stanu konta poprzez cze internetowe, a jeszcze wikszej - pisanie artykuu naukowego. Drugim czynnikiem jest wielko zasobw
poznawczych, jakimi dysponuje jednostka.
Im wiksza jest pula tych zasobw, tym
wicej jednostka moe ich zaangaowa.
Trzecim czynnikiem jest stopie przeuczenia zadania. Zadania, ktre s przeuczone - czyli, w innym jzyku, zadania,
ktre s wysoce zautomatyzowane - wymagaj stosunkowo niewielkiej puli zasobw, natomiast zadania cakowicie nowe
wymagaj duej puli. Zauwamy, e wytrawny kierowca moe spokojnie rozmawia z drug osob w czasie prowadzenia
samochodu. Czynno prowadzenia samochodu zostaa w wysokim stopniu zautomatyzowana i w zwizku z tym kierowca
ma wolne zasoby, ktre moe przeznaczy na podtrzymywanie konwersacji. Co
takiego jest niemoliwe w wypadku kierowcy pocztkujcego. Kierowanie samochodem pochania jego wszystkie zasoby
poznawcze i wykonywanie jakiejkolwiek

Sl
dodatkowej czynnoci moe pogarsza wykonywanie czynnoci podstawowej.
Korzystajc z wprowadzonej wczeniej metafory reflektora emitujcego snop
wiata, moemy opisa zjawisko przydzielania" zasobw poznawczych. Wszystkie dostpne zasoby poznawcze mona na
przykad skoncentrowa na wykonywaniu
jednego zadania. Przypomina to koncentrowanie promieni sonecznych za pomoc
soczewki. Im wiksza jest powierzchnia
soczewki, tym wicej promieni sonecznych zogniskujemy i tym wiksz energi uzyskujemy w punkcie zogniskowania.
W wypadku wskiego strumienia wiata
moemy zwiksza si rda wiata.
Wyobramy sobie, e mamy do czynienia
z bardzo wsk wizk promieni, jak na
przykad w laserze. rdo wiata w laserze moe by tak sabe, jak we wskaniku
laserowym, ale moe te by tak, e laser
ma potn moc i wiato, ktre emituje,
moe uszkadza rne przedmioty.
Opisane tu metaforycznie mechanizmy
przypominaj dwa mechanizmy, ktre ludzie rzeczywicie wykorzystuj w celu
zwikszenia iloci zasobw powicanych
danemu zadaniu. Pierwszy mechanizm
(ogniskowanie) to przejcie od uwagi ekstensywnej do intensywnej. Zastosowanie
tego mechanizmu naraa jednostk na
pewne koszty. Wynikaj one z obnienia moliwoci wykorzystania duej puli
danych, ktre mog by potrzebne do
rozwizania jakiego problemu. Drugi mechanizm z kolei to zwikszenie zaangaowania bez zmiany rozmiarw puli danych, ktrymi dysponuje jednostka. W tym
wypadku pojawiaj si pewne ograniczenia, zwizane z moliwoci zwikszenia
zaangaowania. Moe zdarzy si tak, e
jednostka osiga kres w zwikszaniu zaangaowania - wtedy moe od zewntrz
stymulowa zaangaowanie, na przykad

82
pijc due iloci kawy lub zaywajc rodki
pobudzajce. Ale i wtedy mona osign
kres. Warto - jeli patrzymy na to w bezstronny sposb - zadawa sobie czsto

PS/CHOLDGIA POZNANIA

pytanie, czy osignlimy kres zaangaowania, a jeli tak, to trzeba si przyzna, e

dany problem przy naszych zasobach nie
moe zosta rozwizany.

3.2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi

Dziaaniem uwagi kieruj mechanizmy
fizjologiczne i psychologiczne. Jednym
z gwnych fizjologicznych mechanizmw
uwagi jest odruch orientacyjny |(Lewicki, 1960; Woodworth, Schlosberg, 1963;
Sosnowski, 2000). Polega on na skierowaniu receptorw na rdo stymulacji,
przy czym towarzyszy temu aktywno
motoryczna uatwiajca odbieranie tych
bodcw. Jednoczenie pojawia si wzrost
wraliwoci wszystkich receptorw, nie
tylko tych, na ktre aktualnie dziaaj
bodce, lecz take innych. Wyglda to
tak, jak gdyby organizm otwiera si na
dopyw nowej stymulacji. Jednoczenie
obok tych zmian poznawczych pojawia si
wyrany wzrost poziomu aktywacji organizmu. Jest to cakowicie zrozumiae, poniewa bodce nowe czciej anieli bodce
monotonne, powtarzajce si, wymagaj
reakcji. Berlyne (1960) twierdzi, e odruch
orientacyjny uzaleniony jest od wystpienia bodcw sygnaowych, ktre obejmuj
niespodziewano, zoono, niepewno,
niespjno i konflikt. Charakterystyczne
jest to, e odruch orientacyjny ulega wygaszeniu po kilku wystpieniach jakiego
bodca. Wygaszenie to nastpuje bardzo
szybko w wypadku bodcw bardzo prostych, natomiast w wypadku bodcw zoonych pojawia si po znacznie wikszej
liczbie powtrze. Wynika std, e odruch
orientacyjny jest zwizany w pewien sposb z pobieraniem nowych informacji. Im
wicej informacji dostarcza dany bodziec,

tym dokadniej naley go przeanalizowa.

Zdaniem Sokoowa (1969) w skad odruchu orientacyjnego wchodz dwa niezalene elementy. Pierwszym jest mechanizm modelujcy z komparatorem.
""Mechanizm ten jest odpowiedzialny za
stworzenie reprezentacji odebranych bodcw, a nastpnie porwnanie jej z istniejcymi zasobami wiedzy. Jeli zostanie wykryta niezgodno, wczany jest mechanizm wzmacniajcy. Odblokowane zostaje
wejcie dla bodcw i uruchamia si reakcja
orientacyjna. Reakcja ta nie tylko zmienia
moliwoci odbioru bodcw docierajcych
do czowieka, lecz take wpywa na
przetwarzanie
odebranych
informacji
(Ciarkowska, 1992). Reakcja orientacyjna,
bdca swego rodzaju otwarciem poznawczym", przeciwstawiana jest reakcji
obronnej, polegajcej na ograniczaniu dopywu nieprzyjemnej stymulacji, lub te na
ucieczce od jej rda (Sokow, 1969).
Nieco inny mechanizm selekcji pierwotnej zosta opisany przez Johna Laceya
(1967). Lacey twierdzi, e u ludzi wystpuj dwa przeciwstawne mechanizmy
pobierania lub odrzucania informacji z otoczenia. Pobieranie informacji z otoczenia
wystpuje na przykad przy wykonywaniu
zada percepcyjnych. Towarzyszy temu
zwolnienie akcji serca. Natomiast przy odrzucaniu stymulacji zewntrznej i koncentrowaniu si na bodcach pochodzcych
z wewntrz wystpuje przyspieszenie ak-

UWAGA

cji serca. Trudno w tej chwili powiedzie,

jaki jest sens adaptacyjny tych zmian w zakresie akcji serca, ale na ich podstawie
mona wnioskowa, na czym skupiona jest
uwaga jednostki.
Drugim mechanizmem fizjologicznym
uwagi opisanym przez Pawiowa jest mechanizm indukcji ujemnej. Polega on
na tym, e pobudzenie pojawiajce si
w pewnej okolicy kory mzgowej wywouje hamowanie w okolicach ssiednich.
Wskutek tego jednostka jest mao wraliwa na bodce, ktre s kierowane do tych
okolic. Dziki indukcji ujemnej pobudzenie
w korze mzgowej ma charakter zogniskowany, a nie rozlany. W pocztkowej
fazie tworzenia odruchw warunkowych
pobudzenie jest rozlane i wtedy jednostka
reaguje nie tylko na waciwy bodziec,
ale take na bodce do niego podobne.
Dopiero po powstaniu odruchu warunkowego mona zaobserwowa efekty indukcji ujemnej. Warto doda, e bardzo
podobny mechanizm zosta wczeniej opisany przez innego wielkiego fizjologa rosyjskiego - Uchtomskiego. Tym mechanizmem bya (dominanta. / Wskutek pojawienia si dominanty nerwowej organizm
koncentrowa si na wykonywaniu jednej
reakcji, a reakcje alternatywne byy niemal
cakowicie zahamowane. Pobudzenie, jakie
wystpowao w jednym orodku, miao
tendencj do cigania innych pobudze,
w wyniku czego trudno byo wykonywa inne reakcje. Bezporednie wskaniki wystpowania indukcji ujemnej udao
si uzyska dopiero w ostatnich latach
dziki nowoczesnym technikom obrazowania pracy mzgu. Badania za pomoc
pozytronowej tomografii emisyjnej (Nyberg i in., 1996) wykazay, e te okolice
kory, ktre wykazyway zwikszon aktywno w czasie wydobywania informacji
z pamici epizodycznej, hamoway aktyw-

83
no regionw ssiednich. Prawdopodobnie analogiczne zjawisko wystpuje take
w wypadku uwagi.
Odruch orientacyjny jest fizjologicznym mechanizmem uwagi niespecyficznej,
pojawiajcej si przy kontakcie z nowymi
bodcami, natomiast indukcja ujemna uruchamia uwag specyficzn albo uwag zogniskowan". Analogicznie rozdzia funkcji
uwagi wystpuje w wypadku trzeciego
fizjologicznego mechanizmu uwagi, ktry
zwizany jest z aktywnoci ukadu
siatkowatego. Ukad ten - zbudowany
z sieci wkien nerwowych, oplatajcych
okolice podkorowe - odpowiedzialny jest,
jak powiedzieliby cybernetycy, za procesy zasilania. Zawiera on wkna pobudzajce i hamujce. Przy czym s to
wkna rnego typu - noradrenergiczne,
cholinergiczne, dopaminergiczne i serotonergiczne. Impulsy z nich pochodzce
wywieraj zrnicowany wpyw na kor
mzgow. Wkna te zdaj zarwno do
pl asocjacyjnych kory, jak i do pierwotnych pl sensorycznych, na przykad pl
wzrokowych czy suchowych (Domaska,
1998). Cz wstpujca tego ukadu, zlokalizowana w okolicach wzgrza, decyduje
o wybirczym pobudzeniu rnych okolic
kory, a tym samym o uwraliwieniu orodkw poszczeglnych zmysw na odbir
specyficznych bodcw. Dziki aktywnoci
ukadu siatkowatego w jednym momencie
mamy uatwiony odbir bodcw suchowych, za chwil za jestemy szczeglnie
uwraliwieni na bodce wzrokowe. Natomiast pozostae czci ukadu wstpujcego dziaaj w sposb niespecyficzny,
pobudzajc rne okolice kory (Hoyenga,
Hoyenga, 1988).
Interesujc koncepcj fizjologicznych
mechanizmw uwagi sformuowa LaBerge (1997, 1998). Uwaa on, e od
strony psychologicznej uwaga pojawia

S4

PWCHOIDGIA POZNANIA

si wtedy, kiedy reprezentacja jakiego

obiektu zostanie poczona z Ja. Od
strony funkcji mzgowych odpowiadaj
temu trzy okolice, ktre tworz trjkt
aktywnoci uwagowej. Funkcje te odpowiedzialne s za trzy nastpujce aspekty
uwagi: ekspresj, mechanizm wzmacniania oraz mechanizm kontroli. Z mechanizmem ekspresji zwizana jest aktywacja sieci neuronalnych w przednich
i tylnych czciach kory mzgowej. Neurony te odpowiedzialne s za spostrzeganie przedmiotw i ich waciwoci,
a take za organizowanie i wykonywanie planw dziaania. Mona powiedzie, e dziki tej funkcji uwagi kontaktujemy si ze wiatem zewntrznym.
Mechanizm wzmacniania obejmuje z kolei neurony wzgrza, odpowiedzialne za
wybircze aktywizowanie rnych okolic
kory. Wreszcie mechanizm kontroli zwizany jest z pobudzeniem sieci neuronal-

nych w korze czoowej. Na rycinie 3.3

przedstawiono lokalizacje tych orodkw
w mzgu.
Trjkt uwagowy moe by aktywizowany przez bodce pochodzce ze rodowiska lub z wntrza organizmu. Bodce
wewntrzne pobudzaj cz ukadu zlokalizowan w patach czoowych. Informacje do patw czoowych dochodz ze
zwojw podstawowych i dotycz aktualnego stanu motywacyjnego organizmu.
Natomiast bodce zewntrzne docieraj
do okolic sensorycznych kory. Dopiero
wtedy, kiedy pobudzenia z patw czoowych i okolic sensorycznych osign wystarczajc si, uruchamiany jest mechanizm ekspresji uwagi za porednictwem
wzgrza (thaamus).
Wszystkie koncepcje fizjologiczne maj
kopoty z wyjanieniem tego, dlaczego
pewne informacje w wikszym stopniu

kodowanie dziaania
kontrola uwagowa

kodowanie
spostrzeenia
pole wzrokowe

RYCINA 3.3 Trjkt

mzgu

struktur uwagowych w

Po lewej stronie
paty potyliczne z polami
za ptaty czotowe,

schematu znajduj si
wzrokowymi (V,), po prawej
odpowiedzialne za kontrol
ekspresja uwagi

uwagow.

85

UWAGA

przycigaj nasz uwag, a inne w stopniu zdecydowanie mniejszym. Jedynym

wymiarem, ktry analizowano w fizjologicznych koncepcjach uwagi, byl wymiar
nowoci. Bodce nowe przycigaj uwag
(odruch orientacyjny, reakcja ukadu siat-

kowatego). Jednake nie jest to jedyna

cecha sprawiajca, e bdziemy koncentrowali uwag na danym rdle bodcw.
Dlatego te w nastpnych paragrafach tego
rozdziau zajmiemy si psychologicznymi
koncepcjami uwagi.

3.3. Podstawowe rodzaje zjawisk analizowanych w

badaniach nad uwag
Badania nad uwag s szybko rozwijajc
si dziedzin. W chwili obecnej konkuruj ze sob dwa podstawowe sposoby
ujmowania uwagi: uwaga ujmowana jest
jako proces selekcji lub jako proces odpowiedzialny za gospodarowanie zasobami
poznawczymi. Odpowiednio do tego mwi
si o dwch typach teorii uwagi: o teorii
selekcji oraz o teorii zasobw uwagi. S
jeszcze dwa inne rodzaje zjawisk zwizanych z uwag, a mianowicie czujno (vigilance), ktra stanowi warunek zarwno
gospodarowania zasobami uwagi, jak i warunek selekcji, oraz detekcja sygnaw.
Detekcja sygnaw moe by - przy spenieniu pewnych warunkw - traktowana
jako specyficzny wypadek selekcji, jednak
omwimy j oddzielnie, poniewa teoria
detekcji sygnaw stworzya wasn terminologi i ma wasne zastosowania, wykraczajce poza sam psychologi uwagi
(Coombs, Daves, Tversky, 1977).
3.3.1.
Czujno

Czujno moemy okreli jako zdolno

lub stan, dziki ktremu jednostka potrafi
w duszym okresie wykrywa bodce specyficzne spord wielu moliwych bod-

cw pojawiajcych si w jej rodowisku. Czujno zwizana jest z pewnym

poziomem aktywacji, umoliwiajcym reagowanie na bodce. Jest to warunek
konieczny, ale niewystarczajcy. Moemy
znajdowa si w stanie optymalnego pobudzenia, ale nie potrafimy wykry bodcw krytycznych, wymagajcych podjcia
pewnego dziaania, na przykad dlatego, e
inne monotonne bodce dziaay na nas
przez dugi czas, albo dlatego, e wskutek
pojawienia si pewnego bodca czowiek
wytwarza negatywne oczekiwanie, ktre
zakada, i bodziec krytyczny si nie pojawi. Kiedy wkraczamy na przejcie dla
pieszych i widzimy zielone wiato, spada
nasza czujno - nie spodziewamy si, e
na przejcie wjedzie samochd.
Badania nad czujnoci dotyczyy nie
tylko roli aktywacji w wykrywaniu bodcw krytycznych czyli sygnaw, ale take
bardziej specyficznych czynnikw poznawczych i pozapoznawczych. Czynniki te
opisane zostay w teorii detekcji sygnaw, sformuowanej przez Petersona, Birdsalla i Foksa (1954). Wczeniej jednak
prowadzono badania empiryczne nad procesem detekcji. Przykadem takich bada moe by eksperyment Mackwortha
(1958). W eksperymencie tym badani mieli

PS/CHOIDGIA POZNANIA

obserwowa tarcz zegarow z sekundnikiem. Zadanie badanych polegao na

naciskaniu na klucz, ilekro wskazwka
przeskoczya o 2 sekundy. Po p godzinie
sprawno badanych zacza gwatownie
spada - okazao si, e pomijali oni okoo
25% podwjnych skokw sekundnika. Pniej okazao si, e ten wzrost liczby
bdw spowodowany byt nie tyle spadkiem wraliwoci badanych, ile wzrostem
ich wtpliwoci dotyczcych wasnych obserwacji. Innym przykadem sytuacji detekcyjnej moe by sytuacja operatorw
radaru. Obserwujc ekran radaru, musz
oni podj decyzj, czy byski pojawiajce
si na ekranie oznaczaj na przykad nadlatujcy samolot nieprzyjaciela, czy jest to
moe wasny samolot, czy te olbrzymi
latawiec pokryty cynfoli (por. ryc. 3.4.).
Lekarz przewietlajcy pacjenta musi
podejmowa decyzj, czy cienie widoczne
na zdjciu s objawem choroby, czy te
s to zjawiska niezwizane z chorob.
We wszystkich opisywanych wypadkach
moe wystpowa pewien krytyczny bodziec, albo te moe go nie by. Mog
wystpowa dwa rodzaje reakcji - reakcja
na sygna (na przykad odpalenie rakiety
przeciwlotniczej, skierowanie pacjenta na
zabieg operacyjny i tak dalej), lub te
reakcje negatywne, takie, ktre s adekwatne w sytuacji, kiedy nie ma sygnau.
Ukad reakcji wystpujcych przy rnych

konfiguracjach bodcw przedstawia tabela

3.1.
W tabeli mamy dwie sytuacje, w ktrych wystpuje prawidowa reakcja - s
to kratki oznaczone literami (a) i (d)
- czyli wykrycie sygnau wtedy, kiedy on
rzeczywicie wystpuje, i niewykrywanie
sygnau, kiedy faktycznie go nie ma. S
te dwie sytuacje, w ktrych pojawiaj
si bdy - wystpuj one w kratkach
oznaczonych jako (b) i (c) - wykrywanie
samolotu wroga wtedy, kiedy go nie ma,
albo te niewykrywanie samolotu, kiedy
on w rzeczywistoci nadlatuje.
Przedmiotem zainteresowania teorii
detekcji sygnaw jest zwizek midzy
czstoci wystpowania^ poprawnychjtetekcji i faszywych alarmw. Pozostae reakcje mona pomin, poniewa proporcja

RYCINA 3.4 Przykad sytuacji detekcji sygnaw

Operator radaru musi odrni samoloty wroga od
samolotu wasnego. Po stwierdzeniu na przyktad, e
nadlatuj tylko samoloty wroga, moe odpali rakiet lub
zaalarmowa wtasne myliwce. Operator nie widzi
samolotw bezporednio, a jedynie wnioskuje o nich na
podstawie btyskw na ekranie radaru.

TABELA 3.1 Model sytuacji detekcji sygnaw (przykad operatora radaru)

SYTUACJA RZECZYWISTA
samolot wroga

brak samolotu wroga

Interpretacja

nadlatuje samolot wroga

prawidowa detekcja (a)

faszywy alarm (b)

sytuacji

nie ma samolotu wroga

pominicie (c)

prawidowe odrzucenie (d)

UWAGA

ich wystpowania stanowi dopenienie do

jednoci w stosunku do proporcji wystpowania albo poprawnych detekcji, albo
faszywych alarmw. Zilustrujemy to przykadem. Jeli mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej czsto poprawnych
detekcji wynosi 0,7, to czsto pomini wynosi 0,3. Zamy, e lekarz stoi
przed zadaniem zdiagnozowania choroby
nowotworowej na podstawie zewntrznych objaww. Diagnoza lekarza moe
zosta potwierdzona przez badanie histopatologiczne wycinka podejrzanej tkanki,
pobranej podczas zabiegu operacyjnego.
Jeli mamy do czynienia z przypadkiem
rzeczywistej choroby, to w analizowanym
przykadzie choroba ta jest wykrywana u 7
z 10 pacjentw na podstawie zewntrznych objaww, natomiast w 3 przypadkach
na 10 objawy s niedostrzegane i mamy
do czynienia z bdem pominicia. Na
podstawie czstoci faszywych alarmw
moemy obliczy czsto prawidowych
odrzuce. Jest ona rwna jednoci pomniejszonej o czsto faszywych alarmw. Zamy, e w analizowanym przykadzie czsto faszywych alarmw wynosi 0,2, to znaczy w 2 przypadkach na
10 lekarz stawia diagnoz raka, a potem okazuje si, e pacjenci s zdrowi.
Wtedy czsto poprawnych odrzuce wynosi 0,8 - u 8 pacjentw na 10 lekarz
stwierdza, e s oni zdrowi, i s oni
faktycznie zdrowi. W tym wypadku nie ma
powodu, by przeprowadza zabieg operacyjny w celu pobrania wycinka do badania
histopatologicznego.
Krzywa obrazujca stosunek czstoci poprawnych detekcji do faszywych
alarmw nosi nazw krzywej charakterystyki funkcjonowania obserwatora
(Coombs, Daves, Tversky, 1977; Falkowski, 2000). W pracy Falkowskiego
mona znale przykady takich krzywych.

87
Nie bdziemy omawiali ich szczegowo,
a zwrcimy uwag na pewien nieintuicyjny
fakt. Nie zawsze wzrostowi czstoci poprawnych detekcji towarzyszy spadek czstoci faszywych alarmw. Wrmy do
analizowanego wczeniej przykadu lekarskiej diagnozy nowotworu. Zamy, e lekarz diagnozuje przypadki czerniaka, ktry
jest jednym z najzoliwszych i najszybciej
rozwijajcych si nowotworw. W takiej
sytuacji kady objaw choroby wyglda
gronie i skania do szybkiego podejmowania dalszych krokw diagnostycznych.
Wwczas wzrostowi czstoci poprawnych
detekcji towarzyszy wzrost czstoci faszywych alarmw. Diagnocie poniekd
opaca si czsto stawia diagnoz nowotworu, poniewa zmniejsza to szans
przeoczenia osoby rzeczywicie chorej.
Faszywe alarmy pocigaj wprawdzie za
sob konsekwencje negatywne - w postaci
stresu u osb, ktrym postawiono diagnoz choroby, ale potem diagnoza ta nie
zostaa potwierdzona. Mona powiedzie,
e szkoda jest tu mniejsza anieli szkoda
wynikajca z przeoczenia rozwijajcego si
nowotworu.
Na zwizek midzy proporcjami poprawnych detekcji i faszywych alarmw
wpywaj trzy grupy czynnikw:
a) Stosunek siy sygnau do siy szumu.
Im jest on wikszy, tym atwiej odrni sygna wystpujcy na tle szumu od
samego szumu. Kiedy operator radaru
widzi na monitorze silny i wyrany
bysk obok wielu sabych, to moe
atwiej na zareagowa w porwnaniu
z sytuacj, gdy na tle sabych byskw
pojawia si jaki bysk, nieco tylko
silniejszy od pozostaych. Czynnik ten
dziaa w oczywisty sposb, poniewa
w gruncie rzeczy chodzi tu o wiksz
atwo rnicowania; poza tym silne

ss
sygnay atwiej przycigaj uwag obserwatora.
b) Macierz wypat. Jest to techniczne
okrelenie czynnikw wpywajcych na
motywacyjne konsekwencje podjcia
okrelonych decyzji. W opisywanym
wczeniej przykadzie lekarza stawia
jcego diagnoz nowotworu, mamy do
czynienia z konsekwencjami pozytyw
nymi i negatywnymi rnych decyzji.
Na przykad przy diagnozowaniu czerniaka konsekwencje negatywne niewy
krycia choroby s wiksze anieli kon
sekwencje negatywne naraenia pa
cjenta na niepotrzebny stres. Nato
miast wtedy, kiedy mamy do czynie
nia z chorob, ktra nie jest mier
telna i z ktr organizm moe poradzi
sobie wasnymi siami, konsekwencje
negatywne bdu pominicia mog by
niewielkie. Lekarz moe czciej sta
wia diagnoz zdrowy" - wtedy spada
zarwno czsto poprawnych detekcji,
jak i faszywych alarmw. Opisywany tu
czynnik wskazuje na to, e nasza uwaga
uzaleniona jest od motywacji - inaczej
wykrywamy bodce krytyczne w sy
tuacjach, kiedy bodce te s bardzo
krytyczne", to jest decyduj o rzeczach,
ktre s dla nas bardzo wane, ina
czej za wtedy, kiedy bodce krytyczne
dotycz spraw mniej istotnych. Ww
czas niezareagowanie na jaki bodziec
nie pociga za sob powanych konse
kwencji negatywnych.
c) Oczekiwania - s one uzalenione
od czstoci wystpowania sygnaw
w pewnych sytuacjach. Wyobramy so
bie, e mamy do czynienia ze specyficz
nym rodowiskiem, w ktrym ludzie
wystawieni s na dziaanie promieni
ultrafioletowych. W takim rodowisku
ludzie s bardziej naraeni na ryzyko
zachorowania na czerniaka. Odpowied-

PWCHOIBGIA POZNANIA

nio do tego lekarze bd czciej rozpoznawali t chorob - mog wtedy te

zdarza si rwnie faszywe alarmy.
Oczekiwania wcale nie musz by odzwierciedleniem rzeczywistej czstoci pewnych zdarze, ale mog wynika jedynie z przekona dotyczcych
pewnych zdarze. Przykadowo, kiedy
w jakim kraju panuje psychoza strachu
zwizanego z moliwoci zaatakowania tego kraju przez obce samoloty,
wtedy oczywicie operatorzy czciej
bd reagowali na byski na ekranie
radaru jako sygnay samolotw wroga
w porwnaniu z sytuacj, w ktrej dane
pastwo czuje si pewne i bezpieczne.
Przedstawiona analiza odnosia si do
sytuacji, kiedy dokonujemy diagnozy jakiego stanu rzeczy w zwizku z naszymi obowizkami zawodowymi. Sytuacje detekcyjne wystpuj take bardzo czsto w naszym yciu osobistym. Jeli yjemy w bliskiej relacji z drug osob, to mamy moliwo obserwowania wielu zachowa, ktre
mog by wskanikami takich cech, jak
wierno, lojalno czy tendencje do manipulacji. Wtedy moemy rwnie spotyka
si z opisywanymi w tabeli 3.1 prawidowymi reakq"ami detekcyjnymi, jak i z bdami. Faszywy alarm zwizany ze wskanikami wiernoci moe prowadzi do patologicznej zazdroci; moemy te pomija
wskaniki tego, e druga osoba jest wobec
nas uczciwa i lojalna. Psychologiczne konsekwencje okrelonych zachowa w osobistych sytuacjach detekcyjnych mog by
rwnie powane jak w sytuacjach pozaosobistych. Dodajmy jednak na koniec, e teoria detekcji sygnaw pomijaa ten wymiar
i traktowaa wszelkie sytuacje detekcyjne
jako sytuacje identyczne, bez wzgldu na
to, czy decyzja dotyczya spraw angaujcych osobicie jednostk, czy te nie.

89

UWAGA
3.3.2.
Przeszukiwanie

Detekcja sygnaw jest procesem wykrywania bodcw w okrelonym miejscu

(ekran radaru, organizm pacjenta). Bodce
krytyczne pojawiaj si co jaki czas i nigdy nie wiadomo, kiedy mog wystpi.
Przeszukiwanie natomiast jest procesem
aktywnym, poniewa nie wiadomo, kiedy
jaki bodziec moe wystpi, ani te nie
wiadomo, gdzie moe on wystpi. Dobrym przykadem procesu wyszukiwania
jest zbieranie grzybw. Kady zbieracz ma
w swojej pamici podrczny atlas grzybw, za ktrego pomoc odrnia grzyby
jadalne od trujcych. Ten atlas oczywicie
nie zawiera obrazw wszystkich widzianych kiedy grzybw, lecz obrazy schematyczne, stanowice pewne uoglnienia
grzybw dotychczas ogldanych - zarwno
w lesie, jak i w atlasach tradycyjnych,
w postaci ksiek. Sukces w zbieraniu
grzybw zaley nie tylko od ostroci
wzroku, ale take od strategii wzrokowego
przeszukiwania lasu. Osoby dysponujce
efektywnymi strategiami przeszukiwania
spogldaj we waciwe miejsca i znajduj
wicej grzybw.
Wanym czynnikiem, ktry wpiywa na
procedury przeszukiwania, jest obecno
dystraktorw, czyli bodcw odwracajcych uwag. Wyobramy sobie przeszukiwanie plek w hipermarkecie, gdy chcemy
znale swj ulubiony szampon Timotei
o zapachu grapefruitowym. Na pkach
jest kilkanacie tysicy produktw, a na
dodatek co kawaek mamy do czynienia
z wielkim napisem PROMOCJA. W takiej
sytuacji odnalezienie poszukiwanego produktu jest bardzo utrudnione.

Opiszemy teraz proces przeszukiwania, poczynajc od prostych mechanizmw,

a koczc na mechanizmach bardzo zoonych. W najprostszym wypadku przeszukiwanie moe by oparte na wykrywaniu pojedynczych cech. Na przykad
podczas poszukiwania grzybw jadalnych
koncentrujemy si tylko na tych obiektach", ktre maj ciemnobrzowe kapelusze. Kiedy przeszukiwanie oparte jest
na pojedynczych cechach, dystraktory nie
stwarzaj specjalnych przeszkd, chyba e
s bardzo podobne pod wzgldem cechy
krytycznej do bodca waciwego (Sternberg, 1996). Gdybymy jednak zbierali
grzyby posugujc si tylko tym jednym,
wymienionym wczeniej kryterium, to pomijalibymy wiele smakowitych okazw.
Znajdowalibymy niemal wycznie podgrzybki (w niektrych regionach Polski
zwane czarnymi ebkami") oraz niektre
odmiany borowikw. Pomijalibymy natomiast pomaraczowe kurki i kozaki czy
to-brzowe malaki.
Dlatego te poszukiwania grzybw
opieraj si nie tyle na pojedynczych cechach, ile na koniunkcji cech. Dla prostoty
przykadu przyjmijmy, e w wypadku grzybw jest to koniunkcja dwch cech: wypuko kapelusza oraz rurkowata budowa
miszu pod kapeluszem2. Nadal regua ta
nie obejmuje kurek i rydzw. Pomimy
jednak te zastrzeenia i poddajmy analizie
nastpstwa wprowadzenia koniunkcji cech
- zamiast cech pojedynczych - do procesu wyszukiwania. Proces przeszukiwania komplikuje si tym bardziej, im wiksza liczba cech wchodzi w skad koniunkcji.
W naszym przykadzie w skad koniunkcji

Grzybiarze zauwa, e regua wyodrbniania grzybw jadalnych na podstawie takiego

kryterium jest niedoskonaa, poniewa nie wyklucza takich grzybw, jak goryczak ciowy czy
borowik szataski. wiat grzybw -jak wida -jest bogatszy ni koncepcja przeszukiwania.
2

90
wchodz dwie cechy - wypuko kapelusza i rurkowato miszu. Gdy dodamy
do tego trzeci cech - kolor kapelusza - wyszukiwanie staje si trudniejsze.
Dzieje si tak nie tylko dlatego, e mniej
grzybw spenia wszystkie trzy warunki
jednoczenie, lecz take dlatego, e wystpuj silne dystraktory, ktre speniaj dwa
spord trzech kryteriw. Czsto moj
nadziej jako zbieracza grzybw wzbudzay
brzowe kamienie, czy brzowe licie.
Kiedy przeszukiwanie opiera si na koniunkcji cech, pojawia si efekt wielkoci
zbioru: im wikszy jest zbir obiektw,
ktry musimy przeszukiwa ze wzgldu
na wystpienie koniunkcji cech, tym wicej czasu to zabiera. Analizujemy nie
tylko wicej obiektw, lecz take wiksz
liczb niezalenych cech. W procesie tym
uwaga spenia specyficzn funkcj - dostarcza ona, jak powiada Treisman (1986)
- kleju", ktry spaja te cechy ze sob.
Proces czenia cech ze sob przebiega
w sposb sekwencyjny, dlatego te analiza
wikszej liczby cech i obiektw pochania
wicej czasu.
Badania Nakayamy (1990) wskazuj
jednak na pewien niedostatek koncepcji
Treisman. Autorka ta zakada, e czenie
ze sob dowolnych cech jest rwnie
trudne i dodanie kadej kolejnej cechy
powoduje wyduenie czasu przeszukiwania. Nakayama wykaza natomiast, e niektre cechy czymy ze sob atwiej ni
inne. Aby to zilustrowa, musimy opuci dziedzin grzybobrania i sign do
przykadw laboratoryjnych". Nakayama
stwierdzi, e wyszukiwanie na przykad
duych czerwonych k w zbiorze zawierajcym mae czerwone koa, due zielone koa i mae zielone koa zabiera tyle
samo czasu, co wyszukiwanie czerwonych
k wrd k niebieskich. W pierwszym
wypadku kryterium wyszukiwania jest

PS/CH0U3GIA POZNANIA

koniunkcja barwy i wielkoci, natomiast

w drugim - sama barwa. Wynika z tego, e
koniunkcja dwch cech - barwy i wielkoci
- wymaga takiego samego zaangaowania,
co pojedyncza cecha. Inny wniosek wypywajcy z tych bada gosi, e pewne zbiory
cech, stanowice podstaw wyszukiwania,
s zbiorami naturalnymi" i powstaj one
bez adnego wysiku.
Z kolei inne badania, przeprowadzone
przez McLeoda i jego wsppracownikw
(McLeod, Driver, Dienes, Crisp, 1991),
pokazay, e istniej pewne specyficzne
cechy, ktrych doczenie do cech stanowicych podstaw wyszukiwania w jednej
sytuacji powoduje uatwienie wyszukiwania, w innej za powoduje utrudnienie.
Tak cech jest ruch. Kiedy w zbiorze liter
poruszaj si litery O i X, to wyszukiwanie
ich pochania mniej czasu w porwnaniu
z sytuacj, kiedy w zbiorze liter poruszaj
si na przykad litery nachylone w prawo.
W tym ostatnim wypadku ruch powoduje
spowolnienie procesu wyszukiwania.
Badania nad wyszukiwaniem dostarczyy wielu szczegowych danych, ktre
trudno wyjani za pomoc jednej koncepcji teoretycznej. Wspomniana wczeniej koncepcja integrowania cech Treisman (1986) okazaa si zbyt prosta.
Podejmowane s prby jej modyfikacji,
tak by mona byo wyjani dane pochodzce z cytowanych tu eksperymentw
i z wielu innych bada. Jednake poszukiwania skoncentrowane na danych laboratoryjnych pomijaj fakt, e w warunkach naturalnych wystpuj rwnie inne zasady
czenia elementw ze sob. Na przykad
mog to by reguy dysjunkcyjne. Wykorzystuj one spjnik logiczny lub". Moemy wyobrazi sobie nastpujc regu
wyodrbniania grzybw jadalnych: grzyby
jadalne to grzyby o miszu rurkowatym lub pomaraczowe grzyby blaszkowe.

91

UWAGA

W praktyce takie zasady wykorzystujemy

bardzo czsto, natomiast rzadziej uwzgldniane s one w modelach przetwarzania
informacji. Do sprawy tej wrcimy w rozdziale powiconym pojciom.
3.3.3.
Procesy selekcji - teorie selekcji uwagowej

W koncepcjach tego typu przyjmuje si,

e uwaga dziaa na poziomie procesw
percepcyjnych i tam ju nastpuje selekcja
informaq'i. Informacja, na ktr nie zwracamy uwagi, jest po prostu niespostrzegana. Dziki temu nasz umys nie musi
podejmowa znacznego wysiku zwizanego z analiz wszystkich docierajcych do
niego informacji - niektre informacje s
z gry skazane na wygaszenie, a o tym,
jakie informacje zostan wygaszone, decyduj z gry okrelone waciwoci bodcw. Musz to by ich waciwoci fizyczne. Gdyby to byy informacje zwizane
ze znaczeniem bodcw, oznaczaoby to,
e informacje nie s selekcjonowane ze
wzgldu na fizyczne waciwoci bodcw.
Waciwa selekcja nastpowaaby pniej,
na podstawie analizy znaczenia tych informacji. Dopiero wtedy podejmowana byaby
decyzja, czy dan informacj odrzuci, czy
te analizowa j dalej. W takim jednak
rozwizaniu traci si to, co stanowi podstawow funkcj uwagi - redukcj wysiku
poznawczego. Wszystkie fizyczne aspekty
bodcw byyby analizowane bardzo dokadnie, a selekcja nastpowaaby w pniejszych fazach przetwarzania informacji. Inne moliwe rozwizania, przyjmujce, e najpierw analizowane jest znaczenie informacji, a dopiero potem fizyczne
aspekty bodcw bdcych jej nonikiem,
s absurdalne; pozostaj one w cakowitej
sprzecznoci z tym, co wiadomo na temat
przetwarzania informacji.

Na pierwszy rzut oka w koncepcjach

tych najpierw musi by dokonywana analiza ze wzgldu na okrelone z gry waciwoci fizyczne. Tak rozumiana uwaga
dziaa w sposb bardzo mechaniczny
i trudno oczekiwa, by zapewniaa elastyczno naszemu funkcjonowaniu poznawczemu. Jak si przekonamy pniej, bardziej wyrafinowane teorie selekcji
przyjmuj, e selekcja jest procesem przebiegajcym on lin, to znaczy w trakcie wykonywania czynnoci pobierane s prbki
informacji i na podstawie tych prbek
podejmowana jest decyzja, czy informacje
te naley odfiltrowa, czy te naley analizowa je dokadniej.
3.3.3.1. Teoria filtra
uwagowego Broadbenta

Broadbent w swojej pracy z 1958 roku

Perception and communication, stanowicej jedn z pierwszych prb zastosowania teorii informacji i teorii komunikacji
w psychologii, traktuje uwag jako rodzaj
filtra. Ow filtr przypomina swoim dziaaniem zwrotnic, ktra dopuszczajc do
przetwarzania jedn grup bodcw, blokuje jednoczenie dostp do drugiej grupy.
Schematycznie moemy to przedstawi
w postaci ryciny 3.5.
Punktem wyjcia dla koncepcji Broadbenta byy wyniki bada przy uyciu
techniki cieniowania (shadowing), ktrej
specyficzn odmian stanowi technika suchania dwuusznego {dichotic listening).
Technika ta zostaa skonstruowana przez
Colina Cherry w 1953 roku. Polega ona
na tym, e badany ma rwnoczenie odbiera dwa komunikaty, przy czym sytuacja eksperymentalna jest tak zorganizowana, e zwraca on uwag na tylko jeden
z nich. Moray (1959) zmodyfikowa t
technik i w jego wersji jest ona stosowana

92

PS/CH0U3GIA P02NANIA

komunikat 1
komunikat przetwarzany dokadnie
(tu komunikat 2}
komunikat 2
zwrotnica - moe przyjmowa
dwa pooenia do odbioru albo
komunikatu 1 albo komunikatu 2

RYCINA 3.5 Uproszczony model uwagi rozumianej jako zwrotnica

Filtr uwagowy dziaa na zasadzie wszystko albo nic". Odbieranie komunikatu 1 wyklucza odbieranie komunikatu 2 i na
odwrt - Qdbirkomunikatu2wykluczaodbirkomunikatu1.

do dzisiaj. Przypomnijmy sobie scen

przedstawion na pocztku rozdziau trzeciego. Kady z prezydentw ma zaoone
suchawki na uszy. Tak wanie wygldaj
badani w eksperymencie wykorzystujcym
dichotic listening. Do ich uszu docieraj
jednak inne komunikaty anieli te, ktre
odbieraj prezydenci. W typowym eksperymencie do jednego ucha przekazuje
si tekst, na ktrym badany musi si
koncentrowa. Sposoby osigania koncentracji s rne, najczciej jednak poleca
si badanemu powtarzanie tekstu sowo
w sowo. W niektrych odmianach tej
techniki zadaniem badanego jest naciskanie na klucz wtedy, kiedy na przykad pojawia si sowo zaczynajce si na okrelon
liter albo zawierajce okrelon liter.
Natomiast do drugiego ucha eksponuje si
inne bodce, na przykad niepowizane ze
sob sowa. W jednym z pierwszych eksperymentw wykorzystujcych t technik
stwierdzono, e badani nie potrafili powtrzy sw z ucha nieledzonego", pomimo
e kade z tych sw powtarzao si a 35

razy! Powtarzali jedynie te sowa, ktre

wystpiy w cigu ostatnich 20 sekund
przed zakoczeniem badania. Badani potrafili jednak zarejestrowa pewne waciwoci bodcw, na ktre nie zwracali
uwagi: potrafili na przykad stwierdzi, czy
sowa, na ktre nie zwracali uwagi, byy
wypowiadane gono czy cicho, czy wypowiadaa je kobieta, czy te mczyzna.
Wynikaj z tego dwa wnioski:
a) informacje, na ktre nie zwracamy
uwagi, przechowywane s w naszym
systemie poznawczym przez okres 20
sekund;
b) informacje, na ktre nie zwracamy
uwagi, podlegaj wstpnej analizie ze
wzgldu na ich cechy fizyczne
Przedstawiony model uwagi jest oczywicie bardzo uproszczony. Obrazuje on
ogln zasad dziaania uwagi. Faktyczne
ulokowanie modelu w ramach procesw
przetwarzania informacji wyglda w taki
sposb, jak to przedstawia rycina 3.6.

93

UWAGA

efektory

filtr dokonujcy selekcji

kanat
o ograniczonej
przepustowoci

pami
krtkotrwaa

system programujcy reakcj

magazyn
przechowujcy
dotychczasowe
dowiadczenia

narzdy
zmysowe
RYCINA 3.6 Teoria uwagi Broadbenta
Uwaga ulokowana jest w sekwencji procesw przetwarzania informacji.

Z ryciny wynika, e selekcja nastpuje dopiero po kodowaniu zmysowym

i po przejciu informacji przez magazyn
pamici krtkotrwaej. Model ten nie dostrzega zatem koniecznoci wprowadzenia
selekcji pierwotnej, to jest selekcji ze
wzgldu na pewne cechy zmysowe. Ograniczenie i konieczno selekcji informacji
wynika z istnienia kanau o ograniczonej
przepustowoci midzy pamici krtkotrwa i trwa. Zrozumiae staje si wic
to, e ludzie potrafili w eksperymentach
nad suchaniem dwuusznym odtwarza informacje, ktre dotary do ucha nieledzonego" w cigu ostatnich 20 sekund.
Tyle bowiem wynosi czas przechowania
w pamici krtkotrwaej. Jasne staje si
take to, dlaczego ludzie potrafili okrela
fizyczne waciwoci gosu przekazujcego
komunikaty do ucha nieledzonego - te
cechy, zgodnie z modelem Broadbenta, nie
podlegaj selekcji. Warto take zwrci

uwag na ptl sprzenia zwrotnego,

czc magazyn przechowujcy dotychczasowe dowiadczenia z filtrem, ktry
kieruje procesem selekcji. Jeli pewne informacje s cakowicie niezgodne z treci
zawart w tym magazynie, to winny zosta
zatrzymane. Wynika to midzy innymi
z teorii dysonansu poznawczego (Festinger, 1957). Problem jednak polega na tym,
e aby stwierdzi dysonans, jednostka
musi jako porwna napywajce informacje z zawartoci magazynu pamici
trwaej. A jeli dokonuje takich porwna,
to naraa si na dysonans! Rozwizanie polegajce na tym, e pobierana jest
prbka informacji, bdca niejako zwiastunem reszty, jest niezadowalajce, poniewa w wypadku niezgodnoci dysonans
i tak powstanie (Freedman, Sears, 1965).
Model Broadbenta okaza si zbyt duym
uproszczeniem. Nie wyjania tego, e
ludzie potrafili szybko przesun uwag

94
w kierunku bodca, ktry w jakim momencie okaza si wany. Dobrym przykadem jest efekt cocktail party. Wyobramy
sobie, e prowadzimy z kim interesujc
rozmow w czasie przyjcia. W trakcie
tej rozmowy kto za naszymi plecami
wypowiada ciszonym gosem nasze imi.
Pomimo e informacja ta pojawia si na
peryferiach uwagi i nie bya wyrazista percepcyjnie, zaczynamy koncentrowa si na
dalszym cigu tej wypowiedzi, nie zwracajc uwagi na to, co mwi nasz rozmwca.
Wynika z tego, e komunikat, ktry znajduje si na peryferiach uwagi, moe zosta przeanalizowany bardzo dokadnie; co
wicej, komunikat, na ktry nie zwracamy
uwagi, analizowany jest pod wzgldem
jego znaczenia. Dlatego te podjto prb
modyfikacji tego modelu, tak aby mg on
wyjania przypadki tego typu.
3.3.3.2. Teoria wielu
filtrw uwagowych Treisman

Treisman (1960,1964a) w swojej koncepcji

uwzgldnia wyniki bada nad suchaniem
dwuusznym, ktrych nie mona byo wyjani si za pomoc modelu Broadbenta.
Wyobramy sobie eksperyment, w ktrym
do obojga uszu kierowane s nastpujce
komunikaty:
Ucho lewe: Obiecanki cacanki, dopki si
ucho nie urwie.
Ucho prawe: Poty dzban wod nosi, a gupiemu rado.
Badany ma powtarza informacje, ktre
zostay skierowane do prawego ucha. Okazuje si, e syszy on i powtarza tekst
Poty dzban wod nosi, dopki si ucho nie
urwie". Czowiek nie zdaje sobie sprawy
z tego, e z informacji eksponowanych do
jednego ucha .przeskoczy" do informacji,
ktre docieraj do drugiego. Ten przeskok,

P&CHOLOGIA POZNANIA

analogicznie jak w wypadku efektu cocktail

Party, opiera si na znaczeniu bodca. W innym badaniu Treisman (1964b) stwierdzia, e kiedy badanym dwujzycznym do
obojga uszu eksponowano niezalenie ten
sam komunikat w rnych jzykach, twierdzili oni, e jest on identyczny, mimo e
od strony percepcyjnej kade ucho otrzymywao inny zbir danych. Oba zbiory
byy jednak identyczne pod wzgldem znaczenia. Jeszcze inny dowd przetwarzania presemantycznego pochodzi z bada
Johnstona i Heinza (1978). Stwierdzili oni,
e komunikat ledzony wywiera zrnicowany wpyw na komunikat nieledzony
w zalenoci od tego, czy by to tekst
dobrze znany, czy te nie. Gdy komunikat
nieledzony by tekstem dobrze znanym,
to badanym trudniej go byo ignorowa
anieli wtedy, kiedy by tekstem nieznanym. Jednostka reaguje zatem nie tylko
na waciwoci percepcyjne, lecz take na
pierwotne waciwoci semantyczne (odrnienie tekstu znanego od nieznanego).
Treisman zmodyfikowaa koncepcj
Broadbenta w ten sposb, e wprowadzia do niej kolejne fazy przetwarzania
informacji, uwzgldniajce coraz to bardziej zoone waciwoci bodcw. Po
kadej z faz przetwarzania moe nastpi albo zatrzymanie przetwarzania, albo
specyficzna reakcja, albo te przetwarzanie moe by kontynuowane. Filtrowanie
informacji moe nastpowa na rnych
poziomach, przy czym kryteria wykorzystywane na tych poziomach s coraz to
inne. Treisman pisze o priorytetach, ktre
s uwzgldniane w kolejnych fazach.
Schemat przetwarzania wykorzystujcego kolejne filtry przedstawiono na rycinie 3.7.
Informacja docierajca z narzdw
zmysowych w fazie pocztkowej analizowana jest ze wzgldu na waciwoci

UWAGA

Analiza
znaczenia

jeli s wysokie

Sprawdzanie
biecych
priorytetw

jeli s niskie
zignoruj

jeli s niskie

Sprawdzanie
statych
priorytetw

jeli s wysokie

podejmij
odpowiednie
dziaania

jeli nie jest konieczne natychmiastowe

dziaanie, kontynuuj porwnywanie danych
sensorycznych z danymi pamiciowymi

Analiza wfasnoci
fizycznych

zareaguj, jeli jest to

odpowiednio w danym
momencie

Kanay
senesoryczne

RYCINA 3.7 Schemat przedstawiajcy koncepcj uwagi Treisman (zmodyfikowana wersja ilustracji
przedstawionej w pracy Treisman, 1964)

96
fizyczne. Jednostka okrela na przykad
to, kto do niej mwi, czy mwi gono,
czy cicho. W wypadku gdy informacja
sensoryczna zawiera bardzo wane waciwoci (na przykad kto krzyczy), podejmowane jest odpowiednie dziaanie (na
przykad ucieczka). Natomiast jeli waciwoci sensoryczne nie skaniaj do bezporedniego dziaania, pojawia si znany nam
z rozdziau o spostrzeganiu proces poszukiwania najlepszego dopasowania danych
percepcyjnych do danych pamiciowych czyli, mwic inaczej, proces rozpoznawania. Skoro wiadomo, czym jest to co,
co przycigno uwag, jednostka moe
sprawdzi, czy rzecz jest wana z punktu
widzenia jej podstawowych interesw (potrzeb, akceptowanej hierarchii wartoci
i tak dalej). Jeli tak, to wtedy wykonywane
jest specyficzne dziaanie - na przykad
kto zaczyna wycofywa si z interakcji, jeli spostrzega, e ma do czynienia
z wrogo usposobionym partnerem. Caa
uwaga skoncentrowana jest na tym rdle
bodcw. Natomiast jeli komunikat zostanie uznany za mao istotny z punktu widzenia interesw oglnych, uruchamiana
jest nastpna faza przetwarzania, pozwalajca stwierdzi, czy komunikat jest wany
z punktu widzenia chwilowych interesw
jednostki. Gdy zostanie on uznany za mao
wany, jednostka moe go spokojnie zignorowa. Natomiast gdy zostanie uznany za
wany, wtedy nastpuje pena analiza jego
znaczenia. Te chwilowe priorytety mog
wiza si z wymogami aktualnie wykonywanego zadania, z aktualnym nastrojem
czy przeywan emocj. Treisman wprawdzie w swoich pracach pisze o priorytetach oglnych i priorytetach chwilowych,
ale faktycznie chodzi o interesy w duszej skali czasowej, zwizane z wyznawan hierarchi wartoci, albo o interesy
biece.

PS/CHOWGIA POZNANIA

W koncepcji Treisman wyranie ujawnia si wieloetapowo procesu uwagi.

Uwzgldnia ona to, e w specyficznych
warunkach czowiek bardzo szybko moe
przej do analizy semantycznej, jeli informacja zawiera dane wane z punktu
widzenia jego potrzeb i motyww. W pocztkowych fazach przetwarzanie ma charakter automatyczny, natomiast w pniejszych funkcjonowanie uwagi w coraz
wikszym stopniu uzalenione jest od
wiadomoci oraz od analizy znaczenia
bodcw. Treisman zwraca take uwag
na to, e rne bodce maj rny prg
dostpu dla uwagi. Niektre z nich - ze
wzgldu na swoje konsekwencje - maj
bardzo niski prg dostpu (mwic inaczej, wystarczy bardzo niska intensywno
bodca, aby znalaz si on w centrum
pola uwagi). Ten prg dostpu nie musi
by stay - w niektrych sytuacjach ulega
zmianie pod wpywem oczekiwa wynikajcych z odebrania innych bodcw. Na
przykad jeli czytamy zdanie: Pies ciga,
ujadajc, miauczcego...", to wzrasta atwo, z jak moemy umieci w pustym
miejscu sowo kota". Ten wzrost dostpnoci psychicznej okrelamy mianem
efektu torowania albo efektu poprzedzania
(priming). Efekt torowania w pewnych
wypadkach moe mie warto ujemn,
to znaczy oczekiwania wynikajce z odbioru pewnych bodcw mog zmniejsza
prawdopodobiestwo rozpoznania innych
bodcw. Na przykad w przedstawionym
zdaniu wystpuje negatywny efekt torowania dla sowa hipopotam".
3.3.4.
Alokacja zasobw uwagi teoria zasobw uwagi

Teoria ta zostaa sformuowana przez Kahnemana w 1973 roku i staa si pod-

UWAGA

staw nowego sposobu mylenia o uwadze.

Aczkolwiek powstawaa w ramach nurtu
przetwarzania informacji, ma wiele odniesie do koncepcji percepcji ekologicznej
Gibsona. Teoria zasobw uwagi - w odrnieniu od teorii selekq"i - w wikszym
stopniu wie uwag z caoksztatem psychiki jednostki, a nie tylko - jak teorie
selekcji - z procesami poznawczymi.
Aby dokadniej zrozumie funkcjonowanie uwagi w wietle teorii zasobw,
signijmy do uwag Neissera (1976) oraz
do wynikw jego bada przeprowadzonych
wsplnie z Robertem Becklenem (Neisser,
Becklen, 1975). Neisser krytykuje teorie
filtrw ze wzgldu na to, e z fizycznego
i racjonalnego punktu widzenia wydaj
si one absurdalne. Neisser ujmuje filtry z punktu widzenia teorii informacji
i teorii komunikacji. W wietle tych teorii
filtry s urzdzeniami, ktre powoduj,
e informacja docierajca do wejcia danego ukadu (czyli do narzdw zmysowych) nie ma wpywu na wyjcie, czyli
na zachowanie. Przy takim rozumieniu
pojcia filtra ludzie s filtrami dla promieni kosmicznych, feromonw wydzielanych przez owady czy- dla jakichkolwiek informacji, ktre nie wpywaj na
ich zachowanie (Neisser, 1976). Neisser
twierdzi, e dziaanie uwagi przedstawia
si inaczej. Nie odfiltrowujemy docierajcych do nas bodcw, ale pobieramy
takie bodce z otoczenia, ktre s nam
potrzebne. Uwaga ma wic charakter aktywny, a nie pasywny, jak zakaday wczeniejsze teorie.
Procesem pobierania informacji kieruj schematy i jeli nie dysponujemy
jakim schematem albo nie potrafimy go
zaktywizowa, to nie odbierzemy pewnych informacji. Te wyjanienia wywodz
si z teorii cyklu percepcyjnego, ktr
przedstawiem szczegowo w paragrafie

2.4.4. (por. te ryc. 2.13.). Kahneman

(1973) o uwadze pisze w podobnym duchu: ...gwn funkcj terminu uwaga
w psychologii postbehawiorystycznej jest
dostarczenie etykiety dla pewnego mechanizmu wewntrznego, ktry determinuje wano bodcw, a tym samym
uniemoliwia przewidywanie zachowania
tylko i wycznie na podstawie samych
bodcw" (Kahneman, 1973, s. 2).
Mwic inaczej, uwaga jest mechanizmem wybierajcym bodce, na ktre
naley zareagowa. S to bodce wane dla
jednostki, a nie bodce majce na przykad
pewne z gry okrelone cechy fizyczne.
W pewnych sytuacjach nie reagujemy na
wrzaski innych, a interesuje nas tylko
cichy szept, poniewa przenosi on dla
nas wanie istotn informacj. Na tym
polega uwolnienie si od zdeterminowania
zachowania przez same tylko waciwoci
bodcw, o czym pisa cytowany wczeniej
Kahneman.
Zadaniami, ktre ujawniaj ten aspekt
uwagi, s te same zadania, ktre byy
przedmiotem zainteresowania teorii filtrw uwagowych. Mog to by zarwno
zadania typu dichotic listening, lub te
zadania, ktre angauj zmys wzroku. Neisser i Becklen w swoim eksperymencie
naoyli na siebie dwa nagrania magnetowidowe (por. ryc. 3.8.).
W jednym z nagra przedstawiona bya
zabawa w apki", polegajca na tym, e
jedna osoba trzyma donie zwrcone w d
nad domi drugiej osoby, zwrconymi
w gr. Osoba, ktrej donie znajduj si
pod spodem, stara si uderzy w wierzch
doni drugiej osoby. Ta z kolei stara si
unikn uderze, cofajc donie w odpowiednim momencie. Kiedy atakujcemu"
nie uda si trafi przeciwnika, nastpuje
zmiana rl. Drugie nagranie przedstawiao
grup trzech osb grajcych w pik.

98

PSYCHOWGIA POZNANIA

RYCINA 3.8 Bodce stosowane w eksperymencie Neissera i Becklena (1975)

Obrazki A i B naoono na siebie i uzyskano obrazek C. Badani dobrze rejestrowali zdarzenia, wtedy kiedy mieii zwraca
uwag tylko na jeden ich cig (gra w apki", gra w pitk), natomiast ich funkcjonowanie pogarszao si, kiedy mieli
rejestrowa rwnoczenie oba cigi.

Zadanie badanych polegao na ledzeniu

jednego nagrania i na ignorowaniu drugiego. Badani mieli ponadto naciska na
klucz, kiedy zaszo jakie zdarzenie (rzut
pik, prba uderzenia). Przy 40 zdarzeniach na minut, na ktre badani mieli
zareagowa, poprawno reakqi w wypadku dwch naoonych na siebie nagra
bya niemal taka sama jak w wypadku
ledzenia jednego z tych nagra z osobna.
Czsto bdw nie przekraczaa 3%.
Badacze stwierdzili take, e wynik taki
uzyskiwany jest ju w pierwszej prbie i nie ulega on wyranym zmianom
wskutek wiczenia. Natomiast w wypadku,
kiedy badani musieli ledzi obie gry
rwnoczenie i reagowa na zachodzce
w nich zdarzenia, ich funkcjonowanie ulegao znacznemu pogorszeniu. Zadanie polegajce na ledzeniu tylko jednej zabawy
byo dla badanych naturalne i nie sprawiao
im adnych trudnoci. Oba cigi zdarze
nie rniy si od siebie ze wzgldu
na zaangaowanie specyficznej modalnoci
czy ze wzgldu na lokalizacj zdarze
w polu widzenia, lecz ze wzgldu na ich
wewntrzn struktur. Neisser twierdzi,

e tylko w wypadku epizodu, na ktrym

badani koncentrowali uwag, angaowany
by peny cykl percepcyjny. Cykl ten obejmuje oczekiwania oparte na istniejcych
schematach poznawczych, procesy przeszukiwania otoczenia (eksploracja) oraz
pobieranie informacji z otoczenia. Tylko
wtedy jednostka potrafi wiadomie zarejestrowa dane zdarzenie albo, mwic
inaczej, koncentruje na nim uwag, albo
jeszcze inaczej - powica mu zasoby
poznawcze.
Zinterpretujmy te wyniki na gruncie
teoretycznym. Dziki uwadze jednostka
pobraa pewne informacje ze rodowiska i moga je dokadnie zinterpretowa.
Pozostae informacje nie byy pobierane,
nie mogy zatem by dokadniej analizowane, poniewa nie zostay zaktywizowane odpowiednie schematy poznawcze. Jeli uwaga ma du pojemno, to
oprcz informaq'i ledzonych, uznawanych
za wane, czowiek moe pobiera z otoczenia informacje mniej wane i poszukiwa schematw poznawczych, do ktrych pasowayby te dodatkowe informacje.

UWAGA

Jeeli tak si dzieje, to szybko wykonywania zada poznawczych moe ulega

zmniejszeniu, poniewa cz dostpnych
poznawczych mocy przerobowych" kierowana jest na obsug tej dodatkowej
czynnoci poznawczej.
Pojcie pojemnoci uwagi w koncepcji
Daniela Kahnemana okrela ilo naszych
zasobw poznawczych, ktre moemy powici czy skierowa na radzenie sobie
z rnymi problemami i zadaniami. To
kierowanie zasobw poznawczych na rozwizywanie rnych zada zaley od wielu
czynnikw. Niej przedstawiamy niektre
z nich:
1. Trudno zadania. Zadania atwe wy
magaj uycia niewielkich zasobw po
znawczych, natomiast zadania trudne
- duych zasobw. Dlatego te w trak
cie radzenia sobie z zadaniami atwymi
moemy wykonywa inne czynnoci na przykad w trakcie obliczania, ile
bd kosztoway trzy filmy Kodaka przy
cenie jednego filmu 12 zotych, mo
emy sucha wiadomoci radiowych
z odbiornika znajdujcego si w skle
pie. Natomiast uwane suchanie wia
domoci w trakcie obliczania przysu
gujcej w danym roku ulgi podatkowej
jest bardzo trudne, czy wrcz nie
moliwe, poniewa wszystkie zasoby
poznawcze zostaj skierowane na wy
penianie PIT-u oraz na interpretacj
przepisw regulujcych wysoko po
datku.
2. Poziom pobudzenia. Przy wyszym po
ziomie pobudzenia dostpna jest wik
sza ilo zasobw poznawczych ni
przy poziomie niskim. Kiedy jestemy
bardzo senni, mamy na og kopoty
z wykonywaniem zoonych zada po
znawczych. Wysoko poziomu pobu
dzenia zaley z kolei od trudnoci za-

dania. Takie rozwizanie jest korzystne

adaptacyjnie, gdy napotykajc zadania
atwe, nie musimy angaowa si bez
reszty, a moemy uy tylko zasobw
niezbdnych. Zadania trudne pobudzaj
nas silniej, dziki czemu mamy wystarczajc ilo zasobw, by sobie z nimi
poradzi.
3. Polityka alokacyjna" albo polityka
inwestycyjna systemu poznawczego.
Czowiek wybiera to, co bdzie przedmiotem jego aktywnoci poznawczej.
Zdarzaj si niekiedy wyjtki od tej
reguy - na przykad u ludzi z zespoem
stresu pourazowego (PTSD) wystpuj
zjawiska intruzywne (Tallis, 1999; Maruszewski, 2000a), czyli myli i obrazy
wystpujce w sposb natrtny i czsto wbrew woli jednostki. Najczciej
jednak sami wybieramy to, co bdzie
przedmiotem naszego zainteresowania
czy analizy poznawczej. Na t polityk
inwestycyjn" wpywaj:
a) Chwilowe intencje czy stany mo
tywacyjne - na przykad kiedy od
czuwamy gd, rozgldamy si za
sklepem spoywczym albo za jak
restauracj czy barem.
b) Trwae dyspozycje sprawiaj, e lu
dzie poszukuj specjalnych rodza
jw informacji albo podejmuj si
specjalnych zada. To poszukiwanie
informacji dawniej okrelano mia
nem zainteresowa. Natomiast po
szukiwanie szczeglnych rodzajw
zada wykracza poza zainteresowa
nia. Na przykad mionicy parowo
zw bd poszukiwali specjalnych
publikacji albo miejsc, gdzie mona
znale te pojazdy. Mionicy szarad
bd spdzali wiele czasu na ich
rozwizywaniu, a detektywi - na
rozwizywaniu zagadek kryminal
nych.

100
c) Ocena zapotrzebowania na zasoby
umysowe. Jest to proces kontrolny, realizowany z poziomu metapoznania. Zanim podejmiemy si jakiejkolwiek aktywnoci poznawczej,
sprawdzamy, czy potrzebna nam bdzie dua ilo zasobw poznawczych, czy te nie. Mona to zrobi przed podjciem tej aktywnoci,
analizujc zoono zadania albo
jego podobiestwo do zada, jakie rozwizywalimy kiedy. Mona
zrobi to rwnie w trakcie rozwizywania zadania, kiedy na podstawie postpw w pracy moemy
si przekona, czy zaangaowalimy
si w t prac w wystarczajcym
stopniu.
Gwnym czynnikiem, ktry wpywa
na nasze funkcjonowanie, jest zatem ilo
zainwestowanego wysiku poznawczego.
Schematycznie model Kahnemana mona
przedstawi tak, jak na rycinie 3.9. Z
modelu tego wynika, e jednostka dysponuje jednym rdem zasobw uwagi.
Na poziomie empirycznym oznacza to,
e jeli w trakcie wykonywania jakiego
zadania czowiek ma rwnoczenie wykonywa drugie zadanie - czyli angaujemy
uwag podzieln - to jego sprawno si
zmniejszy. Czowiek musi bowiem dzieli
swj wysiek poznawczy na dwa zadania.
Skoro jest to wysiek poznawczy zwizany z wykonywaniem zada, to mona
przypuszcza, e zmniejszenie tego wysiku, powiconego na ktrekolwiek z zada, doprowadzi do utrzymania pierwotnej
sprawnoci funkcjonowania.
Jak mona zmniejszy ten wysiek?
Jedn z metod jest dobre opanowanie wykonywania zadania. Dobrym przykadem
s wyniki eksperymentu Spelke, Hirsta
i Neissera (1976). W tym badaniu wy-

PS/CHOLDGIA POZNANIA

korzystywano zadanie podwjne. Polegao

ono na cichym czytaniu tekstu i jednoczesnym pisaniu dyktanda. Badani studenci
wiczyli si w wykonywaniu tego zadania
przez sze tygodni. Okazao si, e po
upywie tego czasu przestali popenia
bdy w dyktandzie, a jednoczenie czytali
tekst z penym zrozumieniem. Wynika
std, e ludzie dysponuj ograniczon pul
zasobw uwagi. T pul mog rozdzieli
na dwa zadania. Jeli zadania te s bardzo
trudne, to mog je wykonywa wolniej,
popeniajc przy okazji wiele bdw, natomiast jeli wskutek wiczenia zadania
te stan si atwiejsze, to nie bdzie wystpowaa adna interferencja, wynikajca
z wprowadzenia drugiego zadania, w porwnaniu z sytuacj, w ktrej jednostka
wykonuje tylko jedno zadanie.
Teoria Kahnemana naley do teorii
postulujcych istnienie jednej puli zasobw uwagi. Schematycznie tak koncepcj
przedstawia na rycina 3.10.
Kade dodatkowe zadanie pochania zasoby uwagi i prowadzi do oglnego pogorszenia w wykonywaniu zada pozostaych.
Zauwamy jednak, e istniej takie
zadania, ktre wykonujemy tak samo dobrze wtedy, kiedy zajmujemy si tylko
jednym z nich, jak i wtedy, kiedy musimy wykona oba. Nie musz by one
bardzo zautomatyzowane. Pamitam, e
kiedy po raz pierwszy prasowaem koszul, suchaem jednoczenie dziennika
radiowego. Prasowanie koszuli byo dla
mnie czynnoci cakowicie now i wymagao duej uwagi - musiaem pilnowa,
by nie przypali koszuli i nie zostawi zaprasowanych fadek w najmniej odpowiednich miejscach. Dokadnie zrozumiaem
i zapamitaem wiadomoci przedstawione
w dzienniku radiowym. Obserwacje tego
typu mona wyjani za pomoc teorii

101

UWAGA

RYCINA 3.9 Schemat przedstawiajcy teori zasobw uwagi Kahnemana

Jest to zmodyfikowana wersja rysunku przedstawionego w pracy Kahnemana Attention andeffort (1973, s. 10).

102

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Dostpne zasoby
umysowe

przydzielone
do zadania 1
Bodce
przydzielone
do zadania 2

Wybrany
rodzaj
aktywnoci

Zachowanie

RYCINA 3.10 Koncepcja pojedynczej puli zasobw uwagi

Im wicej zasobw uwagi zostanie przeznaczonych do wykonania zadania 1 (mona przedstawi to obrazowo jako
zwikszenie powierzchni zajmowanej przez zasoby przydzielone do zadania 1), tym mniej mona ich powici na
wykonanie zadania 2. Zadanie 2 bdzie zatem wykonywane na gorszym poziomie.

zasobw uwagi specyficznych dla modalnosci (Gopher, Navon, 1979). Teoria ta

zostaa schematycznie przedstawiona na
rycinie 3.11.
W opisanym przykadzie jedno zadanie
angauje zasoby uwagi specyficzne dla
modalnosci wzrokowej i dotykowej (prasowanie), drugie za - zasoby specyficzne dla
modalnosci suchowej. Z tego wanie powodu oba rodzaje zada mona wykonywa

bez specjalnego uszczerbku dla sprawnoci

w zakresie ktregokolwiek z nich.
Teorie zasobw uwagi wyjaniaj zjawisko uwagi podzielnej, pojawiajce si
w wypadku zada zoonych. Wykonywanie tych zada poprawia si w wyniku
wiczenia, w zwizku z tym zadania te
angauj mniejsz pul zasobw uwagi,
a tym samym w mniejszym stopniu konkuruj o ograniczon pul zasobw po-

Dostpne zasoby
umysowe

Zachowanie

Bodce

modalno 1

Wybrany typ
aktywnoci

modalno 2

Wybrany typ
aktywnoci

RYCINA 3.11 Teoria zasobw uwagi specyficznych dla modalnosci

Kada modalno posiada wasn pul zasobw. Zaangaowanie wszystkich zasobw w obrbie danej modalnosci nie
ogranicza moliwoci wykorzystywania zasobw z innej modalnosci. Wykonanie zadania 1 i 2 moe by na wysokim
poziomie, jeli zadania te angauj inne modalnosci.

UWAGA

znawczych. Ta koncepcja traktuje uwag

jako zjawisko czy proces znajdujcy si
w wikszym stopniu pod kontrol jednostki, ktra sama moe decydowa o tym,
na czym skoncentruje swj wysiek poznawczy. Jest to rozwizanie odmienne

103
ni to, ktre proponuj teorie filtra: to
wymagania zadania czy wrcz waciwoci
bodcw decyduj o tym, na czym zostanie skoncentrowana uwaga. Teorie te
moglibymy okreli jako bardziej apodmiotowe.

3.4. Dystraktory
Analiza uwagi winna take uwzgldni
waciwoci dystraktorw, czyli bodcw
odwracajcych uwag. Dystraktory mona
poklasyfikowa ze wzgldu na ich pochodzenie: mog by one bodcami pochodzcymi z zewntrz, albo te mog to
by bodce, ktre jednostka niejako sama
sobie eksponuje. Wikszo danych analizowanych w literaturze przedmiotu dotyczy dystraktorw zewntrznych, ktre
nie s kontrolowane przez jednostk, lecz
podlegaj kontroli badacza.
Faktycznie jednak znaczna cz naszej
aktywnoci psychicznej dotyczy bodcw
czy informacji, ktre sami sobie eksponujemy", czy do ktrych wystpienia sami si
przyczyniamy. Inaczej mwic, w bardzo
wielu wypadkach sama jednostka zadaje
sobie rne procesy, ktre mog zakca
jej aktywno poznawcz. Spraw odrbn
jest to, czy dystraktory te pojawiaj si
w wyniku dziaa intencjonalnych, czy te
dziaa nieintencjonalnych. W wikszoci
wypadkw stanowi one wynik dziaa
nieintenq'onalnych - to znaczy jednostka
robi co, co prowadzi do pojawienia si
dystraktorw, chocia ich wywoanie wcale
nie byo jej zamiarem. Przykadowo, kiedy
czowiek wykonuje jak czynno, zaczyna si zastanawia, czy potrafi wykona

j w sposb mistrzowski. Dalsze zastanawianie si nad tym pytaniem przywodzi

mu na myl wiele sytuacji, w ktrych nie
udao mu si osign sukcesu. To dalej
prowadzi do pojawienia si przekonania
o niskich kompetencjach, a to z kolei zniechca do wkadania maksymalnego wysiku i starannoci w realizowan aktualnie
czynno.
Aby nasza analiza miaa charakter
peny, uzupenimy j o klasyfikacj form
aktywnoci wykonywanej pod kontrol
uwagi. Aktywno ta moe mie charakter zewntrzny, to jest moe wiza
si z wykonywaniem pewnych czynnoci, na przykad przepisywaniem tekstu
na komputerze. Czynno ta ma gwnie
charakter motoryczny i nie wymaga aktywnoci intelektualnej (z wyjtkiem tych
sytuacji, kiedy w tekcie czsto powtarzaj si pewne sowa i czowiek zastanawia si, w jaki sposb wykorzysta ten
fakt do przyspieszenia pisania). Aktywno
czowieka moe te mie charakter wewntrzny, to jest moe on zastanawia si
nad rozwizaniem rnych problemw albo
planowa jakie dziaania w bliskiej lub
dalekiej przyszoci.
Krzyujc ze sob te dwa podziay, uzyskujemy klasyfikacj sytuacji, w ktrych

104

PSfCHOLDGIA POZNANIA

pojawiaj si dystraktory. Sytuacje te s

rne od strony jakociowej i cieszyy
si zrnicowanym zainteresowaniem badaczy zajmujcych si uwag. Klasyfikacj
t przedstawiono w tabeli 3.2.
Gdyby odnie si do typowych sytuacji bdcych przedmiotem bada eksperymentalnych, to z reguy badaczy interesoway sytuacje znajdujce si w grnym
wierszu tabeli. Inaczej mwic, zajmoway ich zjawiska, ktre mog podlega
peryferycznym oddziaywaniom bodcw
zewntrznych, a wic zarwno pewne zachowania, jak te czynnoci psychiczne,
ktrych przebieg modyfikowany jest przez
dystraktory. Do tej kategorii nale klasyczne badania nad rnymi formami
uwagi selektywnej i podzielnej. Prowadzone s te niekiedy studia nad aktywnoci zewntrzn, ktra moe by
zakcana przez dystraktory wewntrzne
(pierwsza kratka w dolnym wierszu tabeli).
Przykadem mog by badania, w ktrych
badacze staraj si okreli, jaki wpyw na
sprawno wykonywania rozmaitych zada
mog mie na przykad myli o dawnych
niepowodzeniach.

Natomiast sytuacja zilustrowana w ostatniej kratce tabeli, kiedy procesy wewntrzne zakcane s przez dystraktory
wewntrzne, jest awersyjna dla wielu badaczy. Moliwo kontrolowania zmiennych jest w niej bowiem stosunkowo niewielka. A przecie sytuacje takie znamy
z ycia codziennego i mog by one przedmiotem udrki dla wielu ludzi. S to sytuacje, w ktrych w trakcie jakiej czynnoci
psychicznej zaczynaj si pojawia myli
intruzywne albo ruminacje. Myli oraz obrazy intruzywne pojawiaj si niezalenie
od woli jednostki i maj charakter natrtny.
Najczciej dotycz one spraw nieprzyjemnych. Prby ich usunicia daj niekiedy
efekt paradoksalny, to znaczy powoduj ich
pojawianie si z jeszcze wiksz czstoci. Jest to tak zwany efekt rykoszetu
(Wegner, 1989). Wegner wysun hipotez, e powstrzymywanie si od pewnych
myli moe prowadzi do utraty kontroli
nad pewnymi formami wasnego ycia psychicznego: Zniesienie tumienia prowadzi
do rykoszetu w zakresie ekspresji, a to wymaga coraz silniejszego tumienia w celu
wyeliminowania niepodanych myli. To

TABELA 3.2 Klasyfikacja dystraktorw w relacji do typu aktywnoci podejmowanej przez

jednostk
CZYNNO 0 CHARAKTERZE

dystraktory - bodce

zewntrzne

peryferyczne
dla danej formy
aktywnoci

wewntrzne

ZEWNTRZNYM

WEWNTRZNYM

odgos karetki zaguszajcy

muzyka u ssiada w czasie

rozmow

planowania tekstu referatu

myli o nieprzyjemnym spotkaniu w myli o odrzuceniu w

czasie prowadzenia samochodu

czasie pisania artykuu

UWAGA

silniejsze tumienie z kolei daje jeszcze

silniejszy rykoszet (...) prowadzc do myli, ktre wystpuj niesychanie czsto
i uporczywie" (Wegner, 1989, s. 170).
Zjawiska tego typu s czsto obserwowane w psychoterapii. Badania nad efektem rykoszetu przedstawimy w rozdziale
powiconym myleniu. Z kolei ruminacje
polegaj na przeuwaniu" pewnych myli.
Jednostka wielokrotnie wraca do pewnych problemw, ale w przeciwiestwie
do typowych myli intruzywnych ruminacje nie maj charakteru przymusowego
- s one jednak motywem przewodnim
myli.
Pojawia si pytanie, jaka jest funkcja
adaptacyjna tych myli. Tallis (1999) rozpatruje myli intruzywne w perspektywie ewolucjonistycznej, ktra jako schemat wyjaniania okazuje si nad wyraz
pojemna. Uwaa on, e myli intruzywne
oraz inne zjawiska, nad ktrymi jednostka
nie sprawuje wiadomej kontroli, sprzyjaj adaptacji, poniewa poszerzaj repertuar czynnoci psychicznych oraz zachowa organizmu. Zjawiska takie pozwalaj wyj poza istniejce schematy, tryby
rozumowania i postpowania, mog by
wic czynnikiem sprzyjajcym twrczoci.
Maj one jednak ciemn stron: Nieintencjonalne zjawiska psychiczne mog
by tak wane dla rozwoju intelektualnego
czowieka, jak przypadkowe mutacje genw dla procesu ewolucji (...); jednake
cen pacon za plastyczno psychiczn
jest nage pojawianie si w wiadomoci niepodanych myli i obrazw strumienia pieka w metaforze D. H.
Lawrence'a" (Tallis, 1999, s. 282). Barlow (1988) uznaje zjawiska intruzywne
za prymitywny system alarmowy, ktry
ma za zadanie przygotowa jednostk do
specyficznego dziaania zaradczego. System ten musi dziaa w sposb niespe-

105
cyficzny i niezawodny, poniewa pominicie jakiegokolwiek sygnau moe powodowa powane i nieodwracalne konsekwencje. Analizowalimy taki wypadek
w teorii detekcji sygnaw. Kiedy negatywne konsekwencje pominicia sygnau
s wysokie, jednostka moe decydowa
si na reakcje typu faszywy alarm. Wyjanienie odwoujce si do tego systemu
alarmowego jest do oczywiste w wypadku osb cierpicych na zesp stresu
pourazowego (PTSD). W PTSD alarmy
pojawiaj si pod wpywem bodcw, ktre
mniej lub bardziej przypadkowo skojarzyy
si z pierwotn traum. Przygotowuj
jednostk do dziaania, cho wielokrotnie okazuje si, e dziaanie takie jest
niepotrzebne. Zjawiska intruzywne mog
pojawia si take wtedy, kiedy dopyw
stymulacji z zewntrz jest wyranie zredukowany, a wic na przykad w pnych godzinach wieczornych i nocnych.
Z tego te wzgldu wiele osb poszukuje stale nowej stymulacji - dziki niej
moe odpdzi niepodane myli i obrazy. Myli te i obrazy mog jednak pojawia si w najbardziej nieoczekiwanych
chwilach.
Zjawiska intruzywne stawiaj przed
nami problem tego, w jakim stopniu
moemy kontrolowa swoje zaangaowanie psychiczne, a w jakim pewne procesy przebiegaj niezalenie od nas samych. Problem ten moemy sparafrazowa, mwic, co takiego rni sytuacje, w ktrych mwimy Ja myl",
od sytuacji Pomylao mi si". Psychologowie od lat siedemdziesitych problem ten okrelaj jako problem czynnoci automatycznych i kontrolowanych.
Czynnoci te bd przedmiotem naszego zainteresowania w nastpnym paragrafie.

106

PSfCHOLOGIA POZNANIA

3.5. Czynnoci automatyczne i kontrolowane

Przedstawiona w poprzednim paragrafie
analiza wskazuje, e istnieje wiele czynnoci, ktre moemy wykonywa poza wiadom kontrol, a tylko cz czynnoci
wykonujemy z pen kontrol. Do czynnoci wykonywanych bez udziau wiadomej kontroli nale nie tylko zjawiska
intruzywne, lecz take czynnoci, ktre
s bardzo dobrze opanowane albo - mwic technicznie - przeuczone. Czynno
jest wykonywana nadal, pomimo e zosta
osignity pewien poziom doskonaoci.
Kiedy piszemy list, nie musimy si zastanawia, jak czy litery ze sob. Kiedy
prowadzimy samochd, nie musimy si
zastanawia, czy jedziemy na waciwym
biegu, nie musimy szuka dwigni zmiany
biegw, nie musimy zastanawia si nad
tym, na ktrym biegu mamy pokona skrt

w boczn uliczk i tak dalej. Natomiast

pocztkujcy kierowca prowadzi samochd
pod pen wiadom kontrol. Pamitam,
e uczc si prowadzi samochd, pytaem
instruktora, przy jakiej prdkoci mam
zmienia bieg na wyszy. Uzyskana odpowied Bdziesz sysza" bya dla mnie absolutnie niesatysfakcjonujca. Dopiero gdy
osignem pewn wpraw w prowadzeniu
samochodu przekonaem si, e bya to
trafna odpowied.
Rozrnienie na procesy automatyczne
i kontrolowane zostao wprowadzone przez
Posnera i Snydera (1975) oraz Schneidera
i Shiffrina (1977). Ci ostatni przeprowadzili
dobrze kontrolowane badania nad obiema
grupami procesw. Waciwoci procesw
automatycznych i kontrolowanych zestawiono w tabeli 3.3.

TABELA 3.3 Porwnanie waciwoci procesw automatycznych i kontrolowanych

PROCESY AUTOMATYCZNE

PROCESY KONTROLOWANE

Nie angauj wiadomoci.

Mae zapotrzebowanie na zasoby uwagi.

Angauj wiadomo.
Due zapotrzebowanie na zasoby uwagi.

Przebiegaj w sposb rwnolegy, wskutek czego

mona wykonywa rne czynnoci rwnoczenie.

Przebiegaj w sposb sekwencyjny: do wykonania

nastpnej czynnoci mona przystpi wwczas,
kiedy zakoczona zostanie czynno poprzednia.

Zadania dobrze znane i atwe.

Zadania nowe i o duym stopniu trudnoci.

Dua szybko wynikajca z dobrego opanowania danej czynnoci i moliwoci pracy w trybie
rwnolegym.

Maa szybko wynikajca albo z duej zoonoci

czynnoci, niewielkiego stopnia jej opanowania albo
z koniecznoci wykonywania jej w sposb sekwencyjny.

Wykorzystuj proste procesy poznawcze.

Wykorzystuj zoone procesy poznawcze.

UWAGA

Do procesw automatycznych nale

midzy innymi procesy przetwarzania
przeduwagowego. Dobr ilustracj tych
procesw jest eksperyment przeprowadzony przez Corteena i Wooda (1972).
W eksperymencie tym wytwarzano najpierw odruch warunkowy zwizany z przeywaniem emocji ujemnej. Badanym w fazie treningu eksponowano rne bodce
sowne, a wrd nich nazwy pewnych
miast. Nazwy te wzmacniano, stosujc
lekkie uderzenie prdem elektrycznym.
Po pewnym czasie u badanych pojawia
si wyrana reakcja emocjonalna na nazwy
tych miast. Jej wskanikiem by wzrost
elektrycznego przewodnictwa skry (reakcja skrno-galwaniczna GSR). W nastpnej
fazie eksperymentu badani wykonywali
zadanie typu suchania dwuusznego. Do
jednego ucha eksponowano im za porednictwem suchawek tekst, ktry mieli
powtarza sowo w sowo w trakcie jego
suchania, do drugiego ucha za rne,
niepowizane ze sob sowa, wrd ktrych znajdoway si nazwy miast. Aczkolwiek badani cakiem poprawnie wykonywali czynno nakazan instrukcj,
to jest powtarzali tekst, to jednoczenie
pojawiy si silne GSR na nazwy miast
eksponowane do drugiego ucha. Jest rzecz interesujc, e nazwy te nie docieray do wiadomoci badanych, mimo
e reagowali na nie wzrostem napicia.
Okazao si rwnie, e GSR nie pojawiaa
si na bodce, ktrych nie wzmacniano
prdem elektrycznym w fazie treningowej.
Wreszcie wystpi jeszcze jeden dodatkowy efekt: GSR pojawiaa si take na
nazwy miast, ktre badanym eksponowano
po raz pierwszy. Byy to nazwy, ktrych
nie eksponowano w fazie treningowej.
Wynikaoby std, e w wypadku tych komunikatw, na ktre jednostka nie zwraca
uwagi, wystpuje nie tylko zdegradowana

107
analiza, sprowadzajca si do sprawdzenia ich oznakowania emocjonalnego, lecz
take analiza ich znaczenia.
To ostatnie zjawisko okrela si mianem generalizacji semantycznej. Polega
ona na wystpieniu reakcji warunkowej nie
tylko na waciwy bodziec warunkowy (tu:
bodziec wywoujcy wzrost napicia emocjonalnego), lecz take na bodce do niego
podobne. Generalizacja semantyczna moga pojawi si wskutek dziaania jednego
z dwch hipotetycznych mechanizmw.
Pierwszy z nich mg by uruchamiany
ju w trakcie warunkowania, kiedy badany
zda sobie spraw z tego, e wszystkie
bodce, po ktrych wystpowa szok elektryczny, to nazwy miast. W takim wypadku
w pamici semantycznej wszystkie nazwy
miast kojarzyy si w pewnym stopniu
z szokiem. Drugi z tych mechanizmw
mg by uruchamiany pniej, podczas
wykonywania zadania typu dichoic listening. Nazwy miast, ktre nie byy poprzednio wzmacniane za pomoc prdu
elektrycznego, pojawiajce si w komunikatach, na ktre jednostka nie zwracaa
uwagi, mogy w pewnym stopniu pobudza
odpowiadajce im reprezentacje w sowniku wewntrznym. Aktywizacja tych reprezentacji moga rozprzestrzenia si na
pozycje ssiednie pod wzgldem semantycznym. Niektre z tych pozycji to te,
ktre wczeniej kojarzono z uderzeniem
prdem elektrycznym. Ten ostatni mechanizm w przeciwiestwie do poprzedniego
moe dziaa bez udziau wiadomoci.
Logan (1988) zwrci uwag na to, e
podzia na czynnoci automatyczne i kontrolowane jest duym uproszczeniem. Zarwno grupa czynnoci automatycznych,
jak i grupa czynnoci kontrolowanych zawiera czynnoci o bardzo rnym charakterze. Na przykad do czynnoci automatycznych nale midzy innymi efekt

108
torowania percepcyjnego, czyli zjawisko
polegajce na uatwieniu spostrzegania
wskutek odebrania wczeniej jakiego innego bodca (bodziec ten nie musi zosta uwiadomiony), oraz procesy odpowiedzialne za zawizywanie krawata. Torowanie percepcyjne nie moe zosta uwiadomione, chobymy tego bardzo chcieli,
nie moemy take wiadomie wpiyn
na jego przebieg. Natomiast zawizywanie krawata zwykle ma charakter automatyczny, chocia przy pewnym wysiku
potrafimy uwiadomi sobie kolejne fazy
tej czynnoci, a take j zmodyfikowa.
To samo zastrzeenie dotyczce niejednorodnoci dotyczy klasy procesw kontrolowanych. Mog napisa list, zawierajcy myli i zwroty, ktrych nigdy dotd
nie uywaem, ale mog te napisa list
dotyczcy spraw zawodowych, ktry zawiera pewne gotowe zwroty i stwierdzenia, pewne zbiory informacji, ktre umieciem jako caostki, majce informowa
odbiorc na przykad o moich zainteresowaniach, czy publikacjach.
Jest jeszcze jedna sprawa, na ktr
warto zwrci uwag. Czynnoci kontrolowane mog sta si czynnociami
automatycznymi. Dzieje si tak dziki procesowi uczenia si. Wielokrotne powtarzanie jakiej czynnoci moe doprowadzi
do jej przeuczenia, czyli do automatyzacji.
Oczywicie, jest to inny rodzaj automatyzacji anieli ten, ktry wystpuje w wypadku torowania percepcyjnego.
Z powyszych uwag wynika, e podzia
na czynnoci automatyczne i kontrolowane
nie jest podziaem ostrym, e istnieje
pynne przejcie od czynnoci automatycznych do kontrolowanych. Czynnoci kontrolowane mog sta si czynnociami automatycznymi; niektre, cho nie wszystkie czynnoci automatyczne mog sta
si czynnociami kontrolowanymi. Bada-

PS/CHOdGIA POZNANIA

cze uwagi zaproponowali dwie koncepcje automatyzacji: koncepcj integrowania

procedur (Anderson, 1983; Laberge i Samuels, 1974) oraz koncepcj egzemplarzy
(Logan, 1988).
Pierwsza z tych koncepcji zakada, e
automatyzacja jest procesem stopniowym.
Uczymy si pocztkowo pojedynczych elementw czynnoci, a potem czymy je
ze sob w wiksze caoci. Na przykad
podczas nauki pisania uczymy si najpierw
wykrela linie proste w rozmaitych pooeniach (poziomie, pionowe i ukone),
nastpnie opanowujemy rysowanie krzywych zamknitych i otwartych (kka,
elipsy, niedomknite kka, niedomknite
elipsy), a na kocu kombinacje prostych
i krzywych (laseczki", jak w wypadku
pisanego 1). Potem uczymy si pisania poszczeglnych liter, zoonych z kombinacji
tych elementw, a wreszcie uczymy si
pisania stw. Pocztkowo sowa piszemy
jako zestawy liter, a potem ju jako pewne
caoci. Potem uczymy si pisania zestaww sw - tu dobrym przykadem jest
wasny podpis albo zwroty grzecznociowe
uywane w korespondencji. Proces taki
u dzieci automatyzuje si szybko i pniej
jest mao podatny na wiadom kontrol.
Natomiast u dorosych przebiega on wolniej i jest dostpny kontroli w znacznie
wikszym stopniu. Przykadem tak rozumianego procesu automatyzacji mog by
wyniki prowadzonych ju w XIX wieku
bada nad uczeniem si alfabetu Morse'a
przez telegrafistw. Telegrafici uczyli si
tego alfabetu podobnie jak dzieci: najpierw
uczyli si pojedynczych liter zapisywanych
w postaci zestaww kropek i kresek, potem opanowywali pisanie sw, a dopiero
na kocu - zestaww sw. Proces uczenia
si przebiega jednak znacznie wolniej i telegrafici potrafili zawsze odtwarza wiadomie poszczeglne czci tego materiau.

109

UWAGA

Teoria egzemplarzy zostaa sformuowana przez cytowanego poprzednio Gordona Logana (1988). Logan uwaa, e
proces uczenia si jest wkomponowany
w kontekst wykonywania pewnej czynnoci. Ludzie ucz si pewnych moduw tej czynnoci i te moduy wi
ze specyficznymi bodcami. Na przykad ucz si specyficznych sposobw
kierowania samochodem w rnych warunkach drogowych i atmosferycznych.
Uruchamiaj poszczeglne moduy, kiedy
jest im to potrzebne. Koncepcja Logana pokazuje zatem, e zachowania
zautomatyzowane w pewnych wypadkach
mog by zachowaniami elastycznymi.
Jest to ju wyrana rnica w stosunku do wczeniejszego pogldu na
procesy zautomatyzowane, ktry zakada, e procesy te przebiegaj w sposb
sztywny.
Aczkolwiek procesy automatyczne
uatwiaj nam funkcjonowanie poznawcze,
w pewnych wypadkach mog prowadzi do
rozmaitych deficytw w zakresie zachowania. Przykady takich deficytw wystpujcych w yciu codziennym przedstawia
tabela 3.4.
Aby lepiej zrozumie bdy wynikajce z dziaania procesw automatycznych,
przeanalizujmy rycin 3.12.

Opisana sytuacja - jak wynika z rysunku - zwizana jest z funkcjonowaniem

automatycznym. w podj pewn czynno poza kontrol uwagi. Przedstawiona
na rysunku sytuacja moe by przykadem
bdu zalenego od danych, albo te przykadem bdu opisu. By moe Czytelnicy
znajd jeszcze inne moliwe odpowiedzi.
Przykad powyszy wskazuje take, e
wyodrbnienie przypadkw pasujcych do
kategorii wymienionych w tabeli 3.4 nie
jest wcale takie proste.

RYCINA 3.12 Jaki to bd wynikajcy z dziaania

procesw automatycznych?

3.6. Refleksyjno i bezrefleksyjno

Teoria refleksyjnoci zostaa sformuowana przez Ellen Langer (1978, 1993;
Chanowitz, Langer, 1980). Jest to teoria
nawizujca wprost do teorii kierowania
zasobami uwagi, a take zwizana z rozrnieniem na czynnoci automatyczne i kon-

trolowane. Nawizanie do teorii zasobw

polega na tym, e refleksyjno ujmowana
jest jako adaptacyjne tworzenie kategorii,
ktre dobrze okrelaj zmieniajc si natur otoczenia jednostki, w tym przede
wszystkim otoczenia spoecznego. W kon-

110

PS/CH0U3GIA POZNANIA

cepcji zasobw uwag traktuje si rwnie

jako zdolno do percepcji i kategoryzacji,
Natomiast nawizanie do rozrnienia na
czynnoci automatyczne i kontrolowane

polega na pozornym podobiestwie czynnoci automatycznych do stanu bezrefleksyjnoci, czynnoci kontrolowanych za

- do stanu refleksyjnoci.

TABELA 3.4 Zaburzenia wystpujce w yciu codziennym wynikajce z dziaania procesw

automatycznych

ZABURZENIE

PRZYKAD

Zelizg: rozpoczcie czynnoci rutynowej

powoduje zelizg i kontrol przejmuj procesy automatyczne.

Pewien psycholog przed wyjazdem poszedt

przebra si do sypialni. Rozebra si i zamiast wtoy rzeczy wyjciowe", pooy
si do ka. Dopiero w ku zda sobie
spraw z tego, e chcia si tylko przebra.
Analogiczny wypadek przytrafi si ponad
100 lat temu Williamowi Jamesowi.

Ominicia: przerwanie czynnoci rutynowej

powoduje pominicie pozostaych faz.

Kiedy pisaem kilka opinii na temat asystentw {stao si to niestety czynnoci

automatyczn). Kilka telefonw, a potem
konieczno pjcia do dziekana spowodoway, e po prostu wyczyem komputer, nie
zapisujc opinii na dysku.

Perseweracje: powtarzanie czci lub caoci procedury.

Kiedy prbujemy naprawi jakie urzdzenie

i nie udaje si to nam, po jakim czasie
zaczynamy powtarza te same ruchy.

Bd opisu: wewntrzny opis planowanego

dziaania prowadzi do wykonania go na zym
obiekcie.

Kupione lody wkadamy do pojemnika na

chleb zamiast to zamraarki. Pewien psycholog klucze od swojego pokoju schowa
do szafy z ksikami i zamkn j na inny
klucz. Inny psycholog, wychodzc z pokoju,
zapuka do drzwi od wewntrz (na dodatek
by to jego wasny pokj).

Bdy zalene od danych: informacja sensoryczna przejmuje kontrol nad przebiegiem

dziaania planowanego.

Pewna osoba podczas wybierania numeru

telefonicznego dodaa do tego numeru cen
sukienki, o ktrej rozmawiay dwie inne
osoby w tym samym pokoju.

Bdy asocjacyjne; silne skojarzenia wyzwalaj zt czynno rutynow.

Osoba siedzca w pokoju mwi Prosz

wej", gdy dzwoni telefon.

Brak aktywacji do zakoczenia czynnoci.

Idziemy do innego pokoju, zapominajc po co.

Wasna modyfikacja i rozszerzenie zestawienia sporzdzonego przez Sternberga (1996).

UWAGA

Refleksyjno i bezrefleksyjno pojmowane s jednak przez Langer bardzo

szeroko, jako ...podstawowe stany organizmu jako caoci (sposoby istnienia), ktre
obejmuj zarwno czynniki poznawcze, jak
i afektywne. (...) Refleksyjno uwaam
za swoicie manifestowany stan gotowoci
i ywej wiadomoci. Oglnie refleksyjno przejawia si w aktywnym przetwarzaniu danych, odznaczajcych si poznawczym rnicowaniem: tworzeniem nowych
kategorii i rozrnie" (Langer, 1993, s.
139). Faktycznie refleksyjno odnosi si
do osobowoci jako caoci. Koncepcja refleksyjnoci dotyczy procesw kontroli, ale
kontroli rozumianej w sposb specyficzny.
Na pewno nie jest to proste przeniesienie
pojcia kontroli z koncepcji procesw automatycznych i kontrolowanych. W tradycyjnych koncepcjach psychologicznych
kontrola rozumiana bya jako intencjonalne manipulowanie materiaem w celu
uzyskania podanych wynikw" (Chanowitz, Langer, 1980, s. 98). Dlatego te
koncepcje przetwarzania automatycznego
i kontrolowanego pomijaj wiele wanych
faktw. Koncentruj si one na zewntrznych objawach kontroli, to jest na atwoci
dostosowywania zachowania do zmieniajcych si sytuacji, a nie na gbokich
mechanizmach psychologicznych. Uzyskiwanie kontroli obejmuje nie tylko zdolno do osigania podanych wynikw
w zmieniajcych si okolicznociach, lecz
take zmiany Ja, odpowiadajce osiganym
sukcesom lub doznawanym porakom.
Chanowitz i Langer analizuj rozrnienie midzy stanami refleksyjnoci i bezrefleksyjnoci na przykadach czynnoci,
ktre wymagaj wiczenia - ich ulubionym
przykadem wykorzystywanym w analizie
refleksyjnoci i bezrefleksyjnoci jest prowadzenie samochodu. Pisz oni: Ekscytujce w kontroli nad samochodem jest nie

111
tyle to, e mog j sprawowa, lecz to,
i potrafi doprowadzi do tego, e ona
zachodzi" albo Fakt, e Wielki Kanion
jest pikny, nie jest ekscytujcy. W czasie
dowiadczania ekscytujcy jest ruch w kierunku ustabilizowania jego pikna - denie do nadania sensu widokowi, ktrego
nie widzielimy uprzednio" (Chanowitz,
Langer, 1980, s. 99). Owo poszukiwanie
sensu, prowadzce do odczucia pikna, jest
czynnoci refleksyjn, poniewa w jego
trakcie dokonujemy nowych rozrnie
albo wprowadzamy nowe kategoryzacje.
Dokonywanie rozrnie i wprowadzanie nowych kategoryzacji moliwe jest
w kadym momencie opanowywania pewnej czynnoci. Jest to moliwe, a nawet
konieczne w fazie pocztkowej, ale moe
wystpowa take wtedy, kiedy mamy
do czynienia z czynnoci dobrze opanowan. Kiedy po raz kolejny suchamy
tego samego utworu z pyty kompaktowej,
mamy do czynienia zawsze z t sam
sekwenq dwikw. Moemy jednak sucha tej pyty w sposb refleksyjny lub
bezrefleksyjny. W pierwszym wypadku pojawiaj si nowe elementy w utworze,
ktre wywouj w nas nowe wraenia
i budz nowe wzruszenia. Przy suchaniu
bezrefleksyjnym ludzie odwouj si do
powstaej niegdy struktury - oczekuj,
e nastpna cz utworu bdzie taka
sama jak ta, ktrej suchali poprzednio.
Ale dowiadczenie - sparafrazujmy uwagi
Chanowitza i Langer - nie dyktuje nam,
abymy suchali muzyki czy prowadzili
samochd w taki wanie sposb; daje
nam ono moliwo robienia tego na rne
sposoby.
Kontrola nie jest zatem czym, co pozwala uzyskiwa powtarzalne efekty. W tej
koncepcji kontrola jest procesem prowadzcym do uzyskiwania efektw w zmieniajcym si rodowisku. Inaczej mwic,

112
kontrola jest form interakcji midzy zmieniajcym si rodowiskiem i zmieniajcym
si Ja. To wanie prowadzi do coraz
gbszego zaangaowania. Dobr ilustracj tej tezy jest znana historia George'a
Mallory'ego, ktry na pytanie, dlaczego
zdoby Mount Everest, odpowiedzia: Bo
on istnieje". T wypowied Chanowitz
i Langer uzupeniaj o jeszcze jeden element: ... a ja jestem tutaj". Dla wspinacza
Mount Everest byl wyzwaniem, ktremu
naleao sprosta, czyli naleao si na
wspi. Ale ta sama gra dla narciarza jest
innym wyzwaniem - dla Yuichiro Miura
byo to miejsce, z ktrego mona zjecha. Uywajc terminologii wprowadzonej przez Jamesa Gibsona w ekologicznej
teorii spostrzegania, mona powiedzie, e
ten sam obiekt stanowi rne afordancje"
dla rnych osb, czyli - mwic inaczej
- stwarza on rne moliwoci do dziaania (por. par. 2.5.2.). To, czy jednostka
je wykorzysta, zaley od niej samej. To
samo moemy powiedzie o suchaniu
muzyki czy o pisaniu jakiego tekstu. Dla
niektrych ludzi jest to czynno bezrefleksyjna, natomiast dla innych - refleksyjna.
Po utworzeniu pewnej kategorii czy
pewnego rozrnienia nasze funkcjonowanie poznawcze si stabilizuje. Trudno
dostrzec inne kategorie czy inne sposoby interpretacji. W skrajnych wypadkach
czowiek moe zosta usidlony przez kategorie, ktre sobie wczeniej stworzy
i poza ktre nie potrafi wyj w aden sposb. Niekiedy jednorazowy kontakt
z materiaem moe doprowadzi do zjawiska przedwczesnego zwizania poznawczego, to jest do sztywnego interpretowania informacji zaakceptowanych w sposb
bezrefleksyjny. Przytoczmy przykad omawiany przez Chanowitza i Langer (1981).
Wyobramy sobie, e pewna dziewczyna

PSYCHOLDGIA POZNANIA

ktem ucha, w trakcie wykonywania jakie

innej absorbujcej czynnoci, zasyszaa
informacj, e ofiary gwatu zazwyczaj s
same sobie winne, poniewa w pewien
sposb mogy sprowokowa gwacicieli.
Jeli informacja taka nie zostanie przetworzona w sposb refleksyjny, to jest jeli ta
osoba nie zastanowi si nad prawdziwoci
tego rozumowania (a rozumowanie to zakada, e osoba zgwacona jest wspwinna
swojego nieszczcia), to moe pojawi
si u niej przedwczesne zwizanie poznawcze. Gdyby taka osoba zostaa rzeczywicie zgwacona, to mogaby znale
si w trudnej sytuacji psychologicznej,
poniewa pojawioby si u niej bardzo silne
poczucie winy. To poczucie winy mogoby
uniemoliwi zdanie sobie sprawy z tego,
e za gwat odpowiedzialny jest kto inny.
Przedwczesne zwizanie poznawcze moe
wynika z jednorazowego kontaktu z
jak informacj silnie angaujc emocjonalnie, albo te z wielokrotnego powtarzania si pewnej informacji (na przykad gdy rodzice wielokrotnie powtarzaj
dziecku, e jeli bdzie kamao, to zostanie zodziejem). Przetwarzanie bezrefleksyjne, ktre pojawia si w wyniku przedwczesnego zwizania poznawczego, uniemoliwia wyksztacenie nowych sposobw
reagowania. Funkcjonowanie poznawcze
w takich sytuacjach moe mie charakter
balistyczny (cigaa, Matuszewski, 1999).
Odebranie pewnej informacji uruchamia
cay cig procesw poznawczych, ktre
zawsze wystpuj w tej samej kolejnoci
i dotycz tych samych treci. Uywajc
innej terminologii, moemy powiedzie, e
ludzie reaguj wedug pewnego skryptu
czy scenariusza. Langer i jej wsppracownicy w wielu badaniach zademonstrowali
efekty przetwarzania opartego na skryptach. Jedno z takich bada przedstawiono
w ramce 3.1.

113

UWAGA

RAMKA 3.1

W jednym z eksperymentw Chanowitza i Langer (1981) pokazano,

e pewna informacja, zaakceptowana
bezrefleksyjnie, prowadzi do spadku
poziomu wykonania prostego zadania
percepcyjnego, badajcego zaleno
od pola. Badanym przekazywano informacj, e pewne zaburzenie wystpuje w populacji z okrelon czstoci. Grup pierwsz informowano,
e wystpuje ono u 10% czonkw
populacji, grup drug, e jest ono
bardzo powszechne, poniewa wystpuje u 80% czonkw populacji, natomiast grupa kontrolna nie bya informowana o czstoci wystpowania
tego zaburzenia. Dwie pierwsze grupy,
ktre poznay czsto wystpowania
tego zaburzenia, dzielono nastpnie
na poowy. Pierwsz poow proszono
o zastanowienie si nad tym, jak by to
byo, gdyby oni sami zostali dotknici
tym zaburzeniem. Nastpnie przeprowadzano badanie testem niezalenoci
od pola. Badanie to pozwala sprawdzi, czy ludzie s wraliwi na silne
dystraktory. W badaniu niezalenoci
od pola stosuje si dwa rodzaje dystraktorw. Jeden wystpuje w zadaniu,
w ktrym badany ma ocenia, czy linia
pooona jest pionowo, czy te nie.
Linia ta pokazywana jest na tle kwadratowej ramki, nachylonej pod pewnym ktem. Badanie odbywa si w zaciemnionym pokoju, tak e badany nie
moe okrela pionu, porwnujc pooenie linii z pionowymi krawdziami
cian. Przechylona ramka jest wic
bodcem dystrakcyjnym. Ocena poo-

enia linii moe si odbywa poprzez

odniesienie do bodcw pochodzcych
z narzdu rwnowagi, a nie przez
odniesienie do bodcw wzrokowych.
Druga metoda badania niezalenoci
od pola polega na wykrywaniu figur
ukrytych w tle.
Po przekazaniu instrukcji wszyscy
badani myleli, e u nich wanie
wystpuje to zaburzenie. Instrukcja ta
- zgodnie z teori - winna wywiera odmienny wpyw na osoby, ktre
sdz, e jest to zaburzenie czste,
i osoby, ktre sdz, e zaburzenie to
wystpuje do rzadko. Jeli zaburzenie to byoby czste, badani mogliby
sdzi, e wystpowanie u nich pewnych symptomw niczego nie zmienia
w zakresie sprawnoci funkcjonowania percepcyjnego. Natomiast gdyby
to zaburzenie byo rzadkie, a ludzie
bezkrytycznie akceptowali informacj
o jego symptomach, to winno to doprowadzi do obnienia sprawnoci funkcjonowania. Wyniki przedstawiono na
rycinie 3.13.

10%

80%

grup

kontrolna

RYCINA 3.13 Czsto zaburze percepcyjnych

114

PSTCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 3.1 cd.

Z ryciny 3.13. wynika, e grupa

przekonana o rzadkoci danego zaburzenia i niezachcana do mylenia
na jego temat, bezrefleksyjnie ujawniaa najwikszy deficyt w zakresie tej
sprawnoci, co jest zgodne z hipotez
o bezrefleksyjnym przetwarzaniu informacji. Natomiast grupa, ktra bya
zachcana do mylenia o tym zaburzeniu, potrafia si na tyle zmobilizowa,

Pojawia si pytanie, czy refleksyjno

moe mie swoje rdo wycznie w wewntrznym nastawieniu jednostki, czy
te moe by wyzwalana przez rozmaite
czynniki zewntrzne. W bardzo znanym
badaniu przeprowadzonym przez Langer

e uzyskiwaa wyniki zblione do tych,

ktre osigay pozostae badane grupy.
W grupie przekonanej o czstym
wystpowaniu danego zaburzenia mylenie o jego symptomach niewiele
zmienia w zakresie funkcjonowania,
poniewa badani s przewiadczeni, e
jest to ich stal cecha, i maj wystarczajco siln motywacj do dobrego
wykonywania danego zadania.

i jej wsppracownikw (Langer, Blank,

Chanowitz, 1978) starano si sprawdzi,
w jakich warunkach ludzie przetwarzaj
informacje refleksyjnie, a w jakich bezrefleksyjnie. Eksperyment ten opisujemy
w ramce 3.2.

RAMKA 3.2

Eksperyment rozpocz si od awarii" wszystkich - z wyjtkiem jednej

- kserokopiarek w bibliotece uniwersyteckiej. Natychmiast przy jedynej
czynnej kserokopiarce utworzya si
kolejka. Do tej kolejki w rnych odstpach czasu podchodzia jedna osoba
i prosia o umoliwienie jej zrobienia
odbitek poza kolejk. W rzeczywistoci osoba ta bya wsppracownikiem
eksperymentatorw. Do kolejki oczekujcych kierowaa jedn z trzech nastpujcych prb: a) Przepraszam,
czy mog skorzysta z kserokopiarki";
b) Przepraszam, czy mog skorzysta z kserokopiarki, bo chc zrobi odbitki" i c) Przepraszam, czy
mog skorzysta z kserokopiarki, bo

si spiesz". W pierwszej sytuacji

osoba podchodzca do kolejki nie
podawaa adnego uzasadnienia swojej proby, w sytuacji drugiej podawaa uzasadnienie, ktre faktycznie
nie jest adnym uzasadnieniem, poniewa ma charakter tautologiczny
(kserokopiarka suy do robienia odbitek, a nie do, na przykad, odtwarzania pyt kompaktowych), natomiast w sytuacji trzeciej pojawiao si
rzeczywiste uzasadnienie. Od strony
czysto strukturalnej uzasadnienia b)
i c) s do siebie podobne, natomiast od strony semantycznej podobne s do siebie uzasadnienia a)
i b). Sprawdzano, jaka cz osb
zgadzaa si na wpuszczenie tej osoby

115

UWAGA

RAMKA 3.2 cd.

kopiowanie 5 slr
kopiowanie 20 str

rodzaj uzasadnienia
Oznaczenie rodzajw uzasadnienia:
a) .Przepraszam, czy mog skorzysta z kserokopiarkj"
b) Przepraszam, czy mog skorzysta z kserokopiarki, bo chc zrobi odbitki"
c) Przepraszam, czy mog skorzysta z kserokopiarki, bo si spiesz"
RYCINA 3.14 Wyniki eksperymentu Langer, Blanka i Chanowitza
W wypadku mniejszej proby - odbicie 5 stron poza kolejk - badani nie odrniali uzasadnie
tautologicznych" oraz uzasadnie sensownych - procent wyraajcych zgod na wpuszczenie kogo do
kolejki byt prawie taki sam. Natomiast w wypadku wikszej proby - odbicie 20 stron poza kolejk - badani
reagowali na tre uzasadnienia: wyranie wida rnic midzy uzasadnieniem b) i c). Wyniki sugeruj, e
badani wykryli rwnowano semantyczn midzy uzasadnieniami a) i b).

poza kolejk. Wyniki przedstawia rycina 3.14.

Okazao si, e wielko proporcji
osb zgadzajcych si na wpuszczenie
intruza" do kolejki zaleaa od dwch
czynnikw: od rodzaju proby oraz
od wielkoci proby. W wypadku malej proby (skopiowanie piciu stron
poza kolejk), sformuowanej w postaci zwrotw b) i c), niemal tak
samo duo osb stojcych w kolejce
wyraao zgod na wpuszczenie do
niej dodatkowej osoby. Zauwamy, e
niewane byo to, czy proba o wpuszczenie do kolejki miaa sensowne uzasadnienie, czy te nie - wane byo,
e pojawio si jakie uzasadnienie.
Jest to typowy przykad przetwarzania
balistycznego", opartego na skrypcie - czowiek stwierdza, e proba
jest uzasadniona, i nie interesuje si

bliej rodzajem uzasadnienia. W sytuacji wikszej proby (skopiowanie

dwudziestu stron poza kolejk) ludzie
reaguj inaczej. Po pierwsze, zmniejsza si oglna liczba osb wyraajcych zgod na wpuszczenie kogo
poza kolejk. Po drugie, ludzie reaguj w sposb refleksyjny - uwzgldniaj nie tylko to, e pojawio si
jakie uzasadnienie, ale bior take
pod uwag jako tego uzasadnienia.
Moemy wic powiedzie, e kiedy s
zaangaowane osobiste interesy danej
osoby, atwiej wchodzi ona w stan
refleksyjnoci. I znw pojawia si tu
problem zaangaowania. Tym razem
jest to zaangaowanie spowodowane
dziaaniem czynnikw zewntrznych,
ale rwnie dobrze czowiek sam w sobie moe wzbudza zaangaowanie.

116
Langer (1993) wykazaa, e refleksyjno ma due konsekwencje dla zdrowia czowieka. Pozornie wydawaoby si,
e przebywanie w stanie bezrefleksyjnoci jest korzystniejsze, poniewa pozwala
unikn wysiku poznawczego czy napicia
towarzyszcego temu wysikowi. W rzeczywistoci sytuacja przedstawia si dokadnie na odwrt. Dowodz tego badania przeprowadzone na pensjonariuszach
domu opieki dla osb starszych. Langer
w jednej grupie badanych wprowadzia zajcia z medytacji transcendentalnej, ktre
wicz uwano", a takie zachcaa pensjonariuszy do aktywnego nastawienia do
regulaminu (czyli mwic wprost - do
zrzdzenia), natomiast grupa druga funkcjonowaa w sposb tradycyjny", podporzdkowywaa si regulaminowi oraz
poleceniom personelu. Po dwch latach
okazao si, e miertelno w grupie
pierwszej bya czterokrotnie mniejsza anieli w grupie drugiej.
Koncepcja refleksyjnoci i bezrefleksyjnoci jest nowym sposobem mylenia
o pewnych zjawiskach zwizanych z uwag
czy uwanoci. Rni si ona -jak wskazywalimy na pocztku tego paragrafu od koncepcji przetwarzania automatycznego i kontrolowanego. Przetwarzanie automatyczne pojawia si zazwyczaj w wypadku przeuczenia, natomiast^bezrefleksyjno moe by efektem jednorazowej
ekspozycji. Bezrefleksyjno nie oszcz-

PSYCHOLDGIA POZNANIA

dza wysiku czowieka, tak jak to si

dzieje w przetwarzaniu automatycznym.
Kiedy ludzie reaguj w sposb bezrefleksyjny i prowadzi to do niepowodze, trac
wiele energii psychicznej na radzenie sobie z konsekwencjami emocjonalnymi tych
niepowodze. Poza tym funkcjonowanie
bezrefleksyjne moe prowadzi do nudy,
ktra jest stanem o znaku negatywnym
- a tym samym moe rwnie pochania
energi, ktr mona by spoytkowa na
inne cele.
Koncepcja uwagi przechodzi wyran
ewolucj. Ewolucja ta polega na coraz
silniejszym uznawaniu tezy, e uwaga nie
jest izolowan funkcj psychiczn, ktra
wpywa tylko i wycznie na selekcjonowanie informacji docierajcych do czowieka
ze wiata zewntrznego. Uwaga selekcjonuje take informacje docierajce z naszego wntrza, a jej funkcjonowanie moe
by utrudniane rwnie przez dystraktory
wewntrzne. Uwaga decyduje o funkcjonowaniu caego systemu psychicznego,
zwizana jest wyranie z osobowoci
jednostki, a co wicej - wpywa take
na funkcjonowanie somatyczne. O wpywie uwagi na zdrowie wiadcz nie tylko
wyniki podawane przez Langer, ale te
dane Salzberg i Kabata-Zinna (1999) na
temat wykorzystania technik medytacyjnych w redukcji stresu. Zainteresowanych
Czytelnikw odsyam do tej fascynujcej
publikacji.

Pami

4.1. Pami jako zdolno i pami jako proces

Pami wydaje si nam czym bardzo
prostym, poniewa na pierwszy rzut oka
mona sdzi, e jest to co zwizanego
z zapisywaniem i odtwarzaniem informacji. Przy bliszej analizie okazuje si, e
pami jest zoonym systemem przypominajcym serce czy wtrob (Baddeley,
1993). Jest ona zoona nie tylko od strony
strukturalnej czy ze wzgldu na zrnicowanie i bogactwo elementw skadowych,
lecz take pod wzgldem funkcjonalnym.
Gdy mylimy o jej waciwociach strukturalnych, to na myl przychodz dwie metafory: metafora encyklopedii i metafora
filmu.
Z jednej strony pami jest czym, co
przypomina encyklopedi, stanowi skarbnic rnorodnych informacji, ale w przeciwiestwie do encyklopedii nie obowizuje w niej zasada porzdkowania alfabetycznego. Kada pozycja zawarta w owej
encyklopedii umysowej opisuje nie tylko
kawaek wiata lub nas samych, lecz zawiera poczenia lub odsyacze do innych
pozycji. Kada pozycja zapisywana jest te
za pomoc prostych poj, a pojcia z kolei
s zapisywane przez symbole z jeszcze
innego poziomu. W naszej kulturze pojcia
wyraane s za pomoc sw, a sowa z kolei skadaj si z liter, ktre same nie maj

znaczenia. W kulturach przedpimiennych

pojcia wyraane s w inny sposb i pami ludzi yjcych w tych kulturach moe
stanowi encyklopedi zbudowan zupenie inaczej ni encyklopedie, ktre my
znamy.
Z drugiej strony nasza pami przypomina film - zawiera zapis zdarze, w ktrych sami niegdy uczestniczylimy, czy
te uczestniczyli w nich inni, bliscy nam
ludzie. Pami jest sekwencj scen, majcych mniej lub bardziej konkretny charakter, poczonych chronologicznie, a take
poczonych zwizkami przyczynowymi.
Jeli chcemy dotrze do sensu tych sekwencji, musimy zrozumie wzajemne powizania tych zdarze ze sob, zrozumie
to, w jaki sposb jedno zdarzenie doprowadzio do pojawienia si innego, w jakim
stopniu zwizane to byo z planami, marzeniami czy intencjami uczestnikw tych
zdarze. Ta cz pamici nie przypomina
ju encyklopedii, ale jest raczej powieci
czy filmem. U niektrych osb ten film to
telenowela, u innych, gboko przeywajcych swe ycie, to film z wieloma wtkami,
zawierajcy wiele niedopowiedze i pyta.
Na pewno nasza pami nie jest tam magnetofonow, nie jest te zapisem przypominajcym zapisy na twardym

118
dysku (Woodworth, Schlosberg, 1963; Maruszewski, 1996). Te mechanistyczne metafory pozwalaj zrozumie tylko niektre
aspekty pamici, na przykad jak czowiek
zapisuje pewne fakty w pamici, jak poszukuje informacji w rejestrach pamiciowych. Wane jest take to, e modele
pokazuj nam, jak czowiek potrafi dotrze
do danych zawartych w pamici. Dziki
ujmowaniu pamici czowieka jako analogonu pamici komputera psychologowie
zrozumieli, e zapisujemy w pamici nie
tylko fakty, lecz take adresy, pod ktrymi
moemy znale informacje na temat tych
faktw. Uytkownicy komputerw wiedz,
e czsto mamy zapisane rozmaite informacje na twardym dysku, ale jeli nie
pamitamy nazwy pliku, w ktrym te
informaq'e si znajduj, to dotarcie do nich
moe zabra nam bardzo duo czasu. Podobnie przedstawia si sprawa w wypadku
naszej pamici. Niekiedy mamy poczucie
znajomoci jakiego faktu, ale nie potrafimy go w caoci odtworzy. Zjawisko to
okrelane jest zdaniem Mam to na kocu
jzyka" (Brown, McNeill, 1966) i czasem
pojawia si wtedy, kiedy jaka informacja
jest nam pilnie potrzebna (na przykad na
egzaminie). Jednake te mechanistyczne
metafory nie pozwalaj zrozumie tego,
dlaczego ludzie zapisuj cile okrelone
informacje w pamici, nie pozwalaj zrozumie regu wyboru danych, ktre s
zapisywane, czy czynnikw odpowiedzialnych za blokowanie dostpu do niegdy
zapisanych informacji.
Czowiek jest uytkownikiem pamici
i posuguje si ni tak, aby osign wane
dla siebie cele lub unikn sytuacji przykrych (Baddeley, 1998). Pami pozwala
take wykonywa wiele innych operacji
poznawczych, zwizanych z myleniem,
spostrzeganiem czy uwag. Zdaniem Glenberga (1997) gwna funkcja pamici zwi-

PSTCHOtDGIA P07NANIA
zana jest ze spostrzeganiem (szczegowo
analizowalimy ten zwizek w rozdziale 2)
oraz z dziaaniem. Pami ma nam uatwi interakcj ze rodowiskiem, poniewa
w pewnych wypadkach interakcja ze rodowiskiem oparta tylko i wycznie na percepcji bezporedniej jest niewystarczajca
i nie zapewnia penej adaptacji.
O tym, jak du rol odgrywa pami
w yciu czowieka, wiadcz przypadki
ludzi z amnezj. Cytowany przez Baddeleya przypadek Clive'a Wearinga jest
szczeglnie dramatyczny. W skutek infekcji Wearing zachorowa na encephalitis,
ktre doprowadzio go do niemal cakowitej utraty pamici. yje on w wiecznej
teraniejszoci - czyli jest niemal idealnym uosobieniem niektrych zabiegw terapeutycznych sugerujcych istnienie tu
i teraz". Clive Wearing jest muzykiem
i znawc muzyki dawnej. Wskutek amnezji
nie jest w stanie pamita rnych informacji przez czas przekraczajcy kilka minut. W dzienniku, ktry prowadzi, znajdoway si zapisy typu: 15.15 - odzyskaem
wiadomo"; 15.20 - odzyskaem wiadomo" i tak dalej. Oznacza to, e pacjent
nie pamita swojego poprzedniego zapisu
o odzyskaniu wiadomoci, albo te e
odzyska wiadomo na krtko. Podobne
zachowanie przejawia w stosunku do swojej ony. Ilekro pojawia si w jego pokoju,
wita j tak, jak gdyby nie widzia jej od
bardzo dawna. Takie powitania zdarzay
si nawet wtedy, kiedy ona pojawiaa si
po kilku czy kilkunastu minutach. Przypadek ten pokazuje, jak du rol odgrywa
pami w naszym codziennym funkcjonowaniu, ale ilustruje on take to, jak
ludzie staraj si zaadaptowa do deficytw
pamici. Clive Wearing, podobnie jak wielu
innych amnestykw, zdawa sobie spraw
ze zego funkcjonowania wasnej pamici,
ale w niewielkim stopniu potrafi sobie

PAMI

z tym poradzi. Prowadzenie pamitnika

pozwalao mu przechowywa lady pamiciowe na papierze, ale kiedy ten pamitnik
sta si bardzo dugi, odszukanie jakiej
myli zabierao mu duo czasu, a poza tym
mg w ogle nie wiedzie, jakiej myli czy
informacji szuka.
W psychologii upowszechniy si dwie
tradycje ujmowania pamici.
Pierwsza polega na traktowaniu pamici jako pewnej zdolnoci, czy wrcz
wadzy umysowej". Takie podejcie do
pamici pojawio si w staroytnej filozofii, natomiast w koncepcjach psychologicznych nie mwi si ju wprost o pamici
jako oddzielnej wadzy umysowej. Nawizanie do tego podejcia mona znale
w pracy Sternberga (1996), ktry pami
okrela nastpujco: Pami jest zbiorem
rodkw, za ktrych pomoc sigamy do
naszych przeszych dowiadcze, dziki
czemu moemy wykorzysta owe informacje w chwili obecnej" (s. 222).
Z drugiej strony pami jest traktowana jako pewien proces psychiczny, zachodzcy w czasie, zoony z pewnych
faz, pojawiajcych si zawsze w identycznej kolejnoci. Sternberg pisze dalej:
Jako proces, pami odnosi si do dynamicznych mechanizmw zwizanych z zachowywaniem i odtwarzaniem informacji
o naszych przeszych dowiadczeniach"
(s. 222). W pamici wystpuj trzy podstawowe rodzaje operacji: operacje kodowania informacji, operacje przechowania
informacji oraz operacje odtwarzania informacji, czasami okrelane jako operacje
wydobywania informacji albo odzyskiwania informacji. Termin odtwarzanie wydaje
si jednak okreleniem najlepszym, poniewa informacje pochodzce z pamici
nie s wcale takimi samymi informacjami,
ktre byy w niej zapisywane, ani te
przechowywane. W zalenoci od tego,

119

jak sigamy do naszej pamici, moemy

znajdowa w niej i nastpnie przywoywa rne informacje. Kiedy mwimy
o wydobyciu czy odzyskiwaniu informacji z pamici, sugerujemy tym samym,
e informacje te nie ulegaj zmianie,
e informacje przywoane s takie same
jak informacje, ktre niegdy zarejestrowalimy w pamici, a potem je przechowywalimy. Mwic o odtwarzaniu,
wskazujemy, e informacje mog by przynajmniej czciowo - tworzone na
nowo z mniej lub bardziej fragmentarycznych danych.
Operacje kodowania to operacje polegajce na zamianie bodcw, jakie do
nas docieraj, w lady pamiciowe. Proces kodowania rozkada si na mniejsze
fazy, ktre dokadniej omwimy pniej.
Specyficzno kodowania uzaleniona jest
od tego, w jakim rodzaju pamici bd
zapisywane informacje. Inaczej bowiem
kodowane s informacje, ktre przechowuje si przez krtki okres, inaczej za te,
ktre musz by przechowywane bardzo
dugo.
Operacje przechowania informacji s
czciowo wyznaczone przez sposoby kodowania informacji. Informacje przechowywane krtko w niewielkim stopniu
zmieniaj swoj tre, dokadno, czy te
posta. Informacje przechowywane dugo
ulegaj licznym zmianom - choby dlatego,
e mog nakada si na nie informacje,
ktre odbieramy pniej. Przykadowo,
kiedy poznajemy pewn osob, to moemy
j pamita jako osob doskonale radzc
sobie z trudnymi problemami, osob pen
optymizmu i wiary w przyszo. Im duej
jednak znamy t osob i im wicej nowych
informacji na jej temat zdylimy ju odebra, tym wicej rnych danych nakada
si na owo pierwsze wraenie, powodujc
jego modyfikacj.

120
^Operacje odtwarzania wi si z uzyskiwaniem dostpu do zawartoci naszej
pamici. W niektrych wypadkach dostp ten jest szybki, bezporedni i automatyczny, w innych natomiast wymaga
wysiku i do poszukiwanej informacji docieramy niekiedy drog kolejnych przyblie. Operacje odtwarzania wyznaczone
s czasami przez struktur zadania stojcego przed jednostk. Inaczej odtwarzam swoj znajomo jzyka angielskiego wtedy, kiedy odpowiadam na
pytanie o drog, zadane przez cudzoziemca, inaczej za wtedy, kiedy rozwizuj test wielokrotnego wyboru w czasie egzaminu Cambridge Proficiency.
Inaczej odtwarzam informacje dla sie-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

bie samego, a inaczej, gdy dzieje si

to publicznie, a na dodatek odtwarzanie
podlega ocenie (na przykad w czasie
egzaminu).
W tabeli 4.1 przedstawiamy zestawienie aspektw pamici ujmowanej jako proces i jako zdolno.
Rozumienie pamici jako zdolnoci
i jako procesu ujmuje rne jej aspekty.
Z jednej strony bowiem posiadanie zdolnoci jest warunkiem uruchomienia pewnych
procesw przetwarzania informaq'i, z drugiej natomiast procesy przetwarzania informacji mog modyfikowa ow zdolno,
doprowadzajc do peniejszego wykorzystania potencjau, jakim dysponuje jednostka. W rozmaitych treningach pamici

TABELA 4.1 Porwnanie uj pamici jako zdolnoci i jako procesu

PAMI ROZUMIANA JAKO ZDOLNO

PAMI ROZUMIANA JAKO PROCES

Waciwo jednostki bdca warunkiem pojawienia si pewnego procesu.

Proces, ktrego konsekwencje ujawniaj si w

zachowaniu.

Element psychicznego wyposaenia jednostki, wykazujcy due rnice indywidualne.

Proces zoony z uniwersalnych faz - identycznych

u wszystkich ludzi: fazy kodowania, przechowania
i odtwarzania.

Pami jest skadnikiem inteligencji, a wic tego

elementu psychicznego wyposaenia jednostki,
ktry w duym stopniu zdeterminowany jest przez
czynniki genetyczne.

Pami jest faz przetwarzania informacji (por. ryc.

11).

Pami skada si ze zdolnoci specyficznych.

Pami skada si z rnych faz.

Poszczeglne zdolnoci specyficzne odnosz si

do rnych dziedzin (np. pami melodii, pami
cyfr, pami dat itd.).

Istniej specyficzne procesy przetwarzania informacji, charakterystyczne dla rnych form pamici
(np. pamici semantycznej czy pamici autobiograficznej).

Moliwe jest doskonalenie albo wiczenie caej

pamici.

Moliwe jest doskonalenie poszczeglnych faz

procesu pamiciowego - przede wszystkim fazy
kodowania i fazy odtwarzania.

121

PAMI

wiczy si na przykad procedury elastycznego kodowania informacji, w wyniku

czego informacje zapisywane s szybciej,
a ponadto zapisywane s w takiej formie, e uatwia to pniejsze ich przywoywanie.
Psychologowie poznawczy w wikszym
stopniu koncentruj si na pamici rozumianej jako proces, natomiast psychologowie praktycy - na pamici rozumianej

jako pewna cecha jednostki. Okrelaj oni

takie waciwoci pamici, jak pojemno,
czas przechowywania informacji, czy te
dokadno pamici lub preferencje do
wykorzystywania pewnej modalnoci zmysowej (mwi si na przykad o pamici
wzrokowej, suchowej i kinestetycznej).
Oba te sposoby ujmowania pamici ujawniaj rne jej cechy i s wykorzystywane
do rnych celw.

4.2. Fazy procesu pamiciowego

Klasyczny podzia procesu pamiciowego
na trzy fazy (zapamitywanie, przechowanie i odtwarzanie) jest zbyt oglnikowy
i nie pozwala zrozumie pewnych zjawisk zwizanych ze swoistoci ludzkiej
pamici. Podzia ten zakada milczco,
e informacje najpierw s rejestrowane,
a potem s przechowywane i odtwarzane. Nowe informacje zapamitywane s
niezalenie od informacji wczeniejszych.
Sekwencja zapamitanie - przechowanie
- odtwarzanie powtarza si w wypadku
niemal kadej informacji. Wyjtkiem s
informacje, ktre jednostka doskonale zna
i ktrych nie musi zapisywa po raz kolejny. atwo zauway, e taka koncepq'a
jest odlega od rzeczywistoci.
Dlatego te niej opiszemy koncepcj
faz zaproponowan przez Tulvinga (1976),
dobrze prezentujc punkt widzenia psychologii poznawczej na procesy pamiciowe. Tulving pokazuje wprost, e pami
nie jest jakim autonomicznym procesem,
ale wypadkow lub konglomeratem rnych procesw umysowych, takich jak
spostrzeganie, podejmowanie decyzji czy
programowanie zachowania.

Tulving wyrni dziewi faz procesu pamiciowego. Poszczeglnych faz

nie mona zaobserwowa, ale niektre
z nich s uruchamiane albo modyfikowane
przez zjawiska zachodzce na zewntrz
jednostki. Kolejne fazy przedstawiono na
rycinie 4.1.
Przeanalizujmy bliej przedstawion
wyej sekwencj. Pierwsz faz pamici
jest spostrzeganie. Aby co zapamita,
musimy to co najpierw spostrzec. W kolejnej fazie nastpuje zamiana spostrzeenia w lad pamiciowy, czyli proces
kodowania. lad pamiciowy rni si od
spostrzeenia nie tylko dokadnoci i wiernoci, lecz take sposobem przechowywania informacji. Spostrzeenia zawsze
maj charakter obrazowy, a informacje pamiciowe mog by przechowywane w kodach dyskretnych, ktre nie maj charakteru obrazowego. Kiedy zapamituj
numer telefonu, nie pamitam gosu informatora, a tylko sam numer. Jeli bardzo
czsto dzwoni do pewnej osoby, mog pamita nie tyle sam numer, ile sekwencj
ruchw zwizanych z wybieraniem tego
numeru.

122

PS/CHOUJGIA POZNANIA

zdarzenia obserwowalne
zdarzenie z,

faza pamici spostrzeganie

-------------------kodowanie postrzegania

(d.c.p.)
przechowanie ladu kodowanego i
zdarzenia ^...z

eksploracja

zdarzenia ^....
pytania kierowane do pamici_
i wskazwki do procesu
wydobycia

rekodowanie 2...n (m.c.p.)

przechowanie ladu
rekodowanego
poszukiwanie informacji w pamici

(wydobywanie)

decyzja (wybr informacji, ktra zawarta

jest w ladzie rekodowanym i odpowiada
podanym wskazwkom dla procesu
wydobycia)

pami wiadoma
zachowanie
RYCINA 4.1 Fazy procesu pamiciowego w wietle
zmodyfikowanej koncepcji Tulvinga

decyzja o zachowaniu

d.c.p. - duy cykl pamiciowy m.c.p. - may cykl pamiciowy

Potem lad pamiciowy przechowywany jest w postaci kodu charakterystycznego dla danego systemu pamiciowego.
Do sprawy tej wrcimy pniej.
Bardzo wany element zosta wprowadzony w nastpnej fazie, a mianowicie rekodowanie. Podczas rekodowania nastpuje modyfikacja zawartoci pamici

przez informacje pniej docierajce do

jednostki. Rekodowanie moe wystpowa
i faktycznie wystpuje wielokrotnie. Nowe
informacje analizowane s ze wzgldu na
dotychczasowe zasoby pamiciowe i jeli
zawieraj nowe elementy, s wbudowywane w istniejce systemy wiedzy (Fiske,
Neuberg, 1990; Baddeley, 1993). wiee"

MMI

informacje mog wic modyfikowa dotychczasow wiedz jednostki, przy czym

od charakteru tych informacji zaley to,
czy zmiany w systemie wiedzy bd miay
zasig globalny, czy te lokalny. Informacje zwizane z akceptowanym przez
jednostk systemem wartoci mog wywoywa zmiany globalne; informacje na
temat zdarze obojtnych z punktu widzenia jednostki bd wywoyway zmiany
lokalne (Abelson, 1988).
lad rekodowany jest nastpnie przechowywany. W kolejnej fazie pojawia
si bodziec uruchamiajcy zasoby pamiciowe. Pod adresem pamici kierowane
s pytania, przy czym z reguy s one
tak sformuowane, e zawieraj informacje ograniczajce zakres moliwych odpowiedzi. Proces wydobywania informacji
z pamici jest, zdaniem Tulvinga, efektem
interakcji informacji zarejestrowanej w ladzie pamiciowym z informacj zawart
w pytaniu. Jednostka poszukuje w swoich
zasobach pamiciowych informacji, ktre
speniayby kryteria zawarte w pytaniu.
Inaczej mwic, szuka pewnego dopasowania midzy ladami pamiciowymi
a pytaniami adresowanymi do pamici.
Jeli jednostce uda si znale dobre dopasowanie, proces wydobywania koczy
si sukcesem, a jego wynik wprowadzany
jest do pamici wiadomej. Informacje
zarejestrowane w ladzie pamiciowym
s z reguy bogatsze anieli informacje
potrzebne do udzielenia odpowiedzi na
pytanie kierowane pod adresem pamici.
Dlatego te proces wydobywania jest procesem wyboru.
W kolejnej fazie jednostka podejmuje
decyzj dotyczc tego, czy ujawni zawarto swojej pamici w zachowaniu. Nie
zawsze decyzja ta musi by pozytywna,
poniewa mog istnie rnego rodzaju
ograniczenia sytuacyjne, choby takie, jak

123
zagroenia ze strony organizacji przestpczej, kierowane pod adresem wiadka,
ktry widzia zbyt wiele. Gdy decyzja
jest pozytywna, zawarto pamici ujawnia
si w zachowaniu, na przykad udziela
si odpowiedzi na pytanie, czy wykonuje
si dobrze wyuczon czynno. Informacja
zawarta w zachowaniu moe pniej sta
si przedmiotem spostrzegania przez jednostk i cay cykl pamiciowy zaczyna si
ponownie.
Poszczeglne fazy procesu pamiciowego nie s uporzdkowane wycznie
liniowo, jak twierdzi Tulving, ale ich uporzdkowanie ma form cykliczn. Moemy
wyrni dwojakiego rodzaju cykle pamiciowe, z ktrych pierwszy okrelamy jako
cykl may, drugi za jako duy.
May cykl pamiciowy zwizany jest
z wielokrotnym odbieraniem informacji,
ktre w ten czy inny sposb powizane s z dotychczasow wiedz danej
jednostki. Procesy pamiciowe podlegaj
wpywowi specjalnej klasy procesw kontroli. Procesy kontroli sprawdzaj, czy informacja, ktra dotara do jednostki, bya
ju wczeniej zarejestrowana w jej pamici. Jeli odpowied na to pytanie jest
negatywna, wwczas poszukiwane s informacje, ktre mogyby wiza si z danym faktem. Przykadowo, czytam w artykule prasowym, e Konstytucj 3 maja
planowano uchwali 5 maja. Krl Stanisaw August Poniatowski, dowiedziawszy
si, e wie o tym dotara do ambasadora rosyjskiego, ktry mg podj prb
przeszkodzenia uchwaleniu tej konstytucji,
zaproponowa przyspieszenie posiedzenia
sejmu o dwa dni. Tak informacj mog
umieci w kontekcie tego wszystkiego,
co wiem na temat historii Polski XVIII
wieku, a w szczeglnoci tych informacji, ktre zwizane s z nurtem reform
i rozbiorami.

124
Jeli natomiast informacja pokrywa si
dokadnie z tym, co byo wiadome poprzednio, nie musi by ona rejestrowana
ponownie w magazynie pamici trwaej.
Pozwala to na efektywne wykorzystanie
pojemnoci naszej pamici. Jedynie informacje majce kluczowe znaczenie dla
jednostki mog by rejestrowane kilkakrotnie. Pozwala to zapobiec bezpowrotnej
ich utracie; w wypadku gdyby zostaa
zapomniana informacja zarejestrowana pod
jednym adresem, zawsze mona sign
po informacj zapasow" zarejestrowan
pod innym adresem.
Jeeli za informacja tylko czciowo
pokrywa si z dotychczasow wiedz, to
jej los moe by bardzo rny. Wszystko
zaley od rodzaju relacji, jaka czy t
informacj z zawartoci magazynu pamici trwaej. Informacja ta moe zosta
wczona w dotychczasowe struktury wiedzy (asymilacja), struktury wiedzy mog
zosta zmodyfikowane w taki sposb, e
bd uwzgldniay t informacj (akomodacja), wreszcie - informacja ta moe zosta cakowicie odrzucona przez jednostk
i tak dalej. Bliej te rnorodne moliwoci
przedstawia ukaszewski (1974) w swojej
teorii rozbienoci informacyjnej. Niezalenie od wspomnianych zmian pojawiaj
si zmiany oceny walencji emocjonalnej
tych informacji - w niektrych wypadkach
informacje uzyskuj walencj pozytywn,
w innych negatywn, niekiedy za mog
pozostawa neutralne (Wojciszke, 1988;
Zajonc, 1985).
Naley zauway, e may cykl pamiciowy moe wystpowa w dwch postaciach. Nowe informacje mog dociera do
jednostki niezalenie od tego, czy jednostka bya nimi zainteresowana, czy te
nie. Jej otoczenie jest rdem tych informacji i to otoczenie decyduje o rodzaju
tych informacji i o sposobie ich podawania.

PSfCHOIDGIA POZNANIA
Dobrym przykadem tych informacji jest
nauka szkolna - programy szkolne s
tak skonstruowane, e nowe informacje
nawizuj w pewien sposb do informacji,
ktre przekazano wczeniej. Jest jednak
inna moliwo: jednostka sama poszukuje
nowych informaqi, poniewa informacje
te s jej potrzebne. Pojawia si proces
eksploracji, ktry moe dostarcza informacji Z'2'...zn'; te informacje s rekodowane i staj si rwnie czci systemu
wiedzy. Wiele wskazuje na to, e te wanie informaqe s zapamitywane szybciej
i w bardziej trway sposb, anieli na
przykad informacje, ktre s dostarczane
jednostce niezalenie od tego, czy sobie
tego yczya, czy te nie.
Istnienie podobnej klasy procesw kontroli postuluj Lindsay i Norman (1984),
z t jednak rnic, e wi je raczej ze
strategiami wydobywania informacji z pamici, a nie ze strategiami ich zapamitywania.
Duy cykl pamiciowy wie si z
faktem, e zachowanie ujawniajce zawarto pamici moe sta si przedmiotem spostrzegania. Powstae spostrzeenie podlega nastpnie kodowaniu i cay
cykl zaczyna si od nowa. Warto podkreli, e w tym wypadku mamy do
czynienia z nieco innym dostpem do zasobw pamici anieli wtedy, kiedy pewne
informaq'e wchodz do pamici wiadomej
(przedostatnia faza procesu pamiciowego
wymieniana przez Tulvinga). Tak sytuacj
moemy atwo zinterpretowa jako sytuaq powtarzania.
Bardzo dawno stwierdzono, e powtarzanie pozytywnie wpywa na przechowanie materiau w pamici. Zaleno stwierdzajca, e im wicej razy dany materia
by powtarzany, tym lepiej jest pamitany, nosi nazw prawa czstoci (Budohoska, Wlodarski, 1970). Warto doda,

125

MMI

e powtarzanie utrwala wszystkie rodzaje

materiau: zarwno ten prawidowy, ktry
jednostka winna opanowa, jak i ten zawierajcy bdy. Jeli wic zdarzy si tak, e
jednostka podczas odtwarzania popenia
bd, to bd ten moe si utrwala przy
kolejnych odtworzeniach. Dobrzy nauczyciele unikaj stawiania podchwytliwych
pyta, ktre mog prowokowa bdne
odpowiedzi, gdy te odpowiedzi rwnie
mog si utrwala.
Gdy zapamitywany materia jest obszerny, to czas powicony na opanowanie
jednego elementu wzrasta szybciej anieli
jego objto. Mwi o tym prawo Foucault
(Budohoska, Wodarski, 1970). Prawo to
moemy wyrazi za pomoc wzoru:
t = kl2
gdzie t - czas uczenia si jednego elementu (atwo zauway, e jest on cile
zwizany z liczb powtrek), 1 - dugo
szeregu, k - pewna warto staa.
Prawo Foucault nie ma charakteru
cile oglnego, poniewa wiele innych
czynnikw moe zmienia czas uczenia si
jednego elementu. Przykadowo, czas ten
bdzie duszy wtedy, kiedy uczymy si
szeregu zgosek bezsensownych, anieli
wtedy, kiedy uczymy si wiersza.
Prawo czstoci i prawo Foucault mwi o zalenociach do oczywistych,
by nie rzec - trywialnych. Dodajmy, e
informacje na temat wasnego zachowania
mog by - w wietle tego, co powiedzielimy wczeniej na temat zjawiska odniesienia do siebie - przetwarzane inaczej
anieli informacje docierajce do czowieka
z zewntrz. S one odbierane w specyficzny sposb, poniewa wikszo naszych receptorw jest tak zlokalizowana,
e umoliwia lepsze rejestrowanie zmian

zewntrznych ni zmian zachodzcych wewntrz naszego organizmu (Jones, Nisbett,

1971). Gdybymy dokadnie chcieli widzie, co robimy, musielibymy mie oczy
umieszczone na dugich czukach, lub te
wykonywa wszystkie czynnoci przed
lustrem. Tak jednak nie jest i dlatego
przynajmniej cz informacji zawartych
w pamici i ujawnianych w zachowaniu nie
musi ponownie do tej pamici wraca. Te
jednak, ktre tam wracaj za porednictwem ptli duego cyklu pamiciowego,
przedstawionej na rycinie 4.1, mog, niezalenie od dziaania korzystnego, wywiera rwnie szkodliwy wpyw na pami. Kiedy na przykad udzielamy bdnej
odpowiedzi na jakie pytanie, ta bdna
informacja wchodzi do naszej pamici i istnieje due prawdopodobiestwo powtrzenia tego samego bdu w przyszoci.
Koncepcja Tulvinga pozwolia rozwiza jeden z trudnych problemw psychologii pamici, a mianowicie problem relaqi
midzy dwiema podstawowymi formami
odtwarzania, wykorzystywanymi niejako
na co dzie. Mamy tu na myli przypominanie i rozpoznawanie. Rnice midzy tymi dwiema formami odtwarzania
przeanalizujemy pniej. Tulving pokaza
take, e zawarto pamici podlega znacznej ewolucji w miar nabywania nowych
informacji i ewolucja ta ma charakter
zorganizowany. Zmiany zawartoci pamici
nastpuj nie tylko wskutek dopywu nowych informacji ze rodowiska, lecz take
w wyniku samodzielnego poszukiwania
przez jednostk informacji, ktre uzupeniyby lub wzbogaciy istniejce schematy
pamiciowe. I wreszcie Tulving pokaza,
e nie zawsze zawarto pamici ujawniana jest w zachowaniu. Istnieje wiele
sytuacji, w ktrych jednostce zaley na
ukryciu zawartoci wasnej pamici. Milczco zakadana w badaniach laboratoryj-

126

PS/CHOlDGIA POZNANIA

nych oraz w sytuacjach egzaminacyjnych

teza, e czowiek stara si zademonstrowa zawarto swojej pamici, jest

tez zbyt ogln - w niektrych sytuacjach ludzie zachowuj si dokadnie na

odwrt.

4.3. Rodzaje procesw pamiciowych wyodrbnionych ze

wzgldu na rne kryteria
4.3.1.

Kryterium czasu przechowania: pami

ultrakrtka, krtkotrwata i trwata
Podzia ze wzgldu na kryterium czasu
przechowania nawizuje do magazynowej
koncepcji pamici, ktrej klasyczna posta
pojawia si w pracach Waugh i Normana
(1965) oraz Atkinsona i Shifirina (1968).
Koncepcja ta przyjmuje istnienie trzech
niezalenych magazynw pamiciowych,
w ktrych informacje s przechowywane
przez rny czas. Kady z tych magazynw posuguje si odmiennymi sposobami
kodowania informacji, ma inn pojemno,
inne sposoby odtwarzania i wydobywania
informacji oraz inn wraliwo na rnego
rodzaju czynniki zakcajce. Kady z nich

informacja

pamj
sensoryczna

ma rwnie inne ograniczenia, ktre sprawiaj, e informacja musi zosta przekazana do kolejnego magazynu.
Informacje w pamici sensorycznej
yj zbyt krtko, niekiedy krcej ni sekund, tote system poznawczy musi przekaza je do pamici krtkotrwaej. Tam
wprawdzie ich ywot jest duszy, ale
z kolei pojemno tej pamici jest ograniczona. Kiedy zostanie ona wypeniona
informacjami, to do wyboru s dwie drogi
- usunicie informacji, czyli zapominanie,
albo przekazanie ich do pamici trwaej.
Pojawia si pytanie, dlaczego wszystkie
informacje nie s kierowane do pamici
trwaej. Gdyby tak byo, moglibymy unikn zapominania. Dzieje si tak z dwch
powodw:

pami
krtkotrwata

pami trwata

zapominanie

RYCINA 4.2 Zwizki midzy procesami pamiciowymi wyodrbnionymi ze wzgldu na czas przechowania
(uproszczona wersja magazynowego modelu pamici)
Informacje z pamici krtkotrwaej s przenoszone do pamici trwaej. Przypominanie wymaga wydobycia informacji
z pamici trwaej i przeniesienia ich do pamici krtkotrwaej - ta wanie pami jest pamici wiadom. Jest to
jednoczenie pami, w ktrej wystpuje zapominanie. Informacje przechowywane s w niej przez krtki czas i nie
zawsze jednostka zdy przenie wszystkie dane do pamici trwatej.

127

PAMI

a) Zapominanie jest procesem adaptacyj

nym. Ludzie pozbawieni moliwoci
zapominania s gboko nieszczliwi,
o czym wiadczy opisany przez uri
(1970) przypadek czowieka o feno
menalnej pamici. Czowiek ten zapa
mitywa wszystko i potrafi odtwarza
wszystkie informacje bez wzgldu na
to, czy informacje te byy wane, czy
te nie.
b) Szybko przenoszenia informacji do
pamici trwaej jest ograniczona. In-

formacje w pamici trwaej zapisywane

s wolno, poniewa musz zosta wczone w ju istniejce struktury wiedzy. Pozwala to unikn wielokrotnego
zapisywania tych danych, a jednoczenie wykry zwizki danej informacji
z wieloma innymi.
Informacje w pamici trwaej mog
pozosta przez bardzo dugi czas, pami
ta ma rwnie bardzo du pojemno.
Wydawa by si mogo, e jest ona roz-

RAMKA 4.1
uria opisa! dziennikarza nazwiskiem
Szereszewski, ktry odznacza! si
genialn pamici. Szereszewski potrafi bez trudu zapamita bardzo
dugie cigi sw lub liczb, a nastpnie odtwarza je bezbdnie po 15-16
latach! To samo dotyczyo skomplikowanych wzorw matematycznych,
ktrych znaczenia w ogle nie musia rozumie. Dokadniejsze badania
wykazay, e czowiek ten w spontaniczny sposb potrafi posugiwa si
synestezj, czyli potrafi abstrakcyjny
materia zapamitywa w postaci obrazw. Cyfry wyobraa sobie jako ludzi
0 rnych waciwociach: na przykad
1 byia dla niego obrazem dumnego
czowieka, 3 to czowiek, ktry skrci
sobie stop i tak dalej. Gdy zapami
tywa sowo czerwony", wyobraa
sobie czowieka ubranego w czerwon
koszulk, a podczas zapamitywania
sowa zielony" wyobraa sobie bujn
rolinno. Ta zdolno do synestezji bardzo mu jednak przeszkadzaa,
poniewa na przykad uczestniczc

w rozmowie z innym czowiekiem,

nie potrafi powstrzyma tendencji do
przekadania wszystkiego na obrazy
zmysowe. Nie umia zapamitywa
sw abstrakcyjnych, ktrych nie dao
si przeoy na obrazy (na przykad
nic", nieskoczono"). Nie rozumia take znaczenia tych stw. Bardzo przeszkadzay mu w zapamitywaniu bodce uboczne - przykadowo,
kiedy podczas zapamitywania jakiego zasyszanego tekstu kto kaszla, u Szere szewskiego pojawiay si
obrazy mgy zasaniajcej fragmenty
zapamitywanego materiau. Szereszewski nie potrafi" zapomnie rozmaitych informacji w sposb spontaniczny. Nadmiar informacji by dla
niego bardzo nieprzyjemny. W kocu
wpad na pomys, aby wykorzysta
synestezj rwnie do zapominania.
Informacje, ktre chcia zapomnie,
zapisywa w wyobrani na tablicy,
a nastpnie - rwnie w wyobrani
- wyciera t tablic. My na szczcie
nie musimy tego robi.

128

PSYCHOLOGIA POZNANIA

wizaniem idealnym, niemajcym w ogle

albo majcym niewiele ogranicze. Jednake i ta pami ma rwnie jedno powane ograniczenie - dotyczy ono dostpu
do zmagazynowanych w niej informacji.
Informacji tych jest bardzo wiele i wyszukiwanie ich moe zabiera duo czasu.
Co wicej, nie mona przypomnie sobie
zbyt wielu informaq"i naraz, poniewa jak
wynika z ryciny 4.2, dostp do zawartoci
pamici trwaej odbywa si za porednictwem pamici krtkotrwaej. Czy ludzie
radz sobie z ograniczeniami pamici trwaej? Tak, najczciej w ten sposb, e
informaqe wane, potrzebne w biecej
dziaalnoci, umieszczaj pod rk. Rnego typu organizery, notesy menaderskie, informatory, poradniki i encyklopedie
znajduj si zwykle w zasigu rki, kiedy
zajmujemy si prac.
Opisany system ma swoj wewntrzn
logik, ktr okreli moemy mianem
logiki walki z brakorbstwem". Mona
zada sobie pytanie, dlaczego w toku ewolucji powsta system majcy takie oczywiste braki. Braki te komplikuj dziaanie
systemu, ale jednoczenie zapewniaj mu
wiksz elastyczno i dlatego pami

wykonuje znacznie wicej zada w procesie adaptacji anieli tylko gromadzenie

i przechowywanie dowiadczenia.
4.3.1.1. Pami
ultrakrtka (sensoryczna)

Pami ta zostaa wykryta w 1960 roku

przez Sperlinga, cho jej istnienie postulowa ju Broadbent (1958) na podstawie
analizy teoretycznej. Opis tej pamici rozpoczniemy od przykadu. Stoisz w holu
kina i przygldasz si stojcej nieopodal
dziewczynie. Podziwiasz jej ciemne wosy,
niad twarz, piwne oczy osonite dugimi rzsami. Po chwili stwierdzasz, e
dziewczyna to zauwaya i zaczyna przyglda si tobie. Wpatrujecie si w siebie
przez chwil i wtedy nagle ganie wiato. Przez moment widzisz dokadnie jej
twarz, mimo e znajdujesz si w zupenych
ciemnociach. Twarz ta po krtkim czasie
zaczyna si zaciera w twojej wiadomoci.
Tym wianie zajmowa si Sperling, ale
niestety w swoich eksperymentach uywa
znacznie mniej interesujcego materiau.
Opis badania Sperlinga przedstawiamy
w ramce 4.2. Badanie to dotyczyo pamici
ikonicznej, czyli pamici wzrokowej.

RAMKA 4.2

Sperling (1960) zauway, e w tradycyjnych eksperymentach z uyciem

tachistoskopu, czyli urzdzenia pozwalajcego na krtkotrwae ekspozycje bodcw, wystpuje interesujce
zjawisko. Kiedy pokazywa on plansze
zawierajce rn liczb liter i prosi
badanych o odtworzenie wszystkich
liter, badani potrafili poda 45 liter
poprawnie, niezalenie od tego, czy

Sperling pokazywa 5 liter, czy te

na planszy znajdowao si 10 liter.
Sugerowaoby to, e jednym rzutem
oka" badani potrafi obj okoo 5
liter. Dawniejsze interpretacje tego
zjawiska, pochodzce jeszcze z okresu
midzywojennego, stwierdzay, e jest
to przejawem ograniczonej pojemnoci naszej uwagi. Sperling by jednak
bardzo bystrym obserwatorem i zasta-

129

MMI

RAMKA 4.2 cd.

plansza z
bodzcarr
btk
mdj
h wd

50-100 msek

pusta plansza

bodziec wskanikowy
ton wysoki - grny wiersz ton
redni - rodkowy wiersz ton
niski-dolny wiersz

100-500 msek

RYCINA 4.3 Schemat eksperymentu Sperlinga

W rodkowym wierszu schematu przedstawiono bodce eksponowane w eksperymencie, natomiast w
wierszu dolnym - czasy trwania poszczeglnych bodcw.

nowiy go wypowiedzi wielu badanych,

ktrzy stwierdzali, e widzieli znacznie wicej liter, ale zanim zdyli je
poda, znikay one z ich wiadomoci
(analogicznie jak w przedstawionym
wczeniej przykadzie z holu kina).
Postanowi tak zmodyfikowa procedur eksperymentu, aby sprawdzi,
czy w pamici zostao wicej informacji, anieli badani mogli przywoa.
Mg zrobi to na dwa sposoby. Po
pierwsze, mg przyspieszy odtwarzanie, tak aby badani mogli poda
wszystkie litery, zanim znikn one
z ich wiadomoci. Wad tego rozwizania jest to, e szybko ludzkiej
mowy jest ograniczona (cho Sperling
mgby podda badaniom przekupki
albo niektrych spikerw radiowych;
wtedy jednak wyniki odnosiyby si
tylko do specyficznej grupy osb).
Po drugie, mg poprosi badanych
o odtwarzanie naraz tylko czci liter
znajdujcych si na planszy. Ta tech-

nika zostaa rzeczywicie zastosowana

i nazwano j technik odtworzenia
czciowego.
Na rycinie 4.3. przedstawiono
schemat eksperymentu Sperlinga.
Plansza zawierajca litery bya eksponowana przez okres okoo 100
msek. Potem nastpowaa przerwa
trwajca od 50 do 500 msek. Badany
widzia w tym czasie jasne lub ciemne
pole. Potem eksponowano tak zwany
bodziec wskanikowy, informujcy badanego, ktr cz planszy ma odtworzy. Bodcem wskanikowym by
ton o rnej wysokoci. Gdy ton by
wysoki, badany mia odtwarza grny
wiersz planszy, gdy ton mia redni
wysoko - wiersz rodkowy, kiedy
za ton by niski - wiersz dolny. Poniewa tony eksponowano w losowej
kolejnoci, badany nigdy nie wiedzia,
jak cz planszy zawierajcej litery
bdzie musia odtworzy. Zatem do
czasu ekspozycji bodca wskaniko-

130

PSiCHOIDGiA POZNANIA

RAMKA 4.2 cd.

wego musia przechowywa w pamici
wszystkie litery. W tej wersji eksperymentu badany przechowywa w pamici informacj o pooeniu liter, to
jest o tym, w ktrym wierszu planszy
znajdoway si te litery. Badani potrafili odtwarza litery z bardzo wysok
dokadnoci i nie popeniali wielu bdw. Gdy plansza zawieraa 9 liter - po
3 litery w trzech wierszach - zadanie
wykonywane byo niemal bezbdnie.
Wyniki przedstawiay si analogicznie,
gdy eksponowano 12 liter - po 4 litery
w trzech wierszach.
Stwierdzono, e w opisanych warunkach technika odtwarzania czciowego dawaa bardzo dobre wyniki,
kiedy odroczenie bodca wskanikowego nie przekraczao 500 msek, czyli
p sekundy. Przy duszym odroczeniu badani z caej matrycy potrafili
odtwarza nie wicej ni 4-5 elementw, czyli tyle samo, ile w wypadku techniki odtwarzania caocioplansza z
bodzcarr

pusta plansza

btk
mdj
hwd

wego. Wynika std, e pami ikoniczna przechowuje informacje przez

czas nieprzekraczajcy 500 msek.
Eksperyment Sperlinga okaza si
technik bardzo uyteczn i podatn
na rne modyfikacje. Dziki niemu
mona byo stwierdzi, jakie rodzaje
informacji przechowywane s w pamici sensorycznej. Na rycinie 4.4
przedstawiono modyfikacj pierwotnego eksperymentu, ktra pozwalaa
wykaza, e ludzie w pamici ikonicznej przechowuj nie tylko informacje
na temat pooenia liter, lecz take na
temat ich wielkoci.
W jeszcze innej odmianie tego eksperymentu wykazano, e w pamici
ikonicznej zawarta jest take informacja o barwie. Na planszy umieszczono
rnokolorowe litery i po ekspozycji
tonw o rnej wysokoci proszono
o przypominanie sobie liter majcych
pewn barw.

bodziec wskanikowy
ton wysoki - litery mae

ton niski - litery due

50-100 msek

100-500 msek

RYCINA 4.4 Odmiana eksperymentu Sperlinga, w ktrej pokazano, e w pamici sensorycznej

przechowywana jest informacja o wielkoci bodca
Bodziec wskanikowy informuje, czy badany ma odtwarza litery mat, czy te due. Litery te s losowo
rozoone na catej planszy, w zwizku z czym przy odtwarzaniu badany nie moe kierowa si ich pooeniem,
jak to si dziato w podstawowej wersji tego eksperymentu (por ryc.4.3).

131

PAMI

RAMKA 4.3

W eksperymencie Moraya, Batesa

i Barnetta (1965) badanemu zakadano
na uszy suchawki stereofoniczne,
analogicznie jak w eksperymentach
nad uwag, wykorzystujcych technik suchania dwuusznego. Tym razem wytwarzano u badanego wraenie, e dwiki docieraj nie z dwch,
ale z czterech rnych miejsc w przestrzeni. Badany sysza z tych czterech miejsc losowe cigi liter. Przed
badanym znajdowa si rzd czterech
wiateek. wiateka te zapalay si
po pewnym czasie od momentu ekspozycji liter. Kade z tych wiateek

Pami sensoryczna jest pamici specyficzn dla modalnoci. Obok pamici

wzrokowej, czyli ikonicznej, wystpuje
rwnie pami suchowa. Neisser (1967)
okreli j mianem pamici echoicznej.
W ramce 4.3 przedstawiam opis badania
nad t form pamici sensorycznej.
Kwestia pojemnoci pamici sensorycznej jest spraw dyskusyjn. Zmiany

okrelao miejsce pochodzenia" liter,

jakie naleao odtworzy. wiateka
zapalay si w kolejnoci losowej, tote do momentu pojawienia si wiateka badany musia przechowywa
w pamici wszystkie eksponowane
suchowo litery. Pocztkowo sdzono,
e czas przechowania w pamici echoicznej jest bardzo krtki, jednak nowsze badania (Watkins, Watkins, 1980)
sugeruj, e moe on wynosi nawet
20 sekund. Badania Crowdera (1976)
wskazuj take, e pami echoiczna
ma nieco wiksz pojemno ni pami ikoniczna.

procedury badawczej prowadz do zmiany

oszacowania pojemnoci tej pamici.
Pamitamy, e w klasycznym eksperymencie Sperlinga badani radzili sobie dobrze z odtwarzaniem plansz zawierajcych 12 liter. Averbach i Coriell (1961)
zmodyfikowali pierwotn procedur Sperlinga. Ich eksperyment przedstawiono
w ramce 4.4.

RAMKA 4.4

Plansze eksponowane w tym eksperymencie byy nieco inne ni w badaniu Sperlinga. Badanym pokazywano
plansz zawierajc 16 liter. Litery te
uoone byy w dwch wierszach, po 8
liter w kadym. Zamiast bodca dwikowego jako bodziec wskanikowy

wykorzystywany by bodziec wzrokowy. Nad miejscem, w ktrym znajdowaa si litera, eksponowano wskanik informujcy badanego, e naley
odtworzy t wanie liter. Schemat
eksperymentu przedstawiono na rycinie 4.5.

132

PSfCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 4.4 cd.

Zauwamy, e w tym eksperymencie w jeszcze wikszym stopniu zredukowano obcienie zwizane
z odtwarzaniem. W badaniu Sperlinga
naleao odtwarza po 3 lub 4 litery,
co pochaniao znacznie wicej czasu.
Tu odtwarza si po jednej literze,
co, rzecz jasna, zabiera mniej czasu.
W efekcie okazao si, e pojemno
pamici ikonicznej jest wiksza, anieli wynikaoby to z bada Sperlinga.
W badaniu tym wykryto rwnie
zjawisko maskowania. Okazao si,
e lokalizacja bodca wskanikowego
plansza z bodcami

wpywa na to, czy litera z planszy

zostanie odtworzona, czy te nie.
Kiedy w miejscu litery znajdowao si
czarne kko i byo ono eksponowane
przed upywem 500 msek, badani nie
potrafili odtworzy litery znajdujcej
si w tym miejscu. Kiedy bodcem
wskanikowym bya inna litera, badani skadali dwie litery ze sob. Na
przykad, jeli na pierwszej planszy
znajdowaa si litera F, a bodcem
wskanikowym bya pooona w tym
samym miejscu litera L, to badani
podawali, e widz liter E.

pusta plansza

bodziec wskanikowy

cglzbtsd
vzrwmkh
50-100 msek

100-500 msek

RYCINA 4.5 Schemat eksperymentu Averbacia i Coriella (1961)

W rodkowej czci schematu pokazano eksponowane w eksperymencie bodce, w czci dolnej - czasy
ekspozycji. Zamiast tonu bodcem wskanikowym byt znaczek umieszczony nad liter, ktr naleao
odtworzy. W przedstawionym tu przykadzie apostrof znajduje si nad Irter I, ktr badany ma odtworzy.
Poniewa pooenie apostrofu zmienia si w sposb losowy, badani musz pamita wszystkie litery do
momentu ekspozycji apostrofu.

Hamowanie wykryte w eksperymencie

Averbacha i Coriella (1961) nosi nazw
maskowania wstecznego, poniewa bodziec eksponowany pniej hamuje odtwarzanie bodca pokazywanego wczeniej.
Zjawisko maskowania wstecznego ma due
znaczenie teoretyczne, jak i praktyczne:
a) Moe by wykorzystane do okrelania
czasu przechowania w pamici ikonicz-

nej. Poniewa maskowanie wsteczne

wystpuje tylko w pamici ikonicznej,
moemy sprawdza, po upywie jakiego
czasu bodziec pniejszy hamuje dostp do bodca wczeniejszego. Podobnie jak w innych badaniach, okazao
si, e bodziec eksponowany po upywie 500 msek nie hamuje dostpu do
bodca pierwotnego - litera widniejca
na planszy pierwotnej bya spostrze-

133

PAMI

gana tak, jak gdyby nie stosowano

adnego bodca maskujcego.
b) Moe by wykorzystane do zaprojekto
wania takiego badania, w ktrym ludzie
maj dostp tylko do spostrzeenia,
a nie do obrazu z pamici ikonicznej. W
eksperymentach nad spostrzeganiem
eksponuje si bezporednio po poka
zaniu bodca waciwego szum wzro
kowy (kiedy wczymy telewizor na
kanale, na ktrym nie nadaje adna
stacja albo jest przerwa w emisji i nie
jest nadawany obraz kontrolny, wi
dzimy szum wzrokowy), wic badani
nie mog wwczas korzysta z pamici
ikonicznej.
c) Moe by wykorzystane do tworzenia
obrazw, ktre czowiek sam skada
we wasnym systemie poznawczym.
Wtedy czowiek widzi co, co jest na
przykad sensownym konglomeratem
dwch rnych bodcw, cho osobno
aden z nich nie ma charakteru sen
sownego. Przykad przedstawiamy na
rycinie 4.6.
Widzimy sowo lato", cho na kadej
z plansz znajduj si litery ktre nie tworz sensownego sowa. Mona si atwo
domyli, e opisane tu zjawisko moe by
wykorzystane do bardzo rnych celw.

50-100 msek

Podsumujmy dotychczasowe rozwaania na temat waciwoci pamici sensorycznej. Pami ta cechuje si stosunkowo du pojemnoci i przewysza pod
tym wzgldem pami krtkotrwa, ktra
dokadniej bdzie przedstawiona poniej.
Oszacowania pojemnoci pamici sensorycznej zmieniaj si i zale od tego,
z jak modalnoci sensoryczn mamy
do czynienia, a take od tego, czy przy
odtwarzaniu wymagamy podawania kilku
elementw, czy te tylko jednego. W tym
ostatnim wypadku czas odtwarzania jest
bardzo krtki i obraz pamiciowy nie zdy
zanikn przed wypowiedzeniem jakiego
sowa. Pami sensoryczn moe wystpowa w zakresie rnych modalnoci
zmysowych. Najwicej bada przeprowadzono nad pamici ikoniczn i echoiczn.
Badanie pamici ikonicznej w zakresie
dotyku, smaku czy wchu nastrcza moe
wiele trudnoci technicznych, ale zapewne
z wasnego dowiadczenia pamitamy sytuacje, kiedy na przykad bardzo wyranie przez krtki czas przechowywalimy
bodce dotykowe (Czytelnicy pamitaj
zapewne to, co odczuwali po zakoczeniu
pocaunku - chodzi tu oczywicie o wraenia dotykowe i ewentualnie smakowe;
pozostae wykraczaj poza zakres grzecznej" psychologii poznawczej).

100-500 msek

RYCINA 4.6 Wykorzystanie maskowania wzrokowego do tworzenia spostrzee bdcych

konglomeratem bodcw pozbawionych znaczenia
Przy zastosowaniu podanych czasw ekspozycji trzech matryc badany na widok trzeciej powie, e widzi tam napis lato",
cho faktycznie znajduj si na nim tylko dwie samogoski.

134
Pami sensoryczna przechowuje gwnie informacje o fizycznych waciwociach bodcw, nie rejestruje natomiast
ich znaczenia. I tu sprawa nieco si komplikuje, poniewa w wypadku pamici echoicznej wykryto lady przetwarzania kategorialnego. Z drugiej strony jednak trudno
si temu dziwi, poniewa badani dysponuj znacznie duszym czasem dostpu
do informacji. W pamici sensorycznej wystpuje zjawisko maskowania wstecznego,
polegajce na tym, e bodce pniejsze
nakadaj si na bodce wczeniejsze.
Pami sensoryczna jest buforem poznawczym, umoliwiajcym przetrzymanie
bodcw przez krtki czas, potrzebny do
wykonania prostych operacji, polegajcych
na wyodrbnieniu cech fizycznych oraz na
usuniciu z obrazu tych cech, ktre s
nietypowe lub bdne. W sowie ktre"
w poprzednim zdaniu uyta zostaa celowo niewaciwa litera e. Przy szybkim
czytaniu tekstu albo przy koncentracji na
jego treci trudno zauway t dodatkow
kreseczk nad e (bagam korekt o pozostawienie tego bdu - wiem, e przy
pewnych formach kontroli tekstu takie
bdy s bardzo widoczne).
4.3.1.2. Pami
krtkotrwaa
Rozpocznijmy od przykadu. Poznae interesujc osob podczas podry pocigiem. Chcesz si z ni spotka i egnajc
si z ni na dworcu, pytasz j o numer
telefonu. Niestety nie masz nic do pisania,
wic starasz si go zapamita, by potem
wpisa go w domu do swojego notesu. Jednake w trakcie jazdy tramwajem obserwujesz bardzo ostr ktni midzy pasaerem i kontrolerem i dowiadujesz si, e
bdziesz musia wystpi w roli wiadka.
W domu przegldasz korespondencj i na-

PSiCHOtOGlA POZNANIA
gle przypominasz sobie, e miae zapisa
numer telefonu poznanej osoby. Niestety,
nic nie pamitasz; co wicej, niewielkie
jest prawdopodobiestwo, e sobie go
przypomnisz. Tu wanie dziaaa pami
krtkotrwaa i opisana sytuacja pokazuje,
w jaki sposb rejestrujemy informacje
w tej pamici, a take to, co powoduje
zapominanie w pamici krtkotrwaej.
Badania nad pamici krtkotrwa jak wiemy z rozdziau 1 - to badania z pocztkw psychologii poznawczej (Miller,
1956). Miller twierdzi, e pojemno pamici krtkotrwaej wynosi 72 ksy albo
elementy informacji. Miller wola posugiwa si intuicyjnym pojciem elementw
albo ksw, poniewa miary pojemnoci
pamici krtkotrwaej zaczerpnite z teorii
informacji daway bardzo rne oszacowania.
W teorii informacji wykorzystuje si
miary formalne, okrelajce redukcj niepewnoci. Im wikszy jest zbir, z ktrego pochodzi zapamitany element, tym
wicej informacji przenosi. W zwizku
z tym jedna litera, ktra pochodzi ze
zbioru 24-elementowego, przenosi wicej
informaq"i ni jedna cyfra, ktra pochodzi
ze zbioru 10-elementowego. Subiektywnie
jednak czujemy, e w jednym i drugim
wypadku zapamitanie jednej litery i jednej cyfry wymaga takiej samej pojemnoci
pamici. Dlatego te Miller zrezygnowa
z wyznaczania pojemnoci pamici krtkotrwaej w bitach, a posuy si takimi
jednostkami subiektywnymi, jak ksy"
informacji czy elementy.
W klasycznej metodzie okrelania pojemnoci pamici krtkotrwaej, opracowanej jeszcze w XIX wieku przez angielskiego nauczyciela Jacobsa (1887; cyt.
za: Baddeley, 1993), badanemu czyta si
szeregi sw, liter lub cyfr o coraz wikszej
dugoci. Badanie rozpoczyna si od sze-

135

PAMI

regu 3-elementowego, nastpnie przechodzi si do szeregu 4-elementowego i tak

dalej. Sprawdza si, jaki jest najduszy
szereg, ktry badany potrafi powtrzy.
Metoda taka wykorzystywana jest rwnie
w testach inteligencji, jako badanie jednego ze skadnikw inteligencji. Na przykad w skali Wechslera mamy test powtarzania cyfr. Badajcy czyta cyfry w tempie
jedna cyfra na sekund, a osoba badana
ma powtarza cyfry dokadnie w tej samej
kolejnoci bezporednio po zakoczeniu
czytania. Wyobramy sobie, e badajcy
czyta nastpujce szeregi: 5 7 2; 6 4 1 3;
2 8 5 4 9; 1 9 5 7 2 6; itak dalej. Kiedy

prosimy badanego o szybkie powtarzanie

tych cyfr, to powtarza on je cyfra po cyfrze.
Ludzie rzadko potrafi powtrzy wicej
ni 7 cyfr. Jednake niektrzy potrafi to
zadanie wykonywa w doskonay sposb.
Kiedy dysponuj niewielk iloci czasu
midzy zakoczeniem ekspozycji a odtwarzaniem, zaczynaj grupowa cyfry razem.
Trudno zapamita zbir 460204034, liczcy dziewi cyfr w postaci dziewiciu
kolejnych pozyq'i. Jeli jednak pogrupujemy te cyfry w grupy po trzy elementy,
zadanie staje si znacznie atwiejsze. Pamitamy trzy elementy: 460, 204 i 034.
Wicklegren (1964) stwierdzi, e grupo-

RAMKA 4.5

Interesujcym przykadem posugiwania si grupowaniem jest zapamitywanie numerw telefonw. Niemal wszystkie telefony stacjonarne
maj numery siedmiocyfrowe. Pierwszy numer w sieci lokalnej oznacza
central - w najwikszych miastach
jest to okrelenie dzielnicy, natomiast
w pozostaych jest to identyczny numer dla caego miasta. Najbardziej
ekonomicznym sposobem zapamitywania jest zapamitanie dwch grup
trzycyfrowych oraz jednej cyfry na
pocztku. Ludzie w praktyce stosuj
jednak inne zasady podziau: czsto
posuguj si grup trzycyfrow na pocztku, potem umieszczaj dwie pary.
Nie jest to ze rozwizanie. Najgorzej
jednak dzieje si w wypadku zwyczaju przejtego z krajw anglosaskich, gdzie numery telefonw podaje
si w postaci pojedynczych cyfr. Jest

to dobre rozwizanie, gdy mamy co

do pisania pod rk, natomiast zapamitanie takiej kombinacji jest zdecydowanie trudniejsze. Uytkownicy
sieci komrkowych maj ju atwiejsze
zadanie: wszystkie numery (wyjwszy numery serwisu) s dziewiciocyfrowe. W naturalny sposb dzieli si je
na trzy grupy trzycyfrowe, z ktrych
pierwsza jest numerem okrelajcym
rodzaj sieci, natomiast dwie pozostae
to numer abonenta. Stosujc grupowanie, moemy zapamita dugie cigi
cyfr. Zapewne na to liczyli twrcy
systemu informatycznego w polskich
bankach, ktrzy do wielocyfrowego
numeru naszego konta wprowadzili
omiocyfrowy przedrostek" identyfikujcy bank oraz jego oddzia. Faktycznie jednak system jest wygodny
dla bankw i informatykw, a nie dla
klientw.

136
wanie po trzy elementy jest najbardziej
efektywne przy zapamitywaniu cigw
cyfr. Z wasnej praktyki pamitam przypadek pacjenta po operacji neurochirurgicznej, ktry powtrzy dwanacie cyfr
bez specjalnego wysiku! Warto doda, e
bezporednio po takich operacjach pojemno pamici krtkotrwaej jest znacznie
obniona, tymczasem ten pacjent uzyskiwa wyniki zdecydowanie lepsze od osb
zdrowych. Okazao si, e by on ksigowym i operowanie dugimi cigami cyfr
i odczytywanie ich w postaci pewnej sumy
w zotych byo czynnoci wysoce wywiczon. Grupowanie cyfr byo dla niego
czym zupenie naturalnym.
Ostatnio jednak pojawiy si wyniki nowych bada, wskazujce na to, e pojemno pamici krtkotrwaej jest znacznie
mniejsza, anieli sdzono dawniej. Lehrl
i Fischer (1988) na podstawie specyficznych zada, ktrych tu nie bdziemy
szczegowo omawiali, stwierdzili, e pojemno pamici krtkotrwaej wynosi 80
bitw, a wic wrcili oni do sposobu
mierzenia pojemnoci zarzuconego przez
Millera (1956). Stosowane przez nich zadania wykluczay jednak posugiwanie si
grupowaniem. Aby lepiej zrozumie ich
wyliczenie, przypomnijmy, czym jest jeden
bit. Ot miar informacji jest logarytm
o podstawie 2 liczby moliwych alternatyw.
Informacja rwna 1 bitowi zawarta jest
w stwierdzeniu, ktry z dwch alternatywnych stanw rzeczy wystpi w danej
sytuacji. Przykadowo, w systemie zerojedynkowym jednemu bitowi odpowiada
informacja, czy wystpio 0 czy 1 (N
alternatyw jest rwne 2), a zatem
Ilo informacji zawartych w stwierdzeniu, ktra litera alfabetu wystpia
w danym wypadku, jest ju wiksza, ponie-

PS/CHOUJGIA POZNANIA
wa wynosi 5 bitw (bierzemy pod uwag
polski alfabet zawierajcy 32 litery).
Odnoszc si do danych Lehrla i Fischera (1988), moemy stwierdzi, e winnimy zapamita cig szesnastoliterowy
bez specjalnych problemw (16x5 bitw
= 80 bitw). Wydaje si to mao prawdopodobne. Krytyczn analiz tych wylicze
przeprowadzi! Orzechowski (1998), wskazujc na moliwo bdw o charakterze
ekologicznym, jak i bdw metodologicznych. Wyliczenia Lehrla i Fischera, jak
stwierdzilimy poprzednio, opieraj si na
specyficznym typie zada, ktre mog dawa inne wyniki ni zadania powszechnie
uywane do diagnozowania waciwoci
pamici krtkotrwaej.
Czas przechowania w pamici krtkotrwaej szacuje si na kilkanacie sekund.
Pierwsze badania, w ktrych wyznaczano
czas przechowania informacji w tej pamici, przeprowadzi Brown (1958), jednak w literaturze najbardziej znany jest
eksperyment przeprowadzony przez maestwo Petersonw (1959). Opis tego
eksperymentu przedstawiam w ramce 4.6.
Oszacowania czasu przechowania w pamici krtkotrwaej, podawane przez rnych autorw, mog by odmienne. Na
przykad cytowani wczeniej Lehrl i Fischer (1988) twierdz, e czas przechowania w pamici krtkotrwaej wynosi 5,4
sekundy. Sternberg (1994) z kolei uwaa,
e czas przechowania moe si wyduy
nawet do minuty lub nieco wicej. Kiedy
na przykad usyszymy numer telefonu
podany w informacji, pamitamy go tak
dugo, dopki nie uzyskamy poczenia.
Rnice w tych oszacowaniach wynikaj nie tylko ze stosowania rnych sposobw badania czasu przechowania, lecz
take std, e ludzie w warunkach na-

137

PAMI

RAMKA 4.6

W eksperymencie Petersonw eksponowano badanym trzy spgoski, proszc o ich zapamitanie. Aby zapobiec
stosowaniu powtrek wewntrznych,
badanym polecano w okresie przechowania wykonywanie angaujcego zadania arytmetycznego w rytm uderze
metronomu. Byo to odejmowanie po
trzy lub cztery od liczby trzycyfrowej
w takt uderze metronomu - liczba
ta bya podawana bezporednio po
ekspozycji trzech spgosek. Eksponowano na przykad takie bodce:
h d n 641 (badany winien liczy
638, 635, 632 i tak dalej. Dziki temu
mona byo zbada, co si dzieje z materiaem pamiciowym, kiedy badany
ma bardzo ograniczone moliwoci
powtarzania w pamici. Sprawdzano
- po wykonaniu przez kad osob
caej serii prb - ile badani pamitaj
po upywie kolejnych okresw trzysekundowych. Na rycinie 4.7 przedstawiam wyniki eksperymentu Petersonw oraz wyniki eksperymentu Murdocka (1961), ktry oprcz spgosek stosowa rwnie inny rodzaj ma-

teriau pamiciowego, a mianowicie

jedno sowo oraz trzy sowa.
Pojawia si pytanie, dlaczego w wypadku jednego sowa proces zapominania materiau przedstawia si
inaczej. Najprawdopodobniej w krtkiej przerwie, jaka nastpowaa midzy ekspozycj sowa a rozpoczciem
odejmowania, badani zdyli ju powtrzy to sowo w pamici i dziki
temu stao si ono odporne na zapominanie (w kadym razie w cigu 18 sekund objtych eksperymentem). Tak
interpretacj porednio potwierdzaj
wyniki bada Muter (1980), w ktrych stwierdzono, e ju po upywie
2 sekund informacja moe zaciera si
w naszej pamici. Przed upywem tego
czasu jednostce moe uda si zarejestrowa informacj w pamici trwaej.
Te informacje nie s ju zapominane
i po 18 sekundach badani mog korzysta z tej porcji, jak udao im si zapisa w cigu tych pierwszych 2 sekund.
Przedstawione tu dane wskazuj, e
informacje w pamici krtkotrwaej
maj przed sob bardzo krtki ywot.

RYCINA 4.7 Wyniki eksperymentu Petersonw (1959)

oraz Murdocka (1961)
W eksperymentach tych stosowano rne rodzaje
materiau: byt to zarwno materia! bezsensowny
(sptgtoski), jak i materiat sensowny (stwa). Szybko
utraty informacji zarejestrowanej w pamici krtkotrwaej jest niemal identyczna w wypadku trzech spgosek i trzech stw. Wynika std, e stopie
sensownoci materiau nie wpywa na pami krtkotrwa. Natomiast zdecydowanie wolniej przebiega
zapominanie jednego sowa. Do sprawy tej wrcimy
w tekcie.

138
turalnych posuguj si powtrkami wewntrznymi, polegajcymi na wielokrotnym wprowadzaniu materiau do pamici
krtkotrwaej. W warunkach laboratoryjnych bardzo trudno zapobiec pojawianiu
si powtrek, a metody, ktre umoliwiaj wyeliminowanie powtrek, wprowadzaj dodatkowe czynniki wpywajce na
pami. Na przykad cytowane wczeniej
badania oparte na technice Browna i Petersonw wprawdzie zapobiegaj powtrkom
wewntrznym, ale jednoczenie wywouj
hamowanie retroaktywne. Hamowanie to
polega na zakcaniu przechowania wczeniej opanowanego materiau przez jakie
pniejsze zadanie (tu: odliczanie wstecz).
Dlatego te niesychanie trudno okreli
granice czasowe pamici krtkotrwaej.
Nastpna sprawa, ktrej powicimy
kilka uwag, dotyczy kodowania informacji
w pamici krtkotrwaej. Informacje kodowane s w postaci akustycznej, czyli
- mwic inaczej - ten proces pamiciowy
dziaa podobnie jak papuga, powtarzajc
elementy, jakie zostay do wprowadzone.
O tym, e kodowanie ma charakter akustyczny, wiadcz badania Conrada (1964),
ktry analizowa rodzaj pomyek wystpujcych w eksperymentach nad pamici
krtkotrwa. Jeli badany na przykad
wrd zapamitywanych liter mia spgosk P" (wymawiany j jako pe"),
to w wypadku bdnej odpowiedzi czsto przypomina sobie podobn dwikowo
spgosk T" (wymawian jako te").
Natomiast rzadko w wypadku bdnych
odpowiedzi pojawiaa si podobna pod
wzgldem wygldu, ale brzmica zupenie
inaczej R".
Jednake pami krtkotrwaa to nie
tylko mechaniczne powtarzanie. Poprzednio zwracalimy uwag na to, e ludzie spontanicznie grupuj materia pamiciowy w wiksze jednostki, co uatwia

PS/CHOLOGIA POZNANIA

im zapamitywanie. To grupowanie moe

odbywa si nie tylko na zasadzie prostego
czenia elementw, lecz take na zasadzie
wykorzystywania ju istniejcych zasobw
pamiciowych. Kiedy musiaem zapamita kod zamka cyfrowego 1885" (wiadomo, e tego typu informacji nie naley
nigdzie zapisywa) i po prostu zapamitaem te cyfry jako 15. rocznic Komuny
Paryskiej". Podobny przypadek wystpi
w badaniu Ericssona, Chase i Faloona
(1980) nad osob o przecitnych zdolnociach pamiciowych, ktra po opanowaniu
pewnej specyficznej strategii kodowania
potrafia powtarza do 80 losowo dobranych cyfr eksponowanych w tempie jednej
cyfry na sekund. Dodajmy, e trening
trwa 20 miesicy, a opanowana przez badanego strategia odnosia si wycznie do
zapamitywania cyfr. Poniewa badany by
biegaczem, jeden ze stosowanych przez
niego sposobw polega na poszukiwaniu w cigach cyfr czasw, jakie mona
uzyska na rnych dystansach. Przykadowo, cig 3492 kodowa jako 3 minuty
49,2 sekundy, czyli prawie rekord wiata
na 1 mil. Jednoczenie, kiedy badacze
celowo dobierali takie kombinacje cyfr,
ktrych nie dao si przeoy na wyniki
w biegach, sprawno badanego znacznie
spadaa. Podany przykad wskazuje take
na to, e istniej wprawdzie metody znacznego poprawiania sprawnoci pamici, ale
opanowanie niektrych z nich wymaga od
badanego znacznie wikszego wysiku anieli opanowanie pewnej partii materiau.
Inne badania wykazay, e w pamici
krtkotrwaej moe by rwnie przedwiadomie kodowane znaczenie materiau. Wickens wraz ze swoimi wsppracownikami opracowali technik okrelon
mianem uwolnienia spod hamowania
proaktywnego. Hamowanie proaktywne
polega na utrudnieniu zapamitywania

139

PAMI

nowego materiau pod wpywem wczeniejszego zapamitywania podobnego lub

identycznego materiau. Jeli dugo uczymy si jakiego materiau, to nauka idzie
nam coraz wolniej. Jest to nie tylko wynik
zmczenia, ale take hamowania proaktywnego. Uczc si przez dugi czas psychologii poznawczej, czujemy, e pami
odmawia nam posuszestwa. Jeli jednak

wczymy na chwil radio i usyszymy informacj na temat niespodziewanej zmiany

ukadu na licie przebojw, to informacja
ta bardzo szybko zapada nam w pami.
Obserwacje tego typu doprowadziy Wickensa i jego wsppracownikw do zaprojektowania pomysowego eksperymentu
nad pamici krtkotrwa. Eksperyment
ten przedstawiono w ramce 4.7.

RAMKA 4.7

Wickens, Born i Allen (1963) przeprowadzili eksperyment, w ktrym

wykorzystali technik Browna i Petersonw. Badaniom poddano dwie grupy
osb. Pierwsze trzy prby byy identyczne dla obu grup. Badanym podawano trzy spgoski, a nastpnie wykonywali oni znane z bada Petersonw zadanie polegajce na odliczaniu
wstecz. Czwarta prba bya odmienna
dla obu grup. Grupa kontrolna miaa
nadal zapamitywa spgoski, natomiast grupa eksperymentalna dostaa
inny materia do zapamitania - byy
nim cyfry. W prbie trzeciej obie grupy
uzyskiway sabe wyniki, to jest pamitay mao spgosek. W prbie
czwartej wyniki grupy kontrolnej nadal spaday, natomiast wyniki grupy
eksperymentalnej si polepszyy. Wynikaoby std, e interferencja proaktywna wytwarza si w obrbie materiau jednolitego semantycznie.
Analogiczny wynik uzyska Loess
(1968) w wypadku materiau sownego pochodzcego z rnych kategorii semantycznych. Eksponowa on
po trzy sowa z jednej kategorii (na
przykad byy to nazwy rnych owocw), potem nastpowao odliczanie

wstecz, majce zapobiec powtrkom

wewntrznym, a nastpnie prosi! o podanie nazw tych owocw. W drugiej
prbie podawano nazwy trzech innych
owocw, znowu proszono o odliczanie
wstec2 i o przypomnienie sobie tych
nazw. Prba trzecia to nadal podawanie do zapamitania nazw innych
owocw, odliczanie i przypominanie.
W czwartej prbie zmieniano kategori semantyczn - zamiast nazw
owocw podawano nazwy zwierzt.
Okazao si, e wyniki stopniowo si
obniay od prby pierwszej do prby
trzeciej, natomiast w prbie czwartej
(i w kadej nastpnej, w ktrej wystpowaa zmiana kategorii semantycznej) ulegay znacznej poprawie. Dowodzioby to, e w pamici krtkotrwaej
obok kodowania akustycznego wystpuje take kodowanie semantyczne.
Opisane zjawisko wystpuje rwnie w warunkach naturalnych i ujawnione zostao w interesujcych badaniach Guntera, Berry'ego i Clifforda
(1981) nad zapamitywaniem informacji podawanych w wiadomociach telewizyjnych. Osobom badanym przedstawiano specyficznie uporzdkowane
zestawy wiadomoci, zawierajce po

140

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 4.7 cd.

cztery pozycje. Pierwsza grupa badanych ogldaa zestaw czterech wiadomoci o tej samej tematyce, natomiast
w grupie drugiej ostatnia wiadomo
dotyczya zupenie innej dziedziny ni
poprzednie wiadomoci. Sprawdzano
stopie zapamitania tych wiadomoci
bezporednio po ich emisji, jak te po
upywie pewnego czasu. Cz wynikw przedstawiono na rycinie 4.8.
Wyniki te wskazuj, e wprowadzanie tematycznego uporzdkowania
wiadomoci powoduje pogorszenie ich

zapamitywania. Ludzie szybko nasycaj si podobnymi wiadomociami

i przestaj zapamitywa nastpne.
Wiadomoci telewizyjne staraj si zachowa protokolarny porzdek w przekazywanych informacjach (najpierw
informacje polityczne, potem gospodarcze, pniej kulturalne). W efekcie
widzom niewiele zostaje w gowie,
chyba e zdarzy si co niespodziewanego, co burzy ten porzdek (katastrofa lotnicza, zamach stanu, skandal
obyczajowy i tak dalej).

80 i

706050
4030

10
Wiadomo 1 Wiadomo 2 Wiadomo 3 Wiadomo 4
RYCINA 4.8 Wyniki eksperymentu Guntera, Berryego i Clitforda (1981)
W grupie e (eksperymentalnej) ostatnia wiadomo rnia si tematycznie od pozostaych, natomiast
w grupie k (kontrolnej) wszystkie cztery wiadomoci byty ze sob tematycznie powizane. Wyrana rnica
wystpuje w stopniu zapamitania ostatniej wiadomoci. Przedstawiony wykres dotyczy odtwarzania
nastpujcego po pewnym okresie odroczenia; w wypadku odroczenia nastpujcego zaraz po wysuchaniu
wiadomoci uktad wynikw byt podobny, ale wykresy dla obu grup przebiegay na wyszym poziomie.

Wynika std, e pami krtkotrwaa

nie jest wcale tak mechaniczna, jak pocztkowo przypuszczano. Jednake wiedza na
temat jej waciwoci z trudem przebija si
do ycia publicznego, czego przykadem

moe by dziaalno rodkw masowego

przekazu. By moe jednak w wiadomociach radiowych czy telewizyjnych nie
chodzi o to, by ludzie dobrze je pamitali,
ale o co zupenie innego.

141

PAMI
4.3.1.3.
Pami trwaa
Pami trwaa w przeciwiestwie do
dwch pozostaych rodzajw pamici wie
si w najwikszym stopniu z potoc znym rozumieniem terminu pami. Pami trwaa, a jak wczeniej okrela j
William James (1890) - pami wtrna, odnosi si do przeszoci, mniej lub bardziej
odlegej, natomiast pami krtkotrwaa to
teraniejszo - teraniejszo w sensie
psychologicznym, a nie dosownym. Informacje zawarte w pamici krtkotrwaej s
zawsze atwo dostpne i przywoujemy je
bez specjalnego wysiku. Podczas suchania wykadu potrafimy niemal dosownie
powtrzy zdanie wypowiedziane przez
wykadowc kilkanacie sekund temu.
Trudno ju co takiego zrobi w odniesieniu do wykadu z poprzedniego tygodnia,
cho pamitamy, o czym bya mowa. Po
trzech latach pamitamy jedynie, e by to
wykad z takiego a takiego przedmiotu, ale
nie pamitamy, co byo na poszczeglnych
wykadach.
Reguy dziaania pamici trwaej s
zupenie odmienne od regu dziaania pamici krtkotrwaej. Jest ona jednoczenie bardziej zrnicowana pod wzgldem
mechanizmw przechowywania informacji
oraz pod wzgldem sposobw kodowania
informacji.
Pojemno pamici trwaej prawdopodobnie jest praktycznie nieograniczona
(Bahrick, Hali, 1991; Sternberg, 1996),
cho teoretyczne ograniczenia na pewno
istniej. Okrelenie tej pojemnoci jest
bardzo trudne, poniewa - jak stwier1

dzilimy poprzednio - miary pochodzce

z teorii informacji s niezbyt przydatne.
Mimo to niektrzy badacze w ten spo sb okrelaj pojemno tej pamici. Na
przykad Csiksentmihalyi (1990) twierdzi,
e w cigu ycia czowiek przetwarza
185 miliardw informacji 1 i zapewne cz
tych informacji jest zapisywana w pamici
trwaej. Mona sign do danych Lehrla
i Fischera (1988), ktrzy twierdz, e szybko przenoszenia informacji z pamici
krtkotrwaej do pamici trwaej wynosi
od 0,1 do 1 bita sekund. Z tego wynika, e
w cigu minuty moemy zapisa od 6 do 60
bitw informacji. W cigu godziny moemy
zatem zapisa od 360 do 3600 bitw (czyli
jest to 3,6 kB). Dyskietka trjcalowa ma
pojemno 1440 kB, czyli do zapisania
w pamici tej iloci informacji, jaka si
na niej mieci, czowiek bystry potrzebowaby 400 godzin. Natomiast czowiek,
u ktrego tempo przenoszenia jest dziesiciokrotnie mniejsze, potrzebowaby 4000
godzin. Posugujc si tymi danymi, mona
obliczy, ile informacji czowiek moe
zapisa w pamici dugotrwaej w cigu
ycia, zakadajc, e rednia dugo ycia
zblia si do 70 lat.
Te ostatnie wyliczenia, opierajce si
na danych Lehrla i Fishera (1988), rni
si jednak dziesiciokrotnie midzy sob.
To jeden problem. Drugi za polega na
tym, e zapisujemy w naszej pamici informacje nie tylko w postaci twierdze
opisujcych relacje midzy pojciami, lecz
take w postaci obrazw. Obrazy cechuj
si bardzo du pojemnoci informacyjn.

Obliczenia przedstawione przez tego autora prawdopodobnie opieraj si na danych Millera

(1956), poniewa pisze on, e jednoczenie moemy poradzi sobie z 7 bitami informacji. Ju
wczeniej stwierdzilimy, e Miller si w okreleniu pojemnoci pamici krtkotrwaej nie
posugiwa bitami, ale intuicyjnymi jednostkami, ktre okrela! mianem ksw (chunks) czy
elementw.

142
Jako przykad przytocz dane dotyczce
fotografii cyfrowej. Barwne zdjcie o duej
rozdzielczoci pewnej osoby to plik o objtoci 720 kB. Tak objto miaoby na
dyskietce zdjcie Iren Jacob, jednej z ulubionych aktorek Kielowskiego (Podwjne
ycie Weroniki, Trzy kolory. Czerwony).
Zgodnie z przedstawionymi wyliczeniami
osoba szybko kodujca informacje potrzebuje na zapisanie tego zdjcia w pamici
200 godzin (720 kB - 200x3,6 kB). Nie
zaliczam siebie do osb szybko kodujcych informacje w pamici trwaej, ale
zarczam, e twarz Iren Jacob pamitam
bardzo dobrze (po prostu bardzo mi si
podoba), mimo i nie ogldaem obu wspomnianych filmw przez 200 godzin.
Myl, e uwagi te dowodz, i prby
precyzyjnego wyznaczenia pojemnoci pamici trwaej s niesychanie trudne
i w wielu wypadkach skazane na niepowodzenie. Poza tym nie wszyscy ludzie w jednakowym stopniu wykorzystuj
swj potencja pamiciowy. Ludzie yjcy
w rodowisku tradycyjnym, wykonujcy
zrytualizowane i zrutynizowane czynnoci po opanowaniu podstawowego zasobu
wiadomoci i umiejtnoci nie musz go
w znacznym stopniu modyfikowa. Szesnastowieczny mynarz po opanowaniu swego
fachu musia uczy si niewiele - czy to
w zakresie umiejtnoci zawodowych, czy
spoecznych (spotyka si przecie niemal
zawsze z klientami z bardzo wskiego
krgu). Z drugiej strony Herbert Simon
(1995) - jeden z twrcw teorii podejmowania decyzji i jeden z ojcw psychologii poznawczej - powiada, e czowiekowi majcemu siln motywacj potrzeba
co najmniej dziesiciu lat, aby osign
poziom wiatowy w swojej dyscyplinie.
Warto doda, e wspczenie wikszo
ludzi bdzie musiaa wielokrotnie zmienia zawd w swoim yciu, co bdzie ich

PS/CHOLDGIA POZNANIA

zmuszao do rejestrowania duych iloci

nowych informacji.
Podsumowanie tych rozwaa nie moe
zawiera precyzyjnego okrelenia pojemnoci pamici trwaej. Jest to jednak pami o zdecydowanie najwikszej pojemnoci spord dotychczas omawianych rodzajw pamici. Aby Czytelnikowi uzmysowi, jak wielka jest ta pojemno,
przytocz jeden przykad. Synny dyrygent Arturo Toscanini pamita kad nut
dla kadego instrumentu w 250 symfoniach, 100 operach oraz w wielu innych
utworach (Kalat, 1985). Pewnie nikomu
z nas nie uda si osign takiego wyniku. Ale i tak nie jestemy w stanie
wykorzysta w peni pojemnoci wasnej
pamici, gdy istniej pewne ograniczenia biologiczne: wprawdzie moemy zapisa w naszym mzgu znacznie wicej
informacji, ni to dotychczas uczynilimy,
ale mzg bdzie si przed tym broni.
Mzg zostawia sobie rezerw na nieprzewidziane okolicznoci i nie dopuci
do jej uszczuplenia, nawet kiedy takie
okolicznoci nie wystpi. Jest to sytuacja analogiczna do tej, z jak mamy
do czynienia w biznesie. Rozpoczynanie dziaalnoci gospodarczej, opierajce
si na penym wykorzystaniu posiadanego
kapitau, zwykle koczy si niepowodzeniem. Zawsze zostawia si pewn rezerw na wypadek jakiego niespodziewanego kryzysu czy niesprzyjajcego zbiegu
okolicznoci.
Czas przechowania w pamici trwaej
jest bardzo dugi, a by moe praktycznie
nieograniczony. Nie wiadomo, czy informacje, ktre zostay zapisane w magazynie pamici trwaej, kiedykolwiek ulegaj
cakowitemu zapomnieniu. Pami ta ma
bardzo du pojemno i by moe zapominanie ma charakter pozorny. W rzeczywistoci jest to brak dostpu do informacji,

143

PAMI

ktra gdzie zostaa zapisana i trudno

powiedzie, gdzie. O tym, e zapominanie
moe mie charakter pozorny, wiadczy
zjawisko reminiscencji, czyli odzyskiwania
informacji, ktre zostay zapomniane. Dokadniej opiszemy to zjawisko w rozdziale
powiconym pamici autobiograficznej.
Zapamitujemy rne informacje ju od
pocztku naszego ycia, ale oczywicie
informacje te nie s dostpne pamici
wiadomej, poniewa wiadomo wymaga

operowania jzykiem, a po urodzeniu nie

dysponujemy jeszcze umiejtnoci posugiwania si jzykiem. Rozmaite informacje zapamitujemy w postaci nienazwanych obrazw, najczciej o wyrazistej
treci emocjonalnej (Maruszewski, cigaa, 1998). Co wicej, istniej dowody
eksperymentalne, e zapamitujemy rne
informacje ju w okresie podowym.
wiadcz o tym wyniki bada, ktre przedstawiamy w ramce 4.8.

RAMKA 4.8
Spelt dawno temu (1938, 1948) przeprowadzi badania, w ktrych wykaza,
e ju w onie matki dzieci mog
tworzy proste odruchy warunkowe.
Jest to jednak moliwe dopiero od 6,5
miesica ciy. Eksperyment przedstawia si nastpujco. Do brzucha
matki Spelt przykada wideki stroikowe nastrojone na pewn czstotliwo. Jednoczenie eksponowa silny
haas, ktry wywoywa siln reakcj
ruchow nienarodzonego dziecka. Po
pewnej liczbie prb aktywno ruchowa podu pojawiaa si w odpowiedzi tylko na same drgania wideek stroikowych. W drugim eksperymencie zamiast haasu Spelt stosowa
bodziec dziaajcy na zmys rwnowagi. Po przyoeniu do brzucha wideek stroikowych prosi matk, lec na plecach, aby przewracaj si
z boku na bok. By to rwnie bodziec bezwarunkowy wywoujcy aktywno ruchow. Po pewnym czasie
nienarodzone
dziecko
zaczynao
wymachiwa nkami na same drgania wideek stroikowych. Pojawia si
pytanie, czy moemy tu mwi jedynie o prostym warunkowaniu, czy

te moemy powiedzie, e dziecko

zachowao co w pamici. Osobicie
opowiadabym si za t ostatni interpretacj, poniewa dziecko przyswajao sobie prost informacj na
temat otoczenia: wibracje o pewnej
czstotliwoci zapowiadaj haas albo
hutawk". Oczywicie ta informacja
zostaa wyraona w naszym jzyku,
a nie w postaci reprezentacji, ktre
tworzy nienarodzone dziecko. Wiele
danych wskazuje na to, e odruch powstay w okresie podowym moe nadal wystpowa po urodzeniu. Kiedy
przyoymy do ramy eczka, w ktrym ley dziecko, wibrujce wideki
stroikowe, pojawia si aktywno ruchowa. Jeli takie lady pamiciowe
przetrway okres ciy i porodu, to
moemy oczekiwa, e kady z nas
mg ju przed urodzeniem zosta
wstpnie zaprogramowany na pewne
bodce. Moemy zrozumie, dlaczego
pewne bodce zupenie nieoczekiwanie wywouj w nas emocje pozytywne
lub negatywne - we wczesnym dziecistwie, lub nawet w okresie ycia
podowego zostalimy w pewien sposb uwarunkowani na te bodce.

144

PSiCHOW&A POZNANIA

RAMKA 4.9

Bahrick, Bahrick i Witliger (1975)

sprawdzali, czy ludzie pamitaj nazwiska i twarze swoich kolegw i koleanek ze szkoy redniej. Pokazywali
zestawy fotografii, zawierajce zdjcia
osb w wieku szkolnym. Znajdoway
si wrd nich zdjcia kolegw z klasy
i ze szkoy oraz zdjcia osb zupenie
obcych. Pokazywano rwnie listy nazwisk, zawierajce nazwiska znane ze
szkoy, jak i nazwiska zupenie obce.
Badano osoby po 25 latach i po 50
latach od momentu ukoczenia szkoy.
Po 25 latach ludzie niemal bezbdnie
rozpoznawali kolegw i koleanki na
fotografiach. Bardzo dobrze potrafili
W pamici przechowujemy nie tylko
wiedz szkoln, lecz take informacje na
temat ludzi, z ktrymi zetknlimy si
kiedy w cigu naszego ycia. W chwili
obecnej nie pamitam wzorw odnoszcych si do ruchu jednostajnie przyspieszonego, poniewa po ukoczeniu szkoty
nigdy nie musiaem rozwizywa problemw wymagajcych ich uycia. Pamitam
jednak nauczyciela fizyki oraz kolegw
z klasy. Pami takich dowiadcze jest
wyjtkowo trwaa, o czym wiadcz wyniki
bada omwionych w ramce 4.9.
Dane te - niezalenie od obserwacji
o charakterze anegdotycznym - potwierdzaj tez, e pami trwaa jest rzeczywicie trwaa. Sam Bahrick wymyli nowe,
jeszcze mocniejsze okrelenie - magazyn
pamici staej ipermastore). Sugeruje to,
e pewne informacje nigdy nie znikaj
z naszej pamici.
Kilka uwag powic sposobom organizacji materiau przechowywanego w pa-

te dopasowywa nazwiska do fotografii. Natomiast pami samych nazwisk

bya ju zdecydowanie sabsza.
Bahrick ze swoimi wsppracownikami bada rwnie trwao przechowania materiau szkolnego - chodzio
mianowicie o znajomo jzyka obcego (byl to jzyk hiszpaski), ktrym
ludzie nie posugiwali si po ukoczeniu szkoy. Badano rozpoznawanie
sw, rozumienie oraz przypominanie.
Okazao si, e nawet po 50 latach
ludzie potrafi przypomnie sobie znaczenie okoo 30% niegdy opanowanych swek (Bahrick, 1984).

mici trwaej. Pami trwaa przechowuje

olbrzymie iloci materiau przez dugi czas,
w zwizku z tym winna spenia nastpujce warunki:
1. Sposb zapisywania materiau winien
by bardzo ekonomiczny. Tak zapi
sywany materia nie bdzie zajmo
wa duo miejsca, a musimy pamita
0 tym, e pojemno pamici musi
nam starczy na mniej wicej 70 lat
1 stale musimy zapisywa w niej nowe
informacje.
2. Materia zapisywany w pamici winien
by tak zorganizowany, by mona byo
atwo uzyska do niego dostp. Jest to
zadanie bardzo trudne do spenienia,
poniewa - okrelajc to metaforycznie
- wszystko powinno by na wierzchu".
Odwoajmy si do prostego przykadu.
Podczas pisania tej ksiki potrzebny
jest mi nie tylko komputer, lecz take
fiszki bibliograficzne, ktre kiedy sta-

PAMI

ratem si przygotowa, ksiki (rozrzucone w tej chwili po rnych plkach),

notatki z lektur i z konferenqi, nadbitki
wanych artykuw i tak dalej. Kiedy
to wszystko jest ju na wierzchu, to
nie mog znale dyskietek z materiaami z Internetu, a w pokoju nie
ma gdzie usi. Wtedy poszukiwanie
potrzebnych rzeczy pochania wicej
czasu anieli korzystanie z nich. Stale
szukam jaki nadbitek, notatek i boj
si, e sterta ksiek za chwil spadnie
na komputer.
3. Materia wany winien by wielokrot
nie zapisywany w magazynie pami
ciowym. To wielokrotne zapisywanie
zapobiega utracie tego materiau. Mu
sz pamita na przykad swj NIP,
PESEL, haso dostpu do poczty elek
tronicznej, PEN-y karty bankomatowej
i kredytowej, PEN dostpu do konta
elektronicznego i tak dalej. Gdy zapo
mn ktrejkolwiek z tych informacji,
trac dostp do gotwki, koresponden
cji, nie mam moliwoci podpisywania
umw i wystawiania rachunkw. Mog
oczywicie te wszystkie informacje za
pisa, ale ze wzgldw bezpieczestwa
nie powinienem tych zapisw trzyma
w jednym miejscu. Musz wobec tego
pamita, gdzie znajduj si te zapisy.
Istny koszmar" - jak powiedzieliby
poznaniacy. A jednak kady z nas jako
sobie z tym radzi.
4. Materia o szczeglnym znaczeniu
musi by zawsze pod rk. Musz
pamita numer alarmowy do pogo
towia ratunkowego czy policji, musz
pamita, na co uczulona jest pewna
osoba i jakie leki musz jej natych
miast poda w razie wstrzsu anafilaktycznego. Pami powinna by zatem
wyposaona w mechanizm okrelania
wagi docierajcych do niej informacji,

145
albo te powinna by wraliwa na ten
wymiar, okrelany w innym miejscu
systemu psychicznego.
Wymagania wymienione w punktach
pozostaj ze sob w konflikcie i nie mog
by spenione jednoczenie. Kiedy jaki materia zapisywany jest wielokrotnie
w magazynie pamiciowym, to pojemno
pamici wykorzystywana jest w sposb
nieekonomiczny, kiedy pewne informacje
maj mie priorytet w uzyskiwaniu dostpu, wtedy inne staj si trudno dostpne. Jeli pami zorganizowana jest
w bardzo ekonomiczny i uporzdkowany
sposb, to w sytuacjach kryzysowych dostp do informacji o szczeglnym znaczeniu jest tak samo utrudniony, jak do informacji drugorzdnych lub trzeciorzdnych.
Klasyczne koncepcje pamici trwaej,
ktre powstay na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych, uwzgldniay tylko jeden z wymienionych aspektw kosztem pozostaych. Tym aspektem
bya dua pojemno pamici, a z tego
wynikaa koncentracja na ekonomicznoci
zapisu informacji. Pozostae aspekty byy
w tle. W tej chwili skoncentrujemy si na
wyjanieniu ekonomicznego aspektu zapisu informacji, natomiast do pozostaych
wrcimy w dalszych czciach pracy. Co
wicej, warto podkreli, e teorie, ktre
wyjaniay ten aspekt, koncentroway si
na specjalnym rodzaju informacji, a mianowicie na informacjach, ktre przypominay
wiedz szkoln. Nie odnosiy si do takich
rodzajw pamici, ktre le na przykad
u podstaw umiejtnoci pywania stylem
motylkowym, taca, pisania na komputerze i na maszynie.
Ludzie staraj si wykorzysta ekonomicznie pojemno pamici, zapisujc
w niej informacje w sposb zorganizowany.
Ta organizacja z jednej strony polega na

146

PSYCH0U3GIA POZNANIA

tym, e usiujemy grupowa informacje

w wiksze caoci, a z drugiej za na
tym, e zasad grupowania jest znaczenie. Analiz roli organizacji w pamici
trwaej przedstawimy, odwoujc si do
dwch grup danych. Pierwsza grupa dotyczy uczenia si list sw, ktre mona
pogrupowa w pewne kategorie, albo te

list zawierajcych sowa cakowicie ze sob

niepowizane. Druga grupa bada dotyczy zapamitywania tekstu. W wypadku
pierwszej grupy zaobserwowano wyran
przewag uczenia si list tych sw, ktre
mona byo zorganizowa w kategorie.
Przykady takich bada omawiam w ramce
4.10.

RAMKA 4.10
Pierwsza demonstracja roli grupowania w pamici semantycznej pochodzi
z bada Bousfielda (1953). Eksponowa on dwom grupom badanych listy
sw zawierajce 60 pozycji. Grupa
pierwsza dostawaa do opanowania list zawierajc sowa cakowicie niezwizane ze sob, natomiast lista dla
drugiej grupy zawieraa nazwy 15
zwierzt, 15 imion chopcw, 15 nazw
zawodw oraz 15 warzyw. Na tej

licie sowa byy przemieszane losowo. Okazao si, e ludzie znacznie atwiej opanowywali drug list
anieli pierwsz. Co wicej, w czasie odtwarzania wystpowaa spontaniczna tendencja do grupowania ze
sob elementw tworzcych kategori.
Innym przykadem moe by porzdkowanie hierarchiczne zbioru elementw do zapamitania. Znajomo

mineray

metale

kamienie

szlachetne

pospolite

stopy

platyna
srebro
zoto

aluminium
mied
ow
elazo

brz
stal
mosidz

szlachetne

szafir
szmaragd
diament
rubin

przydatne
w kamieniarstwie

wapien
granit
marmur

RYCINA 4.9 Fragment hierarchicznego zbioru, za ktrego pomoc mona byo uporzdkowa nazwy
mineraw podawanych do zapamitania w badaniach Bowera, Clarka, Lesgolda i
Winzenza (1969)
W ramkach znajduj si uporzdkowane hierarchicznie nazwy kategorii, natomiast w dolnej czci wykresu nazwy, ktre mieli przyswoi sobie badani.

Ul

PAMI

RAMKA4.10cd.

takiego uporzdkowania znakomicie

polepsza zapamitywanie, co wykazano w eksperymencie Bowera, Clarka, Lesgolda i Winzenza (1969). Badanym pokazywano list mineraw.
Jedna grupa otrzymywaa nazwy tych
mineraw umieszczone w zhierarchizowanym zbiorze, natomiast drugiej
grupie podawano same nazwy do zapamitania. Cz owego hierarchiczTroszeczk inaczej przedstawia si
sprawa przy zapamitywaniu tekstu, a nie
tylko list sw. Wprowadzajc" tekst do
pamici trwaej, ludzie rejestruj nie tylko
jego znaczenie, lecz take waciwoci
gramatyczne zda zawierajcych pewne
treci. W wypadku przechowania krtko-

nego zbioru przedstawiono na rycinie

4.9.
Rnica w wynikach bya uderzajca. Badani, ktrym przedstawiano
materia w postaci struktury hierarchicznej, zapamitali rednio 73 spord 112 nazw. Natomiast czonkowie grupy, ktrej nie udostpniono
struktury hierarchicznej, zapamitali
rednio tylko 21 nazw.

trwaego ludzie w jednakowym stopniu pamitaj form gramatyczn zda, jak i ich
tre, natomiast w wypadku przechowania
trwaego pamitaj gwnie tre, a forma
gramatyczna ulega pewnemu zapomnieniu. Ilustruje to badanie Sachs (1967),
ktre przedstawiono w ramce 4.11.

RAMKA 4.11

Sachs (1967) w swoim eksperymencie

przedstawiaa fragmenty tekstu. Od
czasu do czasu w tekcie powtarzay
si pewne zdania, a zadaniem badanych byo stwierdzenie, czy zdania
te byy takie same, jak pojawiajce
si wczeniej, czy te wprowadzono
do nich pewne zmiany. Zmiany, jakie
wprowadzano w tych zdaniach, naleay do dwch rnych kategorii. Po
pierwsze, byy to zmiany znaczenia
zda przy jednoczesnym zachowaniu
pierwotnej struktury gramatycznej.
Po drugie, byy to zmiany struktury
gramatycznej, ale tu z kolei znaczenie semantyczne zdania nie ulegao
zmianie. Zmiany te mogy nastpo-

wa w zdaniach ssiadujcych ze sob

albo pooonych w bliskich partiach
tekstu (czyli informacja znajdowaa
si nadal w pamici krtkotrwaej),
albo te w odlegych czciach tekstu
(czyli w takim wypadku informacja
bya ju w pamici trwaej). Przy krtkotrwaym przechowaniu badani wykrywali zarwno zmiany gramatyczne,
jak i zmiany semantyczne, natomiast
przy przechowaniu duszym badani
wykrywali niemal wycznie zmiany
semantyczne. Jest to wyrany dowd
tego, e pami trwaa koncentruje
si na znaczeniu semantycznym materiau, a nie na jego formie.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

148
W pamici trwaej przechowujemy nie
tylko informacje semantyczne, jak wynikaoby z przedstawionych przykadw. Pamitamy rwnie informacje pochodzce
z rnych modalnod zmysowych. Przykadowo, potrafi zanuci fragment IX
symfonii Antoniego Dvoraka Z Nowego
wiata, nie mwic ju o przebojach muzyki rozrywkowej. Moemy take odwoywa si do trwaej pamici wzrokowej.
Proponuj Czytelnikowi wykonanie prostego zadania - obliczenie liczby klamek
w oknach znajdujcych si w zajmowanym
przez niego mieszkaniu. Liczc te klamki,
wdrujemy od pokoju do pokoju, od okna,
do okna. W rozwizaniu tego zadania nie
pomoe nam pami semantyczna, ale
wzrokowy fragment pamici trwaej.
Powysza analiza wskazuje, e pami
trwaa jest procesem niezwykle zoonym,
wykorzystujcym rne sposoby kodowania i uwzgldniajcym specyficzne wymogi
zada stojcych przed jednostk. Uruchamiana jest ona zarwno w sposb automatyczny, kiedy zapisujemy informacje
bardzo wane, jak i w sposb dowolny,
kiedy na przykad musimy przyswaja
sobie informacje z jakiego przedmiotu.
Rne mog by te sposoby wydobywania
informacji z tej pamici.
4.3.1.4.
Dowody odrbnoci pamici
krtkotrwaej i trwaej

Przedstawiona klasyfikacja rodzajw pamici ze wzgldu na czas przechowania

doprowadzia do pojawienia si wielu godnych uwagi hipotez; badania nastawione na
weryfikacje tych hipotez ujawniy bardzo
interesujce waciwoci poszczeglnych
magazynw pamiciowych. Jednake koncepcja ta sprowokowaa psychologw do
postawienia podstawowego pytania, czy
istnieje jedna pami, czy te istniej

niezalene magazyny pamiciowe, o rnych waciwociach specyficznych, uruchamiane w okrelonej kolejnoci wtedy,
kiedy moliwoci magazynu uruchomionego wczeniej zostan wyczerpane. Dlatego te starano si przeprowadzi badania, ktre pozwoliyby wykaza, e istniej
sytuacje, w ktrych mona wyodrbni
oddzielne dziaanie odrbnych magazynw
pamici krtkotrwaej i pamici trwaej.
Na omwienie zasuguj dwie grupy
bada:
1. Badania nad tak zwanymi krzywymi
pozycyjnymi, ktre obrazuj zrnico
wan atwo zapamitywania elemen
tw zajmujcych rne miejsca w sze
regu.
2. Badania neuropsyetiologiczne, wskazu
jce, e przy rnie zlokalizowanych
uszkodzeniach mzgu pojawiaj si
ubytki pamici krtkotrwaej lub ubytki
pamici trwaej.
Badania nad krzywymi pozycyjnymi opieraj si na bardzo prostej metodzie. Badanym eksponuje si szereg elementw,
o dugoci przekraczajcej wyranie pojemno pamici krtkotrwaej, proszc
o zapamitanie jak najwikszej liczby elementw. Sprawdza si, ktre z elementw
zapamitywane s najlepiej - czy te, ktre
znajduj si w pocztkowej czci szeregu,
czy te w czci rodkowej, czy te te,
ktre s na kocu szeregu. Typowe wyniki
przedstawiono na rycinie 4.10.
Wzniesienie w czci pocztkowej
okrelane jest mianem efektu pierwszestwa i przypisywane dziaaniu pamici
trwaej. Natomiast wzniesienie w czci
kocowej okrelane jest mianem efektu

149

WMIE

E
o
O-

K
M
O.
O

B
co
OJ

!
o
o
o
o
a.
o
-o
[5

1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
15

10

15
20
Pozycja stwa na licie

RYCINA 4.10 Krzywa pozycyjna

Krzywa zostaa wygadzona. W rzeczywistoci
krzywa pozycyjna ma bardziej zbaty wygld.

wieoci - za pojawienie si tego efektu

ma by odpowiedzialna pami krtkotrwaa. Co przemawia za tak interpretacj? Wyjanienie fenomenu krzywej pozycyjnej moemy podsumowa w trzech
punktach:
1. Czas ekspozycji szeregu. Czas ten jest
duszy ni czas przechowania w pa
mici krtkotrwaej. Jeli czas czyta
nia szeregu przedstawionego na ryci
nie 4.10 przekracza 20 sekund, to po
zakoczeniu czytania elementy, ktre
byy na pocztku, musiay znikn
z pamici krtkotrwaej. Pamitamy, e
zgodnie z danymi Petersonw czas ten
nie przekracza 15-18 sekund, zgod
nie z danymi Lehrla i Fishera - 5,4
sekundy. Poniewa eksperymentator
czyta jeden element za drugim, badani
nie maj moliwoci korzystania z po
wtrek wewntrznych. Skoro badany
pamita elementy z czci pocztko
wej, to musiay one wej do pamici
trwaej.
2. Ograniczona pojemno pamici krt
kotrwaej. Kiedy w pamici zostanie

zakodowana pewna liczba elementw,

to brakuje ju miejsca na elementy nastpne. Kady nastpny element moe
spowodowa usunicie elementu zarejestrowanego wczeniej. Ten wczeniejszy element moe zosta albo
cakowicie zapomniany, albo te przeniesiony do pamici trwaej. W wypadku krzywej pozycyjnej zapominanie powodowane przez eksponowanie nowych elementw ujawnia si
w rodkowej czci krzywej. Natomiast cz pocztkowa obrazuje los
drugiej grupy informacji, ktre zostay ju przeniesione do pamici
trwaej.
3. Tempo kodowania w pamici trwaej.
Gdyby pami trwaa potrafia kodowa
informacje z tak szybkoci, z jak
s one eksponowane, to wtedy nie
byoby zagbienia w pocztkowej cz
ci krzywej. Poniewa - jak wska
zuj dane Lehrla i Fishera (1988)
- szybko ta jest stosunkowo nie
wielka, czowiek zdy zapisa w pa
mici trwaej tylko niewielk grup
danych - s to wanie te sowa,
ktre zajmoway pocztkowe miejsca
w szeregu.
4. Wraliwo pamici krtkotrwaej
i trwaej na oddziaywanie rnych
czynnikw. Z bada nad paradyg
matem Browna-Petersonw wynika
oby, e zastosowanie zadania anga
ujcego uwag (na przykad odlicza
nia wstecz) spowoduje zanik efektu
wieoci. Z drugiej strony przyspie
szenie tempa ekspozycji materiau do
zapamitania winno utrudni kodowa
nie materiau w pamici trwaej. Ob
szerne badania Glanzera (1972), obej
mujce nie tylko te, ale i wiele
innych czynnikw wpywajcych wy
birczo na kady z tych efektw,

150
potwierdziy hipotezy o niezalenoci funkcjonalnej obu wspomnianych
efektw.
Przedstawione dane oparte s na jasnych
przesankach teoretycznych i daj jednolity obraz empiryczny. Jednake argumentacja odwoujca si do krzywych pozycyjnych napotkaa jeden powanych problem. Okazao si mianowicie, e krzywa
w ksztacie przypominajcym liter U nie
ma charakteru uniwersalnego. W niektrych badaniach okazao si bowiem, e
nie wystpuje zagbienie w jej rodkowej czci. Wynik taki uzyska midzy
innymi Bernbach (1975). Stwierdzi on, e
kiedy badani zostali poinformowani o dugoci szeregu, jaki maj zapamitywa,
uzyskiwali tak samo dobre wyniki w odniesieniu do wszystkich czci szeregu.
Wyniki tych bada wskazuj, jak du
rol odgrywaj wykorzystywane przez badanych strategie pamiciowe. Strategie
te znajduj si pod kontrol badanych
i jeli zostan oni z gry poinformowani o strukturze czekajcego ich zadania, wtedy mog szuka takiej strategii,
ktra najlepiej pasuje do struktury tego
zadania. Strategia ta pozwala na optymalne wykorzystanie wasnych moliwoci poznawczych.
W realnych sytuacjach yciowych jest
wanie tak, e czowiek z gry zna struktur zadania, jakie przed nim stoi, wic
moe sam sobie wybiera odpowiednie
strategie. Natomiast w wikszoci eksperymentw laboratoryjnych nie informuje
si w peni badanych o tym, jakie s waciwoci czekajcych ich zada. Tym samym
dobr strategii kontrolowany jest w znacznym stopniu przez badacza. W takich wanie sytuacjach uzyskiwano potwierdzenie
hipotezy o istnieniu dwch niezalenych
magazynw pamiciowych - magazynu pa-

P$fCH0lS)GIA POZNANIA

mici krtkotrwaej i magazynu pamici

trwaej. Czyby zatem magazyny te wystpoway tylko w laboratorium, natomiast
tam, gdzie czowiek moe sprawowa kontrol nad wasn aktywnoci poznawcz,
nie byoby dla nich miejsca?
Waniejsze, zdaniem Baddeleya (1993),
dla hipotezy o istnieniu odrbnych magazynw pamici krtkotrwaej i pamici
trwaej s wyniki drugiej grupy bada,
a mianowicie bada neuropsychologicznych nad pacjentami z rnie zlokalizowanymi uszkodzeniami mzgu. Obserwacje
tych pacjentw wskazuj, e wystpuj
u nich wybircze zaburzenia pamici krtkotrwaej lub pamici trwaej. Stwierdzono na przykad, e osoby z uszkodzeniami lewego pata potylicznego przejawiaj trwa niezdolno do przechowywania informacji w pamici krtkotrwaej, pami trwaa za jest nienaruszona
(Shallice, Warrington, 1970), natomiast
osoby z uszkodzeniami okolic skroniowych
charakteryzuj si normalnym zakresem
pamici krtkotrwaej w odniesieniu do
materiau werbalnego, lecz nie potrafi
zapamita materiau tego typu w sposb trway (Warrington, 1982). Przypomnijmy cytowany na pocztku tego rozdziau przypadek Clive'a Wearinga, ktry
po przejciu encephalitis yl w wiecznej
teraniejszoci.
Szczegln rol w procesach pamiciowych odgrywa hipokamp, odpowiedzialny
za kodowanie informacji deklaratywnych
(Zola-Morgan, Suire, 1990) oraz za utrwalanie zarejestrowanej informacji w pamici
trwaej (Suire, 1986). Aczkolwiek dane
neuropsychologiczne - ze wzgldu na swj
kliniczny charakter - stwarzaj najwiksze
trudnoci interpretacyjne, to mog by
uwaane za najpowaniejszy dowd na
rzecz tezy o odrbnoci pamici krtkotrwaej i dugotrwaej.

151

MMI

Dyskusja na temat istnienia trzech niezalenych mechanizmw pamiciowych,

albo te istnienia jednolitej pamici, daleka
jest od rozstrzygnicia. Alternatyw dla
koncepcji trzech magazynw pamici jest
koncepq'a poziomw przetwarzania, ktr
szczegowo omawiam w innym miejscu (Maruszewski, 1996; 2000 b). Tutaj

nie bdziemy do niej wraca, a przejdziemy do innych sposobw klasyfikacji

pamici.
Na zakoczenie podsumujmy przedstawione informacje na temat podstawowych waciwoci pamici sensorycznej,
krtkotrwaej i trwaej. Odpowiednie dane
zamieszczono w tabeli 4.2.

TABELA 4.2 Podstawowe waciwoci pamici sensorycznej, krtkotrwaej i trwaej

RODZAJ PAMICI

WACIWOCI
sensoryczna

krtkotrwaa

trwaa

pojemno

okoo 18 elementw;
zmienna, w zalenoci
od sposobu badania

72 elementy (Miller),
80 bitw (Lehlr, Fisher)

185 miliardw informacji

(Csiksentmihalyi), praktycznie nieograniczona

czas przechowania

0,5 s, wyjtkowo nieco

duej

15-18 s (Petersonowie),
5,4 s; moe zosta
wyduony dziki
powtrkom wewntrznym

praktycznie
nieograniczony

format zapisywanych
informacji

wzrokowy lub suchowy;

moliwe rwnie inne
modalnoci

akustyczny, moliwy
semantyczny

semantyczny, moliwy
take wzrokowy,
suchowy, rzadziej w
zakresie innych
modalnoci

zapominanie

zanikanie, wystpuje
rwnie efekt
maskowania

zanikanie lub
interferencja*

brak dostpu

kontrola sprawowana
przez podmiot nad danym
rodzajem pamici

brak

powtrki wewntrzne

bardzo dua; zrnicowane formy dotyczce

zarwno organizacji
zapamitywania, jak i
stosowania specyficznych
strategii odtwarzania

* Interferencja polega na zakcaniu istniejcego ladu pamiciowego przez informacje docierajce do jednostki
pniej.

152
4.3.2.
Klasyfikacja pamici ze wzgldu na format
przechowywanych informacji - pami
semantyczna i pami epizodyczna
Porwnajmy dziaanie naszej pamici
w dwch nastpujcych sytuacjach. W pierwszej staramy si przypomnie sobie,
z kim po raz pierwszy caowalimy si
w yciu i jakie papierosy wwczas palilimy (jedno i drugie byo dla nas wtedy
oznak dorosoci). W drugiej sytuacji
mamy odpowiedzie na pytanie, jak i gdzie
zgin genera Sikorski. W jednym i w drugim wypadku sigamy do zawartoci naszej pamici. Czy jednak w obu sytuacjach
mamy do czynienia z tym samym rodzajem
procesw pamiciowych, czy te s one
odmienne? O tym, e s to rne rodzaje
pamici, wiadczy ju to, e cakiem odmiennie zareagujemy w sytuacji, kiedy nie
bdziemy mogli przypomnie sobie ktrej z wymienionych informacji. W pierwszym wypadku musielibymy sobie przypomnie, gdzie i kiedy to miao miejsce,
z kim moglimy si wtedy spotyka. Przy
przypominaniu sobie faktw tego rodzaju
zdani jestemy na samych siebie. Znacznie
lepiej wyglda sprawa drugiej informacji
- wystarczy zajrze do encyklopedii lub do
podrcznika historii, by znale potrzebn
odpowied. Gdybymy dalej analizowali
nasze funkcjonowanie poznawcze, dotarlibymy zapewne do innych rnic.
Z analizy powyszego przykadu wynika, e w jednym i drugim wypadku
mamy do czynienia z pamici trwa. Podzia na pami epizodyczn i semantyczn
wprowadzi Tulving (1972, 1983, 1984).
Wyszed on od dobrze znanego rozrnienia dwch form pamici: pamici typu
wspomnieniowego, ktra moe wiza si
z nasz osobist przeszoci i dotyczy
faktw, ktre potrafimy zlokalizowa cza-

PSfCHOUJGIA POZNANIA

sowo (wiemy, kiedy co si zdarzyo albo

kiedy si czego dowiedzielimy) i przestrzennie (wiemy, gdzie to co si zdarzyo albo gdzie si tego dowiedzielimy),
oraz pamici opartej na przypominaniu,
ktra ma charakter impersonalny i dotyczy wiedzy na temat wiata. Ta tradycyjna klasyfikacja pomija jednak pewne
wane fakty dotyczce ludzkiej wiedzy.
Pami semantyczna, zdaniem Tulvinga
...jest niezbdna do posugiwania si jzykiem. Stanowi ona tezaurus umysowy,
zorganizowan wiedz jednostki o sowach i innych symbolach werbalnych,
ich znaczeniach i desygnatach (referents),
o relacjach midzy nimi oraz o reguach,
formuach i algorytmach manipulowania
symbolami, pojciami i relacjami" (Tulving, 1972, s. 386). Natomiast wiedza
epizodyczna jest systemem, w ktrego
obrbie przechowywana jest informacja
o epizodach albo zdarzeniach majcych cis lokalizacj czasow i przestrzenn, oraz
o relacjach midzy nimi. Gwnie chodzi tu
0 relacje zwizane z rozumieniem sensu
rozmaitych zdarze. Moemy powiedzie,
e w pamici epizodycznej znajduj si
na przykad takie pozycje, jak Zrobiem
pranie"; Zrobi pranie" oraz Pamitam,
e jutro musz zrobi pranie".
W tabeli 4.3 przedstawiono zestawienie
waciwoci pamici semantycznej i epizodycznej, a niektre ze wskazanych rnic opatrzymy szerszym komentarzem.
Tulving wyrnia trzy grupy kryteriw,
pozwalajcych odrni od siebie oba rodzaje pamici: s to operacje, informacje
oraz sposoby wykorzystywania pamici.
Podstawowym, jak si wydaje, czynnikiem
rnicujcym oba typy pamici jest rodzaj zapisywanych informacji. W pamici
epizodycznej zapisujemy czyste doznania
zmysowe, a wic informacje o zdarzeniach
1
faktach, z ktrymi mielimy
bezporedni

PAMI

kontakt. Natomiast pami semantyczna

rejestruje informacje na podstawie danych
porednich, danych dostarczanych z rnych rde i wyraanych najczciej za
pomoc komunikatw jzykowych. Zapamituj na przykad rne informacje na
temat wypiawka, przedstawione na lekcji
biologii, cho nigdy w yciu go nie widziaem. Jeli bd mia do czynienia z nauczycielem pracujcym w sposb tradycyjny, to
przedyktuje mi informacje stwierdzajce,
e jest to organizm nalecy do grupy
wirkw, e ma prymitywny ukad nerwowy
i tak dalej, samego wypawka jednak nie
zobacz na oczy ani w naturze, ani te na
rysunku. Z kolei w pamici epizodycznej
mam zarejestrowane informacje na temat
tego, e krowa daje mleko, czy tego, e
ma rogi, ale nie musz wcale wiedzie,
e krowa jest krgowcem czy ssakiem.
W tabeli 4.3 znajduje si zestawienie rnic midzy pamici epizodyczn i semantyczn.
Wana rnica wymieniona w tabeli
4.3 dotyczy reguy porzdkowania informacji. Informacje w pamici epizodycznej s porzdkowane na osi czasu, natomiast w pamici semantycznej uporzdkowane s pojciowo. Uporzdkowanie na
osi czasu nie musi wiza si ze znajomoci dat poszczeglnych zdarze, ale
moe si ono opiera na danych porednich, takich choby, jak wystpowanie
konkretnych zdarze w rnych okresach
ycia (na przykad w okresie pierwszej
pracy zawodowej czy podczas studiw).
Natomiast w pamici semantycznej informacje uporzdkowane s pojciowo; nie
wiemy na przykad tego, kiedy i gdzie
dowiedzielimy si tego, e pomaracza
jest owocem, e owoc jest czci roliny
i tak dalej. To uporzdkowanie pojciowe
opiera si na wielu krzyujcych si ze
sob kryteriach: wiem, e pomaracza

153
naley do tej samej klasy przedmiotw,
co piki, a wic do klasy przedmiotw
okrgych.
W powyszym przykadzie ujawnia si
jeszcze jedna rnica. Informacje zawarte
w pamici epizodycznej dotycz w ten czy
inny sposb osobistej przeszoci, natomiast informacje w pamici semantycznej dotycz wiata. Oczywicie rnica
ta nie jest tak ostra, jak to si wy daje na pierwszy rzut oka. Kiedy podczas eksperymentu ucz si nastpujcej
listy sw: korek, rzeka, ramka, klucz,
rower, karta, pisak, worek, klapa, ranek",
to przy odtwarzaniu sigam do pamici
epizodycznej. Dlaczego? Ot przypominam sobie sowa, ktre syszaem w okrelonym miejscu i w okrelonym czasie,
i tylko te sowa winienem sobie przypomnie. Sowa te znalem ju wczeniej,
poniewa s one czci mojego jzyka
ojczystego. Jednake zwizek tej listy stw
z moj osobist przeszoci jest do
wtpliwy.
Wan cech rnicujc jest zaleno
od kontekstu. Ta sama informacja moe
przedstawia si odmiennie w pamici
epizodycznej w zalenoci od kontekstu,
w jakim si pojawia. Mog wspomina
kontakty z pewn osob jako rdo szczcia i spenienia, gdy jestem w dobrym
nastroju, albo te mog je wspomina jako
co, co byo preludium do pniejszego pogorszenia stosunkw, jeli mj nastrj si
pogorszy. Analogiczne zjawisko nie wystpuje w pamici semantycznej - wiem,
e Ho Chi Minh by przywdc Wietnamu
Pnocnego, bez wzgldu na to, czy jestem
w dobrym, czy w zym nastroju.
Z t zalenoci od kontekstu zwizana
jest inna cecha rnicujca oba analizowane rodzaje pamici - zdolno wyprowadzania informacji z dostpnych danych.
Przypominajc sobie pewne zdarzenie,

154

PSTCHOIDGIA POZNANIA

TABELA 4.3 Rnice midzy pamici epizodyczn a semantyczn

CECHY

PAMI EPIZODYCZA

PAMI SEMANTYCZNA

INFORMACJE
rdo
Jednostki
Organizacja
Odniesienie
Kryterium prawdziwoci

Czyste doznania zmysowe

Zdarzenia, epizody
Czasowa
Ja
Przekonanie osobiste

Rozumienie faktw i zjawisk

Fakty, idee, pojcia
Pojciowa
wiat
Zgodno spoeczna

Bezporednie, sensoryczne
Wystpuje; bezporednie
Odgrywa wiksz rol
Ograniczona

Symboliczne
Brak; porednie
Odgrywa mniejsz rol
Dua

Wyrana
Dua
Dowolny, kontrolowany
przez jednostk
Kiedy? Gdzie?

Staba
Maa
Automatyczny

Zmiana systemu
Synergia
Zapamitana przeszo
Pamitam
Pne
Wystpuje

System pozostaje niezmieniony

Rozwijanie
Zaktualizowana wiedza
Wiem
Wczesne
Nie wystpuje
Bardzo istotna
Znaczna
Doskonaa
Zwizana
Analiza jzyka
Wiedza oglna

wiadectwo w sdzie

Brak
Niezbyt dua
Wtpliwa
Niezwizana
Zapominanie
Odtwarzanie specyficznych
epizodw
Dopuszczalne; wiadkowie

Podatno na amnezj

Moliwa

OPERACJE
Kodowanie
Kodowanie czasowe
Afekt
Moliwo wyprowadzania wnioskw
z odebranych informacji
Zaleno od kontekstu
Wraliwo
Dostp
Pytania uruchamiajce
proces wydobycia
Konsekwencje wydobycia informacji
Mechanizm wydobycia
Przywoywane dowiadczenie
Okrelenie sposobu wydobycia
Pojawienie si w rozwoju osobniczym
Amnezja wczesnodziecica*
SPOSOBY WYKORZYSTYWANIA
Przydatno w wyksztaceniu
Oglna przydatno
Programy inteligencji sztucznej
Zwizek z inteligencj czowieka
Dowody empiryczne
Zadania laboratoryjne

Co?

Niedopuszczalne; moliwe tylko

w wypadku orzeczenia biegego
Niemoliwa

rdo: Tulving, E. (1983). Elements of episodic memory. New York: Oxford University Press. Tabela zostaa
nieznacznie skrcona.
* Do tej rnicy wrcimy szerzej w rozdziale powiconym pamici autobiograficznej.

MMI

automatycznie uruchamiam sie skojarze

z nim zwizanych. Mog to by jakie zdarzenia pokrewne, mog to by przyczyny
albo konsekwencje zdarzenia, jakie miao
miejsce i tak dalej. Podobna moliwo
istnieje wprawdzie w wypadku pamici
semantycznej, ale jest wykorzystywana
w znacznie mniejszym stopniu.
Wan rnic s te konsekwencje
wydobycia pewnych informaq"i. Gdy z pamici epizodycznej wydobywane s informacje na temat wasnej przeszoci, moe
to doprowadzi do zmiany caego systemu pamiciowego. Taka zmiana wystpuje w psychoterapii. Helen Healy i Mark
Williams wyraaj to krtko: Psychoterapia jest uzdrawianiem wspomnie" (1999).
Gdy przywoujemy jak informacj z pamici semantycznej, system pamiciowy
nie ulega zmianie, a jeli zmiana si pojawia, to ma charakter lokalny; dotyczy
na przykad wikszej dostpnoci danej
informacji.
Komentarza i wyjanienia wymagaj
te okrelenia synergii" i rozwijania",
wykorzystywane przez Tulvinga do opisu
mechanizmw wydobywania informacji.
Synergia to poczenie informacji zawartych w pamici epizodycznej z informacjami dostarczanymi przez poznawcze
otoczenie jednostki. Inaczej mwic, od
sposobu zadawania pytania zaley to, jakie
informacje zostan przywoane z pamici
epizodycznej. Uytkownik" pamici epizodycznej stara si te zrekonstruowa
oczekiwania osoby zadajcej pytanie i odpowiednio do tego bdzie ujawnia rozmaite treci. Bliskim przyjacioom ujawniamy
wicej informacji ni osobom nowo poznanym. Natomiast rozwijanie, wystpujce
w pamici semantycznej, polega po prostu
na aktualizowaniu posiadanej wiedzy i wiedza ta pojawia si w sposb automatyczny.
Nie jest te modyfikowana ze wzgldu

155
na waciwoci audytorium, przed ktrym
jest odtwarzana.
Aktualizacja informacji z pamici epizodycznej ma charakter dowolny i wymaga
pewnego wysiku. Sprbujmy sobie przypomnie, co robilimy we wtorek, dwa
tygodnie temu. Wymaga to chwili zastanowienia, by moe nawet signicia do
kalendarza. Natomiast aktualizacja informacji z pamici semantycznej ma charakter automatyczny. Kiedy odpowiadamy na
pytanie dotyczce najbardziej wysunitej
na pnoc czci Polski, to albo znamy
odpowied i pojawia si ona niemal natychmiast w naszej wiadomoci, albo te
nie znamy jej i wtedy musimy sign
do naszej pamici zewntrznej (do ksiki,
atlasu i tym podobnych).
Wreszcie ostatnia grupa rnic dotyczy zagadnie zwizanych z wykorzystywaniem obu rodzajw pamici. Pami
epizodyczna ma stosunkowo niewielkie
znaczenie dla wyksztacenia oglnego. To,
co nam ona daje, to raczej pewnego rodzaju mdro yciowa, nie za sformalizowana i uporzdkowana wiedza. Z kolei
pami semantyczna odgrywa du rol
w wyksztaceniu - zawiera ona wiedz
dotyczc wiata zewntrznego. Pami
epizodyczna nie jest jeszcze wbudowywana w systemy sztucznej inteligencji.
Co prawda systemy te automatycznie datuj informacje, jakie docieray do nich
w rnych momentach czasowych, ale na
szczcie nie odnosz tych informacji do
osobistej przeszoci. Natomiast pami
semantyczna jest bardzo przydatna dla
systemw sztucznej inteligencji. Systemy
te gromadz wiedz na temat wiata i porzdkuj j tak, by pniej mona j byo
atwo wykorzysta.
Zawarto pamici epizodycznej moe
by wykorzystywana jako wiadectwo
w sdzie, natomiast zawarto pamici

156
semantycznej dopuszczana jest w postpowaniu sdowym w bardzo specyficzny sposb. Sdzia pyta wiadka o to, co widzia,
przy czym wszelkie pytania zmierzaj do
odtworzenia jakiego wydarzenia, nie odnosz si natomiast do wiedzy na temat
tego, jak to wydarzenie mogo wyglda.
Sdziego suchajcego zezna wiadkw
mniej interesuje to, co wiadkowie wiedz" na temat uczestnikw pewnego zdarzenia - dy on raczej do odtworzenia
tego, co ci uczestnicy rzeczywicie robili.
Natomiast wtedy, kiedy kto przed sdem
wystpuje jako biegy, wykorzystywana
jest jego pami semantyczna.
Koncepcja TuMnga zelektryzowaa rodowisko psychologw i staa si przedmiotem wielu dyskusji. Niektre tezy Tulvinga ostro krytykowano, na przykad to,
e pami semantyczna jest wczeniejsza, a epizodyczna pojawia si pniej;
kwestionowano take to, e te dwa rodzaje pamici s odmienne jakociowo,
twierdzc, e pami epizodyczna i semantyczna to dwa krace kontinuum, na
ktrym mona znale wiele wypadkw
porednich, wykazujcych waciwoci obu
analizowanych rodzajw pamici, zmieszane w rnych proporcjach. Warto tu
przytoczy uwag Baddeleya, ktry niezwykle celnie okrela ten dylemat, piszc,
e z okna samolotu ...las pod nami wyglda jak szarozielony dywan. Ten widok
rni si od wygldu lasu dostpnego
nam, kiedy w nim stoimy. Z atwoci
mog poda dug list waciwoci percepcyjnych dotyczcych wygldu, syszanych dwikw, a nawet odczuwanych
zapachw rnicych las widziany z okna
samolotu i ogldany od rodka. Czy to
usprawiedliwia mj wniosek, e s to
dwa cakiem oddzielne lasy? Z pewnoci
nie. Przez analogi moemy stwierdzi, e
pami semantyczna i epizodyczna akcen-

PS/CHOLDGIA POZNANIA

tuj rne aspekty tego samego systemu"

(1984, s. 238).
Pomijajc te problemy dyskusyjne,
musimy podkreli, e olbrzymi zasug
Tulvinga byo zwrcenie uwagi na jednostkowy wymiar pamici i jej odniesienia autobiograficzne. Psychologowie prowadzcy
badania laboratoryjne nad pamici pomijali fakt, e jest ona procesem znajdujcym si pod kontrol jednostki i e to,
co rzeczywicie jest rejestrowane przez
czowieka, to jego indywidualne dowiadczenia yciowe, a nie listy bezsensownych
zgosek. Ponadto wprowadzenie tej koncepcji pozwala podj analiz nowych form
uczenia si: tradycyjnie uczenie si ograniczano do przyswajania sobie informacji
w trakcie nauki szkolnej. Wspczenie coraz wiksz rol odgrywa uczenie si przez
dowiadczanie, odbywajce si w trakcie rnego typu treningw, na przykad
treningu wraliwoci czy treningu umiejtnoci interpersonalnych. Tam wanie
czowiek przyswaja sobie informacje, ktre
zapisuje w pamici epizodycznej, a moe
take w innych rodzajach pamici.
Tulving nie poprzesta na przedstawionym uprzednio rozrnieniu, ale w pracy
z 1985 roku doczy do pamici semantycznej i epizodycznej pami proceduraln. Wprawdzie koncepcja pamici
proceduralnej pojawia si wczeniej, ale
Tulving sdzi, e te trzy rodzaje pamici
tworz jednolity system, uporzdkowany
hierarchicznie (Pettifor, 2000). Analiz tej
czci pogldw Tulvinga rozpoczniemy od
krtkiego wprowadzenia teoretycznego,
dotyczcego ewolucji pamici w ogle.
Pami powstaa w wyniku procesu
ewolucyjnego, w trakcie ktrego nastpoway gwatowne skoki, zwroty czy zmiany.
Nie byo wic gadkiego przechodzenia od
jednej formy pamici do innej. Wiadomo
take, e u podstaw rnych funkcji psy-

157

PAMI

chicznych mog lee rne mechanizmy

nerwowe. Jako przykad Tulving cytuje
badania Weiskrantza nad zjawiskiem blindsight (widzenie bez udziau wzroku). W badaniach tych stwierdzono, e ludzie, u ktrych wystpowa ubytek pola widzenia,
potrafili wskazywa na pewne waciwoci
przedmiotw, a take rnicowa je wtedy,
kiedy znajdoway si one w nieczynnej
czci pola widzenia. Wynikaoby std,
e istniej rne mechanizmy pobierania
informacji wzrokowych z otoczenia i rejestrowania ich w pamici. Nie wszystkie
informacje zarejestrowane w pamici musz by dostpne wiadomoci - mog by
one po prostu wykorzystywane tylko do
programowania dziaania.
Tulving, opierajc si na tych argumentach, twierdzi, e pami skada si
z pewnej liczby wzajemnie ze sob powizanych systemw, Przez system z kolei
rozumie on zbir skorelowanych procesw

(Tulving, 1985, s. 386). Procesy w obrbie

jednego systemu s silniej powizane z innymi procesami z tego samego systemu
ni z procesami spoza systemu. Poszczeglne systemy pamiciowe pojawiy si
w kolejnych fazach rozwoju osobniczego
i gatunkowego.
Porzdkowanie tych systemw pamiciowych jako wyszych lub niszych nie
jest specjalnie uzasadnione. Istniej takie
sytuacje, w ktrych system niszy" (na
przykad pami proceduralna) daje wiksz skuteczno dziaania. Kiedy siadam
,za kierownic po duszej przerwie, niewielkie znaczenie dla mojej sprawnoci
dziaania maj wspomnienia z jazdy przed
dziesicioma laty (byaby to zaawansowana
ewolucyjnie forma pamici epizodycznej),
natomiast bardzo wane s nawyki motoryczne (prymitywna" ewolucyjnie forma
pamici). Uporzdkowanie systemw pamiciowych dotyczy gwnie kolejnoci ich

RYCINA 4.11 Zwizki midzy trzema podstawowymi systemami pamiciowymi

wyrnionymi przez Tulvtnga (1985)
Najbardziej podstawowy jest system pamici proceduralnej, umoliwiajcej skuteczne reagowanie w pewnym
rodowisku, na nim nadbudowuje si system pamici semantycznej, a na systemie pamici semantycznej - system
pamici epizodycznej, gromadzcej dowiadczenia indywidualne, uporzdkowane czasowo. Na podstawie: Pettifor, E.
(2000). Endel Tulving's monohierarchical multimemory systems model.

158
wystpowania w rozwoju jednostki oraz
gatunku. Nowe systemy pamiciowe nadbudowuj si na starych, tote o wyszoci" nowego systemu moemy mwi
jedynie w tym znaczeniu, e ma on przewag nad starym" systemem tylko wtedy,
kiedy si na nim nadbudowuje.
Spord tych trzech systemw tylko
pami proceduralna moe dziaa w sposb cakowicie autonomiczny. Dziki niej
organizm moe wykonywa reakcje dostosowane do wymaga rodowiska, przy
czym reakcje te s cakowicie zautomatyzowane i nie s wiadome. Prosiaczek, jeden z bohaterw Kubusia Puchatka, unika
Stumilowego Lasu, poniewa czyhaj tam
na niego niebezpieczestwa. Nie musi on
wiedzie, e las jest niebezpieczny, ale
poprawn adaptacj zapewnia mu unikanie
tego lasu. Analogicznie aeksytymicy2 unikaj wchodzenia w bliskie kontakty z innymi ludmi, poniewa przy ich strukturze
osobowoci kontakty takie stanowi zbyt
silne zagroenie.
Wykorzystanie pamici semantycznej
wymaga wczeniejszego posiadania pamici proceduralnej. Tu reakcje jednostki
s ju wiadome i odwouj si do waciwoci wiata. Prosiaczek moe powiedzie, e nie chodzi do lasu, bo jest
on niebezpieczny i czyhaj tam na Hohonie (tym, ktrzy nie znaj bohaterw
Kubusia Puchatka wyjaniam, e Hohonie to po prostu sonie). Analogicznie,
aleksytymik moe powiedzie, e nie nawizuje kontaktu z innymi ludmi, poniewa mog oni zawie jego zaufanie
albo zachowuj si w sposb nieprzewidywalny. W tym akurat wypadku zawarto pamici semantycznej nie musi

PSYCHOLOGIA POZNANIA

odzwierciedla rzeczywistych waciwoci

wiata.
Wreszcie pami epizodyczna odwouje
si do osobistych dowiadcze jednostki.
Czowiek wie, e s to jego wasne dowiadczenia, oraz to, i wie, e wie. Wystpuje tu ju samowiadomo. Prosiaczek
moe powiedzie, e jest bardzo sab
istotk i pamita, i Hohonie kiedy da
zabawy staray si na nadepn. Analogicznie aleksytymik moe mwi, e
wielokrotnie dozna zawodu w kontaktach
z innymi ludmi oraz e - podobnie jak
mwi jeden z bohaterw Bergmana - cae
ycie utwierdzio go w przekonaniu, e
w ostatecznoci czowiek jest zawsze sam
i zdany jest tylko na samego siebie.
W tabeli 4.4 przedstawiono podstawowe waciwoci pamici proceduralnej,
semantycznej i epizodycznej. W przeciwiestwie do tabeli 4.3 podane s w niej
bardzo oglne waciwoci poszczeglnych
rodzajw pamici oraz ich relacje z zachowaniem oraz wiadomoci.
Koncepcja Tulvinga wzbudzia oywion polemik, ktra dotyczya trzech
grup zagadnie:
1. Kolejnoci pojawiania si poszczeglnych form pamici w rozwoju osobniczym i gatunkowym. Tulving uwaa,
e pojawienie si pamici semantycznej poprzedza pojawienie si pamici
epizodycznej, jego przeciwnicy za
(achman, Naus, 1984; Seamon, 1984)
twierdz, i kolejno jest odwrotna najpierw jednostka zdolna jest do rejestrowania informacji w pamici epizodycznej, a potem w pamici semantycznej. Inaczej mwic, krytycy twierdz,

Aleksytymia to brak lub utrudnienie dostpu do wasnych procesw emocjonalnych (Maruszewski, cigaa, 1998).
2

159

PAMI

TABELA 4.4 Podstawowe waciwoci pamici proceduralnej, semantycznej i epizodycznej

RODZAJ PAMICI

WACIWOCI
proceduralna

semantyczna

epizodyczna

nabywanie informacji

bezporednie spostrzeganie, dowiadczanie,

dostrajanie do wymaga
otoczenia

rozumienie faktw,
restrukturalizacja
wczeniejszego
dowiadczenia

dokadanie" nowych
dowiadcze, mogce
prowadzi do przyrostu
lub zuboenia
dowiadczenia osobistego

reprezentacja

preskryptywna, o do
sztywnej strukturze,
wyraana w formie
zmiany prawdopodobiestwa reagowania na
specyficzne bodce
reakcje o sztywnym
przebiegu, bdce
skutkiem uczenia si
zwizkw S-R; ujawniane
w sytuacjach nalecych
do tej samej klasy co
sytuacje, w jakich zostaty
opanowane; dostp
cakowicie automatyczny

opisowa, skadajca si z
faktw, poj oraz relacji
midzy nimi (wyjwszy
relacje czasowe)

zdarzenia uporzdkowane
czasowo, zwizane z
osobist przeszoci

elastyczne; wiedza moe

by ujawniana w
warunkach odmiennych
od tych, w ktrych
zostaa zarejestrowana;
dostp szybki i
automatyczny, w
niektrych wypadkach
moe by kontrolowany
przez jednostk

elastyczne, odtwarzanie
informacji opiera si na
refleksji osobistej; dostp
do informacji ma
charakter wiadomy i
dowolny i niekiedy
wymaga wysiku

anoetyczna - brak
uwiadomienia, wtrnie uwiadomienie sobie, e
zostaa wykonana pewna
reakcja

noetyczna - wiedza na
temat wiata
zewntrznego i
wewntrznego (np.
wiedza, e kady czowiek
przeywa rne emocje
albo marzy o rnych
rzeczach).

autonoetyczna - wiem,
e wiem, i czasami
wiem, jak odnalazem te
informacje pamici,
poczucie tosamoci w
czasie subiektywnym przeszym, teraniejszym i przyszym.

przejawianie wiedzy

wiadomo operacji
pamiciowych i treci
pamici

rdo: opracowanie wasne na podstawie tabeli 1 zamieszczonej w pracy Tulvinga (1985).

e najpierw czowiek zdolny jest do

rejestracji wasnej przeszoci, a dopiero potem wiedzy na temat wiata.
U dziecka najpierw ksztatuje si pierwotne Ja, a dopiero kiedy zaczyna ono
odrnia siebie od wiata, zaczyna
nabywa wiedz na temat tego wiata.

2. Tulving pami proceduraln rozumie

nieco inaczej ni we wspczesnej
psychologii poznawczej (Kurcz, 1987).
Wedug Tulvinga pami proceduralna
to umiejtno wykonywania rnych
czynnoci, przy czym czynnoci te rozumiane s jako zachowania celowe.

160
Jednake ju dawno prbowano pokaza,
e niektre, najbardziej skomplikowane
oraz abstrakcyjne formy rejestrowane w
pamici
semantycznej
stanowi
uwewntrznienie operacji wykonywanych
na poziomie konkretnym. Piaget (1977)
przykadowo stwierdza, e abstrakcyjne
operacje logiczne i matematyczne
powstaj w wyniku uwew-ntrznienia
operacji wykonywanych na rzeczywistych
przedmiotach. Operacje logiczne i
matematyczne
przypominaj
funkcjonalnie pami proceduraln - maj
one charakter preskryptywny, a ich
przebieg regulowany jest przez sztywny
program. Jednake w przeciwiestwie do
pamici proceduralnej nie musz one
znajdowa
jakiegokolwiek
wyrazu
behawioralnego i zwykle s wykonywane
wycznie
w
umyle
jednostki.
Wynikaoby std, e pojcie pamici
proceduralnej winno by zmodyfikowane,
tak aby mona byo te umiejtnoci czysto
poznawcze traktowa jako form pamici
proceduralnej. 3. Mona wykonywa
rozmaite operacje umysowe na poziomie
pamici semantycznej czy pamici
epizodycznej,
by
zmodyfikowa
zawarto
pamici
proceduralnej.
Przykadowo dziki wizualizacji - ktra
moe odwoywa si rwnie do
naszych osobistych dowiadcze moemy modyfikowa zawarto pamici
proceduralnej. Na przykad w treningu
sportowym ludzie wyobraaj sobie
wykonywanie okrelonych czynnoci, co
w przyszoci prowadzi do wzrostu
sprawnoci
czynnoci
faktycznie
wykonywanych. Pami proceduralna przynajmniej u czowieka - nie jest
bardzo sztywna i w pewnych wypadkach
podlega wiadomej kontroli.

PSKCHOldGIA POZNANIA

Niezalenie jednak od omwionych wtpliwoci podzia zaproponowany przez Tulvinga stanowi znaczny krok naprzd
w stosunku do magazynowej koncepcji pamici. TuMng nie korzysta jedynie z inspiracji psychologicznych, ale odwouje si do
teorii ewolucji. Jest to krok we waciwym
kierunku, poniewa pami to zjawisko
zbyt zoone, by udao si je wyjani tylko
i wycznie za pomoc koncepcji czysto
psychologicznych.
4.3.3.
Podzia ze wzgldu na formy przechowania
i mechanizmy wydobycia - pami
deklaratywna i niedeklaratywna

Podzia ten zosta zaproponowany przez

Larry'ego Squire'a (1986, 1993) i nawizuje do wprowadzonego przez Ryle'a
(1949) podziau na wiedz deklaratywn
(czyli wiedz, e...") oraz wiedz proceduraln (czyli wiedz, jak..."). Okazao si jednak, e istnieje wiele zjawisk
spokrewnionych z pamici proceduraln
(tu bdziemy posugiwali si terminem
pami, a nie terminem wiedza). Z tego
powodu Suire wprowadzi oglniejszy
termin pami niedeklaratywna". By to
bardzo sprytny krok z logicznego punktu
widzenia, poniewa powstaa w ten sposb
klasyfikacja jest wyczerpujca - obejmuje
ona wszystkie rodzaje pamici. Istnieje
bowiem pami A" i pami nie-A" (czyli
deklaratywna i niedeklaratywna). Nie jest
to rozwizanie zbyt eleganckie, poniewa
mona wprowadza dowolne klasyfikacje
tego typu. Na przykad mona podzieli
wszystkie zwierzta na te, ktre maj
cztery nogi, i te, ktre nie maj czterech
ng (czyli maj jedn, dwie, trzy lub ponad
cztery nogi). Trudno w naszym ironicznym przykadzie sprawia grupa nie-A",

161
ktra moe zawiera bardzo rne elementy, takie jak na przykad zwierzta
z nieparzysty liczb ng. W wypadku klasyfikacji Squire'a tego problemu akurat
udato si unikn, natomiast problemem
stal si rozczno, czyli taki podzia
pamici niedeklaratywnej na rne elementy, aby nie zachodziy one na siebie.
Do sprawy tej powrcimy pniej, kiedy
szczegowiej bdziemy omawiali pami
niedeklaratywn.
Podzia zaproponowany przez Squire'a
opiera si na dwch kryteriach: na kryterium sposobu przechowania oraz kryterium wykorzystywanych mechanizmw
wydobycia informacji z pamici. Informacje zawarte w pamici deklaratywnej przechowywane s w postaci abstrakcyjnych
lub konkretnych reprezentacji angaujcych jzyk i wanie dziki wykorzystywaniu jzyka mog by atwo przywoywane
w postaci sownej. Dostp do tych informacji jest wzgldnie niezaleny od kontekstu,
to jest moemy je odtwarza w innych sytuacjach anieli te, w ktrych owe .informacje zostay przyswojone. Czasami wydobycie informacji z pamici deklaratywnej
wymaga pewnego wysiku, ale skoro informacje te zostan wydobyte, to mog by
wykorzystywane w bardzo rny sposb.
Mog by one przedstawione werbalnie,
moe to by wskazanie informacji, z ktr
jednostka wczeniej si zetkna (przykadem jest test wielokrotnego wyboru).
Informacje z pamici deklaratywnej mog
zosta wplecione w wypowied pisemn:
przykadowo, mog w licie napomkn, e
podczas ostatniego pobytu w Paryu widziaem interesujc grafik - przekazuj
w ten sposb informacj, e ostatnio byem
w Paryu.
Natomiast informacje (a mona lepiej
powiedzie - dowiadczenia) w pamici
niedeklaratywnej przechowywane s w po-

staci zwizkw S-R, czyli - jak powiedzieliby behawioryci - nawykw. Nawyki

te mog by bardzo proste, jak na przykad nawyk cofania palcw przed bardzo
gorcymi przedmiotami, ale mog te by
bardzo zoone, jak na przykad nawyk
pisania tekstu za pomoc komputera. Informacje nie s dostpne w postaci werbalnej (bardzo trudno napisa, jak si uywa
komputera do pisania tekstw naukowych
- najlepiej sprbowa) i ujawniaj si tylko
w takim kontekcie, w jakim zostay przyswojone. Mog pokaza, jak si pisze za
pomoc komputera, ale gdy nie ma komputera pod rk, a jest tylko pianino, to wykonywanie ruchw uderzania w klawisze daje
niewielkie pojcie o tym, jak pisze si na
komputerze. Informacja zawarta w pamici
deklaratywnej ujawnia si automatycznie:
nie musz si zastanawia, jaka komenda
powoduje, e tekst bdzie wyrwnywany
do lewego i prawego marginesu - po
prostu klikam myszk i ju. Oczywicie,
musz klikn w odpowiednie miejsce.
Procesy wydobycia informacji maj
charakter automatyczny. Nie zastanawiamy si nad tym, jakie kolejne ruchy
mamy wykonywa, kiedy wyjedamy samochodem do pracy, ani te nad tym, jak
synchronizowa rytm oddechu z ruchami
rk i ng, kiedy znajdziemy si w gbokiej
wodzie. W takich sytuacjach podejmujemy
decyzje o charakterze strategicznym jak drog i jak szybko pojedziemy do
pracy albo jakim stylem bdziemy pywali.
Nie pamitamy wiadomie tego, co trzeba
zrobi, aby szybko ruszy z parkingu, ale
ujmujc to metaforycznie, pamitaj o tym
nasze nogi, ktre odpowiednio wciskaj
lub puszczaj peday sprzga, hamulca
i gazu.
Squire zwraca te uwag na tof e odmienne mechanizmy mzgowe wykorzystywane s w wypadku posugiwania si

PS/CH0U3GIA POZNANIA

162
pamici deklaratywn i niedeklaratywn.
Gdy posugujemy si pamici deklaratywn, angaujemy hipokamp oraz kor
patw czoowych i skroniowych, natomiast w wypadku pamici niedeklaratywnej oprcz hipokampa uruchamiana jest
kora motoryczna i mdek.
4.3.4. Podzia ze
wzgldu na kryterium
mechanizmw wydobycia pami jawna i pami ukryta

Psychologw od dawna fascynowao to,

ej;ozmaite informacje zawarte w naszej
pamici nie musz by dostpne naszej
wiadomoci. Ju Ebbinghaus w XIX wieku
zwrci uwag na to, e kiedy pytamy
czowieka wprost o to, czy pamita pewne
informacje, to odpowied brzmi tak"
lub nie". Stwarza to zudzenie, e lad
pamiciowy ma natur zerojedynkow.
W rzeczywistoci lady maj rn sil
- niektre mog by tak sabe, e nie
przekraczaj progu wiadomoci, jednak
w pewnych sytuacjach mog si ujawni.
Niektre s tak silne, e pojawiaj si
bez specjalnego wysiku. Jeszcze inne s
tak sabe, e w normalnych warunkach
wydaj si cakowicie niedostpne. Technika zaoszczdzenia przy ponownym uczeniu si, opracowana i zastosowana przez
Ebbinghausa, pokazaa, e lady pamiciowe mog cechowa si zrnicowan
sil, a nie tylko faktem wystpowania lub
niewystpowania.
Podzia na pami jawn i ukryt zosta
zaproponowany przez Schactera i Grafa
(1986). Zwrcili oni uwag na to, e ludzie
ujawniaj w zachowaniu wiele informacji,
ktre nie s dostpne ich wiadomoci. S
to nie tylko informacje zawarte w pamici
niedeklaratywnej, lecz take informacje

przechowywane w postaci abstrakcyjnej.

Podzia na pami jawn i ukryt w pewnym stopniu pokrywa si z podziaem na
pami deklaratywn i niedeklaratywn,
cho Schacter i Graf - w przeciwiestwie
do Squire'a - kad wikszy nacisk na
mechanizmy wydobywania informacji.
W wypadku pamici jawnej wymaga si
od czowieka penego ujawnienia zawartoci pamici. To wydobywanie informacji
z pamici moe przyjmowa rne formy.
Moe to by odpowiadanie na pytania
wymagajce uycia wiedzy szkolnej (czy
- jak my bymy powiedzieli - pamici
deklaratywnej). Oto przykad takiego pytania: Nad jak rzek ley Wrocaw?". Mog
to by pytania wymagajce uycia pamici
deklaratywnej, zwizanej z osobist przeszoci: Przy jakiej ulicy znajdowaa si
szkoa podstawowa, do ktrej uczszczae?". Niekiedy zadania dla pamici jawnej
wymagaj tylko rozpoznania waciwej odpowiedzi: W 1989 roku premierem rzdu
zosta Waldemar Pawlak - a) prawda; b)
fasz". W zadaniach wymagajcych przypominania czasami konieczne jest odtworzenie pierwotnej kolejnoci zapamitywanych elementw (typowy przykad to
zapamitywanie numerw telefonw), ale
kolejno nie musi by wcale istotna (na
przykad, kiedy mamy poda wszystkie
znaczenia pu on, nie jest wane, czy
odtwarzamy je w kolejnoci, w jakiej byy
podawane w sowniku, czy te nie).
W pamici ukrytej przechowywane s
rwnie zoone zbiory informacji. Jednake ich wydobywanie nastpuje w nieco
inny sposb. Badanego nie informuje si
o tym, e ma przywoa pewn informacj,
ale podaje mu si zadanie wymagajce uycia tej informacji lub umiejtnoci. Jakie
sowo miaem na myli, kiedy zaczem
pisa pa..." i pisanie przerwa mi telefon?
Niech Czytelnicy sprbuj poda pierwsze

PAMI

skojarzenie, jakie przychodzi im na myl.

Moe to by sowo paczka", parnik",
pakcik", partia", paltot", papier" i tak
dalej. Myl jednak, e wikszoci Czytelnikw przyszo do gowy inne sowo, ktre
znajduje si u dou strony3. Sowo to - ze
wzgldu na czste wystpowanie w tym
rozdziale - na pewno zapado Czytelnikom
w pami i dlatego pojawia si ono jako
sowo odgadnite". Faktycznie jednak
wystpio tu zjawisko torowania ipriming),
czyli uatwienia dostpu do specyficznej
informacji, z ktr mielimy wczeniej
kontakt jednokrotnie lub wielokrotnie. Ten
kontakt mg mie charakter peny i wiadomy, jak w wypadku czytania tego rozdziau, mg by te kontaktem podprogowym. Gdyby Czytelnicy bezporednio
przed zadaniem odgadywania sowa pa..."
zobaczyli na ekranie komputera sowo pami", eksponowane przez 10 msek, czyli
przez czas zbyt krtki, by mona je byo
przeczyta, to ta podpowiedz uatwiaby
podanie prawidowego rozwizania. Efekt
torowania moe przyjmowa jeszcze inne
formy, ale o tym szerzej napisz pniej,
przy analizie pamici niedeklaratywnej.
Inn form pamici ukrytej jest wykonywanie zada wymagajcych uycia
opanowanych wczeniej umiejtnoci, na

Jest to sowo pami".

163
przykad umiejtnoci czytania, pisania
czy posugiwania si jakimi narzdziami.
Umiejtnoci te mog przejawia si w naszym zachowaniu nawet wtedy, kiedy
jawna pami deklaratywna (w szczeglnoci pami zdarze z osobistej przeszoci)
ulegnie zakceniu. Dotyczy to take utajonej pamici deklaratywnej. Doskonaym
przykadem moe by studium wypadku
policjanta z amnezj, przedstawione przez
Warrington i McCarthy (1988). Policjant
ten w nastpstwie encephalitis dozna rozlegej amnezji. Nie potrafi rozpoznawa
znanych osb przedstawionych na fotografiach ani wymienia rnych wanych
zdarze politycznych i spoecznych z ostatnich lat. Kiedy jednak pokazywano mu na
przykad zdjcia z podpisem zawierajcym
imi i inicja nazwiska, odpowiada tak
samo dobrze, jak osoby zdrowe. Wynikaoby std, e zaburzeniu ulega u niego
pami jawna, a pami ukryta pozostaa
nietknita. Baddeley (1993), analizujc te
dane, stwierdza, e amnezja moe by raczej zaburzeniem odtwarzania, a nie zaburzeniem procesu przechowania. Oznacza
to, e informacje nadal mog znajdowa si
w pamici, a osoba dotknita amnezj nie
potrafi dotrze do tych informacji.

Procesy pamiciowe

Rozdzia ten rozpoczniemy od analizy

specyficznych rodzajw pamici, opisanych w rozdziale 4., a wic od pamici deklaratywnej i niedeklaratywnej,
ktre mona podzieli na jeszcze mniej-

sze grupy. Analiza ta bdzie wprowadzeniem do omwienia podstawowych

mechanizmw pamici, zwizanych z poszczeglnymi fazami procesu pamiciowego.

5.1. Pami niedeklaratywna

Squire w omwionej w paragrafie 4.3.3.
koncepcji podzieli! pami niedeklaratywna na cztery rodzaje:
a) warunkowanie,
b) torowanie (priming),
c) pami proceduraln,
d) habituacj oraz sensytyzacj (cznie
okrela je mianem pamici nieasocjacyjnej).
Zwracaem uwag na to, e w tym
podziale bardzo trudno speni wymg
rozlcznoci, poniewa niektre z wymienionych form pamici mog na siebie
zachodzi. Pamitajc o pewnej nieostroci
granic, poszczeglne formy pamici bd
omawia niezalenie od siebie, poniewa
badania nad kad z nich prowadzono
w ramach innego systemu teoretycznego,
co wizao si z odmiennym wyjanianiem tych blisko zwizanych ze sob
zjawisk.

5.1.1.
Warunkowanie
Warunkowanie tradycyjnie wizano z procesami uczenia si, a nie z procesami pamiciowymi. Procesy warunkowania byy
przedmiotem szczeglnego zainteresowania psychologii beha wiry stycznej, nie
za psychologii poznawczej. Behawioryzm
programowo odrzuca analiz nieobserwowalnych procesw psychicznych, wprowadzajc w ich miejsce albo konstmkty
teoretyczne, albo zmienne poredniczce
(Lewicki, 1960 a). I jedne, i drugie miay
wyjani, dlaczego powsta pewien zwizek S-R, czyli zwizek midzy bodcem
i reakcj. Te wyjanienia nie okrelay
bliej natury tych konstruktw czy zmiennych - zarwno natury psychologicznej,
jak i fizjologicznej. Dopiero w dojrzaej
fazie rozwoju behawioryzmu zaczto formuowa koncepcje mechanizmw neuro-

PROCES/ PAMICIOWE

fizjologicznych, lecych u podstaw uczenia si (Hebb, 1969). Jednake koncepcja

Hebba nie bya typow koncepcj behawiorystyczn i sam autor okrela j mianem
behawiorystyki.
Wyrniamy dwa rodzaje warunkowania:
a) warunkowanie klasyczne,
b) warunkowanie instrumentalne.
Warunkowanie klasyczne byo przedmiotem obszernych bada Pawiowa (1951),
ktry nie tylko opracowa rne metody
warunkowania, lecz take stworzy teori wyjaniajc powstawanie odruchw
warunkowych. Warunkowanie klasyczne
polega na wizaniu pewnej reakcji z coraz
to nowymi rodzajami bodcw. Bodce,
ktre wczeniej byy obojtne, wskutek
wspwystpowania z bodcami nieobojtnymi nabywaj zdolno wywoywania
reakcji, wystpujcej wczeniej w odpowiedzi na bodce nieobojtne. Przykad warunkowania klasycznego przedstawilimy w ramce 4.8, zawierajcej opis
eksperymentw Spelta, i osobom zainteresowanym proponujemy ponowne zapoznanie si z tymi danymi. Nie ma potrzeby szczegowego omawiania dobrze
znanych bada nad warunkowaniem klasycznym. Dziki warunkowaniu klasycznemu bodce obojtne nabieraj funkcji sygnalizacyjnej, to jest zapowiadaj
z mniejszym lub wikszym wyprzedzeniem pojawienie si zjawisk wanych dla
organizmu. Pozwalaj zatem odpowiednio
wczenie wykona odpowiedni reakcj
adaptacyjn.
Warunkowanie instrumentalne, wprowadzone do bada psychologicznych przez
1

165
Thorndike^1, polega na tym, e zwierz
lub czowiek ucz si nowej reakcji
instrumentalnej (warunkowej), pozwalajcej na zaspokojenie pewnej potrzeby,
lub te na uniknicie zagroenia. Reakcja
instrumentalna jest reakcj now, ktrej poprzednio nie byo w repertuarze
behawioralnym danej jednostki. Reakcja
ta utrwala si w wyniku wzmocnienia,
czyli uzyskania kontaktu z bodcami zaspokajajcymi pewn potrzeb. Poniewa
wystpienie tej reakqi jest narzdziem
albo instrumentem umoliwiajcym uzyskanie wzmocnienia, ten rodzaj warunkowania okrelono mianem warunkowania instrumentalnego. Tak jak poprzednio
przy warunkowaniu klasycznym organizm
uczy si wykonywa t sam reakcj
w odpowiedzi na coraz to nowe bodce,
tak w warunkowaniu instrumentalnym obserwujemy uczenie si nowych sposobw reagowania w odpowiedzi na pewn
sytuaq.
Czy warunkowanie moemy rozpatrywa jako pewn form pamici, a wic
czy moemy analizowa je w psychologii
poznawczej? Odpowied oglna brzmi
twierdzco, poniewa zarwno pami,
jak i warunkowanie s formami rejestrowania, przechowania oraz odtwarzania
przeszych dowiadcze. Powstanie odruchu warunkowego to co, co przypomina zapamitywanie. Dopiero po pewnej
liczbie skojarzonego wystpienia bodca
warunkowego i bodca bezwarunkowego
moemy mwi o powstaniu zapisu jakiego dowiadczenia. Przechowanie w pamici i przechowanie odruchw warunkowych w czasie maj wiele cech wsplnych. Analogonem odtwarzania jest ujaw-

Zjawiska warunkowania byy znane i wykorzystywane wczeniej, dopiero jednak Thorndike i

Paww opisali podstawowe rodzaje warunkowania i poddali je systematycznym badaniom.

166
nianie wytworzonego niegdy odruchu
warunkowego.
Badacze zajmujcy si warunkowaniem
wykryli wiele zjawisk specyficznych i typowych tylko dla warunkowania, a trudniej dostrzegalnych na przykad w wypadku pamici deklaratywnej. Do zjawisk
tych nale midzy innymi generalizacja i rnicowanie. Generalizacja bodca
wystpuje w warunkowaniu klasycznym
i polega na tym, e obok bodca waciwego rwnie bodce do niego podobne zaczynaj kojarzy si z bodcem
bezwarunkowym. Na przykad w eksperymencie Spelta (por. ramka 4.8) nienarodzone dziecko moe reagowa wzmoon aktywnoci ruchow nie tylko po
odebraniu bodcw zwizanych z pewn
czstotliwoci drga wideek stroikowych
(przypomnijmy, e badacz przykada te
wideki, wydajce drgania o okrelonej
czstotliwoci, do brzucha matki), lecz
take bodce wibracyjne o innych czstotliwociach. Przykadowo, wytrenowane"
nienarodzone dziecko moe zareagowa
na wibracje spowodowane przez pracujc
w pobliu maszyn, cho nigdy wczeniej wibracje tego typu nie kojarzyy si
z bodcem bezwarunkowym. Generalizacja reakcji polega na tym, e w czasie
warunkowania instrumentalnego pojawia
si nie tylko waciwa reakcja instrumentalna, lecz take reakqe do niej podobne.
Szczur w skrzynce Skinnera uczy si
nie tylko naciska dwigni, lecz moe
take naciska rne inne przedmioty,
cho ta akurat reakcja nie dostarcza mu
pokarmu.
Podsumowujc, generalizacja jest przykadem uoglnienia czy to wraliwoci, czy
pewnego sposobu reagowania w pocztkowej fazie nabywania jakiego dowiadczenia. Wyraajc to w terminach psychologii
poznawczej, moemy powiedzie, e po-

PS/CHOLOGIA POZNANIA

wstajcy lad pamiciowy jest pocztkowo

bardzo niespecyficzny, a dopiero w miar
kolejnych powtrze ulega wzbogaceniu
o pewne informacje specyficzne.
Rnicowanie jest procesem przeciwnym w stosunku do generalizacji. Polega
ono na powizaniu reakcji tylko i wycznie z bodcem, po ktrym nastpowao
wzmocnienie. Organizm nie reaguje ju
na bodce podobne do bodca waciwego.
Moemy zatem powiedzie, e lad pamiciowy zosta wypracowany ze wszelkimi
szczegami.
Procedury nabywania odruchw warunkowych, zarwno klasycznych, jak i instrumentalnych, zostay szczegowo opisane w monografii Hilgarda i Marquisa (1968). Mowrer (1971) podj prb
stworzenia jednolitej teorii, wyjaniajcej
zarwno warunkowanie klasyczne, jak i instrumentalne. Zainteresowanych Czytelnikw odsyamy do tych prac. Tu natomiast
skoncentrujemy si na poznawczej interpretacji powstawania odruchw warunkowych. Analiza ta bdzie si odnosia przede
wszystkim do ludzi, cho zapewne analogiczne mechanizmy wystpuj rwnie
u zwierzt.
Podczas warunkowania klasycznego
tworz si reprezentacje skojarze midzy
rnymi bodcami wystpujcymi w otaczajcym nas wiecie, a w wypadku warunkowania instrumentalnego - reprezentacje
skojarze albo zwizkw midzy dziaaniami i ich konsekwencjami (Rescorla,
1980). Uywajc innej terminologii, moemy powiedzie, e podczas warunkowania uczymy si nowych zalenoci. Paww
okrela te zalenoci w sposb szczeglny - mwi, e bodziec warunkowy
sygnalizuje wystpienie bodca bezwarunkowego. Wynikaoby std, e uczymy si
nastpstwa czasowego albo - szerzej -

PROCESY PAMICIOWE

zwizku czasowego2 midzy rnymi zdarzeniami. Faktycznie jednak wane s nie

tyle same konkretne zdarzenia, ile to,
e wystpuje nastpstwo. Bardzo dobr
ilustracj tej tezy jest przywoywany przez
Baddeleya (1993) stary eksperyment Wickensa (1938). Eksperyment ten omawiam
w ramce 5.1.
Przedstawione wyniki sugeruj, e
spostrzeganie zwizku midzy zdarzeniami moe by wanym elementem
warunkowania przede wszystkim u ludzi.
Jednake spostrzeenie wsplzmiennoci
wywouje u ludzi tendencj do traktowania
jej jako wskanika czy wrcz dowodu istnienia zwizku przyczynowo-skutkowego
midzy zdarzeniami. W teorii atrybucji

167
tak tendencj okrelano w uczony sposb
jako post hoc ergo propter hoc, czyli po

polsku jako po czym, a wic wskutek czego" (Maruszewski, 1983). Jednak

oparte na tej zasadzie rozumowanie nie
musi by wcale poprawne, na co ju dawno
zwrci! uwag Hume: nastpowanie zjawisk po sobie jest warunkiem koniecznym do wystpienia zwizku przyczynowo-skutkowego, ale nie jest warunkiem
wystarczajcym.
Jeszcze inne wzgldy mog sprawia,
e interpretacja warunkowania jako procesu wspwyznaczanego przez tworzenie
subiektywnej reprezentacji wspwystpowania zdarze prowadzi do rozmaitych
kopotw:

RAMKA 5.1

Wickens (1938) w swoim eksperymencie bada warunkowanie ucieczki.

Osoba badana proszona bya o pooenie opuszki palca na elektrodzie. Po ekspozycji bodca obojtnego przez elektrod przepywa prd
elektryczny, wywoujcy u badanego
saby szok. Reakcja ucieczki w odpowiedzi na bodziec obojtny pojawiaa
si bardzo szybko. W drugiej czci
eksperymentu zmieniono nieco procedur. Badanego proszono o pooenie
grzbietu palca na elektrodzie. Znowu
eksponowano bodziec obojtny, poprzednio wzmacniany prdem elek-

trycznym, tym razem jednak wzmocnienia nie stosowano. Okazao si, e

badany nadal odrywa palce od elektrody; zauwamy, e tym razem musia wykona ruch angaujcy zupenie
inn grup mini anieli w pierwszej
czci eksperymentu. Wynika z tego,
e warunkowaniu podlegaj nie tyle
konkretne ruchy, ile dziaania prowadzce do pewnego efektu. Moliwe
jest to tylko wtedy, kiedy jednostka
spostrzee nastpstwo czasowe midzy pewnym bodcem a konsekwencjami caej moliwej klasy ruchw.

Bodziec warunkowy moe poprzedza lub wsplwystpowac z bodcem bezwarunkowym. Inny

typ zwizku czasowego, w ktrym bodziec bezwarunkowy (nieobojtny dla organizmu) poprzedza
bodziec warunkowy, nie prowadzi do powstania odruchu warunkowego.

168
1. Trwale i odporne na wygaszanie od
ruchy warunkowe powstaj w wy
padku wzmocnie nieregularnych, to
jest wtedy, kiedy nie zawsze po re
akcji instrumentalnej czy po bodcu
warunkowym pojawia si bodziec bez
warunkowy (Hilgard, Maruis, 1968).
Zjawisko takie doskonale znamy z y
cia codziennego. Kiedy tylko niektre
prby uruchomienia samochodu ko
cz si powodzeniem, wtedy prbu
jemy duej i bardziej wytrwale. Teo
retyczn interpretacj tego zjawiska
przedstawi Mowrer (1971), twierdzc,
e przy wzmacnianiu nieregularnym
pojawia si nadzieja. Im bardziej niere
gularne byo wzmacnianie, tym silniej
sza nadzieja, e wzmocnienie w kocu
wystpi.
2. Ludzie w obliczu informacji dotycz
cych czstoci wystpowania rozma
itych zjawisk mog wnioskowa o kore
lacjach tam, gdzie faktycznie ich nie ma
(Chapman, Chapman, 1967a, 1967b).
To wnioskowanie opiera si na pew
nych przewiadczeniach, istniejcych
w systemie wiedzy jednostki zanim
jeszcze zetkna si ona z danymi na
temat wspwystpowania rozmaitych
zjawisk. W takim wypadku istnieje
pewna reprezentaqa poznawcza wsplwystpowania zdarze, zanim jeszcze
zdarzenia te naprawd ze sob wspwystpi. Mamy zatem do czynienia
z dwoma rnymi typami reprezenta
cji wspwystpowania zjawisk - raz
reprezentacje te s oparte na danych
empirycznych, tak jak to si dzieje
w wypadku warunkowania, innym ra
zem natomiast oparte s na pewnej
ukrytej teorii dotyczcej wspwyst
powania zjawisk (Jennings, Amabile,
Ross, 1982). Nisbett i Ross (1980)
uwaaj, e u ludzi warunkowanie

PSfCHOlDGIA POZNANIA

klasyczne i instrumentalne wystpuje

w ograniczonej liczbie sytuacji i trzeba
speni szczeglne warunki, aby udao
si wytworzy reakcj instrumentaln
lub odruch warunkowy. Podsumowujc, wynika z tego, e wiksz rol
u czowieka odgrywaj reprezentacje
wspwystpowania zjawisk oparte na
ukrytych teoriach ni oparte na danych
empirycznych. W szczeglnoci odnosi
si to do reprezentacji zdarze w zoonym rodowisku spoecznym.
Z tego te wzgldu interpretacja warunkowania jako efektu spostrzegania
wspwystpowania zjawisk ze sob, cho
intelektualnie bardzo atrakcyjna, nie jest
jednak rozwizaniem doskonaym. Psychologia poznawcza, wkraczajc na grunt obcej
sobie tradyqi badawczej, nie radzi sobie
z wieloma wynikami uzyskanymi w ramach tej tradycji. Jednake dla koncepcji
pamici interesujce mog by dane dotyczce generalizacji i rnicowania, a take
wyniki bada nad wzmacnianiem nieregularnym. Te ostatnie wskazuj, e lady
pamiciowe mog powstawa nie tylko
w sytuacjach przewidywalnych, ale te
jednostka moe rejestrowa waciwoci
sytuacji probabilistycznych. Do tej ostatniej sprawy wrcimy pniej.
5.1.2.
Efekt torowania {priming)

Efekt torowania (pnming) polega na tym,

e bodziec pojawiajcy si wczeniej modyfikuje poprawno i atwo rozpoznawania albo - szerzej - przetwarzania bodcw pojawiajcych si pniej
(Meyer, Schvaneveldt, 1971). Efekt torowania moe dziaa w dwch kierunkach,
to znaczy bodce wczeniejsze mog za-

PROCESY PAMICIOWE

rwno uatwia, jak i utrudnia identyfikacj bodcw pniejszych3. Wynika std,

e bodziec wczeniejszy zostawia jaki
lad, ktry zmienia przetwarzanie bodca
pniejszego. Te zmiany przetwarzania
obejmuj nie tylko zmiany dostpnoci
pewnych bodcw, lecz take zmiany ich
oceny afektywnej (Murphy, Zajonc, 1994;
Ohme, Pochwatko, Baszczak, 1999a).
Wyrnia si dwa podstawowe rodzaje
efektu torowania:
a) Torowanie automatyczne, pojawiajce
si wtedy, kiedy bodziec poprzedzajcy
i bodziec waciwy nie s ze sob
zwizane. Stwierdzono przykadowo,
e bardzo krtka, tachistoskopowa eks
pozycja zbioru xxxxx" uatwia rozpo
znanie (acz minimalnie) sowa trawa",
cho bodce te nie maj ze sob nic
wsplnego poza liczb znakw.
b) Torowanie strategiczne albo torowanie
oparte na oczekiwaniach. Tu wystpuje
ju pewien zwizek midzy bodcem
poprzedzajcym a bodcem waciwym.
Czowiek na podstawie bodca poprze
dzajcego moe przewidywa bodziec
waciwy. Przewidywanie pojawia si
wtedy, kiedy bodziec poprzedzajcy
jest nadrzdny lub podrzdny w sto
sunku do bodca waciwego, kiedy jest
jego synonimem lub antonimem lub
te pozostaje z nim w bardzo silnym
zwizku skojarzeniowym (na przykad
iga - nitka"). Najprostszy przykad to
identyczno bodca poprzedzajcego
i waciwego.

169
Efekty torowania nie s dostpne wiadomoci - czowiek nie musi zdawa sobie
sprawy z tego, e bodziec A wpyn w jaki sposb na przetwarzanie bodca B. Co
wicej, efekt torowania wystpuje nawet
wtedy, kiedy bodziec A nie jest dostpny
wiadomoci, na przykad kiedy eksponowany jest zbyt krtko, by jednostka moga
go wiadomie zarejestrowa.
Oba rodzaje efektu torowania rni
si od siebie. Torowanie automatyczne
ujawnia si wtedy, kiedy odstp midzy
bodcami jest bardzo krtki i nie przekracza kilku sekund (Meyer, Schvaneveldt,
Ruddy, 1975), a bodziec poprzedzajcy ma
niewielk warto informacyjn w stosunku do bodca waciwego. Pming
ten okrela si mianem automatycznego
zapewne z tego powodu, e czowiek
dysponuje zbyt ma iloci czasu, by
mg w peni analizowa informacje zawarte w bodcu, wic analizuje tylko ich
cz.
Torowanie strategiczne opiera si na
oczekiwaniach wytworzonych przez bodziec poprzedzajcy i jego efekty mog
ujawnia si po duszym czasie. W wypadku materiau werbalnego, ktrego znaczenie semantyczne jednostka zdya ju
przeanalizowa, efekty torowania mog
pojawia si nawet po upywie roku.
Jest to szczeglnie wyrane w sytuacji,
gdy bodziec waciwy jest powtrzeniem
bodca poprzedzajcego. Tego typu efekt
ma bardzo due znaczenie dla pamici
autobiograficznej Gacoby, Dallas, 1981).
Rok temu podczas zmywania naczy otrzymaem bardzo nieprzyjemn wiadomo,
i od tej pory kady kontakt z brud-

3
Termin pming jest rnie tumaczony na jzyk polski. W podrcznikach (na przykad
w Psychologii pod redakcj Strelaua, tom 2) uywa si okrelenia efekt torowania, natomiast
w literaturze specjalistycznej termin pming czasami w ogle nie jest tumaczony, a czasami bywa
przekadany jako efekt poprzedzania" (Ohme, Pochwatko, Blaszczak, 1999).

170
nymi naczyniami i ciep wod powoduje
nawrt nieprzyjemnego stanu emocjonalnego.
Efekty torowania s specyficzne dla
modalnoci, to znaczy torowanie jest
silniejsze, gdy bodziec poprzedzajcy i bodziec waciwy nale do tej samej modalnoci. Kiedy oba bodce s sowami,
torowanie jest silniejsze anieli wtedy, gdy
bodziec poprzedzajcy jest obrazkiem,
a bodziec waciwy sowem. Pocztkowo
torowanie badano tylko w odniesieniu do
specyficznej kategorii bodcw, a mianowicie sw. Uwaano, e torowanie zwizane
jest ze zmianami dostpu leksykalnego
(Neely, 1977), natomiast wspczenie
przez torowanie rozumie si znacznie
szersz klas zjawisk.
Treciowym wyznacznikiem siy pmingu jest wieloznaczno bodcw docierajcych do badanego. Gdy bodce s
jasne i jednoznaczne, wtedy pming w niewielkim stopniu zmienia ich interpretacj.
Natomiast gdy bodce s wieloznaczne,
wtedy zmiana interpretacji moe by bardzo dua. Ten efekt zosta! wykorzystany przy konstruowaniu metod projekcyjnych, w ktrych badanemu eksponuje
si materia o wysokim stopniu wieloznacznoci (test Rorschacha, TAT, test
reakcji na frustracj Rosenzweiga). Charakterystyczne dla jednostki stany emocjonalne czy motywacyjne powoduj, e
atwiej dostrzega ona w niezbyt wyranych fotografiach, szkicowych rysunkach czy plamach atramentowych rzeczy
zwizane z jej aktualnym lub wzgldnie trwaym stanem. Interpretacja projekcji w terminach efektu torowania (torowania strategicznego!) winna uatwi
psychologom osobowoci i psychologom
klinicznym zrozumienie zjawiska, na ktrym opiera si wiele metod diagnostycznych.

PWCH01DGIA POZNANIA

5.1.3.
Pami proceduralna

Pami proceduralna to pami rnych

umiejtnoci, jakie jednostka opanowaa
w cigu swego ycia. W przeciwiestwie do zdolnoci, ktre opieraj si
na zadatkach wrodzonych, umiejtnoci
s wynikiem uczenia si. Proces uczenia
si moe przebiega wolniej lub szybciej, a stopie opanowania i perfekcja
rozmaitych umiejtnoci zale od iloci
treningu. Pami proceduralna obejmuje
rne umiejtnoci sensomotoryczne, takie jak umiejtno czytania, pisania, jazdy
na rowerze czy prowadzenia samochodu.
W niektrych z wymienionych umiejtnoci dominuj elementy sensoryczne,
jak w wypadku czytania, w innych natomiast elementy motoryczne, jak w wypadku jazdy na rowerze. Oba jednak rodzaje elementw wsp wy stpuj zawsze
ze sob, cho zmieszane s w rnych
proporcjach.
Czytanie to nie tylko spostrzeganie
zestaww liter, lecz take wykonywanie
bardzo precyzyjnych ruchw; oko przesuwa si wzdu czytanych wierszy w taki
sposb, aby po zatrzymaniu si obj
pierwsze sowo, ktre znajduje si za
ostatnim sowem przeczytanym w czasie
ostatniego postoju oczu. Osoby, ktre wykonuj te ruchy w sposb nieprecyzyjny,
poykaj" sowa, co moe utrudnia rozumienie tekstu, a w pewnych wypadkach
by przyczyn dysleksji.
Z kolei jazda na rowerze to nie tylko
wykonywanie zoonych czynnoci motorycznych, lecz take odbieranie bodcw
ze rodowiska. Sprbujmy jazdy na rowerze bez kontroli wzroku. Zadanie to
najlepiej wykonywa na trawie. Bardzo
trudno utrzyma rwnowag, nie mwic
o tym, e atwo w co wjecha.

171

PROCESY MMICIOWE

Dla pamici proceduralnej charakterystyczna jest pewna sztywno oraz uzalenienie od kontekstu. Jeli kiedy nauczylimy si jedzi na rowerze i przez
wiele lat nie korzystalimy z tej umiejtnoci, to umiejtno ta pozostaje w stanie
nienaruszonym. Analogicznie przedstawia
si sprawa ze skomplikowanymi krokami
tanecznymi, ktre nagle przypominaj si
na przykad wtedy, kiedy usyszymy starego, poczciwego twista. Umiejtnoci te
potrafimy ujawnia tylko w bardzo specyficznych sytuacjach - nie potrafimy na
przykad jedzi na rowerze w basenie
kpielowym, mimo e dobrze opanowalimy t sztuk w odniesieniu do zwykej drogi. Uywajc innej terminologii,
zaczerpnitej z teorii uczenia si, moemy stwierdzi, e wystpuje tu bardzo niewielki transfer, czyli przenoszenie
umiejtnoci opanowanej w jednej dziedzinie do innej dziedziny. Sprawa transferu jest jednak przedmiotem dyskusji,
poniewa proste umiejtnoci sensomotoryczne, takie jak jazda na rowerze,
wykazuj niewielki stopie transferu na
inne sytuacje. Natomiast oglne umiejtnoci poznawcze, takie jak pewne sposoby
mylenia, mog by przenoszone z jednej sytuacji do innej. Bardzo wyranie
wida to w wypadku twrczoci, ktra
bardzo czsto opiera si na przeniesieniu
sposobu mylenia wypracowanego w jednej dziedzinie do innej dziedziny (Ncka,
1995).
Powstawanie umiejtnoci proceduralnych opisuje i wyjania teoria Andersona
(1987), okrelana mianem Teorii Adaptacyjnej Kontroli Myli. Anderson uwaa, e
w pocztkowej fazie uczenia si czowiek
najpierw przyswaja sobie wiedz o charakterze deklaratywnym. Wiedza ta w miar
treningu automatyzuje si i zostaje przeniesiona do pamici proceduralnej. Kiedy

uczyem si pisa na komputerze, musiaem opanowa pooenie poszczeglnych klawiszy. Poszukiwanie poszczeglnych klawiszy opierao si pocztkowo
na tak zwanej metodzie biblijnej" (szukajcie, a znajdziecie"). Odkd osignem
pewien poziom biegoci, to nie potrafi
powiedzie, w ktrym rzdzie jest litera
b", wiem" natomiast, ktrym palcem
powinienem celowa w miejsce tej litery.
Natomiast w pocztkowej fazie uczenia si
wiedziaem, e klawisz z t liter znajduje
si w rodkowej czci dolnego rzdu
klawiszy. Skoro ju biegle opanowaem
pisanie na komputerze, moje palce wiedz,
w ktrym miejscu klawiatury szuka tej
litery. Co wicej, umiem ju pisa poszczeglne sowa, a nie poszukuj pojedynczych liter - obecnie pooenie litery
odtwarzane jest na podstawie zbioru liter
i ruchw, jakie musiaem wykona, by
napisa pocztkow cz sowa zawierajcego b".
Dla umiejtnoci proceduralnych charakterystyczna jest znaczna odporno na
amnezj. Clive Wearing, ktrego przypadek cytowalimy na pocztku rozdziau
4, utraci niemal cakowicie ca swoj
wiedz muzykologiczn, nie potrafi take
zapamitywa rnych informacji w yciu
codziennym, natomiast zachowa umiejtno gry na pianinie czy umiejtno
dyrygowania. Wynikaoby std, e za umiejtnoci proceduralne mog by odpowiedzialne specyficzne struktury mzgowe,
inne ni te, ktre rejestruj dane deklaratywne.
5.1.4. Habituacja i
sensytyzacja

Ostatni form pamici niedeklaratywnej

jest habituacja oraz jej przeciwiestwo

172

PS/CHOLOGIA POZNANIA

- sensytyzacja, czyli uwraliwienie. Habituacja polega na zmniejszeniu iloci uwagi

powicanej na analiz bodcw znanych,
ktre wczeniej pojawiy si w otoczeniu jednostki. Wymaga wic ona porwnywania aktualnie napywajcych bodcw ze ladami uprzednich dowiadcze.
Kiedy s one identyczne, jednostka moe
tym bodcom powica mniej zasobw
poznawczych, co zapewnia naszemu poznaniu znaczn ekonomiczno. Przeciwiestwem procesu habituacji jest sensytyzacja albo uwraliwienie. Polega ona
na zwikszeniu iloci uwagi powicanej
bodcom, ktre rni si od bodcw,
jakie jednostka uprzednio zarejestrowaa
w pamici. Czasami wystarczy niewielka
rnica, by jaki bodziec przyku nasz
uwag i wywotal uwraliwienie (Sternberg, 1996).

Oba te procesy cile wspdziaaj

ze sob i s odpowiedzialne za ewolucj
naszej pamici. Gdy dominuje habituacja,
istniej mae szans na to, e jednostka
wprowadzi nowe informacje do pamici,
kiedy za przewaa sensytyzacja, pami
ma szans na szybsz modyfikacj swej
zawartoci. Warto jeszcze podkreli, e
habituacja jest procesem rnym od adaptacji sensorycznej. O ile adaptacja jest
procesem automatycznym, ktry nie podlega wiadomej kontroli, to nad habituacja
mona pewn kontrol sprawowa. Kiedy
w czasie pisania tego tekstu z kompaktu
pynie muzyka z Prostej historii, to mog
traktowa j jako bodziec znajdujcy si
w tle, ktry mi nie przeszkadza. W dowolnym momencie mog jednak oderwa
si od pisania, by posucha ulubionego,
dobrze znanego fragmentu.

5.2. Pami deklaratywna

5.2.1. Pami
semantyczna

Pami semantyczn omwilimy podczas

analizy koncepcji Tulvinga (par. 4.3.2.).
Pami ta wymaga znajomoci jzyka,
dziki czemu potrafimy przechowywa
rne treci dotyczce wiata, jak te
- w ograniczonym zakresie - treci dotyczce nas samych. Spord rnych modeli pamici semantycznej przedstawione
zostan modele sieci semantycznych. Wywodz si one z tradycji asocjacjonistycznej. Aby uprzystpni ten sposb
mylenia o pamici semantycznej, wyjd
od klasycznej propozyq'i Collinsa i Quiliana (1969), a potem przedstawi nowsze
modyfikacje.

Pami semantyczn traktuje si jako

sie semantyczn. Sie ta zoona jest
z wzw oraz pocze midzy nimi. Wzy to poszczeglne pojcia, a poczenia
midzy nimi to relacje midzy pojciami.
Model ten uwzgldnia dwojakiego rodzaju
relacje: relacje przynalenoci do klasy
nadrzdnej (jest to na przykad relacja
stwierdzajca, e pies jest ssakiem") oraz
relacje o charakterze predykatywnym. Ten
ostatni rodzaj relacji okrela zwizek midzy jakim obiektem, okrelanym przez
pojcie, a waciwociami tego obiektu (na
przykad pies szczeka" albo pies macha
ogonem, kiedy si cieszy"). Przykad takiej sieci przedstawia rycina 5.1.
W tym modelu zawarto informacje dotyczce dziedziny o bardzo dobrym upo-

173

PROCES/ PAMICIOWE

RYCINA 5.1 Uproszczona wersja sieci poznawczej, zbliona do sieci wykorzystywanej w badaniach

Coliinsa i Quiliana (1969)

W podwjnych ramkach umieszczono wzty, natomiast w ramkach pojedynczych - waciwoci cechujce obiekty. Linie
cigle okrelaj relacje midzy kategoriami (relacja przynalenoci do kategorii nadrzdnej, czyli na przykad kanarek jest
ptakiem"), natomiast linie przerywane - relacje midzy pojciami (wzami) a waciwociami cechujcymi obiekty
oznaczane przez te pojcia (na przykad .kanarek piewa").

rzdkowaniu - jest to fragment systematyki biologicznej. Nie jest to systematyka

w sensie naukowym, ale jej potoczny
odpowiednik. Autorzy modelu zaoyli, e
w sieci semantycznej wystpuj dwa rodzaje relaq'i (por. ryc. 5.1).
Model ten cechuje si nastpujcymi
waciwociami:
a) Model nie ma interpretacji realistycznej, to jest struktura sieci jest tylko
i wycznie pewnym modelem intelektualnym, natomiast w mzgu faktycznie nie mona znale takich sieci.
Nie mona poda neuropsychologicznej
interpretacji takiego modelu. Ludzie
zachowuj si tak, jak gdyby dyspo-

nowali sieciami semantycznymi, cho

wykryte w badaniach efekty mog by
wyjaniane za pomoc innej konstrukcji
intelektualnej. Z punktu widzenia metodologii model sieci semantycznej jest
modelem instrumentalistycznym.
b) Sie semantyczna ma charakter hierar
chiczny, to jest zawiera pojcia o r
nym stopniu oglnoci, a take cechy
charakteryzujce te pojcia.
c) Sie jest tak zbudowana, by zapew
niaa ekonomi poznawcz. Oznacza
to, e cechy charakteryzuj kategori
tylko na danym poziomie oglnoci.
Jeli zatem na poziomie pies" znaj
duje si cecha szczeka", inne wa-

174

PSYCHOIDGtA POZNANIA

ciwoci charakteryzuj t kategori

porednio, na podstawie przynalenoci na przykad do kategorii zwierz"
(pies, poniewa jest zwierzciem, ma
zdolno oddychania). Gdyby ta informacja o zdolnoci oddychania bya zapisana" w charakterystyce psa, kota,
ryby lub wrbla, to system pami-

ciowy byby bardzo nieekonomiczny

- ta sama informacja byaby powielana w wielu miejscach tego systemu.
Badania, ktre dostarczyy potwierdzenia dla tego modelu, zamieszczono
w ramce 5.2.

RAMKA 5.2
Badania przeprowadzone przez
Collinsa i Quiliana opieray si na
pomiarze czasu decyzji semantycznej.
Badanym pokazywano zdania - zarwno prawdziwe, jak i faszywe - proszc o okrelenie ich prawdziwoci.
Zdania te dotyczyy waciwoci zlokalizowanych na rnych pitrach hierarchii, a take przynalenoci danego
pojcia do zakresu innego pojcia (na
przykad, czy pies jest pazem). Poniej przedstawiamy dane dotyczce
zwizku midzy pojciami i ich waciwociami. Wymagao to od badanych wydobycia informacji z pamici
semantycznej. Zamy, e w badaniu
zadano trzy nastpujce pytania:
1) Czy kanarek je?
2) Czy kanarek lata?
3) Czy kanarek jest ty?
Zauwamy, e aby odpowiedzie na
te pytania, czowiek musi przebywa
coraz krtsz drog w obrbie sieci
semantycznej (por. ryc. 5.1). Przy odpowiadaniu na pytanie trzecie informacja znajdowana jest bardzo szybko,
poniewa badany nie musi opuszcza
tego poziomu hierarchii, ktrej do-

tyczy pytanie. W wypadku pytania

drugiego nie znajdzie potrzebnej informacji na danym poziomie hierarchii
i musi jej szuka dalej. Znajduje j na
poziomie wyszym, ale to oczywicie
pochania troch wicej czasu. Wreszcie w wypadku pytania pierwszego
potrzebnej informacji nie ma ani na
poziomie kanarek", ani na poziomie
ptak". Po to, by odpowiedzie na
to pytanie, trzeba wej na poziom
zwierz". Winno to zabra jeszcze
wicej czasu. Wyniki eksperymentu
dokadnie potwierdziy to oczekiwanie: redni czas odpowiedzi na pytanie
1. wynosi 1460 msek, na pytanie
2. - 1385 msek, na pytanie 3. 1310 msek. Zauwamy tu jedn bar
dzo interesujc rzecz - kiedy badani
przechodzili do weryfikowania zdania
odnoszcego si do wyszego poziomu
hierarchii, czas reakqi wydua si
o 75 msek. Wynikaoby std, e na
analizowanie jednego poziomu hierar
chii badani potrzebowali wanie 75
msek. Gdyby sie semantyczna miaa
inn budow, na przykad waciwoci
kategorii nadrzdnej byyby powielane
na poziomach niszych, wtedy bar-

PROCESY MMICIOWE

175

RAMKA 5.2 cd.

dzo trudno byioby wyjani uzyskane

wyniki.
Podobny ukad wynikw uzyskano
dla twierdze odnoszcych si do
przynalenoci kategorialnej. Najszybciej okrelano prawdziwo zdania
Kanarek jest kanarkiem", co jest
trywialne, nieco wicej czasu zabieraa weryfikacja prawdziwoci zdania Kanarek jest ptakiem", a relatywnie najduej trwaa weryfikacja
zdania Kanarek jest zwierzciem".
Jednoczenie wszystkie czasy byy
nieco krtsze od odpowiednich czasw dotyczcych wydobywania informacji o cechach na kolejnych pitrach sieci semantycznej. Wynik ten

Model ten rodzi jednak pewne trudnoci. Najpierw zwrcimy uwag na dwie
trudnoci teoretyczne. Po pierwsze, w modelu tym zakadano, e caa ludzka wiedza ma charakter taksonomiczny. Skdind wiemy, e s takie dziedziny, ktre
nie musz by tak dobrze usystematyzowane jak wiedza biologiczna. Stwierdzono na przykad, e potoczna wiedza
na temat innych ludzi jest do sabo
uporzdkowana. Po drugie, ogranicza si
tu w znacznym stopniu bogactwo relacji
midzy wzami. W istocie rzeczy dopuszcza si tutaj jedynie relaq"e przynalenoci do kategorii nadrzdnej albo
zawierania w sobie kategorii podrzdnej oraz relaqe wynikajce z posiadania
cech przez obiekty znajdujce si na rnych poziomach hierarchii. Kanarek oddycha, poniewa jest zwierzciem, a cecha
oddycha" zapisana jest na poziomie
zwierz".

nadal mona wyjani za pomoc metafory drogi: droga czca poszczeglne pojcia na rnych poziomach
oglnoci jest krtsza anieli droga,
jak trzeba przeby, aby sprawdzi,
czy pewna cecha charakteryzuje pojcie na jednym z wyszych poziomw
hierarchii. Konkretnie mwic, droga
midzy pojciami kanarek" i zwierz" jest krtsza anieli droga midzy
waciwociami ty" i je" (pojcie
waciwoci rozumiane jest tu bardzo
szeroko - waciwociami s nie tylko
pewne cechy, ale i czynnoci wykonywane przez obiekty bdce przedstawicielami poj na rnych poziomach
hierarchii.

Poza tym okazao si, e ten sam zbir

danych mona wyjani, odwoujc si do
nieco innej koncepcji. Smith, Shoben i Rips
(1974) twierdz, e proces podejmowania decyzji oparty jest na porwnywaniu
zbiorw cech charakteryzujcych pojcia.
Cechy te wystpuj w rnym nasileniu,
a poniewa s one niezalene od siebie,
tworz wielowymiarowy ukad wsprzdnych, w ktrego obrbie mona umieszcza poszczeglne obiekty, bdce egzemplarzami rnych poj. Badania wykazay,
e kategoria zwierzta" moe zosta opisana za pomoc trzech wymiarw: wielkoci, stopnia uczowieczenia oraz stopnia
drapienoci. Wymiary te przedstawiamy
na rycinie 5.2. Zamy, e interesuje
nas porwnanie szybkoci podejmowania
decyzji semantycznej dotyczcej kanarka
i rekina. Oba te gatunki lokujemy w obrbie waciwoci cechujcych kategori
zwierz".

176

PSYCHOLOGIA POZNANIA

stopie
uczowieczenia

RYCINA 5.2 Wymiary kategorii zwierzta": wielko, drapieno oraz stopie uczowieczenia
Liter a oznaczono kanarka, liter b za rekina. Najbardziej typowe zwierz znajduje si w punkcie przecicia wymiarw
kategorii, czyli w miejscu, w ktrym o pionowa przecina rodek paszczyzny zdefiniowanej przez dwa pozostae wymiary.

Gdy podejmujemy decyzj, czy kanarek

i rekin s zwierztami, okrelamy stopie
ich podobiestwa. Jak wynika z ryciny 5.2,
oba gatunki s tak samo uczowieczone",
ale rekin jest wikszy i bardziej drapieny.
Gdybymy w tym ukadzie wsprzdnych
umiecili drozda, to znajdowaby si on
bardzo blisko kanarka. Rnica w czasach
podejmowania decyzji przy udzielaniu odpowiedzi na pytania: Czy kanarek jest
zwierzciem" i Czy drozd jest zwierzciem", jest znacznie mniejsza od rnicy
w czasach udzielania odpowiedzi na pytania: Czy kanarek jest zwierzciem"
i Czy rekin jest zwierzciem". Ten model
- w przeciwiestwie do modelu Collinsa
i Quiliana - nie wymaga hierarchicznego
uporzdkowania sieci semantycznej. Jest
zatem modelem bardziej oglnym i moe
by wykorzystywany tam, gdzie nie istniej jasne reguy taksonomicznego porzdkowania kategorii.
Oba przedstawione modele nie wyjaniaj tego, jak przechowywana jest caa
wiedza zakodowana za pomoc jzyka.
Zbir wymiarw opisujcych wszystkie
wykorzystywane przez nas pojcia jest
nieporwnanie bardziej skomplikowany,

a poza tym wymiary te nie musz by

wzgldem siebie prostopade (czyli nie
musz by od siebie niezalene); co wicej,
wymiary mog by uporzdkowane hierarchicznie. Na przykad wymiar porusza
si" zawiera w sobie wymiar lata".
Oglna metafora podry w sieci
semantycznej bya chtnie wykorzystywana przez innych badaczy. Przedstawione
uprzednio modele starano si ulepszy
tak, by mona byo za ich pomoc wyjani wicej danych empirycznych ni przy
uyciu wczeniejszych modeli. Szczeglne
miejsce wrd tych poprawionych modeli
sieci semantycznych zajmuj modele rozprzestrzeniajcego si pobudzenia. Kontynuuj one oglny pomys, e pobudzenie
jednego wza (czyli pojcia) w sieci powoduje pojawienie si pobudzenia wrd
wzw ssiednich. Im bliej pooone
s wzy ssiednie, tym silniejsze bdzie
ich pobudzenie. Do wzw odlegych dociera pobudzenie znacznie osabione. W tej
koncepcji nie okrela si ju dokadnie
charakteru relacji midzy wzami - mwi
si jedynie o bliskoci semantycznej (czyli
bliskoci znaczenia) lub o bliskoci skojarzeniowej.

177

PROCES/ PAMICIOWE

RAMKA 5.3
cheb" i autor"). Wynika std, e
aktywacja, ktra pojawia si po odebraniu jednego sowa, rozprzestrzenia
si i uatwia rozpoznanie sw o zblionym znaczeniu. Eksperyment ten
uznaje si za pierwsz demonstracj
efektu torowania (primingu), o ktrym pisalimy wczeniej. Badania nad
efektem torowania sugeruj rwnie,
e mona u czowieka pobudza okrelone fragmenty pamici w sposb
poredni, poprzez aktywizacj wzw
ssiednich, bez koniecznoci pobudzania wza waciwego, o ktry chodzi
badaczowi.

Badanym pokazywano zbiory

liter, proszc o podjcie decyzji, czy
d an y zb ir jest so w em (n a p r zy kad chleb"), czy te nie jest so wem (na przykad mlynh"). Pokazywano jednoczenie dwa zbiory liter, umieszczone jeden nad drugim.
Okazao si, e gdy par stanowiy
dwa sowa bliskie semantycznie (na
przykad chleb" i buka"), decyzja
podejmowana bya szybciej ni w wypadku , kiedy par stan o w io so wo
i losowy cig liter (na przykad chleb"
i mlynh") lub dwa sowa zupenie
ze sob niepowizane (na przykad
Efekty rozprzestrzeniania si pobudzenia obrazuje eksperyment Meyera i Schvanevendta (1971). Eksperyment ten przedstawiamy w ramce 5.3.
Aby dokadniej zrozumie efekt rozprzestrzeniania si pobudzenia i to, co
nowego wnosi koncepcja zakadajca wystpowanie tego efektu w porwnaniu

z klasycznym modelem Collinsa i Qu iliana, przeanalizujemy przykad empiryczny. Wyobramy teraz sobie, e mamy
do czynienia z sieci podobn do tej,
ktra bya przedmiotem zainteresowa nia Collinsa i Quih ana (1969). Wyci nek takiej sieci przedstawiono na ryci nie 5.3.
zwierzta

ssaki

psy

pudle

kundle

ryby

koty

persy

winie

rekiny

dachwce

RYCINA 5.3 Sie semantyczna obejmujca wycznie relacje midzy pojciami

ledzie

178

PS/CHOIDGIA POZNANIA

Zgodnie z modelem Collinsa i Quiliana

czas weryfikacji twierdzenia Pudel jest
zwierzciem" powinien by duszy ni
czas weryfikacji twierdzenia Pies jest ssakiem". Weryfikacja pierwszego twierdzenia wymaga przejcia przez trzy poziomy
hierarchii, natomiast weryfikacja drugiego
- tylko jednego poziomu. Zatem dfusz drog naley przeby w pierwszym
wypadku. Tymczasem dane empiryczne
nie potwierdzaj hipotezy o takiej rnicy
w czasach weryfikacji. Rwnie intuicja
wskazuje, e atwiej jest sprawdzi prawdziwo twierdzenia Pudel jest zwierzciem" ni twierdzenia Pies jest ssakiem".
To skonio Collinsa i Loftus (1975) do dal-

szej rozbudowy modelu rozprzestrzeniania

si pobudzenia.
Collins i Loftus uwaaj, e poczenia midzy wzami w sieci mog obejmowa bardzo rnorodne relacje. S to
nie tylko relacje zawierania si w klasie
nadrzdnej czy relacje posiadania pewnych
waciwoci, lecz take relacje bliskoci
semantycznej oraz wiele innych relacji.
W opisywanym wczeniej wypadku wyniki mona wyjani za pomoc relacji
bliskoci asocjacyjnej. Aby zrozumie, na
czym polega blisko asocjacyjna, odwoam si do przykadu. Fragment mojej
osobistej sieci semantycznej przedstawia
rycina 5.4.

RYCINA 5.4 Fragment sieci semantycznej autora

Lumpi to imi pudla. Uni podwjn oznaczono relacj zawierania si w kategorii nadrzdnej, lini pojedyncz - relacje
posiadania pewnych waciwoci (Pudel jest czarny"; Kominiarz jest czarny"), natomiast lini przerywan relacje
bliskoci asocjacyjnej. Pies kojarzy mi si z kotem, poniewa z jednej strony s to zwierzta domowe, z drugiej
natomiast naturalni przeciwnicy; kot kojarzy mi si z kominiarzem na zasadzie przeciwiestw - kot przynosi pecha, za
kominiarz szczcie, co w moim dowiadczeniu wizato si zwykle z nadejciem przekazu pocztowego rzdu kilku
zotych.

PROCEST PAMICIOWE

Collins i Loftus zwracaj uwag na to,

e model rozprzestrzeniania si pobudzenia wyjania zalenoci, ktre wydaway
si anomaliami w wietle wczeniejszych
propozyqi teoretycznych (vide opisywana
wczeniej rnica midzy czasami sprawdzania prawdziwoci twierdze Pudel jest
zwierzciem" i Pies jest ssakiem"). Na
przedstawionym wykresie odlegoci skojarzeniowe mog rni si od odlegoci,
jakie wynikayby z modelu Collinsa i Quiliana. Poza tym sie semantyczna nie musi
by sieci rozmieszczon na paszczynie, czyli sieci dwuwymiarow, ale moe
by sieci wielowymiarow. Przykad sieci
trjwymiarowej zamieszczono na rycinie
5.2, ale przecie sieci, jakimi si posugujemy, mog mie wicej ni trzy wymiary.
Mona wtedy tak rozmieci wzy tej
sieci, e moliwe stanie si odwzorowanie
rnic w czasach okrelenia prawdziwoci
rnych twierdze. Pamita naley jednak o tym, e przy wikszej ni trzy liczbie
wymiarw niemoliwe bdzie graficzne
przedstawienie takiej sieci.
5.2.2.
Pami epizodyczna organizacja informacji

Pami epizodyczn omawialimy w paragrafie 4.3.2., kiedy przedstawiana bya

koncepcja Tulvinga. Pami epizodyczna
jest pamici zdarze, przy czym wyodrbnion jej cz stanowi pami autobiograficzna. Odnosi si ona do tych zdarze, ktre wystpiy w osobistej historii
jednostki, natomiast pami epizodyczna
odnosi si do wszystkich zdarze z przeszoci. Mog na przykad przypomina
sobie wasne przeycia, ktre towarzyszyy pjciu do szkoy, i ten fragment
wspomnie naley do pamici autobiogra-

179
ficznej; mog te przypomina sobie, e
w latach pidziesitych Zbigniew Pietrzykowski stoczy walk boksersk z Lasb
Pappem, ktr wygra i podczas ktrej
by na deskach. To ju nie jest moja
osobista przeszo, ale pewne zdarzenie,
ktre niegdy nastpio i miao swj dramatyczny przebieg.
Reprezentacje zdarze przechowywane
w naszej pamici winny odzwierciedla
nastpujce waciwoci zdarze:
1) Uporzdkowanie elementw skadaj
cych si na zdarzenie w czasie. Kon
stytutywn waciwoci zdarze jest
ich rozcigo w czasie a zmiana ko
lejnoci elementw zdarzenia moe da
w efekcie inne zdarzenie (na przykad
wpisywanie oceny do indeksu przed
rozpoczciem egzaminu moe spowo
dowa, e zdarzenie egzamin" staje
si zdarzeniem oszustwo", korupcja"
i tak dalej).
2) Relacje przyczynowo-skutkowe mi
dzy elementami zdarzenia. Wane jest
nie tylko to, co nastpowao po czym,
lecz take to, co zostao wywoane
przez co. Jeli zatem po spotkaniu
pewnej osoby zamiast wymiany uprzej
moci nastpia wymiana nieuprzejmoci, staramy si stwierdzi, co j spo
wodowao. Powody czy motywy takiej
wymiany mog tkwi nie tylko w sytu
acji zewntrznej, lecz take w osobach
uczestniczcych w tej wymianie. Osoba
A moga celowo dokucza osobie B.
3) Charakter hierarchiczny. Poszczeglne
zdarzenia cz si ze sob w struk
tury hierarchiczne. Organizacja hierar
chiczna jest niezbdna, gdy samo upo
rzdkowanie oparte na kolejnoci po
chaniaoby olbrzymie zasoby pamici.
Przeanalizujmy abstrakcyjny przykad
historii zoonej z szeciu elemen-

180
tw. Te sze elementw mona uporzdkowa na 6! sposobw, czyli jest
to 1x2x3x4x5x6 720 sposobw.
Uporzdkowanie hierarchiczne pozwala
efektywnie wykorzysta nasze ograniczone zasoby pamiciowe (Maruszewski, w druku a). Organizacja hierarchiczna moe odwoywa si do ram
czasowych, okrelanych za pomoc
pewnej skali czasu o jednostkach rnej wielkoci: dni, tygodnie, miesice,
pory roku, lata. Moe to by skala
odwoujca si do okresw ycia (okres
pocztku studiw, okres trudw wychowania dzieci i tak dalej).
Pami epizodyczna moe posugiwa
si sieciami semantycznymi, ale sieci te
s bardziej skomplikowane anieli klasyczne sieci Collinsa i Quiliana (1969).
Szczegowo omwi sformuowan przez
Rumelharta i Normana (1975) koncepcj
pamici epizodw, zwracajc szczegln
uwag na pewne typy epizodw, ktre
umkny uwadze autorw tej koncepcji.
W kocowej czci paragrafu 5.2.1. stwierdzilimy, e nowsze wersje modeli sieci
semantycznych dopuszczaj rne typy
relacji midzy wzami. W wypadku najprostszego zdarzenia mamy do czynienia
z sytuacj, w ktrej wystpuje dziaanie
(element centralny), ktre czy sprawc
oraz adresata tego dziaania. Na rycinie 5.5 przedstawiono prost sie opisywan przez model Rumelharta i Normana
(1975).
Zdarzenie przedstawione na rycinie 5.5
jest zdarzeniem najprostszym, poniewa
obejmuje tylko sprawc, adresata (w naszym wypadku adresatk) oraz sam czynno. Nieco bardziej zoona sytuacja wystpuje wtedy, kiedy w gr wchodzi jeszcze pewien obiekt. Sytuacj tak przedstawiono na rycinie 5.6.

PSfCHOWGIA POZNANIA
sprawca

adresat
czynno
RYCINA 5.5 Schemat ilustrujcy sie semantyczn
tworzc reprezentacj zdarzenia
Janek pocaowa Marysi"
Czynno jest centralnym elementem zdarzenia.
Sprawca zdarzenia oraz adresat s zmiennymi (kto
inny mg pocaowa kogo innego), dlatego te na
rysunku umieszczono je w nawiasach ostrych. Relacja
midzy pojciami okrelana jest przez czasownik
odnoszcy si do pewnej czynnoci.

obiekt
RYCINA 5.6 Reprezentacja zdarzenia Janek
dat kwiaty Marysi"
Obok sprawcy i adresata czynnoci pojawia si
obiekt. Obiekt jest rwnie zmienn, poniewa Janek
mg da Marysi bilet na SWnga, piercionek czy ptyt
kompaktow.

Schemat ten unaocznia nam raz jeszcze, e podstawowym elementem sieci

jest czynno. Aby zrozumie zdarzenie,
musimy dysponowa danymi pochodzcymi zarwno z pamici semantycznej,
jak i z pamici epizodycznej. W przedstawionym przykadzie musimy wiedzie,
e kwiaty s rolinami ozdobnymi. Wyobramy sobie, jak przedstawiaoby si
opisane zdarzenie, gdyby Janek da Marysi
jakkolwiek rolin, na przykad pokrzyw

181

PROCESY PAMICIOWE

lub baobab. Musimy take uwzgldni to,

e Janek i Marysia s przedstawicielami
odmiennych pici. Gdyby w tym zdarzeniu
wystpowao dwch mczyzn, wydawaoby si nam ono do dziwne.
Opisane zdarzenia s zdarzeniami do
prostymi, ktre mona atwo przedstawi
za pomoc takich schematw. Sprawa komplikuje si w wypadku takich zdarze,
jak na przykad Grzegorz bi si z mylami". Czynno, o ktrej jest mowa,
jest czynnoci ukierunkowan na samego
sprawc. Sie obrazujc takie zdarzenie
przedstawia rycina 5.7.
sprawca

czynno

adresat

Rycina 5.7 Sie semantyczna obrazujca zdarzenie

Grzegorz bi si z mylami"

Sytuacja przedstawiona na rycinie 5.7

jest interesujca z dwch powodw. Po
pierwsze, czynno, o ktrej mowa, jest
czynnoci psychiczn, w zwizku z tym
nie mona tu mwi o jakim obiekcie,
za ktrego pomoc realizowana byaby ta
czynno. Po drugie, czynno Grzegorza
skierowana jest na wasne myli, czyli
faktycznie zarwno sprawc, jak i adresatem jest ta sama osoba. Mona powiedzie, e to twierdzenie naley traktowa
dosownie, e chodzi o walk z mylami,
a nie ze sob. Jednake myli, z ktrymi walczy bohater tego przykadu, s
jego wasnymi mylami; mwic inaczej,
tworzy on myli, z ktrymi sam musi
walczy. Wyranie wida tu pewne roz-

dwojenie, poniewa czowiek robi co,

z czym potem musi walczy. Mona to
zrozumie tylko wtedy, kiedy przyjmiemy,
e jedna cz bohatera przykadu tworzy myli, z ktrymi walczy jego druga
cz. Z przypadkami tego typu moemy
spotka si do czsto. Niekiedy s one
jednak rdem powanych trudnoci adaptacyjnych - osoby, ktre przeyy siln
traum, przejawiaj zjawiska dysocjacyjne:
ich system psychiczny dzieli si na dwie
niezalene czci, ktre podejmuj dziaanie pozostajce ze sob w znacznym
konflikcie.
Pami epizodyczna jest take uporzdkowana hierarchicznie. Wrmy do przykadu zdarzenia analizowanego wczeniej
- Janek da kwiaty Marysi". Zdarzenie
to razem z innymi (Janek wita Marysi", Janek idzie z Marysi na kaw",
Janek egna Marysi") tworz epizod
zwany Randk". Epizod Randka" wchodzi w skad struktury wyszego rzdu,
jakim jest Chodzenie ze sob". Do tej
struktury poza Randk" nale Ktnia", Pojednanie", Zawarcie znajomoci" i tak dalej. Poszczeglne elementy
wchodzce w skad tej struktury mog
powtarza si wielokrotnie (na przykad
Ktnia" czy Pojednanie"), inne s epizodami pojedynczymi (na przykad Zawarcie znajomoci"). Chodzenie ze sob"
jest elementem oglniejszej struktury,
ktr moemy okreli jako Relacje interpersonalne".
Warto jednak zauway, e w tej koncepcji hierarchiczno nie ma ju tak
uporzdkowanego charakteru, jak to si
dziao w wypadku sieci semantycznych
opisywanych przez Collinsa i Quiliana. Na
przykad w systemie poznawczym innej
osoby epizod Randka" moe wchodzi
w skad oglniejszej struktury pod nazw
Podboje", a do tej struktury mog take

PSiCHOWGiA POZNANIA

182
wchodzi zwycistwa w zawodach sportowych czy sukcesy finansowe. Wynika std,
e system poznawczy czowieka moe ujmowa jedno i to samo zjawisko na bardzo
rne sposoby. W zwizku z tym zawar-

to pamici epizodycznej rnych ludzi

- cho moe zawiera te same epizody jest odmienna, poniewa te same epizody
wchodz w skad odmiennych struktur
wyszego rzdu.

5.3. Podstawowe mechanizmy pamici

5.3.1. Mechanizmy
zapamitywania

Zapamitywanie czsto traktowane jest

jako synonim uczenia si. Zamiennie uywamy twierdze typu Nauczyem si
historii" i Zapamitaem ostatni lekcj
historii". Dla wielu psychologw terminy
zapamitywanie" i uczenie si" maj
jednak odmienne konotacje.
Przez uczenie si rozumie si proces prowadzcy do modyfikacji zachowania
(Woodworth, Schlosberg, 1963). Jest to
oczywiste, poniewa psychologia uczenia
si wyrosa z behawioryzmu i mocno
przesikna jego tradycj. Natomiast zapamitywanie to proces zapisywania nowych informacji w pamici. Informacje
te mog, ale nie musz prowadzi do
zmian zachowania. Do zmian zachowania
prowadz na pewno te informacje, ktre
rejestrowane s w pamici niedeklaratywnej, tymczasem informacje zapisywane
w pamici deklaratywnej nie musz by
ujawniane w zachowaniu. To za, co zostao zapisane w pamici deklaratywnej,
czyli w pamici semantycznej lub epizodycznej, moe przez dugi czas pozostawa
w utajeniu. Olbrzymia liczba informacji
zapisanych w pamici semantycznej, skadajcych si na wiedz szkoln, nie tylko
nie wpywa na nasze zachowanie, ale - ku
zgrozie autorw programw szkolnych nigdy nie zostaje ujawniona. Przewaajcej

czci wiedzy fizycznej lub chemicznej,

nabytej w szkole redniej, nie musiaem
nigdy odtwarza. To samo dotyczy pamici
epizodycznej. Rwnie w tej pamici przechowujemy informacje, ktrych nie ujawniamy innym, a niektrych informacji nie
potrafimy nawet ujawni przed sob. Zdarzenia traumatyczne s niekiedy rejestrowane w sposb czstkowy - ze wzgldu na
ich silnie zagraajcy charakter, a take ze
wzgldu na to, e mog one wywoywa
ambiwalentne emocje, ludzie nie s w stanie ich sobie uwiadomi (van der Kolk,
Fisler, 1995; cigaa, Maruszewski, 1999).
Gdy mwimy o mechanizmach zapamitywania, mamy na myli wsz klas
zjawisk anieli tylko rejestrowanie albo
kodowanie informacji w pamici. Kodowanie wystpuje w pamici sensorycznej
i krtkotrwaej - przebiega w sposb automatyczny i jest konsekwencj procesw
spostrzegania, kodowania i rekodowania
informacji. Procesy kodowania informacji
w obu tych rodzajach pamici przedstawiono w paragrafach 4.3.1.1. i 4.3.1.2.
Przypomnijmy, e kodowanie w pamici sensorycznej ma charakter specyficzny dla modalnoci zmysowej.
W pamici sensorycznej zapisuje si informacje w postaci kodw wzrokowych
i suchowych (nad tymi dwa rodzajami
kodowania przeprowadzono najwicej bada), ale moliwe jest take tworzenie
kodw dotykowych, kinestetycznych, sma-

PROCESY MMICIOWE

kowych i wchowych. Obraz pamiciowy

zbudowany z takich informacji rni si
niewiele od czystego spostrzeenia.
Kodowanie w pamici krtkotrwaej ma
gwnie charakter akustyczny lub werbalny; w niektrych wypadkach moliwe
jest kodowanie wzrokowe, a take kodowanie presemantyczne, oparte na prostych kategoriach. Zapewne nie s to takie
kategorie, jak owoce" czy zwierzta"
- takie kategorie byy podstaw kodowa
nia w eksperymencie nad uwolnieniem
spod hamowania proaktywnego, przepro
wadzonym przez Wickensa, Borna i Allena
(1963), przedstawionym w ramce 4.7. Eks
peryment ten w psychologii poznawczej
uznawany jest za dowd istnienia kodowa
nia semantycznego w pamici krtkotrwa
ej. Osobicie opowiadam si za ostroniejsz interpretacj tego eksperymentu.
Najprawdopodobniej zadanie wykorzysty
wania takich kategorii, jak owoce", zwie
rzta", litery", cyfry" wykracza poza
moliwoci pamici krtkotrwaej. Wydaje
si, e kodowanie opiera si na bardziej
podstawowym rozrnieniu takie same
- rne" lub to - nie to" (ukaszewski,
1976). Kategorie tego typu moemy okre
li jako kategorie presemantyczne.
Kodowanie jest jednak procesem automatycznym i cho prowadzi ono do powstania ladw pamiciowych, nie jest tosame z zapamitywaniem. Rnice midzy
kodowaniem i zapamitywaniem dotycz
dwch sfer:
1. Kodowanie jest procesem, ktry moemy analizowa na poziomie fizjologicznym i neurochemicznym oraz na
poziomie psychologicznym. Kodowanie
fizjologiczne i neurochemiczne wchodzi
w zakres zainteresowa neurobiologii
oraz nauki o mzgu; polega ono na
zapisywaniu informacji za pomoc two-

183
rzenia ukadw pobudze neuronw
w mzgu (Hebb, 1969), bd te na
syntetyzowaniu specjalnych zwizkw
chemicznych (Ungar, 1980). W ostatnim czasie szczeglne zainteresowanie
badaczy wzbudziy neuroprzekaniki,
czyli substancje wystpujce w synapsach i uczestniczce w przekazywaniu informacji do kolejnych neuronw.
Nagrod Nobla w dziedzinie fizjologii
i medycyny w roku 2000 przyznano
za ukazanie roli dopaminy - jednego
z neuroprzekanikw - w powstawaniu zaburze pamici w chorobie Alzheimera. Czytelnikw zainteresowanych problematyk kodowania fizjologicznego i neurochemicznego odsyamy do pracy Vetulaniego Jak usprawni pami (1998). Kodowanie na poziomie psychologicznym omawialimy
dokadniej w rozdziale 4, na przykadzie
specyficznych procesw wystpujcych
w pamici ultrakrtkiej (sensorycznej), krtkotrwaej i trwaej. Natomiast
zapamitywanie to proces, ktry jest
analizowany wycznie na poziomie
psychologicznym. Na tym wanie poziomie uwzgldniamy tre tego, co
jest zapamitywane, czego - poza nielicznymi wyjtkami - nie robi twrcy
koncepcji kodowania fizjologicznego.
Jednym ze wspomnianych wyjtkw
jest odkrycie przez Ungara (1980) skotofobiny, czyli substancji odpowiedzialnej za uczenie si lku przed ciemnoci. Badania Ungara omawiam skrtowo w ramce 5.4.
Oprcz skotofobiny i substancji odpowiedzialnej za uczenie si habituacji
nie udao si znale innych substancji
odpowiedzialnych za uczenie si specyficznych treci. Sam Vetulani (1998)
sceptycznie podchodzi do wynikw

PS/CHOMGIA POZNANIA

184

RAMKA 5.4

Ungar (1980) prowadzi badania na

szczurach. Uczy je reakcji unikania ciemnoci. Eksponowa bodziec
dwikowy, ktry zapowiada wyczenie wiata w jednej czci klatki.
Po wyczeniu wiata szczury otrzymyway uderzenie prdem elektrycznym w apki. Mogy unikn tego
uderzenia, kiedy przeszy do drugiej,
owietlonej czci klatki. Z mzgw
zwierzt, ktre nauczyy si reakcji
unikania ciemnoci, sporzdzano wycigi. Porwnywano je z wycigami
z mzgw szczurw, ktre nie przechodziy treningu. Analiza chemiczna
wykazaa, e nonikiem ladu pamiciowego by acuch aminokwasw.
Nie udao si jednoznacznie zidentyfikowa jego struktury (ten sam zbir
aminokwasw moe tworzy rne
substancje biakowe), dlatego te, kierujc si tymi wstpnymi danymi,
zsyntetyzowano kilka polipeptydw.
Jeden z nich okaza si substancj
czynn i jego wstrzyknicie powodowao wyrane przyspieszenie uczenia
si unikania ciemnoci (substancj t
nazwano skotofobin, od greckiego
skotos - ciemny, phobos - strach).
Charakterystyczne byo take to, e
zwizek ten przyspiesza uczenie si
reakcji unikania u rnych gatunkw
zwierzcych, a nie tylko u szczurw,
u ktrych pierwotnie wytwarzano reakcj unikania ciemnoci.
Idc tym tropem, udao si zsyntetyzowa substancj odpowiedzialn za
uczenie si habituacji. W pierwszej fa-

zie eksperymentu zwierztom eksponowano silny dwik, ktry powodowa reakcj zaskoczenia. Wielokrotna
ekspozycja tego dwiku sprawiaa, e
zwierz przyzwyczajao si do niego
i reakcja zaskoczenia nie wystpowaa.
Substancja ta miaa odmienn struktur chemiczn anieli skotofobin.
Stwierdzono take, e substancje pamiciowe" podlegaj charakterystycznemu cyklowi metabolicznemu
po wstrzykniciu ich do organizmu
zwierzcia. Ot po dootrzewnowym
podaniu skotofobiny po upywie okoo
15 minut pojawiaa si ona w mzgu, a potem jej stenie stopniowo
wzrastao, by osign maksimum po
3-4 godzinach, potem za stopniowo
si zmniejszao w cigu 48 godzin.
Druga substancja odpowiedzialna za
uczenie si habituacji cechowaa si
analogiczn dynamik, jednake czas
osignicia stenia maksymalnego
w mzgu by nieco inny. Wyniki
te pozwalaj odeprze zarzut Franka
i wsppracownikw (1965), e lady
pamiciowe zlokalizowane s nie tylko
w mzgu, lecz take w wtrobie (wykryli oni bowiem lady tych substancji pamiciowych wanie w wtrobie). Cytowane tu badania wskazuj,
e w wyniku procesw metabolicznych substancje pamiciowe" mog
wprawdzie znale si w rnych czciach organizmu, ale tylko mzg potrafi odczyta zapisane w nich informacje.

PROCESY PAMICIOWE

Ungara. Rwnie we wczeniejszej

pracy (Maruszewski, 1996) zwracaem
uwag na to, e poszukiwanie zwizkw, ktre przenosiyby specyficzne
treci pamiciowe, jest - w obecnej fazie rozwoju nauki - skazane na
niepowodzenie. Zwizkw tych musiaoby by bardzo duo, a poza tym
powinny istnie ich specyficzne odmiany. Przykadowo, obok zwizku
odpowiedzialnego za przeprowadzenie
poprawnego dowodu twierdzenia Pitagorasa winien istnie zwizek odpowiedzialny za przeprowadzenie bdnego
dowodu prawdziwoci tego twierdzenia
- nauczyciele matematyki znaj bardzo rne sposoby dowodzenia tego
twierdzenia, wymylane ad hoc przez
uczniw.
2. Kodowanie jest procesem automatycz
nym, ktrego przebieg czowiek moe
zmienia w bardzo niewielkim zakre
sie, natomiast zapamitywanie jest pro
cesem znajdujcym si pod znaczn
kontrol jednostki. Jednostka potrafi
dostosowa swj sposb zapamitywa
nia zarwno do specyfiki treciowej
materiau (na przykad inaczej zapa
mitujemy numery telefonw, inaczej
historie opowiadane przez znajomych),
jak te do jego objtoci. Dowodz
tego wyniki eksperymentu Bernbacha
(1975), omwionego w rozdziale 4.
Bernbach pokaza, e kiedy badanych
nie informowano o dugoci szeregu,
ujawnia si wyrany efekt kolejnoci,
to jest najlepiej zapamitywana bya
pocztkowa i kocowa cz szeregu,
najgorzej za cz rodkowa. Nato
miast ludzie poinformowani o dugoci
szeregu wszystkie jego czci zapami
tali jednakowo dobrze.
3. Kodowanie nastpuje w trzech ro
dzajach pamici, to jest w pamici

185
ultrakrtkiej, krtkotrwaej i trwaej,
natomiast o zapamitywaniu moemy
mwi w wypadku pamici operacyjnej i pamici trwaej. Zapamitywanie wystpuje zatem w tych rodzajach
pamici, ktre podlegaj kontroli jednostki. Zakres tej kontroli moe by
rny i rne mog by jej efekty. W
wypadku pamici operacyjnej zakres
kontroli ograniczony jest zarwno moliwociami tej pamici, jak i czasem,
jakim dysponuje jednostka. Kontrola ta
daje efekty, ktre utrzymuj si przez
krtki czas. W pamici trwaej zakres
kontroli jest zdecydowanie wikszy, co
wynika z wikszego bogactwa strategii
bdcych do dyspozycji jednostki, jak
te z duszego czasu, w jakim mog
by stosowane te strategie.
Poniej omwi osobno mechanizmy
zapamitywania w pamici operacyjnej
i w pamici trwaej.
5.3.1.1. Zapamitywanie
w pamici operacyjnej

Badaczem, ktry pooy najwiksze zasugi w stworzeniu koncepcji pamici operacyjnej, jest brytyjski psycholog Alan
Baddeley wraz ze swoimi wsppracownikami (Baddeley, 1986; Baddeley, Hitch,
1974). Postawili oni pytanie, po co czowiekowi potrzebna jest pami krtkotrwaa.
Pierwsza odpowied, jaka im przysza na
myl, bya do dziwaczna: pami krtkotrwaa pojawia si w toku ewolucji po
to, by da pole do dziaania psychologom
poznawczym tworzcym coraz to nowe
modele oraz techniki badawcze.
Druga, powaniejsza odpowied gosia,
e pami krtkotrwaa jest systemem,
w ktrym wykonywane s biece operacje umysowe, takie jak uczenie si,

186

PSfCHOWGIA POZNANIA

mylenie i rozumowanie. Poniewa pojemno tej pamici jest ograniczona, to

naoenie na ni zada przekraczajcych
jej moliwoci albo zbliajcych si do grnego kresu jej moliwoci, winno powodowa jej zaamanie albo katastrof. W celu
sprawdzenia tej hipotezy Baddeley (1986)
wykorzysta! technik zada podwjnych,
znanych z bada nad uwag. Tym razem, w przeciwiestwie do bada nad
suchaniem dwuusznym, nie stosowano
zada angaujcych t sam modalno
percepcyjn. Badanie Baddeleya omawiam
w ramce 5.5.
Baddeley przeprowadzi jeszcze wiele
innych bada, w ktrych stosowano technik zda podwjnych, gdzie obok pamici
angaowane byy inne funkcje. Wyniki

wikszoci bada byy do podobne do

wczeniej opisanych. W adnym z analizowanych wypadkw nie nastpio zaamanie
systemu, cho powinno si ono pojawi.
Z tego Baddeley wycign! wniosek, e
pami operacyjna nie jest jednolitym systemem, ale musi by zoona z podsystemw, ktre wzajemnie si uzupeniaj
i zapewniaj wiksz elastyczno.
W skad pamici operacyjnej wchodz
trzy systemy: centralny system wykonawczy, ktry peni funkcje kierownicze
i kontrolne, oraz dwa systemy podlege,
speniajce polecenia centralnego systemu
wykonawczego. Te dwa systemy podlege
to notes wzrokowo-przestrzenny oraz ptla fonologiczna. Schemat obrazujcy organizacj pamici operacyjnej przedstawiono
na rycinie 5.8.

Centralny system wykonawczy

System kontroli uwagi
Niezaleny od modalnoci zmysowej
Ograniczona pojemno

PTLA FONOLOGICZNA

KONTROLNY SYSTEM ARTYKULACYJNY

System werbalnych powtrek wewntrznych
Gtos wewntrzny"

NOTES WZROKOWO-PRZESTRZENNY
System przechowania informacji
wzrokowych i przestrzennych

i
i

MAGAZYN FONOLOGICZNY System przechowania

oparty na mowie wewntrznej Czas przechowania okoo
2 s Ucho wewntrzne"

RYCINA 5.8 Model pamici operacyjnej Baddeleya

Zmodyfikowana wersja modelu opracowanego przez Gillian Cohen (rdo: Cohen, Kiss, LeVoi, 1973, s. 71).

PROCES/ PAMICIOWE

187

RAMKA 5.5

Baddeley dawa badanym dwa zadania: pierwsze jest typowym zadaniem

na pami krtkotrwa, drugie natomiast jest prostym testem rozumowania. Pami krtkotrwa angaowano,
dajc badanym zadanie na powtarzanie cyfr. Jest to zadanie podobne do
zadania stosowanego w skali inteligencji Wechslera: badanemu czyta si
gono szeregi liczb lub cyfr o coraz
wikszej dugoci, ktre nastpnie naley odtworzy w tej samej kolejnoci.
Pocztkowe prby z wykorzystaniem
zadania podwjnego pokazay, e badani radz sobie z nim doskonale,
wykorzystujc bardzo prost strategi.
Po usyszeniu cyfr do powtrzenia
szybko powtarzali je w myli, a nastpnie przystpowali do rozwizywania testu rozumowania, majc ju
wolne zasoby poznawcze. W takiej
wersji nie byo to w istocie zadanie podwjne. Baddeley zmodyfikowa
wic instrukcj, proszc, aby badani
stale powtarzali cyfry na gos podczas rozwizywania testu rozumowania.
Test rozumowania polega na weryfikowaniu prawdziwoci zda opisujcych ukad dwch liter A i B.
Zdania te cechoway si coraz to
wikszym poziomem zoonoci. Na
przykad proste zdanie miao posta:
A nastpuje po B - BA" (zdanie
prawdziwe), natomiast zdanie o duym stopniu zoonoci gramatycz-

nej przedstawiao si nastpujco: A

nie jest poprzedzane przez B - AB"
(zdanie prawdziwe). W licznych badaniach psycholingwistycznych (por.
na przykad Kurcz, 1977) stwierdzono wczeniej, e czas sprawdzania prawdziwoci zda wzrasta wraz
ze wzrostem ich zoonoci gramatycznej (poczynajc od zda twierdzcych w stronie czynnej, a koczc
na zdaniach przeczcych w stronie
biernej).
Wyniki eksperymentu wykazay, e
wprowadzenie dodatkowego obcienia pamici spowodowao wyduenie czasu weryfikacji prawdziwoci
zda opisujcych pooenie dwch liter. Mwic inaczej, szybko rozumowania ulega zmniejszeniu, co jest
zgodne z hipotez dotyczc pamici
operacyjnej. Jednake okazao si, e
system nie zaamuje si nawet wtedy,
kiedy obcienie pamici dodatkowym
zadaniem jest bardzo wysokie. Kiedy,
przykadowo, badani musieli gono
powtarza a osiem cyfr, a wic byo
to obcienie w pobliu grnej granicy pojemnoci pamici krtkotrwaej wedle oszacowa Millera (1956)
- magiczna liczba 7 plus lub minus 2
elementy - spadek szybkoci rozumowania wynosi okoo 35%, natomiast
liczba popenianych bdw bya staa
i nie zaleaa od wielkoci
i! obcienia
pamici

188
Centralny system wykonawczy okrela to, na czym skupimy uwag. Kieruje on take prac dwch pozostaych
systemw, ktre wzgldem niego peni
funkcje podrzdne. System ten odbiera informacje pochodzce z rnych modalnoci
zmysowych. Moe on by utosamiony
z centraln czci pola uwagi, w ktrej
wykonywane s rnego typu operacje
umysowe. System ten sam moe sta si
producentem" rnego typu myli, ktre
nie s zwizane z aktualnie wykonywanym
zadaniem. Myli te mog by rdem
niepokoju dla jednostki, gdy pojawiaj
si w sposb natrtny i zawieraj treci
nieprzyjemne, na przykad treci o charakterze depresyjnym. Badania eksperymentalne (Teasdale i in., 1993) wykazay,
e wprowadzenie warunkw silnie angaujcych centralny system wykonawczy
(szybsze tempo ekspozycji czy technika
cieniowania") moe spowodowa spadek
czstoci tych myli intruzywnych. Ludzie czsto sami podejmuj pewn prac
wymagajc duej koncentracji uwagi, by
uwolni si od takich myli. Wykrycie
zalenoci tego typu moe mie due
znaczenie dla zabiegw majcych na celu
usunicie bezsennoci, czy te stanw
depresyjnych.
Zwykle jednak centralny system wykonawczy nie przejawia takiego dziaania
zakcajcego. Normalnie odpowiedzialny
jest za biece funkcjonowanie poznawcze.
System ten ma ograniczon pojemno
i przechowuje informacje przez stosunkowo krtki czas. Jest to konieczne, poniewa musi on szybko uwalnia swj
potencja czy - jak to niektrzy brzydko
okrelaj - moce przerobowe" do radzenia sobie z nowymi zadaniami.
Ptl fonologiczn moemy obrazowo
przedstawi jako gos wewntrzny". Skada si ona z dwch skadnikw: central-

PSYCHOIDGIA POZNANIA

nego systemu artykulacyjnego i magazynu

fonologicznego. Centralny system artykulacyjny przechowuje informacje przez
ich cige bezgone powtarzanie. Przykadowo, jeli chcemy zapamita godzin
odjazdu pocigu i numer peronu podany
nam przez informatork, powinnimy go
cicho sobie powtrzy. Jeeli jaki czynnik
uniemoliwi nam powtrzenie, informacja
zostanie zapomniana. Informacje porzdkowane s sekwencyjnie - jest to wane
ze wzgldu na to, e dla systemu fonologicznego kolejno elementw odgrywa
rol decydujc.
Magazyn fonologiczny przechowuje informacje w postaci cichych wypowiedzi
przez okres 1,5-2 sekund. Okres ten moe
zosta wyduony przez wprowadzenie informacji do kontrolnego systemu artykulacyjnego, gdzie nastpuj powtrki wewntrzne, po ktrych informacja ponownie
trafia do magazynu fonologicznego. Wspdziaanie obu elementw ptli artykulacyjnej moemy zaobserwowa w trakcie
czytania: najpierw system kontrolny przetwarza pisany tekst na kod fonologiczny,
a dopiero potem przechowywany jest on
w magazynie fonologicznym.
Informacje mog dociera do magazynu
fonologicznego z trzech rnych rde
- z pamici sensorycznej (z tej cz
ci, ktra odbiera informacje suchowe),
z centralnego systemu artykulacyjnego
oraz z pamici trwaej. W tym ostat
nim wypadku informacja wydobywana jest
z pamici trwaej i przekodowywana na
posta fonologiczn. Proces taki, przyka
dowo, nastpuje wwczas, kiedy przygo
towujemy odpowied na pytanie egzami
nacyjne i swoim mylom nadajemy posta
werbaln.
Trzeci element pamici operacyjnej
- notes wzrokowo-przestrzenny" dziaa
podobnie, z tym e operuje on innym

PROCES/ PAMICIOWE

rodzajem informacji. Obrazowo w notes moemy okreli mianem oka wewntrznego". Informacje, podobnie jak poprzednio, mog wchodzi do tej struktury
z pamici ikonicznej, albo te mog by
wydobywane z pamici trwaej. Przykadem wykorzystywania tego notesu mog
by procesy wystpujce podczas pisania
- informacje zawarte w pamici trwaej przeksztacane s na posta graficzn.
Warto zauway, e na og nie zdajemy
sobie sprawy z tego, jak piszemy poszczeglne litery. Innym przykadem dziaania
tego notesu moe by sytuacja, kiedy
dziewczyna prosi mnie, abym przyszed do
kuchni. Idc przez korytarz, wprowadzam
do swojego notesu informacje na temat
ustawienia sprztw w kuchni (przede
wszystkim lokalizacji karafki z winem i butelki ze liwowic, ktre stoj niebezpiecznie blisko wejcia) oraz na temat prawdopodobnej lokalizacji mojej dziewczyny (stoi
ona zwykle w pobliu okna), dziki czemu
potrafi prawidowo zaprojektowa wasn
drog.
Naley podkreli, e oba typy procesw penicych suebn funkcj wobec centralnego systemu wykonawczego
to procesy trudno dostpne lub wrcz
niedostpne wiadomoci. Dziaaj one
w sposb automatyczny i moemy pozna
jedynie efekty ich aktywnoci. Natomiast
centralny system wykonawczy jest czym,
co znajduje si w centrum pola wiadomoci, albo te sam jest po prostu wiadomoci.
Czowiek zapamituje informacje w pamici operacyjnej gwnie dziki dziaaniu centralnego systemu wykonawczego,
ktry okrela, na czym skoncentrowa
uwag i jak dokadnie przeanalizowa
poszczeglne bodce. Praca pozostaych
podsystemw ma charakter do mechaniczny, poniewa dziaaj one przez

189
powtarzanie - wiadomo od dawna, e
powtrki przeduaj ywot informacji
w pamici, a niekiedy uatwiaj take
przeniesienie informacji z pamici operacyjnej do pamici trwaej. Dziki aktywnoci centralnego systemu wykonawczego informacje mog zosta wprowadzone do pamici trwaej, gdy dobrze
pasuj do dotychczasowej zawartoci tej
pamici.
5.3.1.2. Zapamitywanie
w pamici trwaej

Pami trwaa opiera si na analizie znaczenia informacji, a dane, jakie odbiera,

nie pochodz z otoczenia, ale s to dane,
ktre zostay wstpnie przeanalizowane
przez pami operacyjn. Mwic inaczej,
pami operacyjna dostarcza gotowych
pproduktw, ktre moe wykorzysta
pami trwaa.
Zapamitywanie w pamici trwaej zaley od waciwoci materiau pamiciowego (czciowo te waciwoci zale
od cech sytuacji, w jakiej nastpuje zapamitywanie) oraz od waciwoci jednostki zapamitujcej. Waciwoci materiau, ktre wpywaj na proces zapamitywania, to stopie jego organizacji, stopie
jego sensownoci oraz objto, a take
szybko, z jak dany materia dociera do
jednostki. Osobne miejsce zajmuje adunek afektywny materiau do zapamitania.
Szerzej t waciwo omwi w rozdziale
6. Wrd waciwoci sytuacji, w ktrej nastpuje zapamitywanie, najwiksz rol
odgrywa nacisk czasowy oraz zdolno sytuacji do wywoywania napicia emocjonalnego. Natomiast do waciwoci jednostki
wpywajcych na zapamitywanie oprcz
- co wydaje si oczywiste - zdolnoci
pamiciowych naley take zdolno do
tworzenia sensownych grup danych oraz

190
posiadanie schematw poznawczych uatwiajcych zapamitywanie.
O tym, jak stopie organizacji materiau
wpywa na zapamitywanie, wiadcz wyniki eksperymentu Bowera, Clarka, Lesgolda i Winzenza (1969), przedstawione
w ramce 4.10 i na rycinie 4.9. W tym
eksperymencie organizacja materiau stanowia czynnik sytuacyjny, poniewa badacze dostarczali schemat, pozwalajcy
na porzdkowanie nazw zapamitywanych
mineraw. By moe gwn funkcj nauki
szkolnej jest przyswajanie sobie takich
schematw, ktre porzdkuj informacje
konkretne. Nie wszystkie jednak przedmioty szkolne maj struktur podobn do
biologii, gdzie systematyka pozwala na porzdkowanie wiedzy dotyczcej krlestwa
rolin i zwierzt, albo chemii, gdzie mamy
ukad Mendelejewa, stanowicy szkielet
wiedzy na temat pierwiastkw. W historii,
ktra dotyczy zdarze cechujcych si
rozcigoci czasow, nie mona ju stosowa takich regu organizacji, poniewa
mniejsz rol odgrywaj tu waciwoci
zwizane z przynalenoci do klasy nadrzdnej.
Ze stopniem organizacji materiau wie si stopie jego sensownoci. Materia, ktry jest cakowicie bezsensowny
- tu jako przykad mog posuy zgoski
bezsensowne Ebbinghausa 4 - nie daje
si grupowa. Ebbinghaus wykorzystywa zgoski bezsensowne wanie dlatego,
eby badany (czyli sam Ebbinghaus) zapamitywa kad ze zgosek z osobna.
W tym badaniu zapobiegao to procesowi grupowania, ktry odwoywaby si
do znaczenia zapamitywanego materiau.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Moliwe jest jednak zapamitywanie materiau bezsensownego, w ktrym wystpuje jaka struktura. Zjawisko strukturalizowania materiau bezsensownego (by
to materia wzrokowy - zbiory kropek)
wystpio wyranie w eksperymentach
Posnera i Keele'a (1968, 1970). Posner
i Keele w swoich eksperymentach eksponowali badanym ukady kropek, ktre
byty skonstruowane w taki sposb, e
kady z nich stanowi pewn transformacj
trjkta zbudowanego z kropek. Transformacje te byy tworzone w taki sposb,
e jedna lub dwie kropki wdroway poza
obrb trjkta. Badani do szybko opanowali to, jakie zbiory kropek byy eksponowane poprzednio, i poprawnie odrzucali
te, ktre doczono pniej. Jednoczenie
nie potrafili opisa figur, ktre widzieli poprzednio, nie potrafili te poda zasady, na
ktrej podstawie mogliby zalicza zbiory
kropek do figur ju widzianych". Taka
zasada jednak istniaa, ale nie bya ona
dostpna wiadomoci. O istnieniu tej zasady mona wnosi rwnie na podstawie
faszywych rozpozna - badani rozpoznawali jako ju widziane takie transformacje trjkta, ktrych nie pokazywano im
poprzednio.
Mona wic powiedzie, e w opisanym
wypadku istniaa pewna organizacja wewntrzna zapamitywanego materiau, ale
materia ten nie by sensowny. Jednostka
moga nada mu sens, na przykad wtedy,
kiedy potrafiaby odnie odbierane informacje do swojej dotychczasowej wiedzy.
Mogoby to si sta na przykad wtedy,
kiedy zapamitywaaby te figury jako trj-

Ebbinghaus konstruowa zgoski bezsensowne w taki sposb, e ze zbioru spgosek losowa

dwie, a nastpnie doosowywa do nich jedn samogosk. T samogosk umieszcza midzy
dwiema spgoskami. Jeli powstaa w ten sposb zgoska przypominaa jakie sowo, odrzuca
j i konstruowa nastpn zgosk.
4

PROCEST PAMICIOWE

kty, w ktrych jedna z kropek zostaa

wycignita poza kontur figury".
Drugim czynnikiem wpywajcym na
zapamitywanie jest rozmiar materiau do
zapamitania. Poprzednio (w paragrafie
4.2.) wspominalimy o prawie Foucault,
ktre wyraane jest za pomoc wzoru:
t = kl2
gdzie t - czas uczenia si jednego elementu,
1 - dugo szeregu, k pewna warto stal.
Z prawa tego wynika, e im duszy
jest szereg, czyli im wiksz objto ma
zapamitywany materia, tym wicej czasu
trzeba powici na opanowanie jednego
elementu. Znowu warto zwrci uwag na
to, e prawo to ma stosunkowo wski zakres obowizywania, poniewa odnosi si
do szeregw elementw. Sprawa przedstawia si odmiennie, gdy mamy do czynienia z zapamitywaniem fragmentw prozy
czy zdarze, ktrych bylimy wiadkami.
Tu wyduenie szeregu moe odgrywa
znacznie mniejsz rol, poniewa materia
stanowi zorganizowan cao i wtedy informacje wczeniejsze pozwalaj wnioskowa o tym, co bdzie pniej.
Wreszcie ostatnim wanym czynnikiem
sytuacyjnym jest szybko ekspozycji czy
pojawiania si pewnych elementw. Dane
Lehrla i Fishera (1988), cytowane w paragrafie 4.3.1.3., wskazuj, e szybko
przenoszenia informacji z pamici krtkotrwaej do pamici trwaej jest ograniczona
i wynosi od 0,1 do 1 bita na sekund.
Jeli informacje eksponowane s szybciej,

191
jednostka nie moe zapamita wszystkich
i dokonuje wrd nich wyboru. Wybr ten
nie musi by racjonalny, poniewa przy
maksymalnym obcieniu pamici brakuje
ju wolnych zasobw poznawczych, ktre
pozwoliyby oceni znaczenie i wano
poszczeglnych informacji, jakie dotary do
jednostki5.
Do gwnych czynnikw wewntrznych, tkwicych w jednostce, ktre wpywaj na zapamitywanie, nale poziom
pobudzenia emocjonalnego oraz zgodno
materiau z wasnymi schematami poznawczymi.
Pobudzenie emocjonalne moe wpywa na zapamitywanie w dwojaki sposb. Po pierwsze, moe ono zawa
pole uwagi, o czym pisalimy w rozdziale
3 (silne emocje mog by dystraktorem
wewntrznym), i w zwizku z tym jednostka nie potrafi odebra czci potenq'alnie dostpnych informaq'i. Wyranie
wiadczy o tym zjawisko pamici tunelowej (Christianson, Engelberg, 1999; Christianson, Safer, 1996). Pami ta pojawia
si w sytuacjach wywoujcych bardzo
silne pobudzenie emocjonalne, na przykad
w sytuacjach zagroenia zdrowia czy ycia.
Czowiek koncentruje si wtedy na najbardziej zagraajcych elementach sytuacji,
na przykad na widoku broni, ktra zostaa
do wycelowana, natomiast nie rejestruje
innych danych, na przykad takich, ktre
w przyszoci mogyby pomc w identyfikacji sprawcy.
Z drugiej strony konieczne jest pewne,
choby minimalne, pobudzenie emocjonalne, by jednostka zapamitaa pewne

W literaturze omawia si jeszcze inne czynniki, takie jak zapamitywanie (uczenie si)
zmasowane i uczenie si z przerwami. Poniewa badania te s do dobrze znane, a ich wyjanienia
odwouj si do koncepcji beha wiry stycznych, a nie do koncepcji poznawczych, nie bdziemy ich
tu omawiali szczegowo.

192
informacje. Pobudzenie to jest jednym
z elementw reakcji orientacyjnej, umoliwiajcej dostrzeenie pewnych informacji
w rodowisku (Ciarkowska, 1992). Ponadto pobudzeniu emocjonalnemu towarzyszy wydzielanie wielu neuroprzekanikw z grupy amin katecholowych, takich
jak dopamina, noradrenalina i adrenalina,
o ktrych wiadomo, e silnie wpywaj na
pami (Vetulani, 1998).
Warto zauway, e w sytuacji zapamitywania pobudzenie emocjonalne moe
mie dwojakie rda:
1. Moe by ono wynikiem oddziaywania
rozmaitych czynnikw zewntrznych
w stosunku do samego procesu za
pamitywania. Przykadowo, czowiek
moe by w nastroju depresyjnym,
ktry nie ma nic wsplnego z zapa
mitywaniem czy uczeniem si jakie
go materiau. Innym przykadem moe
by zapamitywanie informacji wtedy,
kiedy czowiek przeywa silny lk,
spowodowany nadchodzc konfrontaq z jak bardzo nieprzyjemn sytu
acj, na przykad zbliajc si wizyt
u stomatologa.
2. Moe by ono konsekwencj zapami
tywania jakiego materiau, ktry jest
rdem stanw emocjonalnych.
Sytuacj przedstawion w punkcie 1.
omwilimy wczeniej (przykad pamici
tunelowej). Natomiast sytuacja wymieniona w punkcie 2. jest przedmiotem
licznych kontrowersji, zarwno teoretycznych, jak i empirycznych. Z jednej strony
twierdzi si, e ludzie powinni lepiej zapamitywa materia o ujemnym adunku
afektywnym, poniewa jest to uzasadnione ewolucyjnie. W procesie adaptacji
priorytetem jest unikanie szkd (Czapiski, 1985), a wic warto dokadnie zapa-

PWCHOtDGIA POZNANIA

mitywa informacje na temat potencjalnych niebezpieczestw i zagroe. Brak

znajomoci takich informacji naraa jednostk na niepowetowane szkody. Natomiast brak informacji o rdach potencjalnej gratyfikacji moe oznacza tylko
strat okazji do zaspokojenia potrzeb".
Z drugiej strony ludzie mog broni si
przed spostrzeganiem i zapamitywaniem
informacji nieprzyjemnych, czego przejawem jest wypieranie takich informacji.
Taka hipoteza wynika wprost z koncepcji
psychoanalitycznej. Waldfogel stara si
sprawdzi t hipotez w odniesieniu do
najwczeniejszych wspomnie. Stwierdzi
on, e wspomnienia przyjemne stanowi
50% wszystkich wspomnie, wspomnienia
nieprzyjemne - 30%, wspomnienia neutralne za - 20%. Wynikaoby std, e
zapamitujemy atwiej rzeczy przyjemne,
natomiast zdarzenia nieprzyjemne s
w pewnym stopniu upoledzone (Hunter, 1963). Analogiczny wniosek mona
wyprowadzi z bada Wagenaara (1986),
ktry wykorzystywa metod pamitnika. Stwierdzi on, e zdarzenia nieprzyjemne byy sabo zapamitywane, ale te
owemu sabemu zapamitywaniu towarzyszyo wolne zapominanie tych zdarze.
Jedno z moliwych wyjanie tego zjawiska stwierdza, e w wypadku zdarze
bardzo nieprzyjemnych jednostka musi powici wiele wysiku na zintegrowanie
nowych informacji z istniejcymi schematami poznawczymi. Wymaga to na przykad
podjcia prby zrozumienia dowiadcze
negatywnych, a wic prby asymilaqi informacji na temat tych dowiadcze (Dalgleish, Power, Bolton, w druku).
Drugim wanym czynnikiem wpywajcym na atwo zapamitywania jest
stopie zgodnoci ze schematami poznawczymi. Schematy poznawcze stanowi - jak wskazywalimy w rozdziale 2

PROCESY PAMICIOWE

- punkt odniesienia przy interpretacji informacji percepcyjnych. Czowiek w procesie rozpoznawania porwnuje informacje
percepcyjne ze schematami. Najprawdopodobniej w proces porwnywania zachodzi
w pamici krtkotrwaej. Wynik porwnania decyduje o tym, czy dana informacja
bdzie zapamitywana atwo, czy te nie.
Pocztkowo sdzono, e schematy stano-

193
wi poznawczy punkt odniesienia przy zapamitywaniu nowych informacji (Rosch,
1978) i im bardziej informacje te bd
zgodne ze schematem, tym atwiej bd
zapamitywane. T drog poszo moje rozumowanie w badaniu powiconym okreleniu wpywu typowoci na zapamitywanie (Maruszewski, 1991a). Badanie to
omwione jest w ramce 5.6.

RAMKA 5.6

Na podstawie bada wstpnych skonstruowano obrazy dwch osb - osoby

ekstrawertywnej i osoby inteligentnej. Sdziowie kompetentni sortowali okrelenia dotyczce waciwoci czowieka na pi kategorii: na
okrelenia opisujce osob naprawd
inteligentn (na przykad jest to osoba
byskotliwa), na okrelenia opisujce
osob ekstrawertywn (na przykad
jest to osoba towarzyska), na okrelenia nieopisujce osoby inteligentnej
(na przykad wolno kojarzy), na okrelenia nieopisujce osoby ekstrawertywnej (na przykad jest zamknita
w sobie) oraz na okrelenia spoza
zakresu tych dwch cech, czyli okrelenia neutralne wzgldem inteligencji
i ekstrawersji (na przykad lubi pywa). Badanym przedstawiano sze
opisw fikcyjnych osb: trzy opisy dotyczyy osoby ekstrawertywnej, a trzy
- inteligentnej. Te trzy opisy odnosiy
si albo do osoby o wysokim stopniu zgodnoci ze schematem (czyli
w opisie znajdoway si niemal wycznie cechy charakterystyczne dla
osoby inteligentnej lub ekstrawertywnej), albo do osoby o umiarkowanym

stopniu zgodnoci ze schematem (w

opisie znajdoway si zarwno waciwoci charakterystyczne dla osoby
ekstrawertywnej lub inteligentnej, jak
i cechy neutralne z punktu widzenia
tych schematw); byy te opisy konfliktowe, to znaczy takie ktre zawieray cechy zwizane ze schematami
oraz cechy niezwizane ze schematami wraz z dodatkiem kilku buforowych cech neutralnych wzgldem
schematw (na przykad podawano, e
pewna osoba jest bystra, ale rozwizywanie krzywek zabiera jej duo
czasu; mwiono te, e zbiera kompakty z muzyk etniczn). Wszystkie
opisy zawieray informacje o tej samej
liczbie cech. Proszono osoby badane
o uwane przeczytanie dwch opisw,
a nastpnie dwukrotnie sprawdzano,
ile informacji zostao zapamitanych.
Pierwsze sprawdzenie liczby zapamitanych informacji nastpowao bezporednio po zakoczeniu badania,
drugie natomiast po upywie dwch
tygodni. Wyniki byy zaskakujce.
Bezporednio po zakoczeniu badania opisy osoby dokadnie pasujcej
do schematu oraz osoby umiarkowa-

194

PS/CH0U3GIA POZNANIA

RAMKA 5.6 cl

nie zgodnej ze schematem zapamitywano tak samo dokadnie. Nieco trudniejszy do zapamitania okaza si opis
zawierajcy konfliktowe waciwoci.
Natomiast po upywie dwch tygodni
badani znacznie lepiej pamitali opis
osoby umiarkowanie zgodnej ze schematem w porwnaniu z opisem osoby
bardzo zgodnej ze schematem.
Wyjaniajc ten wynik, naley zwrci uwag na to, e zbiory informacji
cakowicie zgodne ze schematem nie

Niezgodne z t konkluzj s wyniki

bada Hastiego (1980,1981), ktry stwierdzi, e najlepiej zapamitywane s informacje sprzeczne ze schematem. Wynik
taki byt szczeglnie wyrany w takich
sytuacjach, kiedy informacje niezgodne
ze schematem stanowiy niewielki uamek wszystkich informacji dotyczcych
pewnej osoby - inaczej mwic, dziao
si to wtedy, kiedy informacje sprzeczne
ze schematem byy bardzo wyraziste.
Warto jednak zwrci uwag na dwie
rzeczy:
1. Wyniki Hastiego odnosz si do selektywnego zapamitywania informacji
zgodnych lub sprzecznych ze schematem. Takie podejcie do danych jest
zrozumiale w badaniu eksperymentalnym, gdzie badacza interesuje zapamitywanie rnych kategorii informacji.
W rzeczywistych warunkach - poza
laboratorium - interesuje nas to, jak
zapamitywany jest og informacji, na
przykad wszystkie informacje dotyczce danej osoby, a nie tylko infor-

budz zainteresowania czowieka, wywouj nud i s przetwarzane w sposb pytki. Natomiast informacje czciowo niezgodne ze schematem budz zainteresowanie, w wyniku czego
s analizowane dokadniej i przetwarzane gbiej. Wynikaoby std, e najlepiej bd zapamitywane informacje
umiarkowanie niezgodne ze schematem, gorzej za informacje cakowicie
zgodne ze schematem oraz informacje
cakowicie niezgodne.

macje zgodne ze schematem lub z nim

sprzeczne.
2. W laboratorium mona uzyska jedynie umiarkowany poziom niezgodnoci ze schematem. Opisy waciwoci
pewnej osoby s konstruowane przez
badacza. Najczciej maj one posta
zbioru przymiotnikw albo zbioru zda,
nieco rzadziej s to natomiast informacje na temat zachowania (na przykad nagrania magnetowidowe). Osoba
opisywana przez badacza to zazwyczaj
kto cakowicie obcy dla badanych.
Natomiast w realnych sytuacjach yciowych mamy do czynienia ze schematami silnie utrwalonymi. Schematy
osb ksztatuj si na podstawie wielu
kontaktw z danym czowiekiem, a informacje zawarte w tych schematach
s silnie nasycone afektywnie. Osoba,
ktrej schemat posiadamy, jest przedmiotem naszych uczu - pozytywnych
lub negatywnych, silnych lub sabych.
Zachowania sprzeczne ze schematem,
na przykad zachowania rodzica molestujcego dziecko, wywouj bardzo

195

PROCESY PAMICIOWE

silny konflikt wewntrzny. Konflikt ten

rozgrywa si nie tylko na paszczynie
poznawczej, lecz take na paszczynie
afektywnej.
Z tego te wzgldu mona uzna, e
zapamitywaniu sprzyja umiarkowany poziom niezgodnoci informacji ze schematem. Zbiory informacji, ktre wykazuj
taki poziom niezgodnoci, budz zainteresowanie i mog by rdem emocji
pozytywnych. Natomiast zbiory informacji
cakowicie sprzeczne ze schematem s
w realnych sytuacjach yciowych zapamitywane gorzej - mog one wywoywa bardzo silne reakcje emocjonalne, co
prowadzi do ograniczenia zakresu uwagi,
a tym samym do trudnoci w zakodowaniu
wszelkich dostpnych informacji.
Przedstawiona tu analiza odnosia si
wprawdzie do specyficznego materiau pamiciowego - do pamici osb - jednak
podobne zalenoci mona zaobserwowa
w zapamitywaniu informacji, ktre nie
odnosz si do wiata spoecznego. Reguy
dotyczce dziaania schematw spoecznych maj charakter uniwersalny, mona
zatem przypuszcza, e bd one obowizyway w innych dziedzinach.
5.3.2. Mechanizmy
przechowania
Przechowanie to okres, w ktrym pozornie nic si nie dzieje. Informaq"e zostay zapamitane i le sobie spokojnie
w magazynie pamiciowym, czekajc na
moment, kiedy bdzie je trzeba odtworzy.
Obraz taki jest jednak faszywy, poniewa wiele danych wskazuje na to, e
informacje w okresie przechowania mog
ulega zmianom, wynikajcym std, i
wykonywane s na nich rne operacje.
Przechowanie przedstawia si odmiennie

w wypadku pamici krtkotrwaej i pamici trwaej.

5.3.2.1. Przechowanie w
pamici krtkotrwaej
Przechowanie w pamici krtkotrwaej
byo analizowane z dwch punktw widzenia. Analiz neuropsychologiczn zainicjowa Hebb (1969), ktry uwaa, e podstaw ladu pamiciowego jest aktywno
zamknitych obwodw neuronw. Opar
si on na pracach Lorente de N, hiszpaskiego anatoma i neurofizjologa. Przykad
takiego obwodu przedstawiono na rycinie
5.9.
impuls

RYCINA 5.9 Schemat,

ktry
przedsta
wia w
uproszczonej postaci zamknity obwd
neuronw
Informacja zakodowana w impulsie nerwowym dociera do
neuronu a. Stamtd za porednictwem aksonu dociera do
neuronu b, potem do c, d, by w kocu wrci do a. Po
pewnym czasie impulsy nerwowe staj si coraz sabsze
i w kocu aktywno takiego obwodu zanika. Wtedy te
znika lad w pamici krtkotrwaej.

Informacja, ktra dotara do takiego

obwodu, kry w nim przez pewien czas.
Tak dugo dopki informacja kry w tym
obwodzie, jest ona bezporednio dostpna
naszej wiadomoci. Potem albo impulsy
krce w zamknitym obwodzie znikaj
i wtedy dana informacja jest zapominana,
albo te informacja ta jest utrwalana i przechodzi do pamici trwaej. Hebb twierdzi, e aktywno samopobudzajcych si

196
obwodw neuronw pozwala na wyjanienie przechowania informacji do momentu,
w ktrym powstanie wzgldnie trway lad
pamiciowy. lad pamici trwaej zwizany
jest z pewn zmian strukturaln w ukadzie nerwowym, na przykad z zsyntetyzowaniem jakiego zwizku chemicznego,
co zabiera pewien czas. Aktywno zamknitych obwodw neuronw daje pewien oddech fabryce chemicznej" na wyprodukowanie trwaego nonika informacji
pamiciowych.
lady pamiciowe ulegaj procesowi
konsolidacji i jeli przed zsyntetyzowaniem nonika ladu pamici trwaej wprowadzi si czynnik zakcajcy, informacja
nie zostaje utrwalona w pamici. wiadcz
0 tym badania nad zaburzeniami procesu
konsolidacji. W badaniach tych stwier
dzono, e jeli zwierz lub czowiek opa
nowali jak czynno, a nastpnie dzia
a na nich pewien czynnik zaburzajcy
funkcjonowanie mzgu, to lady pami
ciowe znikay. Przykadowo, jeli zwie
rz opanowao pewn czynno motoryczn, na przykad przebieganie labiryntu,
1 bezporednio po zakoczeniu fazy tre
ningu otrzymywao wstrzs elektryczny
aplikowany do mzgu, pami czynno
ci znikaa. Analogiczny efekt dawao
domzgowe wstrzyknicie rodkw zabu
rzajcych biosyntez biaka (na przykad
puromycyny). Charakterystyczne, e wy
woanie zaburzenia konsolidacji byo mo
liwe tylko przez krtki okres po zakocze
niu treningu. Po jakim czasie lad pami
ciowy stawa si odporny na dziaanie r
nych czynnikw szkodliwych. Wynikaoby
std, e zmiany zachodzce w mzgu na
skutek uczenia si s przez pewien czas
mao trwae, a dopiero pniej konsoliduj
si i staj do odporne na dziaanie r
nych czynnikw zakcajcych (Stevens,
1981). Oczywicie, bardzo silne czynniki

PSTCHOIDGIA POZNANIA

zakcajce, takie jak urazy mzgu czy wylewy krwi do mzgu, mog zaburza take
przechowanie trwaych ladw pamiciowych. Dodajmy, e badania nad amnezj
sugeruj, i u podstaw tego zjawiska ley
nie tyle zaburzenie procesu konsolidacji,
ile zjawisko interferencji, polegajce na
tym, e rejestrowanie nowych ladw pamiciowych zakca przechowanie wczeniejszych informacji (Warrington, 1976).
Inna koncepcja stwierdza, e w pamici
krtkotrwaej przechowanie zwizane jest
z wykonywaniem powtrek wewntrznych, to jest cichych werbalizacji wieo
odebranego materiau (Peterson, Peterson, 1959; Baddeley, Hitch, 1974). Powtrki wewntrzne speniaj dwie funkcje:
1. Przeduaj ywot materiau w pamici
krtkotrwaej. Wielokrotne powtarza
nie jakiego materiau pozwala utrzy
ma go w polu wiadomoci znacznie
duej, anieli wynosi czas przechowa
nia w tej pamici, a wic czas rzdu
18-20 sekund.
2. Uatwiaj one przeniesienie materiau
do pamici trwaej. Materia wielokrot
nie powtrzony atwiej zapamita na
trwae, poniewa droga do tej pamici
zostaa ju w pewien sposb utoro
wana. Oczywicie samo powtarzanie
pozwala tylko na mechaniczne prze
niesienie tego materiau, nie pozwala
natomiast na wprowadzenie go do
struktur znaczeniowych, a wic na za
pisanie tego materiau w pamici lo
gicznej. Craik i Lockhart (1972) uwa
aj, e istniej dwa rodzaje powtrek
wewntrznych: powtrki nastawione
na utrzymanie materiau {maintenance
rehearsals) oraz powtrki nastawione
na strukturalizacj materiau (elaboration rehearsals). Tylko te ostatnie
sprzyjaj przenoszeniu materiau do pa-

PROCESY PAMICIOWE

mici trwaej, natomiast pierwsze nie.

Dobr ilustracj tej tezy s wyniki eksperymentu Glenberga, Smitha i Greena
(1977), ktrzy stwierdzili, e nawet
dziewiciokrotny wzrost liczby powtrze powodowa wzrost skutecznoci
przypominania o zaledwie 1,5%.
Powtarzanie w pamici krtkotrwaej
dotyczy nie tylko materiau zakodowanego w postaci akustycznej, lecz moe
te odnosi si do materiau wzrokowego.
W koncepcji pamici operacyjnej istnieje
osobny magazyn pamici wzrokowej - notes wzrokowo-przestrzenny, do ktrego
trafiaj powtarzane informacje wzrokowe.
5.3.2.2.
Przechowanie w pamici trwaej

Poprzednio omawiana koncepcja form pamici, zaproponowana przez Squire'a (por.

par. 4.3.3.), a take inne klasyfikacje form
pamici trwaej wskazuj, e ten rodzaj
pamici jest bardzo zrnicowany, a zatem
wykorzystywane w tej pamici formy przechowania winny by take bardzo zrnicowane. Inaczej przechowywane s informacje w pamici deklaratywnej, inaczej
w niedeklaratywnej. Raz mamy do czynienia z lokowaniem informacji w pewnych
strukturach znaczeniowych, raz w systemie
istniejcych nawykw. W obu wypadkach
pojawiaj si jednak podobne problemy.
Dane dotyczce przechowania s niedostpne bezporednio. Mona do nich uzyska dostp tylko poredni - a mianowicie
za porednictwem odtwarzania. Gdy wykrywamy jakociowe zmiany przechowywanego materiau, pojawiajce si w miar
upywu czasu, to zawsze pojawia si pytanie, jaka cz tych zmian wynika ze zmian
w przechowywanym materiale, a jaka
cz zostaa wprowadzona przez taki lub
inny sposb odtwarzania tego materiau.

197
Informaq'e, ktre zostay wprowadzone
do pamici trwaej, podlegaj procesowi
asymilacji, czyli s dopasowywane do istniejcych struktur poznawczych (Sternberg, 1996). Z drugiej strony schematy
poznawcze podlegaj procesowi akomodacji, czyli s one modyfikowane w taki
sposb, aby mogy wcza do siebie
nowe informacje. Oba procesy - asymilaqi i akomodacji ~ pozostaj we wzgldnej rwnowadze (Piaget, 1981). Gdy docierajce do jednostki informacje nie s
wprowadzane do istniejcych schematw
poznawczych, to system poznawczy jednostki cechuje si nadmiern sztywnoci. W wypadku przeciwnym, gdy dominuje akomodacja i kada nowa informacja modyfikuje system schematw, system
poznawczy przypomina chorgiewk na
wietrze. Naley jednak pamita o tym,
e system poznawczy ma wbudowane
stabilizatory, ktre sprawiaj, i nadmierne akomodowanie struktur poznawczych jest niemoliwe. Mwic inaczej,
zmianie moe ulega tre dowiadczenia,
natomiast formy przechowania tego dowiadczenia ulegaj stosunkowo niewielkim zmianom.
O przeksztaceniach przechowywanego
materiau wiadcz badania nad seryjnym
przypominaniem. Najsynniejsze badanie
tego typu zostao przeprowadzone przez
Bartletta (1932). Jego opis przedstawiam
w ramce 5.7.
Badanie Bartletta byo wielokrotnie
powtarzane i wyniki uzyskiwane przez
kolejnych badaczy wskazyway na to samo:
badani starali si - w celu dokadnego
powtrzenia opowieci - odwoa do posiadanej ju wiedzy, ktra bya dla nich
punktem odniesienia przy zapamitywaniu
nowych informaq'i. Inaczej mwic, dominowa u nich proces asymilowania informacji do starych schematw poznawczych.

PSYCHOldGIA POZNANIA

198

RAMKA 5.7

Badanemu czytano ba indiask zatytuowan Wojna duchw. Proszono

go o bardzo uwane wysuchanie tekstu, zapamitanie go, a potem dokadne powtrzenie nastpnemu badanemu. Kolejny badany miat wysucha
wersji powtarzanej przez pierwszego
badanego, zapamita i powtrzy kolejnej osobie. Zwykle do uzyskania
jasnego obrazu zachodzcych zmian
wystarczao przeczytanie, a nastpnie
powtrzenie tekstu przez sze - siedem osb.
Tekst bani oraz pite, szste
i sidme powtrzenie zamieszczamy
poniej, korzystajc z tumaczenia zamieszczonego w ksice Huntera Pami. Fakty i zudzenia (1963).
Tytu tego opowiadania brzmi Wojna duchw. Pewnego wieczoru dwaj
modziecy z Egulac udali si w d
rzeki, by polowa na foki. Gdy si
tam znaleli, nastaa w powietrzu
naga cisza i wszystko osnuo si
mg. Wtedy usyszeli jakie okrzyki
i pomyleli: Moe to pyn jacy
wojownicy. Pospiesznie przybili do
brzegu i skryli si za kod drzewa.
Teraz zobaczyli lodzie i usyszeli plusk
wiose, a jedna d pyna prosto
w ich stron. W odzi byo piciu
mczyzn, ktrzy zapytali: O czym
rozmylacie. Chcemy was ze sob zabra. Pyniemy w gr rzeki wojowa
z tamtym ludem. Jeden z modziecw odpowiedzia: Nie mam strza.
Strzaly s w odzi - odrzekli. Na
to on: Nie pjd z wami. Jeszcze

mnie zabij. Moja rodzina nie wie,

gdzie jestem. Ale ty - zwrci si
do swojego towarzysza - moesz i
z nimi. A wic jeden z modziecw popyn z wojownikami, a drugi
wrci do domu. Wojownicy udali si
w gr rzeki do miasta pooonego po
drugiej stronie Kaluma. Ludzie zbiegli
na brzeg. Zacza si bitwa i wielu
zgino. Nagle modzieniec usysza:
Prdko, wracajmy do domu, tego
Indianina trafiono. Teraz pomyla:
O! To s duchy!. Nie czu si le,
ale oni mwili, e zosta trafiony. Wic
odzie popyny z powrotem do Egutac, a modzieniec poszed brzegiem
do domu, rozpali! ogie i wszystkim
opowiedzia, co widzia. Mwi: Suchajcie, byem z duchami i walczylimy razem. Wielu z nas zgino i wielu
z tych, co na nas napadli, te zgino. Woali, e mnie trafiono, ale nie
czuem tego. Powiedzia to wszystko
i umilk. Gdy soce wzeszo, upad
na ziemi. Co czarnego wyszo mu
z ust. Twarz mu si wykrzywia. Ludzie porwali si na nogi i krzyczeli.
Modzieniec nie y".
Pite odtworzenie: Piciu mczyzn wyrusza odzi na polowanie
na foki. Podczas polowania wybucha
bitwa. Jeden z mczyzn zostaje ranny.
Pozostali czterej dalej poluj, ale jeden
z nich jest ranny, stan jego pogarsza
si, a umiera i co czarnego wychodzi
mu z ust".
Szste odtworzenie: Wic piciu
mczyzn polowao na foki. Jeden

PROCESY PAMICIOWE

199

RAMKA 5.7 cd.

umiera. Pozostaje czterech. Ci czterej

dalej poluj. Potem dochodzi midzy
nimi do bjki, jeden z nich zostaje
zabity i co czarnego wychodzi mu
z ust".
Sidme odtworzenie: Piciu mczyzn poluje na foki. Jeden z nich
umiera. Pozostaje czterech. Jeden
z nich odchodzi. Pozostali trzej zaczynaj si bi. Jeden z nich umiera i co
czarnego wychodzi mu z ust" (Hunter,
1963, 109-110).
Jest rzecz interesujc, e ta sama
wersja wyjciowa, opowiadana i przekazywana przez badanych z rnych
grup, prowadzi do bardzo rnych zakocze. Demonstrujc eksperyment
Bartletta w grupie oficerw, uzyskaem nastpujce zakoczenie:
Dwch mczyzn wybrao si na
polowanie i na ryby. Poniewa ryby
nie bray, zostawili wdki w odzi
i wyszli na brzeg. Tam zostali zaatakowani przez nieznanych ludzi. Bronili
si dzielnie, a jeden z nich musia
dla odstraszenia napastnikw odda
ostrzegawczy strza w powietrze. Napastnicy uciekli, ale wtedy okazao si,
e jeden z nich ma yy przecite noem. Wypywaa z nich bardzo ciemna,
niemal czarna krew".
Warto zwrci uwag na modyfikacje bani, pojawiajce si w kolejnych
odtworzeniach.
1. Kolejne odtworzenia s coraz krtsze i zawieraj coraz mniej szczegw. Jest to cakiem zrozumiae,
poniewa ba jest zbyt duga, by
mona j byo odtworzy popraw-

nie po jednorazowym usyszeniu.

2. Niektre szczegy w kadej z ba
danych grup znikaj szybciej ni
inne. Przykadowo, bardzo szybko
znika z opowiadania fragment,
w ktrym jeden z mczyzn mwi,
e trzeba wraca do domu, ponie
wa jeden z chopcw zosta tra
fiony, a sam chopiec nie odczuwa
adnego blu spowodowanego zra
nieniem.
3. Po znacznym skrceniu opowieci,
co zazwyczaj nastpuje przy pi
tym - sidmym powtrzeniu, staje
si ona na tyle krtka, e mona j
powtrzy niemal dosownie. Ko
lejne powtrzenia nie wprowadzaj
ju adnych zmian.
4. Ewolucja kolejnych wersji zmierza
w kierunku dopasowania ich do
schematw charakterystycznych
dla danej kultury. Poniewa ludzie
maj bardzo due trudnoci w zro
zumieniu kluczowych aspektw tej
historii, staraj si nada opowieci
taki charakter, aby bya ona dla
nich zrozumiaa. Ludzie nie zwra
caj uwagi na informacje zawarte
w tytule, e tak naprawd chodzi
0 wojn, jak tocz midzy sob
duchy. W wojnie tej uszkodzeniu
moe ulec nie tylko ciao, ale
take dusza. Kiedy dusza zosta
nie uszkodzona, opuszcza ona ciao
(co czarnego wyszo mu z ust")
1w efekcie ciao umiera.

200

PS/CH0U3GIA POZNANIA

Zwykle zabieg taki jest do skuteczny,

jednak w tym wypadku byo inaczej.
Opowiadanie pochodzio z odmiennego
krgu kulturowego i schematy wystpujce w umyle czowieka Zachodu, ktry
nie myli kategoriami animistycznymi,
okazay si cakowicie nieprzydatne do
zapamitania tej historii.
Przedstawiony przykad odnosi si do
pamici epizodycznej - pamici, w ktrej dominuje kodowanie informacji w postaci werbalnej. Pojawia si pytanie, czy
analogiczne zalenoci wystpuj w wypadku pamici wzrokowej. Interesujcej
odpowiedzi na to pytanie dostarczyo badanie Saarinena (1987), przeprowadzone
na grupie studentw pochodzcych z 49
krajw. Saarinen prosi badanych o narysowanie mapy wiata. Okazao si, e wikszo studentw narysowaa mapy, na ktrych Europa zajmowaa miejsce centralne.
Efekt taki wystpi nawet u mieszkacw
Azji, ktra przecie jest najwikszym kontynentem. Czsto wystpowao rwnie
eksponowanie kraju ojczystego oraz tych
czci wiata, ktre badani dobrze znali
i lubili. Kraje mniej znane byy pomniejszane lub cakowicie pomijane. Dowodzi
to, e badani studenci mieli bardzo dobrze wyksztacone schematy bliskich lub
lubianych czci wiata. Faktycznie jednak
badanie Saarinena dowodzi, e w trakcie przechowania ludzie wykorzystuj za-

rwno wiedz w postaci zbioru twierdze

(na przykad Mj kraj ley w Europie"
albo Europa znajduje si na zachd od
Azji"), jak i w postaci czysto wzrokowej.
eby przypomnie sobie ksztat Polski,
nie musimy odwoywa si do nazw, ale
winnimy przywoa w wyobrani kontur
naszych granic. W wypadku granic Polski trudno znale okrelenie werbalne,
ktre opisywaoby ich ksztat, moliwe jest
to natomiast w wypadku innych krajw
(Wochy na Pwyspie Apeniskim maj
ksztat buta). Okrelenia werbalne mog
jednak znieksztaca obraz wzrokowy: gdy
pomylimy, e Wochy maj ksztat buta,
to moemy narysowa kontur tego kraju
w ksztacie zblionym do pbuta na paskim obcasie, cho faktycznie przypominaj one bardziej obraz kozaczka na wysokim obcasie. Mamy tu zatem przykad
wspdziaania rnych kodw w przechowywaniu informacji pamiciowych.
Przeciwiestwem procesu przechowania jest proces zapominania. Proces zapominania uzaleniony jest od wpywu
czasu. Szybko zapominania nastpujca
w miar upywu czasu jest jednak bardzo
zrnicowana i zaley od rodzaju materiau. W ramce 5.8 przedstawiamy trzy
badania, w ktrych badaczy interesowao
przechowanie materiau o rnym stopniu
sensownoci oraz organizacji wewntrznej

RAMKA 5.8
Pierwsze obszerne i dobrze kontrolowane badania nad zapominaniem
przeprowadzi Ebbinghaus (1881). Ebbinghaus prowadzi eksperymenty na
sobie samym, a jako materia pamiciowy wykorzystywa zgoski bezsen-

sowne. Wykorzystanie takiego materiau motywowane byio faktem, e

Ebbinghaus zamierza bada czyste
procesy pamiciowe, a nie procesy
mylenia i kojarzenia, ktre wystpuj
przy zapamitywaniu materiau sen-

201

PROCESY MMICIOWE

RAMKA 5.8 cd.

sownego. Przebieg krzywej zapominania przedstawiono na rycinie 5.10.

materia nauczania cechuje si wyszym poziomem sensownoci. Wyniki

bada Bahricka s przedstawione na
rycinie 5.11.

okres przechowywania (lata)

RYCINA 5.11 Krzywa zapominania Bahricka (1984)

1 9

24

czas przechowywania (godz.)

RYCINA 5.10 Krzywa zapominania Ebbinghausa
Ponad polowa materiau (zgoski bezsensowne)
zostaa zapomniana w cigu pierwszej godziny.
Poczynajc od drugiego dnia od momentu
opanowania listy zgosek bezsensownych, krzywa
spaszcza si i proces zapominania ulega wyranemu spowolnieniu.

Bahrick (1984) bada przechowanie

materiau o znacznie wyszym stopniu
sensownoci, a mianowicie znajomoci jzyka hiszpaskiego. Uczenie si
jzyka obcego to co wicej ni opanowywanie listy zgosek bezsensownych (aczkolwiek w pocztkowej fazie,
kiedy czowiek uczy si swek, moe
to przypomina uczenie si takich
zgosek). Czowiek, uczc si jzyka,
moe kojarzy sobie opanowywane
swka z rozmaitymi obrazami, a poza
tym w trakcie uczenia si jzyka opanowywane s oglniejsze struktury,
takie jak pewne wyraenia i zwroty,
a take reguy rzdzce czeniem
poszczeglnych sw ze sob. Oglnie
mona powiedzie, e jzyk obcy jako

Bahrick bada przechowanie materiau obejmujcego znajomo jzyka hiszpaskiego, ktrego

badani uczyli si w szkole. Po ukoczeniu szkofy
nigdy nie posugiwali si tym jzykiem. W przeciwiestwie do innych omawianych w tej ramce
bada Bahrick wykorzystywa trzy rne miary
przechowania. Kada z nich daje nieco inne wyniki,
aczkolwiek ksztatt wszystkich trzech krzywych jest
do podobny.

Linton (1975) badaa pami materiau zwizanego z jej yciem osobistym. W przeciwiestwie do poprzednich bada przedmiotem jej zainteresowania bya pami mimowolna - nie
uczya si ona tego, co zdarzyo si
w jej yciu. Sprawdzaa, co udao si
jej zapamita spontanicznie. Materia
zwizany z jej yciem osobistym by
materiaem o jeszcze wyszym poziomie sensownoci anieli materia
analizowany przez Ebbinghausa czy
Bahricka. Przebieg krzywej zapominania przedstawia rycina 5.12.

202

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 5.8 cd.

12

3
4
5
6
czas przechowywania (lata)

RYCINA 5.12 Krzywa zapominania Linton (1975)

Linton zapamitywaa informacje z wasnego ycia
osobistego (opis badania zamieszczamy w rozdziale 6). Zapisywaa codziennie na osobnych
karteczkach po co najmniej dwa 2darzenia.
Karteczki wrzucaa do pudeka, a nastpnie po
upywie pewnego czasu losowaa karteczki z pudeka i staraa si przypomnie dane zdarzenie.

Porwnanie wynikw bada przedstawionych w ramce 5.8 wskazuje bardzo

wyranie na to, e przechowanie zaley
od stopnia sensownoci materiau. Materia sensowny, a take materia o duym
znaczeniu osobistym jest przechowywany
znacznie lepiej i wolniej zapominany. Wida to nie tylko przy porwnaniu wysokoci krzywych zapominania, lecz take
przy porwnaniu skali czasu - skala ta
obejmuje godziny i dni w eksperymentach
Ebbinghausa i dziesitki lat w badaniach
Bahricka.
Badania zaprezentowane w ramce 5.8
wiadcz rwnie o skutecznoci rnych
rodzajw pamici. Ebbinghaus odwoywa
si do mechanicznej pamici deklaratywnej, Bahrick zarwno do pamici semantycznej (czyli pewnej formy pamici deklaratywnej), jak i do pamici niedeklaratyw-

Linton zapominaa w cigu roku

tylko okoo 6% zdarze z wasnego
ycia osobistego. adnemu z pniejszych badaczy, ktrzy powtarzali badanie Linton, nie udao si uzyska
tak dobrego wyniku. By moe wynikao to z faktu, e Linton bya osob
obdarzon znacznie lepsz pamici,
a by moe zwizao si z tym, e
zapisywaa ona zdarzenia bardziej osobiste ni inni badacze. Warto take
zwrci uwag na to, e materia do
zapamitywania by silnie selekcjonowany. Spord wszystkich zdarze, jakie miaiy miejsce danego dnia, Linton
zapisywaa tylko dwa.

nej (zdolno do posugiwania si jzykiem

jest zdolnoci proceduraln), natomiast
Linton do pamici epizodycznej, a cile
mwic - do pamici autobiograficznej.
5.3.3. Mechanizmy
odtwarzania
W niniejszym paragrafie bdziemy zajmowali si tylko mechanizmami odtwarzania z pamici trwaej. Jak stwierdzilimy
wczeniej, informacje zawarte w pamici
krtkotrwaej i operacyjnej nie opuszczaj
pola wiadomoci i w zasadzie s dostpne
przez cay czas.
Informacje z pamici trwaej odtwarzane s za pomoc dwch gwnych
sposobw: za pomoc przypominania oraz
za pomoc rozpoznawania. Przypominanie
wystpuje wwczas, kiedy samodzielnie

PROCEST PAMICIOWE

musimy sformuowa odpowied na pewne

pytanie skierowane pod adresem naszej
pamici. Niech to bdzie pytanie: W jakiej
sytuacji odebrane przez nas informacje
zmieniaj nasze zachowanie?". Informacja na ten temat znajduje si w jednym
z poprzednich rozdziaw tej ksiki. Natomiast rozpoznanie polega na wskazaniu
poprawnej odpowiedzi wrd kilku moliwych. Przykadowo, w tecie znajomoci
jzyka angielskiego moe znajdowa si
nastpujce zadanie:
Please, put
.your cigarettes before
entering the library.
a) off; b) up; c) out; d) away"
Tylko jedna z odpowiedzi wymienionych w punktach a) - d) jest poprawna.
W przeciwiestwie do przypominania czowiek nie musi samodzielnie konstruowa
odpowiedzi, a jego zadanie sprowadza si
do dokonania odpowiedniego wyboru.
Przypominanie i rozpoznawanie mog
wystpowa w rnych postaciach. Gwne
odmiany przypominania to:
a) przypominanie seryjne, kiedy wane
jest zachowanie takiej samej kolejnoci,
jak w zapamitywanym materiale (na
przykad odtwarzanie stopni wojsko
wych od najniszego do najwyszego;
odtwarzanie kolejnych dopyww Wisy
i tak dalej);
b) przypominanie swobodne, kiedy wane
jest samo odtworzenie zbioru informaqi, natomiast kolejno nie jest istotna;
c) przypominanie z podpowiedziami, kiedy
podajemy czowiekowi rozmaite wska
zwki, ktre pozwol zlokalizowa pra
widow odpowied; ta forma przypo
minania pozwala zaktywizowa pami
ukryt (Schacter, 1996); ponadto wy
kazuje pewne podobiestwa do rozpo
znawania - analogicznie jak przy rozpo
znawaniu, dostarcza si pewnej porcji

203
informacji, pozwalajcej na sformuowanie poprawnej odpowiedzi.
Rozpoznawanie moe rwnie przyjmowa odmienne formy, rnice si
liczb moliwoci, spord ktrych dokonuje si wyboru. Najprostsza sytuacja wystpuje w wypadku dwch moliwoci, na
przykad wtedy, kiedy spotykamy kogo na
ulicy i musimy podj decyzj, czy znamy
t osob, czy te jej nie znamy. W innym wypadku - bardzo popularnym w testach wiadomoci - dokonuje si wyboru
spord czterech moliwych odpowiedzi.
Liczba odpowiedzi, spord ktrych dokonujemy wyboru, wzrasta. W pewnym
momencie moe by ona tak dua jak
liczba odpowiedzi, jakie przychodz nam
do gowy, kiedy usyszymy pytanie skierowane do naszej pamici. Wtedy przypominanie i rozpoznawanie wydaj si nieodrnialne od siebie. Czy rzeczywicie s
one od siebie nieodrnialne, czy te s to
dwa rne i niezalene od siebie procesy?
Problem odrbnoci obu sposobw odtwarzania podnoszono od dawna. Pocztkowo analizy dotyczyy zjawisk, w ktrych przypominanie i rozpoznawanie s
niezalene od siebie. Ostatnio dyskusja
skoncentrowaa si na wynikach bada
eksperymentalnych. Zanim przystpimy
do omawiania tych bada, przeanalizujmy
wypadki rozbienoci midzy rozpoznawaniem i przypominaniem.
Zwykle przypominanie i rozpoznawanie
wystpuj cznie. Kiedy spotykam koleg
szkolnego, to nie tylko rozpoznaj go jako
osob znajom, lecz take przypominam
sobie pewne fakty, ktre nie s zawarte
w spostrzeeniu tej osoby. Przypominam
sobie, e bezporednio przed matur puszczalimy z nim samoloty z okna klasy na
najwyszym pitrze, e zastanawialimy
si nad naszymi planami yciowymi w ra-

204
zie oblania egzaminu dojrzaoci z matematyki i tak dalej. Inny przykad: kiedy
moja crka pyta mnie o gwne gazie przemysu w Rumunii, odpowiadam
jej, e jest to przemys petrochemiczny
i maszynowy (w tym gwnie przemys
budowy lokomotyw). Pierwsz informacj rozpoznaj jako informacj z mojego
starego podrcznika geografii, druga natomiast pochodzi z moich obserwacji lokomotyw spalinowych, z ktrych cz
zostaa wyprodukowana w Rumunii.
Przedstawione przykady s typowe.
Zaobserwowano jednak pewne sytuacje,
w ktrych rozpoznanie i przypominanie nie
chodz ze sob w parze. Omwi je za
Hunterem (1963).
1. Niewiadomy plagiat to przypominanie
bez rozpoznawania. Odtwarzam pewien
zbir informacji, przy czym jestem
przekonany, e jest on moim orygi
nalnym wytworem, a w rzeczywistoci
jest to powtrzenie (czasami bardzo
wierne) czego, co znaiem skdind.
Zjawisko takie wystpuje nie tylko
w wypadku twrczoci artystycznej,
gdzie kompozytorzy poyczaj" od
siebie motywy muzyczne czy plastycy
pewne pomysy malarskie, lecz take
w twrczoci naukowej. W y.ypadku
przywaszczenia pomysu trudno jest
stwierdzi, czy plagiat mia charakter
wiadomy, czy te nie.
2. Paramnezja. Tu mamy do czynienia
z sytuacj odwrotn w stosunku do
wczeniej opisanej - jest to rozpozna
nie bez przypominania. Wielu z nas
zapewne spotkao si z nastpujcym
zjawiskiem. Spotykamy kogo na ulicy,
kaniamy si sobie nawzajem, czasami
nawet rozmawiamy z t osob, ale nie
wiemy do koca, kim ta osoba jest.
To, e t osob znamy, to wszystko,

PSYCHOLOGIA POZNANIA
co potrafimy powiedzie na jej temat
na podstawie analizy zawartoci naszych zasobw pamiciowych. Paramnezja jest pewnego rodzaju minimum
pamiciowym i pod tym wzgldem
przypomina zjawisko mam to na kocu
jzyka".
3. Deja vu (ju widziane") jest bardzo
podobne do paramnezji, gdy tu rwnie wystpuje rozpoznanie bez przypominania. W przeciwiestwie jednak
do paramnezji poczucie znajomoci dotyczy caej sytuacji. Zjawisko to wystpuje niezbyt czsto, ale zapewne
niektrzy z Czytelnikw spotkali si
z nastpujcym lub podobnym zdarzeniem. Przyjedamy do obcego miasta, w ktrym nigdy poprzednio nie
bylimy. Wychodzimy na plac przed
dworcem i wydaje si nam, e miasto
to doskonale znamy. Co wicej, wydaje
si nam, e wiemy, co zdarzy si za
chwil. Zjawisko to ma do niesamowity charakter, przemija jednak po
kilku minutach. W staroytnoci byo
ono traktowane jako jeden z dowodw
wdrwki dusz - skoro nigdy nie byem
w tym miecie, to by moe odwiedzia
je moja dusza w jakim innym wcieleniu. Przeciwiestwem deja vu jest zjawisko jamais vu (nigdy niewidziane"),
zwane te zjawiskiem alienacji. Jest
ono faszywym rozpoznaniem sytuacji,
ktre s doskonale znane, jako sytuacji
cakowicie nowych.
Powysze uwagi wskazuj, e z jednej
strony znane s fakty mwice o cisych
zwizkach przypominania i rozpoznawania,
czy wrcz o tosamoci tych procesw,
natomiast z drugiej strony inne fakty
mwi o zdecydowanej odrbnoci przypominania i rozpoznania. Oba stanowiska
maj pewne poparcie empiryczne. Omwi

205

PROCESY MMCIOWE

kolejno dowody na rzecz kadego z nich.

Wyjdmy od stanowiska podkrelajcego
rnice.
Zwolennikami tego stanowiska s Loftus i Loftus (1976), ktrzy uwaaj, e
moemy mwi nawet o dwch rodzajach
pamici - pamici zwizanej z przypominaniem oraz pamici zwizanej z rozpozna-

niem (odpowiednio: recall memory i recognition memory). Twierdz oni, e proces

przypominania przebiega w dwch fazach,
a jedn z nich jest rozpoznanie. Schematycznie ukad tych faz przedstawiono na
rycinie 5.13. Dla wyjanienia dodajmy, e
rycina ta odnosi si do sytuacji, w ktrej
materiaem pamiciowym s sowa.

skadniki
przeszukiwania

skadniki
rozpoznawania

RYCINA 5.13 Dwufazowa koncepcja przypominania

Rozpoznawanie jest faz przypominania (rdo: Loftus, Loftus, 1976, s. 88).

206
atwo zauway, e w wypadku przypominania trzeba wykona wicej operacji
i aby sformuowa poprawn odpowied,
trzeba dysponowa liczb informacji. Natomiast w wypadku rozpoznawania wszystkie moliwe odpowiedzi s dane niejako
z gry. Kiedy spotykam kogo na ulicy
i zastanawiam si, czy ukoni si tej
osobie, czy nie, musz dokona wyboru
spord dwch moliwych reakcji. Kiedy
rozwizuj test z wyborem wielokrotnym,
dokonuj wyboru jednej z czterech proponowanych odpowiedzi.
Ze wzgldu na to, e do rozpoznania
potrzeba mniej informacji, mona oczekiwa, e rozpoznanie jest atwiejsze ni
przypominanie. Hipoteza ta zostaa wysunita w 1904 roku przez Williama
Jamesa i od tego czasu uzyskaa potwierdzenie w wielu badaniach eksperymentalnych. Tu wspomnimy o najbardziej
zadziwiajcych osigniciach rozpoznania.
Haber i Standing (1969) pokazywali badanym 2500 zdj przedstawiajcych rne
sceny. Badani nastpnego dnia w tecie
rozpoznania udzielali odpowiedzi poprawnych w 85-95% wypadkw. Inny uderzajcy przykad pochodzi z eksperymentu
Sheparda (1967). W tym eksperymencie
udao si dodatkowo wykaza, jak dugo
utrzymuj si efekty zwizane z rozpoznaniem. Shepard przebada trzy rwnowane grupy osb. Pierwszej eksponowa
540 niepowizanych ze sob sw, drugiej 612 kolorowych obrazkw, a trzeciej
612 zda. Testy rozpoznawania (obejmujce tylko cz eksponowanego wczeniej
materiau) przeprowadzono bezporednio
po ekspozycji, po upywie 2 godzin, po
3 dniach, 7 dniach i 120 dniach. Bezporednio po ekspozycji badani rozpoznawali
poprawnie okoo 909c materiau, a po upywie dwch godzin uzyskiwali wyniki niemal idealne, poniewa poprawnie rozpo-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

znawali prawie wszystkie bodce. Efekty

rozpoznawania utrzymyway si nawet po
120 dniach.
Jakie s przyczyny tej niesamowitej
sprawnoci rozpoznawania? Loftusowie
uwaaj, e w wypadku przypominania potrzebna jest mniej lub bardziej kompletna
informacja na temat pewnego obiektu lub
zdarzenia, w wypadku rozpoznawania za
niezbdna jest jedynie informacja pozwalajca odrnia waciwoci bodca, z ktrym jednostka zetkna si uprzednio,
od waciwoci nowych bodcw, ktre
towarzysz staremu", na przykad w tecie z wyborem wielokrotnym. Wynikaoby std, e w pewnych wypadkach rozpoznanie jest bardzo trudne na przykad
wtedy, kiedy odpowied poprawna jest bardzo podobna do pozostaych odpowiedzi.
Loftusowie przedstawiaj rwnie pewne argumenty o charakterze funkcjonalnym. Pokazuj oni, e nastpujce czynniki
wpywaj na przypominanie i rozpoznawanie w odmienny sposb:
1. Czsto sw. Sowa o wysokiej
czstoci s atwiej przypominane ani
eli sowa o niskiej czstoci. W wy
padku rozpoznawania wystpuje za
leno odwrotna - sowa o niskiej
czstoci s rozpoznawane atwiej ani
eli stwa o wysokiej czstoci.
2. Uczenie si zamierzone i mimowolne.
W wypadku przypominania uzyskuje
si znacznie lepsze wyniki przy uczeniu
si zamierzonym anieli przy uczeniu
si mimowolnym (na przykad wtedy,
kiedy badanym przedstawia si list
sw i poleca si wykona jakie za
danie niezwizane z zapamitywaniem,
a potem prosi si badanych o odtwo
rzenie tej listy). Przy rozpoznawaniu
uczenie si mimowolne i zamierzone s
niemal tak samo skuteczne.

PROCESY PAMICIOWE

3. Strategie uczenia si wykorzystywane

przez badanych. Wiele danych wskazuje na to, e ludzie odmiennie przetwarzaj informacje, kiedy powie si
im, e pniej bd musieli je sobie
przypomnie, albo te e bd przechodzili test rozpoznawania. W znanym
eksperymencie Tversky'ego (1973) badani byli informowani o tym, w jaki
sposb bdzie badane odtwarzanie zapamitywanego materiau. Nastpnie
u poowy badanych stosowano sposb sprawdzania zawartoci pamici
zgodny z zapowiedzi (to jest przypominanie, kiedy zapowiadano przypominanie, oraz rozpoznanie, kiedy byo
ono zapowiadane), u drugiej poowy
za sposb niezgodny z zapowiedzi.
Badani uzyskiwali lepsze wyniki wwczas, kiedy zawarto ich wiedzy kontrolowano za pomoc metody antycypowanej, ni wtedy, kiedy stosowano
metod odmienn od oczekiwanej. Wynik ten sugeruje take, e efekty zwizane z przypominaniem i rozpoznaniem
rozcigaj si na cay proces pamiciowy - ludzie po otrzymaniu informacji
o sposobie badania odtwarzania uruchamiali odmienne strategie przetwarzania
informaq"i.
Podsumowujc, trzy przedstawione
grupy danych wskazuj, e przypominanie
i rozpoznanie s zdecydowanie odmiennymi procesami, poniewa wykazuj odmienny typ wraliwoci na rne czynniki.
Rozumowanie takie byo kwestionowane przez wielu psychologw, ktrzy
uwaali, e nie mona przeprowadzi wyranej linii demarkacyjnej midzy przypominaniem i rozpoznaniem. Podkrelali
oni, e teza o wikszej trudnoci przypominania, spowodowanej koniecznoci
wykonywania dodatkowej pracy przy prze-

207
szukiwaniu zasobw pamici, nie ma charakteru bezwyjtkowego. Gdyby udao si
znale takie wypadki, w ktrych rozpoznanie jest trudniejsze od przypominania,
mona by zakwestionowa naszkicowan
na rycinie 5.13 koncepcj dwuetapowego
procesu przypominania.
Eksperyment Watkinsa (1974) wykaza, e w pewnych sytuacjach rozpoznanie
daje gorsze wyniki ni przypominanie.
Watkins stosowa pomysow procedur,
polegajc na uczeniu si par zgosek
bezsensownych. Materia dobrano w ten
sposb, e kada z tych sylab z osobna
bya sylab bezsensown, natomiast oba
czony pary tworzyy sensowne sowo, na
przykad met - ro, zeg - ar i tak dalej. W
fazie treningowej badani zapoznawali si
z tymi parami. Po zakoczeniu treningu
przeprowadzano badanie odtwarzania. W
wypadku przypominania podawano pierwsz sylab bezsensown, ktr badany
mia dopeni za pomoc drugiej. W wypadku testu rozpoznania, badany ze zbioru
dwuliterowych kocwek mia wybra te,
z ktrymi zapozna si poprzednio. W tym
eksperymencie rozpoznanie dawao gorsze
wyniki ni przypominanie. Identycznych
wynikw dostarczy oparty na podobnej
procedurze eksperyment Watkinsa i Tulvinga (1975). Badani w tym eksperymencie uczyli si par, ale tym razem byy to
pary sw. I znw przypominanie okazao
si atwiejsze od rozpoznawania.
Opierajc si na wynikach tego eksperymentu oraz na wynikach wasnych bada, Tulving (1976) zakwestionowa dwufazow koncepcj przypominania. Twierdzi
on, e zarwno przypominanie, jak i rozpoznanie s procesami jednofazowymi i obejmuj bardzo podobne elementy skadowe.
W gruncie rzeczy - powiada Tulving - rnica midzy przypominaniem i rozpoznaniem sprowadza si do rnicy metod sto-

208
sowanych do badania odtwarzania, a nie do
rnic w obrbie procesw pamiciowych.
Trudno takiemu rozumowaniu odmwi
susznoci, lecz nadal spraw otwart pozostaje wyjanienie tego, dlaczego raz to
przypominanie daje lepsze efekty, a innym
razem (i to znacznie czciej) - rozpoznanie. By moe rozwizanie tego problemu
tkwi w wykorzystaniu odmiennych strategii, zapewniajcych dostp do materiau
zarejestrowanego w pamici na podstawie
odmiennych wskanikw czy kryteriw.
Tulving stworzy wasn koncepcj odtwarzania, ktr nazwa koncepcj synergistycznego uwiadamiania (1983). Koncepcja ta nawizuje do idei ladu pamiciowego i jest rozwiniciem jego koncepcji faz procesu pamiciowego, omwionej
w rozdziale 4 (por. ryc. 4.1). Istota odtwarzania polega na tym, e czowiek potrafi
zintegrowa informacj zawart w ladzie
pamiciowym, odnoszc si do pewnych
aspektw bodca, z informacj zawart
we wskazwce, jak otrzymuje, kiedy inicjuje proces odtwarzania. Prowadzi to do
uwiadomienia sobie niektrych aspektw
pierwotnego bodca. Przypominanie i rozpoznawanie s procesami niemal identycznymi, a jedyna rnica tkwi we wskazwkach dla procesu odtwarzania - przy
rozpoznawaniu s one kopiami informacji,
odnoszcymi si do niektrych aspektw
zapamitywanego bodca. Tulving w przeciwiestwie do zwolennikw dwufazowych
koncepcji odtwarzania uwaa, e proces
zapamitywania i odtwarzania nie musi
wiza si z aktywacj sieci semantycznych.
Na rycinie 5.14 przedstawiamy schemat procesu odtwarzania. atwo zauway, e jest to rozwinicie i modyfikacja
ryciny 4.1.
Na rycinie 5.14 znajduj si trzy kolumny zjawisk. Pierwsz stanowi zdarze-

PS/CH0U3GIA POZNANIA

nia obserwowalne. Zdarzenia uruchamiaj

pewne nieobserwowalne procesy, ktre
potrafimy opisywa za pomoc terminw
teoretycznych. Procesy te prowadz do
uruchomienia pewnych stanw umysowych. Koncepcja Tulvinga jest zarazem
koncepcj zapamitywania, jak i odtwarzania. Przeanalizujmy cay proces na przykadzie. Wyobramy sobie, e zostaem
ostro skarcony jako dziecko. Zdarzenie to
zostawio lad pamiciowy, ktry musia
zosta jako powizany z tym, co Tulving
okrela mianem rodowiska poznawczego.
Przykadowo, zdarzenie to zostaje poczone z tym fragmentem wiedzy na temat
siebie, ktra stwierdza, e jestem do niczego, a na dodatek jestem niegrzeczny.
lad ten nastpnie jest rekodowany, kiedy
dociera do mnie jaka inna informacja,
stwierdzajca na przykad, e biegam wolniej od innych chopcw. Wtedy, kiedy odbieram wskazwk dotyczc odtworzenia
pierwotnego zdarzenia, na przykad kiedy
w czasie terapii odpowiadam na pytanie,
jak wspominam swoje dziecistwo, dochodzi do procesu uwiadamiania sobie, ktry
jest konsekwencj zintegrowania informacji zawartej w pytaniu z informacj zawart
w pierwotnym ladzie pamiciowym. To
uwiadomienie przechodzi w doznanie odtwarzania: w odtworzeniu wykorzystuj
tylko niektre fragmenty zapisanych informacji - nie wszystkie s dostpne,
a poza tym uwzgldniam kontekst, w jakim
ujawniana jest informacja.
Analogiczny proces wystpuje przy wydobywaniu informacji zawartych w pamici
semantycznej. Tulving podkrela, e przy
zapamitywaniu informacja musi zosta
zintegrowana ze rodowiskiem poznawczym, czyli - uywajc innych terminw
- informacja musi zosta zasymilowana
z dotychczasowym dowiadczeniem. Czasami ten proces integrowania informacji

209

PROCES/ PAMICIOWE

Zdarzenia obserwowalne

Procesy

Stany

RYCINA 5.14 Proces odtwarzania w wietle koncepcji Tulvinga (1983)

Odtwarzanie jest wynikiem interakcji informacji zawartych w ladzie pamiciowym z informacjami dostarczanymi przez
pytania kierowane pod adresem pamici.

jest trudny, poniewa nowa informacja

rni si od rodowiska poznawczego".
Bliej bdzie mowa o tym w rozdziale 6.
Na zakoczenie warto wspomnie jeszcze o tym, e w wietle opisanej koncepcji
mona zrozumie zasad specyficznoci
kodowania, sformuowan w 1973 roku
przez Tulvinga i Thomsona. Zasada ta

gosi, e odtwarzanie jest tym atwiejsze, w im wikszym stopniu sytuacja odtwarzania przypomina sytuacj kodowania,
czyli sytuacj zapamitywania (Tulving,
Thomson, 1973). Zasada ta ma olbrzymie konsekwencje praktyczne. Pozwala
ona zwikszy efektywno odtwarzania dotyczy to zarwno materiau szkolnego",

210
jak i informacji dotyczcych osobistej przeszoci i przechowywanych w pamici
autobiograficznej. Powrmy do przedstawionego wczeniej przykadu: terapeuta
moe mnie poprosi o wyobraenie sobie
miejsca, w ktrym zostaem skarcony, albo
0 wyobraenie sobie wasnego ubrania
1
tak dalej. Takie wyobraenia
pozwalaj na
wejcie w sytuacj pod pewnymi wzgl
dami podobn do sytuacji pierwotnego
kodowania informacji, a to z kolei pozwoli
na przypomnienie sobie znacznie wikszej
puli informacji z przeszoci.
Racjonalne wykorzystanie zasady specyficznoci kodowania pozwala zwikszy
sprawno pamici i odtwarza takie informacje, ktre pozornie zostay utra-

PS/CHOMGIA POZNANIA

cone. Warto jednak doda, e sytuacje

odtwarzania informacji znajdujcych si
w pamici zwykle bardzo rni si
od sytuacji, w ktrych informacje te
byy zapamitywane. Przykadowo, egzamin rzadko przypomina sytuacj, w ktrej
si do niego przygotowywalimy. Przenoszenie notatek z jednej sytuacji do
drugiej moe by pomocne nawet wtedy,
kiedy do nich nie zagldamy. Ale rwnie
skuteczne moe by przyniesienie maskotki, ktra towarzyszya nam w trakcie
uczenia si. Nie wzbudza ona podejrze
egzaminatora, ale jej wad jest to, e
nie moe by ona dla nas desk ratunku, kiedy egzaminator si na chwil
odwrci.

Pami autobiograficzna

6.1. Wprowadzenie - czym jest pami autobiograficzna

Pojcie pamici autobiograficznej ma swj
rodowd w pracy Tulvinga (1972, 1983,
1984) powiconej pamici epizodycznej.
Koncepcj t omwilimy szczegowo
w paragrafie 4.3.2., a w tabeli 4.3 pami
epizodyczna zostaa porwnana z pamici semantyczn. Pami autobiograficzna
jest rwnie przedmiotem zainteresowania psychologw osobowoci czy psychologw klinicznych, ale ich prace dotycz
przede wszystkim zawartoci pamici autobiograficznej u konkretnych osb. Pami autobiograficzna ma due znaczenie dla procesu diagnozy osobowoci, jest
take przedmiotem oddziaywa terapeutycznych. Piknie wyraaj to Healy i Williams (1999), ktrzy pisz, e Psychoterapia jest leczeniem wspomnie" (s. 229).
Prace psychologw poznawczych z kolei
pozwalaj ujawni oglne mechanizmy odpowiedzialne za dziaanie tej pamici.
Wbrew pozorom dokadne okrelenie,
czym jest pami autobiograficzna, to
sprawa do trudna. Najprociej byoby
stwierdzi, e pami autobiograficzna
to dotychczasowe dowiadczenie yciowe.
Przy takim rozumieniu w skad pamici
autobiograficznej wchodziaby pami niedeklaratywna, czyli na przykad znajomo
jzykw obcych, umiejtno prowadzenia

samochodu, jazdy na nartach (zdolnoci

proceduralne) czy lk przed pajkami (klasyczny emocjonalny odruch warunkowy).
Takie rozumienie pamici autobiograficznej jest zbyt szerokie i cho psychologowie
akceptuj tez Squire'a (1986, 1993) o istnieniu deklaratywnej i niedeklaratywnej
formy pamici, to jednak trudno byoby
odnie ten podzia do pamici autobiograficznej.
Gdybymy rozumieli pami autobiograficzn jako wszelkie dowiadczenia nabyte w cigu ycia jednostki, to musielibymy za t pami uzna dowiadczenia
emocjonalne, do ktrych jednostka nie
ma wiadomego dostpu. Problemy, jakie
si pojawiaj przy utosamianiu pamici
autobiograficznej z dotychczasowym dowiadczeniem yciowym, mona zilustrowa, odwoujc si do studium wypadku
przedstawionego przez Perry'ego (1999).
Fragmenty tego studium opisano w ramce
6.1.
Proponuj, aby w niniejszej pracy zastosowa nastpujce rozumienie poj
podstawowych. Pami autobiograficzna
to pami deklaratywna odnoszca si
do wasnej przeszoci. Pami, zgodnie
z tym, co napisalimy w rozdziale 4,
moemy traktowa zarwno jako pewn

212

P&CHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 6.1
Studium dotyczy trzyletniego chopca,
ktry byl wiadkiem zamordowania
swojej osiemnastomie siecznej siostry
przez opiekunk. Chopiec po dwch
miesicach pobytu w klinice zaprzyjani si z personelem oraz z innymi
dziemi. Byl do pogodny i przyjanie nastawiony do innych. Bawi si

zarwno z personelem, jak i z innymi dziemi. Jednego dnia zarejestrowano fizjologiczne wskaniki pobudzenia emocjonalnego w trakcie
zabawy, a potem w czasie czciowo
strukturalizowanego wywiadu rozmawiano z nim o sprawach do obojtnych, a nastpnie zaczto zada-

RYCINA 6.1 Zapis pobudzenia fizjologicznego chopca po traumie, w rnych czciach

rozmowy i zabawy

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

213

RAMKA 6.1 Cd.

wa oglne pytania dotyczce siostry.

Na rycinie 6.1 przedstawiono zapisy
zmian poziomu ttna w czasie zabawy
i wywiadu.
W czasie zabawy chopiec byt rozluniony i wesoy, a jego pobudzenie fizjologiczne stopniowo si zmniejszao.
Kiedy rozpocz si wywiad, ttno
nieco wzroso, ale chopiec nadal byt
umiechnity i zachowywa si odpowiednio do wieku. Kiedy zadano bezporednie pytania dotyczce siostry,
nastpi dramatyczny wzrost ttna,
a potem zaczto ono spada, by osizdolno do rejestrowania i odtwarzania
zdarze z osobistej przeszoci, jak te
jako proces rejestrowania i odtwarzania
tych dowiadcze. Dowiadczenie yciowe
bdziemy traktowali jako pojcie szersze
- zawiera ono zarwno elementy deklaratywne (czyli pami autobiograficzn),
jak i elementy niedeklaratywne, a wic
pewne zdolnoci, umiejtnoci czy lady
przeytych niegdy emocji, ktre w chwili
obecnej nie s dostpne wiadomoci.
Pami o naszej osobistej przeszoci stanowi reprezentacj zbioru zdarze,
ktre maj nastpujce waciwoci (Maruszewski, 2000 c):
1. S uporzdkowane sekwencyjnie. Uporzdkowanie w czasie moe mie charakter liniowy, ale sekwencje mog
wchodzi w skad hierarchii (Schooler,
Hermann, 1992; Conway, Rubin, 1993).
Pamitam, e najpierw kupiem sobie
radio, a potem telewizor. Wynikao
to std, e radio byo zdecydowanie
tasze, wic mogem je kupi wtedy,

gnc poziom zbliony do tego, jaki wystpowa w obojtnej czci wywiadu.

Pojawia si znaczna zmiana zachowania chopca. Przesta si bawi, przesta reagowa na bodce zewntrzne,
nie nawizywa kontaktu wzrokowego.
Nie potrafi poda adnych informacji
na temat siostry, ani te nie przypomina" sobie traumatycznego zdarzenia, ktrego byt wiadkiem. Zdarzenie
to musiao jednak zosta przez niego
zarejestrowane, czego dowodem s
olbrzymie zmiany w zakresie pobudzenia emocjonalnego.
kiedy pracowaem dorywczo, natomiast
telewizor kupiem dopiero wwczas,
kiedy miatem sta prac.
2. Zdarzenia te s datowane, to jest maj
pewn lokalizacj czasow. Lokalizacja
ta moe by okrelana mniej lub bar
dziej dokadnie. Ludzie posuguj si
rnymi miarami czasu przy datowaniu
zdarze. Datowanie dokadne pochania
due zasoby pamici, dlatego te sto
sowane jest do rzadko - ludzie wy
korzystuj je w odniesieniu do zdarze
bardzo wanych (takich jak lub, roz
wd, urodziny dziecka czy osignicie
jakiego specjalnego sukcesu zawodo
wego). W innych wypadkach stosuje si
datowanie mniej dokadne (na przykad
To si dziato na pocztku mojej pracy
w X"); zalet takiego datowania jest
to, e pochania ono znacznie mniejsze
zasoby pamici (Maruszewski, w dru
ku a).
3. Zdarzenia tworzce sekwencje maj pe
wien sens dla jednostki. Dziki znajo
moci tego sensu jednostka moe uzu-

214
pelnia pewne brakujce elementy ze
swej przeszoci, przypominajc sobie
na przykad to, na czym jej szczeglnie
zaleao w jakim momencie tej przeszoci. Ten sens ma due znaczenie dla
uksztatowania si poczucia tosamoci
oraz dla pojawienia si pozytywnej samooceny.
4. Zdarzenia te odnosz si do Ja. Inaczej mwic, jednostka musi je traktowa jako dotyczce jej wasnej osoby.
Zdarzenia zapisywane w pamici autobiograficznej nie musz by zdarzeniami, w ktrych jednostka odgrywaa centraln rol. Wiele osb pamita strajki i powstanie Solidarnoci w 1980 roku jako silne osobiste
przeycie, cho osoby te nie musiay
ani uczestniczy w tych strajkach, ani
te tworzy zwizku zawodowego. Na
znaczenie tego aspektu pamici autobiograficznej zwraca uwag Brewer
(1996). Niektrzy badacze posuguj
si nawet terminem pami osobista
(personal memory), a nie terminem pami autobiograficzna (Franklin, Holding, 1977; Nigro, Neisser, 1983) albo
terminem pami zdarze osobistych
(White, 1982).
W pamici autobiograficznej mog znajdowa si zarwno dane o charakterze
semantycznym, jak te dane o charakterze epizodycznym. Te pierwsze dotycz
faktw z osobistej biografii, te drugie
- cigw zdarze, w ktrych jednostka
uczestniczya bd jako aktor, bd jako
obserwator.
Badacze zajmujcy si pamici autobiograficzn (Rubin, 1996) stwierdzaj, e
wystpuje ona w postaci narracji, czyli
historii przedstawiajcych cigi zdarze.
Faktycznie narracje stanowi dominujc
cz pamici autobiograficznej. W pa-

PS/CHOWGIA POZNANIA
mici tej znajduj si jednak - na co
wskazywalimy wczeniej - informacje na
temat faktw. Tak informaq jest na przykad informacja o wasnym imieniu czy nazwisku lub informacja na temat wasnych
cech w przeszoci. Mog na przykad
pamita o tym, e byem kiedy osob
bardzo niemia; mog nie pamita specyficznych epizodw, w ktrych ujawniaa
si ta niemiao, cho oczywicie mog
sobie takie epizody przypomnie. Jednake
epizody te przypominane s wtrnie, na
przykad wtedy, kiedy kto poprosi mnie
o uzasadnienie stwierdzenia, e jestem
osob niemia. Epizody te nie musiay
wystpowa rzeczywicie w mojej przeszoci - mog by tylko racjonalizacj,
ktra broni wygoszonej tezy.
W pamici autobiograficznej informacje
mog by kodowane we wszystkich trzech
rodzajach kodw, ktre wyrnilimy w naszych wczeniejszych pracach (Maruszewski, cigaa, 1995, 1998), a wic w kodzie
obrazowym, werbalnym i abstrakcyjnym.
Cytowany wczeniej Rubin (1996) powiada, e pami autobiograficzna jest
szczeglnie bogata w dane obrazowe. Nasze wspomnienia wypenione s obrazami
wanych zdarze z naszego ycia. Obrazy
te mog by mniej lub bardziej wyraziste,
ale czowiek ma zazwyczaj silne poczucie
ich naocznoci. Nieco ostroniejsze stanowisko zajmuje Conway (1996), ktry
twierdzi, e wystpowanie elementw obrazowych uzalenione jest od wieku" informacji. Powoujc si na badania Linton
(1975), uwaa on, e informacje mode",
majce nie wicej ni dwa lata, zawieraj
wiele danych obrazowych, natomiast informacje stare", liczce ponad dwa lata,
przechowywane s w formie schematowej.
Z takiego schematu mona wygenerowa
obraz, ale sam obraz nie jest przechowywany w pamici - jest on traktowany

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

jako egzemplifikacja schematu. Z tego te

wzgldu moe by cakowicie rny od
rzeczywistoci, szczeglnie wtedy, kiedy
zapamitane zdarzenie byo rne od zdarzenia typowego.
Dane werbalne to rozmaite dane identyfikacyjne, takie jak imi, nazwisko i data
urodzenia. S one bardzo odporne na
zmiany, o czym wiadcz historie tajnych
agentw, ktrzy ze wzgldu na swoj
prac musz czsto zmienia tosamo.
Musz oni tak opanowa swoj tosamo,
aby efekty tego uczenia si byy trwae
i odporne na zakcenia; cho czowiek
taki pamita, kim kiedy by, nie moe
ujawnia swojej prawdziwej tosamoci,
a wolno mu ujawnia tylko t now.
Wreszcie dane abstrakcyjne to te
wszystkie informacje, za ktrych pomoc
jednostka stara si zrozumie wasn biografi. W pamici autobiograficznej obok
faktw wystpuj ich interpretacje. Czowiek bardzo czsto myli fakty z ich interpretacjami, ktre mog mie charakter obronny. Lista rnych znieksztace,
ktre maj chroni ego, jest bardzo duga.
Ludzie zazwyczaj nie zdaj sobie sprawy
z tego, e to, co wydaje im si oczywiste, wcale takie nie jest dla innych
osb. Inne osoby mogy przecie te same
fakty zinterpretowa w odmienny sposb.
Psychoterapeuci bardzo czsto spotykaj
si z tak sytuacj, w jakiej pacjent czy
klient tworzy interpretacje zdarze, ktre
staj si rdem rozmaitych zaburze.
Bardzo wan waciwoci pamici
autobiograficznej jest jej zwizek z emocjami. Informacje zarejestrowane w tej
pamici s oznakowane emocjonalnie; ludzie do sabo pamitaj te informacje
z wasnej przeszoci, ktre nie s oznakowane. Wskazuj na to nie tylko obserwacje
kliniczne, lecz take liczne badania empiryczne. Przykadowo Stawiska (2000),

215
prowadzc badania za pomoc metody pamitnikw, stwierdzia, e ponad 73,9%
zdarze zarejestrowanych przez osoby
badane to zdarzenia oznakowane emocjonalnie. Tylko 26,1% stanowiy zdarzenia nieoznakowane. Wrd zdarze oznakowanych emocjonalnie lekk przewag
czstoci wystpowania uzyskay zdarzenia pozytywne (37,6%) nad negatywnymi
(34,3%).
Kolejna z wanych waciwoci pamici autobiograficznej to jej zaleno
od wieku" informacji. Zupenie inaczej
pamitane s informacje wiee, dotyczce
niedawnych zdarze, inaczej za informacje dotyczce zdarze odlegych w czasie. Rnice midzy starymi i wieymi
wspomnieniami to nie tylko rnice dokadnoci i konkretnoci. To take rnice
zwizane z inn form przechowywania
informacji. Informacje wiee mog by
przechowywane w postaci do literalnego
zapisu jakiego zdarzenia, opisu naadowanego emocjonalnie (jeli oczywicie samo
zdarzenie byo naadowane emocjonalnie),
natomiast informacje dotyczce zdarze
odlegych w czasie zapisywane s w formie
schematowej, a znak emocjonalny zdarzenia moe by mniej wyrazisty. W pewnych specyficznych wypadkach znak ten
moe ulec odwrceniu. Mczyni czsto wspominaj okres suby wojskowej
jako okres przygody, okres rodzenia si
mskich przyjani, okres pijatyk i tak
dalej, cho faktycznie by to okres bardzo powanych wyzwa adaptacyjnych, nasycony wieloma emocjami negatywnymi
i tumion agresj. Co wicej, informacje
dotyczce zdarze starych ulegaj licznym modyfikacjom w wyniku wielokrotnego odtwarzania wspomnie. Opowiadajc historie z wasnego ycia, ludzie mog
modyfikowa je tak, aby byy ciekawsze,
bardziej akceptowane przez audytorium,

216
by ich samych przedstawiay w lepszym
wietle. W efekcie ludzie zaczynaj odtwarza poprzednio opowiedzian histori,
a nie zdarzenie pierwotne.
Wiele dyskusji budzi to, czy pami
autobiograficzna jest wycznie pamici
wiadom, czy te naley dopuci istnienie nieuwiadamianych form tej pamici.
Brewer (1996) zakada, e pami autobiograficzna jest pamici wiadom. Uwaa
nawet, e zamiast terminu pami autobiograficzna lepiej stosowa termin pami wspomnieniowa. Takie rozwizanie
utosamia pami autobiograficzn z tym,
co jednostka potrafi przywoa w postaci
wspomnie. Jest to oczywicie rozwizanie wygodne z punktu widzenia badacza,
poniewa moe on ograniczy si tylko
do tego, co zostao odtworzone w formie
wspomnie. Jednake wi si z tym
powane ograniczenia:
a) nie uwzgldnia si tego, e pami
oprcz fazy odtwarzania ma faz zapa
mitywania i przechowania;
b) niektre informacje z przeszoci mog
by odtwarzane w odmienny sposb ni
wspominanie; na przykad w badaniach
nad amnezj okazywao si, e sku
teczne jest siganie do technik akty
wizowania pamici ukrytej (Schacter,
1996);
c) skoro ograniczamy si tylko do ba
dania wspomnie, to trudno podnie
problem trafnoci pamici autobiogra
ficznej; trudno na przykad odrni
konfabulacje od wspomnie zdarze
rzeczywistych.
Tu przyjmujemy, e pami autobiograficzna jest zasadniczo pamici wiadom, cho istniej sytuacje, w ktrych
wiadomy dostp do jej zawartoci jest
utrudniony lub wrcz niemoliwy. Dostp
do zawartoci pamici moe realizowa

PSYCH0U3GIA POZNANIA

si nie tylko poprzez odtwarzanie narracji

z wasnego ycia, lecz take na inne sposoby, na przykad poprzez rozpoznawanie
(rozpoznawanie kogo jako osoby znanej)
czy poprzez odtwarzanie okolicznoci jakiego zdarzenia (wiem, e wtedy bya
pikna pogoda).
Cho pami autobiograficzna jest specyficznym rodzajem pamici, to jednak
nadal pozostaje pamici, a nie myleniem
czy tworzeniem interpretacji. Pojawia si
ona stosunkowo pno w rozwoju filogenetycznym (Tulving, 1985). Tulving twierdzi, e najwczeniej pojawia si pami
proceduralna, potem na niej nadbudowuje
si pami semantyczna, a najpniej pami epizodyczna. Jak sugeroway wczeniejsze uwagi, pami autobiograficzna
to wanie gwnie pami epizodyczna.
Dostpne dane empiryczne wskazuj, e
pewne formy pamici autobiograficznej
wystpuj tylko u naczelnych. Jedynie
u naczelnych pojawiaj si zalki poczucia tosamoci, ktre pozwalaj traktowa wspomnienia rozmaitych zdarze
jako wasne i tylko wasne dowiadczenia"
(Gallup, 1970, 1979). Badania tego autora
pokazay, e na przykad szympansy potrafiy traktowa odbicie w lustrze jako obraz
siebie, a nie jako obraz innej mapy, wykonujcej te same ruchy. Charakterystyczne
byo to, e taka reakcja wystpowaa tylko
u szympansw, natomiast nie spotykano jej
u innych map (na przykad u gibonw).
Warto wic podkreli, e pami autobiograficzna moe wystpi u czowieka
dopiero na takim etapie rozwoju, gdy zaczyna si ksztatowa poczucie tosamoci
i poczucie odrbnoci Ja. Kiedy poczucie takie jeszcze nie zostao uksztatowane, mamy do czynienia z protopamici - jednostka pamita pewne zdarzenia,
ale nie wie ich z wasn osob. Piszemy tu jednostka", a nie dziecko", po-

217

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

niewa protopami autobiograficzna

moe wystpowa u specyficznej kategorii osb dorosych, a mianowicie u osb
z zaburzeniami poczucia tosamoci. Na
przykad u osb, ktre przeyy traum,
pojawia si dysocjacja, czyli rozszczepienie,
w ktrej wyniku jednostka traktuje rozmaite zdarzenia tak, jak gdyby nie byy one jej
wasnymi dowiadczeniami. Osoby torturowane (na przykad mnisi tybetascy) opisuj swoje przeycia tak, jak gdyby przydarzyy si one innej osobie. Podczas tortur

mnisi potrafili si odseparowa od wasnego ciaa i oglda sytuacj z zewntrz.

Skoro tak byo, to ich pami jest pamici
wiadka tortur, a nie pamici ofiary.
Ten ostatni wtek - rozwijany w dalszych czciach ksiki - wskazuje na
to, e analiza pamici autobiograficznej
z punktu widzenia psychologii poznawczej jest niewystarczajca. Musimy w tej
analizie uwzgldni osob posiadacza tej
pamici, ktry moe posiadane dane wykorzystywa w bardzo zrnicowany sposb.

6.2. Metody badania pamici autobiograficznej

Opracowano wiele metod badania tej pamici, ale wiele z nich nie rozwizuje
problemu okrelania trafnoci tej pamici.
Kiedy ludzie przypominaj sobie rne
zdarzenia z przeszoci, pojawia si pytanie, czy zdarzenia te faktycznie miay
miejsce, a jeli tak, to czy poprawnie
zostay odtworzone ich szczegy. Poniewa pami autobiograficzna ma charakter
osobisty, trudno zweryfikowa, czy informacje na temat przeszoci badanego s
prawdziwe i dokadne. Badacz w tej pamici - w przeciwiestwie do psychologa
eksperymentalnego - nie moe przygotowa materiau do zapamitania. Materia
ten przygotowuje samo ycie, przy czym
decyzje, motywy, pragnienia i dziaania
badanego wpywaj na to, co mu si w tym
yciu przydarza.
Metody badania pamici autobiograficznej dostarczaj informacji o rnych jej
aspektach. Pierwsze metody powstay
w XIX wieku, natomiast poczynajc od
lat siedemdziesitych XX stulecia zaczto
tworzy wiele nowych technik, dostarczajcych coraz wikszej liczby informacji,
a take coraz bardziej precyzyjnych informacji.

6.2.1. Metoda
swobodnych skojarze Galtona

Galton skonstruowa t metod w 1883

roku (Baddeley, 1993). Polega ona na
tym, e podaje si czowiekowi jakie
sowo i prosi si go o podawanie skojarze z tym sowem. Na przykad, podaje si sowo plaa", proszc o podanie tego, co kojarzy si z pla. Jeli
czowiekowi przypomni si jakie zdarzenie, ktre miao miejsce na play, to
zazwyczaj stara si je opisa mniej lub
bardziej dokadnie. W technice tej nie
prosi si wprost o podawanie zdarze,
tote czsto badani mwi na przykad
o skojarzeniach natury oglnej, typu plaa
- piasek - ciepo" . Odtwarzaj czasami
obrazy pla, ktre widzieli w rzeczywistoci lub na obrazach. Poniewa metoda
ma charakter otwarty, moe si zdarzy,
e podawane sowa nie bd wyzwalay
wspomnie autobiograficznych, ale ujawni zawarto pamici semantycznej czy
wzrokowej. Poza tym otwarty charakter tej
metody sprawia, e ludzie mog przywoywa zarwno zdarzenia z bardzo odlegej
przeszoci, jak i zdarzenia bardzo wiee.

218

PSfCHOLOGIA POZNANIA

Co wicej, mog przypomina sobie zdarzenia bardzo nietypowe, ktre wystpiy

tylko raz w ich yciu, a nie zdarzenia,
ktre s reprezentatywne dla ich przeszoci.
Technika Galtona w swojej klasycznej postaci stosowana jest do rzadko,
ale podjto prby jej modyfikacji, tak
by zmniejszy trudnoci wynikajce z jej
otwartego charakteru.
6.2.2.
Metoda kierowanych skojarze
Crowitza i Schiffmana
Jest to modyfikacja techniki Galtona, opracowana w 1974 roku (Crowitz, Schiffman, 1974). Badany otrzymuje list sw
przygotowanych przez eksperymentatora.
W przeciwiestwie do techniki Galtona
podaje si instrukcj mwic o tym, e
jest to metoda, ktra suy do badania
pamici zdarze z ycia jednostki. Badacz
kadzie nacisk na to, by przywoywa specyficzne zdarzenia z osobistej przeszoci
badanego, a nie podawa informacje o charakterze oglnym, typu w czasie kadych
wakacji opalaem si na play" (Crowitz,
Quina-Holland, 1976). Jeli badany podaje
takie informacje oglne, to zachca si
go, by myla tak dugo, a przyjdzie mu
do gowy jakie specyficzne zdarzenie.
Naley jednak pamita o tym, e im
bardziej cofamy si w przeszo, tym
mniej szczegw znajduje si w opisach
zdarze i tym bardziej oglne i schematyczne staj si wspominane zdarzenia.
Zwracalimy na to uwag w poprzednim
paragrafie.
Metoda Crowitza i Schiffmana jest bardzo czsto wykorzystywana we wspczesnych badaniach nad pamici autobiograficzn. Pozwala ona uzyskiwa dane

w pewnym stopniu standaryzowane, ale

jednoczenie s to dane osobiste, specyficzne dla danej jednostki.
6.2.3.
Metoda pamitnikw
Rwnie i ta metoda ma swj rodowd
w pomyle Galtona. Pierwsze badanie nad
wspomnieniami osobistymi nosi nazw
techniki niadania" . Polega ona na tym,
e staramy si odtworzy wygld stou
w czasie niadania danego lub poprzedniego dnia. Prosi si czowieka nie tylko
o podanie potraw, jakie znajdoway si na
stole, ale take o okrelenie pooenia
innych rzeczy. Gdy Czytelnik zechce wykona takie zadanie i przywoa wygld
stou poprzedniego dnia, okae si, e nie
jest ono wcale takie atwe. Pamitamy,
e na stole znajdowaa si kawa (zawsze
na niadanie pijemy kaw), bulki, ale czy
leaa tam yeczka albo talerz pozostawiony przez kogo, kto zjad niadanie
wczeniej? Czy na stole leaa gazeta lub
jaki magazyn? Jeli tak, to z ktrego
dnia? Kiedy prbujemy odpowiedzie na te
pytania, przekonujemy, si jak zoone jest
to zadanie.
Metod Galtona mona rozwin w celu
sprawdzenia, czy ludzie pamitaj to, co
robili danego dnia. Aby dysponowa niezalenymi informacjami na ten temat, naley poprosi czowieka o zapisanie tego,
co robi. Metod pamitnikw posuyo
si kilku psychologw, ktrzy badali wasn pami (Linton, 1975; White, 1982;
Wagenaar, 1986). Opiszemy pokrtce ich
badania, zwracajc uwag na ewolucj tej
metody.
Marigold Linton bya pierwsz badaczk, ktra podja si prowadzenia
pamitnika. Nie zapisywaa wszystkiego,
co zdarzyo si w danym dniu, ale wy-

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA
bieraa z danego dnia dwa lub wicej
zdarze i kade z nich zapisywaa na
osobnej karteczce. Po jednej stronie kartki
zamieszczaa krtki opis zdarzenia oraz
liczb wybran z tablicy liczb losowych,
natomiast na stronie odwrotnej wpisywaa dat oraz oceny danego zdarzenia
na kilku skalach szacunkowych. Byy to
midzy innymi skale wyrazistoci, pobudzenia emocjonalnego oraz wanoci danego zdarzenia. Nastpnie wrzucaa karteczki do pudeka, do ktrego ju nie
zagldaa. Po upywie kadego miesica
Linton otwieraa pudeko, losowaa z niego
pewn pul karteczek, tasowaa je, w nastpnie dzielia na dwa stosy. Z kadego
braia po jednej karteczce, czytaa opisy
i staraa si odgadn, ktre z tych zdarze miao miejsce wczeniej. Nastpnie staraa si odtworzy daty tych zdarze.
Linton zapisywaa zdarzenia przez
okres dwch lat. Przez sze lat staraa si
sprawdzi, jak dokadnie pamita zapisane
zdarzenia. Wyniki jej bada przedstawiono
na rycinie 5.12 w ramce 5.8. Poniewa Linton losowaa karteczki z caej puli zapisanych wczeniej, a odstpy czasowe midzy
zdarzeniami byy rnej dugoci, zadania
dotyczce porwnania czasu wystpienia
tych zdarze byy niejednakowo trudne.
Zadanie byo bardzo trudne, gdy zapisane
zdarzenia ssiadoway ze sob w czasie,
natomiast gdy byy one od siebie oddzielone duym przedziaem czasu, stawao si
relatywnie atwiejsze.
Metoda Linton ma dwie wady. Po
pierwsze, bardzo trudno zdefiniowa, czym
jest zdarzenie. Zdarzeniem moe by na
przykad zjedzenie obiadu poza domem,
albo te zjedzenie obiadu w restauracji
Montmartre przed wizyt w muzeum. Oba
zdarzenia opisane s niejednakowo dokadnie i dlatego drugie zdarzenie atwiej

219
jest odtworzy. Linton badaa sam siebie
i po pierwszym miesicu bada moga na
wasnej skrze odczu, do czego prowadzi
oglnikowe opisywanie zdarze. Gdy metod t bada si inne ni sam badacz osoby,
moe to prowadzi do trudnoci. Natkna
si na nie Stawiska (2000), ktra poprosia
o prowadzenie pamitnikw dwie osoby
poza ni sam. Okazao si, e jako zdarzenia byy zapisywane takie rzeczy, jak
Dzisiaj nic si nie zdarzyo. Wszystko
po staremu" i tym podobne. Po drugie,
metoda ta pozwala sprawdzi, czy badani
pamitaj tylko jedn waciwo zdarzenia, a mianowicie jego lokalizacj czasow.
Linton przecie przypominaa sobie to,
ktre z dwch zdarze wystpio wczeniej. Tymczasem w pamici autobiograficznej zapisywane s rwnie inne informacje ni czasowa lokalizacja zdarzenia.
Pomys Linton zosta zmodyfikowany
przez dwch kolejnych badaczy, ktrzy
take posugiwali si pamitnikami. Kady
z nich nieco ulepszy procedur, aczkolwiek adnemu nie udao si namwi do
badania innej osoby poza sob samym.
White (1982) przez okres roku zapisywa codziennie po jednym zdarzeniu.
Kade zdarzenie byo opisane na jednej
duej i jednej maej kartce. Kartk du
otwierao zdanie gwne, zawierajce charakterystyk zdarzenia w jednej linii. Poniej znajdowa si bardziej szczegowy
opis tego zdarzenia w kilku wierszach.
Nastpn cz stanowi opis zdarzenia
w postaci ocen na jedenastu skalach szacunkowych. W dolnej czci kartki znajdowa si zbir przymiotnikw. White zakrela te przymiotniki, ktre opisyway stan
emocjonalny w momencie zajcia danego
zdarzenia.
White stara si kontrolowa zapisywane zdarzenia. Mniej wicej w poowie
wypadkw stara si zanotowa zdarzenia

220
zwykle i powszednie, a w drugiej poowie
zdarzenia, ktre odbiegay od szarej codziennoci. Zdawa sobie spraw z tego,
e metoda pamitnikw pociga za sob
konieczno silnej selekcji rejestrowanych
zdarze, poniewa spord wszystkich,
jakie miaty miejsce danego dnia, naleao wybra tylko jedno (jak w jego wasnym badaniu) albo dwa (jak w badaniu
Linton).
Na maej kartce zapisywa zdanie
gwne" zawierajce oglny opis zdarzenia, wraz z dat, miejscem i godzin
zdarzenia. Nastpnie obie kartki wrzuca
do pudeka, w ktrym spoczyway a do
momentu rozpoczcia fazy odtwarzania.
Odtwarzanie rozpoczynao si w siedem miesicy po zakoczeniu pisania pamitnika. Asystent wyjmowa z pudeka
mae kartki i tasowa je. White czyta
zdanie gwne i ocenia na skali szacunkowej, jak dokadnie pamita dane zdarzenie. Po dwch dniach - znw tylko
na podstawie zdania gwnego - stara
si odtworzy dat i miejsce zdarzenia.
Po dwch kolejnych dniach asystent informowa go o miejscu danego zdarzenia
i White ponownie stara si przypomnie
sobie zdarzenie. Po dwch nastpnych
dniach stara si odtworzy oceny tego
zdarzenia. Caa procedura bya powtarzana
po upywie kolejnego roku.
White - w porwnaniu z metod Linton
- wprowadzi dwa ulepszenia. Po pierwsze,
stosowa metod systematycznych podpowiedzi, to jest stara si odtworzy zdarzenie na podstawie coraz wikszej liczby
informacji. Po drugie, odtwarza nie tylko
czasow lokalizacj zdarzenia, ale take
inne informacje, ktre charakteryzoway
dane zdarzenie. Mg te sprawdzi, na ile
dokadnie pamita dane zdarzenie, a wic
mg porwnywa opis pierwotny z opisem powstaym w fazie odtwarzania.

PSiCHOWGlA POZNANIA
Jeszcze dalej poszed Wagenaar (1986),
ktry swoim badaniem obj okres szecioletni. W jego pamitniku znalazo si
2400 zapisw, a wic zdecydowanie wicej anieli w badaniu Linton i White'a.
Wagenaar zapisywa z reguy jedno zdarzenie dziennie, ale czasami rejestrowa
dwa. Wprowadzi rwnie takie zmiany
w procedurze odtwarzania, e kade zdarzenie mogo by odtwarzane tylko raz,
podczas gdy w metodzie Linton mogo
zosta wylosowane kilka razy.
Wagenaar zapisy w swoim dzienniku
silnie wystandaryzowal. Opis kadego zdarzenia zawiera odpowiedzi na cztery pytania: co si zdarzyo, kto uczestniczy w danym zdarzeniu, gdzie miao ono miejsce
oraz kiedy wystpio. Nastpnie zdarzenie
byo oceniane na trzech skalach: skali
wyrazistoci, skali zaangaowania emocjonalnego oraz skali przyjemnoci. Kocowa
cz opisu zawieraa krytyczny szczeg
zdarzenia, przedstawiony w postaci pytania i odpowiedzi.
Aby unikn wnioskowania o waciwociach i treci zapisanych zdarze
na podstawie rodzaju papieru, koloru
atramentu czy zmian charakteru pisma,
Wagenaar poprosi jednego ze swoich kolegw o przepisanie pamitnika. Zdarzenia byy przepisywane nie w porzdku
chronologicznym, ale w kolejnoci, jaka
miaa by wykorzystywana przy odtwarzaniu. Poniewa zdarzenia byy przepisywane przez osob trzeci, Wagenaar
nie mg zamieszcza w swoim pamitniku zdarze zbyt osobistych. Przy odtwarzaniu byiy wykorzystywane podpowiedzi: Wagenaar sprawdza odpowied
na jedno z pyta zawartych w opisie
zdarzenia i stara si odpowiedzie na
pozostae pytania. Jeli mu si to nie
udao, zapoznawa si z odpowiedzi na
drugie pytanie. Gdy znowu dozna nie-

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

powodzenia, czyta odpowied na trzecie

pytanie i tak dalej. Zdarzenie uznawa
za cakowicie zapomniane, kiedy nie pojawiao si u niego poczucie znajomoci zdarzenia po przeczytaniu szczegu
krytycznego. Wagenaar stosowa rne
kombinage podpowiedzi przy przypominaniu sobie kolejnych zdarze. Dziki
temu mg sprawdzi, ktra z informacji
zawartych w kolejnych podpowiedziach
bya najbardziej skuteczna. Okazao si,
e wskazwka zwizana z odpowiedzi na
pytanie kiedy" w najmniejszym stopniu
pomagaa w przywoaniu jakiego zdarzenia. Sugerowao to zatem, e metoda
zastosowana przez Linton, wykorzystujca lokalizacj czasow, bya najbardziej
wymagajca. Wagenaar, porwnujc swoje
wyniki z wynikami bada Linton, z pewnym smutkiem stwierdza, e jego pami jest gorsza ni pami Linton. Na
pocieszenie winien jednak doda, e by
najbardziej pracowity z caej trjki badaczy
prowadzcych badania za pomoc metody
pamitnikw.
Zarwno badania Linton, White'a, jak
i badanie Wagenaara s badaniami przeprowadzonymi na jednej osobie. Co wicej,
osob badan by psycholog dysponujcy
du wiedz na temat pamici i potraficy stosowa rnorodne strategie pamiciowe. Skdind wiadomo, e strategie
te mog znacznie modyfikowa funkcjonowanie pamici czowieka. Dlatego te
mona postawi pytanie dotyczce trafnoci zewntrznej uzyskanych wynikw:
czy analogiczne dane uzyskalibymy, prowadzc badania na osobach niemajcych
wyksztacenia psychologicznego? Stawiska (2000) przeprowadzia takie badanie;
objo ono okres trzech miesicy, podczas ktrych pamitnik prowadzia sama
autorka oraz dwie inne osoby, niemajce
wyksztacenia psychologicznego. Nie wy-

221
krya ona znacznych rnic midzy funkcjonowaniem tych osb.
Metoda pamitnikw jest bardzo wymagajca dla osb badanych. Codzienne
zapisywanie zdarze, a nastpnie ich odtwarzanie s bardzo pracochonne. Odtwarzanie w opisywanych wczeniej badaniach
zajmowao od jednego do kilkunastu dni.
Wad tej metody jest take to, badani
musz wyselekcjonowa jakie zdarzenie
do zapisania. Zwykle takie zdarzenie ma
pewne cechy wyrniajce, wskutek czego
jest ono pamitane znacznie lepiej anieli zdarzenia powszednie. Moe to stworzy wraenie, e pami autobiograficzna
jest niezwykle wierna i precyzyjna. Aby
unikn zarzutu zwizanego z selekcj
zdarze, Brewer (1988) skonstruowa pomysow odmian metody pamitnikw.
Da on swoim dziesiciu osobom badanym
mae magnetofony oraz pagery. Pagery
w losowych odstpach czasu (rednio co
dwie godziny) daway badanemu sygna,
aby zarejestrowa to, co robi w danym
momencie, oceni czsto powtarzania si
tej czynnoci, jej wano, nastawienie na
cel oraz towarzyszce jej emocje. Tego
samego dnia - po 23 dniach oraz po
46 dniach - badano przypominanie zdarze, dostarczajc badanemu wskazwek
dotyczcych czasu i miejsca danego zdarzenia. Moemy to badanie potraktowa
jako pobieranie losowych prbek pamiciowych tego, co przydarzyo si badanym.
Okazao si, e znacznie czciej badani
nie potrafili sobie przypomnie nic (190
wypadkw) oraz przypominali sobie inne
zdarzenie (118 wypadkw) anieli to, ktre
mieli sobie przypomnie. Rzadziej natomiast przypominali sobie prawidowo to,
co rzeczywicie si zdarzyo (109 wypadkw). Dowodzi to, e nasza pami nie
grzeszy doskonaoci, a przekonanie, e
potrafimy sobie przypomnie wszystko, co

222

PS/CHODGIA POZNANIA

kiedy si nam przydarzyo, jest po prostu

bdne. To przekonanie opiera si najprawdopodobniej na niereprezentatywnej
prbce danych, ktre sobie przypominamy.
Przypominamy sobie te dane, ktre z pewnego powodu s dla nas wane. Natomiast
wtedy, kiedy mamy przypomnie sobie
losowo wybrane informacje z naszej przeszoci, a tak wanie byo w eksperymencie Brewera, pami okazuje si zawodna.
Warto jeszcze podkreli, e maksymalny
okres przechowania w tym eksperymencie
(46 dni) by stosunkowo krtki w stosunku
do dugoci naszego ycia i okresw, przez
jakie przechowujemy rne wane informacje.
6.2.4.
Badania nad pamici
specyficznych zdarze yciowych

Badania te dotycz rnych waciwoci

zdarze, jakie jednostka przeya w cigu
swojego ycia. Mona pyta o pami
egzaminw zdawanych w czasie studiw,
0 dowiadczenia z pracy zawodowej i tak
dalej. Pocztkowo metody badania pamici
specyficznych zdarze yciowych miay
charakter niestandaryzowany i dotyczyy
rnych dowiadcze, jednak ostatnio za
czto konstruowa metody, ktre odnosz
si do dowiadcze w pewnym okresie
ycia.
Jedn z takich metod jest terminarz pamici autobiograficznej. Metoda ta zostaa
opracowana przez Kopelmana, Wilsona,
Baddeleya (Baddeley, 1993). Jest to forma
ustrukturowanego wywiadu, w ktrym zadaje si pytania dotyczce zdarze z rnych okresw ycia. Na przykad prosi
si o przypomnienie nazwisk wychowawczy z przedszkola czy imion koleanek
1 kolegw, a nastpnie o przypomnienie

sobie pewnych zdarze z tego okresu. Badania przy uyciu tej metody dostarczyy
interesujcych danych na temat amnezji
- okazao si na przykad, e deficyty
w przypominaniu informacji s tym wiksze, im wieszych danych dotycz. Amnestycy nie pamitali wieych" zdarze,
natomiast pamitali do dobrze zdarzenia
z odlegej przeszoci.
Inne badania przy uyciu tej grupy
metod miay ju charakter mniej systematyczny. Cala seria bada tego typu
dotyczya zdarze, ktre znajduj swoje
odzwierciedlenie w dokumentach osoby
badanej. Means i jej wsppracownicy
(Means, Mingay, Nigam, Zarrow, 1988;
Means, Loftus, 1991), badajc pami wizyt u lekarza, stwierdzili, e ludzie grupuj
zdarzenia tego typu w sensowne caoci.
Okazao si, e ludzie nie doceniaj czstoci takich zdarze, nie pamitaj wielu
szczegw, daty odtwarzaj w sposb niedokadny i tworz wizki tematyczne",
grupujc w pamici wizyty u okrelonego specjalisty. Specjalne zabiegi poznawcze, opisywane w pracy Means
i Loftus (1991), pozwalaj odtworzy
szczegy konkretnych, pozornie zapomnianych wizyt.
Innym przykadem s badania nad
pamici wanych zdarze w yciu rodziny, takich jak pojawienie si rodzestwa w domu. Badania Sheingold i Teenney (1982), powicone temu zagadnieniu,
przedstawimy w dalszej czci tego rozdziau.
W badaniach tego typu pojawia si moliwo sprawdzenia poprawnoci wspomnie autobiograficznych, poniewa istniej niezalene zapisy pewnych faktw. Zapisy te dotycz jednak samych
faktw, a nie tego, jak jednostka je
zinterpretowaa i na nie zareagowaa.
Interesujcym badaniem, w ktrym po-

223

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

czono metod przywoywania wspomnie

z pewnego okresu ycia z metod pamitnikw, jest badanie Thompsona (1982).
Thompson bada osoby zajmujce wsplny
pokj w akademiku. Jedna z tych osb
prowadzia pamitnik, nie mwic o tym
drugiej. Thompson nastpnie pyta obie
osoby o zdarzenia zapisane w pamitniku.
Okazao si, e obie osoby pamitaj mniej
wicej tyle samo informaqi. Wynikaoby
std, e sam akt zapisywania jakiego zdarzenia w pamitniku wcale nie polepsza
pamici tego zdarzenia.
Jednake najsynniejsze badanie tego
typu to studium wypadku opublikowane
przez Neissera (1981). Dotyczy ono Johna
Deana, doradcy prezydenta Nixona. Dean
zeznawa przed komisj senack w sprawie
afery Watergate. Przedstawia siebie jako
ywy magnetofon", twierdzc, e pamita
szczegy spotka i wypowiedzi sprzed
wielu miesicy. Protokoy z jego przesucha obejmuj 245 stron maszynopisu.
Po zakoczeniu przesucha okazao si,
e spotkania w Pokoju Owalnym Biaego Domu byy potajemnie nagrywane.
Wprawdzie zeznania Deana byy bardzo
szczegowe, ale - jak powiada Neisser
- nie zawsze ujawniay oglne znaczenie
konkretnego spotkania. W niektrych wypadkach trudno byo sprawdzi poprawno tych wspomnie, poniewa na przykad cytowane przez Deana wypowiedzi
Nixona Prosz usi" mogy mie posta
komunikatw niewerbalnych (wskazanie
krzesa). Neisser jednak z podziwem opisuje dokadno zezna, podkrelajc, e
ujawnia si w nich tendencja Deana do
przeceniania wasnej roli w tej historii.
Dean bardzo dokadnie ujawni to, w jaki
sposb maskowano zaangaowanie Biaego Domu w ukrywanie afery Watergate,
ale jego pami nie miaa charakteru epizodycznego.

6.2.5.
Metody badania pamici
autobiograficznej - podsumowanie

Przedstawione metody cechuj si rnym

stopniem standaryzacji i wyrafinowania
metodologicznego. Badacze zajmujcy si
pamici autobiograficzn musz dokonywa wyboru pomidzy moliwoci dotarcia do wanych dla danej osoby zdarze w jej yciu a precyzj opisu. Czsto
okazuje si, e metody, ktre dostarczaj
bardzo precyzyjnych danych, to jednoczenie metody dostarczajce danych na
temat zdarze akcydentalnych w yciu
danej jednostki. Stosunkowo czsto weryfikuje si prawidowo wspomnie autobiograficznych za pomoc innych wspomnie autobiograficznych. Taki zabieg zosta zastosowany w badaniu Sheingold
i Teenney (1982), w ktrym prawdziwo
wspomnie odnoszcych si do wasnych
reakcji w dziecistwie na pojawienie si
brata lub siostry weryfikowano na podstawie wspomnie matek. Weryfikowanie
trafnoci danych za pomoc danych nalecych do tej samej kategorii nie jest
rozwizaniem najszczliwszym, ale czsto jest to rozwizanie jedyne. Analogiczna sytuacja wystpuje w procedurach
sdowych, kiedy sd musi opiera si
wycznie na zeznaniach wiadkw i osoby
podejrzanej. Stosunkowo rzadko natomiast
udaje si zweryfikowa wspomnienia autobiograficzne przez dane zawarte w dokumentach. Nikt nie nakrci filmu przedstawiajcego nasze ycie ze wszystkimi
szczegami - film ten zapisany jest w naszej gowie. Mog by dostpne urywki
tego filmu, ale zostay one zarejestrowane
przez kamer ustawion w innym miejscu,
trzyman przez innego operatora, zainteresowanego - by moe - zupenie inn
grup informacji.

224
W niektrych badaniach rezygnuje si
z jakichkolwiek prb weryfikowania wspomnie autobiograficznych. Taka sytuaq'a
wystpuje w kwestionariuszach pamici
autobiograficznej, w ktrych badanego
pyta si jedynie o subiektywn pewno,
e dane zdarzenie miao miejsce w jego
yciu (Garry, Manning, Loftus, Sherman,
1996). Przedmiotem zainteresowania psychologw jest wtedy nie to, czy jakie
zdarzenie faktycznie miao miejsce, ale

P&CHOWGIA POZNANIA

to, czy subiektywna pewno, e co

miao miejsce w yciu jednostki, ulega
zmianie.
Jednake w wielu sytuacjach prawdziwo danych zarejestrowanych w pamici
autobiograficznej ma pierwszorzdne znaczenie nie tylko dla samej jednostki, lecz
take dla innych. Sytuacja taka wystpuje
nie tylko w psychoterapii (Healy, Williams, 1996), lecz take w wypadku zezna
wiadkw (Loftus, 1979 a).

6.3. Formy pamici autobiograficznej

Jak wspominalimy w podrozdziale 6.1,
Rubin (1996) uwaa, e w skad pamici autobiograficznej wchodz nastpujce komponenty:
a) Narracje werbalne, czyli historie do
tyczce wasnej przeszoci; s one
ksztatowane przez trening socjalizacyjny, w ktrego wyniku czowiek uczy
si konstruowa takie historie, ktre s
aprobowane spoecznie.
b) Elementy obrazowe, ktre mog doty
czy zarwno zdarze rzeczywistych,
jak i wymylonych. Od strony su
biektywnej trudno odrni od sie
bie obie grupy danych. Przykadem
elementw obrazowych jest pami
dziaajca na zasadzie lampy bysko
wej" (Brown, Kulik, 1977). Dziki
obrazom umysowym ujawniane s spe
cyficzne szczegy zdarzenia. Naoczno tych obrazw zwiksza ich subiek
tywn wiarygodno. Jednake zda
rzenia pamitane bardzo szczegowo
wcale nie musiay mie miejsca. Neisser (1982) pamita", e usysza
o japoskim ataku na Pearl Harbour
w przeddzie swoich trzynastych uro-

dzin. Sucha transmisji z meczu baseballowego; transmisja zostaa przerwana i spiker poinformowa o japoskim ataku.
c) Emocje. Mog one skupia uwag jednostki na jednym aspekcie zdarzenia.
Mog te obnia zdolno do przywoywania specyficznych zgeneralizowanych kategorii zdarze. Na przykad
pacjenci depresyjni atwo przypominaj
sobie przykre dla nich epizody biograficzne, nie potrafi natomiast znale w swoim yciu takiego okresu
lub kategorii zdarze, ktre ocenialiby
pozytywnie.
Propozycja Rubina odnosi si do elementw pamici wyodrbnianych ze wzgldu na rodzaj kodu wykorzystywanego przy
ich zapamitaniu i przechowaniu. Inne
koncepqe nawizuj jednake do czasowych waciwoci danych przechowywanych w pamici autobiograficznej. Niektre dane mog obejmowa dugie okresy,
inne natomiast odcinki bardzo krtkie.
Jest rzecz jasn, e informacje dotyczce
dugich okresw musz mie oglniejszy

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

charakter ni informacje na temat zdarze

trwajcych krtko.
Tego typu rozumowanie leao u podstaw koncepcji Conwaya (1996 a, 1996 b),
ktry uwaa, e wiedza autobiograficzna
jest przechowywana w trzech formach:
w formie wiedzy na temat okresw ycia,
w formie wiedzy na temat zdarze oglnych oraz w formie wiedzy na temat zdarze specyficznych. Nie jest rzecz jasn,
dlaczego Conway posuguje si terminem
wiedza, ale chodzi mu faktycznie o zawarto pamici trwaej, ktra po wydobyciu
jest wykorzystywana do konstruowania
wspomnienia autobiograficznego. Wspomnienia autobiograficzne konstruowane s
przez pami operacyjn, a cile rzecz
biorc - przez centralny system wykonawczy (por. par. 5.3.1.1. i ryc. 5.8). System
ten konstruuje chwilowe i niezbyt trwale
reprezentacje tego, co zdarzyo si w przeszoci.
W trwaej pamici autobiograficznej
(czy - uywajc terminologii Conwaya
- w wiedzy autobiograficznej) w przeciwiestwie do pamici deklaratywnej (na
przykad pamici semantycznej) obowizuj dwie reguy porzdkowania:
a) regua oglnoci, czasami okrelana
jako regua cz - cao",
b) regua uporzdkowania czasowego.
Ta ostatnia jest specyficzna dla pamici
autobiograficznej. Jest ona niezalena od
reguy oglnoci. Przeanalizujemy teraz
wskazane wczeniej rodzaje danych autobiograficznych.
Wiedza dotyczca okresw ycia obejmuje informacje na temat osb znaczcych, miejsc, aktywnoci czy celw i planw. Przykadem moe by okres studiw.
Okresy ycia maj zaznaczony wyranie
pocztek i koniec, cho faktycznie granice danego okresu mog by okrelone

225
nieostro. Okresy ycia na poziomie treciowym zawieraj wiedz tematyczn,
0 wsplnych cechach dla danego okresu
oraz o wyranym porzdku czasowym.
W tym samym czasie obiektywnym jed
nostka moe realizowa rne tematy.
Na przykad kto moe stwierdzi, e
w okresie, kiedy dzieci byy mae i nie
chodziy do szkoy, pisa prac dyplomow.
Mamy tu do czynienia z dwoma tematami,
zoonymi z rnych zdarze oglnych,
ktre przynajmniej czasowo s jako ze
sob skorelowane.
Przykad rwnolegego (cho nie niezalenego) realizowania dwch tematw
przedstawiono na rycinie 6.2.
Drugi rodzaj danych zawartych w trwaej pamici autobiograficznej to wiedza na
temat zdarze oglnych. Wiedza ta odnosi
si do grupy bardziej heterogenicznej.
Barsalou (1988) wyrnia dwie kategorie
takich zdarze:
a) zdarzenia powtarzajce si, niekiedy
nawet majce charakter cykliczny (na
przykad zdawanie kolejnych egzami
nw w czasie studiw);
b) zdarzenia pojedyncze (na przykad eg
zamin magisterski).
Zdarzenia pojedyncze mog by konsekwencj jakiego zdarzenia cyklicznego,
takiego jak uczestniczenie w rnego rodzaju imprezach towarzyskich.
Zdarzenia oglne cz si ze sob,
tworzc minihistorie, ktre stanowi jeden
temat. Jednostka zdaje sobie spraw, e
zdarzenia tworzce minihistorie uporzdkowane s na poziomie normatywnym
1 oparte na osi czasu. Jednak przy przywo
ywaniu jakiego zdarzenia ludzie czsto
korzystaj z jednego wyrniajcego si
elementu, na ktrego podstawie rekon
struuj cae zdarzenie. Przykad konstru
owania wspomnienia autobiograficznego
przedstawiam dalej.

226

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RYCINA 6.2 Dwa cigi zdarze, z ktrych pierwszy oznacza przebieg kariery zawodowej,
natomiast drugi jest cigiem rodzinnym
Tematy, cho faktycznie s niezalene, wsptwystpuj ze sob, a w skrajnych wypadkach zmiany w obrbie jednego
tematu mog powodowa zmiany w obrbie tematw pozostatych. Przerywane strzaki obrazuj bieg czasu.

Zdarzenia mog dzieli si na mikrozdarzenia. Na przykad ogldanie filmu X

moe obejmowa nie tylko kupno biletw,
lecz take trzymanie si za rce w kinie i specyficzne pieszczoty. To ostatnie
stanowi zawarto odrbnego systemu pamiciowego, obejmujcego wiedz o zdarzeniu specyficznym (ESK, czyli event specific knowledge). Ta wiedza jest najbardziej
konkretna i dla jednostki ma najwiksz
sil dowodow, e co faktycznie si zdarzyo. Jeli u jednostki pojawia si amnezja,
to dotyczy ona pamici zdarze specyficznych, natomiast wiedza oglna i zdarzenia
oglne na og nie ulegaj amnezji.
Wiedza o zdarzeniach specyficznych,
cho powstaje na bazie pamici autobiograficznej, sama jednak nie tworzy tej
bazy. Dostp do tej wiedzy odbywa si
za pomoc wskanikw zarejestrowanych
na poziomie pojciowym, jakkolwiek sama
wiedza o zdarzeniach specyficznych stanowi pul niezrnicowanych szczegw.
Mog przypomina sobie spotkanie z ko-

leg, ktry wrci! z rejsu, kiedy poczuj

bl gowy (spotkanie to byto intensywnie
oblewane, czego efekty odczuwaem nazajutrz). Wiedza o zdarzeniach specyficznych
tworzy odrbny system pamiciowy.
Badania nad amnestykami dowodz, e
wystpuje u nich pami zdarze specyficznych, ale przejawia si ona w postaci
pamici ukrytej, nie dotyczy natomiast
pamici jawnej. W pamici ukrytej przechowywana jest specyficzna wiedza sensoryczna, ktra moe wpywa na zachowania jednostki albo na jej emocje, cho
jednostka moe nie werbalizowa takich
wspomnie. Wynika to std, e pami
ukryta oparta jest na systemie kodowania
presemantycznego.
Conway i Bekerrian (1987) uwaaj, e
w ramach pamici autobiograficznej mona
wyodrbni pakiety pamiciowe. Pakiety
te zawieraj wiedz z pewnego okresu ycia wraz z nalecymi do niej zapisami zdarze oglnych oraz zawartymi w zdarzeniach oglnych informacjami o zdarzeniach

227

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

specyficznych. Pakiety maj organizacj

hierarchiczn i dziki nim uatwione staje
si wdrowanie" po wasnej biografii.
Mona siga do rozmaitych wspomnie,
poszukujc okresu ycia, w ktrym mogo
si co zdarzy. Moliwa jest jednak sytu-

acja odwrotna, e do okrelonych epizodw

docieramy od dou", przypominajc sobie
szczegy zarejestrowane w wiedzy o zdarzeniach specyficznych. Przykad pakietu
przedstawiono na rycinie 6.3. Jest ona
rozwiniciem ryciny 6.2.

RYCINA 6.3 Przykad pakietu pamici autobiograficznej

Pakiet zawiera wiedz autobiograficzn z okresu wczesnej dorosoci. W tym okresie w yciu opisywanej osoby
dominowaa realizacja dwch tematw: praca naukowa oraz relacje interpersonalne- W obrbie tych dwch tematw
pojawiaty si rne zdarzenia oglne, ktre nastpnie dziel si na zdarzenia specyficzne. Nie wyodrbniono
przykadowych zdarze specyficznych skadajcych si na obserwacj zachowania badanych w warunkach
stresowych, ani te skadajcych si na kupno serwisu (wizyta w sklepie, trudnoci w podjciu decyzji, ktnia,
ustpstwo, pacenie w kasie i tak dalej).

228
Na podstawie informacji zawartych
w pakietach jednostka moe konstruowa
wspomnienia autobiograficzne. Nie uywamy tu terminu odtwarza", poniewa
w wypadku pamici autobiograficznej jest
to niewtpliwie proces konstruowania. Dowodz tego badania nad czasem weryfikacji twierdze rnych typw (Conway,
1996 b). Gdy twierdzenia te dotyczyy
faktw - gdy na przykad pytano badanych,
czy maj konto w banku X albo czy s
wacicielami samochodu okrelonej marki
- to udzielenie odpowiedzi na pytanie
zabierao okoo 1 sekundy. Gdy natomiast
proszono o zweryfikowanie prawdziwoci
twierdze dotyczcych zdarze z osobistej
przeszoci, trwao to co najmniej trzy
razy duej! Conway odwouje si take
do danych uzyskanych przez Williamsa
i Hollana (1981), ktrzy za pomoc techniki gonego mylenia rejestrowali proces
przywoywania nazwisk kolegw i koleanek ze szkoy redniej. Badani posugiwali si rnymi wskanikami w procesie
przeszukiwania swojej pamici, sigajc
na przykad do zasady bliskoci (z kim
razem chodzilimy do szkoy), zasady wyrazistoci (kto sprawia najwicej kopotw
nauczycielom) czy sigajc do zdarzenia
silnie utrwalonego w pamici (kto podpali
kosz ze mieciami na lekcji aciny).
Proces tworzenia wspomnienia autobiograficznego przedstawiony jest na rycinie 6.4. Proces ten rozpoczyna si od
przywoania bardzo specyficznej informacji, ktra jest pewnego rodzaju kotwic. Na
tej podstawie odtwarzana jest sekwencja
dziaa, w ktrych mogo uczestniczy
wiele osb.
Rzecz bardzo ciekaw jest to, e poszczeglne elementy, skadajce si na
pakiety pamici autobiograficznej, s niejednakowo wraliwe na zapominanie. Ludzie niemal nigdy nie zapominaj okresw

PSYCHOLOGIA POZNANIA

ycia, bardzo rzadko zapominaj zdarzenia

oglne, cho ich szczegy mog by dla
nich niedostpne. Zapominanie obejmuje
zatem fakty bardzo szczegowe, natomiast ich pojciowy szkielet pozostaje
nietknity. Dowodzi to, e organizujca
funkcja poj chroni wiedz o zdarzeniach
oglnych.

Wspomnienie
o cudownym
ocaleniu ycia

RYCINA 6.4 Konstruowanie wspomnienia

autobiograficznego
Punktem wyjcia jest szczeg tego zdarzenia;
niekoniecznie musi by nim opowie o ocaleniu ycia,
ale moe by nim zapach rumu. Wspomnienie
skonstruowane na podstawie informacji specyficznych
pojawia si do szybko i ma naoczny charakter
Analogiczne wspomnienie konstruowane z danych
dotyczcych okresu ycia (to si zdarzyo w czasie
studiw, chyba na czwartym lub pitym roku") pojawia si
wolno i zawiera wiele elementw schematowych (na
przykad skoro piem, to musiaem mie kaca nastpnego
dnia; faktycznie nie pamitam tego kaca, ale skoro tyie

pitem, to musiaem go mie).

229
AUTOBIOGRAFICZNA

6.4. Organizacja informacji w pamici autobiograficznej

Podstawowy problem zwizany z organizacj informacji w pamici autobiograficznej dotyczy kodowania kolejnoci zdarze.
Nasza biografia jest uporzdkowana sekwencyjnie i jej reprezentacja w pamici
winna uwzgldnia to uporzdkowanie.
Kodowanie kolejnoci moe opiera si na
kilku niezalenych mechanizmach, rnicych si stopniem zoonoci. Omwimy
je kolejno, zaczynajc od tych, ktre s
proste i mechaniczne, a koczc na bardzo
zoonych, wymagajcych zaangaowania
procesw mylenia i wnioskowania.
6.4.1.

Mechaniczne zapamitywanie
sekwencji zdarze
Gdybymy sekwencje zdarze zapamitywali w sposb mechaniczny, angaowaoby
to znaczne zasoby pamiciowe. Przeanalizujmy prosty przykad. Zamy, e musimy zapamita trzy zdarzenia: zdarzenie
A, zdarzenie B i zdarzenie C, w takiej
wanie kolejnoci. Co powinna zawiera
nasza pami? Po pierwsze, informacje
o zdarzeniach A, B i C - czyli trzy porcje
informacji 1. Po drugie, dwie inne porq'e,
stwierdzajce kolejno, e:
A byo wczeniej ni B.
B byo wczeniej ni C.
Z tego mona wywnioskowa, e A
musiao by wczeniej ni C. Jeeli jednak kto zapamituje informacje w sposb
czysto mechaniczny, to informacj A byo
1

wczeniej ni C" zapamita jako odrbn

porcj. Porcje informacji mwice o poprzedzaniu jednego zdarzenia przez drugie
s bardziej pojemne", poniewa odnosz
si one do relacji midzy dwoma zdarzeniami. cznie musimy zapamita pi
lub sze porcji informacji. Wyobramy sobie nieco bardziej skomplikowan sytuacj,
w ktrej musimy zapamita kolejno
czterech zdarze: A, B, C i D. Proponujemy Czytelnikowi wypisanie wszystkich
moliwych par zdarze, ktre pozwoliyby
zdefiniowa kolejno tych czterech zdarze.
Z przytoczonego przykadu wynika,
e wzrost liczby zapamitywanych zdarze doprowadza do znacznie szybszego
wzrostu liczby zapamitywanych relacji
midzy zdarzeniami. Przykad wyranie
wskazuje na to, e mao prawdopodobne
jest rejestrowanie informacji w pamici
autobiograficznej w wierny, ale zarazem
mechaniczny sposb. Pami autobiograficzna nie moe dziaa jak kamera wideo albo magnetowid, poniewa powinna
wtedy dysponowa olbrzymi pojemnoci
(z czym nie ma problemu), a take sprawnie dziaajcymi mechanizmami kodowania
i wydobywania informacji (z tym akurat
jest problem). Przy kadym kolejnym zdarzeniu powinna pojawia si dodatkowa
informacja, na przykad kolejny numer,
ktrym oznaczone byoby to zdarzenie.
Operowanie zbiorem informacji uporzdkowanych w taki wanie sposb byoby
wyjtkowo niedogodne. Przypominaoby
to korzystanie z biblioteki domowej, w kt-

Dla jasnoci wywodu bd unika okrele technicznych, a w ich miejsce wprowadz okrelenia
jakociowe, atwe do intuicyjnego zrozumienia.

230
rej ukadamy ksiki w takiej kolejnoci, w jakiej je kupowalimy. Odnalezienie
ksiki w tak uporzdkowanym zbiorze
jest wyjtkowo trudne. Te niedogodnoci
sprawiaj, e mechaniczny zapis kolejnoci
zdarze wystpuje do rzadko.
6.4.2.
Zapamitywanie kolejnoci poprzez
odwoanie si do skali zewntrznej

Drugi moliwy sposb kodowania kolejnoci zakada wykorzystanie jakiej skali

zewntrznej, na ktrej lokowane s zdarzenia. T skal zewntrzn jest skala
czasu. Skala ta moe cechowa si rnym poziomem dokadnoci. Mamy skale
sekund, minut, godzin, dni, tygodni, miesicy i lat. Skale te zawieraj si jedne
w drugich. Niektre z nich maj charakter
naturalny, na przykad skala dni czy skala
miesicy ksiycowych. Ta ostatnia wie
si z cyklem menstruacyjnym, a poszczeglne czci miesica ksiycowego w rnym stopniu sprzyjaj podrom w nocy
(nawigacja). Z drugiej strony skala dni
skadajcych si na tydzie jest konwencj kulturow, wyznaczajc gwny typ
aktywnoci czowieka - mamy tu bardzo
wyrane rozrnienie midzy dniami roboczymi i weekendem.
W pamici autobiograficznej lokalizuje
si zdarzenia na rnych skalach. Pamitamy, e na przykad w marcu 2000 roku
otrzymalimy wany list. Nie pamitamy,
ktrego to byo dnia, ale jestemy pewni,
e byo to w marcu. Skale o dokadnoci dni stosowane s w odniesieniu
do bardzo wanych zdarze w yciu jednostki, takich jak zdanie egzaminu dyplomowego, narodziny dziecka czy rozwd. Wtedy pamitana jest dokadna data.
Skala rzdu tygodni w naszej kulturze

PSYCH01DGIA POZNANIA

bywa rzadko stosowana, natomiast w krajach zachodnioeuropejskich ten typ skali

jest bardzo popularny (powiada si na
przykad: To zdarzyo si w pitnastym
tygodniu").
Wprowadzenie skali zewntrznej powoduje, e porzdkowanie informacji w pamici autobiograficznej jest znacznie atwiejsze. Zilustrujmy to rycin 6.5.
Posumy si metafor do opisu takiego
sposobu porzdkowania zdarze. Mamy
tu dwa sznury koralikw - jeden oznacza miesice, drugi natomiast zdarzenia.
I w jednym, i w drugim wypadku nie moemy zmienia kolejnoci koralikw, poniewa nanizane one zostay na o czasu.
W jednym wypadku odstpy midzy kolejnymi koralikami s prawie rwne, w drugim za s rne. Do kolejnych koralikw
w sznurze miesicy zostay przyczepione
reprezentacje rnych zdarze autobiograficznych. Od siy tego przyczepu" zaley pewno porzdkowania reprezentacji
zdarze.
Analogiczny sposb porzdkowania wykorzystywany jest w pamici komputerw.
W kadym pliku, nad ktrym pracujemy,
zapisywana jest data jego stworzenia lub
ostatniej modyfikacji. Za pomoc programw narzdziowych albo systemu operacyjnego mona uporzdkowa wszystkie pliki od najstarszych do najnowszych.
Zauwamy, e kiedy porzdkuje si du
liczb plikw, na przykad plikw zapisanych na dysku twardym, zuywa si na to
wicej czasu.
Dysponujc tak skal, nie musimy
ju pamita, jaka bya dokadna kolejno zdarze, poniewa o tej kolejnoci
moemy wnioskowa na podstawie miejsca, jakie zajmuje pewne zdarzenie na
skali czasu. Jest to proces wnioskowania,
z tym e atwiejszy od porwnywania
kadego zdarzenia z kadym, jak to si

231

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

dzieje w wypadku porzdkowania mechanicznego. Skala czasu jest ju zarejestrowana w pamici trwaej i relacje, ktre

znamy na tej skali, mona wykorzysta

do uporzdkowania zdarze, jakie miay
miejsce w naszej biografii.

stycze

dugi egzamin

luty

pobyt w szpitalu

marzec

kwiecie
maj
czerwiec
lipiec

przygotowywanie tekstu

konferencja

sierpie
wrzesie
padziernik

praca nad rozdziaem 5

listopad
grudzie

RYCINA 6.5 Uporzdkowanie zdarze na osi czasu

Zdarzenia te wystpiy w cigu jednego roku. Skala miesicy jest wykorzystywana jako punkt odniesienia dla tworzenia
porzdku czasowego. Zdarzenia zajmuj rn cz poszczeglnych miesicy - przykadowo: egzamin w styczniu zaj
tylko jeden dzie, natomiast praca nad rozdziaem 5. prawie cay padziernik. Jednake z punktu widzenia
uporzdkowania zdarze znajdujcych si w prawej kolumnie rnice te nie s istotne. Zdarzenia wane mog by
lokalizowane z dokadnoci do jednego dnia, natomiast w wypadku zdarze o mniejszej wadze wystarczy podanie
.grubej" lokalizacji czasowej.

232
Skale czasu opanowywane s w do
wczesnych fazach rozwoju - s to skale
miesicy i dni tygodnia. Ze wzgldu na
trudnoci w opanowaniu pojcia liczby,
dzieci nie posuguj si kolejnymi okreleniami dni miesica. Jest mao prawdopodobne, by dziecko stwierdzio, e zdarzenie X miao miejsce 30 lipca; powie
ono raczej, e zdarzyo si ono w pitek,
w lipcu.
Badania empiryczne (Larsen, Thompson, Hansen, 1996; Stawiska, 2000) wykazay, e ludzie przy porzdkowaniu
przeszych zdarze popeniali charakterystyczne bdy. Kiedy poproszono ich
o podawanie dat jakiego zdarzenia, to najczciej robili to poprawnie. Jednake rozkad bdw wykazywa regularne wzrosty co siedem dni. Inaczej mwic, jeli
co zdarzyo si 22 lutego 2000 roku,
to w wypadku popenienia bdu ludzie
mwili raczej, e byo to 15 lutego 2000
ni 26 lutego 2000 albo 18 lutego 2000.
Oznacza to, e ludzie pamitali dzie tygodnia, w ktrym co si zdarzyo, ale nie
potrafili stwierdzi, czy byo to tydzie,
czy dwa tygodnie wczeniej lub pniej.
Sugerowaoby to, e pewne skale czasu s
chtniej wykorzystywane ni inne. Wyniki
bada Stawiskiej przedstawiono na rycinie
6.6.
Taki sposb uporzdkowania kolejnoci zdarze, ktry odwouje si do skali
zewntrznej, moe okaza si zawodny.
Obiektywne skale czasu mog cechowa
si rnym poziomem dokadnoci i wybr
pewnego poziomu ogranicza moliwo
dokonywania rozrnie, ktre wymagaj
poziomu bardziej precyzyjnego. Wrmy
do przykadu przedstawionego na rycinie 6.5. W lipcu odbya si nie tylko
konferencja, ale take spotkanie towarzyskie, w trakcie ktrego podano owoce
egzotyczne i rzadki gatunek wina. Gdy

PSTCHOtDGIA POZNANIA

w pamici autobiograficznej znajduje si

jedynie informacja, e oba zdarzenia miay
miejsce w lipcu, to odwoanie si do
miesicznej" skali czasu jest niewystarczajce. Wprowadzenie zewntrznej skali

-48-28-21-14

-7

i*

21

28 38 44

wielKoS Wdu (warto wzgldna)

RYCINA 6.6 Wyniki bada Stawiskiej (2000)

Przeprowadzia ona badanie metod pamitnikw,
zblion do metody Linton. Trzy osoby prowadziy
pamitniki przez okres trzech miesicy. Po zakoczeniu
kadego miesica porwnywano kolejno zarejestrowanych zdarze w wybranych losowo parach zdarze,
a nastpnie pytano badanych o dat okrelonego zdarzenia. Dominuj wyniki poprawne (wielko bdu
rwna 0), natomiast wrd odpowiedzi bdnych pojawiaj si wzniesienia przy wielokrotnociach liczby 7.

czasu pozwala na ograniczenie wielkoci

puli zasobw pamiciowych, ktrymi operuje jednostka przy okrelaniu kolejnoci zdarze, ale jego wad jest to, e
pewne zdarzenia staj si nieodrnialne
czasowo. Mona unikn tych trudnoci na
dwa nastpujce sposoby:
1) Poprzez odwoanie si do innych
wskanikw kolejnoci, na przykad takich, ktre wykorzystuj wiedz o zalenociach przyczynowo-skutkowych.
Jeli mam powody, by przypuszcza, e
zdarzenie B byo odpowiedzi na zdarzenie A, to wtedy zdarzenie A winno

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

by zdarzeniem wczeniejszym. Innym

rdem informacji o kolejnoci zdarze
mog by wyniki wnioskowania zwizanego z efektem aktor - obserwator. 2)
Poprzez odwoanie si do procesw
kontroli, ktre moemy okreli mianem
procesw metaorientacji. Dziki tym
procesom czowiek stwierdza, czy
skala zewntrzna, dobrana jako punkt
odniesienia, jest wystarczajco dokadna.
Jeli jest ona zbyt mao dokadna (to jest
pewne zdarzenia na tej skali s
nieodrnialne czasowo), to jednostka
siga do skali bardziej precyzyjnej.
Zamiast skali o bardzo duych jednostkach
mog siga do skali o jednostkach
znacznie mniejszych.
Pierwsz grup wskanikw omawiam
w zoonej do druku pracy (Maruszewski,
w druku a). Drug - zwizan z hierarchiczn struktur pamici autobiograficznej - przedstawiam poniej.
6.4.3.
Kodowanie kolejnoci a hierarchiczna
struktura pamici autobiograficznej

Ta forma kodowania wykorzystuje fakt,

e pami autobiograficzna zorganizowana
jest w pakiety, zawierajce informacje,
ktre obejmuj rne okresy (Conway,
1996 a, 1996 b). S to informacje dotyczce
okresw ycia zdarze oglnych i zdarze
specyficznych (por. par. 6.3.J. Poniewa
w pamici autobiograficznej rejestrowane
s gwnie nasze interakqe z innymi
ludmi, przedstawimy specyficzny charakter interakcji w wypadku wymienionych
reprezentacji rnych zdarze z naszej
biografii.
Informacje te rejestrowane s na rnych poziomach oglnoci. Na poziomie

233
oglnym rejestrujemy na przykad bardzo
obszerny zbir kontaktw w trakcie nauki
szkolnej (okres ycia) - s to kontakty
z rwienikami, kontakty z nauczycielami
oraz kontakty z rodzicami (w szczeglnoci
po wywiadwkach). Na poziomie nieco
bardziej konkretnym rejestrujemy te kontakty, ktre miay powtarzalny charakter
i byy regulowane przez rozmaite normy
(zdarzenia oglne). Mogy to by klaswki
czy lekcje wychowania fizycznego, w trakcie ktrych wszyscy grali w koszykwk.
Mog to by wreszcie bardzo specyficzne
kontakty, ktre pojawiy si tylko jeden lub
dwa razy i ktrych szczegy pamitane s
bardzo dokadnie (zdarzenia specyficzne).
Przykadem moe by klaswka z matematyki, podczas ktrej jeden z uczniw
zemdla. Ramy czasowe kontaktw tego
typu mog by identyczne jak w wypadku
kontaktw ze redniego poziomu oglnoci, z tym e tu dane zdarzenie pamitane
jest jako specyficzny epizod, a nie jako
egzemplarz w serii identycznych zdarze.
Przyjlimy wczeniej, e kontakty
spoeczne zapisywane w pamici autobiograficznej mog by reprezentowane na
trzech poziomach oglnoci: a) Na
poziomie oglnym, odnoszcym si do
okresw ycia. Na tym poziomie
rejestrowane s ramy czasowe jakiego
okresu. Zwykle te ramy odnotowywane s
w dokumentach. Relacje interpersonalne
s na tym poziomie zapisywane w bardzo
oglnikowy sposb. Czasami nawet ten
opis wynika raczej z wiedzy spoecznej
dotyczcej tego, jak powinna wyglda
okrelona relacja interpersonalna. Na
przykad z wiedzy spoecznej wynika
informacja, e w szkole winni by
nauczyciele. Moemy nie pamita
nazwiska czy wygldu nauczyciela, ktry
uczy nas w pierwszej klasie, ale
jestemy stuprocentowo przeko-

234
nani, e kto musia nas uczy. Nie
pamitamy struktury lekcji, ale pamitamy", e lekcje trway 45 minut,
e nauka szkolna trwaa 8 lat i tak dalej.
b) Na poziomie porednim. Ten po
ziom jest ju bardziej specyficzny, po
niewa potrafimy odtworzy ogln
struktur zdarzenia czy interakcji, na
przykad lekcji szkolnej. W skad
lekcji wchodz takie elementy, jak
sprawdzanie listy obecnoci, odpytywa
nie, przedstawienie nowego materiau,
zadanie domowe. Na poziomie pored
nim mona dostrzec struktur hie
rarchiczn, poniewa w skad scena
riusza lekcji wchodz mniejsze jed
nostki, w ktrych mona wyodrbni
czci uporzdkowane sekwencyjnie.
Na przykad jednym z elementw lekcji
jest odpytywanie, w ktrym mona
wyodrbni zdarzenia elementarne, ta
kie jak wyczytanie nazwiska, zadanie
jednego lub kilku pyta, wysuchanie
odpowiedzi i postawienie oceny. Wy
nikaoby std, e skrypty poznawcze
maj nie tylko charakter sekwencyjny
(Abelson, 1981), lecz take s one
zorganizowane hierarchicznie. Badania
Materskiej (1997) pokazay, e organi
zacja wewntrzna skryptw moe by
jeszcze bardziej skomplikowana. Hie
rarchiczny charakter skryptw pozwala
na zmniejszenie wielkoci zasobw pa
miciowych potrzebnych do przecho
wania pewnych informacji.
c) Na poziomie konkretnym, odnoszcym
si do pewnej interakcji specyficznej.
Interakcja ta moe nalee do zbioru
interakcji z poziomu poredniego, ma
jednak pewne wyrniajce j cechy.
Tak cech moe by na przykad
odmienny od standardowego przebieg
(alarm bombowy w czasie lekcji), czy
te silne nasycenie emocjonalne da-

PSYCHOIDGIA POZNANIA
nej interakcji. W takim wypadku interakcja zapamitywana jest w sposb
literalny. W pamici autobiograficznej
zarejestrowane s szczegy danego
zdarzenia. Rejestrowana jest rwnie
w konkretny sposb kolejno elementw tworzcych pewn interakcj.
Kolejno zdarze w kadym z przedstawionych wypadkw rejestrowana jest
w odmienny sposb. Na poziomie oglnym
jednostka odwouje si do zewntrznej
skali czasu. Datowanie zdarze jest uatwione dziki zarejestrowaniu informacji
biograficznych w rnego typu dokumentach oraz wskutek koniecznoci przywoywania tych informacji (na przykad w yciorysach standardowo podaje si czas
trwania nauki szkolnej). Zewntrzna skala
czasu zazwyczaj operuje grubymi" jednostkami (na przykad latami), cho zapisy
w niej mog zosta uszczegowione przez
odwoanie si do wiedzy o pewnych konwencjach spoecznych. Mog pamita,
e nauk szkoln rozpoczynaem w 1959
roku, a z wiedzy spoecznej wyprowadzam
wniosek, e musiao to by we wrzeniu
(okrelenie dokadniejszej daty moe by
niemoliwe, bo cho rok szkolny zazwyczaj
zaczyna si 1 wrzenia, to w latach, kiedy 1
wrzenia wypada w sobot lub w niedziel,
jego pocztek moe mie miejsce innego
dnia).
Zdarzenia z poziomu poredniego mog
by porzdkowane przez odniesienie do
zewntrznej skali czasu, ale dzieje si to
stosunkowo rzadko. Wynika to std, e
zdarzenia takie powtarzay si wielokrotnie w cigu naszego ycia i zdarzenie
X moe by atwo pomylone z podobnym zdarzeniem Y, ktre miao miejsce
w innym czasie. Nie pamitamy na przykad wszystkich wizyt u lekarza oglnego
w ostatnim roku. Dlatego te ustalanie

MMI AUTOBIOGRAFICZNA

kolejnoci w wikszym stopniu musi opiera si na innych danych. Jednostka moe

poszukiwa zdarze zwizanych z interesujcym j zdarzeniem, o ktrych wie, e
wystpoway albo przed nim, albo po nim.
Nie jest to porzdkowanie czysto mechaniczne, o ktrym pisalimy w paragrafie
6.4.1. Przy porzdkowaniu mechanicznym
czowiek stara si ustawi wszystkie zdarzenia w pewnej kolejnoci. Natomiast
w opisywanym tu wypadku okrela si kolejno niewielkiej liczby (dwch, trzech)
zdarze powizanych treciowo.
Dotychczas pisalimy o poszukiwaniu
porzdku na zewntrz skryptu, czyli interesowaa nas kolejno, w jakiej pojawiaj
si skrypty. Istnieje rwnie porzdek
czasowy wewntrz skryptu. Porzdek
ten odwouje si na przykad do wiedzy
spoecznej, zawierajcej powszechnie akceptowane konwencje dotyczce typowego
przebiegu jakiego zdarzenia. Poniewa takie zdarzenia powtarzay si wielokrotnie,
ich struktura utrwalia si w pamici i informacje dotyczce takich zdarze przetwarzane s w bezrefleksyjny sposb (Langer, 1993). Dowodz tego badania, w jakich
ludziom prezentowano zdarzenia lub opisy
zdarze, ktrych elementy wystpoway
w kolejnoci rnej od standardowej. W takich wypadkach popeniano bdy polegajce na prbie dostosowania kolejnoci
do kolejnoci standardowej, waciwej dla
danego skryptu poznawczego. Poniewa
skrypty poznawcze wymagaj zrozumienia
celw interakcji, ludzie staraj si take
odtwarza standardowe" motywacje innych. W wypadku - dajmy na to - skryptu
lekcji ludzie podejmuj prby odtworzenia
standardowej motywacji nauczyciela. Motywaq'a ta moe by nie tylko zwizana
z penion rol spoeczn, lecz take ze
specyficznymi przekonaniami dotyczcymi
stanu nauczycielskiego". Przykadowo,

235
poniewa wszyscy wiedz, e nauczyciele
s sabo opacani, mog pamita", e
agresywne zachowanie nauczyciela byo
prb rozadowania frustracji finansowej.
Jest to przykad wprowadzania wiedzy
spoecznej jako elementu porzdkujcego
wasn biografi.
Wreszcie w wypadku zdarze konkretnych jednostka moe korzysta z najbogatszej puli wskanikw kolejnoci. Zdarzenia
te stanowi wyrnion pozycj w pamici,
a nie s tylko elementem wiedzy. Mog
by one lokowane na zewntrznej skali
czasu, ale jednoczenie jednostka przy
porzdkowaniu danych moe siga do
informacji wyprowadzonych z efektu aktor
- obserwator, czy te do zakodowanych
w przeszoci przekona na temat zwizkw przyczynowo-skutkowych. Poniewa
jednostka pamita konkretne osoby jako
uczestnikw interakcji (na przykad to, e
uczestnikiem bya nie tylko nauczycielka,
lecz take nauczycielka X, majca takie,
a nie inne cechy), istnieje moliwo dokonywania specyficznych atrybucji, a tym samym wykorzystywania na przykad efektu
aktor - obserwator. I cho jednostka odnosi wraenie, e dan sytuacj pamita
bardzo dokadnie, to jednak i tu pojawia si
moliwo popenienia wielu bdw.
Naoczno i konkretno danych pamiciowych nie musz by gwarantem ich
poprawnoci. Dowodzi tego historia bada
nad pamici dziaajc na zasadzie lampy
byskowej". Zjawisko to zostao opisane
przez Browna i Kulika (1977) i byo
przez dugi czas traktowane jako przejaw dziaania mechanizmu Teraz zapisuj"
(Ingram, 1996). Jednake badania Neissera i Harsch (1992) oraz Christiansona
i Safera (1996) pokazay, e przekonanie
o naocznoci nie wie si z prawdziwoci informacji pamiciowych. Badani
twierdzili, e maj jak ywy obraz jakiego

236
zdarzenia w wiadomoci, cho faktycznie
obraz ten zawiera liczne znieksztacenia. Wczeniej przedstawilimy moliwe
wyjanienia tego, e ludzie mog znieksztaca kolejno zdarze, jakie miay
miejsce w ich biografii. Znieksztacenia te
nie odbiegaj jednak w znaczny sposb od
faktycznego przebiegu zdarze. Moemy
zatem, trawestujc powiedzenie Conwaya
(1996), stwierdzi, e kolejno reprezentacji zdarze w pamici autobiograficznej
jest prawdziwa, ale nie jest dokadna.
Badania empiryczne wykazay, e ludzie w realnych sytuacjach yciowych
posuguj si rnymi sposobami porzdkowania danych w pamici autobiograficznej. Bardzo pomysowe badania przeprowadzi Conway wraz ze swoimi wsp-

PWCHOLOGIA POZNANIA

pracownikami. Prosi on ludzi o odtwarzanie rnych faktw z wasnej biografii

w odmiennych porzdkach: w porzdku
podajcym naprzd od pewnego punktu
w biografii albo w porzdku wstecz - od
chwili obecnej coraz dalej w przeszo
- albo w porzdku dowolnym. Okazao
si, e niewielk przewag nad innymi
uzyskiwao odtwarzanie opierajce si na
porzdku do przodu, cho przewaga ta bya
niewielka. Jest rzecz jasn, e kolejno
ostatnich zdarze mamy zarejestrowan
w sposb literalny, natomiast im dalej
sigamy w przeszo, tym bardziej trzeba
opiera si na wnioskowaniu i porzdkowaniu na podstawie danych porednich,
takich jak zewntrzne skale czasu czy
struktury hierarchiczne.

6.5. Determinanty trwaoci przechowania w pamici

autobiograficznej
Czy na pami autobiograficzn wpywaj
podobne czynniki, co na pami w ogle,
czy te pami autobiograficzna wykorzystuje specyficzne mechanizmy kodowania
i przechowania danych, wskutek czego
uzaleniona jest od czynnikw specyficznych, ktre mog nie wpywa na inne
formy pamici? Z jednej strony pami
autobiograficzna zaley od pewnych czynnikw, ktre moemy okreli jako uniwersalne determinanty pamici, z drugiej
natomiast materia pamiciowy jest na
tyle specyficzny, e jego kodowanie, przechowanie i odtwarzanie wykazuje pewne
waciwoci szczeglne.
Pierwszym i gwnym czynnikiem
wpywajcym na przechowanie danych
w pamici autobiograficznej jest czas. Im
wicej czasu upyno od momentu zaj-

cia pewnego zdarzenia, tym gorzej jest

ono pamitane. Kiedy jednak przeanalizujemy ksztat krzywej zapominania materiau obojtnego i materiau autobiograficznego, zauwaymy pewne rnice.
Aby je sobie uzmysowi, przywoajmy
raz jeszcze krzywe zapominania uzyskane
przez Ebbinghausa (1885) i Linton (1975).
Krzywe te umieszczono obok siebie na
rycinie 6.7.
Przeanalizujmy rnice widoczne na
rycinie 6.7. Po pierwsze, o czasu jest
wyskalowana w odmiennych jednostkach
- zapominanie materiau bezsensownego
obejmuje okres godzin i dni, natomiast
zapominanie materiau autobiograficznego
to proces dostrzegalny w skali lat.
Zdecydowanie wolniejsze tempo zapominania materiau autobiograficznego wy-

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

237

RYCINA 6.7 Porwnanie krzywych zapominania, uzyskanych w badaniach Ebbinghausa (wykres po lewej) oraz
Linton (wykres po prawej)

nika nie tylko z wikszej sensownoci

tego materiau w porwnaniu ze zgoskami bezsensownymi, (pisalimy o tym
w rozdziale 5), lecz moe by take

wynikiem efektu odniesienia do siebie. Badania nad tym efektem (Rogers, Kuiper i Kirker, 1977) omawiam
w ramce 6.2.

RAMKA 6.2
Badani mieli okazj zapoznawa si
z list 40 przymiotnikw przez pewien czas. Nie informowano ich, e
potem bdzie sprawdzana pami tych
przymiotnikw. Przymiotniki podzielone byy na cztery grupy, liczce
po 10 przymiotnikw. W odniesieniu
do kadej z tych grup badani mieli
wykonywa odmienne zadania. W wypadku pierwszej grupy 10 przymiotnikw mieli w nich poszukiwa liter
speniajcych pewne kryteria - bya
to grupa, w ktrej uruchamiano kodowanie wzrokowe (decyzja strukturalna). W drugiej grupie mieli poszukiwa przymiotnikw, ktre rymuj si z podanymi przymiotni-

kami. Bya to wic grupa, w ktrej

uruchamiano kodowanie fonemiczne.
W trzeciej grupie przymiotnikw mieli
wskaza, ktre maj to samo znaczenie - czyli uruchamiano kodowanie semantyczne. Wreszcie w grupie czwartej mieli podejmowa decyzje, czy poszczeglne przymiotniki
ich opisuj, czy te nie. Tu decyzja
badanych polegaa na odniesieniu do
Ja. Po pewnym czasie nieoczekiwanie poproszono wszystkich badanych
0przypomnienie sobie przymiotnikw,
jakie znajdoway si na ogldanych
1analizowanych listach. Wyniki testw
pamici mimowolnej przedstawiamy
na rycinie 6.8.

238

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 6.2 cd.

strukturalna

fonemiczna

semantyczna

odnoszenie do Ja

RYCINA 6.8 Wyniki eksperymentu Rogersa, Kuipera i Kirkera (1977)

Dla kadego rodzaju decyzji osobno oznaczono poziom przypominania w sytuacji, kiedy decyzja bya
pozytywna, a take kiedy decyzja bya negatywna, oraz podano wyniki czne dla obu typw decyzji- Warto
zauway, e nawet wtedy, kiedy badani stwierdzali, e pewien przymiotnik ich nie opisuje (rodkowy supek
w grupie odniesienie do Ja), to i tak zapamitywali go lepiej ni na przykad w porwnaniu z sytuacj, kiedy
udato im si znale przymiotnik o podobnym znaczeniu.

Wyranie wida, e kiedy badani

mieli podj decyzj, czy przymiotniki
znajdujce si na licie opisuj ich lub
nie, zapamitywali je znacznie lepiej
anieli w wypadku innych typw decyzji. Ciekawe jest to, i lepiej zapamitywane byiy take te przymiotniki,
o ktrych badani twierdzili, e ich
nie opisuj. Wynika z tego, e odnieWracajc do krzywych zapominania,
wykrelonych na podstawie bada Ebbinghausa i Linton, zauwamy jeszcze jedn
rnic, a mianowicie rnic ksztatu tych
krzywych. Krzywa Ebbinghausa opada pocztkowo bardzo szybko, a potem sta-

sienie do Ja znacznie silniej wpywa

na kodowanie w pamici anieli inne
rodzaje kodowania, w tym nawet kodowanie semantyczne. Znaczenie osobiste pewnej informacji jest dla ludzi
znacznie waniejsze anieli znaczenie
semantyczne, ustalone przez reguy
jzyka, jakim si posugujemy.

bilizuje si i biegnie asymptotycznie do

osi czasu. Natomiast krzywa uzyskana
w badaniach Linton opada rwnomiernie
w tempie okoo 6% rocznie. Takiego wyniku nie udao si powtrzy adnemu
z badaczy prowadzcych badanie pamici

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

autobiograficznej na podstawie odtwarzania zapisw z pamitnika. Wagenaar (1986)

przykadowo stwierdza, e w cigu pierwszego roku zapomnia okoo 30% danych,
natomiast po szeciu latach 60%. By
moe wynika to z faktu, e stosowa nieco
inn technik odtwarzania, a take std,
e nie zapisywa w swoim dzienniku treci
bardzo osobistych i intymnych.
Drugim czynnikiem wpywajcym na
trwao przechowania informacji w pamici autobiograficznej jest pojemno
schematw pojciowych wykorzystywanych do kodowania informacji. Im bardziej
pojemne schematy, tym wicej informacji
mona zapisa w ramach jednego schematu. Na znaczenie tego czynnika zwraca
ju uwag Miller (1956), podkrelajc, e
dziki grupowaniu elementw mona zapamita ich znacznie wicej. Zapamitujemy grupy elementw, a nie lune, niepowizane ze sob elementy. Jest jednak
cena, ktr trzeba zapaci za stosowanie
schematw o duej pojemnoci. Informacje
przechowywane w schematach pojemnych" s bardzo oglne i zawieraj niewielk liczb danych konkretnych i szczegowych. W wielu wypadkach informacje
takie maj w wikszym stopniu charakter
preskryptywny, a nie deskryptywny. Wskazuj one na to, jak powinien przebiega
pewien cig zdarze, a nie na to, jak
ten cig faktycznie przebiega. Na niebezpieczestwa zwizane ze stosowaniem
zbyt oglnych schematw poznawczych
zwracaj uwag Fiske i Pavelchak (1993).
W badaniach nad pamici autobiograficzn
nie uzyskano zbyt wielu danych, ktre
potwierdzayby wprost oddziaywanie tego
czynnika na trwao przechowania.
Linton wykorzystywaa jako wskanik
posugiwania si pojemnymi schematami
poznawczymi czynnik, ktry okrelia mianem dugo sekwencji". Oceniaa ona

239
zdarzenia zapisywane w pamitniku na
skali nazwanej w ten wanie sposb.
Ocena opieraa si na przypuszczeniach
dotyczcych tego, czy dane zdarzenie zapocztkuje sekwencj innych zdarze, czy
te pozostanie izolowanym zdarzeniem.
Zdarzenia wchodzce w skad sekwencji
winny by zapamitywane lepiej, poniewa
stanowi element ustrukturowanej caoci.
Niestety Linton nie przedstawia danych,
ktre pozwoliyby przyj lub odrzuci
hipotez dotyczc stosowania bardziej
pojemnych schematw poznawczych. Stawiska (2000) nie potwierdzia hipotezy
dotyczcej dugoci sekwencji. To niepowodzenie mona wyjani faktem, e
ludzie oceniali jedynie to, czy zdarzenia
wejd w skad sekwencji, a nie to, czy stanowi element jakiej sekwencji. Inaczej
mwic, interesowao j nie tyle to, czy
badani faktycznie wykorzystuj pojemne
schematy, ale czy przewiduj, e bd je
wykorzystywali.
Wiele danych potwierdzajcych przedstawion hipotez zawieraj badania nad
amnezj, omawiane przez Conwaya (1996
a, 1996 b). W badaniach tych stwierdzono,
e w wypadku amnezji najsilniej dotknita
bya pami zdarze specyficznych, sabiej
- pami zdarze oglnych, a najsabiej
- pami okresw ycia. Te trzy formy
pamici autobiograficznej zawieraj sche
maty o coraz wikszej pojemnoci. Oczy
wicie odporno na amnezj jest pored
nim wskanikiem trwaoci przechowania,
ale w tej chwili inne dane potwierdzajce
przedstawion hipotez s niezbyt liczne.
Trzecim czynnikiem, ktry wpywa na
trwao przechowania, jest wyrazisto
danego zdarzenia. Dane dotyczce oddziaywania tego czynnika maj zarwno charakter bezporedni, jak i poredni. White
(1982) odnotowuje, e znacznie lepiej pamita zdarzenia wyraziste, odmienne od

240
zdarze powszednich, anieli zdarzenia
mao wyraziste. Wyjanienie tego efektu
jest stosunkowo proste, poniewa zdarzenia wyraziste znacznie bardziej przycigaj uwag, a tym samym sprzyjaj
gbszemu kodowaniu informacji. White
wiedzia o wadach badania Linton (silne
selekcjonowanie zdarze, jakie byy rejestrowane w pamitniku), tote obok zdarze niezwykych i niecodziennych stara si zapisywa w swoim pamitniku
zdarzenia jak najbardziej powszednie. To
pozwolio mu na porwnywanie zdarze
cechujcych si du wyrazistoci (czyli
zdarze niecodziennych) ze zdarzeniami
powszednimi, mao wyrazistymi. Natomiast dane Linton potwierdzaj omawian
hipotez w sposb poredni i czciowy.
Jak wskazywano wczeniej, Linton bardzo wolno zapominaa dane rejestrowane
w swoim pamitniku, co wyjania si tym,
e rejestrowaa zdarzenia bardzo osobiste,
zwizane z jej unikatowymi przeyciami.
Nie mona jednak porwna - na podstawie wynikw jej bada - tempa zapominania zdarze bardzo i mao wyrazistych.
O wyrazistoci zdarze jako determinancie
trwaoci pamici autobiograficznej pisze
te Wagenaar (1986), zwracajc uwag na
to, e zdarzenia, ktre w niewielkim stopniu rniy si od innych, byy stosunkowo
atwo zapominane. Zdarzenia takie mogy
by atwo mylone z innymi i czowiek
mg mie oglne poczucie, e co miao
miejsce (na przykad e jad smaon ryb
na obiad), ale nie pamita ani tego, gdzie
jad t ryb, z kim jad obiad, ani te
tego, czy ryba ta bya smaczna, czy te
nie. Wyniki ukadaj si w spjny obraz,
aczkolwiek ta spjno nie jest pena.
Najbardziej wyraziste zdarzenia to takie, ktre zupenie nie pasuj do istniejcych schematw poznawczych. Wobec
tego ich kodowanie czy zapamitywanie

PSYCHOLOGIA POZNANIA

winno sprawia wiksze trudnoci, poniewa czowiek nie moe ich odnie do
schematw ju istniejcych i albo musi je
zapamitywa jako zupenie nowe i niezalene egzemplarze, albo te musi tworzy nowy schemat poznawczy. Jeli schemat ten jest konkurencyjny lub pozostaje
w konflikcie z dotychczasowymi schematami, to system poznawczy moe si broni przed takimi informacjami. Wwczas
wydarzenia skrajnie wyraziste mog by
przechowywane znacznie gorzej, poniewa
nie udao si zarejestrowa ich w pamici.
Kolejn cech, ktra moe wpywa na
trwao pamici autobiograficznej, jest
znak emocjonalny zarejestrowanego zdarzenia. Hipotezy dotyczce wpywu znaku
emocjonalnego na pami s sprzeczne.
Z jednej strony mamy psychoanalityczn
koncepcj wyparcia, zgodnie z ktr zdarzenia wywoujce lk albo stanowice
zagroenie dla ego (a wic zdarzenia
o ujemnym znaku afektywnym) s wypierane ze wiadomoci, a tym samym pamitane znacznie gorzej anieli zdarzenia,
ktrych jednostka nie musiaa wypiera.
Nieco dokadniej t koncepcj omawiaj
cigaa i Maruszewski (1999), wskazujc
na pewne paradoksy koncepcji wyparcia.
Tak wic wedle tej koncepcji zdarzenia
0 znaku ujemnym s wypierane, a zatem
pamitane znacznie gorzej lub w ogle za
pominane. W badaniach Wagenaara (1986)
1 White'a (1982) uzyskano pewne po
twierdzenie dla tej hipotezy - autorzy ci
stwierdzili, e nieco lepiej pamitane byy
zdarzenia o znaku pozytywnym, natomiast
zdarzenia o znaku negatywnym byy zapo
minane atwiej. Badacze ci nie odwouj
si jednak do koncepcji wyparcia, ktre,
wedug psychoanalitykw, jest procesem
niewiadomym, ale twierdz, e odpowie
dzialny jest za to proces tumienia, ktry
ma charakter wiadomy.

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

Z drugiej strony mamy liczne koncepcje

nawizujce do teorii ewolucji, zgodnie
z ktrymi w interesie organizmu i gatunku
ley lepsze pamitanie dowiadcze negatywnych ni pozytywnych. Taka koncepga
wystpuje na przykad u Czapiskiego
(1985). Dobre zapamitanie zdarze negatywnych pozwala w przyszoci uchroni
si przed moliw szkod, utrat zdrowia,
czy nawet ycia. Konsekwencje niepamici
zdarze o znaku negatywnym s wic
bardzo powane. Natomiast konsekwencje niepamici zdarze o znaku pozytywnym oznaczaj jedynie utrat okazji do
zaspokojenia potrzeb. W badaniach Stawiskiej (2000) wystpia nieznaczna tendencja do lepszego pamitania zdarze
o znaku ujemnym. Tendencja ta jednak
bya bardzo saba - rwnie saba jak
tendencja do lepszego pamitania zdarze
0 znaku dodatnim, zaobserwowana przez
White'e (1982) i Wagenaara (1986).
Obraz zwizkw jest daleki od jasnoci
1wszystko wskazuje na to, e oddziaywa
nie znaku zapamitywanego zdarzenia na
pami autobiograficzn moe zalee od
wielu mechanizmw. Spraw dodatkowo

241
komplikuje to, e w miar upywu czasu
znak afektywny przypisywany jakiemu
zdarzeniu moe ulega zmianie. Co, co
kiedy oceniane byo jako zdarzenie bardzo
nieprzyjemne i stwarzajce due wyzwania
adaptacyjne, moe - w miar upywu lat
- stawa si zdarzeniem neutralnym, albo
nawet pozytywnym. Po latach wspominamy pocztek nauki w liceum czy na studiach jako okres, w ktrym dziao si wiele
interesujcych rzeczy, kiedy nawizywalimy nowe przyjanie, cho dla wielu by to
okres zwizany z powanymi wyzwaniami
adaptacyjnymi (nowe rodowisko, konieczno szybkiego przyswajania duych porcji
wiedzy i tak dalej). Z drugiej strony co,
co kiedy byo oceniane jako zdarzenie
bardzo pozytywne, moe z biegiem czasu
traci swj pierwotny blask i ocena tego
zdarzenia moe zmierza w kierunku neutralnym.
O tym, e we wpywie znaku emocjonalnego na pami uczestnicz rne
mechanizmy, wiadcz szczegowe wyniki bada Wagenaara (1986). Wyniki te
przedstawiono w ramce 6.3.

RAMKA 6.3

Wagenaar rejestrowa w swoim pamitniku trzy waciwoci zdarze zapisywanych kadego dnia. Byy to wyrazisto, zaangaowanie emocjonalne
oraz stopie przyjemnoci lub przykroci. Dwa pierwsze czynniki poprawiay poziom przechowania, to znaczy zdarzenia ocenione jako wyraziste
oraz wywoujce silne zaangaowanie
emocjonalne byy pamitane lepiej ni
zdarzenia mao wyraziste oraz wywoujce mniejsze zaangaowanie emo-

qonalne. Jednoczenie w kolejnych latach ujawnia si destrukcyjny wpyw

czasu na pami. Ludzie stopniowo zapominali zarwno zdarzenia wyraziste,
jak i mao wyraziste zdarzenia wywoujce due zaangaowanie emocjonalne oraz zdarzenia wywoujce mae
zaangaowanie emocjonalne. Krzywe
zapominania dla poszczeglnych typw zdarze przebiegay rwnolegle,
ale na rnych poziomach. Bardzo
interesujce zjawisko zostao zaobser-

242

PS/CH0U3GIA POZNANIA

RAMKA 6.3 cd.

wowane przez Wagenaara przy wpywie oceny przyjemnoci zdarzenia na

przechowanie. Te zdarzenia, ktre
byy oceniane jako mniej przyjemne
(czyli jako przykre), byty pamitane
bardzo sabo - zdecydowanie gorzej
ni zdarzenia rednio czy bardzo przyjemne. Przypomina to skutek procesu tumienia. Rwnoczenie w cigu
trzech pierwszych lat czas nie wpywa destrukcyjnie na poziom przechowania przykrych zdarze. Innymi
sowy, Wagenaar przez pierwsze trzy

W kocowej czci tego paragrafu omwi trzy specyficzne zjawiska zwizane

z wpywem czasu na pami autobiograficzn. S to efekt wzgldnej wieoci" (okrelenie moje - T. M.), amnezja
dziecica oraz reminiscencja (Berscheid,
1994).
Efekt wzgldnej wieoci" polega na
tym, e wikszo naszych wspomnie
to wspomnienia z ostatniego roku. Kiedy
prosi si ludzi o swobodne przypominanie
wydarze z wasnej przeszoci, to informacje na temat zdarze z ostatniego roku
stanowi od jednej trzeciej do dwch trzecich wszystkich wspomnie (Berscheid,
1994). Im bardziej cofamy si w przeszo, tym mniejsza liczba wspomnie.
Badania Crowitza i Shiffmana (1974) oraz
Rubina (1982) wykazay, e w kolejnych
okresach picioletnich spadek liczby wspomnie ma charakter monotoniczny, to znaczy ludzie zapominali w kadym kolejnym
okresie w przyblieniu t sam ilo danych. Wzgldnie lepsza dostpno informacji z niedalekiej przeszoci wiza si

lata pamita bardzo mao zdarze nieprzyjemnych, ale te, ktre pamita,
zapomina bardzo wolno albo nie zapomina ich wcale. Dopiero w czwartym
- pitym roku od momentu zajcia jakiego zdarzenia ujawnia si destrukcyjne dziaanie upywu czasu. Zaobserwowan zaleno mona wyjani
trudnociami w kodowaniu zdarze
nieprzyjemnych. Zdarzenia te kodowane s bardzo wolno i dopiero wtedy,
kiedy zostan zakodowane, moe pojawi si normalny proces zapominania.

moe z koniecznoci wykorzystywania

ich w procesie adaptacji spoecznej. To
funkcjonalne wyjanienie dostpnoci wydarze z bliskiej przeszoci z pewnoci
nie jest jedynym moliwym. Klasyczne
teorie uczenia i zapominania wskazuj na
kolejny mechanizm, ktry moemy okreli jako krzyw zacierania ladu pamiciowego.
Reminiscencja polega na tym, e ludzie
po przekroczeniu pidziesitego roku ycia lepiej - ni wynikaoby to z oglnego
przebiegu krzywej zapominania (przypomnijmy, e krzywa ta spada w sposb
jednostajny) - pamitaj zjawiska z okresu,
kiedy mieli od dziesiciu do trzydziestu lat
(Berscheid, 1994; Rubin, Wetzler, Nebes,
1986). Po raz pierwszy zjawisko to zostao
zaobserwowane przez Franklina i Holdinga
(1977), ktrzy stwierdzili, e zaczyna si
ono ujawnia po przekroczeniu czterdziestego roku ycia. Podobne obserwacje pochodz z bada socjologicznych, w ktrych
proszono ludzi o wymienianie najwaniejszych - ich zdaniem - zdarze z ostat-

RWII AUTOBIOGRAFICZNA

niego okresu (Schuman, Rieger, 1992). Badano rne grupy wiekowe i sporzdzono
wykresy dla zdarze, ktre powtarzay
si najczciej. Byy to nastpujce zdarzenia: terroryzm, zabjstwo prezydenta
Kennedy'ego, wojna w Wietnamie, druga
wojna wiatowa i Wielki Kryzys w latach
30. Okazao si, e zdarzenia te byy bardzo dobrze pamitane przez rne grupy
ludzi - akurat przez tych, ktrzy wtedy
mieli od pitnastu do dwudziestu piciu
lat. Dotychczasowe wyjanienia tego zjawiska okazay si niewystarczajce: sugerowano na przykad, e najwaniejsze
zdarzenia w yciu czowieka maj miejsce
w tym wanie okresie, ale dane Fromholta
i Larsena (1992) nie potwierdziy tego
przypuszczenia. Inne wyjanienie stwierdzao, e w tym okresie uruchamiany jest
specyficzny rodzaj kodowania danych w pamici autobiograficznej, ale nie byo jasne,
dlaczego mechanizm ten przestaje dziaa
w latach pniejszych. Ta hipoteza staa si
jednak punktem wyjcia dla interesujcej
propozycji wysunitej przez Fitzgeralda
(1988) oraz Conwaya i Rubina (1993),
wedug ktrych okres, jakiego dotyczy reminiscencja jest krytyczny dla formowania
si Ja. Poniewa w tym okresie tworzy si
obraz samego siebie, pojawiaj si tematy
yciowe, ktre utrzymuj si przez reszt
ycia.
Amnezja dziecica polega na niemal
cakowitej niepamici zdarze, ktre miay
miejsce przed pitym rokiem ycia (Berscheid, 1994; Baddeley, 1993). Systematyczne badania nad amnezj dziecic
zostay przeprowadzone przez Sheingold
i Teenney (1982). Za przedmiot swoich
bada wybrali pami takich znaczcych
wydarze w biografii kadego czowieka,
jakim s narodziny siostry lub brata. Badano osoby, ktre miay od roku do dziewiciu lat w momencie narodzin rodze-

243
stwa. Informacje uzyskiwano od badanych
w wystandaryzowanej rozmowie; informacje te byy weryfikowane za pomoc danych uzyskanych od matek. Badania w caej rozcigoci potwierdziy hipotez na
temat dziecicej amnezji. Jeli narodziny
rodzestwa nastpiy w okresie do trzeciego roku ycia badanych, nie pamitali
oni adnych szczegw zwizanych z tym
zdarzeniem. Nieco ponad 10% badanych
pamitao narodziny rodzestwa, gdy mieli
oni 3-5 lat; procent ten nieznacznie si
obnia, gdy liczyli sobie 5-7 lat, a potem
rs systematycznie i powoli, gdy mieli od
7 do 9 lat i ponad 9 lat. Conway (1996 b)
twierdzi, e w tym okresie dzieci realizuj
takie cele i plany, ktre nie s dostpne dla
Ja uksztatowanego u osoby dorosej.
Wprawdzie w literaturze pojawiaj si
sugestie, e ludzie pamitaj narodziny rodzestwa, kiedy mieli okoo dwch lat, ale
Loftus (1993) twierdzi, e moliwe s inne
wyjanienia owej pamici". Przypominanie" sobie tych faktw moe by efektem
wyprowadzenia pewnych wnioskw z wiedzy oglnej na temat tego, co mogo si
zdarzy, albo te fakty" te mogy zosta
zarejestrowane przez dziecko ze rde zewntrznych po ukoczeniu drugiego roku
ycia. Loftus i wsppracownicy (Loftus,
Garry, Brown, Rader, 1994) twierdz rwnie, e jeszcze wczeniejsze zdarzenie
autobiograficzne - moment narodzin - nie
moe zosta zapamitane. Traktuj oni
pami o wasnym porodzie jako jeden
z mitw.
Sheingold i Teenney (1982) stwierdzili
take, e upyw czasu nie mia ujemnego
wpywu na liczb szczegw, jakie badani
potrafili odtworzy. Nawet po upywie
dziesiciu lat pamitali oni prawie tyle
samo szczegw, co po upywie piciu
lat od chwili narodzin. Osoby badane pamitay jednak mniej szczegw anieli

244
ich matki. Dodajmy, e matki nie potrafiy
przypomnie sobie wszystkich szczegw, o ktre pytano w rozmowie. Dane
te wskazuj, e stopie zaangaowania
emocjonalnego wpywa na bogactwo pamici o pewnym zdarzeniu autobiograficznym, ale nawet skrajnie silne zaangaowanie towarzyszce narodzinom wasnego
dziecka nie gwarantuje penego zapamitania wszystkich szczegw dotyczcych
tego zdarzenia. W cytowanych badaniach
na 37 pyta, jakie zadawano matkom na
temat narodzin wasnego dziecka, odpowiaday one rednio na 18 pyta.
Jedno z moliwych wyjanie zjawiska
amnezji dziecicej odwouje si do faktu,
e w badaniach nad pamici wykorzystuje

PSfCHOIDGIA POZNANIA

si gwnie informacje werbalne, a wic

to, co kto potrafi powiedzie na temat
wasnej przeszoci. Tymczasem informacje odnoszce si do pierwszego roku ycia
nie mog by kodowane werbalnie, poniewa dziecko nie opanowao jeszcze jzyka.
Informacje autobiograficzne z pierwszego
oraz czciowo drugiego roku ycia przechowywane s gwnie w formie obrazowej, a ich opis werbalny gubi wiele danych,
ktre niegdy zostay zarejestrowane w innej postaci. Sabo tego wyjanienia zwizana jest z tym, e amnezja dziecica obejmuje rwnie okres, kiedy dziecko zaczo
do sprawnie posugiwa si jzykiem,
ktry moe by ju wykorzystywany jako
narzdzie kodowania informacji.

6.6. Pami autobiograficzna a psychologia zezna

wiadkw
Pami autobiograficzna wykorzystywana
jest do planowania rnych form aktywnoci w yciu codziennym. Pozwala ona na
wykorzystywanie wasnego dowiadczenia
yciowego oraz na wybieranie takich form
dziaania, ktre maj due znaczenie dla
jednostki i zwikszaj szans zaspokojenia potrzeb. Istniej dziedziny, w ktrych
od dokadnoci, poprawnoci i wiernoci
odtwarzania danych zawartych w pamici
autobiograficznej zaley los innych ludzi.
Tak dziedzin s zeznania wiadkw. Psychologia poznawcza zebraa ju duo danych, a take stworzya koncepcje teoretyczne, ktre pozwalaj okreli, w jakich
wypadkach ludzie potrafi dokadnie odtworzy to, co widzieli lub syszeli.
Punktem wyjcia do analizy zezna
wiadkw jest okrelenie waciwoci zdarze i sytuacji, ktre maj by przedmio-

tem zezna. Zdarzenia, ktre rejestruj

wiadkowie, trwaj zazwyczaj krtko, maj
charakter specyficzny, rzadko pasuj do
schematw, jakie jednostka samodzielnie
stworzya, i najczciej wywouj silne
i negatywne emocje. Jak wynika z koncepcji Conwaya (1996 a, 1996 b), zdarzenia
specyficzne mog by trudno kodowalne"
wtedy, kiedy nie pasuj one do schematw, jakie jednostka stworzya sobie
w toku dotychczasowego ycia. Mog one
wprawdzie przypomina pewne schematy,
ale s to schematy pochodzce z sytuacji
sztucznych, konstruowanych na przykad
na potrzeby filmu. wiadek napadu na bank
moe nie dysponowa schematem napadu,
poniewa dotychczas mg nie widzie rzeczywistego napadu. Moe mie schemat
pochodzcy z filmw sensacyjnych, w ktrych poszczeglne zachowania wszystkich

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

uczestnikw interakcji s starannie reyserowane. Jedyn sytuacj, kiedy taki

schemat staje si adekwatny, jest sytuacja,
w ktrej napad rzeczywisty jest wzorowany na napadzie filmowym", ale takie
napady rzadko przebiegaj do koca w zgodzie ze scenariuszem. Pomimo i w schemat filmowy" rzadko przystaje do rzeczywistoci, ludzie czsto wykorzystuj go do
kodowania informaqi. W takim wypadku
koduj nie tyle to, co faktycznie si stao,
ale to, co - ich zdaniem - faktycznie powinno si sta. Pierwsze rdo bdw polega wic na tym, e trudno zapisa pewn
informacj w pamici z powodu braku odpowiednich schematw, lub te z powodu
posiadania nieodpowiednich schematw.
Zdarzenia, ktrych ludzie s wiadkami, wywouj z reguy silne emocje
ujemne. Emocje te wywieraj dwojakiego
rodzaju wpyw na pami. Z jednej strony
ograniczaj zakres pola uwagi, prowadzc
do widzenia i pamici tunelowej" (Safer,
Christianson, Autry, sterlund, w druku).
Stwierdzono przykadowo, e ludzie, ktrzy byli wiadkami lub ofiarami napadw
rabunkowych, bardzo dokadnie pamitali
wygld uytej broni, natomiast sabo pamitali szczegy, ktre pozwoliyby zidentyfikowa napastnika.
Z drugiej strony silne emocje ujemne
mog sprzyja szczegowemu kodowaniu
informacji na temat pewnego zdarzenia.
Dowodz tego na przykad wyniki bada
Yuille i Cuttshalla (1986). Wyniki te przedstawiam w ramce 6.4.
Osobn spraw, ktra ma bardzo due
znaczenie, jest mechanizm wydobywania
informacji. Jak wskazuje Tulving, ktrego koncepcj mechanizmw wydobycia
przedstawilimy w paragrafie 5.3.3. oraz na
rycinie 5.14, poprawno odtwarzania jest
funkcj informacji zarejestrowanych w pamici oraz pyta kierowanych pod jej adre-

245
sem i zawierajcych wskazwki dotyczce
tego, czego naley poszukiwa. Badania
powicone temu problemowi przeprowadzia Loftus. Jest ona najbardziej znan
badaczk wiarygodnoci zezna wiadkw.
Loftus pocztkowo zajmowaa si rekonstrukcyjn pamici sw, ktra nie miaa
nic wsplnego z badaniami zezna wiadkw. Przypadkowo spotkaa kiedy swojego byego profesora ze Stanfordu, ktry
przeszed do pracy w administracji rzdowej i powiedzia jej o duych funduszach na
badanie przyczyn wypadkw drogowych.
Wtedy narodzi si pomys przeprowadzenia bada nad pamici wypadkw drogowych, przy czym, jak wspomina sama
Loftus, pocztkowo nie miaa ona specjalnych hipotez ani koncepcji teoretycznych
dotyczcych analizy wynikw tych bada
(Myers, 1983).
W jednym z pierwszych eksperymentw Loftus (1975) staraa si sprawdzi,
w jaki sposb nowe informacje integrowane s z ju istniejc wiedz. W szczeglnoci interesowao j to, jak pewne
informacje, sugerowane przez pytania dotyczce obserwowanego zdarzenia, wpywaj na pami tego zdarzenia. Grupie
badanych pokazywano film przedstawiajcy wypadek samochodowy. Po obejrzeniu filmu badanych podzielono na dwie
podgrupy. Obie podgrupy, A i B, otrzymay takie same zestawy pyta dotyczcych tego, co widziay; jedyna rnica pojawia si w pytaniu zawierajcym odniesienie do faktu, ktry rzeczywicie mia miejsce (grupa A: Jak
szybko jecha biay samochd sportowy,
kiedy min znak Stop?"), albo te
nie mia miejsca (grupa B: Jak szybko
jecha biay samochd sportowy, kiedy
min stodo?"). Po tygodniu badani
odpowiadali na kilka pyta dotyczcych
obejrzanego wczeniej filmu. Wrd nich

246

PSYCH0U3GIA POZNANIA

RAMKA 6.4.
Yuille i Cuttshall przeprowadzili wywiady z niezwyk grup osb. Grup
t stanowio 13 wiadkw rozmaitych
morderstw. Przeprowadzano z nimi
wywiady dwa dni po popenieniu
zbrodni, ktrej byli wiadkami, oraz
4-5 miesicy pniej. Wyniki wykazyway wysoki stopie dokadnoci
zezna (oceniany na podstawie zgodnoci z ustaleniami policji i sdu)
oraz niewielkie pogorszenie tej dokadnoci w miar upywu czasu. Inne
badania wykazuj, e kolor ubrania
sprawcy jest cech, ktr trudno zapamita. Tymczasem w badanej grupie kolor by podawany poprawnie
w 66 do 83% wypadkw. Okazao
si jednoczenie, e te osoby, ktre
przeyway najsilniejszy stres, wykazyway najwysz dokadno zezna:

znajdowao si pytanie: Czy widziae

stodo?". Okazao si, e w grupie A
widziao" stodo niecae 3% badanych,
natomiast w grupie B zobaczyo" j ponad
17% osb. Dostarczona pniej bdna
informacja zmodyfikowaa zatem pami
pierwotnego zdarzenia - ulego jej ponad
pi razy wicej badanych anieli w grupie
A. Z drugiej strony - jeli ju jestemy przy liczbach - ponad 80% badanych
z grupy B nie ulego faszywej sugestii
zawartej w pytaniu.
Gdy zastanowimy si dokadniej nad
omwionym eksperymentem, moemy
doj do wniosku, e badani mogli informacj na temat stodoy wprowadzi do
pamici bez adnych problemw, ponie-

bezporednio po zdarzeniu dokadno

ta wynosia 93%, natomiast po 4-5
miesicach obniaa si do 88%. Spadek dokadnoci zezna by! wic niewielki. Najwiksze trudnoci wystpiy w wypadku identyfikacji twarzy
sprawcy. Ludzie popeniaj przy identyfikacji wiele bdw, a prby poprawienia sprawnoci identyfikacji twarzy poprzez specjalne kursy przynosz
niewielkie efekty (Baddeley, 1998).
Najbardziej znany wypadek faszywej
identyfikacji dotyczy Davida Webba,
skazanego na pidziesit lat wizienia za gwaty i kradziee w sklepach.
Skazano go na podstawie rozpoznania twarzy przez wiadkw. Jednake
pod dwch latach odbywania kary do
tych przestpstw przyzna si zupenie inny mczyzna.

wa informacja dotyczya faktu o peryferycznym znaczeniu dla danego wypadku.

Gdyby ta informacja dotyczya sprawy
centralnej dla danego zdarzenia, wwczas
ludzie winni wykazywa silny opr przed
jej zaakceptowaniem. Hipotez tak potwierdzono w jednym z pniejszych eksperymentw Loftus (1979 b), w ktrym
pokazywano seri przezroczy przedstawiajcych kradzie czerwonego portfela
z torebki pewnej kobiety. Okazao si, e
niemal wszyscy badani wykazali odporno
na sugesti, e skradziony portfel by
brzowy.
W eksperymentach Loftus pokazano
nie tylko to, w jaki sposb nowa informacja integrowana jest z dotychczasowymi

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

strukturami wiedzy (i tu moemy odwoywa si do teorii schematw), lecz take

to, w jaki sposb informacja zmysowa
integrowana jest z informacj werbaln
(bdne sugestie docieray do badanych
w postaci komunikatu werbalnego). Eksperymenty te podkrelaj rwnie znaczenie spoecznego kontekstu przekazywania
informacji o pewnym zdarzeniu. Badani
w opisanych eksperymentach nie mieli
adnego powodu, by przypuszcza, e zostan celowo wprowadzeni w bd. Poza
tym pytania formuowano w taki sposb,
e trudno byo odpowiada Nie wiem"
- w pytaniu zawarta bya ukryta sugestia, e dany fakt rzeczywicie si zdarzy!
i badany powinien mie informacje na ten
temat.
Przedstawiona tu skrtowo seria bada
miaa konsekwencje praktyczne. Fisher
i Geiselman wraz ze wsppracownikami,
opierajc si na wielu danych empirycznych oraz na teoretycznych osigniciach
psychologii pamici, opracowali Wywiad
poznawczy", ktry wykorzystywany jest
przez policj przy przesuchiwaniu wiadkw (Geiselman, Fisher, MacKinnon, Holland, 1985; Fisher, Geiselman, 1987).
Twrcy tego wywiadu zwracaj uwag
na to, e wikszo bada dotyczcych
pamici wiadkw koncentrowaa si na
znieksztaceniach pamici, natomiast nie
wykorzystywano w nich wiedzy na temat usprawnienia pamici. Wywiad poznawczy skoncentrowany jest wanie na
tym ostatnim aspekcie: Problem polega
na tym, e wikszo znanych technik
usprawniania pamici odwouje si do fazy
kodowania informacji. Ta wiedza jest cakowicie nieprzydatna, poniewa wiadek
przestpstwa nie ma czasu na wiadome
wykorzystanie skutecznych technik kodowania informacji. Czsto nawet nie wie,
e informacje te warte s zapamitania.

247
Dlatego te technika opracowana przez
Fishera i Geiselmana podejmuje prb
usprawnienia fazy odtwarzania. Opiera si
ona na dwch zasadach oglnych:
1. Zasada specyficznoci kodowania, wpro
wadzona przez Tulvinga i Thomsona
(1973), omwiona w paragrafie 5.3.3.
Przypomnijmy t zasad. Gosi ona, e
im wicej wskanikw wystpujcych
w fazie odtwarzania pokrywa si z ce
chami zarejestrowanymi w fazie kodo
wania, tym lepsze jest odtwarzanie.
2. Zasada wieloci cieek dostpu. Im
wicej cieek dostpu do poszukiwa
nej informacji, tym wiksza szansa,
e informacja ta zostanie wydobyta
z pamici. Informacja, ktra jest nie
dostpna przy wykorzystaniu jednej
cieki, moe zosta odnaleziona, kiedy
znajdziemy inn ciek dostpu.
Zbieranie zezna wiadkw przy uyciu wywiadu poznawczego wymaga przestrzegania nastpujcych zasad (zasady te
przedstawiamy w postaci zalece adresowanych do wiadkw):
1. Odnowienie w wiadomoci kontekstu
osobistego i rodowiskowego wystpu
jcego w chwili przestpstwa. W szcze
glnoci wiadkowie zachcani s do
posuwania si w myli wstecz i do
przypominania sobie wasnych dziaa
oraz towarzyszcego im nastroju.
2. Podawanie kadego szczegu, jaki si
przypomni, bez wzgldu na to, czy
wydaje si on wany, czy te trywialny.
3. Opisywanie sekwencji zdarze w r
nej kolejnoci - zarwno w kolejnoci
normalnej, jak i wspak.
4. Opisywanie zdarzenia z innego punktu
widzenia (co wiadek mgby zobaczy,
gdyby sta w innym miejscu albo gdyby
znajdowa si w skrze jakiej innej
wanej osoby w chwili przestpstwa).

248

PSYCHOLOGIA POZNANIA

atwo zauway, e dwa pierwsze zabiegi s egzemplifikacjami zasady specyficznoci kodowania, natomiast dwa na-

stpne - zasady wieloci cieek dostpu.

Dane dotyczce skutecznoci wywiadu poznawczego przedstawiono w ramce 6.5.

RAMKA 6.5
Badania przeprowadzono na grupie
89 studentw Uniwersytetu Kalifornijskiego. Byli oni wiadkami" przestpstw przedstawionych na filmach
szkoleniowych, uywanych przez policj w Los Angeles. Byy to filmy bardzo krtkie, trwajce nie wicej ni 4
minuty, a przedstawione na nich przestpstwa zawieray wiele elementw
przemocy. Studenci byli przesuchiwani za pomoc jednej z trzech metod:
metody tradycyjnie wykorzystywanej
przez policj, techniki opierajcej si
na wykorzystaniu hipnozy oraz wywiadu poznawczego. W tym ostatnim wypadku policjantw proszono,
aby najpierw przedstawili studentom
cztery zasady wywiadu poznawczego,
a nastpnie zadawali pytania, zgodnie
z tymi zasadami. Uzyskano nagrania
magnetowidowe trwajce cznie 120
godzin i materia w nich zawarty sta
si podstaw analizy. Wyniki przedstawiajce liczb poprawnie odtworzonych szczegw pokazane s na
rycinie 6.9.
Jednoczenie stwierdzono, e liczba bdnie odtworzonych szczegw
we wszystkich trzech grupach nie
rni si na poziomie istotnym. Okazao si take, e rnice midzy
grupami w zakresie liczby poprawnie
podanych szczegw utrzymuj si
na korzy stosowania hipnozy i wywiadu poznawczego, kiedy pod uwag
bierze si 20 najwaniejszych faktw.

W tym akurat badaniu nie stwierdzono

wysokiego poziomu bdnych odpowiedzi w grupie, w ktrej stosowano
hipnoz jako metod docierania do
zawartoci pamici, ale w wielu innych
| liczba szczegw

tradycyjne

hipnoza

wywiad
poznawczy

RYCINA 6.9 Porwnanie liczby

poprawnie odtworzonych
szczegw przy zastosowaniu
trzech metod przesuchania
Analiza statystyczna wykazaa, e zarwno
hipnoza, jak i wywiad poznawczy pozwalaj
odtworzy istotnie wiksz liczb szczegw
anieli przesuchanie prowadzone metod tradycyjn (rycina zostaa skonstruowana na podstawie danych zamieszczonych w pracy Fishera
i Geiselmana).

badaniach dzieje si inaczej: hipnoza

jest krytykowana ze wzgldu na to,
e zwiksza podatno na sugesti,
a tym samym uatwia podawanie odpowiedzi, ktre mogy zosta zasugerowane przez przesuchujcego (Smith,
1983; Orne, Soskis, Dinges, Orne,
1984).

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

249

RAMKA 6.5 cd.

Wyniki podobne do przedstawionych na rycinie 6.9 uzyskano w badaniu nad osobami, ktre nie byy
studentami (Geiselman, Fisher, MacKinnon, Holland, 1985). Wyniki te
mona zatem zgeneralizowa na szersz populacj wiadkw. Technika wywiadu poznawczego zostaa zmodyfikowana przez jej twrcw, tak e przynosi ona jeszcze lepsze wyniki; jednak szkolenie uytkownikw zabiera
znacznie wicej czasu ni w wersji
pierwotnej.
Wywiad poznawczy jest technik
bardzo skuteczn, ale budzi wiele
dyskusji. Obszerna dyskusja, obejmujca zarwno kwestie teoretyczne,
jak i aplikacyjne, odbyta si na amach elektronicznego pisma Psycolouy (Memon, Stevenage, 1996; Kebbell, Wagstaff, 1996; Higham, Roberts,
1996). Brak miejsca nie pozwala jednak na dokadniejsz jej prezentacj.
Na zakoczenie tych uwag zestawimy krtko zalety i wady wywiadu
poznawczego. Do zalet nale kolejno:
a) wzrost liczby poprawnie odtwarza
nych informacji; ta waciwo zo
staa zilustrowana na rycinie 6.9;
b) utrzymanie dokadnoci zeznania
na niezmienionym poziomie; w in
nych technikach przesuchiwania
, wzrostowi liczby odtwarzanych informacji towarzyszy spadek dokadnoci zezna, czego nie obserwuje si w wypadku wywiadu
poznawczego;
c) wywiad poznawczy jest tak zapro
jektowany, e pozwala unikn sto
sowania pyta naprowadzajcych;

d) wiadek zaszczepiany jest prze

ciwko zakcajcemu oddziaywa
niu informacji odbieranych po zda
rzeniu; informacje te nie mieszaj
si z informacjami zarejestrowa
nymi w czasie danego zdarzenia;
e) wywiad poznawczy nie podwy
sza zaufania wiadka do wasnych
zezna. Silna wiara w prawdzi
wo wasnych zezna nie jest
wcale gwarantem ich prawdziwo
ci, czego najlepszym przykadem
jest zjawisko pamici dziaajcej
na zasadzie lampy byskowej".
Wywiad poznawczy ma rwnie
pewne wady i ograniczenia. Warto
o nich pamita, by nie stosowa tej
techniki tam, gdzie jest mao skuteczna. Wady i ograniczenia wywiadu
poznawczego przedstawiaj si nastpujco:
a) Moe on prowadzi do wzrostu
liczby bdw. Jest to szczegl
nie prawdopodobne w takich wy
padkach, kiedy osoba prowadzca
przesuchanie stara si uzyska
wicej informacji, ni faktycznie
pamita dana osoba. Mwic ina
czej, mog pojawia si bdy typu
faszywego alarmu". Wypadki ta
kie opisuje teoria detekcji sygna
w, omwiona w paragrafie 3.3.1.
Jak wskazuj cytowane tam uwagi,
moliwa jest taka sytuacja, w kt
rej wzrostowi liczby poprawnych
detekcji towarzyszy wzrost liczby
faszywych alarmw.
b) Osoby posugujce si wywiadem
poznawczym musz przej spe-

250

PSYCH0U3GIA POZNANIA

RAMKA 6.5 cd.

cjalne przeszkolenie. Pierwsza

wersja tej techniki wymagaa bardzo krtkiego szkolenia, natomiast
wersja zmodyfikowana wymaga
szkolenia duszego.
c) Uytkownicy winni spenia pewne
standardy intelektualne. Wymaga
si od nich cigego przestrzegania
wszystkich czterech zasad, wymie
nionych wczeniej.
d) Wywiadu poznawczego nie mona
stosowa wobec dzieci majcych

Przedstawione wyniki wskazuj, e aktywizowanie rnych strategii wydobycia

oraz dostarczanie pewnych wskazwek
moe uatwi odtwarzanie pierwotnego
zdarzenia. Dalsze badania, ktrych ju tu
nie bdziemy szczegowo omawia, wykazay, e nowe informacje uzyskane po
pewnym zdarzeniu (na przykad wypadku)
zastpuj informacje wczeniejsze. Nawet
wtedy, kiedy ludziom si powie, e ta
nowa informacja jest bdna, pamitaj
j lepiej anieli wczeniejsz informacj
prawdziw. Stwierdzono na przykad, e
sdziowie lepiej pamitali zeznania wiadkw, ktre w wietle pniejszych ustale okazay si faszywe, ni wczeniejsze zeznania innych wiadkw, ktre byy
prawdziwe. Stwierdzenie takiego faktu
ma olbrzymie konsekwencje praktyczne:
wskazuje ono, jak wielkie znaczenie ma
dokadne rejestrowanie na przykad caego
przewodu sdowego. Gdyby opiera si
tylko na pamici osb uczestniczcych
w tym przewodzie, trudno byoby doj do
ustalenia prawdy.

mniej ni osiem lat. Dopiero powyej tego wieku pojawiaj si zdolnoci pamiciowe i metapamiciowe, pozwalajce na skorzystanie
z dobrodziejstw tego sposobu zbierania zezna.
e) Wywiad poznawczy zabiera znacznie wicej czasu, std te nie
mona go stosowa na przykad
w wypadku, gdy wiadek jest ranny
i zagraa mu niebezpieczestwo
utraty ycia.

Procedury aktywizowania pamici maj

jednak i drug stron, znacznie ciemniejsz. Posugujc si tymi procedurami,
mona doprowadzi do odtwarzania zdarze, z ktrymi jednostka nigdy si nie
zetkna - jest to tak zwany syndrom
faszywej pamici (Loftus, Ketcham, 1994;
Loftus, Pickrell, 1995; Pope, 1996, 1997).
Prawne aspekty tego zagadnienia omawiaj Ermsdorff i Loftus (1993). Mona
te doprowadzi do tego, e czowiek
bdzie przekonany, i zjawisko, jakie sobie tylko wyobraa, faktycznie wystpio
w jego osobistej przeszoci. Dzieje si
tak nawet wtedy, kiedy czowiek wie, e
sobie wyobraa dane zjawisko. Po jakim
czasie nabiera on przekonania, e to zjawisko mogo wystpi w jego przeszoci.
Szerzej na ten temat pisz w zoonej do
druku pracy powiconej inflacji wyobrani
(Maruszewski, w druku b). O teoretycznych i klinicznych konsekwencjach inflacji
wyobrani pisz Garry i Pollaschek (2000).
Analiza tych zjawisk stawia przed psychologiem bardzo wane pytania doty-

PAMI AUTOBIOGRAFICZNA

czce etycznych aspektw udostpniania

wiedzy psychologicznej innym specjalistom. Mog oni wykorzystywa t wiedz
wbrew interesom wielu osb. Co wicej, zdarzao si, e sami psychologowie
zaszczepiali ludziom faszywe wspomnienia. Dyskusja dotyczca tego problemu
bardzo silnie zantagonizowaa rodowi-

251
sko psychologw w Stanach Zjednoczonych. Znajomo tych problemw moe
zmniejszy potencjalne zagroenia zwizane z wykorzystywaniem technik aktywizaqi pamici w praktyce psychologw oraz
w praktyce innych specjalistw, ktrym
psychologowie przekazuj swoj wiedz
i umiejtnoci.

Wyobrania

7.1. Tradycyjne koncepcje wyobrani

Wyjdmy od rozrnienia midzy wyobraeniami a wyobrani. Wyobrania^ jak
podaj sowniki - jest zdolnoci do tworzenia wyobrae, a w szczeglnoci wyobrae twrczych. Kto, kto ma bogat
wyobrani, potrafi tworzy obrazy przedmiotw, z ktrymi nigdy si nie zetkn.
Ta zdolno jest wykorzystywana przez
czowieka w sposb intencjonalny, to^znaczy tworzy on wyobraenia wtedy, kiedy
jest mu to z pewnego wzgldu potrzebne.
W filozofii analitycznej zwraca si uwag
na wieloznaczno terminu wyobrania.^Z
jednej strony wyobrania to zdolno do
tworzenia wyobrae, z drugiej natomiast
jest to zdolno do tworzenia przypuszcze, hipotez, do udawania oraz mylenia twrczego (Flew, 1979). Posugiwanie
si wyobraeniami zmienia w znacznym
stopniu nasze funkcjonowanie poznawcze,
a w pewnych wypadkach moe take wpywa na funkcjonowanie naszego organizmu, czy nawet na nasze zdrowie. Szerzej bdzie mowa o tym w dalszych czciach rozdziau. Wyobrania rozumiana
jest take jako pole, na ktrym pojawiaj
si wyobraenia (Thomas, 1999). W takim wypadku wyobrania rozumiana, jest
w sposb zbliony do wiadomoci czy
pamici operacyjnej.

Same wyobraenia s umysowymi

obrazami rzeczywistoci, przypominajcymi spostrzeenia, tyle tylko, e pojawiaj si one pod nieobecno pewnego
obiektu. Mog by wic wydobywane z pamici, albo te mog by konstruowane
z elementw zawartych w pamici. Te
podstawowe rozrnienia pozwol nam
swobodniej ledzi zarwno rozwaania
teoretyczne, jak te zrozumie dyskusje, ktre toczyy si wrd psychologw zajmujcych si wyobrani. Dyskusje
te odnosiy si nie tylko do waciwoci i pochodzenia wyobrae, lecz take
do fundamentalnych problemw tworzenia
reprezentacji.
W psychologii klasycznej wyobrania
traktowana bya jako zjawisko cile zwizane ze spostrzeganiem. Niekiedy nawet
twierdzi si, e wyobrania stanowi pewien rodzaj podwiku po spostrzeganiu.
Wyobraenie traktowane jest jako obraz
przedmiotu, ktry przesta dziaa na nasze zmysy. Tego typu wyobraenia okrelano mianem wyobrae odtwrczych.
Skrajnym wypadkiem wyobrae odtwrczych s wyobraenia ejdetyczne. Cechuj
si one fotograficzn dokadnoci. Badania nad obrazami ejdetycznymi przedstawiono w ramce 7.1.

WOBRANIA

253

RAMKA 7.1

Obrazy ejdetyczne (gr. eidos - to, co

jest widziane) byy badane przez Jaenscha ju w latach dwudziestych (cyt.
za: Woodworth, Schlosberg, 1963).
Jaensch pokazywa swoim badanym
obraz przez okres do 40 sekund, a nastpnie prosi o opisywanie go, kiedy
badany patrzy na szar powierzchni.
Niektre badane przez niego osoby
potrafiy opisywa obraz z fotograficzn dokadnoci - opis taki by
moliwy, kiedy od momentu schowania pierwotnego obrazu upyno kilka
sekund do minuty lub wicej. Jaensch
stwierdzi, e obrazy ejdetyczne wystpoway gwnie u dzieci, natomiast
u dorosych byy rzadkoci. O trwaoci obrazw ejdetycznych wiadczy to,
e badani potrafili opisywa je werbalnie; opis ten, a take poprzedzajcy go
przekad z kodu werbalnego na obrazowy zabiera troch czasu i wymaga
przekodowania obrazu na sowa.
Badania Jaenscha byy kontynuowane przez Allporta (1924), a bardziej wspczesn analiz obrazw ejdetycznych przedstawi Haber (1979).
Odnotowuje on, e obrazy ejdetyczne
rni si od obrazw nastpczych
- powidokw. Obrazy ejdetyczne s
dokadnym odzwierciedleniem danego
obrazu czy obiektu, a podczas poruszania oczyma ich lokalizacja si
nie zmienia (obrazy nastpcze zmieniaj swoje pooenie, gdy ruszamy
oczyma). Tak samo jak obrazy nastp-

cze, mog by rzutowane na neutraln

powierzchni, a o ich naocznoci porednio wiadczy to, e podczas ich
opisywania ludzie posuguj si czasem teraniejszym. Wedug Habera
obrazy ejdetyczne wystpuj u okoo
8% dzieci w wieku 7-12 lat i tylko
u 0,1% dorosych. Zdolno do tworzenia obrazw ejdetycznych nie koreluje
z adnymi zdolnociami poznawczymi;
nie wykryto rwnie u tych osb
jakichkolwiek zaburze neurologicznych.
Wprawdzie badania nad obrazami
ejdetycznymi byy krytykowane za
nadmierne poleganie na danych fenomenologicznych, ale udao si opracowa takie metody badawcze, ktre
maj charakter obiektywny. Stromeyer
i Psotka (1970) eksponowali swoim
badanym bezsensowne ukady kropek, jeden po drugim. Niektrzy badani potrafili czy je ze sob tak,
e powstaway obrazy rzeczywistych
przedmiotw. Wynika std, e obraz
pierwszego ukadu kropek musia by
przechowywany w dokadnej postaci
tak dugo, dopki nie pojawi si drugi
zbir. Dopiero wtedy moliwe stawao si poczenie obu zbiorw, tak
e powstawa sensowny obraz. Przerwa midzy ekspozycjami obu zbiorw
kropek wynosia dziesitki sekund,
a wic duej, anieli wynosi czas
przechowania w pamici ikonicznej.

254
wyobrae odtwrczych wyrniano wyobraenia twrcze, to jest przedstawienia przedmiotw, z ktrymi jednostka uprzednio nigdy si nie zetkna.
W wyobraeniach twrczych napotykamy
zarwno przedmioty stanowice konglomeraty innych obiektw, jak te kombinacje, ktre trudno sprowadzi do prostego
zoenia czci innych obiektw. Klasycznym przykadem skadanki" moe by
sfinks lub j>egaz. Kady z tych obiektw
moe by interpretowany jako efekt poczenia waciwoci czowieka i zwierzcia.
Matthews (1969) tak aktywno intelektualn pogardliwie okrela mianem ciesielstwa umysowego. Przykadami kombinacji, ktre trudno interpretowa jako
proste skadanki, s dziea sztuki. Dziea
te - w szczeglnoci dziea sztuki niefiguratywnej - musiay przedtem istnie jako
wyobraenia w umysach ich twrcw.
Wyobraenia okrelone tu jako skadanki" tylko na pozr maj charakter
twrczy, jako e do ich budowy wykorzystywane s cegieki" dobrze znane z dotychczasowego dowiadczenia. Nietrudno
zauway, e w wielu konstrukcjach tworzonych przez czowieka punktem wyjcia
s znane uprzednio elementy. Pierwsze
samochody byy klasycznym przykadem
dooenia do konnego pojazdu silnika parowego, a pniej spalinowego. Z wyobraeniem twrczym sensu stricto mielibymy do czynienia wwczas, kiedy nowy
byby nie tylko przedmiot pojawiajcy si
w naszej wyobrani, lecz take elementy,
z ktrych zostaby zbudowany. Czy rzeczywicie takie wyobraenia istniej? Z pewnoci twrcy - zarwno ci, ktrzy zajmuj
si twrczoci artystyczn, jak i ci, ktrzy
zajmuj si twrczoci naukow - odpowiedzieliby twierdzco na to pytanie.
Z drugiej strony jednak ci, ktrzy analizuj
ich wytwory, a wic krytycy czy metodo-

PSYCHOLOGIA POZNANIA
logowie i filozofowie nauki, skanialiby si
w stron odpowiedzi przeczcej. W dziele
artystycznym czy naukowym potrafi oni
dostrzec pewne wpywy tradycji, pewne
pomysy, ktre pojawiy si kiedy u innych, ale obecnie zostay wykorzystane
w odmienny sposb i tak dalej. Mona
zatem powiedzie, e to, co jest twrcze
w sensie subiektywnym (dla twrcy - artysty lub uczonego), nie musi by twrcze
w sensie obiektywnym.
^Wspczenie podzia na wyobrani
twrcz i odtwrcz powoli zanika. Dzieje
si tak nie dlatego, e trudno znale
elementy twrcze w samej wyobrani, ale
z cakiem innego powodu. Wspczenie
bowiem spostrzeganie nie jest traktowane
jako proces odtwrczy, lecz jako proces
konstrukcyjny. Wracajc do przedstawionej w rozdziale 2 teorii cyklu percepcyjnego Neissera (1976), moemy si przekona, e obraz zmysowy stanowi wynik
procesu konstruowania, w ktrym wykorzystywane s trzy grupy danych: dane
sensoryczne, dane pamiciowe i dane,
ktre s wynikiem procesu eksploracji.
Neisser twierdzi, e procesy eksploracji nie ograniczaj si tylko do aktywnoci
narzdw zmysowych. Czowiek aktywnie
poszukuje informacji, ktre pozwoliyby
zweryfikowa jego oczekiwania. Pewne
procedury poszukiwawcze, wczajc w to
aktywno lokomotoryczn, automatyzuj
si i mog by uruchamiane mimo braku
okrelonego obiektu. Te procedury daj
w wyniku to, co subiektywnie okrelamy
mianem wyobraenia. Po to by wywoa
u siebie wyobraenie, wcale nie musimy
siga do pamici wzrokowej - wystarczy, e wykonamy (zazwyczaj nie zdajc sobie w ogle z tego sprawy) kilka
ruchw gaek ocznych, ktre uprzednio
zaangaowane byy w spostrzeganie jakiego obiektu. Fragment tej procedury

WYOBRANIA

poznawczej uruchamia pozostae ruchy,

dziki czemu pewien obraz mamy jak
ywy przed oczami. Aktywno ta ma
jednak charakter twrczy, poniewa zwizana jest z poszukiwaniem informacji. Na
ten twrczy charakter zwraca ju bardzo
dawno temu uwag Kazimierz Twardowski
(1965), ktry pisa: Jeeli wic wyobraenie nie jest odnowionym spostrzeeniem w ogle, ani prostym odtworzeniem wrae, nie pozostaje nic innego,
jak upatrywa je wanie w syntezie wrae (...). Jako synteza wrae wyobraenie opiera si wprawdzie na wraeniach
- czy to doranych czy to odnowionych
- ale nie jest prostym ich odtworzeniem;
moe zatem opiera si na jakichkolwiek
wraeniach, byleby tylko daa si z nich
utworzy odpowiednia cao" (s. 126).
Wprawdzie Twardowski mwi o konstru
owaniu wyobrae z wrae, ale sama idea
konstruowania jest przeze bardzo jasno
zarysowana.
Wyobraenia nie s zjawiskami cakowicie subiektywnymi, zwizanymi ze
wiadomoci, czy te umiejtnoci posugiwania si jzykiem. Wiele danych
wskazuje na to, e wyobraenia wystpuj
u maych dzieci, ktre nie opanoway
jeszcze jzyka, a nawet mog wystpowa
u zwierzt. Przykady bada nad maymi
dziemi omawialimy w rozdziale 2. Przypomnijmy cytowane tam badanie Spelke
(1982), W badaniach tych eksperymentator przykrywa zabawk pieluszk. Po
jakim czasie dziecku pozwalano cign
pieluszk, albo te eksperymentator sam
j usuwa. Dzieci byy bardzo zaskoczone,
kiedy okazywao si, e pod pieluszk nie
ma adnej zabawki, albo te znajduje si
tam zupenie inna zabawka.
Jeszcze bardziej zadziwiajcych wynikw dostarczyy badania nad zwierztami,
dowodzce, e posuguj si one wyobra-

255
eniami. Mona wymieni trzy grupy takich bada:
1. Badanie reakcji odroczonych. Om
wimy je na przykadzie badania nad
szympansami. Eksperymentator w obe
cnoci szympansa chowa banan pod
jeden z kolorowych kubkw odwrco
nych do gry dnem. Nastpnie kubki
te s zasaniane za pomoc opuszczanej
kurtyny i po upywie kilku lub kilkuna
stu minut wypenionych jak inn ak
tywnoci pozwala si szympansowi na
poszukiwanie jedzenia. Zwierz zazwy
czaj za pierwszym razem trafia do wa
ciwego kubka. Trafia ono take wtedy,
kiedy w okresie odroczenia kubki za
mienia si miejscami, co wskazuje na
to, e w jego wyobrani znajduje si
nie tylko informacja o przestrzennej lo
kalizacji przynty, lecz take informacja
o barwie kubka, pod ktrym ta przynta
zostaa ukryta. Mona do tej proce
dury wprowadzi kolejn modyfikacj.
Po schowaniu banana pod okrelony
kubek mona w okresie odroczenia,
kiedy wszystkie kubki znajduj si za
kurtyn, zamieni banan na marchew,
ktra jest oczywicie znacznie mniej
atrakcyjna. W takim wypadku znale
zienie marchwi nie koczy aktywno
ci zwierzcia - zawiedziony" szym
pans szuka dalej. Dowodzi to zatem,
i w jego wyobraeniu znajduje si
informacja na temat rodzaju schowanej
przynty. Przegld bada nad reakcjami
odroczonymi mona znale w podrcz
niku Woodwortha i Schlosberga (1963).
2. Badania nad wyobraeniami szym
pansw dotyczcymi wasnej osoby.
Celowo uywam tu terminu osoba",
poniewa zachowanie szympansw wy
kazao, e maj one wyrane poczu
cie tosamoci. W eksperymencie Gal-

256
lupa (1970) szympansom wstawiano do
klatki due lustro. Pocztkowo traktoway one swoje odbicie jako inn map
i prboway nawiza z ni kontakt. Jednake po pewnym czasie dochodziy
do wniosku", e w lustrze znajduje
si ich wasne odbicie. O tym, e tak
byo rzeczywicie, wiadczyy zmiany
ich zachowania w nastpnej czci eksperymentu. Gallup upionym szympansom malowa du czerwon plam nad
ukiem brwiowym, posugujc si farb
bezzapachow. Po przebudzeniu szympansy byy umieszczane w osobnych
klatkach, tak e nie mogy si nawzajem widzie. Pierwsze p godziny
szympansy spdzay bez lustra. W tym
czasie w zasadzie nie wykryto adnych
wskanikw sugerujcych, e mapy
zauwayy jakie zmiany swojego wygldu. Potem zakadano z powrotem lustro w klatce. W cigu nastpnej pgodziny szympansy wykonay od czterech
do dziesiciu reakcji wskazujcych, e
uwiadomiy sobie zmiany w swoim
wygldzie. Analogiczne zjawisko nie
pojawio si u innych map -jeden z obserwowanych przez Gallupa makakw
mia w cigu piciu miesicy dostp
do lustra przez okoo 2400 godzin, ale
potem nie pojawiy si adne wskaniki
dostrzeenia zmiany wasnego wygldu
(Gallup, 1979).

PSTCH0U3GIA POZNANIA

3. Badania nad halucynacjami u szympansw. Halucynacje mog by traktowane

jako specyficzny^-^^padek wyobrae,
Tctore maj rdo wycznie w~~Qmyle, a nie s obrazem rzeczywicie
istniejcych przedmiotw. Hebb (1969)
opisuje wyniki bada nad reakcjami
paniki u szympansw. Panik u tych
zwierzt wywoywa widok realistycznie
odtworzonej gowy szympansa lecej
na talerzu. Po pewnym czasie u tych
zwierzt pojawiy si halucynacje.
Szympanse zachowyway si tak, jak
gdyby zryway owoce z nieistniejcej
gazi.
Przedstawione badania wskazuj, e
wyobraenia, ktre dawniej traktowano
jako zjawiska cakowicie subiektywne,
mog wystpowa u zwierzt wyszych.
Co wicej, wskaniki ich wystpowania
nie musz sprowadza si do danych
subiektywnych. Czy zatem mona bada wyobraenia u ludzi bez koniecznoci zbierania introspekcyjnych opisw
tego, co pojawio si w ich wiadomoci? W dalszych czciach tego rozdziau
przekonamy si, e jest to moliwe, e
istnieje wiele technik umoliwiajcych
czciowe ominicie trudnoci, jakie wi
si z wykorzystywaniem danych introspekcyjnych.

7.2. Teoria wyobrani jako pole sporu o mechanizmy

tworzenia reprezentacji
W latach siedemdziesitych pojawio si
wiele bada i koncepq'i teoretycznych,
ktrych znaczenie wykracza poza sam
dziedzin wyobrani. Podstawowy problem, jaki prbowano rozstrzygn, doty-

czy! tego, czy istnieje jeden lub wicej

sposobw tworzenia reprezentacji. Wbrew
pozorom odpowied na to pytanie nie
bya wcale taka oczywista, a niektre
z zaproponowanych rozwiza do wyra-

257

mOBRANIA

nie odchodziy od tego, co wiemy o naszych reprezentacjach umysowych z introspekcji. Wypracowano dwa stanowiska,
ktre okrelimy mianem stanowiska obrazowego i stanowiska abstrakcyjnego (albo
opartego na sdach - w jzyku angielskim mwi si o propositional theory). Najpierw omwimy kade z tych stanowisk
z osobna, a nastpnie przedstawimy argumenty przemawiajce na rzecz kadego
z nich.
7.2.1.
Stanowisko obrazowe
Stanowisko to ma swoje korzenie ju w filozofii staroytnej, u Platona i u Demokryta (Thomas, 1999). Na pierwszy rzut
oka jest ono bardziej zgodne z wiedz
potoczn, poniewa przyjmuje istnienie
generowanych przez czowieka obrazw
umysowych. Jednake mechanizm generowania tych obrazw jest ju odlegy od
wiedzy potocznej, w ktrej przyjmuje si,
e wyobraenia s efektem oddziaywania
naszej woli na nasze wiadome ycie psychiczne. Wyobraam sobie pewne rzeczy
wtedy, kiedy mi na tym zaley.
Gwnymi przedstawicielami stanowiska obrazowego s Shepard (Shepard, Metzler, 1971; Shepard, 1984) oraz
Kosslyn (1981). Wedle pierwszej wersji
stanowiska obrazowego wyobraenia s
reprezentacjami analogowymi i holistycznymi, oddajcymi cig natur rzeczywistoci. Przypominaj obrazy rzeczywistych
przedmiotw. Wyobraenia w porwnaniu
ze spostrzeeniami cechuj si mniejsz
wyrazistoci. Kosslyn powiada, e maj
one charakter uasi-obrazowy (nasi-pictorial)'. przedstawiaj informacje w pewnym medium przestrzennym i pod pewnymi wzgldami przypominaj obraz na
ekranie kineskopu. Wyobraane obiekty

maj pewn wielko i pooenie w przestrzeni oraz przyjmuj pewn pozycj. Te

waciwoci s ujmowane bezporednio
w wyobraeniu, a nie s reprezentowane
w sposb symboliczny (Kosslyn i in., 1978;
Kosslyn, 1981).
Kosslyn po polemice z Pylyshynem na
amach Psychological Review w 1981 roku
zmodyfikowa swoj koncepcj i przedstawi bardziej szczegowo proces generowania wyobrae. Proces ten omwimy
dokadniej, poniewa pokazuje on jedn
z moliwych interpretacji mechanizmu
tworzenia reprezentacji. Kosslyn (1994)
twierdzi, e w naszym systemie poznawczym wystpuj dwa rodzaje reprezentacji:
reprezentacje gbokie oraz reprezentacje
pytkie. Reprezentacje gbokie przechowywane s w pamici trwaej w. postaci
opisw strukturalnych, zoonych z twierdze. Na rycinie 7.1. przedstawiono prosty
wzr, ktry moe by przechowywany
w pamici trwaej.

RYCINA 7.1 Przykad wzoru reprezentacji gbokiej

Wzr ten moe by przechowywany w pamici trwaej
jako: a) 16 pl, tworzcych kwadrat, w ktrym pola
czarne biegn po przektnej od lewego grnego rogu do
prawego dolnego; b) zbir 16 pl, uporzdkowanych w 4
rzdy po 4 pola w kadym rzdzie, przy czym pole
pierwsze, szste, jedenaste i szesnaste s czarne. Mona
take wiersze oznaczy literami a, b, c i d, a kolumny
cyframi 1, 2, 3 i 4. Mona nastpnie, podajc oznaczenia
wsprzdnych kadego pola, poda, czy jest ono biae,
czy czarne. Niezalenie jednak od sposobu opisu
werbalnego reprezentacja gboka bdzie taka sama we
wszystkich wypadkach.

258

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Zbir twierdze skadajcych si na

reprezentacj gbok tego wzoru nie jest
dostpny wiadomoci. Moe on - jak
wskazuje objanienie do ryciny 7.1 -przyjmowa rne postaci.
Zapis w pamici trwaej musi by zapisem ekonomicznym i z tego powodu winien uwzgldnia relacje midzy cechami,
ktre maj charakter trway. W reprezentacji gbokiej cechy zapisywane s na
mod Gibsonowsk", to jest obejmuj
stae zwizki midzy waciwociami, a nie
waciwoci, ktre mog ulega zmianie.
Analiz zadania stojcego przed systemem
poznawczym przy zapisywaniu reprezentacji gbokiej przedstawiono w ramce 7.2.
Kosslyn twierdzi, e reprezentacja gboka jest podstaw konstruowania uasi-obrazu. Proces ten zachodzi w buforze
wzrokowym. Taki skonstruowany obraz
staje si dostpny wiadomoci i moe

by spostrzegany okiem duszy". Mona

powiedzie, e wyobraenie jest odczytaniem informacji zawartych w reprezentacji
gbokiej. Procesy zaangaowane w tworzenie wyobraenia przedstawione s na
rycinie 7.2.
Analogicznie przedstawia si sytuacja
w zakresie wyobrae suchowych, kiedy
z pamici trwaej pobierane s informaq'e,
ktre nastpnie lokowane s w buforze
suchowym. Sigajc do teorii pamici
operacyjnej, moemy stwierdzi, e bufor
wzrokowy przypomina t cz pamici
operacyjnej, ktr okrelamy mianem bufora wzrokowo-przestrzennego, natomiast
w wypadku wyobrae suchowych uruchamiamy ptl fonologiczn (por. par.
5.3.1.1. oraz ryc. 5.8). Potrafimy wyobraa sobie glosy innych ludzi czy zasyszane
niegdy melodie. Badania Kosslyna, Segera, Pani i Hillgera (1990) wykazay jed-

RAMKA 7.2

Zapewne wielu Czytelnikw zetkno

si z fotografi cyfrow. W cyfrowym aparacie fotograficznym obraz
powstaje w pamici aparatu, a nie na
kliszy fotograficznej. Gdyby w systemie wzrokowym - w okolicach wzrokowych kory mzgowej, czyli w patach potylicznych - przechowywane
byy obrazy, to pami wzrokowa przypominaaby pami cyfrowego aparatu
fotograficznego. Zdjcie redniej jakoci w takim aparacie zajmuje od
kilkudziesiciu do kilkuset kilobajtw.
Podejdmy do lustra i przyjrzyjmy
si sobie - jeli rozpoznajemy siebie,
to korzystamy z kilkudziesiciu do

kilkuset kilobajtw. Nastpnie, patrzc

w lustro, obrmy gow w lewo.
Rbmy to powoli i stale przygldajmy
si sobie. W kocu przestaniemy widzie twarz. Ile byo kolejnych pooe twarzy, kiedy rozpoznawalimy
siebie? Ile kilobajtw wymagao rozpoznanie naszej twarzy? Idmy dalej
- twarze ilu osb potrafimy rozpozna bez trudu w rnych pooeniach? Twarze tych osb potrafimy
sobie take wyobrazi. Przy zaoeniu
przechowywania osobnych obrazw
wymagaoby to olbrzymich zasobw
pamiciowych, znacznie przekraczajcych to, czym dysponujemy.

259

mOBRANIA

BUFOR WZROKOWY

FUNKCJA INTERPRETACYJNA
OKA DUSZY"

OKO

Obraz obiektu
.Reprezentacja

Ksztat: Czy linie s skone?

Czy spotykaj si w miejscu?
Krzywe?...

PAMI TRWAA
REPREZENTACJA GBOKA"
(Przepisz /prost, krzyw/ z miejsca
x, y w miejsce p, q../

RYCINA 7.2 Proces tworzenia wyobraenia w postaci quasi-obrazu w wietle koncepcji Kossiyna
System poznawczy sprawdza, czy lis ma stojce" uszy. Siga do reprezentacji w pamici trwatej, nastpnie tworzy obraz
gowy lisa. Ten obraz jest dostpny dla oka duszy", ktre moe sprawdzi, czy w obrazie wystpuje poszukiwany
element. Zauwamy, e pracuje tu tylko oko duszy", natomiast zwykle oko jest wyczone (rdo: Th.om.as, 1999, Are
theories of imagery ttieories of imagination, ryc. 1).

nak, e u ludzi wyobraenia wzrokowe dominuj nad wyobraeniami pochodzcymi

z innych modalnoci (suchowej, dotykowej, wchowej czy smakowej).
Zostamy przy wyobraeniach wzrokowych, tak jak to ilustruje rycina 7.2.
Skoro wyobraenia generowane s przez
bufor wzrokowy, to musz by one jako
odrniane od spostrzee (Bruce, 1996;
Johnson, 1988). Rnica ta sprowadza si
do tego, e wyobraenia w naszym odczuciu pochodz ze rodka", natomiast
spostrzeenia dochodz z zewntrz". Niektrzy badacze tez t wykorzystuj do
wyprowadzenia kryterium pozwalajcego
odrni halucynacje od wyobrae (Bentall, 1990). W wypadku halucynacji nastpuje zatarcie rnic midzy moliwymi
rdami obrazu i obraz majcy swe rda

wewntrz czowieka jest traktowany jako

pochodzcy z zewntrz. Sprawa komplikuje si jeszcze bardziej, kiedy musimy
dokona rozrnienia w obrbie naszych
danych pamiciowych - musimy odrnia dane, ktre odnosiy si do jakiego
rzeczywistego zdarzenia, od danych, ktre
odnosz si do zdarzenia, ktre sobie tylko
wyobraalimy. Dokonanie tego rozrnienia wymaga zaangaowania metapoznania
- naszej wiedzy dotyczcej waciwoci
rnych procesw i treci poznawczych.
Musimy dysponowa kryteriami, ktre pozwalaj odrni te dwa rodzaje wspomnie. Niekiedy rnica ta ulega zatarciu,
jak w wypadku inflacji wyobrani, o ktrej
wspominam w paragrafie 6.6. (por. te
Maruszewski, w druku b). Trudno jednak tkwi w tym, e zgodnie z rnymi

260

PS/CH01DGIA POZNANIA

koncepcjami wyobrani obrazy umysowe

generowane s z reprezentacji gbokich
zarejestrowanych w pamici trwaej. Jeli tak, to treci zawarte w tej pamici
winny by oznakowane: pewna cz informacji powinna zosta oznakowana jako
odnoszca si do zdarze, ktre kiedy
faktycznie miay miejsce, pewna cz
natomiast winna by oznakowana jako informacje dotyczce zdarze, ktrych nie
byo. Ale to ju prowadzi do absurdu
- przecie pula zdarze, ktre nie miay
miejsca, jest potencjalnie nieskoczona.
Czy w ogle przechowujemy je w pamici?
Na to pytanie teoria wyobrae nie daje
nam zadowalajcej odpowiedzi.
Wrmy jednak do prb potwierdzenia
stanowiska obrazowego. Kosslyn, poszukujc uzasadnienia dla swojej teorii, odwoywa si nie tylko do bada nad funkcjonowaniem poznawczym (badania te przedstawimy w dalszej czci tego rozdziau),
lecz take do bada neuroanatomicznych.
Kosslyn uwaa, e bufor wzrokowy znajduje si w patach potylicznych (Kosslyn,
1994; Kosslyn, Thompson, Kim, Alpert,
1995), ale inne badania nie potwierdziy
tych wynikw.
Kosslyn wraz ze Schwartzem (1977;
por. te Schwartz, Kosslyn, 1984) skonstruowali program komputerowy, ktry

generuje obrazy w sposb analogiczny

do tego, jaki wykorzystywany jest przez
bufor wzrokowy. Reprezentacja gboka"
w tym programie okrela relacje midzy
waciwociami przedmiotu. Przykad obrazu wygenerowanego przez ten program
przedstawiono na rycinie 7.3.
Poszczeglne punkty skadajce si na
obraz samochodu mog zosta opisane
poprzez podanie ich pooenia w matrycy
zbudowanej z gstszej siatki wsprzdnych anieli siatka przedstawiona na rycinie 7.1. Zauwamy, e kontur samochodu zosta zbudowany z liter. Mg
on zosta zbudowany z innych elementw - elementy te s jakimi symbolami.
W analizowanym przykadzie litery jako
symbole zostay wybrane nieprzypadkowo,
poniewa w programie przyjto zasad,
e im starszy element, tym pniejsze
jego miejsce w alfabecie. Jeli tak, to tym
atwiej zapomnie dany element. Kontur
w miar upywu czasu zaciera si w naszej wiadomoci i staje si coraz mniej
wyrany Pola, ktre znajduj si wewntrz
konturu (w naszym przykadzie s to pola
biae), mog zawiera informacje o innych
cechach samochodu, na przykad o jego
barwie, wypukociach i tak dalej. Obraz
zatem moe by znacznie bogatszy, ni to
przedstawiono na rysunku.

BBBBBBBBBBBBBBBBBB
BB
BBB
BB
BBB
BBBBBBBBBBBBBB
BB
BB
B
BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
B
B BB
B BB
B
BB
BBB BBBBBBBB B
B
B BBBBBBBBBBBBB
BBBBBC
CBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBA
AABBB
CCCCCC
AAAAAA
RYCINA 7.3 Przykad obrazu wygenerowanego przez program symulujcy wyobrani
atwo moemy dostrzec kontur samochodu. Im bardziej bdziemy oddalali kartk od naszych oczu, tym kontur bdzie
si wydawa bardziej realistyczny.

W/OBRAZNIA

Stanowisko obrazowe budzi zastrzeenia nie tylko psychologw, lecz take filozofw. Dennett (1978) uwaa, e koncepcja
postulujca istnienie wewntrznego oka
(oka duszy"), ktre odbiera i interpretuje obrazy wygenerowane przez bufor
wzrokowy, jest wspczesn wersj teorii
homunkulusa. O teorii tej wspominalimy
w rozdziale 2. Trudno, do ktrej prowadzi koncepcja homunkulusa, przedstawia
si nastpujco: skoro przyjmujemy istnienie oka wewntrznego" interpretujcego
wygenerowane obrazy, to musi by ono
podczone do jakiego mzgu, ktry ma
swoje oko duszy i tak dalej w nieskoczono.
Koncepcja obrazowa, cho zrozumiaa
intuicyjnie, przy bliszej analizie rodzi
pewne trudnoci. Pojawia si wobec tego
pytanie: czy istnieje jakie inne wyjanienie wyobrani? Wyjanienie to przedstawiamy w nastpnym paragrafie.
7.2.2. Stanowisko
abstrakcyjne

Stanowisko obrazowe moglimy okreli

mianem stanowiska analogowego, poniewa na poziomie reprezentacji powierzchniowej oddawao ono cig natur rzeczywistoci. Stanowisko abstrakcyjne nie
jest stanowiskiem analogowym, a moemy je okreli jako stanowisko dyskretne, poniewa zakada, e reprezentaq"a
tworzona jest w postaci zespou sdw
czy twierdze (propositions). Samo pojcie sdu nie jest do koca jasne, poniewa moe by rozumiane w trojaki sposb (Zdankiewicz-cigaa, Maruszewski,
2000):
1) sd jest form jzyka myli, ktry ma
natur niewerbaln i abstrakcyjn;
2) istot sdu stanowi znaczenie w sensie
logicznym;

261
3) istot sdu stanowi znaczenie w sensie
psychologicznym.
Koncepcja ta jest bardziej konsekwentna w porwnaniu ze stanowiskiem
obrazowym, poniewa przyjmuje istnienie tylko jednego rodzaju kodu, jakim
posuguje si umys. Obrazy pojawiajce si w naszej wiadomoci s mao
wane, poniewa nie s one autentycznymi reprezentacjami, a jedynie epifenomenami zjawisk wystpujcych na poziomie gbokim.
Gwnymi przedstawicielami stanowiska abstrakcyjnego s Anderson i Bower (1973) oraz Pylyshyn (1973, 1981).
Aby zilustrowa ten sposb mylenia, odwoajmy si do prostego przykadu. Zamy, e mamy obok siebie dwa nastpujce elementy, uporzdkowane w taki
sposb . To uporzdkowanie moemy przedstawi w postaci nastpujcych
zda: Umiechnita buzia jest na lewo od
buzi niezadowolonej"; Niezadowolona buzia jest na prawo od buzi umiechnitej";
Umiechnita buzia poprzedza buzi niezadowolon""; Buzia niezadowolona nastpuje po buzi umiechnitej" i tak dalej.
Wszystkie te zdania mwi to samo, cho
wyraaj to rnymi sowami. Ludzie posugujcy si innym jzykiem mog to wyrazi za pomoc jeszcze innych sw, jednak na poziomie gbokim wszyscy maj
to samo na myli. Moemy powiedzie, e
w jzyku myli, zwanym mentakse, chodzi
zawsze o to samo. Jzyk myli jest uniwersalny i niezaleny od jzyka, jakim posugujemy si w komunikacji. W tym wanie
jzyku mog by zapisywane wszelkie
sdy. Od strony logicznej sdy te maj
nastpujc posta, wyraon za pomoc
rachunku predykatw (Sternberg, 1996):
[Zwizek midzy elementami] [Element
podmiot! [Element przedmiot]

262
Faktycznie jednak zapis ten jest pewnym skrtem mylowym i zwolennicy
stanowiska abstrakcyjnego przyjmuj, e
twierdzenia s reprezentowane w mzgu
bez uycia stw. W jaki zatem sposb
mona dowiedzie si o ich istnieniu,
skoro nie moemy do nich dotrze bezporednio, skoro nie posiadaj lokalizacji
w mzgu (a zatem nie mona ich ujawni za pomoc bada aktywnoci mzgu,
nawet tak precyzyjnych, jak tomografia
pozytronowa czy badanie rezonansu magnetycznego), ani te nie moemy ich
mierzy? Odpowied zwolennikw stanowiska abstrakcyjnego jest nastpujca: ludzie zachowuj si tak, jak gdyby dysponowali tymi twierdzeniami i sdami.
Mamy tu wyran deklaracj na rzecz
stanowiska instrumentalistycznego w metodologii, zgodnie z ktrym teoria (tu
teoria wyobrae) nie musi siga do
istoty rzeczy, ale powinna tworzy takie opisy rzeczywistoci, ktre pozwalaj
na przewidywanie i wyjanianie pewnych
faktw.
Zwolennicy tego stanowiska przyjmuj
take, e ludzie maj wiedz latentn na
temat wyobrae i zachowuj si zgodnie
z t wiedz. Oczywicie, nie zdaj sobie
w ogle sprawy z istnienia takiej wiedzy
ani tez z tego, e staraj si zgodnie
z ni zachowywa. Przykadowo, na poziomie latentnym wiem, e do powstania
wyobraenia potrzebny jest pewien czas.
Jeli kto powie, wyobra sobie, e zawali!
si most, to stworzenie tego wyobraenia zabierze mi troch czasu. Jeli kto
powie, e mam sobie wyobrazi pojawiajce si szczeliny na powierzchni mostu,
na przsach oraz pkanie pojedynczych
lin nonych podczas przejedania mostu
przez kolumn cikich czogw, to powstanie tego wyobraenia winno zabra
wicej czasu. Wiem, e ten obraz zawiera

PSYCHOLOGIA POZNANIA

znacznie wicej szczegw, a skoro tak,

to przywoanie ich do wiadomoci bdzie
trwao znacznie duej.
Sdy - ze wzgldu na swj abstrakcyjny charakter - wprowadzaj element
niecigoci. Gdy mwilimy o przedstawianiu czasu w ramach reprezentacji analogowej" (czyli obrazowej), posuylimy
si przykadem zegarka z pynnie poruszajcym si sekundnikiem. Natomiast
w wypadku reprezentacji opartej na sdach, czyli reprezentacji dyskretnej, czas
byby przedstawiany za pomoc zegara cyfrowego: przeskakujce cyfry, oznaczajce
godziny, minuty, sekundy i ich dziesite
czci, okrelaj upyw czasu.
Sprbujmy odpowiedzie na pytanie,
czym s - w opinii zwolennikw stanowiska abstrakcyjnego - obrazy, ktre
pojawiaj si w naszej wiadomoci. Badacze twierdz, e obrazy s epifenomenami zjawisk zachodzcych w mzgu,
ktre s poznawczo niepenetrowalne. Pozostaj one w takim samym stosunku do
zjawisk zachodzcych w mzgu, w jakim
pozostaj obrazy na ekranie telewizora do
ruchu elektronw w lampie kineskopowej. Lampa kineskopowa jest dziaem wystrzeliwujcym elektrony - na powierzchni
ekranu elektrony wywouj seri byskw
wietlnych, ktre widzimy jako obraz. Na
poziomie gbokim mamy zatem do czynienia z ruchem elektronw oddziaujcych na powierzchni lampy kineskopowej
- nie widzimy samych elektronw, a jedynie obraz na ekranie. Ten obraz jest
tylko epifenomenem zjawisk na poziomie
gbokim.
Zbiory sdw mog nie tylko charakteryzowa proste obiekty, lecz mona je
take wykorzystywa do opisu relacji midzy obiektami. Reprezentacje abstrakcyjne
mog by wykorzystywane zarwno przez
dzieci, jak i przez zwierzta - nie jest

263

WYOBRANIA

zatem konieczne uprzednie opanowanie

pewnego jzyka.
Oba stanowiska - obrazowe i abstrakcyjne - na potwierdzenie swojej
prawdziwoci cytuj liczne dane empiryczne; niekiedy te same dane s
wykorzystywane jako dowd wiadczcy
o prawdziwoci kadego z nich. Z jed-

nej strony wiadczy to o duym wyrafinowaniu teoretycznym obu stanowisk,

z drugiej jednak pojawia si pytanie,
czy przy obecnej metodologii moliwe
jest uzyskanie danych, ktre pozwoliyby na rozstrzygnicie powstaej kontrowersji na korzy jednego z tych stanowisk.

7.3. Prby empirycznego rozstrzygnicia problemu formy

reprezentacji
Zanim jeszcze stanowisko obrazowe i abstrakcyjne uzyskay dojrza posta, pojawiy si dane empiryczne, ktre stanowi
wany argument w dyskusji dotyczcej
roli obrazw w tworzeniu reprezentacji.
Kanadyjski psycholog Lee Brooks prze-

prowadzi w 1967 roku bardzo interesujcy

eksperyment. Eksperyment ten przedstawiam w ramce 7.3.
Wyniki eksperymentu Brooksa wskazuj, e moliwo korzystania z wyobrae polepsza funkcjonowanie pamici,

RAMKA 7.3
Brooks (1967) pokazywa swoim badanym matryc o wymiarach 4 x 4
kratki. Jedno z pl matrycy oznacza
jako punkt startowy. Przykad takiej
matrycy znajduje si na rycinie 7.4.

RYCINA 7.4 Przykad matrycy stosowanej w

badaniach Brooksa (1973)
Punktem s oznaczono pole bdce punktem
startowym.

Punkt oznaczony jako s mia by

punktem startowym. Nastpnie proszono badanych o zapamitanie serii
nastpujcych zda.
W polu startowym wstaw 1.
W polu na prawo od pola startowego
umie 2.
W polu powyej pola poprzedniego
umie 3.
W polu na prawo od poprzedniego
umie 4.
W polu poniej pola poprzedniego
umie 5.
W polu poniej pola poprzedniego
umie 6.
W polu na lewo od pola poprzedniego
umie 7.
W polu poniej pola poprzedniego

umie 8.

264

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 7.3 cd.

Zapamitywana matryca przedstawiaa si wic nastpujco:

W polu dobrym wobec pola

poprzedniego umie 3.
W polu szybkim wobec pola
poprzedniego umie 4.
W potu zym wobec pola poprzedniego
umie 5.
W polu zym wobec pola poprzedniego

W polu wolnym wobec poprzedniego

7
8

RYCINA 7.5 Matryca, ktr mieli zapamita

badani w eksperymencie
Brooksa(1973)

Zauwamy, e twierdzenia, jakimi

posugiwali si badani, okrelay wzajemne pooenie pl, czyli mona byo
atwo wyobraa sobie poszczeglne
pola matrycy i wypenia j kolejnymi
cyframi. Ale zgodnie ze stanowiskiem
abstrakcyjnym ludzie nie tworz obrazw, a wic przy zapamitywaniu serii
twierdze nie trzeba posugiwa si
okreleniami odnoszcymi si do wzajemnego pooenia pl. Okrelenia odnoszce si do pooenia mona zastpi innymi okreleniami. Zamiast na
prawo" mona powiedzie szybki",
zamiast na lewo" - wolny", zamiast
powyej" - dobry", a zamiast poniej" zy". W takim wypadku seria
twierdze do zapamitania przedstawia si nastpujco:
W polu startowym wstaw 1.
W polu szybkim wobec pola startowego

umie 2.

umie 6.
umie 7.
W polu zym wobec poprzedniego

umie 8.
Zwolennicy stanowiska abstrakcyjnego powinni zaakceptowa przypuszczenie, e opanowanie obu serii winno
by tak samo trudne. To, e w drugim
wypadku ludzie nie mog posugiwa
si wyobraeniami, nie jest istotne,
poniewa nie stanowi one rzeczywistych reprezentacji, a s jedynie
epifenomenami prawdziwych reprezentacji zapisanych w postaci twierdze. Wyniki Brooksa zaprzeczyy
tym przypuszczeniom. Okazao si, e
kiedy badanym umoliwiono posugiwanie si wyobraeniami, zapamitywali wszystkie osiem zda, natomiast
w wypadku drugim, kiedy mogli zapamitywa same tylko twierdzenia,
bez moliwoci wyobraania sobie matrycy, na ktrej umieszczaj kolejne
cyfry, zapamitywali rednio o dwa
zdania mniej.

WOBRANIA

czyli - mwic inaczej - wyobraenia s

efektywnym-narzdziem umoliwiajcym
zapjsywaHe-informacji w pamici. Pniej
pojawia si cala seria bada, ktre byy
ju bezporednio nastawione na wykazanie wyszoci jednego z dwch pozostajcych w konflikcie stanowisk. Badania te moemy podzieli na dwie due
kategorie. Pierwsz stanowi ekspery-

265
menty nad rotacjami umysowymi, drug
za eksperymenty, w ktrych analizowano zjawisko skanningu umysowego.
Nasz analiz rozpoczniemy od pierwszej grupy bada, historycznie wczeniejszych, przeprowadzonych przez Rogera Sheparda i jego wsppracownikw.
Przykad takiego badania przedstawiam
w ramce 7.4.

RAMKA 7.4
Cooper i Shepard (1975) eksponowali
badanym litery, ktre byy nachylone
pod pewnym ktem. Litery te w normalnej pozycji byy albo ustawione
prawidowo (na przykad F), albo te
przedstawiano je w postaci lustrzanego odbicia. Zadaniem badanych byo
stwierdzenie, czy zrotowana litera jest
liter normaln", czy te jej lustrzanym odbiciem. Przykad bodcw wykorzystywanych w tym eksperymencie zawiera rycina 7.6.

RYCINA 7.6 Bodce analogiczne do tych, ktre

stosowane byy w eksperymencie
Cooper i Sheparda
Litera F znajdujca si po lewej stronie jest liter
normaln", ktra zostaa nachylona o pewien kt,
natomiast litera znajdujca si po stronie prawej
jest lustrzanym odbiciem F, obrconym o 245.

Mierzono czas reakcji potrzebnej

do podjcia decyzji. Stwierdzono, e

czas reakcji wzrasta liniowo wraz

z wielkoci kta rotacji, przy czym
najduszy czas wystpi w wypadku
rotacji o 180 a wic wtedy, kiedy
litera bya ustawiona do gry nogami". W wypadku ktw wikszych
ni 180 stopni badani rotowali liter
w t stron, ktra oferowaa najkrtsz drog do uzyskania pooenia pionowego.
Idea eksperymentu tego typu zostaa skomentowana przez Sheparda
w nastpujcy sposb: ...w pewnym
istotnym sensie mona powiedzie, e
obrazy umysowe pozostaj w pewnych relaqach formalnych albo strukturalnych w stosunku do odpowiadajcych im obiektw zewntrznych
i e obrazy umysowe mog by przeksztacane w taki sposb, ktry jest
paralelny albo analogiczny w stosunku
do tych rodzajw transformacji, ktrym podlegaj obiekty zewntrzne"
(1975). Inaczej mwic, idea ta nawizuje do koncepcji interioryzacji Piageta - zamiast wykonywa pewne
operacje na obiektach materialnych,
jednostka wykonuje je na ich reprezentacjach.

266

PSYCHOLOGIA POZNANIA

kt rotacji (stopnie)
RYCINA 7.7 Przykad pary bodcw stosowanych w eksperymencie Metzler i Sheparda (1971)
Po prawej stronie przedstawiono wykres obrazujcy zaleno midzy ktem a czasem rotacji.

Jednake interpretujc dokadniej eksperyment Cooper i Sheparda, moemy

stwierdzi, e podlega w nim rotacji samo
spostrzeenie, a nie wyobraenie - badany
ma bowiem przez cay czas rotowan liter
w polu widzenia. Aby unikn takiego zarzutu, wprowadzono modyfikacj do tego
eksperymentu: przed ekspozycj rotowanej litery podawano informacj o tym,
jaka litera bdzie rotowan (oczywicie nie
mwiono, czy bdzie to litera normalna",
czy te jej lustrzane odbicie), a take
o tym, jaki bdzie kt rotacji. W tym
wypadku znikaa liniowa zaleno midzy
wielkoci kta rotacji a czasem reakcji.
Badany wykonywa rotacj wyobraenia
w gowie, a po zobaczeniu bodca natychmiast podawa odpowied.
Shepard stwierdzi, e ludzie potrafi
dokonywa rotacji figur trjwymiarowych.
W eksperymencie przeprowadzonym przeze wsplnie z Metzler (Shepard, Metzler, 1971) badanym pokazywano pary rysunkw przedstawiajcych figury trjwymiarowe. Przykady takich figur zawiera
rycina 7.7. Zadaniem badanych byo stwier-

dzenie, czy druga figura jest taka sama jak

pierwsza.
Po to by rozwiza to zadanie, badani musieli dokona rotacji przestrzennej. Zadania Sheparda i Metzler byy tak
skonstruowane, e rotacja moga si odbywa na paszczynie prostopadej do
powierzchni kartki.
Gwne wyniki bada nad rotacjami
umysowymi moemy podsumowa nastpujco:
a) Czas rotacji umysowej zaley wprost
proporcjonalnie od wielkoci kta rota
cji. Zaleno ta obowizuje w zakre
sie od 0 do 180. Najdusze czasy
wystpuj przy kcie 180 (por. ryc.
7.6). Natomiast przy kcie rotacji 330
jednostka moe obraca obraz w drug
stron, tak e rzeczywisty kt obrotu
wynosi 30. Czas ratowania zmienia si
w sposb cigy.
b) Zaleno wprost proporcjonalna mi
dzy ktem a czasem rotacji stopniowo
zanika, kiedy badany jest uprzedzany
o tym, w jakim pooeniu bdzie eks-

267

WOBRANIA

ponowany bodziec porwnawczy. Eksponuje si lini o takim nachyleniu,

w jakim za chwil bdzie eksponowana
druga litera. Jeli informacja o nachyleniu eksponowana jest o sekund
wczeniej, to znika zaleno midzy
czasem a ktem rotacji. Zaleno ta
utrzymuje si przy ekspozycji informacji uprzedzajcej o 100, 400 i 700 msek
wczeniej. Sugerowaoby to, e kiedy
badani maj do dyspozycji sekund lub
wicej, mog wykona rotacj obrazu
bodca w gowie" i czeka, a pojawi
si bodziec porwnawczy - wwczas
musz orzec, czy jest on normalny, czy
te obrcony (Cooper, Shepard, 1973).
c) Czas rotacji nie zaley od stopnia zo
onoci figury paskiej (Cooper, 1975),
ani te od tego, czy rotacja bya wyko
nywana na paszczynie kartki, czy te
w trzecim wymiarze (Shepard, Metzler,
1971).
d) Rotacje umysowe wystpuj nie tylko
u ludzi. W eksperymencie Vanclaira,
Fagota i Hopkinsa (1993) stwierdzono,
e wystpuj one take u pawianw.
Charakterystyczne byo jednak to, e
rotacje dokonywane byy u pawianw
tylko wtedy, kiedy bodce ekspono
wano do prawego pola wzrokowego,
czyli nastpnie byy one kierowane
do lewej pkuli. Pkula prawa u pa
wianw nie potrafi dokonywa rotacji
umysowych, a wic u tych zwierzt
jest to czynno silnie zlateralizowana.
Stwierdzono take, e rotacje byy wy
konywane znacznie szybciej przez pa
wiany ni przez ludzi. Moe to wynika
z tego, e ratowanie jest zlateralizowane u pawianw, natomiast u ludzi
nie; moe te wynika std, e materia
podlegajcy rotacji by dla ludzi mate
riaem w pewnym stopniu sensownym
(litera F), dla pawianw za nie.

Czy moliwe jest zinterpretowanie

tych wynikw w wietle stanowiska
abstrakcyjnego? Tak, ale interpretacja
ta wymaga obszerniejszego komentarza.
Wrmy do eksperymentu Cooper i Sheparda (1973). Liter F mona opisa w postaci zbioru twierdze, analogicznie, jak
zrobiono to na rycinie 7.8. Wyobramy
sobie matryc 10 na 10 kratek, tak jak
na rycinie 7.8.

RYCINA 7.8
Liter F, analogiczn do przedstawionej na rycinie 7.6
moemy umieci na matrycy zoonej ze 100 kratek.
Mona skonstruowa analogowy" opis takiej matrycy,
okrelajc, ktre kratki s czarne, a ktre biae. To samo
mona zrobi dla F w postaci lustrzanego odbicia.

Umieszczamy w takiej matrycy F normalne lub F w postaci lustrzanego odbicia.

Wykonanie rotacji polega na porwnaniu
opisu na przykad lecego F z jednym ze
wzorcw (w naszym wypadku jest to F
normalne" lub F w postaci lustrzanego
odbicia). Wykrycie podobiestwa strukturalnego midzy opisem lecego F a opi-

268
sem jednego ze wzorcw stanowi podstaw do udzielenia odpowiedzi. Pojawia
si wobec tego pytanie, dlaczego wicej
czasu zabiera porwnanie F lecego z jednym ze wzorcw anieli F ustawionego
do gry nogami z tymi wzorcami. Wyjanienie dostarczane przez zwolennikw
stanowiska abstrakcyjnego jest nastpujce: twierdz oni, e badani w trakcie rozwizywania tego zadania wykonuj seri
transformacji opisw bodca, znajdujcego
si w polu ich widzenia, we wzorzec.
Transformacje te to opisy F zrotowanego
w kolejnych pozycjach, zbliajcych si
do pooenia standardowego. Jest rzecz
jasn, e obrcenie bodca o 180 wymaga wikszej liczby transformacji anieli
obrcenie go o 90. Trzeba przyzna, e
wyjanienie takie jest bardzo wyrafinowane i mao ekonomiczne. Mzg musi
pracowa niesychanie szybko, aby skonstruowa ca seri opisw, a nastpnie
dokona porwnania jednego z nich (litera
F w pozycji pionowej) ze wzorcem.
Druga grupa bada dotyczya skanningu umysowego. Przez skanning umysowy rozumiemy przeszukiwanie pola
wiadomoci w poszukiwaniu pewnych
informacji. To przeszukiwanie moe by
prowadzone w sposb losowy lub w sposb
systematyczny. W eksperymentach nad
skanningiem umysowym badanym najpierw pokazuje si pewien obiekt. Badani
maj zapamita ten obiekt, a po jego
usuniciu z pola widzenia prosi si ich,
eby go sobie wyobrazi. Nastpnie zadaje
si im pytania, dotyczce rozmaitych waciwoci tego obiektu. Mierzy si czas potrzebny do podjcia decyzji o wystpieniu
lub braku pewnej waciwoci. W eksperymentach tych wykryto trzy podstawowe
efekty: efekt odlegoci, efekt zoonoci
oraz efekt wielkoci. Omwimy dokadniej
efekt odlegoci.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

W eksperymentach nad efektem odlegoci badanych proszono o zapamitanie mapy fikcyjnej wyspy (Kosslyn, Bali,
Reiser, 1978). Na wyspie tej znajdowa
si szaas, drzewo i rdo. Obiekty te
pooone byy w rozmaitych czciach wyspy. Po pewnym czasie badanych proszono
o wyobraenie sobie wyspy i o skoncentrowanie si na pewnym charakterystycznym
punkcie. Nastpnie zadawano pytania dotyczce wystpowania pewnych obiektw
na tej wyspie. Pytania dotyczyy zarwno
obiektw, ktre faktycznie byy na tej
wyspie, jak i obiektw, ktrych na niej nie
byo. Zamy, e wyspa wyglda tak, jak to
przedstawiono na rycinie 7.9. Za pomoc X
oznaczono punkt, na ktrym badani mieli
si koncentrowa.

RYCINA 7.9 Mapa hipotetycznej wyspy, podobna

do stosowanej w badaniach Kossiyna i
innych
Badanym pokazywano tak map, proszc o jej
zapamitanie, a nastpnie chowano j. Badani mieli
koncentrowa si w wyobrani, a nastpnie odpowiadali
na pytania, czy na wyspie znajduje si rdeko, szatas,
strumyk z rybami, czy miejsce pobytu jadowitych wy.
Aby unikn automatycznego udzielania odpowiedzi
twierdzcych, zadawano pytania dotyczce zarwno
rzeczy, ktre s na tej wyspie, jak te rzeczy, ktrych na
niej nie ma.

W/OBRANIA

Stwierdzono, e im dalej znajdowa si

obiekt od punktu fiksacji, tym wicej czasu
badany potrzebowa na udzielenie odpowiedzi. Wygldao to zatem tak, jak gdyby
badany wykonywa rzeczywist wdrwk
po wyspie albo jak gdyby przeszukiwa j
wzrokiem (czy, mwic cile, okiem wyobrani). Eksperyment do wyranie popiera stanowisko obrazowe. Pinker (1980)
uzyska te same wyniki, kiedy badani mieli
do czynienia z bodcami uporzdkowanymi przestrzennie (zabawki zawieszone
w pudeku, znajdujce si w rnych odlegociach od siebie). Im dusz drog
w przestrzeni musieli przeby badani, tym
wicej czasu im to zabierao.
Interpretacja wynikw bada nad skanningiem w wietle stanowiska abstrakcyjnego przedstawia si nastpujco. Badani
w omwionych eksperymentach wcale nie
musz tworzy wyobrae. Mog posugiwa si zespoem twierdze opisujcych
wzajemne zalenoci midzy poszczeglnymi obiektami znajdujcymi si na wyspie. Przykadowy zbir twierdze opisujcych wzajemne pooenie poszczeglnych
obiektw mgby przedstawia si nastpujco:
1. Szaas znajduje si na wschd od
drzewa.
2. Drzewo znajduje si na wschd od
punktu fiksacji.
3. Punkt fiksacji znajduje si na wschd
od rdeka.
Ten zbir twierdze jest oczywicie
uproszczony. Naleaoby go uzupeni
o twierdzenia dotyczce wzajemnego pooenia obiektw na osi pnoc-poudnie
(byyby to kolejne trzy twierdzenia skonstruowane w analogiczny sposb). Badany,
analizujc kolejne twierdzenia, sprawdza,
czy na wyspie znajduje si poszukiwany

269
obiekt, czy te nie. Aby odpowiedzie na
pytanie dotyczce szaasu, trzeba przeanalizowa dwa twierdzenia, natomiast do
sformuowania odpowiedzi na pytanie dotyczce drzewa wystarczy przeanalizowanie tylko jednego twierdzenia. Oczywicie
zabiera to mniej czasu.
Aby umocni interpretacj obrazow,
Kosslyn zmodyfikowa ten eksperyment.
W jednej grupie badanych zadawa po
prostu pytania o wystpowanie pewnych
obiektw na wyspie (na przykad Czy na
wyspie jest drzewo?"), natomiast w drugiej najpierw prosi badanych o wyobraenie sobie tej wyspy, a potem o odpowied
na zadane pytanie. Okazao si, e efekt
odlegoci wystpi tylko w tej grupie,
ktrej polecono posugiwa si wyobraeniami.
Zwolennicy stanowiska abstrakcyjnego
zakwestionowali poprawno tej interpretacji. Twierdz oni, e w tym ostatnim
eksperymencie ujawniono jedynie pewien
artefakt, zwizany z dziaaniem ukrytych
wymaga sytuacji eksperymentalnej. Proszc badanych o to, aby posugiwali si
wyobraeniami, prowokowano ich do ujawnienia ich ukrytej itacit) wiedzy na temat wyobrae. Ich ukryta, przyjmowana
w sposb milczcy wiedza na temat wyobrae zakada, e im dusz wdrwk
naley odby okiem wyobrani, tym wicej
czasu to zajmie. Zatem badani mogli zachowywa si tak, jak gdyby posugiwali
si wyobraeniami, cho de facto wcale
tego nie musieli czyni. Eksperymentator
za pomoc instrukcji zalecajcej posugiwanie si wyobraeniami prowokowa ich
do ujawnienia wiedzy na temat tych wyobrae; jak wskazuj badania Rosenthala
(1991), czy te Rosenberga (1991), badani
zazwyczaj staraj si odtworzy hipotezy
eksperymentatora i zachowuj si tak,
by pomc" badaczowi w ich potwier-

270
dzeniu. Zarzut dotyczcy dziaania ukrytych wymaga sytuacji eksperymentalnej
oraz ujawniania poprzez te wymagania
wiedzy przyjmowanej w milczcy sposb
jest niesychanie destrukcyjny. Moe on
odnie si do jakiegokolwiek eksperymentu, w ktrym wiedza badanych pokrywa si w mniejszym lub wikszym
stopniu z wiedz eksperymentatora.
Oprcz efektu odlegoci badano rwnie efekt zoonoci i efekt wielkoci.
Nie bd szczegowo omawia tych eksperymentw, podam jedynie ich oglne
wyniki. Efekt zoonoci polega na tym,
e badanym znacznie wicej czasu zabierao wyobraenie sobie zoonych scen
anieli wyobraanie sobie scen prostych.
I znw wyniki mona interpretowa na
korzy stanowiska obrazowego, poniewa do stworzenia zoonego wyobraenia
potrzeba wicej elementw, lub te na
korzy stanowiska abstrakcyjnego, jako
e liczba twierdze dotyczcych opisu
zoonej sceny jest niewtpliwie dusza.
Zwolennicy tego ostatniego stanowiska
w tym wypadku rwnie przywouj argument dotyczcy wykorzystywania wiedzy ukrytej: badani zachowuj si tak,
jak gdyby posugiwali si wyobraeniami,
poniewa wiedz, e stworzenie zoonego
wyobraenia zabiera wicej czasu.
W badaniach nad efektem wielkoci
Kosslyn stwierdzi, e jeli badany wyobraa sobie may obiekt, to stwierdzenie,
czy ma on pewne waciwoci, zabiera
wicej czasu anieli w wypadku wyobraania sobie wikszego obiektu. Przykadowo,
jeli poprosimy badanego, aby wyobrazi
sobie malekiego krlika, a nastpnie zadamy pytanie, czy ma on wsy, to badany
bdzie potrzebowa znacznie wicej czasu
anieli wwczas, kiedy bdzie wyobraa sobie krlika wielkoci szafy. I znw
wyniki te daj si wyjani za pomoc

PWCHOLDGIA POZNANIA

stanowiska obrazowego i abstrakcyjnego.

Dyskusja midzy stanowiskiem obrazowym i abstrakcyjnym okazaa si dyskusj
nierozstrzygaln. Argumenty empiryczne
uzyskane w badaniach eksperymentalnych
wykorzystywane s przez zwolennikw
obu stanowisk. Trzeba jednak przyzna,
e argumenty dotyczce wykorzystywania
wiedzy latentnej o wasnych procesach
psychicznych jako wskanika umoliwiajcego reagowanie w taki sposb, jak
gdyby czowiek posugiwa si wyobraeniami, s argumentami nie do odparcia.
Jednake argumenty takie mog by stosowane wszdzie i wtedy obok psychologii zwykych" procesw poznawczych
winna istnie psychologia procesw metapoznawczych. Mamy przecie wiedz
ukryt na temat naszego spostrzegania,
pamici (metapami), mylenia. Kady ze
wspomnianych tu rodzajw wiedzy ukrytej moe by rdem wskazwek (na
og nieuwiadamianych), mwicych, jak
naley reagowa w pewnych sytuacjach.
Wad tego argumentu jest to, e nie prowadzi on do nowych bada empirycznych
- badania takie s zbdne, poniewa mog
ujawni jedynie to, co ludzie maj w swojej
wiedzy ukrytej.
Prb wyjcia poza spr midzy stanowiskiem abstrakcyjnym i obrazowym
jest niedawno opublikowana koncepcja
Thomasa (1999). Stwierdza on, e dwie
konkurencyjne teorie dotyczce struktury
wyobrae nie uwzgldniay nowych koncepcji spostrzegania. Jeli mamy do czynienia z obrazami generowanymi przez
czowieka pod nieobecno spostrzeganego obiektu, to nie trzeba odwoywa
si do pojcia reprezentacji. W teorii spostrzegania w t stron zmierzao podejcie ekologiczne rozwijane przez Gibsona.
Rwnie Neisser (1976,1978 b) opowiada
si za takim podejciem. Koncepcja cyklu

mOBHANIA

poznawczego Neissera zostaa przedstawiona w paragrafie 2.4.4. Zarwno Neisser,

jak i Thomas stwierdzaj, e spostrzeganie
jest procesem, ktry ma charakter cigy i nie prowadzi do uzyskania jakiego
produktu kocowego, zwanego spostrzeeniem.
Spostrzeenie jest pewnym, mniej lub
bardziej statycznym obrazem. Faktycznie
jest ono procesem modyfikowania i doskonalenia schematw poznawczych. Schematy te s nie tyle zapisami zbiorw
cech rozmaitych obiektw, ile procedurami pobierania i ekstrahowania informacji
zawartej w otoczeniu. Istot ekstrahowania informacji jest aktywno motoryczna.
Mona to zauway zarwno w wypadku
spostrzegania wzrokowego, jak i jeszcze
wyraniej w wypadku spostrzegania dotykowego. Jeli chodzi o spostrzeganie wzrokowe, to stwierdzono, e wyeliminowanie
ruchu powoduje zanikanie obrazu siatkwkowego. Siatkwka szybko adaptuje si do
stymulacji i jeli obraz jest nieruchomy,
to po paru sekundach przestaje si go
widzie. Oczy pozostaj w cigym ruchu i dziki temu obrazy nieruchomych
przedmiotw stale przesuwaj si po powierzchni siatkwki.
Jeszcze wyraniejsze staje si to przy
spostrzeganiu dotykowym. Harre (1991)
zalicza eksperymenty Gibsona nad spostrzeganiem dotykowym do dwudziestu
najwaniejszych eksperymentw w historii nauki. W eksperymencie Gibsona proszono ludzi z zawizanymi oczami o rozpoznawanie ksztatu foremek do ciasta.
Foremki te byy eksponowane na rne
sposoby. Przyciskano je do przedramienia,
nastpnie przyciskano je do wewntrznej
powierzchni doni, potem powoli je obracano, a na kocu pozwolono je obmacywa.
Okazao si, e warunki, ktre pozornie
miay sprzyja najlepszemu rozpoznawa-

271
niu ksztatu, czyli takie, w ktrych foremki
pozostaway nieruchome, wcale nie byy
korzystne. Ludzie najdokadniej odrniali
ksztaty wtedy, kiedy bodce dotykowe
znajdoway si w ruchu albo kiedy aktywnie obmacywali foremki. Ale wanie
wtedy odbiera si bardzo zrnicowane
bodce, ktre nie przypominaj" ksztatu.
Spostrzeganie zatem naley interpretowa jako zbir procedur poznawczych.
Przy widzeniu wykonywanie ruchw dostarcza informacji o rnych waciwociach przedmiotu. Obwodzenie go wzrokiem informuje na temat jego ksztatu,
fiksowanie wzroku wymagajce zbienego
ustawienia gaek ocznych, w wyniku czego
obraz powstaje w dokach centralnych
obojga oczu, dostarcza informacji o odlegoci przedmiotu (im bliszy przedmiot,
tym silniejsza zbieno), paralaksa ruchowa (czyli prdko ktowa obrazu na
siatkwce) - o odlegoci przedmiotu od
oka i tak dalej.
Moemy wic stwierdzi, e mamy tu
do czynienia z procesem cigego modyfikowania procedur poznawczych. W pewnych sytuacjach mona uruchomi jak
procedur, na przykad tak, ktra wystpuje przy spostrzeganiu kota pod nieobecno kota, ale w obecnoci jakiego innego
bodca. Ta procedura prowadzi do zaktywizowania schematu kota, pomimo e aktualnie dostpny bodziec jest czym zupenie
innym. Pojawia si wyobraenie, ktre jest
efektem aktywnego spostrzegania. Graficzn ilustracj tego sposobu interpretowania tworzenia wyobrae przedstawia
rycina 7.10.
Takie podejcie, w przeciwiestwie
do obu referowanych wczeniej, zwraca
uwag na aktywny charakter procesw
poznawczych. Trzeba jednak przyzna, e
prby empirycznego potwierdzenia tej teorii wymagaj uycia wyrafinowanych tech-

272

PSYCHOtDGIA POZNANIA

Przedmiot spostrzegania

Informacja dotyczca efektw oddziaywania przedmiotu percepcji, np.

szyk optyczny, pobudzenie ucha wewntrznego itd.

RYCINA 7.10 Teoria aktywnej percepcji jako wyjanienie powstawania wyobrae

Spostrzegany przedmiot dziaa na narzdy zmystowe, wyposaone w rne instrumenty percepcji. Procedury
eksploracyjne zawarte w schematach aktywizuj okrelone mechanizmy percepcyjne. Moe si zdarzy, e procedury te
nie dostarczaj oczekiwanych wynikw, albo te brakuje informacji, ktre mogyby potwierdzi uruchomione procedury,
i wtedy pojawia si wyobraenie.

nik badawczych. Jeli chcemy sprawdzi,

czy zostay uruchomione procedury zwizane z wyobraaniem sobie kota (by trzyma si przywoanego przykadu), musimy
zna procesy, ktre zaangaowane s przy
spostrzeganiu kota. Procesy te mog by
bardziej zrnicowane anieli to, co nazywa si obrazem" kota - kady czowiek
w swoim dowiadczeniu mg poznawa
kota za porednictwem rnych procedur
eksploracyjnych. Dla niektrych osb mogo to by skojarzenie bodcw dotykowych wystpujcych w czasie gaskania
z widokiem wygitego grzbietu kota, u innych mogo to by skojarzenie miauczenia
z wraeniami dotykowymi powstajcymi
wskutek podrapania doni kocimi pazurami. Dlatego te dopiero dokadniejsze
poznanie procedur (czyli procesw) pozwoli na zweryfikowanie tej teorii. Skdind wiadomo, e poznanie procedur jest
znacznie trudniejsze ni poznanie wzgld-

nie trwaych struktur poznawczych (na

przykad obrazw czy poj).
Koczc ten paragraf, zwrmy uwag
na to, e dyskusja midzy zwolennikami
stanowiska obrazowego i abstrakcyjnego
doprowadzia do skonstruowania wielu pomysowych technik badawczych. Dziki
nim moliwe stao si badanie ilociowych
waciwoci zjawisk subiektywnych, ktre
dawniej uwaano za niedostpne obiektywnym pomiarom. Oprcz tego te nowe
techniki badawcze okazay si przydatne
w innych dziedzinach. Na przykad Brandimonte wraz ze swoimi wsppracownikami
opracowaa modyfikacj metody rotacji
umysowych. Posugiwaa si ona abstrakcyjnymi ksztatami, ktre polecaa rotowa
o 90 w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazwek zegara. Po wykonaniu rotacji
okazywao si, e uzyskany obraz to dwie
litery poczone jednym bokiem (Brandimonte, Hitch, Bishop, 1992 a). W in-

273

WYOBRANIA

nym eksperymencie stosowaa inny rodzaj

transformacji wyobrae - poprzez odjcie w myli" jednego fragmentu wyobraenia uzyskiwano wyobraenie nowego
przedmiotu (Brandimonte, Hitch, Bishop,
1992 b). Badania takie pozwoliy w nowy

sposb spojrze na wspdziaanie kodw

wzrokowych i werbalnych w poznawczym
funkcjonowaniu czowieka. Wanie problematyka kodowania bdzie przedmiotem
naszego zainteresowania w nastpnym paragrafie.

7.4. Problem kodowania - jeden, dwa lub trzy rodzaje

kodw
Przedstawiona wczeniej dyskusja dotyczya w istocie rzeczy tego, iloma rodzajami kodw posuguje si ludzki umys
przy tworzeniu reprezentacji. Podstawowy
problem sprowadza! si do tego, czy istnieje jeden uniwersalny rodzaj kodu, do
ktrego mona sprowadzi wszystkie inne,
czy te kodw tych jest wicej, przy czym
jednoczenie nie s one sprowadzalne do
siebie. Wbrew temu, co zwykle sdzili
badacze o nastawieniu empirystycznym,
wyniki eksperymentw nie pozwoliy na
jednoznaczne rozstrzygnicie tej kwestii.
Aczkolwiek opracowano bardzo interesujce i nowatorskie techniki bada empirycznych, techniki te same w sobie staiy
si rdem nowych problemw. Problemy
te, po pierwsze, zwizane byy z wykorzystywaniem sprawozda werbalnych
jako rda danych empirycznych. Niemal od samego pocztku istnienia psychologii zdawano sobie spraw z tego,
e dane introspekcyjne podatne s na
rnego rodzaju znieksztacenia; badani
mog celowo lub mimowolnie wprowadza
badacza w bd, przy czym nie istnieje
adna metoda pozwalajca stwierdzi, czy
wypowiedzi badanych na temat wasnych
procesw psychicznych zgodne s z rzeczywistoci, czy te nie. Druga grupa
problemw dotyczya pewnego zaoenia

przyjmowanego w sposb ukryty w badaniach nad rotacjami umysowymi oraz nad

skanningiem; zaoenie to stwierdzao, e
procesy przetwarzania informacji wystpujce w tych eksperymentach maj charakter cile sekwencyjny. Konsekwencj
tego zaoenia jest przyjcie tezy, e czowiek przystpuje do wykonania nastpnej
operacji umysowej dopiero wtedy, kiedy
wykona operacj poprzedni. Pozwala to
na traktowanie gwnego miernika wykorzystywanego we wspomnianych eksperymentach, to jest czasu reakcji, w sposb addytywny (im duszy czas reakcji,
tym wicej operagi umysowych musiaa
wykona dana jednostka). Tymczasem, jak
wskazuj dane cytowane przez Meyera
i wsppracownikw (1988), Bradshawa
i Nettletona (1981) oraz Orzechowskiego
(1998), nie wszystkie modele przetwarzania informacji postuluj przetwarzanie
sekwencyjne; w niektrych wypadkach
moliwe jest przetwarzanie rwnolegle
lub przetwarzanie o charakterze holistycznym, bd te przetwarzanie kaskadowe.
W takich wypadkach nie mona wykorzystywa prostego modelu addytywnego
i wyduenie czasu reakcji o pewn stal
warto nie musi wcale oznacza, e w tym
okresie wykonana zostaa ta sama operacja umysowa. W dalszej czci tego

274

PWCHOIDGIA POZNANIA

rozdziau zajmiemy si zagadnieniem kodowania w sposb bardziej systematyczny.

Zagadnienie kodowania wie si
- w oglniejszym planie teoretycznym
- z zagadnieniem tworzenia reprezenta
cji wiata, samego siebie oraz wasnych
procesw psychicznych przez umys jed
nostki. Koncepqe tworzone w psychologii
dotyczyy tylko niektrych spord wy
mienionych obiektw i procesw. Przy
kadowo, w psychologii spoecznej i psy
chologii osobowoci mona znale wiele
koncepcji odnoszcych si do struktury Ja
(por. na przykad Markus, 1993; Greenwald, Pratkanis, 1984; Kihlstrom, Cantor,
1984). Z kolei dla psychologii poznawczej
przedmiotem analiz stay si reprezentacje
wiata oraz reprezentacje wasnych proce
sw psychicznych (Ericsson, Simon, 1980;
Paivio, 1986; Palmer, 1978). Z tego te
wzgldu mona si spodziewa, e teorie
reprezentacji albo bd miay charakter
wycinkowy, albo te jeli bd miay am
bicje do duej oglnoci i uniwersalnoci
- bd pomijay pewne wane elementy.

Na przykad teoe reprezentacji tworzone

sprawia, e kiedy czyta si teksty powicone percepcji spoecznej, pojawiaj

si wtpliwoci, czy ich autorzy rozumiej
jeszcze znaczenie terminu percepcja".
Z drugiej strony koncepcje powstae
w obrbie psychologii poznawczej niemal
cakowicie pomijaj wpyw tego, co jest
spostrzegane lub analizowane. Przecie
tak naprawd w wiecie rzeczywistym nie
spostrzegamy ukadw kropek, zgosek
bezsensownych, czy te schematycznych
rysunkw eksponowanych jeden po drugim. Zwraca na to uwag Neisser (1976),
ktry pisze, e aktywno poznawcza nie
jest czym, co realizuj ukryte w nas mechanizmy. Nie jestemy biernymi obserwatorami spektaklu organizowanego przez
te mechanizmy, ale jako osoby uczestniczymy w tym spektaklu, zmieniamy otaczajcy nas wiat i od nas samych, naszych
zainteresowa i naszej aktywnoci bdzie
zaleao to, co bdziemy spostrzegali. Neisser w przywoywanej wielokrotnie koncepcji cyklu poznawczego (Neisser, 1976)
stara si unikn tego bdu, charakterystycznego h psychologii poznawczej - i

na gruncie psychologii spoecznej pomijaj

fakt, ze percepcja spoeczna realizowana

prbuje uwzgldni w niej aspekt treciowy - tre tego, co jest spostrzegane.

jest za porednictwem narzdw zmysw.

Autorzy drobiazgowo analizuj spostrzeganie zachowa innych ludzi, wnioskowanie
z tych zachowa o wzgldnie trwaych
dyspozycjach zachowujcych si jednostek, czy te rekonstruowanie przyczyn
takiego, a nie innego aktu behawioralnego
i tak dalej. Ale przecie musimy zda
sobie spraw z tego, e w naszym ukadzie wzrokowym znajduj si omawiane
w rozdziale 2 detektory cech (Lindsay,
Norman, 1984; Arbib, 1977), ktre winny
jako ekstrahowa informacj ze wiata
zewntrznego i dostarcza j do struktur
odpowiedzialnych za gromadzenie i interpretowanie dowiadczenia. To wszystko

Zagadnienie rodzaju kodw wykorzystywanych przez jednostk, a potem

zagadnienie rodzaju reprezentacji byo
przedmiotem zainteresowania badaczy od
do dugiego czasu. Ju na przeomie XIX
i XX wieku pojawia si kontrowersja dotyczca natury ladu pamiciowego, uczenia
si figur czy wreszcie zagadnienia rnej
efektywnoci pamici wzrokowej i suchowej (Woodworth, Schlosberg, 1963, t. 2,
s. 284-289, 293-295). Zagadnienie to podwczas byo czone z problematyk funkcjonowania pamici, a nie z oglnymi problemami reprezentacji umysowych. Dopiero w ramach psychologii poznawczej
doczekao si ono szerszej interpretacji

W/OBRAZNIA

teoretycznej. Stao si to moliwe dziki

nowej idei, zakadajcej, e nie istniej
wyrane rnice midzy poszczeglnymi
rodzajami procesw poznawczych, a tym
samym odkrywane i analizowane zalenoci dotycz zarwno procesw odbioru
informacji, selekcji tych informacji, jak
te ich magazynowania i wykorzystania
(Nosal, 1979, 1990).
Z tego te wzgldu mona przyj,
e poszczeglne koncepcje dotyczce relacji midzy rnymi typami kodw dadz
si zastosowa do reprezentacji umysowych, wczajc w to reprezentaqe wyobraeniowe, a take do struktury pamici i struktury wiedzy. Paivio (1978)
wyrnia cztery podstawowe stanowiska
teoretyczne dotyczce tych relacji.
Pierwsze z tych stanowisk zakada,
e gbokie" kodowanie ma charakter
lingwistyczny. Typowym przykadem jest
koncepq'a determinizmu jzykowego
Whorfa (1982), zakadajca, e w procesie
percepcji poredniczy jzyk; w zalenoci
od wykorzystywanego jzyka potrafimy
wyrnia odmienne atrybuty, lub nawet
kategorie obiektw. Pomimo cytowania
wielu przekonywujcych przykadw popierajcych t koncepcj dobrze kontrolowane badania empiryczne, o ktrych
wspominano w poprzednim rozdziale, nie
dostarczyy rozstrzygajcych dowodw,
ktre by j potwierdzay (Bobryk, 1985).
Wedle drugiego stanowiska gwn rol
w kodowaniu odgrywaj procesy percepcyjne, niewerbalne. Stanowisko to przez
kontrast wobec poprzedniego mona okreli mianem determinizmu percepcyjnego.
Zakada ono, e atrybuty percepcyjne s
podstaw kodowania, kategoryzacji i pamici. Jako przykady danych potwierdzajcych to stanowisko Paivio cytuje
rezultaty bada Berlina i Kaya, w ktrych
wykazali oni, e niezalenie od wykorzy-

275
stywanego jzyka ludzie identycznie wskazywali na najlepsze przykady rozmaitych
barw. Skdind wiadomo, e nazewnictwo
barw w rnych jzykach jest bardzo zrnicowane. Nawet wtedy, kiedy w danym
jzyku nie byo nazwy dla pewnej barwy
lub jej odcieni, badani wybierali najlepsze
jej egzemplarze tak samo jak uytkownicy
jzyka, w ktrym istnieje osobna nazwa dla
owej barwy i jej odcieni. Analogiczne rezultaty uzyskano w odniesieniu do ksztatw geometrycznych oraz wyrazw mimicznych. Ten ostatni wynik wskazuje, e
jeli podstaw tak rozumianego kodowania
s wbudowane w nasz ukad wzrokowy
mechanizmy percepcyjne, to musz by
one bardzo skomplikowane. Przy wyjanianiu kodowania wyrazw mimicznych nie
wystarczaj ju takie proste mechanizmy,
jak rne typy komrek barwoczuych
w siatkwce.
Trzecie stanowisko to teoria podwjnego kodowania, ktrej zwolennikiem jest
sam Paivio. W teorii tej wyrnia si dwa
podstawowe systemy: werbalny i niewerbalny (percepcyjny). Kryterium rozrnienia jest natura jednostek reprezentujcych
wiat zewntrzny, sposb, w jaki jednostki
te s organizowane w struktury wyszego
rzdu, oraz sposb, w jaki te struktury
mog by reorganizowane albo transformowane.
Paivio wyszed od zaproponowanego
przez Mortona (1969) pojcia logogenu
- logogen dla Mortona oznacza struktur
odpowiedzialn za generowanie reprezentacji werbalnych. Paivio wyrni drugi
typ struktur odpowiedzialnych za generowanie reprezentacji obrazowych - s to
imageny. Reprezentacje generowane przez
imageny nosz nazw image; tym image
moe by zarwno spostrzeenie, jak te
wyobraenie. Sowa generowane przez logogeny w drugim systemie s w sposb

276

PSYCHOIDGIA POZNANIA

arbitralny powizane z informacj percepcyjn. Teoria podwjnego kodowania

zakada, e oba systemy s niezalene, lecz
nawzajem powizane. Niezaleno implikuje, e aktywno poznawcza i percepcyjna mog przebiega w kadym z tych

wyjcie systemu
obrazowego

systemw oddzielnie, albo te oba systemy

mog dziaa rwnoczenie" (Paivio, 1978,
s. 380).
Zwizki midzy oboma systemami maj
charakter referencjalny, to jest pewnym reprezentacjom w obrbie systemu

wyjcie systemu
werbalnego

RYCINA 7.11 Relacje midzy systemem werbalnym i obrazowym, opisywane przez teori podwjnego
kodowania Alana Paivio
Rycina stanowi wasn modyfikacj ryciny zamieszczonej w pracy Paivio (1978).

MOBRANIA

obrazowego odpowiadaj pewne reprezentacje werbalne. Zauwamy jednak, e referencjalno nie jest pena - Paivio stawia znak zapytania w wypadku imagenu
zawierajcego zarwno kota, jak i psa
- czyli imagenu odpowiadajcego logogenowi zwierz. Zauwamy jednak, e wtpliwoci te maj charakter pozorny. Jeli
istnieje imagen generujcy obraz psa, to
nie ma adnego powodu, by nie istnia imagen generujcy obraz zwierzcia. Przecie
jeli wyobraamy sobie psa, to nie jest to
pies, ktry mieszka nade mn i giono
szczeka", ale wyobraamy sobie psa jako
takiego. Gdy przyjrzymy si obrazowym
reprezentacjom psw, tatwo zauwaymy,
e pomidzy poszczeglnymi rasami zachodz bardzo due rnice. Ergo - posugujc si obrazow reprezentacj psa, musimy zaoy, i zasza uprzednio operacja
abstrahowania na materiale percepcyjnym.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zaoy,
e analogiczna operacja nastpuje wwczas, kiedy mamy obok siebie psa i kota.
Operacja abstrakcji percepcyjnej nie rni
si jakociowo w wypadku uruchamiania
imagenu pies" i imagenu zwierz".
Wniosek taki wydaje si do ryzykowny, wynika on jednak w logiczny sposb z prezentacji caego systemu przez
Paivio. Wydaje si, i rzeczywicie pojawienie si obrazowej reprezentacji wyprowadzonej z dwch imagenw (ktre s
z kolei wyprowadzone z innych imagenw) moe by wtpliwe, jeli wemiemy
pod uwag opublikowan w mniej wicej
tym samym czasie prac Rosch (1978)
na temat kategoryzacji. Bardziej szczegowo pogldy Rosch zostan omwione
w rozdziale dotyczcym poj, tu jedynie przedstawimy fragment jej koncepcji.
Jednym z wymiarw kategorii wyrnionych przez Rosch jest wymiar pionowy.
Wymiar pionowy jest pochodn faktu, i

277
kada kategoria zawiera w sobie kategorie
podrzdne, a zarazem wchodzi w zakres
kategorii nadrzdnych. Mamy wic do
czynienia z drabink" kategorii o coraz
to wyszym poziomie oglnoci. Niektre
szczeble tej drabiny s uprzywilejowane
w zakresie funkcjonowania poznawczego.
S to tak zwane obiekty poziomu podstawowego. Zajmuj one zazwyczaj jedn
z porednich pozycji w hierarchii. Wszelkie
operacje umysowe prowadzi si na tyche
obiektach poziomu podstawowego, a ich
rezultaty odnoszone s do obiektw znajdujcych si na poziomie oglniejszym, lub
te na poziomie bardziej szczegowym.
Rosch zwraca uwag na to, e w obrbie poziomu podstawowego wystpuj
wiksze rnice percepcyjne pomidzy poszczeglnymi obiektami anieli na innych
poziomach - na przykad atwo odrni
od siebie w obrbie oglniejszej kategorii
pojazdy: samochd i motocykl. Natomiast
rnicowanie - dajmy na to - w obrbie
samochodw osobowych moe napotyka
wiksze trudnoci.
Z powyszych rozwaa wynika zatem, e imageny pracuj" na obiektach
poziomu podstawowego. W takim razie
rzeczywicie mona by zastanawia si nad
tym, czy istnieje imagen zwierz". Trzeba
jednak doda - wychodzc na poziom analizy samej teorii Rosch - e rozrnienie
poszczeglnych poziomw w obrbie wymiaru pionowego kategorii zostao dokonane za pomoc kodu werbalnego (lub te
abstrakcyjnego). Zatem okrelenie, ktry
poziom jest poziomem podstawowym, pojawia si w systemie werbalnym, a nie
obrazowym. Czyby z tego wynikao, e
system werbalny jest nadrzdny w stosunku do systemu obrazowego? W tej
chwili pytanie to pozostawimy bez odpowiedzi, zwrcimy jedynie uwag na to, i
moliwe rozwizania tej kwestii winny i

278
w dwch kierunkach: po pierwsze naleaoby dokadniej przeanalizowa koncepcj
obiektw poziomu podstawowego, przede
wszystkim za wyjani pochodzenie tego
poziomu; po drugie, naleaoby rozpatrzy
moliwo, czy koncepcja Paivio nie jest
w tym punkcie zbyt uboga, czy nie jest
tak, e oba systemy (obrazowy i werbalny)
s podporzdkowane jakiemu trzeciemu
systemowi.
Koczc komentarze dotyczce systemu obrazowego, chciabym zwrci uwag na istnienie imagenw bez nazwy".
W terminologii tradycyjnej byyby to
struktury odpowiedzialne za generowanie
wyobrae, ktrym nie odpowiada aden
rzeczywisty obiekt, mwic inaczej, odpowiedzialne za generowanie wyobrae
twrczych.
Ukad werbalny - jak wynika to z ryciny 7.10 - posiada podobn struktur,
co ukad obrazowy, jest jego zwierciadlanym odbiciem. Podstawowa rnica tkwi
jednak w tym, e zawiera on logogeny
odpowiedzialne za generowanie sw abstrakcyjnych. Pozwala to na wprowadzanie
operacji klasyfikacji, na czenie obiektw
w rne grupy, wyodrbnione ze wzgldu
na dowolne kryteria, nie zawsze dostpne
percepcyjnie. Dziki istnieniu tego rodzaju logogenw mog by generowane
pojcia, ktre nie musz mie odpowiednikw percepcyjnych. Jest to moliwe
dziki temu, e system werbalny jest
bardziej arbitralny anieli system obrazowy. Dysponujc jedynie informacjami
w systemie obrazowym, trudno, na przykad, poczy w jedn grup delfiny, nietoperze i koty, mimo e wszystkie s
ssakami.
Moliwoci tkwice w systemie werbalnym Paivio uwidoczni w postaci ryciny
7.12, pochodzcej z jednej z nowszych jego
prac (1986).

PS/CH0U3GIA POZNANIA
Nie wprowadza on tutaj konkretnych
treci - logogeny i imageny s puste.
Wida jednak, e operacje na logogenach
umoliwiaj konstruowanie takich struktur, ktre s nadrzdne w stosunku do
struktur pierwotnych, a zarazem od nich
niezalene. Paivio nie dopuszcza analogicznej moliwoci w wypadku imagenw,
ktre mog jedynie czy si w amorficzne jednoci. Podstawowy problem,
z ktrym boryka si ta koncepcja, polega
na tym, e w jej obrbie nie uwzgldnia si procesw kontroli, ktre kierowayby dziaaniem obu systemw. W zwizku
z tym nie jest rzecz jasn, co decyduje
0 tym, e pewne informacje kierowane
s do systemu obrazowego, a potem do
systemu werbalnego, inne za najpierw id
do systemu werbalnego, a dopiero potem
do systemu obrazowego, a jeszcze inne
od samego pocztku s przez oba systemy
przetwarzane rwnolegle.
Koncepcja podwjnego kodowania moe na potwierdzenie swoich tez odwoywa si do prac na temat funkcjonalnego zrnicowania pkul mzgowych
(Hiscock, Kinsbourne, 1987; Lewis, Harris, 1988; Mroziak, 1992; Morais, 1982;
Bradshaw, Nettleton, 1981). Pocztkowe
badania sugeroway, e lewa pkula odpowiedzialna jest za wykonywanie operacji w systemie werbalnym, prawa za
- w systemie niewerbalnym (wzrokowo-przestrzennym). Sprawa jednak jest bardziej skomplikowana, poniewa okazao
si, e prawa pkula ma rwnie pewne
zdolnoci jzykowe (w zakresie tak zwanego familiar language, czyli jzyka uywanego w komunikacji potocznej; por.
Kempler, Van Lancker, 1987). Bradshaw
1 Nettleton (1981) jeszcze bardziej skom
plikowali ten obraz, twierdzc, e lewa
pkula pracuje w trybie analitycznym,
sekwencyjnym, prawa za w trybie ho-

279

W/OBRANIA

listycznym, globalnym i rwnolegym (to

jest potrafi wykonywa w tym samym czasie rne, niezalene od siebie operacje).
Jednake Bradshaw i Nettleton odwouj
si do bada nad elementarnymi procesami poznawczymi. Badania nad procesami
bardziej zoonymi (takimi jak rozwizywanie problemw dywergencyjnych) wykazay, e osoby lewopkulowe" lepiej

reakcja werbalna

rozwizyway zadania podane w kodzie

werbalnym ni zadania w kodzie obrazowym. W wypadku osb prawopkulowych" nie udao si znale konsekwentnych zalenoci (Maruszewski, 1993).
Sugerowaoby to zatem cise zwizki lewej pkuli z kodem werbalnym, natomiast
prawa pkula pozostawaaby nierozwizan zagadk.

reakcja niewerbalna

RYCINA 7.12 Nowa wersja koncepcji Paivio (1986), opisujcej relacje midzy systemem obrazowym i werbalnym
Logogeny i imageny s puste, co oznacza, e mog zawiera zmienne treci.

280

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Wreszcie czwart grup koncepcji stanowi te, ktre postuluj istnienie trzeciego rodzaju kodu, odrbnego od kodu
obrazowego i kodu werbalnego. Istnienie tego typu kodu postulowa Osgood
ju w latach pidziesitych. Sdzi on,
e w kodzie tym reprezentowane jest
znaczenie rozumiane jako zbir reakcji
czstkowych. Poziom reprezentacji operuje jzykiem wsplnym dla obu rodzajw
kodw. Dziki temu moliwy jest przekad
z jednego rodzaju kodu na drugi. Paivio
podkrela, e ten wsplny kod cechuje si
dwiema podstawowymi waciwociami -

jest on amodalny i ma charakter abstrakcyjny.

Schematycznie postulowany system
poznawczy mona przedstawi tak, jak na
rycinie 7.13.
Sugeruje si tu, e zachowanie jest
bezporednio regulowane przez znaczenie informacji zarejestrowanych w pamici
trwaej, natomiast waciwoci obrazowe
i lingwistyczne (werbalne) determinuj
zachowanie w sposb poredni. Zaoenie takie wydaje si bardzo dyskusyjne.
Czyby Paivio nigdy si nie oparzy, lub te
nie pisa wierszy, bawic si brzmieniem
bodce werbalne

bodce niewerbalne
.

.
analiza sensoryczna

analizator precepcyjny

analizator lingwistyczny

amodalny analizator pamici trwatej

(semantyczny)

uktad wykonawczy (wyjcie

motoryczne itd.)

.
RYCINA 7.13 System poznawczy zaktadajcy istnienie trzech rodzajw kodw: kody sensoryczne,
lingwistyczne oraz semantyczne. Zachowanie sterowane jest przez znaczenie informacji

WYOBRANIA

i zestawieniami sw, nie troszczc si zarazem o myl, jak mogyby one wyraa?
W koncepcji Paivio znaczenie interpretowano jako znaczenie referencjalne - to
jest znaczenie utosamiano z przyporzdkowywaniem okrelonych sw obrazom,
a potem domylnie obrazw rzeczywistym
obiektom i relacjom midzy nimi. Tego
rodzaju analiza znaczenia ma charakter
wstpny. Do tego typu znaczenia ograniczamy si wtedy, kiedy analizujemy przyswajanie sobie jzyka przez mae dzieci,
lub te uczenie si jzyka obcego przez
dorosych. Mwimy, e mae dziecko zna
znaczenie sowa pies, jeli uywa tej nazwy w odniesieniu do obiektw szczekajcych. Tak samo moemy powiedzie
o osobie uczcej si jzyka angielskiego,
e zna znaczenie sowa dog, jeli wie, e
odpowiada mu w jzyku polskim sowo
pies. Dla jasnoci wywodu pomimy fakt,
i zakresy znaczeniowe poszczeglnych
sw mog si nieco rni. Tak rozumiana
analiza znaczenia odnosia si do znaczenia
ekstensjonalnego.
Oprcz tego jest jeszcze drugi rodzaj
znaczenia - znaczenie intensjonalne. Sprowadza si ono nie tyle do przyporzdkowywania sowom rzeczywistych obiektw, ile
do odtworzenia tego znaczenia za pomoc
innych sw, lub te znacze zarejestrowanych w umyle podmiotu poznajcego. Nie
bdziemy omawiali szczegowo koncepcji
znaczenia intensjonalnego, ale jedynie je
wymienimy, odsyajc Czytelnika do prac,
w ktrych koncepcje te s omwione.
Istniej trzy grupy koncepcji proponujcych rne interpretacje tego znaczenia.
Teorie znacznikw semantycznych (Katz,
1964; Katz, Fodor, 1964) omawiam we
wczeniejszej pracy (Maruszewski, 1983).
Teorie sieci semantycznych (Collins, Quillian, 1969; Lindsay, Norman, 1984) omawialimy w rozdziale 5. Natomiast koncep-

281
cj trzeci - teori postulatw znaczeniowych - omawia Kintsch (1974).
W ostatnim okresie zaproponowalimy
take jeszcze jedn koncepcj, postulujc
trzy rodzaje kodu (Maruszewski, cigaa,
1995, 1998). Koncepcja ta odnosia si
do psychicznej reprezentacji emocji, ale
pewne dane pozwalaj przypuszcza, e
odnosi si ona take do reprezentacji
obiektw wiata zewntrznego. Schematycznie relacje midzy tymi trzema typami
kodu przedstawiono na rycinie 7.14.
W kodzie obrazowym zapisywane s
informacje na temat bodcw wywoujcych emocje, a take na temat bodcw,
ktre mogy towarzyszy powstaniu emocji. W kodzie tym rejestrowane s take
dane na temat pobudzenia wewntrznego.
Kiedy przeywamy emocje, odczuwamy
przyspieszone bicie serca, zasychanie
w gardle, ciskanie w doku i tak dalej. Kod
werbalny zawiera nazw emocji, ewentualnie jej szerszy opis sowny. Peni on
gwnie funkcje oznaczajce i pozwala odrni jedn emocj od innej. Na przykad,
kiedy kto powiada Odczuwam strach",
wiemy, e przeywa inn emocj ni wtedy,
kiedy stwierdza Jest mi smutno". Jednake na poziomie kodu werbalnego nie
jest jeszcze reprezentowane znaczenie. Na
przykad, jeli osoby A i B powiadaj
Odczuwam strach", to przeywane przez
nie emocje nie musz by identyczne.
Znaczenie rejestrowane jest na poziomie
kodu semantycznego czy abstrakcyjnego.
Dopiero wtedy czowiek potrafi powiedzie, co i dlaczego wywoao pewien stan
emocjonalny, jak powstaa emocja wpynie
na inne procesy psychiczne, a take jaki
moe znale wyraz w zachowaniu.
Koncepcja psychicznej reprezentacji
emocji pozwala wyjani, w jaki sposb powstaj reprezentacje wasnych procesw
psychicznych, bez koniecznoci uciekania

282

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Rycina 7.14 Koncepcja psychicznej reprezentacji emocji, postulujca istnienie trzech rodzajw kodu
(Maruszewski. cigaa, 1995,1998)

si do koncepcji homunkulusa, tak jak

to si dziaio w zmodyfikowanej koncepcji
Kosslyna. Reprezentacja jest wynikiem
integrowania informacji zarejestrowanych
w trzech rodzajach kodu. Informacje mog
przechodzi z jednego rodzaju kodu do
drugiego. Dokadniej te przejcia opisane
s w mojej innej pracy (Maruszewski,
cigaa, 1998). Tu wspomnimy o prostych przejciach midzy kodem obrazowym i werbalnym. Przejcie to okrelamy
mianem werbalizacji. Jest ona warunkiem
wstpnym komunikowania si z innymi
ludmi za pomoc sw. Z kolei przejcie
midzy kodem werbalnym i obrazowym
to wizualizacja. Pozwala ona wygenerowa
obraz ze wskanikw sownych. Pene
tworzenie wyobrae wymaga jednak dodatkowo wykorzystania kodw abstrakcyjnych, ktre pozwalaj zinterpretowa
ich znaczenie. Interpretacja znaczenia ma
due znaczenie w psychoterapii, gdzie terapeuta towarzyszy pacjentowi w prbach
wyjanienia znaczenia jego marze czy snw.
Przedstawione uwagi wskazuj, e
kade z proponowanych stanowisk - za-

kadajcych bd to jeden rodzaj kodu,

bd dwa, bd te trzy rodzaje - nie jest
wolne od wad. Badania empiryczne, wbrew
oczekiwaniom, nie dostarczyy zadowalajcego rozstrzygnicia kwestii ewentualnej
przewagi ktregokolwiek z tych stanowisk. Stanowisko postulujce trzy rodzaje
kodw wydaje si najlepiej uzasadnione,
jest ono jednak stosunkowo mao ekonomiczne. Wymaga rwnie wprowadzenia
do teorii tworzenia reprezentacji pewnych
twierdze, ktre wyjaniayby, dlaczego
w pewnym wypadku zosta wykorzystany
taki, a nie inny rodzaj kodu, albo te dlaczego jednostka elastycznie posuguje si
wszystkimi trzema rodzajami kodw. Naleaoby zatem odpowiedzie na pytanie, co
decyduje o tym, czy jednostka posuguje
si kodem obrazowym, kodem werbalnym,
czy te kodem abstrakcyjnym. Z jednej
strony moe to by zdeterminowane przez
waciwoci docierajcej do niej stymulacji
(na przykad atwiej kodowa informacje na
temat jakiego dziea plastycznego w kodzie wyobraeniowym anieli w kodzie
werbalnym), z drugiej natomiast przez

283

WYOBRANIA

indywidualne preferencje poznawcze (typ

wzrokowca" czy typ preferujcy wykorzystanie opisu abstrakcyjnego). Psychologia
poznawcza, zainteresowana samymi procesami poznawczymi, abstrahuje z reguy
od rnic indywidualnych, ktre mog by
przyczyn posugiwania si odmiennymi

strategiami. Dopiero niedawno zaczy si

pojawia prace, ktre cz analiz procesw poznawczych z rnicami indywidualnymi. Prace te jednak dotycz innych
dziedzin - inteligencji (Sternberg, 1985;
Ncka, 2000), czy te uwagi (Ncka, Szymura, 1993).

7.5. Rola kodu obrazowego w przebiegu innych procesw

psychicznych
Wyobraenia s takimi reprezentacjami
obiektw i zdarze, ktre cechuj si du
naocznoci". Zawieraj te informacje,
ktre skdind byyby trudno dostpne, na
przykad informacje o strukturze obiektw
czy o trjwymiarowoci. Tworzenie reprezentacji za pomoc kodu werbalnego nie
daje moliwoci wykorzystania takich informacji, lub te moliwo taka jest znacznie utrudniona. Sprbujmy, na przykad,
przybyszowi z obcej planety, ktry rozumie nasz jzyk, opisa wygld psa. Gdyby
go potem poprosi o narysowanie owego
psa, to prawdopodobnie rysunek ten byby
bardzo odlegy od wygldu jakiegokolwiek
rzeczywistego psa. Czy w naszym opisie
umiecilibymy informacj, e uszy psa
znajduj si wyej ni jego oczy? Zapewne
nie, na rysunku tak informacj umieszczamy bez zastanowienia, natomiast nie
zawieramy jej w opisie werbalnym, poniewa wydaje si nam zupenie oczywista.
Nie umieszczamy jej take z wczeniej
wspomnianego powodu, e jzyk niezbyt
dobrze nadaje si do ukazywania przestrzennych konfiguracji obiektw. Wyobraenia pozwalaj wykonywa pewne operacje, ktrych nie mona przeprowadzi
przy posugiwaniu si kodem werbalnym.
Do takich operacji naley midzy innymi

zmiana proporcji midzy poszczeglnymi

elementami obrazu (na przykad powtarzanie jakiego elementu, nowe poczenie elementw skadowych, powikszenie,
pomniejszenie czy przemieszczenie elementu w inne miejsce) oraz przemieszczanie i zmiana waciwoci caego obrazu
(na przykad rotacja czy inwersja barwna;
Mlodkowski, 1998).
Dlatego te wyobraenia byy czsto
wykorzystywane jako pewne narzdzia
pozwalajce zwikszy efektywno psychologicznego funkcjonowania czowieka.
Interesowano si gwnie wykorzystywaniem wyobrae do zwikszenia efektywnoci pamici, a take do stymulowania
twrczoci. Osobne miejsce zajmuje wykorzystywanie rnych procedur wyobraeniowych" jako technik psychoterapeutycznych i psychokorekcyjnych.
7.5.1. Wpyw
wyobrae na pami
Wyobraenia, zgodnie z przedstawion
wczeniej koncepcj Paivio, polepszaj pami dziki mechanizmowi podwjnego
kodowania. Te informacje, ktre przechowywane s w dwch niezalenych kodach,
bd lepiej pamitane, poniewa oba spo-

2X4

soby przechowania mog si nawzajem

uzupenia. Przykadowo, jeli zdarzy si,
e zapomnimy jaki materia, moemy
mie jeszcze w pamici skojarzone z nim
obrazy lub wyobraenia; one wanie pozwol dotrze do potrzebnych informacji.
Skrajnym przykadem takiego polepszajcego pami oddziaywania wyobrae mog by wyniki bada nad uczeniem
si par. Uczenie si par polega na tym,
e badany uczy si odpowiada pewnym
sowem na sowo-haso. Troch to przypomina uczenie si swek z jzyka obcego
i jak si za chwil przekonamy, zostao
to wykorzystane przy uczeniu si stwek.
W pracy Nowaka (1986) cytowany jest
uderzajcy wynik eksperymentu Turnera
i Perkinsa. W eksperymencie tym eksponowano pary sw dobrane w sposb
losowy, proszc badanych, aby wyobraali
sobie zwizki midzy sowami tworzcymi
pary. Przykadowo, jeli par tworzyy
sowa lew" i kapelusz", badani mogli
sobie wyobraa lwa w kapeluszu. Okazao si, e badani nie popeniali bdw
przy odtwarzaniu list liczcych 300 par,
natomiast w wypadku list liczcych 700
par udzielali 95% poprawnych odpowiedzi.
Wynik zaiste fantastyczny.
Wiele bada potwierdzajcych hipotez, e wyobrania wpywa na pami,
przytacza sam Paivio (1969). Wykaza on,
e sowa o duym potencjale wyobraeniowym s atwiej zapamitywane. To samo
odnosi si do zda zawierajcych okrelenia tego typu. atwiej zapamita list
sw zawierajc takie pozycje, jak ko, lis,
drzewo i tym podobne, anieli list zawierajc okrelenia dobro, grzech, sia i tak
dalej. Jednake pod adresem bada tego
typu zgoszono wiele uwag krytycznych.
Wskazywano, e materia do zapamitania
rni si nie tylko ze wzgldu na zdolno do wywoywania wyobrae. Sowa

PS/CHOIDGIA POZNANIA
o niskim potencjale wyobraeniowym" s
zwykle bardziej abstrakcyjne. Ten czynnik
moe by zatem odpowiedzialny za rnice
w atwoci uczenia si tych dwch grup
sw.
Innym czynnikiem, ktry moe rnicowa atwo zapamitywania sw atwo i trudno wyobraalnych, jest fakt, i
te pierwsze s wczeniej opanowywane
w procesie uczenia si mowy. Jedno z praw
Josta (Woodworth, Schlosberg, 1963) gosi,
e jeli dwa skojarzenia maj rwn si,
ale rny wiek, skojarzeniae starsze bardziej korzysta na powtarzaniu anieli skojarzenie nowsze. Stwierdzono wreszcie, e
pozytywny wpyw wyobrae na pami
wynika nie tyle z faktu, e badani posuguj
si wyobraeniami, ile std, e po otrzymaniu polecenia wyobraania sobie aktywnie
restrukturalizuj oni i opracowuj materia
pamiciowy. Na przykad, kiedy badanym
niewidomym od urodzenia oraz badanym
widzcym normalnie podano instrukcj
wyobraania sobie zwizku midzy elementami pary przy uczeniu si par, obie
grupy uzyskay popraw wynikw, mimo
e niewidomi nie mogli przecie posugiwa si wyobraeniami wzrokowymi.
Mimo tych zastrzee teoretycznych
wyobraenia s wykorzystywane jako
rodek mnemotechniczny. Wspomnimy
o trzech mnemotechnikach, ktre wykorzystuj wyobraenia. S to: metoda
miejsc, wyobraenia interakcyjne i metoda
sw- wieszakw".
Metoda miejsc znana bya ju w okresie
staroytnoci. Opiszemy pierwszy znany
wypadek jej zastosowania. Grecki poeta
Simonides recytowa w trakcie przyjcia
poemat, przechadzajc si wrd ucztujcych. Opuci on na chwil sal, a w tym
czasie zawalio si jej sklepienie, grzebic wszystkich. Ich ciaa byy tak zmasakrowane, e rodziny nie potrafiy ich

WfOBRAZNIA

rozpozna. Dokona tego jednak Simonides, ktry przypominajc sobie wiersz,

odtwarza! miejsce, w ktrym wygasza
okrelony jego urywek - na tej podstawie
przypomina sobie, kto siedzia w danym
miejscu. Metoda miejsc odgrywa du
rol wwczas, kiedy musimy zapamita nie tylko duy zbir informacji, lecz
take informacje te musz wystpowa
w okrelonej kolejnoci. W pierwszym
etapie tej metody poszukujemy uporzdkowanego zbioru informacji, ktre s ju
zarejestrowane w naszej pamici. Mog
to by, na przykad, pewne charakterystyczne domy, jakie mijamy po drodze do
pracy czy na zajcia. Te informacje bd
nastpnie wykorzystywane jako rusztowanie". Zamy, e chcemy zapamita kolejno wszystkich polskich krlw.
Kadego z nich kojarzymy z mijanymi
budynkami na naszej drodze. Staramy si
jednoczenie wkomponowa wyobraenie
danego krla w obraz danego budynku.
Mieszko I moe wyglda przez okno na
parterze budynku stojcego obok naszego
domu. Bolesaw Chrobry oparty na berle
stoi w bramie nastpnego domu i tak dalej.
Pena lista obejmuje 34 krlw (12 Piastw, 2 Andegawenw, 7 Jagiellonw oraz
13 krlw elekcyjnych); uczenie si jej na
pami metod tradycyjn zabierze duo
czasu, a jego rezultaty bd nietrwae.
Przy zastosowaniu metody miejsc list t
opanowujemy szybciej, a co waniejsze
- rezultaty uczenia si s trwalsze. Przypominajc sobie, jaki krl panowa przed
Zygmuntem III Waz, ruszamy w drog
w naszej wyobrani i stwierdzamy, e by
nim Stefan Batory.
Wyobraenia interakcyjne maj na celu
znalezienie zwizkw midzy elementami,
ktre s ze sob niepowizane. Ludzie
podczas uczenia si grupuj materia w kategorie w sposb spontaniczny, o czym

285
wspominaem wczeniej. Podstaw grupowania jest przynaleno do jednej kategorii pojciowej. Moliwoci grupowania
s wic ograniczone. Przykadowo, kiedy
kto ma opanowa nazwy prawych dopyww Wisy (Soa, Skawa, Raba, Dunajec,
Wisoka i tak dalej), zastosowanie grupowania niewiele pomaga, poniewa wszystkie okrelenia pochodz z tej samej kategorii. W takiej sytuacji mona zastosowa
wyobraenia interakcyjne. Mona wyobrazi sobie trzy pierwsze rzeki jako taczce
ze sob trojaka (s to rzeki grskie), dwie
nastpne za jako taczce tango (Dunajec
jest rodzaju mskiego, Wisoka eskiego,
a jak powiada znany przebj - do tanga
trzeba dwojga..."). Nie wypisywaem listy
pozostaych dopyww, ale i w odniesieniu do nich mona stosowa identyczny
zabieg. W badaniach empirycznych stwierdzono, e metoda ta zarwno przyspiesza
zapamitywanie, jak i zwiksza trwao
przechowania (Reynolds, Flagg, 1983). W
pewnym eksperymencie badani z jednej
grupy najpierw uczyli si zasad stosowania techniki wyobrae interakcyjnych,
badani z drugiej grupy za nie otrzymywali informacji tego typu. Nastpnie obie
grupy miay si uczy listy 120 swek
rosyjskich, przy czym czas uczenia si
w kolejnych sesjach, trwajcych cznie
cztery dni, w obu grupach by dokadnie
taki sam. Pitego dnia sprawdzano poziom
opanowania stwek. Wskanik odpowiedzi
poprawnych w grupie eksperymentalnej
wynosi 0,72, natomiast w grupie kontrolnej 0,46. Przewaga grupy eksperymentalnej utrzymaa si po upywie szeciu
tygodni - wynik tej grupy wynosi 0,43,
natomiast wynik grupy kontrolnej 0,28.
Zastosowanie tej techniki zatem wyranie
polepszyo wyniki w grupie eksperymentalnej. Spraw empirycznie nierozstrzygnit jest to, czy lepiej uywa obrazw,

286
ktre w naturalny sposb cz si z zapamitywanymi sowami, czy te poszukiwa
takich obrazw, ktre s niezwykle lub niecodzienne. Oglnie jednak znacznie lepsze
wyniki uzyskuje si przy stosowaniu jakichkolwiek obrazw ni wtedy, kiedy nie
stosuje si ich w ogle.
Metoda sw-wieszakw" (pegword
system) opiera si na zastosowaniu ju
znanego tekstu, ktry traktowany jest jako
pomoc przy tworzeniu skojarze z list
informacji do zapamitania. Metoda ta jest
rozwiniciem metody wyobrae interakcyjnych, poniewa wykorzystuje do tworzenia tych wyobrae co, co jednostka
ju zapamitaa kiedy w uporzdkowanej
postaci. W krajach angielskiego obszaru
jzykowego wykorzystuje si dziecic
wyliczank: one is a bun; two is a shoe;
three is a tree; four is a door; five is
a hive; six is sticks; seven is heaven;
eight is a ga; nine is a lin and ten is
a hen" (Plotnik, Mollenauer, 1986). Jeli
mamy list dziesiciu rzeczy do kupienia,
moemy je sobie skojarzy z kolejnymi
pozycjami z listy. Jeeli kto ma kupi
mleko, jajka, fasol, gazet i zapaki, moe
wykorzysta powyszy wierszyk, wyobraajc sobie marchew wetknit w buk
(bun), butelk mleka wystajc z buta
(shoe), jajka rosnce na drzewie (tree),
fasol wykorzystan do inkrustacji drzwi
(door), gazet zatykajc wlot do ula (hive)
oraz patyczki (sticks), na ktre kto nakada siark. Mona wykorzysta ktr
z popularnych polskich wyliczanek. Tekst
pomocniczy powinien by dobrze znany
lub atwy do opanowania. Powinien mie
rwnie oznaczenia okrelajce kolejne
pozycje na licie, jeli chcemy uczy si
elementw w okrelonej kolejnoci. Lepiej jest wykorzystywa wyliczanki odnoszce si do wyobraalnych elementw
(na przykad Szed Antek przez pieko, /

PS/CHOLDGIA POZNANIA

o holender, jak ciepo, / wszystkie diaby

pozdychay, / tylko jeden zosta may")
anieli wyliczanki abstrakcyjne (Ene due
like fake torb burbe sme smake eusz
teusz kosmateusz i morele bas). Cho t
ostatni moemy pamita bardzo dokadnie, to nie jest ona dobr podstaw do
tworzenia wyobrae.
7.5.2.
Wpyw wyobrae na proces
rozwizywania problemw
Wykazano, e wyobraenia wywieraj
wpyw na rozwizywanie problemw matematycznych. Hayes (1974) stwierdzi,
e osoby bardzo biege w wykonywaniu
oblicze arytmetycznych (genialni rachmistrze) czsto w trakcie wykonywania tych
oblicze poszukiway wolnej, jednolitej powierzchni, na ktr mogy rzutowa pewne
wyniki pomocnicze. Ta pusta powierzchnia
bya dla nich tym samym co pusta kartka
dla ludzi o normalnych zdolnociach do
rachowania. Bya przez nich zapisywana
pirem wyobrani".
Hayes stwierdzi take, e dzieci, posugujc si wyobrani, potrafi w niestandardowy sposb wykonywa pewne
operacje arytmetyczne. Przykad takiego
dziaania przedstawiony jest na rycinie
7.15.
Operacja dodawania zostaa tu zastpiona przez operacj zliczania paeczek".
Dzieci umieszczaj w wyobraeniach dodawanych liczb paeczki", dochodzce do
wartoci reprezentowanej przez dan liczb, a nastpnie licz sum paeczek"
wystpujcych w obu liczbach. Procedura
jest cakiem efektywna, nie angauje palcw (co niekiedy jest przedmiotem zainteresowania nauczyciela). Jej wad jest
niestety to, e nadaje si ona do dodawania

WYOBRANIA

niewielkich wartoci. Gdyby dziecko miato

doda do siebie 79 i 85, to musiaoby
wyobraa sobie bardzo due liczby, w ktrych obrbie chowaoby wartoci od 1 do
79 oraz od 1 do 85. Naley wtpi, czy
w takim wypadku przedstawiona procedura speniaby swoje zadanie.

RYCINA 7.15 Przykad wykorzystywania wyobrae

podczas dodawania
Kada cyfra reprezentowana jest w konkretny sposb
- jest to liczba prostych elementw, ktre zostaty
umieszczone w rodku. Policzenie paeczek" daje wynik
dodawania. Jest to liczba prostych elementw, ktre
zostaty umieszczone w rodku. Policzenie paeczek"
daje wynik dodawania.

Zalet wykorzystywania wyobrae

wzrokowych jest to, e daj one jednoczesny dostp do wielu niezalenych
informacji. Jest to zupenie odmienna sytuacja anieli w wypadku wykorzystywania
systemu werbalnego, kiedy w danym momencie uzyskujemy dostp do tylko jednej
informacji. Istniej pewne typy problemw,
przy ktrych rozwizywaniu wizualizacja
jest niezbdna. Przykadowo, sprbujmy
rozwiza nastpujcy problem z zakresu
wnioskowania sylogistycznego:
Andrzej jest niszy od Karola.
Jan jest wyszy od Andrzeja.
Karol jest niszy od Jana.
Ktry z nich jest najwyszy?
Rozwizanie tego zadania nastrcza ludziom wiele trudnoci, a jeli nawet uda im
si je rozwiza, to zwykle zabiera to im
wiele czasu. Gdy natomiast wyobrazimy
sobie bohaterw pierwszego zdania stojcych obok siebie, a potem do tego wyobra-

287
enia bdziemy wprowadzali informacje,
o ktrych mowa w nastpnych zdaniach,
zadanie staje si znacznie atwiejsze.
Powyszy przykad pokazuje wyranie,
e pewne typy informacji znacznie atwiej
przedstawia w kodzie wzrokowym anieli
w kodzie werbalnym. Z tego te powodu
bardzo czsto jako noniki informacji wykorzystywane s rysunki - zamieszczone,
na przykad w instrukcji obsugi jakiego
urzdzenia mwi nam znacznie wicej
ni opis werbalny. Rysunki moemy potraktowa jako zewntrzn form jakiego
wyobraenia. Shepard (1978) wprost pisze
0 nich jako eksternalizacjach wyobrae.
Wyobraenia odgrywaj take niebagateln rol w procesie twrczym. Shepard
(1978) przeprowadzi analizy biograficzne
wybitnych twrcw i podj prb odtworzenia tych procesw, ktre poprzedzay lub towarzyszyy pojawieniu si
nowych rozwiza. Wrd analizowanych
przez niego twrcw byli tacy uczeni
1 wynalazcy, jak Einstein, Maxwell, Tesla, Watt, Galton oraz Watson. Shepard
zwraca uwag na to, e rola wyobra
e w twrczoci moe by analizowana
w dwch planach. Pierwszy obejmuje wy
obraenia pojawiajce si w procesie roz
wizywania problemw. Wyobraenia te
s narzdziami wykorzystywanymi przez
twrc do rozwizania jakiego problemu.
Natomiast drugi plan dotyczy wyobrae
poprzedzajcych pojawienie si twrczych
rozwiza; wyobraenia te nie s narz
dziem mylenia, ale raczej czynnikiem
uruchamiajcym przetwarzanie informa
cji (niekoniecznie wyobraeniowe), ktre
w efekcie prowadzi do uzyskania nowego
rezultatu.
Pierwszy plan analizy dotyczy zarwno
osb yjcych, jak i nieyjcych i opiera si na ich relacjach dotyczcych wasnej pracy. Wszystkie wspomniane osoby

288
twierdziy, e podczas swojej pracy wykorzystyway wyobraenia i mylay za ich
pomoc. Przykadowo, wane rozwizania
z zakresu teorii wzgldnoci pojawiy si
u Einsteina wtedy, kiedy wyobraa sobie
podr na promieniu wiata. Maxwell,
formuujc rwnania elektromagnetyczne,
nazwane pniej jego imieniem, posugiwa si wyobraeniowymi modelami hydrodynamicznymi i mechanicznymi. Watson, zastanawiajc si nad struktur DNA,
rwnie czsto wykorzystywa wyobraenia oraz ich rotacje przestrzenne. Jego
wsppracownik Crick z kolei manipulowa w wyobrani kawakami kartonowych pudeek. Najbardziej znany przykad wykorzystania wyobrani to obserwacja odkrywcy piercienia benzenowego
Kekuego - zobaczy on we nie wa,
zoonego z atomw wgla, ktry prbowa
pokn wasny ogon (Shepard, Cooper,
1982). Wszyscy ci badacze podkrelali, e
ich procesy mylowe przebiegaj bez uycia sw, e s realizowane w wyobrani.
Dopiero pniej rozwizania problemw
byy ubierane w posta sown, co zreszt
wielu uczonym nastrczao powane trudnoci.
Jest rzecz charakterystyczn, e wikszo wspomnianych twrcw wykazywaa
pewne podobiestwa pod wzgldem rozwoju indywidualnego. Wszyscy mieli trudnoci z opanowaniem mowy, jako dzieci
zaczynali mwi do pno, bo dopiero
okoo trzeciego roku ycia. W dziecistwie
przejawiali due upodobanie do rnego
typu zabawek mechanicznych, modeli oraz
amigwek geometrycznych. Wychowywali si zazwyczaj w towarzystwie dorosych, a ich kontakty z rwienikami byy
bardzo ograniczone. Rzadko uczestniczyli
w zabawach w role (na przykad zabawa
w policjantw i zodziei, w listonosza i tak
dalej), co sprawiao, e w wieku dojrzaym

PSYCHOLOGIA POZNANIA

osoby te miay trudnoci w nawizywaniu

relacji z innymi. Nie przeszy bowiem
takiego treningu w okresie dziecistwa,
ktry umoliwiaby im ogldanie sytuacji z rnych punktw widzenia (jest
to konieczne w czasie zabawy w role,
kiedy w jednej fazie jestemy policjantami,
a w innej zodziejami). Pocztkowa cz
edukacji bya realizowana poza szko,
zwykle ich nauczycielami byli rodzice albo
dochodzcy nauczyciele prywatni.
Oczywicie nie wiadczy to wcale
0 tym, e posugiwanie si wyobrae
niami stanowi co w rodzaju patentu na
twrczo. S takie rodzaje twrczoci,
ktre rzeczywicie lepiej mona zrealizo
wa w kodzie wyobraeniowym, ale s i ta
kie, gdzie konieczne jest posugiwanie si
reprezentacjami innego rodzaju. Trudno
sobie wyobrazi, by pisarz czy historyk
pracowa gwnie za pomoc wyobrae.
Materia, jakim dysponowa Shepard, rze
czywicie potwierdza jego hipotezy, jed
nake przy nieco innym doborze twr
cw prawdopodobnie zostayby wykryte
inne wane determinanty twrczoci (za
uwamy, e wrd analizowanych przez
Sheparda osb nie ma w ogle humani
stw).
Drugi plan analizy przeprowadzonej
przez Sheparda dotyczy wyobrae poprzedzajcych pojawienie si nowych pomysw. Opiera si on w wikszym stopniu na samoobserwacji anieli na danych
dotyczcych innych badaczy. Shepard pisze, e pojawienie si u niego nowych,
twrczych pomysw poprzedzay wyobraenia o pewnych charakterystycznych waciwociach. Wyobraenia te miay bardzo
symetryczny charakter, byy powtarzalne
1 dwuwymiarowe. Nie dotyczyy adnych
rzeczywistych obiektw, czsto pojawiay
si w zmienionych stanach wiadomoci
(na przykad bezporednio po przebudz-

WWBRANIA

niu). Jak twierdzi Shepard, trudno je uzna

za zwizane ze spostrzeganiem, poniewa
poruszanie oczami nie powodowao zmiany
ich lokalizacji w polu wiadomoci. Po
tych wyobraeniach pojawiay si pomysy
twrcze w dziedzinie, ktra w ogle nie
bya z nimi zwizana treciowo.
Podsumowujc przedstawione uwagi,
podkrelmy, e rola kodu wyobraeniowego w procesie rozwizywania problemw nie zostaa wyjaniona do koca.
Wiadomo ju, e wyobraenia pomagaj
w rozwizywaniu problemw pewnego
typu, wiadomo, e uatwiaj posugiwanie
si strategiami o charakterze globalnym,
s przydatne take wtedy, kiedy trzeba
rwnoczenie analizowa du pul danych. Zdarza si jednak, e mog one przeszkadza, czy nawet prymitywizowa procedury poznawcze. Prawdopodobnie ich
rola w procesie rozwizywania problemw
stanie si janiejsza, kiedy dokadniej poznamy mechanizm ich dziaania. W wypadku twrczoci wyobraenia mog oddziaywa na procedury poznawcze bezporednio, o czym pisalimy wczeniej, oraz
porednio, poprzez procesy emocjonalne,
co bdzie przedmiotem analizy w nastpnym paragrafie.

7.5.3. Wyobraenia a
procesy emocjonalne
Spord procesw emocjonalnych szczeglny zwizek z wyobraeniami przejawiaj emocje wtrne (Zdankiewicz-Scigaa,
Maruszewski, 2000). Emocje te pojawiaj si w wyniku specyficznej interpretacji znaczeniowej struktury sytuacji
(Frijda, 1988). Jednostka przypisuje sytuacji pewne znaczenie, ktre moe by
zwizane z realizowanymi przez ni celami, albo te okrela w ten czy inny
sposb przydatno danej sytuacji jako na-

289
rzdzia osignicia jakiego celu. Sytuacja,
w jakiej znajduje si jednostka, moe by
spostrzegana jako rdo satysfakcji albo
jako rdo zagroe, albo te jako narzdzie umoliwiajce osiganie pewnych
gratyfikacji lub unikanie zagroe.
Szczeglnie wyranie idea zwizku wyobrani z emocjami ujawnia si w pracy
Damasio (1994). Damasio twierdzi, e
w wypadku emocji wtrnych nastpuje
pobudzenie odpowiednich okolic kory mzgowej, w czego wyniku moe zosta
przeanalizowane znaczenie danego bodca,
a take mog zosta zaktywizowane lady
pamiciowe dowiadcze emocjonalnych
z przeszoci. To pobudzenie kory jest
nastpnie przekazywane do ciaa migdaowatego, ktre, zdaniem LeDoux (2000),
jest gwnym orodkiem emocji w naszym
mzgu. Pobudzenie ciaa migdaowatego
prowadzi nastpnie do pobudzenia narzdw wewntrznych oraz do aktywizacji
specyficznych emoq'onalnych programw
behawioralnych. Wyranie wida wic, e
wyobraenia zwizane z procesami emocjonalnymi maj komponent fizjologiczny
i behawioralny.
Wyobraenia zwizane z indywidualnym dowiadczeniem yciowym danej
jednostki, nasycone treciami emocjonalnymi, wpywaj na funkcjonowanie poznawcze. Analizy dominujce dotychczas
w psychologii poznawczej pomijay zwizek wyobrae z emocjami, cho wiele
danych wskazuje na to, e taki zwizek
istnieje. Kiedy mwimy o takim zwizku,
zwracamy uwag przede wszystkim na
tre wyobrae, a nie na ich struktur.
Tre tych wyobrae moemy okreli
mianem marze na jawie. Marzenia na jawie stosunkowo rzadko interesoway psychologw poznawczych, natomiast czciej
zajmowali si nimi psychologowie emocji

290
(Taylor, Bagby, Parker, 1997). W marzeniach na jawie wystpuj cigi zdarze,
angaujcych jednostk, ktra zwykle jest
ich gwnym bohaterem; wystpuj w nich
inni ludzie oraz przedmioty nieoywione.
S to zwykle przedmioty, na ktrych osigniciu jednostce zaley, albo te przedmioty, ktrych jednostka unika. Uywajc
terminologii Trzebiskiego (1992), moemy stwierdzi, e marzenia maj charakter narracji albo autonarracji. W rozdziale
6 wspominalimy o narracjach wystpujcych w pamici autobiograficznej i tu
nie bdziemy ju powtarzali tych wczeniejszych uwag. Warto natomiast wskaza
na to, e deficyt marze na jawie jest
jedn ze skadowych aleksytymii - syndromu zwizanego z brakiem lub utrudnieniami dostpu do wasnych procesw emocjonalnych (Maruszewski, cigaa, 1998).
Aleksytymicy marzenia na jawie traktuj
jako strat czasu czy jako rzecz niewart
zachodu. Wystpuj u nich ponadto zaburzenia wgldu we wasne procesy emocjonalne, zaburzenia w werbalizacji emocji, niska pobudliwo emocjonalna i mylenie konkretne. W naszych badaniach
stwierdzilimy, e podwyszony poziom
aleksytymii wystpuje u ludzi cierpicych
na choroby psychosomatyczne, takie jak
choroba wrzodowa odka i dwunastnicy,
nadcinienie ttnicze oraz zawa. Okazao
si take, e w rnych chorobach obraz aleksytymii si zmienia. U pacjentw
po zawale obserwowalimy bardzo due
ograniczenie zdolnoci do posugiwania si
wyobrani, czego nie stwierdzilimy u pacjentw z chorob wrzodow, u ktrych
dominowaa niezdolno do odrniania
uczu od ich komponentu fizjologicznego.
Wyniki te sugeruj wic, e kiedy unikamy
mylenia o niebieskich migdaach, zwikszamy ryzyko zawau. Marzenia i fantazjowanie maj bardzo due znaczenie nie

PSiCHOLOGlA POZNANIA

tylko dla naszego ycia emocjonalnego,

lecz take dla naszego zdrowia.
Skd bierze si to dobroczynne dziaanie wyobrae? Dziaania planowane
i wykonywane w wyobrani nie musz uwzgldnia rnych ogranicze zewntrznych i wewntrznych. Jednostka
moe przypisywa sobie omnipotencj,
moe te pomniejsza znaczenie stojcych
przed ni przeszkd i zagroe. Takie
dziaanie wyobrani pozwala skonstruowa
model lub obraz upragnionego stanu rzeczy oraz zaplanowa kroki, jakie trzeba
podj, aby w stan osign. Tworzenie modelu czy upragnionego stanu rzeczy wymaga posugiwania si abstrakcj, warunkiem stosowania abstrakcji za
jest stan emocjonalny o znaku dodatnim
(Obuchowski, 1970). Sformuowana przez
Obuchowskiego teoria Kod-Emocje wie
poziom mylenia ze znakiem procesu emocjonalnego. Przy emocjach o znaku negatywnym jednostka posuguje si kodami
monokonkretnymi lub polikonkretnymi. W
takim wypadku wyobraenie moe jedynie stanowi prost transformacj obrazu
rzeczywicie istniejcego obiektu. Transformacja ta moe polega na zmianie pewnych cech - ksztatu, barwy czy wielkoci
przedmiotu. Natomiast w wypadku emocji
pozytywnych, kiedy mona wykorzysta
kod abstrakcyjny, czy - jak go nazywa
Obuchowski - hierarchiczny, moliwoci
wyobraeniowej transformacji s zdecydowanie wiksze (ukaszewski, 1974).
Zmiana dotyczy moe nie tylko fizycznych waciwoci obiektu, lecz take jego
funkcji, budowy czy struktury. Le Corbusier, projektujc swoj synn jednostk
mieszkaln, myla o niej jak o ywym
organizmie, ktry potrafi sam regulowa
swoje dziaanie, ale te moe zaspokaja
swoje rnorodne potrzeby, jak i potrzeby
swoich mieszkacw. Chocia nie wszy-

WYOBRANIA

scy akceptuj rozwizania estetyczne czy

spoeczne wynikajce z tego projektu architektonicznego, to jednak jego stworzenie wymagao wykorzystania bardzo zoonych kodw hierarchicznych i odejcia od
dotychczasowych rozwiza.
Interesujc propozycj, ktra czy
wyobraenia z procesami emocjonalnymi
i twrczoci przedstawili Lubard i Getz
(1997). Twierdz oni, e emocje odgrywaj
du rol w tworzeniu metafor, ktre s
jednym z najbardziej skutecznych narzdzi
twrczoci. Podstaw tworzenia metafory
jest dostrzeenie podobiestwa midzy
dziedzin rdow" a rozwizywanym
przez jednostk problemem. Bardzo czsto ta dziedzina rdowa to pole wyobrani lub te informaqe zmagazynowane
w pamici. W dziedzinie tej szczeglne
miejsce zajmuj zindywidualizowane stany
(endocepts), odnoszce si do zoonych
i subtelnych uczu przeywanych przez
jednostk. Dziki nim u jednostki moe
si pojawi zjawisko rezonansu, czyli uruchomienia poj lub zindywidualizowanych
wyobrae czy emocji, ktre s odlege
od dziedziny rdowej. Posugiwanie si
wycznie pojciami, o dobrze zdefiniowanym znaczeniu denotacyjnym, pozwala
na uzyskanie wynikw, ktre wprawdzie
s logiczne i dobrze uzasadnione, ale
w niewielkim stopniu odchodz od punktu
wyjcia.
Autorzy szczeglnie du rol w procesie twrczym przypisuj pojciom lub
wyobraeniom, ktre maj otoczk emocjonaln, stanowic ich inherentn cz.
Ta otoczka emocjonalna nadaje pewien koloryt pojciu i czyni je bardziej dynamicznym. Na przykad Oatley i Johnson-Laird
(1987) postuluj, e system pamiciowy
zawiera dwa podsystemy: podsystem semantyczny oraz podsystem doznaniowy.
Dziki istnieniu otoczki emocjonalnej

291
moliwe jest pojawienie si rezonansu
afektywnego, ktry aktywizuje inne pojcia lub wyobraenia o zblionych waciwociach afektywnych. Lubbard i Getz
odwouj si do metafory akustycznej.
Twierdz, e jeli mamy zbir wideek
stroikowych nastrojonych na rne czstotliwoci, to uderzenie w jedne wideki,
ktre wydaj pewien dwik, spowoduje,
e rwnie inne zaczn dwicze. Mog
by one zbudowane z rnych materiaw,
mog mie rn wielko, ale wszystkie s nastrojone na t sam czstotliwo. Idea rezonansu pojawiaa si ju na
pocztku XX wieku w pracach Semona
powiconych ladom pamiciowym, ale
dopiero w latach siedemdziesitych nastpi renesans zainteresowania si ni.
Schematycznie mechanizm rezonansu, postulowany przez Lubbarda i Getza, przedstawiono na rycinie 7.16.
Rezonans uruchamia pojcia lub wyobraenia, ktre maj identyczny znak
i inne waciwoci emocjonalne, a mog
nalee do zupenie innej dziedziny treciowej. Dziki temu rezonansowi moliwe jest pojawienie si takich pomysw,
idei czy intuicji, ktre skdind nie byyby
dostpne. To, jakie skojarzenia czy idee
zostan uruchomione, zaley od trzech
nastpujcych czynnikw:
1. Siy rezonansowej pierwszej idei (mo
na to zinterpretowa psychologicznie,
jako wielko nasycenia tej idei kom
ponentem afektywnym). Idee czy wy
obraenia silnie nasycone afektywnie
powoduj silniejszy rezonans.
2. Odlegoci pierwszej idei od jakiej
innej, ktra zaczyna rezonowa pod
wpywem pierwszej. Im ta odlego
jest wiksza, tym dusz drog musi
przeby pobudzenie i tym jest ono sab-

292

PSYCHOWGIA POZNANIA

Dziedzina rdowa

Dziedzina docelowa

Pami trwaa

Nowe wyobraenie
lub idea

Wyobraenie

Zoone uczucia
Endocept

Zoone uczucia
Rezonans

RYCINA 7.16 Schematyczna ilustracja koncepcji rezonansu afektywnego jako mechanizmu czcego
wyobraenia, emocje i twrczo
Dziki rezonansowi uczucia w dziedzinie rdtowej mog wywoywa analogiczne lub spokrewnione uczucia w dziedzinie
docelowej, w wyniku czego pojawiaj si u jednostki zupenie nowe pomysy. Pomysy te mog zosta przeniesione do
pamici trwaej (czego nie uwidoczniono na schemacie), jeli przejd seri testw, pozwalajcych okreli ich trafno.

sze, kiedy ju dotrze do nastpnej idei.

Mona wic przypuszcza - powiadaj
Lubbard i Getz - e tak samo skuteczne
bd idee i wyobraenia sabo nasycone
afektywnie, ktre dziaaj na krtk
odlego, jak i wyobraenia oraz idee
silnie nasycone afektywnie, dziaajce
na du odlego.
3. Progu pobudzenia w dziedzinie docelowej. Jednostka musi wyczu" rezonujc ide lub wyobraenie. Prg ten
w niektrych sytuacjach (na przykad
przy duym zmczeniu, przecieniu
informacyjnym) jest bardzo wysoki,
std te powstae skojarzenia mog by
niedostpne dla wiadomoci. W innych sytuacjach, kiedy jednostka jest
lekko pobudzona lub przeywa emocje
pozytywne, prg jest niski i skojarzenia staj si atwo dostpne. Cyto-

wani badacze stwierdzaj, e istniej

due rnice indywidualne zwizane
z wraliwoci na pobudzenie emocjonalne. Niektre osoby s guche" na
tony afektywne, inne za obdarzone
s dobrym suchem w tym zakresie.
0 tych pierwszych moglibymy powie
dzie, e s to osoby aleksytymiczne
(Maruszewski, cigaa, 1998). Osoby
takie, pomimo dobrej sprawnoci inte
lektualnej, nie potrafi sucha siebie"
1 w efekcie nie s w stanie wykorzy
sta potencjalnie dostpnych im infor
macji. Bardzo podobna idea pojawia
si u Smitha i Carlsson (1990) oraz
u Smitha i van der Meer (1994), kt
rzy twierdz, e warunkiem zaistnie
nia nowych idei i twrczych rozwiza
jest wraliwo na impulsy pynce
z podwiadomoci.

WYOBRANIA

Lubbard i Getz (1997) pokazuj rne

przykady zastosowania tego sposobu mylenia w procesie stymulowania twrczego mylenia, ale nie przeprowadzili
jeszcze systematycznych bada empirycznych, ktre weryfikowayby ten model.
Mona jednak sdzi, e model ten stanie
si rdem bardzo wielu interesujcych
hipotez, ktre wzbogac wiedz nie tylko
na temat wyobrani, lecz take na temat
mechanizmw twrczego mylenia. W modelu tym fascynuje to, i splataj si w nim
elementy, ktre dawniej zaliczano do zupenie odrbnych dziedzin ludzkiego umysu - procesy emocjonalne, wyobrania,
twrczo i pami. Wyobrania jest tu nie
tylko polem dla aktywnoci twrczej, ale
take jest ona form aktywnoci twrczej.
Twrczo moliwa jest dziki temu, e
wyobrania zawiera dane na temat zindywidualizowanych waciwoci reprezentacji rnych obiektw i procesw, majcych
rwnie pewne waciwoci afektywne.
7.5.4.
Wykorzystanie wyobrae
w procedurach psychokorekcyjnych
i psychoterapeutycznych
Wyobraenia mog nie tylko modyfikowa
nasze procesy poznawcze, lecz take zmienia nasze stany emocjonalne. Dziki temu
emocje nabieraj innego charakteru, nie s
rdem napicia, a wprost przeciwnie motywuj jednostk do realizacji wasnych
celw i de.
Jedn z takich technik, ktre maj
wyrane dziaanie psychokorekcyjne oraz
prewencyjne, jest technika czenia relaksacji i wykorzystywania wyobrani. Przedstawi j w duym skrcie, pomijajc
szczegy techniczne. W pierwszej fazie
dy si do uzyskania moliwie gbo-

293
kiego relaksu. Wykorzystuje si tu dowolne techniki (przykady mona znale w ksice Sieka, 1985), przy czym
warunkiem wstpnym jest odpowiednie
uregulowanie oddechu. Potem przystpuje
si do wicze rozluniajcych minie,
by w rezultacie osign do gboki
relaks. Nastpna faza polega na wprowadzeniu wyobrae. W stanie relaksu atwo
wywoa u siebie bardzo ywe wyobraenia, na przykad wyobraenia rozmaitych barw czy muzyki. Jednake w tej
technice nie chodzi o takie elementy
o charakterze rozrywkowym". Jej celem jest uzyskanie poprawy w funkcjonowaniu psychicznym. Uzyskuje si to
w wyniku generowania czterech kolejnych
grup wyobrae. Pierwsz grup stanowi wyobraenia tego, co jednostka chciaaby napotka, co chciaaby osign. Wyobraenia te naley podtrzymywa przez
pewien czas, by mona si byo nimi
delektowa. Nastpnie przechodzi si do
drugiej grupy, kiedy rozwaa si to, co
naleaoby zrobi, aby osign to co
upragnionego. W trzeciej fazie przechodzi
si do wyobraania tego, czego chciaoby si unikn. Wreszcie ostatni grup
stanowi wyobraenia czynnoci zapobiegajcych wystpieniu tego czego nieprzyjemnego.
Spraw kluczow w tych procedurach
jest generowanie wyobrae dotyczcych
osobistej przyszoci, niezbyt odlegej.
Wyobraenia powinny dotyczy rzeczywistych obiektw, stanw czy zachowa.
Przykadowo, nie naley generowa do
oglnego wyobraenia typu: Zrobi co
z moj niemiaoci", znacznie lepsze
byoby wyobraenie typu: Postaram si
da do zrozumienia tej dziewczynie, e mi
si podoba". Wane jest take wybieranie
wyobrae w sposb realistyczny, mona
wic wyobraa sobie, e powie si co

294
miego jakiej znajomej dziewczynie, a nie
od razu gwiedzie filmowej, ktrej nie
mamy szansy spotka.
Ze stanu relaksu mona wychodzi
stopniowo, przekazujc sobie kolejne sugestie. Pozwala to w agodny sposb doj
do stanu penej wiadomoci, a jednoczenie sprzyja wytworzeniu si pozytywnej
postawy wzgldem siebie i innych. Oto
przykadowa lista sugestii, jakie mona
wykorzysta przy wychodzeniu ze stanu
relaksu (Warga, 1983):
10. Gdy nastpnym razem bd prbowa
si zrelaksowa, pjdzie mi atwiej.
9. Stan relaksu nastpnym razem bdzie
gbszy i przyjemniejszy.
8. Dzi bd milszy dla innych.
7. Dzi inni bd milsi dla mnie.
6. Bd dzi czul si szczliwy i zadowolony.
5. Dzi mnie nic nie zdenerwuje.
4. Dzi moje zmysy bd wyostrzone.
3. Dzi bd widzia i sysza lepiej.
2. Poczuj si wypoczty i rzeki.
1. Moje oczy s otwarte i budz si.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

W przedstawionym przykadzie wyobraenia wykorzystywane byy do uzyskiwania bardziej pozytywnego nastroju

oraz unikania napicia. Dziki nim mona
byo tworzy osobiste plany i okrela
sposoby realizacji tych planw. Wyobraenia mog by take wykorzystywane
do radzenia sobie z negatywnymi stanami
emocjonalnymi, na przykad z lkiem czy
toksycznymi uczuciami (Forward, Buck,
1997). Jednake moliwoci zastosowania
tej techniki s znacznie szersze. Mona
j wykorzystywa w trakcie opanowywania umiejtnoci sensomotorycznych. Jako
przykad mog przytoczy badania, w ktrych stwierdzono, e ucznicy, ktrzy trenowali w wyobrani, uzyskiwali znacznie
lepsze wyniki anieli osoby, ktre takich
moliwoci nie miay. Na zakoczenie tych
uwag trzeba poczyni jedno istotne zastrzeenie - wykonywanie rnych czynnoci w wyobrani nie moe zastpowa wykonywania ich w rzeczywistoci.
Wyobrania we wszystkich wymienionych
wypadkach traktowana bya jako przygotowanie do rzeczywistego dziaania, nigdy
za nie bya jego surogatem.

Pojcia

8.1. Czym s pojcia

wiat wok nas jest niesychanie zrnicowany. W kadej chwili docieraj do
nas bardzo rnorodne bodce. W rozdziale
o spostrzeganiu, a take w rozdziaach
powiconych uwadze i pamici przekonalimy si, e jest rzecz niemoliw
odbieranie wszystkich bodcw, jakie pojawiaj si w naszym otoczeniu, niemoliwe
jest te zapisywanie wszystkich bodcw,
z jakimi niegdy si zetknlimy. Wikszo informacji staramy si zarejestrowa
w sposb ekonomiczny, ktry zapewnia dobre wykorzystanie naszych ograniczonych
zasobw, a take daje do nich atwy i szybki
dostp.
Drzewa, jakie spostrzegamy, s bardzo
zrnicowane. Patrzc jednak na niektre
z nich, nawet wtedy, kiedy nie maj lici, rozpoznajemy je jako dby pokrcone
ze staroci, inne za jako dumne buki,
pokryte gadk kor. Db pozostaje dla
nas dbem, zarwno wtedy, kiedy cierpliwie znosi uderzenia zimowego wiatru,
jak i wtedy, kiedy rozwija licie, jak te
wtedy, kiedy spadaj z niego odzie.
Skd wiemy, e przez cay czas jest dbem, skoro co chwila wyglda inaczej?
Czy wiemy, e jest on dbem, poniewa
kto nam kiedy powiedzia, e jest to
db, pamitamy, e ronie w tym miejscu,

a wiadomo, e drzewa nie zmieniaj miejsca swojego pobytu?

Sprawa komplikuje si jeszcze bardziej,
gdy mamy do czynienia z rozpoznawaniem
ludzi. Mog rankiem widzie dziewczyn,
ktra ma blond wosy, tymczasem pod
wieczr jej wosy stay si brzoskwiniowe,
a na dodatek usta nabray koloru fioletowego, nie mwic ju o zupenie innym
stroju. Nadal jednak rozpoznaj j jako t
sam osob. Rozpoznajemy ludzi jako te
same osoby, mimo e maj one dziesi czy
pitnacie lat wicej ni wtedy, kiedy widzielimy je ostatnio i na pewno zmieniy
si fizycznie przez ten czas. Jest jednak
w nich co staego.
We wszystkich omwionych wczeniej
przykadach mamy do czynienia ze zoonymi reprezentacjami - s to reprezentacje pojciowe. Nie musz one zawiera
cech rejestrowanych przez nasze narzdy
zmysowe, a mog zawiera cechy abstrakcyjne, nie dajce si sprowadzi do cech
zmysowych. Przykadowo, mog zupenie
sprawnie posugiwa si pojciem liczby
parzystej, cho podobiestwo wzrokowe
rnych liczb parzystych do siebie jest
znikome.
Zdefiniowanie pojcia pojcia" nie jest
spraw atw. Wybr pewnej definicji ozna-

296
cza wybr pewnego podejcia teoretycznego, a jednoczenie okrela wybr sposobu definiowania terminw pokrewnych,
takich jak klasa czy kategoria, a take
takich na pozr oczywistych terminw,
jak obiekt wiata rzeczywistego. W tym
rozdziale przez pojcie bdziemy rozumieli reprezentacj umysow, ktra
zawiera opis istotnych waciwoci
pewnej klasy (kategorii). Do tej klasy
mog nalee rne elementy. Mog by
nimi przedmioty - na przykad piki i kolejki nale do klasy zabawek; mog by
nimi czynnoci - na przykad golenie si
i mycie gowy naley do klasy sposobw
utrzymywania higieny osobistej; mog by
te nimi cechy - na przykad introwersja i tajemniczo nale do klasy cech
osobowoci czowieka. Lista tych elementw jest bardzo duga, poniewa istniej
jeszcze pojcia hierarchiczne; pojcia te
okrelaj klasy, do ktrych nale inne pojcia. Przykadowo, w skad pojcia charakter narodowy Polaka" mog wchodzi
takie cechy, jak spontaniczno, rycersko i swarliwo. Kada z tych cech,
skadajcych si na pojcie charakter narodowy Polaka" sama jest pojciem. Sam
fakt, e potrafimy posugiwa si pojciem
charakter narodowy Polaka" wcale nie
musi oznacza, e co, co okrelamy za
pomoc tego terminu, realnie istnieje.
Przedstawiona definicja pojcia nawizuje do definicji Lewickiego (1968),
ktry rozumia pojcia jako schematyczne
reprezentacje zbiorw obiektw, okrelajce istotne waciwoci tych obiektw. Jednake termin obiekt", wystpujcy w ostatniej definicji, moe nasuwa
pewne wtpliwoci. Istniej przecie takie
obiekty", jak jednoroce, sprawiedliwo
czy antynomia. Trudno uzna, e jabko
jest takim samym obiektem, jak antynomia. Wprowadzenie terminu obiekt"

PSYCH0U3GIA POZNANIA

do definicji ogranicza zakres rozumienia

terminu pojcie".
Wrmy do przedstawionej wczeniej
definicji, by wyjani jeszcze jeden termin, ktry zosta w niej uyty. Mwi si
w niej o klasie lub o kategorii. Klasa
albo kategoria jest wynikiem pewnego
podziau, o ktrym co si orzeka. To
orzekanie moe mie posta jednego lub
kilku twierdze. Mwic inaczej, pojcie
jest okrelane za pomoc innych poj.
Nie mwi si tu znowu o kategorii jako
zbiorze przedmiotw, poniewa autorzy
zajmujcy si pojciami zwracaj uwag
na to, e ludzie nie tyle odkrywaj pewne
zbiory, istniejce realnie w wiecie, ile
nakadaj na wiat stworzone przez siebie
znaczenia. Nie znaczy to oczywicie, e
zaprzeczamy obiektywnemu istnieniu na
przykad ptakw lub owocw, ale oznacza, e ptaki mog by grup w zbiorze
obejmujcym istoty skrzydlate, takie jak
samoloty, anioy, muchy i lotniarze. Fakt,
e potrafimy pomyle o takiej grupie,
wskazuje na to, e wiat, w jakim yjemy,
jest nie tylko wiatem obiektywnie istniejcym, lecz jest take wiatem poznawczo przez nas konstruowanym. Jeszcze
wyraniej owo konstruowanie ujawnia si
w wypadku cytowanego wczeniej przykadu charakteru narodowego Polaka".
W przedstawionej wczeniej definicji
wystpuje jeszcze jedno wyraenie wymagajce komentarza, a mianowicie waciwoci istotne". Istniej bowiem takie cechy wsplne, charakteryzujce jak klas,
ktre nie s waciwociami istotnymi.
Murphy i Medin sarkastycznie stwierdzaj, e liwki i kosiarki do trawy maj
wiele cech wsplnych: ...wa mniej ni
1000 kg (i mniej ni 1001 kg), mona
je znale w Systemie Sonecznym (na
Ziemi), nie sysz dobrze, maj pewien zapach, mona je upuci, zajmuj przestrze

POJCIA

i tak dalej" (1985, s. 292). Pomimo e maj

wiele cech wsplnych, nie umieszczamy
ich w ramach jednego pojcia. Pojawia si
zatem pytanie, na podstawie czego spord wielu cech wsplnych jakiego zbioru
obiektw wybieramy te cechy, ktre uznajemy za istotne. Czy dokonujemy tego na
podstawie arbitralnej decyzji, czy te odwoujemy si do jakich kryteriw tkwicych w analizowanych obiektach? Na takie
pytania teoria poj nie udzielia dotychczas zadowalajcej odpowiedzi. Sposb rozumienia waciwoci istotnych zmienia
si w rnych koncepcjach poj. Dalej
omwimy podstawowe sposoby rozumienia waciwoci istotnych. Za waciwoci
te uznaje si:
1) Waciwoci wsplne, charakteryzu
jce wszystkie egzemplarze nalece
do danej klasy. Na przykad tak
wspln waciwoci wszystkich sa
mochodw osobowych jest to, e maj
one trzy lub wicej k oraz silnik.
2) Waciwoci charakteryzujce egzem
plarze, ktre s najbardziej typowe dla
danej klasy. Na przykad, tak waci
woci moe by umiejtno latania
u ptakw. Skdind wiemy, e s takie
ptaki, ktre nie umiej lata. Jednak
wikszo to potrafi. Umiejtno lata
nia jest cech takich typowych ptakw,
jak wrbel czy jaskka. Wiemy te, e
istniej takie ptaki, jak strusie i pin
gwiny, ktrym nigdy nie przyjdzie do
gowy, by rozwin skrzyda i wznie
si w powietrze.
3) Waciwoci charakteryzujce jeden
konkretny lub kilka egzemplarzy nale
cych do danej klasy. Dziecko, dowie
dziawszy si, e zwierz, ktre polizao
je po buzi, jest psem, moe przypusz
cza, e pies to jest co, co lie po
twarzy. Jeli pniej dziecko spotka psa

297
zachowujcego si z rezerw, moe nie
zalicza go do klasy psw.
Smith i Medin (1981) wi te sposoby
rozumienia waciwoci istotnych z trzema
podstawowymi grupami teorii poj. S
one okrelane metaforycznie jako trzy
rodzaje pogldw na pojcia: pogld klasyczny, pogld probabilistyczny oraz pogld egzemplarzowy. Na rycinie 8.1 przedstawiamy drzewo decyzyjne, pozwalajce
okreli, z jakiego rodzaju pogldem mamy
do czynienia.
Te trzy sposoby rozumienia poj zwizane byy z prb okrelenia, czym jest
pojcie, na podstawie analizy oddolnej".
Analiza ta wychodzi od cech poszczeglnych obiektw, by stworzy reprezentacj zbioru tych obiektw. W poowie lat
osiemdziesitych pojawi si inny sposb
mylenia, ktry modemy okreli mianem
analizy odgrnej". Zwolennicy tego sposobu mylenia staraj si okreli waciwoci pojcia przez podanie waciwoci
struktury, w ktr wbudowane s pojcia.
W tym podejciu pojcia charakteryzuje
si jako elementy wiedzy czy jako elementy indywidualnych teorii wiata (Murphy, Medin, 1985; Medin, Wattenmaker,
1987). Gwny problem, z jakim musz
radzi sobie te teorie, to problem pewnej koowoci wyjaniania. Jeli pojcie
wyjaniane jest przez odwoanie si do
struktury wiedzy, ktrej jest elementem,
to pojawia si pytanie, jak powstaa owa
wiedza. Jeeli powstaa z poj, to co, za
pomoc czego wyjaniamy pojcia, samo
domaga si wyjanienia. Jeli natomiast
wiedza powstaa z innych elementw, to
skd bior si w niej pojcia? Widzimy,
e ju w punkcie wyjcia mona napotka powane trudnoci. Niezalenie jednake od tych trudnoci koncepcje te
sugeruj, e prba zrozumienia, czym jest

298

PS/CHOUJGIA POZNANIA

pojcie, moe pj inn drog. Pojcia

moemy zatem traktowa nie tylko jako
reprezentacje pewnego zbioru obiektw,
lecz take moemy poszukiwa ich relacji z innymi pojciami. Keil wyraa to
lapidarnie: Nie da si zrozumie jednego
pojcia bez zrozumienia jego zwizkw
z innymi pojciami" (Keil, 1989, s. 1).
Mwic inaczej, pojcie zawiera nie tylko
informacje o charakterze referencjalnym,
to jest informacje na temat obiektw,
do ktrych si odnosi, lecz rwnie informacje o charakterze relacyjnym. Te
ostatnie to informacje na temat zwizkw
danego pojcia z innymi pojciami. Na

przykad wiemy, e pojcie psa wchodzi

w relacje z pojciem ssaka czy zwierzcia, take z pojciem kota (niezalenie od relacji midzy samym psem
a kotem) czy pojciem pudla (Komatsu,
1992).
Wszystkie pojcia moemy podzieli na
oglne i jednostkowe. Cho intuicyjnie podzia ten jest zrozumiay, to pniej przekonamy si, e rnice midzy pojciami
oglnymi i jednostkowymi s mniejsze,
anieli wydawao si to na pierwszy rzut
oka. Pojcia oglne stanowi reprezentacje
caych klas przedmiotw lub procesw.
Takim pojciem jest na przykad pojcie

Pojcia

Czy istnieje jedna

reprezentacja?

Czy istnieje zbr

cech definicyjnych?

Pogld
egzemplarzowy

RYCINA 8.1 Klasyfikacja rnych teorii poj

Kryterium podziau jest to, czy dana koncepcja dopuszcza istnienie jednego lub wielu reprezentacji danego pojcia, oraz
to, czy mona okreli cechy, ktre s zarazem wystarczajce i konieczne do okrelenia przynalenoci do zakresu
danego pojcia.

POJCIA

jabka czy pojcie osoby oddanej czemu.

W obu wypadkach mamy do czynienia z reprezentacj albo wszystkich rzeczy, ktre
s traktowane jako jabka, albo wszystkich
osb, ktre s czemu oddane. Pomijamy
rnice midzy konkretnymi egzemplarzami jabek albo osb czemu oddanych.
Poszczeglne egzemplarze traktowane s
jako rwnowane. Kryteria tej rwnowanoci mog by rne. Takim kryterium
moe by pewna waciwo fizyczna, na
przykad jabka mog by traktowane jako
podobne pod wzgldem smaku i wygldu.
Kryterium rwnowanoci moe te by
funkcja - na przykad motek i wiertarka
elektryczna traktowane s jako narzdzia,
poniewa umoliwiaj wykonanie wielu
prac domowych. Kryterium rwnowanoci moe te by pochodzenie - tym kryterium posugujemy si wwczas, kiedy
pewnych ludzi traktujemy jako Mazurw,
innych jako lzakw, a jeszcze innych
jako Maopolan. Faktycznie ludzie mog
si posugiwa bardzo abstrakcyjnymi kryteriami rwnowanoci, ktre definiuj
w sposb arbitralny; mona na przykad do
jednej grupy zaliczy rower i zy, poniewa
jedno i drugie jest przedmiotem materialnym. Inna sprawa, e tak skonstruowanym pojciem ludzie posuguj si bardzo
rzadko, a taki skad klasy przedmioty
materialne" zosta wymylony na potrzeby
niniejszego przykadu.
Drug grup stanowi pojcia jednostkowe, takie jak moja matka". Te pojcia
maj tylko jeden egzemplarz i w przeciwiestwie do poprzedniej grupy wydaj
si bardziej konkretne - mona wskaza
na pewien konkretny egzemplarz pojcia.
Na pozr obie grupy rni si od siebie, poniewa pierwsza z nich zawiera
abstrakcyjn reprezentacj caej kategorii
przedmiotw, natomiast w skad drugiej
grupy wchodzi jeden egzemplarz (sowo

299
egzemplarz" w tym kontekcie brzmi
obraliwie, ale jest to termin techniczny).
Ta rnica jest jednak pozorna, poniewa
w obu wypadkach musimy posugiwa si
reprezentacj abstrakcyjn. Cho kady
z nas ma jedn matk, to przecie ta osoba
nie zawsze bya taka sama - zmienia si
jej wygld fizyczny, sposb zachowania,
czy te ubir. Musielimy zatem wykonywa szereg operacji poznawczych, na
ktrych podstawie moglimy stwierdzi,
e przez cay czas mamy do czynienia z t
sam osob, cho docieraj do nas zrnicowane informacje. Te operacje okrela
si mianem abstrakcji, to jest procesu
polegajcego na tym, e pomija si rnice
midzy rnymi egzemplarzami pojcia
albo midzy waciwociami tego samego
pojcia w rnych punktach czasu i jednoczenie wyodrbnia si pewne cechy
wsplne. Owe cechy wsplne odrywa
si" od konkretnego przedmiotu i te oderwane cechy tworz pojcie. Warto take
zwrci uwag na to, e w tym rozumowaniu opieramy si na pewnej ukrytej przesance: o tym, e jaka osoba jest matk,
wnioskujemy na podstawie jej cech fizycznych. Czujemy jednak, e nie to jest istot
bycia nasz matk". Pojcie matka" jest
pojciem jednostkowym. Jednake warto
za Lakoffem (1987 a) zwrci uwag na
to, e jest to pojcie nieostre. Moe ono
oznacza kobiet, ktra wychowywaa
dziecko, kobiet, ktra jest odpowiedzialna
za informacj genetyczn dziecka" oraz
kobiet, ktra polubia ojca dziecka" albo
kobiet, ktra urodzia dziecko".
Z uwag tych wynika, e rnice midzy pojciami jednostkowymi a pojciami
oglnymi s mniejsze, ni wydawaoby si
na pierwszy rzut oka. W obu wypadkach
do stworzenia reprezentacji pojciowej potrzebny jest proces abstrakcji, tyle e
proces ten ma nieco inny zakres: raz

300
odnosi si do zbioru rnych przedmiotw,
raz do tego samego przedmiotu zmieniajcego si w czasie. T zmienno piknie
opisuje Hesse: Rzeka gdzie podaa,
Siddhartha widzia, jak jest jej pilno, jak
ta rzeka, ktrej czstk byl on sam i jego
bliscy, i wszyscy kiedykolwiek spotkani
ludzie, spieszy si, jak fale biegn gnane
niecierpliwoci i namitn pasj do celu,
do niezliczonych celw, do wodospadu, do
morza, do miejsca, gdzie pynie wartki
nurt i kady cel zostaje osignity, i za
kadym razem pojawia si nowy, woda
przemienia si w par i wzbija ku niebu,
staje si deszczem i spada na ziemi, staje
si rdem, strumykiem, rzek i znw
dy naprzd, znw pynie" (Hesse, 1998,
s. 120). Moemy wic powiedzie, e
w obu wypadkach - zarwno poj oglnych, odnoszcych si do rnych przedmiotw, jak i poj jednostkowych, odnoszcych si do jednego przedmiotu, ktry
zmienia si w czasie - mamy do czynienia
z rwnowanoci, ale jest ona okrelana
w rny sposb.
Problem relacji midzy pojciami oglnymi i jednostkowymi od dawna przykuwa
uwag filozofw. Dotyczy to w szczeglnoci sporu o uniwersalia, ktry zapocztkowany zosta w redniowieczu. Spr ten
dotyczy tego, czy i jak istniej przedmioty
oznaczane przez pojcia oglne. Nominalici, tacy jak Abelard czy Walter z Mortagne, zaprzeczali istnieniu przedmiotw
poj oglnych - uwaali, e pojcia te
s wycznie pustymi nazwami. Natomiast
realici (Remigiusz z Auxerre czy Wilhelm
z Champaux) nawizywali do skrajnych
pogldw Platona lub do nieco bardziej
umiarkowanego stanowiska Arystotelesa
i twierdzili, e istniej przedmioty okrelane przez pojcia oglne (Ajdukiewicz,
1983; Bocheski, 1993). Spr ten dotyczy
raczej kwestii ontologicznych, czyli istnie-

PSYCHOWGIA POZNANIA

nia pewnej klasy obiektw. Psychologia

poznawcza za podejmuje kwestie epistemologiczne. Jednake jeden ze wspczesnych nurtw w teorii poj, zwany pogldem egzemplarzowym, nawizuje wyranie, acz niezbyt wiadomie, do pogldw
Abelarda czy w. Augustyna. Pogld egzemplarzowy - jak si potem przekonamy
- odrzuca tez o istnieniu reprezentacji
zbiorw obiektw. Kiedy mamy do czynienia z pojciami jednostkowymi, atwiej zaakceptowa stanowisko realistyczne. Moja
matka istniaa przecie realnie - gdyby tak
nie byo, nie byoby mnie i nie byoby tego
tekstu. Z drugiej strony, gdy rozwaamy
pojcia oglne, to stanowisko realistyczne
wydaje si trudniejsze do akceptacji, poniewa co takiego, jak jabka czy cechy
osobowoci, istnieje inaczej ni osoba.
Spr o uniwersalia daleki jest od rozwizania. Zarysowana wczeniej propozycja interpretowania poj jednostkowych
jako poj, do ktrych utworzenia konieczny jest proces abstrakcji, sugeruje,
e lepsze dopasowanie stanowiska nominalistycznego bd realistycznego do wyjanienia poj jednostkowych lub oglnych
ma ograniczone zastosowanie. Warto jednak doda, e rozwizanie sporu o uniwersalia nie jest warunkiem sine ua non do
stworzenia psychologicznej teorii poj.
Pojcia peni cztery funkcje podstawowe. S to kolejno:
1) Zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu
poznawczemu poprzez redukcj r
norodnoci informacji przetwarzanych
przez umys.
2) Rozumienie i wyjanianie.
3) Moliwo wykonywania rnych operaqi na reprezentacjach przedmiotw,
a nie na samych przedmiotach.
4) Komunikowanie si.

POJCIA

Dziki ekonomii poznawczej zapewnianej przez pojcia jednostka moe ograniczy wysiek powicany na analiz
jednostkowych waciwoci jakiego przedmiotu. Wystarczy stwierdzenie, e przedmiot naley do pewnej klasy, i wtedy jednostka wie, e ma on (albo powinien mie)
wszystkie waciwoci charakteryzujce
dan klas. Taki zabieg uwalnia umys
od przetwarzania informacji dotyczcych
waciwoci poszczeglnych przedmiotw,
poniewa mona wykorzystywa waciwoci klasy obiektw. Wystpuje wtedy
redukcja rnorodnoci informacji przetwarzanych przez umys czowieka. Czasami to denie do ekonomii poznawczej
moe prowadzi do bdw (Fiske, Pavelchak, 1993). Jeden z tych bdw polega na
tym, e niesusznie poszukuje si pewnych
waciwoci tam, gdzie obiekty nalece
do pewnej klasy s bardzo zrnicowane.
Przykadem mog by stereotypy etniczne
(Kurcz, 1992). Zakada si w nich, e
przedstawiciele obcej" grupy maj pewne
cechy wsplne, a grupa wasna - wprost
przeciwnie - jest bardzo zrnicowana.
Drugi bd polega na niewaciwej identyfikacji owych cech wsplnych. Odwoajmy
si do stereotypw rasowych - powiada
si, e Murzyni s muzykalni i leniwi,
cho nie jest to prawd. Jako grupa maj
oni inne cechy wsplne (przede wszystkim
kolor skry).
Dziki pojciom wiedza dzielona jest
na sensowne czci. Te uporzdkowane
czci wykorzystywane s do analizy i interpretacji nowych danych w wietle dotychczasowych dowiadcze. Jeli znam
pojcie introwersji, mog zrozumie, dlaczego osoba X, ktra jest introwertywna,
zrezygnowaa z udziau w przyjciu z tacami. Szczegln rol odgrywaj przy wyjanianiu pojcia teoretyczne, ktre odnosz si do nieobserwowalnych waci-

301
woci obiektw. Pojcia te pozwalaj nie
tylko wyjani wystpienie jakiego konkretnego zdarzenia, (w naszym wypadku
bya to odmowa pjcia na przyjcie z tacami), lecz take wielu innych zdarze,
a take to, jak to si stao, e zdarzenie to
wystpio. Tak wic wyjanianie obejmuje
co znacznie wicej ni tylko podanie pewnej cechy dyspozycyjnej (jak w synnym
przykadzie mwicym, e opium usypia,
poniewa ma waciwoci usypiajce).
Pojcia s wykorzystywane jako materia mylenia. Pozwala to na wykonywanie
operacji mylowych na materiale symbolicznym. Jest to nie tylko rozwizanie
bezpieczniejsze ni wykonywanie operacji
w wiecie rzeczywistym, ale pozwala ono
take na dokonywanie bardziej swobodnych przeksztace reprezentacji umysowych.
Pojcia uatwiaj komunikacj midzy
ludmi. Aby jednak mogy peni t funkcj komunikacyjn, musz by identycznie
rozumiane przez rne osoby. Jeli kto
ostrzega mnie przed mijami w lesie, to
dziki temu, e rozumiem pojcie mija"
i wiem, e jest to w jadowity, mog
odpowiednio ubra si na spacer po tym
lesie, lub te w ogle z niego zrezygnowa.
Proces kategoryzacji polega na czeniu obiektw w grupy, ktre cechuj si
wzgldn jednorodnoci. Jest to jednorodno wzgldna, poniewa obiekty nalece do jednej grupy nie musz by
identyczne, ale dopuszczalne s pewne
rnice midzy nimi. Rnorodno obiektw wchodzcych w zakres danej kategorii jest mniejsza anieli rnorodno
cechujca obiekty z danej grupy i z innych grup. Przykadowo, rnorodno
w kategorii samochody" jest mniejsza
anieli rnorodno w grupie zoonej
z samochodw, motocykli i parasoli. Poszczeglne kategorie mona czy ze sob

302
na rne sposoby. Na przykad, mona
poczy ze sob dwa pojcia: chuligan"
i kibic pikarski" - uzyskamy wwczas
pojcie szalikowiec". Poniewa chuligani
stanowi tylko pewn podgrup w obrbie
kategorii kibicw pikarskich, grupa ta jest
zdecydowanie mniej liczna anieli kategorie macierzyste. Wprowadzenie tej nowej
kategorii pozwala na dokonywanie bardziej
precyzyjnych rnicowa, a jednoczenie
kategoria ta cechuje si wiksz jednorodnoci wewntrzn.
Kategoryzacja umoliwia take okrelanie relacji midzy stworzonymi lub
wyodrbnionymi kategoriami (Smith, Medin, 1981). Twierdzenia okrelajce relacje midzy kategoriami ujawniaj sie
znacze. Poznanie tej sieci umoliwia

PS/CH0L0GIA POZNANIA

z kolei tworzenie reprezentacji o wyszym poziomie zoonoci. Znajc relacje midzy kategoriami oraz waciwoci
kategorii, moemy wnioskowa o waciwociach pojedynczych obiektw albo
o waciwociach kategorii podrzdnych.
Przykadowo, kiedy stwierdzam, e koty
s nieufne, to ten kot perski, ktrego mam
przed sob, te jest nieufny.
Przejdziemy teraz do omwienia trzech
koncepcji analizujcych pojcia z punktu
widzenia relacji midzy cechami obiektw
tworzcych kategori a cechami reprezentacji tej kategorii. S to wspomniane
wczeniej koncepcje, ktre okrelilimy
mianem pogldu klasycznego, pogldu probabilistycznego oraz pogldu egzemplarzowego.

8.2. Pogld klasyczny

Wedle tego pogldu pojcie jest tak reprezentacj klasy, ktra obejmuje wszystkie istotne waciwoci tej klasy. Kryterium istotnoci jest powtarzalno - cech
istotn jest taka cecha, ktra charakteryzuje wszystkie obiekty nalece do tej
klasy, czyli - mwic inaczej - jest to
cecha wsplna dla tych obiektw (Maruszewski, 1983). Cechy istotne stanowi warunki zarazem wystarczajce i konieczne do stwierdzenia przynalenoci
danego obiektu do zakresu danego pojcia. Przykadem takiego pojcia moe by
pojcie trjkta: trjkt jest pask figur
geometryczn, majc trzy boki i trzy kty.
Cechy istotne w myl tego pogldu s
cechami definicyjnymi - zbir wszystkich
cech istotnych stanowi definicj pojcia.
Cech wtrn, wynikajc z istnienia
zbioru cech definicyjnych, jest to, e granice pojcia s ostre. Czowiek - zgodnie

z pogldem klasycznym - nie ma adnych

wtpliwoci, czy dany obiekt jest egzemplarzem pojcia, czy te nie. Przykadowo,
znajc pojcie liczby parzystej, liczb 36
bez zastanowienia traktujemy jako liczb
parzyst, 37 za jako nieparzyst. T waciwo poj moemy okreli jako stabilno.
Stabilno charakteryzuje pojcia zarwno w wymiarze wewntrzjednostkowym, jak i w wymiarze midzyjednostkowym. Oznacza to, e kiedy czowiek
przyswoi pojcie, na przykad pojcie
liczby parzystej, to bdzie je rozumia
zawsze tak samo. Dalej, kiedy dwch ludzi
posuguje si pewnym pojciem, oznacza
to, e mwic na przykad o liczbach
parzystych, maj dokadnie to samo na
myli. Stabilno poj w wymiarze interindywidualnym jest warunkiem koniecznym porozumiewania si. Podstaw ko-

POJCIA

munikacji jest uznanie wzajemnoci perspektyw poznawczych, co moemy wyrazi za pomoc zwrotu Ja wiem, e ty
wiesz, e ja wiem". (Zitkowski, 1989).
Kiedy partnerzy przyjmuj takie zaoenie,
mog przekazywa sobie rne informacje
bez obawy, e zostan one zrozumiane
w sposb opaczny. Jednake zaoenie
0 wzajemnoci perspektyw poznawczych
jest zaoeniem idealizujcym - w rzeczy
wistych interakcjach spoecznych ludzie
bardzo czsto musz uzgadnia znaczenie
rozmaitych poj; robi to nie tylko przez
wskazanie obiektw wchodzcych w za
kres danego pojcia (taka metoda ley
u podstaw badania konstruktow osobistych
za pomoc Rep-testu Kelly'ego), lecz take
poprzez dochodzenie do uzgodnie na po
ziomie werbalnym. W debacie politycznej
uzgadnia si przykadowo, co oznacza po
lityka prorodzinna albo prawa zwizkowe.
Ludzie przyswajaj sobie pojcia za
porednictwem procesu uczenia si. Wyobramy sobie taki proces u maego
dziecka. Kiedy zostanie ono poinformowane, e Azorek to pies, rejestruje bardzo duo informacji na temat tego psa.
Stwierdziwszy, e jaki inny pies ma wiele
cech identycznych z cechami pierwszego,
mwi: To jest pies". Kiedy zobaczy kota
1 stwierdzi, e kot, podobnie jak pies, ma
cztery apy i ogon, moe stwierdzi, e
to rwnie jest pies. Otrzymuje wwczas
informacj zwrotn: To nie jest pies. To
jest kot". Ta informacja staje si punktem
wyjcia do poszukiwania cech, ktre od
rniayby psa od kota. Niech tak cech
rnicujc bdzie szczekanie. Wtedy dla
dziecka pies to takie co, co ma cztery
apy i szczeka".
Lewicki w tak rozumianym procesie
uczenia si poj wyodrbni dwa podprocesy - abstrakcj pozytywn i abstrakcj
negatywn (Lewicki, 1960 b, 1968). Ta

303
druga polega na pomijaniu cech nieistotnych. Dziecko, obserwujc psy, uczy si
pomija takie cechy, jak dugo wosw,
ksztat pyska i tak dalej. Natomiast abstrakcja pozytywna polega na wyodrbnianiu spord pozostaych cech - cech
istotnych. Cechy te odrywane" s od
obiektu i su jako wzorzec identyfikacyjny" przy klasyfikowaniu nastpnych
obiektw.
Badania nad pojciami w ramach pogldu klasycznego prowadzono zwykle
przy uyciu materiau specjalnie skonstruowanego na potrzeby eksperymentu.
W eksperymentach Lewickiego takim materiaem byy rnokolorowe karty o rnych ksztatach, zawierajce w rodku
ma figur, ktrej barwa i ksztat rwnie
ulegay zmianie. Badacz pokazywa kart
wzorcow, mwi, e jest to klipiec" (albo
celarent", albo fazepo"). Nastpnie pokazywa kolejn kart i pyta, czy zdaniem
badanego jest to klipiec" . Gdy odpowied
bya bdna, badacz podawa odpowied
poprawn i przechodzi do nastpnej karty.
Po pokazaniu pierwszej serii kart badacz
pokazywa kad kart ponownie, proszc
za kadym razem o stwierdzenie, czy jest
to egzemplarz pojcia. Pierwszy zestaw
kart by pokazywany tak dugo, dopki
badany nie poda wszystkich odpowiedzi
poprawnych. Wtedy badacz przystpowa
do ekspozycji kart kontrolnych, to jest
takich, ktrych badany nigdy wczeniej
nie widzia. Wrd tych kart byty zarwno
egzemplarze pojcia, jak i karty, ktre
egzemplarzami nie byy. Poprawne odpowiedzi wiadczyy o tym, e badani potrafili
przenie pojcie na nowy materia.
Lewicki za wskanik utworzenia pojcia uzna reakcj wybirczo-ogln.
Reakcja ta zostaa zdefiniowana nastpujco: Wybirczo takiej reakq'i polega na
tym, e osobnik odpowiada ni tylko na ta-

304
kie przedmioty, ktre posiadaj okrelon
waciwo, oglno za, e odpowiada
ni na wszystkie przedmioty [stosowane
w danym eksperymencie - przyp. T. M.],
ktrym ta waciwo przysuguje" (Lewicki, 1960 a, s. 196).
Na pierwszy rzut oka opisana procedura przypomina uczenie si par. Kartom
pokazywanym w eksperymencie badany
powinien przypisa jedn z dwch moliwych reakcji: to jest klipiec" lub to nie
jest klipiec". Przeciwko takiej interpretacji przemawia to, e w wypadku uczenia
si par czowiek opanowuje mechanicznie
pewien sposb reagowania na ograniczon
pul bodcw (mwic inaczej, przyswaja
sobie zesp zwizkw S-R), natomiast
w wypadku uczenia si poj opanowuje
zasad czc okrelone klasy S z okrelonymi klasami R (Kintsch, 1970). Zasada ta
umoliwia przeniesienie pewnego sposobu
reagowania na nowe, dotychczas nieznane
bodce. Transfer jest bodaj najwaniejsz
korzyci wynikajc z uczenia si poj.
Obszerne badania Chlewiskiego (1991)
wykazay, e w procesie uczenia si poj
transferowi podlegaj nie tylko informacje
na temat konfiguracji cech okrelajcych
pojcie, ale take procesy poznawcze zaangaowane w uczenie si i identyfikacj
poj.
W eksperymentach tych wykorzystywano najpopularniejsz posta relacji
midzy cechami pojcia, a mianowicie
koniunkcj. Klipiec" - jedno z poj
wykorzystywanych w tych badaniach by definiowany jako kwadratowa karta
z czerwonym rombem". Mwic inaczej,
wystpuje tu koniunkcja trzech cech:
kwadratowoci", czerwieni" i rombowatoci" (de facto, naleaoby wymieni
i inne cechy, jak to, e czerwony romb
by ma figur umieszczon wewntrz
kwadratu, ale nie komplikujmy tego opisu).

PSYCHOLOGIA POZNANIA

W innych eksperymentach nad sztucznymi

pojciami wykorzystywano odmienne sposoby czenia ze sob cech; przykadowo,
za egzemplarze pojcia uznawano te, ktre
charakteryzowaa dysjunkcja cech albo relacja implikacji midzy cechami (Andreas,
1960). Przykadem pojcia, w ktrym wykorzystywane jest czenie cech ze sob
na zasadzie dysjunkcji, moe by odmiana
klipca", w ktrej na prostoktnej karcie wystpuje czerwony lub czarny romb
w czci rodkowej. W takich wypadkach
opanowanie pojcia staje si znacznie trudniejsze - zabiera badanym wicej czasu
i popeniaj oni wicej bdw. Wbrew
pozorom pojcia takie nie s wycznie wymysem eksperymentatorw, ale moemy
spotka je na co dzie. Re mog by
biae lub czerwone, lub herbaciane (ale
nie mog by niebieskie). Na marginesie
dodajmy, e pojcia dysjunkcyjne stanowi
pewien problem dla pogldu klasycznego,
poniewa nie istnieje zbir cech, ktre
byyby zarazem wystarczajce i konieczne
do okrelenia przynalenoci kategorialnej
(Smith, Medin, 1981).
Eksperymenty Lewickiego wykazay,
e szybko uczenia si poj zaley od
liczby cech istotnych i nieistotnych. Wynik
ten ma due znaczenie na przykad dla
teorii ksztacenia, poniewa wskazuje, jak
dobiera materia nauczania, by uczniowie
szybko opanowywali pojcia. W badaniach
tych wykryto rwnie inne interesujce
zjawisko - pewna grupa osb posugiwaa
si poprawnie opanowanym sztucznym pojciem, ale nie potrafia poda cech skadajcych si na definicj tego pojcia. Inaczej
mwic, badany poprawnie dzieli karty na
klipce" i nie-klipce", ale nie wiedzia,
jakimi cechami si posugiwa. W yciu
codziennym - analogicznie - odrniamy
foksteriery od brodaczy monachijskich, ale
poproszeni o zdefiniowanie wygldu tych

305

POJCIA

ras nie potrafimy tego zrobi. Mona tu

nawiza do rozrnienia dwch rodzajw
pamici, przedstawionego w rozdziale 4 pamici deklaratywnej i niedeklaratywnej.
W pierwszym wypadku potrafimy ujawni
zawarto pamici na poziomie werbalnym, w drugim natomiast ujawniamy j
tylko w zachowaniu.
W badaniach nad pojciami klasycznymi mona wykorzystywa rne rodzaje materiau, a nie tylko figury geometryczne. Przykad techniki badawczej,
wykorzystujcej inny rodzaj materiau,
przedstawiam poniej. Badanego informuje si, e bdzie oglda! cigi piciu
liter. Pierwszy z tych cigw nazywa si
na przykad likeh. Zadaniem badanego bdzie odgadywanie, czy nastpne zbiory
picioliterowe nale do klasy likeh, czy
te nie. Za kadym razem pokazuje si
tylko jeden zbir, informujc badanego,
czy jego odpowied bya poprawna, czy
te nie. Przykady bodcw wykorzystywanych w badaniu przedstawiono w tabeli
8.1.
W tabeli 8.1 przedstawiamy cigi liter
w pierwszej kolumnie. W drugiej znajduje si informacja, czy dany cig jest
egzemplarzem pojcia likeh, czy te nie. W
trzeciej kolumnie - dla wiczenia - podajemy informacje, czy te same cigi s egzemplarzem innego pojcia, ktre nazwano
nakuh. Proponujemy Czytelnikowi, aby
sam postara si okreli, jak rozumiane
jest pojcie likeh, a jak pojcie nakuh.
Prba odgadnicia tych poj unaocznia
procesy, ktre wystpuj podczas uczenia
si poj. Odpowiedzi poprawne podajemy
w przypisie na kocu rozdziau*.
Warto tu jeszcze wspomnie o dwch
aspektach pojcia, wyrnionych midzy
innymi przez Millera i Johnsona-Lairda
(1976) oraz przez Smitha i Medina (1981;
por. te Maruszewski, 1984). Badacze ci

wyrnili istot pojcia (core) i procedur

identyfikacyjn. Istot pojcia jest zbir
jego abstrakcyjnych waciwoci, pozwalajcych na okrelenie relacji danego pojcia
wobec innych poj (na przykad istot pojcia owoc" jest to, e stanowi on t cz
roliny, ktra osania nasiona i uatwia ich
rozsiewanie). Natomiast procedura identyfikacyjna zawiera te cechy, ktre pozwalaj
na zaliczenie pewnego obiektu do jakiej
klasy. Owocem jest wic co, co ronie na
drzewie, ma ogonek, skrk, pestki i tak
dalej.
TABELA 8.1. Przykady dwch poj - likeh i
nakuh - oraz ich egzemplarzy

CIG LITER

LIKEH

NAKUH

bekis
aklon
raloz
kotyw
pojk

tak
tak
tak
tak
nie

tak
nie
nie
nie
tak

moram
ratg

nie
nie

nie
nie

orgia
tubas
orkan

nie
tak
tak

nie
tak
nie

Niekiedy istota pojcia i procedura

identyfikacyjna pokrywaj si ze sob.
Tak dzieje si w wypadku pojcia figury
geometrycznej. Jednake w wikszoci
wypadkw istota pojcia traktowana jest
jako co pierwotnego w stosunku do procedury identyfikacyjnej - cechy abstrakcyjne zawarte w istocie determinuj cechy
obserwowalne. Przykadowo, w wypadku
pojcia mczyzna" czy kobieta" istota
zwizana jest z par chromosomw (XX
lub XY). Natomiast procedura identyfi-

306
kacyjna odwouje si do wtrnych cech
pciowych, ktre s determinowane przez
oddziaywania genetyczne. Bardzo rzadko
natomiast wykorzystuje si siganie do
cech zawartych w istocie pojcia (jednym
z takich nielicznych wyjtkw s badania
sportowcw).
W eksperymentach nad pojciami sztucznymi bardzo trudno odrni od siebie
istot i procedur identyfikacyjn. Natomiast w wypadku poj wykorzystywanych w codziennym funkcjonowaniu poznawczym istota i cechy identyfikacyjne
to zupenie rne rzeczy. Kiedy lekarz
rozpoznaje chorob, posuguje si jedynie
objawami, a nie istot. W badaniach nad
pojciami sztucznymi psychologowie ograniczaj si do procedury identyfikacyjnej.
Pojcia sztuczne nie maj swojej istoty",
ktra byaby rdem obserwowalnych
cech, analogicznie jak w cytowanym wczeniej przykadzie, gdzie drobnoustroje chorobotwrcze s rdem obserwowalnych
symptomw1.
Obuchowski (1970) zwrci uwag na
to, e pojcia sztuczne maj swoje odniesienie przedmiotowe, natomiast nie maj
znaczenia, ktre mona by wyrazi za
pomoc innych poj. Uywajc wprowadzonej tu terminologii, mona stwierdzi,
e dysponujemy w ich wypadku procedurami identyfikacyjnymi, lecz nie moemy
odwoa si do istoty, poniewa jej nie
ma. Trudno stwierdzi, co skada si na
istot klipca. Pojcia te pozbawione s
waciwoci semantycznych.
Okrelimy teraz bliej, na czym polega ten brak. W systemie semantycznym mona wyrni dwa rodzaje znacze:

PSYCHOWGIA POZNANIA

znaczenie denotacyjne oraz znaczenie konotacyjne (Kurcz, 1976). Tym ostatnim

rodzajem znaczenia nie bdziemy si tu
zajmowali. Znaczenie denotacyjne, czyli
okrelanie przy uyciu nazwy zbioru jej
desygnatw, ma dwa aspekty: znaczenie
referencjalne oraz znaczenie typu sens
(Kurcz, 1976). Znaczenie referencjalne polega na wytworzeniu relacji midzy nazw i zbiorem jej desygnatw. Znaczenie
typu sens polega na wyraeniu danego
pojcia za pomoc innych poj - mwic
inaczej, sprowadza si to do okrelenia
tego, co stanowi istot pojcia. Pojcia
analizowane przez zwolennikw pogldu
klasycznego, a wic i pojcia badane przez
Lewickiego, obdarzone byy znaczeniem
referencjalnym, co mona przedstawi za
pomoc trjkta semiotycznego Ogdena
i Richardsa (por. Kurcz, 1976).
W eksperymentach Lewickiego uwzgldniano wszystkie wymienione relacje.
O utworzeniu lub nieutworzeniu pojcia
wnioskowano na podstawie reagowania
zerojedynkowego" - to jest reakcji typu
to - nie to". W wypadku poj klasycznych moliwe jest badanie znaczenia
typu sens, ale dzieje si to w odniesieniu
do takich poj, ktre nie s pojciami
sztucznymi. Przykadowo, kiedy mamy na
myli pojcie kwadratu, to moemy nie
tylko charakteryzowa kwadrat za pomoc
zbioru cech wyodrbnionych za pomoc
abstrakcji, ale moemy te powiedzie,
e jest to prostokt o rwnych bokach
(podajemy w tym wypadku relacje interesujcego nas pojcia wobec innych poj).
Na zakoczenie wspomn o jeszcze
jednej waciwoci poj, wymienianej

W rzeczywistoci sprawa jest jednak znacznie bardziej skomplikowana, poniewa symptomy

chorobowe s wspksztatowane przez drobnoustroje oraz procesy odpornociowe, bdce
odpowiedzi na atak drobnoustrojw.

307

POJCIA

Pojcie klipca

Symbol - znak
(reakcja werbalna klipiec")

relacja referencjalna

Desygnat
(karta prostoktna
z czerwonym rombem w rodku)

RYCINA 8.2 Trjkt semiotyczny Ogdena i Richardsa (rdo: Kurcz, 1976).

przez zwolennikw pogldu klasycznego

- o efekcie zagniedenia. Polega on na
tym, e pojcia podrzdne stanowi pewien podzbir w pojciach nadrzdnych.
Odpowiednio do tego - cechy charakteryzujce pojcie podrzdne zawieraj cechy charakterystyczne dla pojcia nadrzdnego oraz cechy typowe dla tego
niszego poziomu hierarchii pojciowej
(Cantor, Smith, French, Mezzich, 1980).
Rozpatrzmy pojcie czworoboku i kwadratu. Pojcie kwadratu jest pojciem podrzdnym, pojcie czworoboku za - pojciem nadrzdnym. Kwadrat, podobnie jak
kady czworobok, ma cztery boki i cztery
kty, oprcz tego wykazuje cechy, ktre
s charakterystyczne tylko dla niego, to
jest wszystkie boki s rwne, a wszystkie
kty proste. Wedle pogldu klasycznego
efekt zagniedenia musi wystpi; dwie
pozostae koncepcje poj przyjmuj, e
moe on wystpi, ale nie musi. Efekty
zagniedenia dowodz, e kategorie maj
struktur hierarchiczn. Jednake struktura ta nie wystpuje w wypadku poj
laboratoryjnych", tworzonych specjalnie
na uytek eksperymentu, wystpuje nato-

miast w wypadku poj wykorzystywanych

przez ludzi w ich yciu codziennym.
Dodajmy jednak, e faktycznie takich
czystych" poj klasycznych jest niewiele
- nale do nich pojcia matematyczne
czy niektre pojcia prawnicze. W innych sytuacjach wykorzystywanie poj
klasycznych nie jest konieczne.
Na zakoczenie tego paragrafu podsumujemy zalety i wady pogldu klasycznego. Rozpoczniemy od zalet:
1) Moliwo okrelenia ostrych granic
pojcia.
2) atwe okrelanie relacji midzy po
jciami - pojcia maj przecie ostre
granice.
3) Moliwo przekazywania wiedzy dro
g werbaln. W pewnych sytuacjach
staje si to wad, gdy kto wpada
w nag definiowania.
Obok zalet pogld klasyczny ma rwnie liczne wady:
1) Utosamianie poj z atrybutami percepcyjnymi. Atrybuty, na ktrych podstawie okrelamy znaczenie pojcia,

308
nie musz oznacza jego gbokiego
znaczenia.
2) Pogld klasyczny nie wyjania efektu
typowoci, to jest faktu, e niektre
formalnie nalece do zakresu poj
cia s traktowane jako lepsi przed
stawiciele tego pojcia w porwna
niu z innymi. Na przykad Armstrong,
Gleitman i Gleitman (1983) wykazali,
e w zbiorze liczb nieparzystych lu
dzie wskazuj na niektre jako bardziej
nieparzyste ni inne. Przykadowo, 5
traktowane jest jako bardziej typowy
przykad liczby nieparzystej ni 31.
3) W badaniach nad pojciami sztucznymi
(ulubiony materia badawczy zwolenni
kw pogldu klasycznego) koncentro
wano si na pojedynczych pojciach.
Pomijano w wikszoci pojcia pod
rzdne czy nadrzdne w stosunku do
analizowanego. W rzadkich wypadkach
interesowano si pojciami z dwch

PSiCHOWGlA POZNANIA

poziomw oglnoci, a niemal wcale

pojciami z trzech lub wikszej liczby
poziomw.
4) Nie dostrzegano tego, e w potocznym
funkcjonowaniu poznawczym pojcia te
stanowi rzadko i e faktycznie ludzie posuguj si niemal wycznie
pojciami o ostrych granicach. Jeeli
te granice nie istniej, to niekiedy reguy ycia spoecznego wymuszaj ich
wprowadzanie. Z tak sytuacj mamy
do czynienia w prawie, kiedy sdziowie
musz w toku postpowania dowodowego uzyska tak ilo informacji,
ktra pozwoli zakwalifikowa jaki czyn
do pewnej kategorii. Przy wydawaniu
wyroku musz odwoywa si do okrelonego paragrafu kodeksu karnego.
Nie zawsze jednak czyn spenia wszystkie kryteria wymienione w kodeksie
i jego kwalifikacja moe ulec zmianie
w wyniku procedury apelacyjnej.

8.3. Pogld probabilistyczny

Filozofowie ju dawno zwracali uwag na
to, e wiele poj ma nieostre granice, ale
dopiero Wittgenstein w 1953 roku (Wittgenstein, 1953; polski przekad, 1972)
zaprezentowa ten argument w sposb
bardzo zdecydowany. Zastanwmy si, powiada Wittgenstein, jakie cechy obiektu
decyduj o tym, e jest on gr. Cech
tak nie moe by to, e w grze musz
uczestniczy co najmniej dwie osoby albo
dwa zespoy, istniej przecie gry jednoosobowe. Cech tak nie musi by to,
e gra prowadzi do czyjego zwycistwa
albo e dostarcza radoci jej uczestnikom
(pomylmy o zawodowych pikarzach czy
zawodowych bokserach). Cho nie po-

trafimy poda, co stanowi istot gry, to

pojciem tym posugujemy si w sposb
pewny, nie mamy wtpliwoci, czy co
jest gr, czy te nie. Mona powiedzie,
e wszystkie gry cechuj si pewnym
podobiestwem rodzinnym - poszczeglne
egzemplarze wchodzce w zakres danego
pojcia s do siebie podobne, analogicznie, jak podobni s do siebie czonkowie
rodziny. Nie istnieje jednak taki zbir
cech, ktry charakteryzowaby wszystkich rwnoczenie. Przykad takiej sytuacji mamy na rycinie 8.3, przedstawiajcej twarze braci Smithw (wizerunki ich
twarzy pochodz z opakowa kropli na
kaszel).

309

POJCIA

RYCINA 8.3
Twarze braci Smithw przejawiaj wyrane podobiestwo rodzinne. Nie poirafimy jednak wymieni cech wsplnych dla
wszystkich braci, ktre bytyby odpowiedzialne za pojawienie si tego podobiestwa. Jedyne oczywiste cechy wsplne to
fakt, e bracia Smithowie s mczyznami, maj zarost oraz wtosy. Oczywicie trudno to uzna za wystarczajc
charakterystyk tego podobiestwa.

Bracia s wyranie do siebie podobni,

niektrzy ale nie wszyscy, maj pewne
cechy wsplne, takie jak na przykad jasne
wosy jasne brody czy okulary. Nie da
si jednak znale takiej cechy wsplnej,
ktra charakteryzowaaby ich wszystkich.
artobliwie moemy powiedzie, e cz
ich dwie cechy wsplne - nazwisko i to,
e s mczyznami. Przykad ilustrujcy
wyznaczanie wartoci podobiestwa ro-

dzinnego podam w dalszej czci tego

paragrafu.
Trudnoci w podaniu cech definicyjnych wystpuj w wypadku olbrzymiej
wikszoci poj wykorzystywanych w yciu codziennym - sprbujmy na wasny
uytek zdefiniowa pojcie st". Nie
jestemy w stanie poda listy cech, ktre
byyby zarazem wystarczajce i konieczne
do uznania czego za st, a mimo to nie

310
mamy adnych wtpliwoci, czy co jest
stoem, czy te nie. Musimy mie wic jak reprezentacj stou, cho nie potrafimy
wyrazi jej za pomoc sw. Reprezentacja
ta moe mie charakter obrazowy, albo te
moe by wyraona w jzyku umysowym,
o ktrym wspominalimy poprzednio, przy
omawianiu koncepcji wyobrae (por. par.
7.3).
Skoro nie potrafimy zdefiniowa istoty
pojcia, to granice poj musz by nieostre - w pobliu tych granic rozciga
si szara strefa, w ktrej obiekty mog
by zaliczane do zakresu pojcia, lub te
nie. Rozpatrzmy przykad takiego pojcia,
jak pojazd". To, czy co uznamy za pojazd", zaley od kontekstu, w jakim to co
wystpuje. Wikszo nas zapewne odpowie, e wrotki nie s pojazdem. Zrbmy
jednak prosty eksperyment, pytajc kogo
ze znajomych, czy pojazdem s kolejno:
samochd, motocykl, motorynka, rower,
hulajnoga i na kocu wrotki. Liczba odpowiedzi twierdzcych bdzie znacznie wiksza anieli w wypadku, kiedy analogiczn
list pyta zadawalibymy w odwrotnej
kolejnoci.
Wypadki nieostre, ktrych nie mona
zaklasyfikowa do pewnej kategorii wystpuj rwnie w nauce. Biologowie nie
s zgodni co do tego, czy euglena jest
rolin, czy te zwierzciem. Wytwarza
ona chlorofil, co pozwolioby zaliczy j do
krlestwa rolin, z drugiej strony swobodnie si porusza, co jest charakterystyczn
waciwoci zwierzt.
Wynikaoby std, e poszczeglne
egzemplarze mona zalicza do zakresu
pojcia z pewnym tylko prawdopodobiestwem, std te pogld ten nazwano probabilistycznym. Drug przesank wprowadzenia takiego okrelenia byo to, e
cechy okrelajce dane pojcie charakteryzuj egzemplarze z pewnym tylko

PSYCHOUJGIA POZNANIA

prawdopodobiestwem. Okrelenie pogld probabilistyczny" upowszechnio si

za spraw pracy Smitha i Medina (1981).
W nowszych pracach uywa si okrelenia
pogld oparty na prototypach" (prooype
view; por. Galotti, 1994). To ostatnie okrelenie wskazuje na to, co traktowane jest
jako reprezentacja klasy.
Pogld probabilistyczny przyjmuje dwa
podstawowe zaoenia. Pierwsze z nich
gosi, e pojcie jest sumarycznym opisem
pewnej klasy. Drugie natomiast stwierdza,
e pojcia nie mona sprowadzi do zbioru
cech, ktre byyby zarazem konieczne
i wystarczajce (cz negatywna); sumaryczn reprezentacj pojcia stanowi
miara tendencji centralnej poszczeglnych
wymiarw egzemplarzy pojcia, albo te
ukadw tych wymiarw (cz pozytywna). Pierwsze z tych zaoe jest
identyczne z zaoeniem przyjmowanym
przez pogld klasyczny, drugie natomiast
wprowadza pewn nowo, a mianowicie
stanowi prb scharakteryzowania reprezentacji przez co, co wydaje si najbardziej niewtpliwe.
Taki sposb mylenia o pojciach zosta wprowadzony do psychologii przez
Eleanor Rosch i jej wsppracownikw
(Rosch, 1978; Rosch, Mervis, 1975).
Wyrnili oni dwa wymiary kategorii: poziomy i pionowy. Wymiar poziomy obejmuje analiz relacji midzy kategori i egzemplarzami znajdujcymi si na tym samym poziomie oglnoci. Na przykad,
moemy analizowa zwizki midzy kategori zwierzta" a takimi egzemplarzami,
jak pies", "krowa", jele", aba", pasikonik", tasiemiec" i wypawek". Wymiar
pionowy dotyczy relacji midzy egzemplarzami lub podkategoriami na rnych poziomach oglnoci. We wspomnianej wczeniej kategorii zwierzta" moemy wyrni krgowce" i robaki". Krgowce

POJCIA

moemy dalej podzieli na ssaki i play.

Grupy robakw, obejmujcej pasikonika,
tasiemca i wyptawka, dalej si ju nie
dzieli. Zdajemy sobie spraw z wadliwoci
tej ostatniej czci klasyfikacji. Jednake
w analizowanym przykadzie nie chodzi
o poprawn klasyfikacj z punktu widzenia
systematyki biologicznej, lecz o klasy, jakimi posuguj si ludzie w swoim potocznym funkcjonowaniu poznawczym. Klasa
robaki" jest wyjtkowo pojemna i obejmuje zwierzta nalece do wielu grup
systematycznych.
Koncepcja wymiaru poziomego kategorii ujawnia nowy sposb mylenia o reprezentacji kategorii lub klasy. Reprezentacj
nie jest zbir cech definicyjnych, to jest
cech, ktre charakteryzuj wszystkie egzemplarze nalece do danej klasy. Reprezentacja uosabiana jest przez prototypy.
Prototypy okrelane s przez Rosch (1978)
jako najczystsze wypadki przynalenoci
kategorialnej. Upraszczajc ca spraw,
mona powiedzie, e prototypem jest
taki egzemplarz, ktry jest najbardziej
typowy. Prototyp moe by egzemplarzem
istniejcym realnie, ale moe by te
pewn reprezentacj umysow. Przykadowo, podrcznikowym przykadem kategorii owoce" jest jabko". Moliwe s
jednak inne sytuacje, kiedy prototyp nie
jest adnym konkretnym egzemplarzem,
ale stanowi jedynie sumaryczn reprezentacj rnych egzemplarzy kategorii.
Taka sytuacja wystpuje w wypadku specyficznej grupy prototypw, a mianowicie
w wypadku stereotypw (por. na przykad Kurcz, 1992). Wiele osb uwaa, e
istniej prawdziwi Polacy", rozumiejc
przez to typowych przedstawicieli osb
tej narodowoci, ale jednoczenie ludzie ci
nie potrafi wskaza osoby, ktra byaby
prawdziwym Polakiem". w prawdziwy
Polak" stanowi pewn wypadkow staty-

311
styki dowiadcze uzyskiwanych w kontaktach z poszczeglnymi ludmi. Istnienie
takiego stereotypu jest take wyrazem
postawy esencjalistycznej w poznaniu. Ludzie przyjmuj, e mona dotrze do istoty
rzeczy, ktra nie jest dostpna bezporedniej percepcji, i std te posuguj si
takimi pojciami, jak prawdziwy Polak",
prawdziwy mczyzna" i tak dalej.
Wprowadzenie pojcia prototypu pozwala unikn trudnoci zwizanych z koniecznoci znalezienia zbioru cech, ktre
byyby zarazem wystarczajce i konieczne
do stwierdzenia przynalenoci kategorialnej. Aby stwierdzi tak przynaleno,
naley porwna badany obiekt z prototypem. Im wiksze podobiestwo, tym wiksze prawdopodobiestwo, e dany obiekt
jest egzemplarzem pojcia.
Pojawia si nastpne pytanie: jak dokadniej scharakteryzowa prototyp? Jakie
obiekty s najczystszymi wypadkami przynalenoci kategorialnej? W teorii poj
naturalnych odwoywano si pocztkowo
do pionierskich eksperymentw Posnera
i Keele'a (1968, 1970). Wykazali oni, e
prototyp mona scharakteryzowa jako
redni arytmetyczn egzemplarzy napotkanych dotychczas przez dan jednostk.
Kiedy czowiek napotyka rne egzemplarze pojcia, oblicza" rednie wartoci dla
poszczeglnych wymiarw pojcia. Zbir
takich rednich stanowi prototyp. Prototyp moe by takim egzemplarzem lub
obiektem, z ktrym jednostka dotychczas
si nie zetkna. wiadcz o tym wyniki
bada Tsujimoto (1978), ktry stwierdzi,
e ludzie bdnie rozpoznawali bodce,
ktre byy redni arytmetyczn" ju
widzianych egzemplarzy, jako pokazywane
wczeniej, mimo e faktycznie nie byy
one pokazywane. Te faszywe rozpoznania
prototypw byy znacznie czstsze anieli
faszywe rozpoznania innych bodcw.

312

PS/CH0LJ3GIA POZNANIA

Dalsze badania wykazay, e prototyp

moe by takim obiektem, w ktrym
poszczeglne cechy przyjmuj wartoci
modalne, to jest wartoci wystpujce najczciej. Taki efekt wystpi! w badaniach
Francuza (1991).
Seria bada eksperymentalnych przeprowadzonych przez Neumana (1974,
1977), Goldmana i Hom (1977) oraz
przez Straussa (1979) pokazaa, w jakich sytuacjach ludzie wykorzystuj prototypy rozumiane jako rednie arytmetyczne, a w jakich jako wartoci modalne. W badaniach tych stwierdzono,
e zwizane jest to z wiekiem, z wielkoci wewntrznego zrnicowania po-

szczeglnych kategorii, a take z tym,

czy mamy do czynienia z cechami jakociowymi (na przykad barwa), czy te
z ilociowymi (wielko). W wypadku cech
jakociowych prototypem bdzie warto
modalna, w wypadku cech ilociowych za
moliwe staje si wykorzystywanie redniej arytmetycznej. Zdolno do tworzenia
prototypw ujawnia si bardzo wczenie.
Badania Straussa wykazay, e pojawia
si ona u dziesiciomiesicznych dzieci,
natomiast z pniejszych bada Walton
i Bowera (1993) wynika, e pojawia si
ona niemal bezporednio po urodzeniu.
Ten ostatni eksperyment jest omwiony
w ramce 8.1.

RAMKA 8.1

Punktem wyjcia dla tego eksperymentu bya idea tworzenia schematu,

zaproponowana przez Kagana (1985).
Kagan uwaa, e schemat jest tak
reprezentaq, ktra wykazuje tylko
pewne podobiestwo do rzeczywistoci. Nie moe by dokadn kopi
rzeczywistoci, poniewa sprzeciwiaoby si to zasadzie ekonomii poznawczej. Dotyczy to nawet tak znaczcego
bodca, jak twarz matki. Reakcja na
jej twarz zaley od liczby uprzednich kontaktw dziecka z matk. Przy
kadym spotkaniu z matk dziecko
spostrzega jej twarz w nieco innym
ustawieniu, moe mie ona nieco inny
wyraz i tak dalej. Badania wykazay, e
noworodki w wieku kilku godzin potrafi odrnia twarz matki od innych
twarzy (Bushnell, Sai, Muellin, 1989;
Walton, Bower, Bower, 1992). Warunkiem tego rnicowania jest posia-

danie schematu twarzy matki, ktry

peni funkcj prototypu.
Walton i Bower (1993) pokazali, jak
przebiega ten proces w odniesieniu do
uczenia si nowych twarzy. Przeprowadzili oni eksperyment na grupie 16
noworodkw w wieku od 8 do 78 godzin. Dzieciom pokazywano na ekranie monitora obrazy twarzy czterech
obcych kobiet w podobnym wieku.
Dwie kobiety byy brunetkami, a dwie
blondynkami. Bodce pity i szsty
byy bodcami zoonymi. Dla poowy
badanych bodziec pity by bodcem
zoonym, zawierajcym cechy twarzy kobiet pokazywanych wczeniej,
a bodziec szsty bodcem zoonym
zawierajcym cechy twarzy kobiet niepokazywanych w eksperymencie; dla
drugiej polowy badanych zmieniano
kolejno tych bodcw, to jest na
pitej pozycji pokazywano bodziec zo-

313

POJCIA

RAMKA 8.1 Cd.

ony odnoszcy si do twarzy niepokazywanych wczeniej, a na szstej

- bodziec zoony z twarzy znanych.
Ekspozycja obrazu twarzy trwaa 400
msek. Mierzono czas spogldania na
ekran monitora.
Okazao si, e czas spogldania
na bodziec zoony, skonstruowany ze
znanych twarzy, wynosi rednio 9,6
sekundy, natomiast na bodziec zoony
z twarzy nieznanych - rednio 5,34
sekundy. Rnica midzy tymi czasami
bya statystycznie istotna.
Wyniki wskazuj, e proces uczenia si przebiega niezwykle szybko,
poniewa rnica w czasach reakcji
na bodce znane i nieznane pojawia si po upywie okoo 1 minuty
eksperymentu. Omwiony eksperyment stawia rwnie powane pytania
teoretyczne dotyczce znaczenia mechanizmw opartych na uczeniu si
i mechanizmw wrodzonych. Badano
noworodki, ktre na pewno nigdy nie

Kilka uwag powicimy wynikom bada Rosch (1978) nad efektem typowoci. Stwierdzia ona, e ludzie wykazuj
wysok zgodno w ocenie typowoci
obiektw nalecych do pewnej kategorii.
W tabeli 8.2 podano dla przykadu wartoci
rednie ocen typowoci rnych obiektw
w kategorii Ptak" i Ssak".
Do innych zjawisk zwizanych z efektem typowoci mona zaliczy fakt, e
obiekty typowe s opanowywane jako
pierwsze przy uczeniu si kategorii.
Dziecko najpierw uczy si, e jabko jest
owocem, a dopiero pniej przyswaja so-

widziay twarzy kobiet pokazywanych

w eksperymencie. Musiay zatem nauczy si odrniania twarzy kobiet
wykazujcych podobiestwo do twarzy kobiet widzianych wczeniej od
twarzy kobiet cakowicie nowych. Ale
ten proces uczenia si oparty jest
na mechanizmie wrodzonym - dzieci
miay do trzech dni ycia za sob.
Skd zatem bior si prototypy?
W wietle wynikw tego badania odpowied ma dwojaki charakter:
a) s one wynikiem kontaktu z pewn
klas bodcw podobnych do sie
bie,
b) proces tworzenia prototypu oparty
jest na mechanizmach wrodzo
nych.
Eksperyment ten pokazuje, jak
trudne do utrzymania s stanowiska
skrajnego natywizmu i skrajnego empiryzmu.

bie to, e owocem jest rwnie ogrek.

Kiedy badanych proszono o uzupenianie
zda, w ktrych kontekst wymaga podania nazwy egzemplarza, spontanicznie
posugiwali si oni nazwami egzemplarzy
typowych. Egzemplarze te byy wymieniane jako pierwsze, kiedy ludzi proszono
o podanie przykadw danej kategorii.
wiadczyoby to o tym, e prototypy zajmuj uprzywilejowan pozycj w systemie
poznawczym i s najatwiej dostpne.
Najwiksze znaczenie dla pogldu probabilistycznego miay badania Rosch,
w ktrych badanych proszono najpierw

PSCHOWGtA POZNANIA

314

TABELA 8.2. rednie oceny typowoci

dla egzemplarzy kategorii
ptak" i ssak"

EGZEMPLARZ

OCENA

EGZEMPLARZ

OCENA

drozd

3,00

jele

2,83

wrbel
sjka
papuka falista
gob
orze
kardyna
jastrzb
papuga
kurczak
kaczka
g

3,00
2,92
2,83
2,83
2,75
2,67
2,67
2,58
2,00
2,00
2,00

ko

2,76
2,75
2,67
2,67
2,67
2,58
2,58
2,58
2,58
2,25
2,17

koza
kot
pies
lew
krowa
niedwied
krlik
owca
mysz
winia

o ocen typowoci przedstawicieli pewnej kategorii, a nastpnie o wymienianie cech charakteryzujcych poszczeglne
egzemplarze. Stwierdzono, e egzemplarze typowe miay najwicej tych waciwoci, ktrymi odznaczay si inne egzemplarze typowe (co jest zrozumiale,
poniewa wszystkie s podobne do prototypu), natomiast niewiele cech wsplnych czyo je z egzemplarzami nietypowymi. Nie stwierdzono jednak, aby dao
si wyodrbni taki zestaw cech, ktry
powtarzaby si w wypadku wszystkich
wymienionych egzemplarzy. Aeby stwierdzi tak przynaleno, naley porwna
badany obiekt z prototypem. Im wiksze
podobiestwo, tym wiksze prawdopodobiestwo, e dany obiekt jest egzemplarzem pojcia.
Dobr ilustracj takiego sposobu mylenia s wyniki jednego z bada Rosch

i Mervis (1975). W badaniach tych przedstawiano ludziom list rnych rzeczy,

ktre mona zaliczy do klasy mebli,
proszc ich o wymienianie waciwoci
tych mebli. Nastpnie obliczano, ile razy
kada cecha bya wymieniana w zbiorze
analizowanych przedmiotw. Kolejny krok
polega na sprawdzeniu, jakie cechy charakteryzuj poszczeglne obiekty, i obliczeniu sumy wag (wag bya czsto
wykorzystywania danej cechy). Wyniki
przedstawiam w tabeli 8.3, zaczerpnitej
z cytowanej uprzednio pracy Rosch i Mervis. Nie podaj nazw cech, ale okrelam je
symbolicznie jako Cl do C12. W nawiasach
obok oznaczenia kadej cechy podaj jej
wag. Wag jest tu liczba wskazujca,
ile razy dana cecha bya wykorzystywana
do okrelenia danego obiektu. Przykadowo, cecha 1 (Cl) bya wykorzystywana
piciokrotnie - jest to cecha odnoszca
si do krzesa, sofy, poduszki, dywanika
i wazy; cecha 4 (C4) wykorzystywana bya
tylko dwa razy przez badanych - jest to
cecha charakteryzujca krzeso i telefon.
W ostatniej kolumnie tabeli, opisanej jako
miara podobiestwa rodzinnego, podana
jest suma wag dla poszczeglnych cech
charakteryzujcych dany przedmiot.
Z danych zawatrych w tabeli 8.3 wynika, e najbardziej typowymi przedstawicielami pojcia meble" s krzeso i sofa,
natomiast telefon jest meblem najmniej
typowym. Pogld probabilistyczny dopuszcza mwienie o telefonie jako meblu, cho
wiemy skdind, e nie jest to mebel.
Tu jednak sigamy do ocen innych ludzi
i stwierdzamy, e jest to mao typowy
przedstawiciel tej kategorii. Gdybymy nastpnie poprosili ludzi o uporzdkowanie
wymienionych obiektw pod wzgldem typowoci w kategorii meble", to uzyskane
uporzdkowanie przypominaoby w wyso-

315

POJCIA

TABELA 8.3. Analiza podobiestwa rodzinnego w kategorii meble"

MIARA PODOBIESTWA
RODZINNEGO

WAGI DLA POSZCZEGLNYCH CECH

OBIEKT
Krzeso

Cl (5)

C2(4)

C3(3)

C4(2)

14

Sofa
Poduszka
Dywanik
Waza
Telefon

C1(5)

C2(4)

C3(3)

C5(2)

C1(5)

C2(4)

C6(1)

C7(2)

C1{5)

C3 (3)

C7(2)

C8(1)

C1 (5)

C5(2)

C9(1)

C10 (1)

C2(4)

C4(2)

cii 0)

C12 (1)

14
12
11
9
8

kim stopniu uporzdkowanie ze wzgldu

na miar podobiestwa rodzinnego (czyli
podobiestwa danego obiektu do wszystkich innych obiektw znajdujcych si
w danej kategorii). Z tabeli 8.3 wynika, e
nie istnieje zbir cech, ktry opisywaby
rwnoczenie wszystkie obiekty zaliczone
do tej kategorii. Nie da si nawet znale
dwch obiektw, ktre miayby identyczny
zestaw cech. Krzesio i sofa, ktre cechuj
si t sam miar podobiestwa rodzinnego, czyli s tak samo typowe w obrbie
kategorii, rni si od siebie pod wzgldem jednej cechy (odpowiednio C4 i C5),
natomiast wszystkie pozostae cechy (Cl
do C3) s identyczne.
Przedstawione wyniki s bardzo przekonujce i koncepcja prototypw zyskaa
zwolennikw nie tylko w psychologii poznawczej, lecz take w psychologii spoecznej oraz w psychologii emocji. Badania
nad prototypami ulegy charakterystycznej
ewolucji. Pocztkowo byy to badania nad
pojciami sztucznymi, takimi jak figury
geometryczne czy cigi liter (Posner, Keele, 1968, 1970; Rosch, Mervis, 1975).
Potem poddano analizie rnego typu pojcia naturalne, takie jak meble, ptaki,
owoce, pojazdy i tak dalej (Rosch, 1978).

Wykazano przy okazji, e pojcia te s

funkcjonalnie podobne do poj sztucznych (Tsujimoto, 1978). Jednake to podobiestwo funkcjonalne nie wystarcza, by
traktowa pojcia naturalne i sztuczne jako
identyczne. Ludzie wierz, e kategorie
naturalne istniej rzeczywicie, i potrafi odrni je od kategorii skonstruowanych na potrzeby eksperymentu (Medin,
Wattenmaker, 1987; Gelman, 1995). Na
kocu przedmiotem zainteresowania stay
si pojcia odnoszce si do innych ludzi
(Cantor, Mischel, 1993). W tym ostatnim
wypadku wykazano, e pomimo wikszej
zoonoci poj odnoszcych si do ludzi maj one wikszo cech charakterystycznych dla innych rodzajw poj
naturalnych. Inspirujce okazao si take
zastosowanie tego podejcia do badania
poj odnoszcych si do emocji (Fehr,
1988; Fehr, Russell, 1984; Shaver i in.,
1987; Clore, Ortony, 1991), a take do badania poj wykorzystywanych jako kategorie diagnostyczne w psychiatrii (Cantor,
Smith, French, Mezzich, 1980).
Druga wana cz teorii Rosch to
koncepcja pionowego wymiaru kategorii.
Wymiar pionowy okrela pooenie danego
pojcia w hierarchii poj. S trzy poziomy

316

PSYCHOIDGIA POZNANIA

hierarchii: poziom najwyszy, obejmujcy

pojcia bardzo oglne, charakteryzowane
za pomoc niewielkiej liczby cech; poziom
podstawowy zajmuje pozycj poredni
- obiekty znajdujce si na tym poziomie
maj bogate charakterystyki, a jednoczenie cechy wystpujce na tym poziomie
pozwalaj na stosunkowo najatwiejsze odrnianie obiektw od siebie; wreszcie na
poziomie najniszym - podrzdnym - wystpuje wiele cech wsplnych, ale cechy
te pokrywaj si w znacznym stopniu
z cechami charakteryzujcymi inne grupy
obiektw. Przeanalizujmy przykad kategorii instrumenty muzyczne". Moemy
dla prostoty przyj, e s dwa rodzaje
instrumentw muzycznych - saksofony
i gitary. Hierarchi pojciow przedstawiono na rycinie 8.4.
Obiekty znajdujce si na najniszym
poziomie, podrzdnym, s dobrze okrelone, ale podobiestwo midzy nimi jest

bardzo wysokie. Cechy obu rodzajw saksofonw czy gitar pokrywaj si w znacznym stopniu ze sob i dla wielu ludzi s
one nieodrnialne. Obiekty poziomu podstawowego, zajmujce rodkow pozycj
w hierarchii, s natomiast atwo odrnialne. Informacje na ich temat przetwarzane s z najwiksz atwoci. Przejawia
si to midzy innymi w nastpujcych
faktach: na og nazwy obiektw z tego
poziomu opanowywane s jako pierwsze
w trakcie rozwoju osobniczego; kiedy ludzi poprosimy o wymienianie egzemplarzy kategorii, pierwsze s wymieniane
obiekty poziomu podstawowego; w jzyku migowym, ktry musi cechowa si
du ekonomicznoci, wrd poj, do
ktrych oznaczenia stosuje si specjalne
gesty, wikszo stanowi obiekty z poziomu podstawowego (Rosch, 1978). Rodzice, uczc dzieci posugiwania si nazwami, najpierw wymieniaj nazwy po-

RYCINA 8.4 Prosta hierarchia pojciowa, obrazujca pionowy wymiar kategorii .instrumenty muzyczne".
Rycina jest uproszczona, poniewa pomija jeden poziom - poziom grup instrumentw: instrumenty dte (na przykad
saksofony, trbki, fagoty i tak dalej), instrumenty szarpane (gitary, mandoliny, cytry i tak dalej), smyczkowe i tak dalej.

POJCIA

chodzce z poziomu podstawowego (na

przykad krzeso", ko"), a nastpnie
nazwy z poziomu nadrzdnego (na przykad meble", zwierzta"). Nie posuguj si natomiast nazwami z poziomu
podrzdnego, gdy poziom ten wymaga
bardzo szczegowego rnicowania obiektw (Callanan, 1989). Poziom podstawowy
wydaje si najbardziej przydatny do wykonywania operacji poznawczych. Mona za
Rosch powiedzie, e poziom podstawowy
jest uprzywilejowany poznawczo, analogicznie jak uprzywilejowane poznawczo s
prototypy.
Koncepcja wymiaru pionowego stanowi wane uzupenienie teorii prototypw. Rosch zwraca uwag na to, e pojcia
ulokowane s w sieci wzajemnie powizanych znacze. Takie powizania wystpuj
wrd kategorii naturalnych, natomiast nie
ma ich w zbiorze kategorii sztucznych (te
ostatnie dominoway w badaniach zwizanych z pogldem klasycznym).
Na zakoczenie tego paragrafu powic kilka uwag zaletom i wadom pogldu
probabilistycznego. Rozpoczniemy od zalet.
1) Koncepcja ta pokazaa, e ludzie potra
fi posugiwa si kategoriami w spo
sb konsekwentny, pomimo, e nie
potrafi poda kryteriw, na ktrych
si opieraj. Wynikaoby std, e ist
niej reprezentacje kategorii, ale repre
zentacje te albo maj charakter nie
jawny, albo zmienny. Trzebiski (1981)
jako rozwizanie proponuje koncepcj
elastycznoci rdzeni pojciowych; pro
blem jest nadal trudno rozwizywalny,
bo to, co jest elastyczne, musi by jako
dookrelone.
2) Zwrcenie uwagi na kategorie natu
ralne. Kategorie te stanowi odzwier
ciedlenie uporzdkowanej natury spo
strzeganego wiata. Poszczeglne ce-

317
chy nie wystpuj w losowych kombinacjach, jak to si zdarzao w wypadku niektrych poj sztucznych,
ale zwizki midzy rozmaitymi kategoriami maj charakter nielosowy. To
wzgldne uporzdkowanie wiata albo
jest wynikiem ewolucji, ktrej naciski
doprowadziy do takiego, a nie innego
uksztatowania si okrelonych zespow cech, albo te s wynikiem aktywnoci czowieka, ktr porzdkuje nastawienie na osignicie jakiego celu.
System poznawczy czowieka musia
si do tego uporzdkowania przystosowa. Jak wskazuj analizy Gibsona
(1966) oraz Neissera (1994), jestemy
wstpnie zaprogramowani do wykrywania porzdku ju na poziomie percepcyjnym, a tym bardziej to zaprogramowanie do poszukiwania i wykrywania porzdku ujawnia si na poziomie
pojciowym.
Pogld probabilistyczny nie jest wolny
od wad. Omwi je pokrtce.
1) Krytycy zwracaj uwag na to, e na
podstawie tego pogldu trudno wyja
ni pojcia zoone. Wyobramy sobie,
e mamy do czynienia z pojciem zwie
rzcia domowego. Typowym zwierz
ciem dla wikszoci ludzi moe by ko
lub jele. Do typowych rzeczy znajdu
jcych si w domu nie naley zwierz
(druga cz pojcia domowe")- Za
typow rzecz znajdujc si w domu
uznawany jest na przykad st. Skrzy
owanie stou z koniem lub jeleniem
nie daje nam psa. Inaczej mwic, na
podstawie prototypowoci poj pro
stych nie mona przewidzie proto
typowoci pojcia zoonego (Smith,
Medin, 1981).
2) Reprezentacje oparte na prototypach
wykazuj siln zaleno od kontek-

318
stu. Podany na pocztku tego rozdziau
przykiad wrotek, ktre w pewnych
kontekstach uznawane s za pojazd,
w innych za nie, wskazuje, e typowo obiektw w pewnej klasie moe
ulega znacznym zmianom (Roth, Shoben, 1983).
3) Prototypy nie musz by odzwiercie
dleniem pewnej tendencji centralnej
w danej kategorii, to jest nie musz by
one albo redni arytmetyczn, albo
median, albo modaln tej kategorii.
Prototypy mog by wypadkami ideal
nymi dla danej kategorii (Maruszewski,
1984; Barsalou, 1985). Na przykad
w kategorii ywno dietetyczna" pro
totypami bd artykuy o zerowej, a nie
o redniej kalorycznoci.
4) Lakoff (1987 b) traktuje prototypy
jako przejaw pewnych prawidowoci

PSYCHOIDGIA POZNANIA

w funkcjonowaniu ludzkiego umysu,

ktre nie musz wiza si z pojciami.
W niektrych wypadkach oceny prototypowoci maj swoje rdo w jzyku,
ktrym posuguj si ludzie (tej interpretacji zaprzeczaj omwione w ramce
8.1 wyniki bada nad noworodkami,
ktre na pewno nie opanoway jeszcze jzyka), mog te by zwizane
z adunkiem emocjonalnym, jakim obdarzone s pewne pojcia. Na przykad prototyp kobieta" jest dla wielu
mczyzn nie tyle reprezentacj typowej kobiety, co reprezentacj kobiety
idealnej.
Cho pogld probabilistyczny okaza si
pogldem bardzo wpywowym, nie speni! on wszystkich pokadanych w nim
nadziei.

8.4. Pogld egzemplarzowy

Pogld ten przyjmuje, e pojcia nie stanowi sumarycznej reprezentacji pewnej
klasy, ale reprezentacj co najmniej jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy
(Medin, Schaffer, 1978). W przeciwiestwie do pozostaych modeli przyjmuje,
e czowiek przechowuje w pamici informacje na temat odrbnych egzemplarzy. Dziecko, zobaczywszy psa, tworzy
pojcie psa w ten sposb, e rejestruje
informacje na temat tego wanie psa,
a nie na temat psw w ogle albo na
temat pudli. Nie istniej cechy definicyjne,
ktre charakteryzowayby wszystkie egzemplarze nalece do danej klasy, ani te
egzemplarze zajmujce centraln pozycj
w danej klasie. Pogld ten unika wic problemw, z jakimi borykali si filozofowie
zaangaowani w spr o uniwersalia, czyli

spr dotyczcy tego, czy istniej obiekty

oznaczane przez pojcia. Poniewa pojcie
jest reprezentacj jakiego egzemplarza
(najczciej jest to egzemplarz widziany
jako pierwszy, ktry staje si wzorcem wykorzystywanym pniej w kategoryzacji),
to jest to pewien rzeczywisty obiekt, a nie
jaka abstrakcja.
Pogld egzemplarzowy potrafi wyjani
zalenoci, ktre wyjaniane byy wczeniej przez pogld probabilistyczny. Przykadowo, wypadki nietypowe s trudne do
skategoryzowania, poniewa s one podobne do egzemplarzy z rnych kategorii.
Na przykad ogrek jest podobny do innych
warzyw, takich jak pomidor czy dynia, oraz
do owocw, takich jak banany czy kiwi.
Poziom podobiestwa do pomidorw czy

POJCIA

bananw jest jednak zbyt niski, by mona

go byo zaliczy do jednej z tych kategorii
(Medin, Smith, 1984). Pogld ten wyjania
take to, dlaczego szybciej przetwarzane
s informacje dotyczce obiektw typowych. Obiekty typowe s bardziej podobne
do znanych egzemplarzy, poniewa zajmuj
centraln pozycj w kategorii. Z tego
wanie wzgldu informacje te s atwo
wydobywane z pamici czy atwo wykorzystywane w rozwizywaniu problemw.
Pogld egzemplarzowy jest wyra2em
pewnego minimalizmu poznawczego, poniewa przyjmuje, e ludzie preferuj informacje konkretne i nie posuguj si
procesami, ktre pozwoliyby wyekstrahowa ogln informacj na temat pewnej
klasy. Na pierwszy rzut oka koncepcje te
odrzucaj istnienie procesu generalizacji
lub abstrakcji. Przy bliszej analizie okazuje si jednak, e procesy te zostay
przeniesione na inne miejsce w sekwencji
procesw przetwarzania informacji: przyjmuje si, e generalizacja i abstrakcja nie
wystpuj w fazie nabywania informacji
o egzemplarzach, ale w fazie odtwarzania.
Kiedy trzeba stwierdzi, czy jakie
zwierz jest psem, porwnuje si dany
egzemplarz z reprezentacj innego lub innych egzemplarzy przechowywanych w pamici. Pewne dane wskazuj na to, e
ludzie nie maj oddzielnych cieek dostpu" do poszczeglnych egzemplarzy,
ale raczej wybirczo dobieraj sobie potrzebn informaq.
Proces identyfikacji polega na ocenie
podobiestwa nowego obiektu do znanego lub znanych egzemplarzy (Brooks,
1978). Mamy tu pewne podobiestwo do
modelu opartego na prototypach: identy-

319
fikacja pojciowa oparta jest na ocenie
podobiestwa. Rnica jednak polega na
tym, e w modelu prototypowym" dany
egzemplarz porwnuje si z prototypem,
stanowicym pewn warto centraln kategorii, w modelu egzemplarzowym za
nastpuje porwnanie z konkretnymi egzemplarzami, a faktycznie z pierwszymi
napotkanymi egzemplarzami. Wynika std,
e nasze decyzje bd w znacznym stopniu
zaleay od tego, jaki by ten pierwszy
egzemplarz pojcia. Zjawisko to zostao nazwane w teorii poj efektem pierwszestwa"2. Badania empiryczne potwierdziy
istnienie tego zjawiska (Cohen, 1983).
Efekt pierwszestwa sprawia, e proces kategoryzacji staje si mniej stabilny,
poniewa wszystko zaley od waciwoci
pierwszego napotkanego egzemplarza. Jeli pierwszym napotkanym egzemplarzem
psa by bernardyn albo ratlerek, wtedy
bdy kategoryzacji mog pojawia si
czciej, istnieje bowiem due prawdopodobiestwo, e nastpny pies bdzie mao
do niego podobny. Gdy natomiast pierwszym napotkanym egzemplarzem bdzie
wielorasowiec, noszcy w sobie cechy rnych przodkw, bdy kategoryzacji bd
rzadsze. Kady nastpny pies bdzie do
wielorasowca bardziej podobny anieli do
ratlerka czy bernardyna.
Model egzemplarzowy wystpuje
w wielu odmianach. Wersje skrajne (na
przykad Reeda, 1972) przyjmuj, e pojcia reprezentowane s za pomoc konkretnych egzemplarzy, z ktrymi zetkna
si jednostka. W wersjach umiarkowanych
mowa jest o tym, e pojcia reprezentowane s poprzez ich najlepsze egzemplarze. Nie s to pojedyncze egzemplarze,

Efekt pierwszestwa, o ktrym tu mowa, jest czym odmiennym od efektu pierwszestwa,

ktry przedstawiono w analizie krzywych pozycyjnych w rozdziale 4.
2

320
ale zwykle jest ich kilka. Na przykad
w kategorii ptaki" wrbel i drozd cechuj si najwyszym poziomem typowoci, a w kategorii ssaki" do najbardziej
typowych nale jele, ko i owca. Z tymi
wanie egzemplarzami porwnywany jest
kategoryzowany obiekt. Faktycznie wrble
s rne, a wic w wersjach umiarkowanych dopuszcza si istnienie procedur,
ktre pozwalaj na traktowanie rnych
egzemplarzy jako przedstawicieli tej samej
kategorii. Rzecz interesujc jest to, e
wersja umiarkowana dopuszcza istnienie
efektu typowoci, ktry odgrywa bardzo du rol w modelu probabilistycznym. Dodajmy, e analizy symulacyjne
przeprowadzone przez Falkowskiego i Fereta (1990) wykazay, e model prototypowy i egzemplarzowy w idealnych warunkach (dua liczba egzemplarzy) prowadz
do tych samych przewidywa. Rnice
w przewidywaniach pojawiaj si wtedy,
kiedy w badaniu stosuje si ma liczb egzemplarzy i wystpuj specyficzne rnice
midzy egzemplarzami.
Model egzemplarzowy ma cztery podstawowe zalety.
1) Model ten stosunkowo dobrze wyjania proces kategoryzacji. Przy podejmowaniu decyzji o przynalenoci do
okrelonej kategorii ludzie nie aktywizuj sumarycznej reprezentacji kategorii, ale przywouj pewne specyficzne egzemplarze kategorii i na
tej podstawie udzielaj odpowiedzi.
W badaniach nad czasem decyzji semantycznej sprawdzano, ile czasu zabiera ludziom ocenianie prawdziwoci zda zaczynajcych si od duego i maego kwantyfikatora. Okazao si, e w wypadku zda faszywych zaczynajcych si od duego
kwantyfikatora (na przykad Wszyst-

PSYCH01DGIA POZNANIA

kie ssaki s kozami") odpowiedzi badanych byy bardzo szybkie. Wynikao

to std, e czowiek szybko znajdowa
w pamici kontrprzykady, na przykad przypominao mu si, e ssakami s rwnie jelenie czy konie. Podobne efekty uzyskali Ebbessen i Allen
(1986) w swoich badaniach dotyczcych wnioskowania o ukrytych cechach
osobowoci.
2) Wyjanienie procesu tworzenia poj
bez koniecznoci odwoywania si do
bardzo zoonych procesw poznawczych. W t stron wyranie zmierzay pogldy Brooksa (1978). Twierdzi on, e dotychczasowe koncepcje
traktoway tworzenie poj jako skomplikowany proces, wymagajcy porwnywania egzemplarzy ze sob, abstrahowania wsplnych waciwoci i czenia ich ze sob, bd te obliczania czstoci poszczeglnych cech, czy
nawet rednich arytmetycznych natenia poszczeglnych wymiarw. Zdaniem Brooksa proces ten jest znacznie prostszy. Ma on charakter nieanalityczny, to jest nie wymaga wykonywania operacji na zbiorach reprezentacji egzemplarzy. Po napotkaniu
egzemplarza pojcia czowiek uruchamia niewiadomy proces wnioskowania. Kady nastpny egzemplarz porwnywany jest z pierwszym. Gdy zostanie on zaliczony do zakresu pojcia, to samo pojcie moe si zmieni. Pojcia mog wic podlega ewolucji w toku nabywania nowych informacji. Koncepcja ta wyjania tworzenie poj w sytuacji, kiedy ludzie
maj dostp do maej liczby egzemplarzy, informacje zawarte w pamici
s niepene, a reguy czenia cech
w cao s bardzo zoone (a nie
tylko koniunkcyjne, jak przyjmowa po-

POJCIA

gld klasyczny). Taka elastyczno poj, pojawiajca si w wyniku kontaktu z nowymi egzemplarzami, byaby
zgodna z postulowan przez Trzebiskiego koncepcj elastycznoci rdzeni
pojciowych.
3) Zachowywanie penej puli informacji.
Dwa przedstawione wczeniej modele
tworzenia poj odrzucay pewne in
formacje w wyniku dziaania procesu
abstrakcji. Dziki temu powstawaa
uoglniona reprezentacja kategorii, co
w pewnych wypadkach mogo prowa
dzi do bdw: ludzie mogli nie do
cenia znaczenia informacji charaktery
zujcych poszczeglne obiekty. Z tak
sytuacj mamy do czynienia w wy
padku stereotypw. Model egzempla
rzowy nie pomija (teoretycznie) ad
nych informacji. Nie jest to zaleta
z punktu widzenia ekonomii poznaw
czej, ale za to informacja na temat
jakiego obiektu jest pena.
4) Wraliwo na kontekst. Poniewa
przechowywana jest pena informaq'a
na temat egzemplarzy, jednostka moe
dowolnie reorganizowa t informacj
w zalenoci od potrzeb wyznaczonych
przez kontekst sytuacyjny. Barsalou
(1983) zaproponowa koncepcj katego
rii ad hoc albo kategorii zdefiniowanych
przez cel. S to kategorie tworzone
w bardzo elastyczny sposb, z wy
korzystaniem takich konfiguracji cech,
ktre wczeniej nie byy wyodrbniane.
Tak kategori ad hoc mog by rze
czy potrzebne na randce". Kategoria
ta moe obejmowa tak rne przed
mioty, jak kwiaty, kosmetyki i karty
kredytowe.
Model egzemplarzowy poddano krytyce. Krytyka ta w jednym wypadku doty-

321
czya tego, co przez innych byo uznawane
za jego zalet. Wymienia si dwie gwne
wady modelu egzemplarzowego.
1) W modelu tym ignoruje si zdol
no czowieka do abstrakcji oraz
do innych zoonych procesw po
znawczych. Czowiek jest traktowany
jako zbieracz informacji, ktre nastp
nie porwnuje ze sob pod wzgl
dem podobiestwa. Ocena podobie
stwa jest procesem, ktry wzbudzi naj
wicej kontrowersji (Murphy, Medin,
1985).
2) W modelu tym nie ma adnych ogra
nicze dotyczcych tego, jakie eg
zemplarze mog konstytuowa kate
gori. Stwierdzenie, e obiekty two
rz kategori dlatego, i s do sie
bie podobne, ma niewielk warto
wyjaniajc. Smith i Medin (1981)
id jeszcze dalej, gdy sarkastycznie
zauwaaj, e jedyn relacj czc
egzemplarze jest to, i s one eg
zemplarzami. Zacytujmy ich przykad
(op. cit., s. 160). Wyobramy so
bie pojcie FURDO (nazwa bezsen
sowna), reprezentowane przez takie
egzemplarze, jak krzeso, st, orze
i drozd. Czujemy intuicyjnie, e s to
egzemplarze dwch poj, a miano
wicie mebli i ptakw, ale pogld
egzemplarzowy dopuszcza takie dysjunkcyjne pojcia (FURDO to mebel
lub ptak)."
Podsumowujc t koncepcj, moemy
stwierdzi, e nie rozwizaa ona problemw, z jakimi borykaa si teoria poj; co wicej, nie udao si rozwiza
tych problemw nawet za cen znacznego
uproszczenia obrazu poznawczego funkcjonowania czowieka.

322

PSYCHOLOGIA POZNANIA

8.5. Pojcia jako teorie naiwne

Wszystkie trzy przedstawione wczeniej
stanowiska przyjmoway jedno wsplne
zaoenie: pojcia tworzone s tam, gdzie
jednostka dostrzega podobiestwa midzy
obiektami, grupami obiektw czy stanami.
Podobiestwo byo rozumiane w rny
sposb. W wypadku pogldu klasycznego
postulowano maksymalne podobiestwo
- bya to identyczno ze wzgldu na
cechy definicyjne. W wypadku pogldu
probabilistycznego bya mowa o podobiestwie rodzinnym, to jest o posiadaniu pewnych cech, ktre w rnych zestawieniach
charakteryzuj rne obiekty nalece do
danej klasy. Wan rol w ocenie podobiestwa odgryway prototypy kategorii,
ktre wykorzystywane byy jako poznawcze punkty odniesienia. Wreszcie w wypadku pogldu egzemplarzowego czowiek
ocenia podobiestwo nowego obiektu do
egzemplarzy, z ktrymi zetkn si wczeniej. Murphy i Medin (1985) pisz, e
...podobiestwo stanowi spoiwo, ktre
sprawia, e kategorii mona si nauczy
i staje si ona uyteczna dla danej jednostki" (1985, s. 241). Jednake nadal nierozwizany pozostaje problem, dlaczego
pewne cechy wydaj si ludziom podobne.
Cytowani autorzy odpowiadaj na to pytanie przewrotnie - pisz, e ...wiele
rzeczy wydaje si ludziom podobnych wanie dlatego, e s przedstawicielami tej
samej kategorii. Wyraajc to w sposb
praktyczny, mona stwierdzi, i na oceny
podobiestwa moe wpywa wiedza na
temat tego, e porwnywane rzeczy nale
do tych samych (albo rnych) kategorii"
(op. cit., s. 291).
Pojawia si jednak pytanie, w jaki
sposb ocenia podobiestwo. Prb rozwizania tego problemu zawiera teoria

podobiestwa Tversky'ego (1977). Tversky uwaa, e wielko podobiestwa moemy wyrazi za pomoc proporcji cech
wsplnych i cech rnicujcych dwie kategorie. Im wicej cech wsplnych oraz
im mniej cech rnicujcych kategorie,
tym bardziej kategorie te s do siebie
podobne. Takie rozwizanie jest jednak
zbyt proste, poniewa podobiestwa mog
dotyczy cech drugorzdnych lub trzeciorzdnych. Na przykad Medin i Wattenmaker zwracaj uwag na to, e zachodzi
podobiestwo midzy zebr, skunksem,
markiz a zakadem fryzjerskim oraz okoniem. We wszystkich wypadkach wystpuj paski (Medin, Wattenmaker, 1987,
s. 27). Czujemy jednak, e podobiestwo
midzy zebr a skunksem jest znacznie
mniejsze ni midzy zebr a koniem. Dlatego Tversky wprowadzi jeszcze jeden
element do oceny podobiestwa - jest
nim mianowicie waga cech. Waga okrelana jest albo na podstawie wyrazistoci, albo na podstawie wanoci danej
cechy. Przy ocenie podobiestwa bierze
si pod uwag proporcj waonych cech
wsplnych i rnicujcych. Aby dokadniej
zrozumie t procedur, przeanalizujmy
przykad przedstawiony w tabeli 8.4. Przykad ten dotyczy okrelania przynalenoci
wrbla i strusia do zakresu pojcia ptaki".
W pierwszej kolumnie tabeli umieszczono
poszczeglne cechy analizowanych poj.
W kolumnie drugiej podane s wagi tych
cech - im wiksza waga, tym dana cecha
jest waniejsza. W trzeciej kolumnie podane s cechy ptakw, w czwartej cechy
wrbli, a w pitej cechy strusia. Wystpowanie pewnej cechy okrelamy jako +1, jej
brak jako -1. Wartoci wag zostay dobrane
arbitralnie.

323

POJCIA

TABELA 8.4. Ocenianie podobiestwa w

wietle teorii Tversky'ego

CECHA

WAGA PTAKI WRBLE

maj skrzyda

0,8

znosz jajka
lataj
s lekkie
krtkie nogi

0,8
0,7
0,5
0,5

+1
+1
+1
+1
+1

+1
+1
+1
+1
+1

STRUSIE

+1
+1
-1
-1
-1

Zobaczmy teraz, jak wyznacza si podobiestwo pojcia stru" i wrbel" do

pojcia ptak". Suma iloczynw cech oraz
ich wag w wypadku ptaka wynosi (0,8 x
1) + (0,8 x 1) + (0,7 x 1) + (0,5 xl) + (0,5 x
1) 3,5. Analogiczny wynik uzyskujemy
w wypadku wrbla. Natomiast w wypadku
strusia obliczenia - ze wzgldu na brak
trzech cech - daj wynik 0,2. Moemy
powiedzie, e podobiestwo midzy pojciem wrbel" i pojciem ptak" wnosi
3,5/3,5 = 1, midzy pojciem stru" i pojciem ptak" wynosi 0,2/3,5 = 0,06. Wynika z tego, e podobiestwa obu gatunkw do kategorii nadrzdnej ptak" s
rne.
W omawianym przykadzie przyjlimy,
e wagi dla poszczeglnych cech s stae.
Odzwierciedlaj one istotno pewnej cechy. Ale czy tak jest rzeczywicie, e
pewna cecha ma stale t sam wag?
Przeanalizujmy dla przykadu tak cech,
jak posiadanie paskw. Wiadomo, e cecha
ta dotyczy zebr i tygrysw. Moe by ona
jednakowo wana przy identyfikacji obu
gatunkw. Ale posiadanie paskw moe
mie w innym kontekcie zupenie odmienn wag. Jeli na przykad cech t
odniesiemy rwnie do ubra w paski,

to informacja, e w wizieniu wybuch

bunt i zbiegli z wizienia najgroniejsi
przestpcy, powoduje, e waga cechy posiadanie paskw" ulega natychmiastowej
zmianie. Jeeli jest tak, e waga cechy
zmienia si w zalenoci od kontekstu, to
nie istnieje aden sposb wyznaczania podobiestwa i oglna zasada konstytuujca
pojcia staje si wielce wtpliwa.
Koncepqa Tversky'ego nie pozwala si
upora z problemem postawionym przez
Medina i Wattenmakera. Nie odpowiada
ona na fundamentalne pytanie, co czy
przedmioty tworzce kategori. Mona
broni si przed ich zarzutami, stwierdzajc, e pojcia stanowi odzwierciedlenie
wizek skorelowanych cech wystpujcych w wiecie rzeczywistym. T drog
poszli badacze zajmujcy si pojciami naturalnymi. Siedzc ich rozumowanie, przeanalizujemy fikcyjny przykad. Zamy, e
mamy do czynienia z nastpujc par
cech - rodzaj koczyn przednich i pokrycie
ciaa. Cechy te s wykorzystywane przy
okrelaniu przynalenoci do pewnego gatunku. Przyjmijmy dalej, e kada z tych
cech moe przybiera dwie wartoci: koczyny mog by apami lub skrzydami,
a ciao moe by pokryte wosami lub
pirami. Zakadajc, e s to cechy niezalene od siebie (a tak czyni badacze
zajmujcy si pojciami sztucznymi), uzyskujemy cztery kategorie obiektw:
1) majce rce i pokryte wosami,
2) majce rce i pokryte pirami,
3) majce skrzyda i pokryte wosami (na
przykad nietoperze),
4) majce skrzyda i pokryte pirami.
Zauwamy, e w naturze wystpuj
tylko obiekty nalece do kategorii 1, 3
i 4. Byy wprawdzie prby wyjcia poza te
kategorie (Ikar), ale okazay si nieudane.

324
Wynika z tego, e wiat ma uporzdkowan struktur i to uporzdkowanie
jest wykorzystywane przy tworzeniu poj
naturalnych. Rosch i jej wsppracownicy
(Rosch i in., 1976; Rosch, 1978) wyrazili to dobitnie, piszc, e pojcia naturalne dziel wiat na wizki skorelowanych atrybutw nacinajce wiat w jego
stawach" ("cut tke world at its joints").
Mona by nawet skonstruowa takie pojcia sztuczne, ktre przypominayby pojcia naturalne. Ich atrybuty byyby ze
sob skorelowane w mniejszym lub wikszym stopniu - na przykad skorelowane
byyby ze sob ksztat i barwa figury
znajdujcej si na karcie. Problem jednak
polega na tym, e ludzie, wyodrbniajc
wizki skorelowanych atrybutw z olbrzymiej liczby moliwych kombinacji, kieruj
si swoimi przekonaniami na temat tego,
dlaczego akurat te atrybuty koreluj ze
sob. Czowiek, wyodrbniajc wizki skorelowanych atrybutw w przedstawionym
wczeniej przykadzie, kieruje si swoimi przekonaniami, przypuszczeniami czy
intuicjami, ktre odpowiadaj na pytanie,
jak to ma peni funkcj, czemu ma to
suy. Posiadanie skrzyde i pir zwizane
jest z umiejtnoci latania i to wanie
uatwia wyodrbnienie pewnej specyficznej kombinacji innych atrybutw. Inaczej
mwic, przy posugiwaniu si pojciami
naturalnymi ludzie wykorzystuj fundamentalne zasady wyjaniajce" (Murphy,
Medin, 1985; Medin, Wattenmaker, 1987),
okrelajce mniej lub bardziej precyzyjnie reguy odpowiedzialne za wystpienie
pewnej korelacji.
Przykady dziaania ukrytych teorii wystpuj ju w wypadku poj sztucznych.
Signijmy do egzemplarzy poj przedstawionych w tabeli 8.1. Wrd egzemplarzy
mona wyodrbni inne cechy wsplne, takie jak liczba liter, dugo linii tworzcych

PSYCHOIDGIA POZNANIA

litery, liczba ktw ostrych, wystpowanie

w sowniku jzyka suahili i tak dalej
(reguy te nie odnosz si wprawdzie do
tych poj, ale wymieniam je po to, by
uzmysowi Czytelnikowi, jak bogaty moe
by ich zbir). Jednake badani prawie
nigdy nie wysuwaj hipotez tego typu.
Musi zatem istnie proces, ktry kieruje
selekcj hipotez. Proces ten ogranicza to,
czego badani bd poszukiwali. Przykadem takiego ograniczania kierunkw poszukiwa mog by wyniki bada Wasona
(1960), ktre omwi w rozdziale 9.
Wyrane oddziaywanie wasnej uprzedniej wiedzy na wybr kierunkw poszukiwa ilustruj wyniki eksperymentu
cytowanego przez Medina i Wattenmakera
(1987). W eksperymencie tym stwierdzono, e nazwa kategorii wpywa na to,
jakie pojcie zostanie utworzone. Badanym pokazywano dwa zestawy rysunkw,
przedstawiajcych w symboliczny sposb
pocigi. Pocigi te rniy si od siebie
midzy innymi liczb wagonw, rodzajem
i liczb adunkw w poszczeglnych wagonach, rodzajem wagonw, rodzajem k
i tak dalej. Na rycinie 8.5 przedstawiono
te pocigi.
Jednej grupie badanych powiedziano,
e pierwszy zestaw pocigw to pocigi
jadce na wschd, a drugi to pocigi jadce
na zachd. Natomiast drug grup poinformowano, e pierwszy zestaw przedstawia
pocigi legalne", drugi za przemytnicze" (badani z obu grup otrzymywali te
same zestawy rysunkw). Zadanie dla obu
grup byo identyczne - naleao poda
cechy, ktre pozwalaj na odrnienie obu
zestaww pocigw. Okazao si, e rozwizania podane przez obie grupy byy
zupenie inne. Zmiana nazwy pojcia spowodowaa, e z tego samego zbioru cech
wyselekcjonowano zupenie inne zestawy.
A przecie zbir cech by stosunkowo

325

POJCIA

ograniczony (i przyznajmy otwarcie - byy

to egzemplarze sztuczne"). Wyobramy
sobie, jakie to moe mie konsekwencje,
gdy egzemplarzami pojcia s obiekty nieporwnanie bardziej zoone.
Jedno z bada cytowanych przez Medina i Wattenmakera (1987) dotyczyo takich wanie bodcw: w przeciwiestwie
do uytych w poprzednim eksperymencie byy to bodce naturalne". Badanym
pokazywano zbir rysunkw wykonanych
przez dzieci w Tecie Rysunku Postaci
Ludzkiej. Nastpnie informowano ich, e
rysunki te zostay wykonane przez dwie
grupy dzieci. Zmieniano informacj do-

Pocigi jadce na wschd

tyczc tego, jakie grupy byy autorami

rysunkw. Raz mwiono, e byy to dzieci
z zaburzeniami emocjonalnymi i bez takich zaburze, innym razem, e s to
rysunki wykonane przez dzieci twrcze
i nietwrcze, jeszcze innym razem, e
s to rysunki dzieci wiejskich i dzieci
z miasta. Znowu stwierdzono, e w tej
samej puli danych badani wyodrbniali
inne bodce jako bodce rnicujce grupy.
Na przykad cech wskazujc na to, e
rysunek zosta wykonany przez dziecko ze
wsi, byo to, e ksztat nosa narysowanego czowieka przypomina ksztat nosa
wini.

Pocigi jadce na zachd

RYCINA 8.5 Przykady bodcw stosowanych w eksperymencie Medina i Wattenmakera (1987)

Pocigi okrelano bd to jako pocigi jadce na wschd (lewa kolumna) lub na zachd (prawa kolumna), bd te jako
pocigi legalne i przemytnicze. Zmiana nazwy spowodowaa, e ludzie wyodrbniali zupenie inne cechy rnicujce
obie grupy pocigw.

326
Analogicznie bdzie przedstawiaa si
sprawa w wypadku poj odnoszcych si
do obiektw spoecznych. Wyobramy sobie, e t sam grup ludzi raz okrela
si za pomoc etykiety uzalenieni" a raz
puny". Faktycznie etykiety oznaczaj
t sam grup, ale raz jest to etykieta
wzgldnie neutralna, innym razem silnie
oznakowana emocjonalnie. Za kadym razem ludzie wyodrbniaj ze zbioru dostpnych im cech zupenie inne waciwoci.
Liczne przykady tego typu przedstawiaj
Fiske i Pavelchak (1993). Zasada etykietowania ma olbrzymie znaczenie w psychologii reklamy, poniewa bardzo wiele
towarw rozpoznaje si tylko na podstawie etykiety (faktycznie chodzi tu o logo
albo o mark), ktra jest sygnaem informujcym o posiadaniu rozmaitych cech,
w danym momencie konsumentowi niedostpnych. Logo Adidas na kosmetykach
sugeruje, e s to rzeczy bardzo dobrej
jakoci przeznaczone dla sportowcw, cho
firma Adidas dawniej nie produkowaa adnych kosmetykw.
Ta koncepcja poj nie odrzuca cakowicie dotychczasowych rozwiza, ale
lokuje je w zupenie nowym kontekcie
(Medin, Wattenmaker, 1987). Pojcia reprezentowane s w niej przez skorelowane
atrybuty wraz z reguami okrelajcymi,
ktre z moliwych korelacji zostan dostrzeone. Kategorie definiowane s przez
zasad wyjaniajc, wspln dla wszystkich egzemplarzy, a nie przez wsplne
atrybuty czy jak posta podobiestwa.
Przykadowo, wspomniana wczeniej kategoria pun" moe by definiowana przez
zasad poszukiwania egzotycznych dozna
psychicznych i somatycznych, niezalenie
od konsekwencji zdrowotnych i spoecznych. Niekiedy zasady wyjaniajce s
zbudowane na podstawie analogii midzy
jedn dziedzin a drug (Closkey, 1983).

PS/CHOUJGIA POZNANIA

Autor ten interesowa si rozumieniem

zjawisk fizycznych zwizanych z ruchem.
W badaniach prosi o podanie trajektorii
ruchu w rnych sytuacjach. Informowa
na przykad, e do rurki zwinitej w spiral
woono metalow kulk i przez dmuchnicie wprawiono j w ruch. Badani przy
przewidywaniu tego ruchu kierowali si
nie tylko zasadami wyjaniajcymi, pochodzcymi z fizyki, lecz take przejmowali pewne idee z psychologii. Wikszo
osb twierdzia, e kulka bdzie poruszaa
si nie po linii prostej (jak nakazywayby prawa fizyki), lecz po krzywej: kulka
bdzie zachowywaa si tak, jak gdyby
pamitaa" dotychczasow trajektori.
Kategoryzacja, podobnie jak we wczeniejszych modelach, opiera si na porwnywaniu atrybutw, ale w wypadku
tego modelu dochodz reguy inferencyjne
wyprowadzone z fundamentalnych zasad
wyjaniajcych". Przykadowo, jeli kto
jest brudny i nosi zniszczone rzeczy, moe
zosta uznany za puna", ale taka decyzja
wynika dodatkowo z zastosowania reguy
wyjaniajcej, ktra stwierdza, e osoby
takie s zbyt zainteresowane poszukiwaniem dozna, by dba o wasny wygld.
Wreszcie, rozwj pojciowy nie jest interpretowany jako przyswajanie sobie kolejnych atrybutw, ale jako zmiana organizacji
poj i zmiana regu wyjaniajcych wyprowadzonych z wiedzy na temat wiata.
Pojawia si pytanie, jakie reguy kieruj
doborem teorii naiwnych. Podstawowa regua to regua oszczdnoci. Ludzie spord wielu moliwych teorii wybieraj
tak, ktra wyjania rne fakty i zdarzenia w sposb najbardziej ekonomiczny.
Wybierajc wic tak teori naiwn, ktra
dostarcza prostszych wyjanie. Medin
i Wattenmaker (1987) zwracaj uwag na
ograniczenia tego kryterium, poniewa
pomija ono stopie dopasowania teorii

POJCIA

do danych empirycznych". Gdy jedna

z dwch teorii lepiej wyjania dostpne
dane (na przykad to, e pewni ludzie
w sytuacjach ekspozycji spoecznej szybciej trac gow), to bdzie ona akceptowana przez czowieka, pomimo e moe
by teori mniej oszczdn.
Badania nad teoriami naiwnymi nie
koncentroway si na ich porwnaniu
z teoriami stworzonymi i rozwinitymi
w nauce, ktre traktuje si jako teorie
poprawne. Fizyka mwi jasno, jak bdzie zachowywaa si kulka wystrzelona
z rurki zwinitej w limak - bdzie si
poruszaa po stycznej do okrgu. Medin
i Wattenmaker uwaaj jednak, e naley
i innym tokiem rozumowania, by zrozumie teorie naiwne. Trzeba je porwnywa ze rodowiskiem, w ktrym zostay
stworzone. Ludzie mog nie dysponowa
adnymi danymi w swoim aktualnym lub
przeszym rodowisku, ktre pozwoliyby
na trafne przewidywanie ruchu kulki. Brak
tych danych sprawia, e teoria nie jest
tak dobra, jak mogaby by. W cytowanym
wczeniej badaniu Closkeya, dotyczcym
trajektorii ruchu kulki, ludzie spotykali
si z problemem, ktrego wczeniej nie
rozwizywali: szukaj w swoim dowiadczeniu analogii, ktra pozwoliaby przewidzie
trajektori ruchu kulki. Zastanawiaj si na
przykad, jak mogliby biec, gdyby wybiegli
z labiryntu w ksztacie limaka. Poniewa maj pewn ukryt wiedz dotyczc
dziaania bdnika oraz ukadu kinestetycznego, sdz, e jeszcze przez pewien
czas trajektoria ich ruchu przypominaaby
rozszerzajc si spiral. Podobny argument wysuwaj Einhorn i Hogarth (1979).
Uwaaj oni, e psychiatrzy, zajmujc si
losami swoich paq'entw, opieraj swe
koncepcje tylko na danych dotyczcych
tych osb, ktre do nich wracaj. Nie
mog natomiast uwzgldnia danych na

327
temat tych pacjentw, ktrzy do nich nie
wracaj.
Teorie naiwne s wynikiem interakcji
organizmu ze rodowiskiem - powstaj
w wyniku uruchomienia prostych procesw spostrzegania, pamici i uczenia si.
Efekty tych procesw staj si w coraz wikszym stopniu dostpne zoonym
procesom poznawczym, ktre s bardziej
elastyczne i dostpne wiadomoci. Ten
tryb analizy Medin i Wattenmaker (1987)
okrelaj mianem archeologii poznawczej,
akcentujc, e rde bardziej zoonych
procesw i struktur poznawczych naley
poszukiwa w ewolucji procesw bardzo
prostych. Ten sposb rozumowania nawizuje do podobnej idei, ktr mona byo
spotka w pracy Tulvinga powiconej
ewolucji pamici (Tulving, 1985).
Koncepcja ta zawiera wiele jeszcze nierozwizanych problemw. Wskazuje ona na
bardzo owocny kierunek poszukiwa, integrujcy dane, ktre pochodz z rnych
dziedzin, a mianowicie z ekologicznych
teorii spostrzegania, uczenia si i pamici.
Teorie te pozwalaj nie tylko zrozumie,
jak pobierana i przechowywana jest informacja na temat otoczenia, lecz take
jak informacja ta wykorzystywana jest do
regulowania stosunkw organizmu z otoczeniem. Teorie naiwne s zatem dobrym
narzdziem orientacji, gdy zapewniaj dobr adaptacj w danym rodowisku. Nie
musz - tak jak teorie naukowe - odnosi
si do wszystkich rodowisk, poniewa
w niektrych jednostka moe w ogle si
nie znale (na przykad w owej cytowanej wielokrotnie spirali). Dlatego te ich
naturaln waciwoci jest ograniczony
zasig - odnosz si tylko do tego wycinka
rzeczywistoci, ktry ma znaczenie dla
adaptacji.
Koncepcja poj jako teorii naiwnych
ma bardzo szerokie zastosowania. Ponie-

328
wa teorie naiwne zawieraj twierdzenia
o zalenociach przyczynowo-skutkowych,
mona je zastosowa w odniesieniu do
takich dziedzin, jak badania nad atrybucj,
warunkowaniem czy badania nad korelacjami iluzorycznymi. Z pewnoci koncepcja poj jako ukrytych teorii nie rozwizuje wszystkich spornych problemw
w teorii poj, ale wyranie wskazuje na
to, e pojcia nie s izolowanymi jednostkami w systemie poznawczym, lecz tworz
zorganizowan struktur podlegajc rozwojowi i ewolucji. Ta grupa koncepcji poj
jest znacznie bogatsza od strony psychologicznej, na co zwraca uwag w swych
analizach Chlewiski (1999). Pozwala ona
okreli, co stanowi istot pojcia (Chlewiski pisze o atomistycznym aspekcie po-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

jcia, rozumiejc przez to informacj, ktra

konstytuuje pojcie), a take umoliwia
okrelenie relacji danego pojcia z innymi
pojciami. Pojcia s elementem systemu
wiedzy i nie mona ich zrozumie poza
tym systemem. Dlatego te ludzie potrafi
posugiwa si pojciami w sposb elastyczny, odnoszc je do aktualnego kontekstu, cho z drugiej strony wiedz, e poza
t zmiennoci kryje si co staego, co,
czego nie mona naruszy, poniewa pojcie przestaoby wwczas by pojciem.
Kiedy naruszymy ptasio", mwic na
przykad, e z jajka zniesionego przez
kur wylga si marzanna albo, co gorsza,
pilnik do paznokci, wtedy pojcie ptak"
przestaje mie dla nas sens jako narzdzie
orientacji.

8.6. Pojcia odnoszce si do stanw, zjawisk i procesw

Przewaajca cz przedstawionej dotychczas analizy odnosia si do jednej
grupy poj, a mianowicie do poj oznaczajcych obiekty. W wiecie, w ktrym
yjemy, mamy rwnie do czynienia ze
stanami czy procesami, czyli z takimi
elementami rzeczywistoci, ktrych inherentn cech jest potencjalna lub rzeczywista zmienno (Maruszewski, 1989). Elementy skadajce si na proces cechuj si
rozcigoci czasow, a przejcia od jednego elementu (fazy procesu) do nastpnego maj charakter cigy. Gdyby zaoy,
e pojcia maj tylko i wycznie reprezentacj jzykow, wtedy odzwierciedlenie cigych zmian za pomoc niecigych
reprezentacji jzykowych byoby wysoce
uomne. Psychologowie stworzyli wiele
koncepcji reprezentacji procesw lub stanw. Koncepcja pamici autobiograficznej
opisuje taki wanie rodzaj poj - s to po-

jcia odnoszce si do przebiegu wasnego

ycia: ycie skada si z wielu okresw,
ktre mog by opisywane z mniejszym
lub wikszym poziomem szczegowoci.
Charakterystyczn waciwoci poj
odnoszcych si do procesw jest to, e
musz one w pewien sposb kodowa
kolejno zdarze. Zmiana kolejnoci elementw skadajcych si na pewne zdarzenie powoduje, e zdarzenie to moe
nabiera zupenie innego sensu, lub te
moe stawa si nowym zdarzeniem. Wyobramy sobie egzamin, podczas ktrego
egzaminator najpierw wpisuje ocen, a potem sucha tego, co mwi do niego
student. Kodowanie kolejnoci zdarze
jest spraw niesychanie trudn. Elementy
skadajce si na jakie zdarzenie mog
by porzdkowane na bardzo wiele rnych
sposobw i gdyby zaoy, e wszystkie
te sposoby s tak samo prawdopodobne,

POJCIA

ich liczba byaby olbrzymia. Zamy, e

takie zdarzenie, jak egzamin" skada si
z szeciu nastpujcych elementw: wejcie do pokoju, w ktrym odbywa si egzamin, oddanie indeksu, wylosowanie pyta, odpowiadanie na pytania, wpisywanie
oceny, wyjcie z pokoju egzaminacyjnego.
Te elementy mog zosta uporzdkowane
na 6! sposobw, czyli jest 720 moliwoci.
Dlatego musi istnie jaka zasada ograniczajca pojawienie si rnych sposobw
porzdkowania. Jest to zasada analogiczna
do tej, o ktrej pisali Medin i Wattenmaker (1987), gdy wspominali o pojciach
dotyczcych obiektw (nie wszystkie kombinacje cech wystpuj w rzeczywistoci,
a tym samym czowiek nie tworzy reprezentacji kadej moliwej kombinacji cech).
T zasad ograniczajc jest cel lub
sens jakiego cigu zdarze. Kiedy wiemy,
ku czemu zmierza dany o cig, wtedy
od razu ze swoich rozwaa wykluczamy
rne moliwe uporzdkowania. Ten cel
lub sens jest wany wtedy, gdy chodzi
o proces fizyczny lub chemiczny. Odwoywanie si do intencji sprawcy, starajcego
si osign pewien cel, jest tu niemoliwe, poniewa nie ma adnego sprawcy.
Kiedy widz rozpryskujc si na wszystkie strony wod, ktra zostaa wlana do
kwasu, nie mog sdzi, e wodzie zaley
na tym, aby rozprzestrzeniaa si moliwie
szeroko.
Natomiast w wypadku zdarze, ktre
s interakcjami spoecznymi, cel peni
funkcj organizujc. Osoby zaangaowane
w pewien proces realizuj wasne cele i postpuj tak, aby zmaksymalizowa szans
ich osignicia. Jest to uproszczona posta
reguy racjonalnoci, ktra w ukryty sposb przyjmowana jest w wiedzy potocznej
oraz w wikszoci wyjanie spotykanych
w naukach spoecznych (Maruszewski,
1991 a). Przyjcie kategorii celu do opisu

329
i wyjaniania zachowa angaujcych innych ludzi lub sam jednostk znakomicie
porzdkuje procesy poznawcze, czynic je
zrozumiaymi i jasnymi (Trzebiski, 1992).
Powrmy do wspomnianego wczeniej
przykadu pojcia egzamin". Analiza zachowania dwch osb w trakcie egzaminu moe wydawa si zewntrznemu
obserwatorowi bardzo dziwna, jeli nie zna
on celu tej interakcji. Interakcja ta jest
asymetryczna pod rozmaitymi wzgldami:
pod wzgldem wieku jej uczestnikw, ich
aktywnoci werbalnej, rodzaju przeywanych emocji oraz kocowego wyniku interakcji. Podczas egzaminu nie sprawdza si
jedna z fundamentalnych zasad psychologii
spoecznej, stwierdzajca, e ta osoba,
ktra wicej mwi w trakcie interakcji, jest
osob dominujc w tej interakcji. W wypadku egzaminu jest dokadnie na odwrt.
Jedynym wyjtkiem s te egzaminy, podczas ktrych egzaminatorzy odpowiadaj
na wasne pytania.
Analiza pojcia egzamin" wskazuje, e
pojcie to zawiera znaczne partie wiedzy
latentnej, ktra nie jest uwiadamiana,
ale dla wikszoci ludzi oczywista. Wiedza ta jest warunkiem zrozumienia interakcji. Podsumowujc te uwagi, moemy
stwierdzi, e kategoria celu peni funkcj fundamentalnej zasady wyjaniajcej",
0 ktrej pisali wspomniani w poprzednim
paragrafie Murphy, Medin i Wattenmaker.
Kategoria celu jest przydatna w wypadku
poj odnoszcych si do wiata spoecz
nego, to jest poj odnoszcych si do
ludzi, ich dziaa oraz procesw, jakie
u nich wystpuj. Znajomo celu pozwala
na sformuowanie zadowalajcej odpowie
dzi na pytanie: O co tutaj chodzi?".
Sprawa jednak komplikuje si znacznie, gdy mamy do czynienia z pojciami
odnoszcymi si do zjawisk, procesw
1 stanw wystpujcych poza kontekstem

330
spoecznym. Tu indywidualne teorie s
bardziej zrnicowane i trudno znale
jedn kategori, ktra byaby fundamentaln zasad wyjaniajc. Zmiany powodowane w naszym otoczeniu przez NaCl
s opisywane przez rne zasady. Fakt, e
NaCl jest zwizkiem o okrelonej strukturze chemicznej i e jest to pojcie
o dokadnie okrelonych granicach (pogld
klasyczny!), nie wystarcza - w skad pojcia NaCl wchodzi bogaty zestaw twierdze
na temat pochodzenia tej substancji (zwykle przekonania te s faszywe, poniewa
dotycz kopalni soli w Wieliczce) oraz jej
oddziaywa na nas i na nasze otoczenie. Oddziaywania te to nie tylko smak
zupy, lecz take zniszczone buty w zimie,
skorodowane karoserie samochodw oraz
roztopiony nieg. Z pewnoci fizyk i chemik podadz inne fundamentalne zasady
wyjaniajce, ale chyba wszyscy zgadzaj
si na poziomie powierzchniowym co do
konsekwencji dziaania soli.
Sprawa komplikuje si dodatkowo przez
fakt, e istniej pojcia graniczne, znajdujce si na pograniczu wiata spoecznego,
w ktrym dominuje kategoria celu, i pozaspoecznego, w ktrym mog dominowa
bardzo rne zasady. Jako przykad pojcia
granicznego moe suy pojcie AIDS.
Cho choroba ta rozpoznawana jest na podstawie dokadnie okrelonej i akceptowanej przez wszystkich grupy symptomw,
to ludzie rni si pogldami na temat
jej pochodzenia. S tacy, ktrzy uwaaj,
e AIDS jest kar za grzechy - a wymierzanie kary ma charakter celowy, gdy
suy poprawieniu grzesznika. Inni natomiast uwaaj, e choroba ta jest wynikiem
dziaania wirusa HIV i fundamentalne zasady wyjaniajce nie maj nic wsplnego
z kategori celu. Przekonania na temat
rde tej choroby bd wpyway na wybr
zabiegw profilaktycznych czy leczniczych

PSfCHOlOGIA POZNANIA
(raz moe to by pokuta i modlitwa, raz
przyjmowanie rodkw przywracajcych
odporno organizmu). Co ciekawe, s
osoby, ktre potrafi jednoczenie akceptowa zasady wywodzce si z wiedzy
spoecznej, gdzie dominuje kategoria celu,
jak i z wiedzy przyrodniczej.
Przedstawiona tu analiza pozwala przynajmniej czciowo zintegrowa rne,
przedstawione wczeniej, koncepcje poj.
Poniewa pojcie jest faktycznie zoon,
wielowarstwow i wieloaspektow struktur, prawdopodobnie kada jego warstwa
moe by wyjaniana przez odwoanie si
do innego modelu. Warstw kodu obrazowego, ktry jest najbardziej konkretny,
mona wyjani przez odwoanie si do
pogldu egzemplarzowego. Warstwa kodu
werbalnego moe by wyjaniana przez
pogld prototypowy. Wanie na tym poziomie najwyraniej ujawniaj si efekty
typowoci. Nasze badania nad pojciami
dotyczcymi emocji wskazuj, e efekty
typowoci s najwyraniej sze wtedy, kiedy
informacja na temat emocji przyjmuje
posta etykiety werbalnej (Maruszewski,
cigaa, 1998; por. te Shaver i in., 1987),
natomiast staj si mniej wyraziste, gdy
informacje te przyjmuj posta wyrazu
mimicznego albo metafory opisujcej emocj. Wreszcie, poziom kodu abstrakcyjnego
to poziom, do ktrego opisu najbardziej
nadaj si koncepcje traktujce pojcia
jako ukryte teorie. Koncepcje te powstay
stosunkowo niedawno, s jednak one poznawczo najbardziej obiecujce. Dopiero
na poziomie tych koncepcji mona traktowa pojcia jako element wiedzy i podj
refleksj nad tym, jak funkcjonuj cae
zespoy poj, a nie tylko izolowane pojcia. To ostatnie ma olbrzymie znaczenie
praktyczne, poniewa dziki temu mona
zrozumie takie zjawiska, jak stereotypy,
uprzedzenia czy struktury urojeniowe.

POJCIA

Wejcie teorii poj na pole analizy takich

zjawisk pozwoli spojrze na te zjawiska
z nowego punktu widzenia.
* Likeh to cig piciu liter, spord ktrych
trzecia litera jest liter pisan w grnej frakcji,
natomiast pita nie jest pisana ani w grnej, ani

331
w dolnej frakcji. Natomiast nakuh to cig piciu
liter, w ktrym litera ostatnia jest spgosk
bezdwiczn. Jeli nawet Czytelnikowi udao
si poprawnie odgadn, czym jest likeh, to odgadnicie, na podstawie czego moemy okreli
nakuh, jest ju trudniejsze. Przy rozwizywaniu trzeba porzuci wczeniejsze nastawienie,
ktre odwoywao si do wygldu liter, a trzeba
uwzgldni cechy fonetyczne tylko jednej litery.

Mylenie i rozwizywanie
problemw

9.1. Czym jest mylenie?

Mylenie naley do najbardziej zoonych
procesw psychicznych. Jest to na pozr
proces czysto poznawczy, cho znaczny
wpyw na jego przebieg maj emocje. Jest
to proces na tyle zoony, e w The Blackwell Didionary of Cognitwe Psychology
(1994) na prno szuka hasa thinking.
S tam hasa bardziej szczegowe, jak
rozumowanie (reasoning), rozwizywanie
problemw (problem sofaing), ale nie ma
hasa mylenie. Mylenie jednak - mimo
jego braku w sowniku - istnieje, jest
procesem bardzo skomplikowanym i warto
powici mu kolejny rozdzia.
Potocznie przyjmuje si dwa zaoenia
okrelajce to, czym jest mylenie:
1. Mylenie jest procesem wiadomym.
2. Mylenie jest procesem kontrolowa
nym.
Przeanalizujemy dokadniej oba zaoenia.
Dla wikszoci ludzi mylenie jest procesem dobrze znanym z wasnego dowiadczenia. W wiedzy potocznej termin
myl" jest tosamy z terminem jestem
wiadomy". Pytajc kogo, o czym myli,
pytamy o to, co znajduje si w danym
momencie w wiadomoci tej osoby. Intuicyjnie czujemy, e jest to jednak co

odmiennego od tego, co dzieje si w naszym umyle, kiedy prbujemy rozwiza

trudne zadanie. W tym ostatnim wypadku
te mylimy, ale nie musimy wiedzie, jak
mylimy, poniewa moemy nagle znale
rozwizanie zadania, cho nie wiemy, jak
do tego doszo. Potoczna intuicja, e myle to mie co w wiadomoci albo wykonywa operacje na czym, co znajduje si
w wiadomoci, nie musi by poprawna.
Z dowiadczeniem potocznym wie
si druga intuicja, e mylenie to proces znajdujcy si pod kontrol jednostki.
Kiedy stwierdzamy: Musz o tym pomyle, aby stwierdzi, ktra droga postpowania jest lepsza", sugerujemy takie wanie rozumienie terminu mylenie.
Mylenie jest tu rozumiane jako wiadoma
refleksja. Ale z drugiej strony bardzo
czsto powiadamy: Ta myl nagle sama
przysza mi do gowy i nie mog teraz si
od niej uwolni". Przykadem takich myli
mog by myli intruzywne, ktre dotycz
treci dla nas nieprzyjemnych i ktre s
bardzo natrtne (Maruszewski, 2001 b).
Myli te dowodz, e treci zajmujce nasz wiadomo, mog dotyczy dowiadcze emocjonalnych. Pojawianie si takich
myli dowodzi silnego zwizku midzy
procesami poznawczymi i emocjonalnymi.

MYLENIE I ROZWIEWANIE PROBLEMW

Myli intruzywne s poza nasz wiadom

kontrol - pewne myli, na przykad dobre
rozwizania czy myli poprawiajce nasze
samopoczucie, wcale nie chc nam przyj
do gowy, inne za (zwykle nieprzyjemne)
drcz nas i nie potrafimy si ich pozby.
Co wicej, badania Wegnera (1989) dowodz, e im bardziej prbujemy o czym nie
myle, tym silniej pewne myli wracaj
do nas pniej.
Analizy mylenia prowadzone przez
psychologi poznawcz rni si znacznie
od analiz filozoficznych i naszych koncepcji potocznych. Psychologowie skonni s
powica dla cisoci opisu jego wnikliwo i bogactwo. Dlatego te woleli
analizowa mylenie w sytuacjach problemowych, gdzie atwiej je opisa i zmierzy.
Sytuacje te znacznie ograniczay moliwo pojawienia si pewnych procesw
mylowych. Wyniki bada realizowanych
w takich sytuacjach sugeroway, e proces
mylowy jest bardziej racjonalny i uporzdkowany ni w rzeczywistoci. Psychologowie znacznie chtniej zajmowali
si myleniem w trakcie rozwizywania
problemw ni procesami pojawiajcymi
si na przykad w trakcie snucia marze
o niebieskich migdaach". Ten rodzaj aktywnoci mylowej okrelany by mianem
wolnych skojarze i cho wypeniaj one
znaczn cz poznawczego i emocjonalnego funkcjonowania czowieka, nie byy
poddawane tak wyczerpujcym analizom,
jak bardziej uporzdkowane procesy mylowe.
Przeanalizujemy krtko niektre sposoby definiowania mylenia spotykane
w literaturze psychologicznej. Bruner
(1978) okrela mylenie jako wychodzenie poza dostarczone informacje. Kadzie
zatem nacisk na to, e mylenie ma charakter generatywny i dziki niemu dochodzimy do takich informacji, ktrych nie

333
mielimy wczeniej. Wedug Bartletta mylenie to zoona aktywno wysokiego
rzdu, ktra wypenia luki w posiadanych
danych" (1958, s. 20). Rwnie to ujcie
podkrela, e mylenie jest czynnoci
generatywn, ale Bartlett t generatywno rozumie ostroniej, jako wypenianie
luk. Jest to rodzaj czynnoci interpolacyjnych, kiedy w uporzdkowanym wstpnie
zbiorze danych staramy si dotrze do
danych brakujcych na podstawie tego,
co byo wczeniej, jak i na podstawie
tego, co byo pniej. U Brunera natomiast
wychodzenie poza dostarczone informacje
moe by take opuszczaniem pola danych i ekstrapolowaniem jakiego dostrzeonego trendu w analizowanych danych.
Metaforycznie moemy powiedzie, e
Brunerowski czowiek mylcy jest przepowiadaczem przyszoci, czowiek Bartletta za moe by tylko historykiem,
ktry uzupenia braki w istniejcych rdach.
Przykadem bardzo wskiego rozumienia mylenia jest definicja zaproponowana
przez Newella i Simona (1972), ktrzy
traktuj mylenie jako proces przeszukiwania przestrzeni problemu. Ta definicja
bya potem rozwijana przez Hayesa (1978).
Dobrze opisuje ona to, co si dzieje w sytuacjach problemowych, ale jak stwierdzilimy przed chwil, istniej rwnie procesy
mylowe, ktre wcale nie musz czy si
z rozwizywaniem problemw. Ten ostatni
rodzaj procesw mylowych pojawia si
w definicji zaproponowanej przez Barrona,
ktry pisze, e mylenie jest tym, co
robimy ...kiedy zastanawiamy si, jak
dziaa, w co wierzy i czego pragn"
(1988, s. 3). Barron spord cytowanych
autorw w najwikszym stopniu interesuje si podmiotowym aspektem mylenia
i kadzie nacisk na to, e mylenie jest procesem, ktry dotyczy spraw wanych dla

334
czowieka i wie si z innymi rodzajami
procesw psychicznych - z motywacj czy
procesami emocjonalnymi.
Najistotniejsz cech mylenia jest to,
e za jego pomoc tworzy si pewien
model rzeczywistoci (Craik, 1943). Model ten tworzony jest, zdaniem Craika,
przy uyciu rnych symboli wewntrznych. Wspczenie uzupenilibymy koncepcj Craika, dodajc, e model taki moe
by rwnie tworzony za porednictwem
pewnych czynnoci sensomotorycznych
(Piaget, 1966, 1981). Piaget wykaza, e
w pocztkowych fazach rozwoju mylenie
polega na dokonywaniu manipulacji na rzeczywistych przedmiotach. W toku rozwoju
manipulacje te ulegaj uwewntrznieniu,
czyli interioryzacji, i to one stanowi procesy mylowe czowieka dorosego. Mae
dziecko, kiedy chce zobaczy, jak zachowuje si atrament, kiedy odwrci si butelk do gry nogami, po prostu wykonuje
t czynno i dowiadcza spoecznych konsekwencji wasnej ciekawoci. Czowiek,
ktrego operacje umysowe ulegy interioryzacji, wykona analogiczny eksperyment w wyobrani. We wczesnych fazach
rozwoju poznawczego model rzeczywistoci ma charakter konkretny. Odnosi si
do konkretnych przedmiotw i sytuacji.
Olbrzymi zalet zinterioryzowanych procesw umysowych jest ich odwracalny
charakter: po wykonaniu jednej operacji
moliwe jest wykonanie operacji przeciwstawnej w stosunku do pierwszej
i przywrcenie stanu pierwotnego. W wypadku operacji fizycznych uzyskanie takiego efektu nie zawsze jest moliwe.
Koncepcje Piagetowskie i postpiagetowskie silnie podkrelaj, e w pniejszych
fazach rozwoju poznawczego model rzeczywistoci staje si coraz bardziej oglny
i abstrakcyjny. Model w nie dotyczy
konkretnych obiektw czy sytuacji, ale

PWCHOWGIA POZNANIA
odnosi si do reprezentacji pojciowych
niezwizanych bezporednio z okrelonym
kontekstem czy obiektem.
Wrmy jednak do koncepcji Craika.
Uwaa on, e podstawowymi fazami procesu mylowego s kolejno: przekad
obiektw lub zjawisk na symbole, wytwarzanie innych symboli za porednictwem rozumowania, wysuwanie hipotez
lub te dokonywanie oblicze, faz kocow za jest przekad nowych, uzyskanych w wyniku mylenia symboli na procesy zewntrzne. Pozwala to zrealizowa
podstawow funkcj mylenia, jak jest
przewidywanie przyszoci. W podobnym
kierunku zmierza Ncka, ktry pisze,
e dziki myleniu symulujemy procesy
i zdarzenia rozgrywajce si w wiecie rzeczywistym, wiat myli nie zawiera jednak realnych zagroe i niebezpieczestw (Ncka, 1997, s. 224-225).
Przewidujc przyszo, czowiek moe
nie tylko lepiej zaspokaja swoje potrzeby i broni si przed niebezpieczestwami, lecz take stwarza warunki do
wasnego rozwoju, przede wszystkim rozwoju poznawczego. To wyranie czy si
z elementami wymienianymi w definicjach Brunera, Newella i Simona oraz
Barrona.
Do idei, e mylenie to manipulowanie
symbolami, nawizuje koncepcja rozwijana
przez nauk o poznaniu (Bobryk, 1992).
Operacje mylowe, wedle tego ujcia, s
operacjami formalnymi. Moemy je opisywa, odwoujc si do ich syntaktyki,
pomijajc natomiast ich aspekty semantyczne (Fodor, 1981). Mylenie to nie
tylko wykonywanie operacji formalnych.
Problem o tej samej strukturze formalnej moe by rozwizany atwo i szybko,
albo te moe by trudny do rozwizania w zalenoci od tego, jakiego rodzaju
treci dotyczy. Dowodz tego zarwno

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

badania nad rozumowaniem dedukcyjnym,

jak i indukcyjnym. W dalszej czci rozdziau poka, e zmiana treci zadania
przy zachowaniu jego struktury formalnej moe prowadzi do zmiany stopnia
jego trudnoci. Poka to na przykadzie
takich zada, jak problem uszkodzonej
szachownicy", czy zada, ktre ludzie czsto rozwizuj przez wgld. Wynika std,
e wany jest take semantyczny aspekt
mylenia.
Proces mylowy czowieka ma niejednorodny charakter. Obok procesw wiadomych, tworzcych gwny nurt aktywnoci mylowej, wystpuj liczne procesy
niewiadome. Procesy wiadome maj
charakter logiczny, sekwencyjny i uporzdkowany, procesy niewiadome za s
mniej uporzdkowane, w duym stopniu
intuicyjnie i wcale nie musz by logiczne.
To, co dzieje si poza wiadomoci, moe
nagle wdziera si do niej, modyfikujc
znacznie jej tre, czy te zmieniajc
szybko dochodzenia do pewnych roz-

335
wiza. Istniej rne koncepcje wsppracy midzy niewiadomoci a wiadomoci. Badania Kowalczyka (1995) dostarczyy potwierdzenia dla hipotezy, e
wiadomo jest mechanizmem selekcji
pomysw. W niewiadomoci pojawiaj
si rne idee; idee te w rnym stopniu
speniaj kryterium poprawnoci rozwizania danego problemu. Te idee, ktre owo
kryterium speniaj najlepiej, pojawiaj si
jako wiadome rozwizanie.
Przedstawiona koncepcja wskazuje, e
obraz mylenia, znany z dotychczasowych
dowiadcze potocznych, jest bardzo odlegy od rzeczywistoci. Procesy mylowe
wydaj si nam logiczne i uporzdkowane,
cho w rzeczywistoci liczne z pord nich
nie s ani logiczne, ani uporzdkowane.
wiadomo ze wzgldu na sw ograniczon pojemno i przepustowo daje
nam dostp tylko do pewnej czci procesw mylowych, ktre mylnie uznajemy za
pen reprezentacj mylenia.

9.2. Rola jzyka w myleniu

Poprzednio stwierdzilimy, e mylenie
odbywa si za pomoc symboli. Mog to
by midzy innymi symbole jzykowe.
Spr dotyczcy zwizku jzyka z myleniem toczy si na dwch paszczyznach.
Paszczyzna pierwsza odnosia si do tego,
czy jzyk i mylenie s od siebie zalene,
czy te nie. Ci, ktrzy zgadzali si co
do tego, e mylenie i jzyk s od siebie zalene, rnie ujmowali ten zwizek.
Pierwsza grupa zakadaa, e jzyk jest warunkiem i podstawowym narzdziem mylenia. Wedle drugiej koncepcji najpierw
ksztatuje si mylenie, potem jzyk;
mylenie zatem moe si odbywa bez

udziau jzyka. Wreszcie, zgodnie z trzeci

koncepcj, mylenie i jzyk pocztkowo
rozwijaj si niezalenie od siebie. Dopiero pniej zaczynaj na siebie nawzajem
oddziaywa, wskutek czego jzyk staje
si narzdziem mylenia, a fakt uycia
jzyka poprzedzany jest procesem mylowym. Poniej przedstawi argumenty
przemawiajce na rzecz poszczeglnych
stanowisk.
Analiz rozpocz od koncepcji, ktra
przyjmowaa wzgldn niezaleno jzyka i mylenia. Koncepq'a ta nie powstaa
wprawdzie w psychologii, lecz w filozofii,
ale wzbudzia silne zainteresowanie, jak

336

PSYCHOLDGIA POZNANIA

i opr psychologw. Koncepcj t jest

teoria modularnoci Fodora (1983). Fodor
twierdzi, e umys skada si z procesw modularnych i niemodularnych. Do
procesw stanowicych odrbne moduy
nale spostrzeganie i jzyk. Moduem jest
proces, ktry spenia dwa warunki:
1) Jest specyficzny dla pewnej dziedziny.
Oznacza to, e proces wykorzystuje
okrelone dane wejciowe i nie jest
wraliwy" na inne dane. Przykadowo,
modu jzykowy odpowiedzialny jest za
podzia zdania na frazy, a sw na ich
skadniki. Modu jzykowy nie moe
wykona analogicznej operacji na obra
zach czy mylach.
2) Poszczeglne procesy s otorbione
informacyjnie". Oznacza to, e na tre
sdw lub przekona w jednej dziedzi
nie nie wpywaj sdy i przekonania
wywodzce si z innej. Fodor wyjania
to za pomoc przykadu dotyczcego
nieskazitelnoci swojego charakteru.
Zamy, e kto zna Fodora przez
pewien czas i mia okazj przekona
si o jego nieskazitelnym charakte
rze. W skad pogldu o nieskazitel-

nym charakterze Fodora moe wchodzi przekonanie, e nigdy nie wsadzi

on palca w oko swojemu rozmwcy.
Gdyby jednak niespodziewanie zbliy
palec do oka rozmwcy, to ten zaczby
na pewno mruga. Jest to odruchowa
reakcja obronna. Reakcja ta pojawia si
niezalenie od siy przekonania na temat krysztaowoci charakteru Fodora
(1983, s. 71).
Procesy modularne s oddzielone od
innych procesw, na przykad od mylenia,
ktre ma charakter niemodularny. Mylenie moe w pewnych warunkach siga
do danych zarejestrowanych w procesach
modularnych, ale w wielu innych moe
przebiega niezalenie.
Teoria Fodora jest teori filozoficzn
i w wielu wypadkach wzbudzaa opr empirycznie zorientowanych psychologw. Jednake niektre badania empiryczne potwierdzaj tez o modularnoci umysu.
Jednym z takich bada jest znany eksperyment Swinneya (1979), dotyczcy efektu
torowania. Eksperyment ten omwiono
w ramce 9.1.

RAMKA 9.1

Eksperyment Swinneya (1979) dotyczy mechanizmw radzenia sobie

z wyraeniami wieloznacznymi. Badacz ten odtwarza badanym wypowiedzi tak skonstruowane, e w niektrych wersjach wystpowao sowo
wieloznaczne, w innych za nie.
W miejsce sowa wieloznacznego
wstawiano jego jednoznaczny synonim. Cala reszta wypowiedzi bya natomiast identyczna. Poniej przedsta-

wiamy jeden z przykadw wypowiedzi wykorzystywanych przez Swinneya.

Rozeszy si plotki, e gmach
rzdowy by od wielu lat nkany problemami. Jednego z pracownikw nie
zdziwio wcale to, e znalaz karaluchy, pajki i pluskwy/insekty* w kcie
swojego pokoju".
Sowo pluskwa" jest wieloznaczne, poniewa moe oznacza owada

MYLIWE I ROZWIZmANIE PROBLEMW

337

RAMKA 9.1 cd.

albo mae urzdzenie podsuchowe.

Podczas odsiuchiwania takich tekstw
przeprowadzano badanie czasu decyzji
leksykalnej. Przez krtki czas eksponowano wzrokowo cig liter i proszono badanych o podjcie decyzji,
czy cig ten stanowi sowo, czy te
nie. Mierzono czas, po ktrym pojawiaa si twierdzca lub przeczca
odpowied badanego. Cigi liter eksponowano albo w miejscu oznaczonym
gwiazdk (czyli bezporednio po sowie wieloznacznym lub po jego synonimie), albo te z pewnym opnieniem (750-1000 msek). Eksponowano
sowa, ktre byy semantycznie spokrewnione z kadym ze znacze sowa
pluskwa": w wypadku przedstawionego tekstu byty to sowa mrwka"
i szpieg". Oprcz tego eksponowano
inne sowa, ktre byy niepowizane
semantycznie ze sowem pluskwa"
oraz losowe cigi liter.
Wyniki pokazay, e czas decyzji
leksykalnej ulega wyranemu skrceniu, kiedy sowa eksponowane wzrokowo byy spokrewnione z jednym
ze znacze stwa wieloznacznego.
Wystpi wic wyrany efekt torowania, co dowodzi, e ludzie mieli
zaktywizowane oba znaczenia sowa
wieloznacznego. Efekt ten wystpi,
pomimo e kontekst wypowiedzi dotyczy rozmaitych robali", jakie nkay

Jakie to ma znaczenie dla koncepcji

Fodora? Wyniki opisanego eksperymentu
wskazuj, e pewne procesy przejawiaj
wyrane otorbienie informacyjne". Po-

uytkownikw gmachu, a nie urzdze

do podsuchiwania. Bardzo interesujce byo to, e kiedy badano czas
decyzji leksykalnej z niewielkim opnieniem w stosunku do pojawienia
si sowa wieloznacznego, efekt torowania wystpowa tylko w wypadku
sowa mrwka", anie wystpowa!
w odniesieniu, do sowa szpieg".
Upyw czasu (nawet niewielki) sprawia zatem, e ludzie okrelaj znaczenie sowa na podstawie kontekstu
wczeniejszej wypowiedzi.
Wynika std, e przy interpretacji
zda dwuznacznych dostpne s pocztkowo wszystkie moliwe ich znaczenia, a dopiero po pewnym czasie
zaczynamy uwzgldnia w ich interpretacji kontekst. Czas ten jest do
krtki - wynosi bowiem 750-1000
msek. Tak wic podczas czytania interpretacja kolejnych sw ma charakter sekwencyjny: pocztkowo brane s
pod uwag wszystkie moliwe znaczenia sw, a dopiero po chwili czowiek
zaczyna uwzgldnia to, co wynika
z tekstu przeczytanego wczeniej.
Gdy czowiek napotyka sowa wieloznaczne, proces interpretacji ulega
pewnemu wydueniu, poniewa czowiek ten dokonuje wyboru jednego
z moliwych znacze na podstawie
interpretacji kontekstu.

cztkowa faza interpretacji znaczenia ma

charakter odruchowy i automatyczny, a dopiero po pewnym czasie uruchamiane s
pewne procesy o charakterze refleksyj-

338
nym, sigajce do kontekstu, czy te do
wiedzy jednostki. W fazie przetwarzania
automatycznego jzyk jest zatem niezaleny od mylenia, a dopiero wtedy, kiedy
informacje dostpne s przez duszy czas
- pojawia si zwizek jzyka z myleniem.
Koncepcja modularnoci i wiadczce
na jej rzecz argumenty empiryczne pokazuj, e przy analizie zwizkw mylenia
i jzyka wana jest nie tylko kolejno wystpowania jednego i drugiego w rozwoju
osobniczym (u dzieci, ktre nie mwi,
wystpuj ju proste procesy mylowe),
ale wany jest rwnie czas dostpny przy
realizacji jakiego zadania. Przy czasach
bardzo krtkich mog pojawia si reakcje
angaujce wycznie jzyk, przy czasach
duszych za czowiek moe uruchamia
take procesy mylowe. Przedstawione
dane wskazuj, e w pewnych sytuacjach
mylenie i jzyk s niezalene od siebie, ale faktycznie niezaleno ta jest
wzgldna.
Pozostae koncepcje uznaway, e jzyk
wie si z myleniem, a rniy si
pogldami na temat tego, co na co wpywa:
czy mylenie wpywa na jzyk, czy te
na odwrt - jzyk wpywa na mylenie,
czy moe zalenoci te maj charakter
obustronny.
Koncepcj postulujc pierwotno jzyka (a waciwie mowy) wzgldem jzyka jest przede wszystkim behawioryzm.
Na przykad Watson (1930) utosamia
mylenie z cichym mwieniem. Mylc,
uywamy mowy subwokalnej". Dzieje si
tak zarwno podczas rozwizywania problemw, jak te w trakcie marzenia na
jawie czy podczas fantazjowania. Kiedy zaburzymy owo ciche mwienie, zakceniu
ulega mylenie. Na przykad, kiedy w trakcie rozwizywania jakiego zadania arytmetycznego sprbujemy recytowa wiersz
z pamici, napotykamy wwczas due

PS/CHOWGIA POZNANIA
trudnoci, ktre wynikaj z niemonoci
posugiwania si symbolami jzykowymi.
Mowa wewntrzna zaangaowana jest przy
recytacji i nie mona jej wykorzysta do
rozwizywania problemw. Moliwe jest
jednak inne wyjanienie tego zjawiska.
Mamy tu przecie do czynienia z zadaniem
podwjnym, ktre wymaga zaangaowania
znacznych zasobw uwagi, wikszych anieli te, ktrymi aktualnie dysponuje jednostka. Mona zatem sdzi, e doczenie
do rozwizywania zadania arytmetycznego
jakiejkolwiek innej czynnoci, w tym i takiej, ktra nie angauje mowy wewntrznej, bdzie zakcao proces rozwizywania. Koncepcja zakadajca, e mylenie to
ciche mwienie jest szczeglnym wypadkiem obwodowej teorii mylenia"; Teoria
ta przyjmuje, g_my_lenie to wykonywanie
rozmaitych czynnoci - moe to by nie
tylko ciche mwienie, lecz take przesuwanie wzrokiem po szachownicy, tak aby
wyobrazi sobie ukad figur, umoliwiajcy
danie mata przeciwnikowi, mog to by
rwnie inne czynnoci.
Kluczowe znaczenie dla upadku obwodowej teorii mylenia, w tym i teorii
utosamiajcej mylenie z cichym mwieniem, mia eksperyment Smitha, Browna,
Tomana i Goodmana (1947). Podczas tego
eksperymentu podano Smithowi kurar
- rodek znoszcy napicie wszystkich
mini poprzecznie prkowanych. Uniemoliwio to posugiwanie si mow wewntrzn, poniewa mowie tej towarzysz drobne ruchy mini artykulacyjnych.
Poniewa zniesione byo rwnie napicie
mini oddechowych, badany musia korzysta ze specjalnej aparatury medycznej,
ktra podtrzymywaa oddychanie. Smith
otrzymywa rne problemy do rozwizania, z ktrymi radzi sobie zupenie
dobrze. Nie mg oczywicie podawa od
razu poprawnych rozwiza, lecz musia

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

zapamitywa je i podawa pniej, kiedy

kurara przestaa dziaa.
Drugie stanowisko przyjmowao, e
najpierw rozwija si mylenie, a dopiero
potem jzyk. Moliwe jest zatem mylenie
bez udziau symboli jzykowych, na przykad mylenie obrazowe. Dowodu istnienia
takich procesw dostarczaj zarwno badania nad maymi dziemi, ktre jeszcze nie
posuguj si jzykiem, jak i synne eksperymenty Khlera (1929/1947) nad szympansami. Zarwno dzieci, jak i szympansy
potrafi rozwizywa rozmaite problemy
(a wic posuguj si procesami mylowymi), mimo e nie opanoway jeszcze
jzyka. W eksperymentach Khlera szympansy rozwizyway zoone problemy sytuacyjne; przykadowo, za pomoc krtszego kija przycigay duszy kij, ktrym
nastpnie przycigay do siebie owoc. Zachowanie zwierzt w tym eksperymencie
byo bardzo charakterystyczne. Nie dochodziy one do prawidowego rozwizania
metod prb i bdw, co jest typowe

339
dla zwierzt niszych, lecz rozwizanie
pojawiao si nagle, po okresie bezczynnoci (zastanawiania si?). Khler takie
zachowanie okreli mianem reakcji aha"
(aha, to jest wanie rozwizanie").
Trzecie stanowisko, najbardziej dojrzale, dotyczce relacji midzy jzykiem
i myleniem zajmuje Wygotski (1971).
Twierdzi on, e pocztkowo jzyk i mylenie rozwijaj si niezalenie od siebie.
W pewnym wieku natomiast jzyk staje
si narzdziem mylenia, ale jednoczenie
samo mylenie moe wpywa na jzyk.
Pomidzy jzykiem i myleniem tworzy
si skomplikowana sie wzajemnych zalenoci, w ktrej bardzo trudno okreli, co
jest warunkiem czego. Takie stanowisko
pozwala zrozumie wyniki wielu rnych
bada. Stwierdzono na przykad, e dzieci,
ktre wychowyway si bez kontaktu z innymi ludmi, zwane niesusznie dziemi
wilczymi", przejawiay wyran dysharmoni w rozwoju jzyka i mylenia. Przykad
takiego badania omwiono w ramce 9.2.

RAMKA 9.2

Genie, trzynastoletnia dziewczynka,

wyrosa w penej izolacji poznawczej
i spoecznej (Curtiss, 1977). Dziewczynka ta zostaa poddana intensywnej
rehabilitacji, lecz w pewnych dziedzinach bya ona mao skuteczna. W zakresie zdolnoci do posugiwania si
jzykiem osignito poziom dziecka
trzyipletniego. Genie posugiwaa
si w swoich wypowiedziach stylem
telegraficznym, a reguy gramatyczne
stosowaa w zmienny sposb, bd te
nie opanowaa ich w ogle. Z kolei
w innych zadaniach, na przykad dotyczcych rozpoznawania twarzy, wyszu-

kiwania brakw na obrazkach lub te

wymagajcych orientacji przestrzennej, Genie osigaa poziom charakterystyczny dla osb dorosych.
Rozwj poznawczy Genie cechowaa wic znaczna nierwnomierno.
Pomimo sabego opanowania jzyka
niektre procesy mylowe osigny
u niej do wysoki poziom. Due
trudnoci w uczeniu si jzyka wynikay z przekroczenia wieku gotowoci.
W wypadku wikszoci funkcji psychicznych wystpuje okres, w ktrym
uczenie si danej funkq'i przebiega
szybko i optymalnie. Uczenie si tej

340

PS/CH0L0GIA POZNANIA

RAMKA 9.2 cd.

funkcji zarwno wczeniej, jak i pniej jest mao skuteczne. Dlatego te

dzieci, ktre nie nauczyy si mwi
do pewnego wieku (a do tego konieczna jest interakcja z dorosymi),
bd napotykay bardzo powane trud-

Na nieco inny typ zwizkw midzy

jzykiem i myleniem wskazuj eksperymenty nad uczeniem si jzyka przez
szympansy. Poniewa budowa aparatu artykulacyjnego szympansw uniemoliwia
im mwienie, obchodzono t trudno,
uczc szympansy jzyka migowego (Gardner, Gardner, 1975), lub te uczc je
znaczenia ideogramw (Premack, 1971;
Savage-Rumbaugh i in., 1980). W tym
ostatnim wypadku zwierzta uczyy si
znacze paskich klockw o rnych
ksztatach i barwach. Zarwno klocki,
jak i gesty oznaczay nazwy rozmaitych
przedmiotw i czynnoci, cechy przedmiotw, a take relacje midzy przedmiotami. Badania wykazay, e zwierzta
potrafi budowa zdania. Zdania takie
maj jednak ubog posta. Oto niektre
przykady: Ja je wicej", Sara (imi
zwierzcia) pi mleko" i tym podobnie. W jednym z bada stwierdzono, e
mode szympansy uczyy si posugiwania symbolami na podstawie obserwacji
zachowania innych, a nie na podstawie
specjalnego treningu (Savage-Rumbaugh
i in., 1986), nie wpyno to jednak znaczco na ich osignicia w zakresie wy^'
korzystania tych symboli jako narzdzia
mylenia.
Jest rzecz dyskusyjn, czy zwierzta
opanowuj jzyk. Opanowywanym prze

noci w wieku pniejszym. Natomiast Genie doskonale rozwizywaa

rne zadania wymagajce manipulacji
czy orientacji wzrokowo-przestrzennej.

nie systemom znakw brakuje podstawowej waciwoci jzyka, to jest zdolnoci

do podwjnej artykulacji (Kurcz, 1976,
2000). Podwjna artykulacja polega na
budowaniu struktur obdarzonych znaczeniem z jednostek, ktre tego znaczenia nie
maj. Mimo to warto zwrci uwag na
niektre waciwoci zwierzcych wypowiedzi". Zwierzta potrafi budowa pytania, zaczynajce si od zaimkw pytajnych Kto?", Co?", Gdzie?", nie potrafi
natomiast zadawa pyta Jak?", Dlaczego?" i Kiedy?". Najprawdopodobniej
nie tworz one poj zwizanych z czasem,
co z kolei niezbdne jest do zrozumienia
przyczynowoci. Wystpuje u nich tendencja do nadmiernej generalizacji, ktra
jest typowa dla maych dzieci. Na przykad jedno z badanych zwierzt pojcie
rana" stosowao do zadrapania, ale potem
rwnie w odniesieniu do tatuau oraz
do ppka. W wypowiedziach" pojawiao
/si przemieszczenie, to jest dotyczyy one
spraw odlegych w czasie i przestrzeni.
Wreszcie najbardziej interesujcym wynikiem byo to, e niektre szympansy
zaczy tworzy pojcia oglne (pokarm",
narzdzia") na podstawie treningu z konkretnymi rodzajami pokarmu czy konkretnymi narzdziami. Pniej potrafiy zastosowa te pojcia do cakowicie nowych
przedmiotw, z ktrymi nigdy uprzed-

341

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

nio si nie zetkny. Jednake zjawisko

takie wystpio tylko u dwch spord
trzech badanych szympansw, co wskazuje, e jest to dla nich zadanie do
trudne.
Badania nad szympansami dowodz, e
opanowanie pewnej formy jzyka polepsza ich funkcjonowanie poznawcze. Jednake wzrost sprawnoci funkcjonowania
poznawczego nie jest zbyt duy. Wynika to
prawdopodobnie std, e jzyk dla badanych zwierzt pelnil gwnie funkq komunikacyjn. Potrafiy one za jego pomoc
informowa opiekunw o swoich potrzebach, preferencjach, czy nawet postawach
(jedno ze zwierzt okamywao" nielubianego trenera, a trenerowi lubianemu
udzielao prawdziwych informacji). Natomiast w mniejszym stopniu jzyk peni
funkcj reprezentacyjn, to jest stawa si
narzdziem mylenia. Wynikao to std, e
ani jzyk", ani mylenie szympansw nie

osigny takiego poziomu rozwoju, aby

nawzajem si warunkowa.
Przedstawione przykady wskazuj jednak, jak uycie pewnych symboli -jzykowych lub innych - zwiksza kompetencje
poznawcze, pozwala przewidywa przysze
stany rzeczy, unika potencjalnych niebezpieczestw, pozwala wreszcie stwarza
reprezentacje takich stanw rzeczy, ktre
nie s moliwe w wiecie fizycznym. Poprzez wykorzystanie symboli mona take
opracowa reguy operowania reprezentacjami i symbolami. To wszystko sprawia,
e dziki myleniu czowiek potrafi radykalnie zmienia swoje warunki ycia.
Istotnym elementem mylenia jest jzyk,
ale nie jest on elementem koniecznym. Jak
dowcipnie zauwaa Gillian Cohen: Mylenie i jzyk daj si oddzieli u czowieka
dorosego, poniewa myl moe mie charakter niewerbalny, a jzyk bezmylny"
(Cohen, 1983, s. 149).

9.3. Podstawowe rodzaje mylenia

Przedstawiona na rycinie klasyfikacja zostaa zaproponowana przez Nck (1997)
i bardzo dobrze porzdkuje ona nasz
dotychczasow wiedz na temat mylenia.

Podstawowa rnica midzy myleniem autystycznym i realistycznym dotyczy zwizku mylenia z rzeczywistoci,
a tym samym akceptowania rnego ro-

RYCINA 9.1 Podstawowe rodzaje mylenia wyrnione przez Nck (1997).

342
dzaju ogranicze, takich jak ograniczenia
zwizane z reguami logiki, normami spoecznymi czy obyczajowymi lub estetycznymi. Mylenie realistyczne wystpuje
gwnie w sytuacjach rozwizywania problemw, natomiast mylenie autystyczne
ma posta swobodnego przepywu rnych symboli, wyobrae, spostrzee czy
pomysw przez wiadomo. Mylenie
realistyczne moe prowadzi do wynikw
nowych dla podmiotu (mylenie produktywne)', albo te do wynikw stanowicych
odtworzenie ju znanych informacji (mylenie reproduktywne). Ncka postuluje
rwnie istnienie nowej klasy procesw
mylowych, ktra nie wystpuje w innych
koncepcjach. Zwraca on uwag na to, e
czowiek ocenia nie tylko wyniki swojej
aktywnoci mylowej, ale take stworzone
reprezentacje sytuacji problemowej, jak
te poszczeglne efekty, do ktrych doprowadzio rozwizywanie problemw. Ocenie
podlegaj rwnie intencje pojawiajce si
przed podjciem rozmaitych problemw.
Jest to mylenie krytyczne.
Przedstawimy teraz dokadniej poszczeglne rodzaje mylenia, poczynajc
od mylenia autystycznego, a koczc
na myleniu realistycznym w sytuacjach,
ktre zawieraj bardzo wiele ogranicze.
9.3.1. Mylenie
nieukierunkowane (autystyczne)

Mylenie autystyczne jest niezalene od

rozmaitych czynnikw sytuacyjnych. Proces mylowy nie jest nastawiony na osignicie jakiego konkretnego celu, ale
kieruje si wasnymi, czsto zmiennymi
i nieprzewidywalnymi reguami. Przykadem takiej formy mylenia moe by fantazjowanie czy mylenie o niebieskich migdaach. W sytuacjach tych czowiek moe
nawet ustala sobie pewien cel (co bym

PWCHOtDGIA POZNANIA

zrobi, gdybym mia samochd, gdybym

byt sawny i tak dalej), ale celu tego
nie traktuje jako moliwego do osignicia. Nie traktuje te powanie rozmaitych
ogranicze, stojcych na jego drodze, na
przykad nie bierze pod uwag tego, e
nie wykonuje dziaalnoci publicznej, ktra
mogaby mu przynie saw. Aktywno
mylowa w takich sytuacjach nie jest jednak tylko i wycznie sztuk dla sztuki.
Peni ona cztery nastpujce funkcje:
a) Funkcj motywacyjn. Dziki niej czo
wiek zdaje sobie spraw z tego, jakie
cele s dla niego wane, a jakie mniej
wane. Inaczej mwic, potrafi te cele
uporzdkowa hierarchicznie.
b) Funkcj kompensacyjn - mylenie au
tystyczne w pewnych wypadkach po
zwala czowiekowi oderwa si - cho
by na chwil - od doskwierajcej mu
rzeczywistoci;
c) Funkcj treningow". Aktywno ta
pozwala na wiczenie wasnych pro
cesw poznawczych. wiczeniu temu
moe podlega zarwno wytwarzanie
nowych idei, nowych modeli rzeczy
wistoci, jak te operacja abstraho
wania. Dziki temu czowiek zyskuje
dostp do alternatywnych reprezen
tacji wiata. Moe on potem spraw
dza, jakie bd konsekwencje usuwa
nia rnych ogranicze i w wypadku
jakich ogranicze konsekwencje te s
najpowaniejsze. Ta funkcja wykorzy
stywana jest w treningu twrczoci
(Ncka, 1992).
d) Uzyskiwanie samowiedzy. Poprzez ana
liz wasnych marze czowiek moe
dowiedzie si, jakie rzeczy s dla
niego najwaniejsze oraz co stanowi
najpowaniejsz przeszkod w realizaqi jego pragnie. Ten element zosta

343

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

wykorzystany w jednej z technik terapeutycznych, zwanej Terapi Ustalonych Rl (Fixed Role Therapy), opracowanej przez Kelly'ego (Kelly, 1970).
Terapeuta, po wstpnym zdiagnozowaniu problemw pacjenta, proponuje
mu, by zacz zachowywa si tak, jak
gdyby mia pewn cech. Dobr tej
cechy uwarunkowany jest stanem pacjenta; na przykad pacjentom, ktrych
gwnym problemem jest niemiao,
mwi si, by zachowywali si jak osoby
odwane. Pozwala to pacjentowi wyprbowa nowe zachowania, a jednoczenie przekona si, jak na takie
zachowania reaguj inni.
Mylenie autystyczne odgrywa du
rol w adaptacji psychicznej. Zarwno jego
dominacja, jak i zuboenie s szkodliwe
dla adaptacji psychicznej. Skrajny autyzm
i izolowanie si od rzeczywistoci wystpuje w niektrych chorobach psychicznych, na przykad w schizofrenii. Z drugiej
strony zuboenie mylenia autystycznego,
przejawiajce si w braku lub ubstwie
marze na jawie, jest jednym z elementw skadowych aleksytymii (Maruszewski, cigaa, 1998). Ten syndrom osobowoci jest bardzo czsto spotykany wrd
osb cierpicych na rnorodne choroby
psychosomatyczne, takie jak zawa czy
choroba wrzodowa odka i dwunastnicy.
Mylenie autystyczne moe odgrywa
wan rol w procesie twrczym. Obserwacje poczynione przez wybitnych twrcw wskazuj, i niektre odkrycia czy
idee pojawiy si podczas marze sennych czy te w stanie porednim midzy snem a jaw. Powszechnie znany
jest przywoywany ju wczeniej przykad synnego chemika Kekulego, ktry
pracowa nad struktur zwizkw organicznych. Nie potrafi on skonstruowa

wzoru strukturalnego jednego z najprostszych zwizkw organicznych, a mianowicie benzenu. W czasie snu zobaczy
kiedy wa prbujcego pokn wasny
ogon. To nasuno mu pomys, e zwizek moe mie budow piercienia stworzonego przez atomy wgla, a pozostae
pierwiastki s przyczane do atomw
wgla. Zauwamy, e obraz, jaki pojawi
si w marzeniach sennych, mia znaczenie metaforyczne. Dopiero przeniesienie
obrazu wa do zupenie innej dziedziny
- ukadu wiza w zwizku chemicznym
- pozwolio na odkrycie czego zupenie
nowego.
Rwnie Shepard (1978) przedstawi
dane wiadczce o tym, e spontaniczna
aktywno wyobraeniowa uatwia i poprzedza pojawienie si nowych idei. Jednake wyobraenia, o ktrych pisze Shepard, nie miay adnego zwizku treciowego z nowymi ideami. Byy one bardzo
abstrakcyjne i miay z reguy charakter
geometryczny. Tworzyy raczej pole, na
ktrym mogy si pojawi nowe rozwizania, ni byy pierwocinami takich rozwiza.
9.3.2. Mylenie
ukierunkowane
Mylenie ukierunkowane wystpuje w sytuacjach problemowych, to jest w takich,
kiedy przed jednostk stoi pewien cel,
na ktrego osigniciu jej zaley i ktry
wymaga wykonania pewnych operacji na
reprezentacjach symbolicznych. W pewnych wypadkach te operacje prowadz do
rzeczywistych zachowa - na przykad,
kiedy zlokalizujemy uszkodzenie w lampie,
moemy wymieni uszkodzony element
lub go naprawi - w innych cel osigany jest na poziomie symbolicznym, na

344
przykad, kiedy kto rozwie problem
matematyczny.
Ncka (1997) uwaa, e mylenie w sytuacjach problemowych moe mie charakter produktywny lub reproduktywny.
W wypadku mylenia produktywnego czowiek tworzy informacje, ktre s dla niego
nowe. Mog to by oczywicie informacje,
ktre obiektywnie nie s nowe, ale wane
jest to, e s one nowe dla podmiotu.
Dziecko, ktre opanowuje nieznany mu
wczeniej sposb rozwizywania problemu
arytmetycznego, tworzy informacje, ktre
s podstaw do powstania nowych umiejtnoci, ale informacje te wcale nie s
obiektywnie nowe - znane byy wczeniej matematykom, czy choby autorowi
podrcznika, w ktrym znajduje si dane
zadanie. Mylenie moe mie take charakter reproduktywny, wtedy na przykad,
kiedy czowiek przygotowuje plan wykonania pewnej znanej mu czynnoci, a potem musi dostosowywa go do zmienionych warunkw. Kiedy kto planuje posprztanie mieszkania i zacielenie kanapy,
musi w wypadku niespodziewanej wizyty hydraulika zmodyfikowa swoje plany.
Ta modyfikacja moe obejmowa zmian
kolejnoci albo zmian szybkoci poszczeglnych czynnoci. Moe te by zwizana z przeniesieniem pewnych czynnoci w bliej nieokrelon przyszo, albo
te z podjciem krokw, ktre zapobiegn niewykonaniu zaplanowanych czynnoci - niektrzy ludzie zapisuj sobie
na kartkach to wszystko, co zamierzaj
wykona w danym dniu.
Mylenie ukierunkowane moe zachodzi w dwojakiego rodzaju sytuacjach:
w sytuacjach sabo okrelonych oraz w sytuacjach dobrze okrelonych. Nasz analiz rozpoczniemy od analizy mylenia
wystpujcego w sytuacji rozwizywania
problemw sabo albo le okrelonych.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

9.3.2.1.
Mylenie ukierunkowane w
sytuacjach le okrelonych

Problemy le okrelone stanowi znaczn

cz naszego ycia. Sytuacj problemow
cechuje maksymalna niejasno. Niejasno ta dotyczy zarwno samych sposobw rozwizywania problemw, jak i nakadanych na nie ogranicze. Znany jest
jedynie stan pocztkowy, cho nie wiadomo, czy jego reprezentacja jest adekwatna, czy te nie.
Niekiedy ludzie rozwizuj" problemy
le okrelone w sposb niesamodzielny,
a podejmowane przez nich prby odwouj
si do dowiadcze innych, do precedensw czy wreszcie do jawnego szukania pomocy i rady u innych. Tygodniki zawieraj
dziay porad, w ktrych osoby o duym
dowiadczeniu odpowiadaj na pytania innych - najczciej s to pytania odnoszce
si do szeroko pojmowanych stosunkw
midzyludzkich czy problemw wychowawczych. Pytania te dotycz problemw
le okrelonych. Oto typowe przykady:
Co zrobi, abym by lubiany w klasie?",
Jak uchroni pitnastoletni dziewczyn
od zych wpyww?", Jak skoni ma,
eby by! bardziej czuy w yciu codziennym?" i tak dalej. Skuteczno recept
oferowanych przez osoby dowiadczone"
jest zazwyczaj bardzo niska. Porady udzielane przez te osoby s bardzo oglne,
lub nawet oglnikowe. Ta oglnikowo
bierze si std, e osoba doradzajca nie
zna szczegw sytuacji i musi ograniczy
si do podania zalece, ktre mog by
wprowadzane w ycie w bardzo rny sposb. Co wicej, taka osoba nigdy nie moe
by pewna, czy postawione jej pytanie
jest adekwatn reprezentacj problemu.
Przecie problem Co zrobi, abym by
lubiany w klasie?" moe naprawd by

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

problemem zupenie innym, ktry mona

sformuowa nastpujco: Jestem osob
niemia i egocentryczn. Wydaje mi si,
e wszyscy na mnie patrz, wic staram
si nikomu nie rzuca w oczy, na przykad
unikam rozmw z innymi. Co zrobi, eby
inni zaczli mnie zauwaa?". Oczywicie
odpowied na drugie pytanie bdzie inna
anieli odpowied na pytanie pierwsze.
Problemami le okrelonymi mog by
rwnie problemy pozaosobiste, takie jak
problem organizacji komunikacji w wielkim miecie czy problem napisania dobrego poradnika dla osb poszukujcych
pracy. Nie wiadomo, jakie zbiory faktw
stanowi cele czy stany kocowe, jakie
ruchy trzeba wykona, by owe stany osign, czy istniej jakie ograniczenia i tak
dalej. Nie istnieje rwnie obiektywny
wskanik sukcesu w rozwizywaniu problemu.
Zdaniem Reitmana (1965) podstawowym sposobem rozwizywania problemw
le okrelonych jest stopniowe redukowanie ich otwartoci. Chodzi o to, by
problemy le okrelone staway si coraz
lepiej okrelone. Problem dotyczcy organizacji komunikacji moemy dookreli,
stwierdzajc, e chodzi o maksymalne uatwienie dotarcia do pracy i do centrum
miasta. Moemy problem ten domkn"
inaczej i stwierdzi, e chodzi o zmniejszenie toku w centrum miasta. Lista moliwych domkni" jest jednak znacznie
wiksza.
Co decyduje o tym, ktry sposb dookrelania problemu otwartego bdzie wykorzystany? Reitman na to pytanie nie
daje bezporedniej odpowiedzi. Moemy
rozwin jego koncepcj i stwierdzi, e
najpierw musimy ustali kryteria oceny
poprawnoci rozwiza albo - ujmujc to
szerzej - musimy ustali, na osigniciu
czego nam zaley. Dysponujc ju ta-

345
kim kryterium, moemy wybiera pewien
konkretny kierunek poszukiwania poprawnych rozwiza.
W problemach otwartych kady kierunek poszukiwania rozwiza maksymalizuje inne wartoci. Pierwotna decyzja
zaley wic od okrelenia, ktre wartoci
s dla nas najwaniejsze. Chodzi tu o okrelenie potrzeb, jakie ma zaspokaja dane
rozwizanie. W przykadzie z komunikacj
mona uzna, e podstawow wartoci
jest czas - wtedy preferowane bd rozwizania zmierzajce w kierunku zwikszenia szybkoci dojazdu. Inny kierunek
poszukiwania rozwiza wystpi wtedy,
kiedy podstawow wartoci bdzie czysto rodowiska.
Okrelanie kryteriw oceny poprawnoci rozwiza wymaga bd dobrego zdiagnozowania potrzeb wasnych (jeli jest to
nasz osobisty problem), bd te potrzeb
spoecznych (jeli rozwizanie ma suy
pewnej grupie spoecznej). Wynika std,
e rozwizywanie problemw le okrelonych nie jest czynnoci czysto intelektualn, lecz zawiera take element motywacyjny. Procedura diagnozowania to jeszcze
jeden z przykadw mylenia krytycznego
wyrnionego przez Nck (1997).
Przykadem procedury domykania problemu sabo okrelonego moe by zachowanie badanych w synnym eksperymencie Dunckera (1945). Eksperyment ten
przedstawiono w ramce 9.3.
Warto zauway, e drzewo rozwiza problemu, ktry by niezbyt dobrze
okrelony, jest bardzo bogate. Nietrudno
sobie wyobrazi, jak bogate byoby drzewo
w wypadku problemu le okrelonego.
Przy rozwizywaniu niemal kadego problemu winnimy doczy jeszcze jedno
pitro, poprzedzajce faz rozwiza oglnych, a mianowicie pitro okrelania wartoci, jakie powinny zosta zrealizowane

346

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 9.3
Duncker (1945), ktry w analizie
rozwizywania problemw wykorzystywa technik gonego mylenia,
wykry analogiczne denie do domykania problemu" u swoich badanych.
Jego badani otrzymywali nastpujcy
problem do rozwizania: Zamy,
e pewien czowiek cierpi na nieoperacyjny guz odka. Dysponujemy
rdem promieniowania, ktre przy
odpowiedniej intensywnoci niszczy
tkank organiczn. W jaki sposb
mona zniszczy guz za pomoc tego
promieniowania, unikajc jednocze-

nie zniszczenia zdrowej tkanki, ktra

go otacza?". Drzewo rozwiza przedstawiono na rycinie 9.2.
W zachowaniu badanych w czasie
rozwizywania tego problemu wystpiy trzy fazy:
a) faza formuowania rozwiza ogl
nych (na przykad Zmniejszy
wraliwo zdrowej tkanki na pro
mieniowanie"),
b) faza formuowania rozwiza funk
cjonalnych (na przykad Przemie
ci guz w kierunku powierzchni
ciaa"),

wyleczy guz za pomoc promieni,

nie niszczc zdrowej tkanki

unika Kontaktu promieni

ze zdrow tkank

zmniejszy wraliwo
zdrowej tkanki na
promieniowanie

zmniejszy intensywno
promieniowania podczas
przechodzenia przez
zdrow tkank

wstrzykn rodek uodporni za pomoc sabego

obniajcy wraliwo promieniowania

wykorzysta
drog do
odka

umieci

oson

odroczy zastosowanie
penej intensywnoci
przed osigniciem guza
poda substancj chronic przed skutkami guza

usun zdrow
tkank z drogi

skoncentrowa
promieniowanie na
guzie i obniy
jego intensywno
w ssiedztwie guza

przeyk
wprowadzi sond
ze rdem
promieniowania
do odka

zastosowa

soczewk

RYCINA 9.2 Drzewo rozwiza problemu Dunckera

W grnej czci drzewa wystpuj rozwizania oglne, a potem badani przechodzili do formuowania
rozwiza specyficznych (rdo: Reynolds, Flagg, 1983, s. 234).

MYLENIE I ROZWIEWANIE PROBLEMW

347

RAMKA 9.3 cd.

c) faza rozwiza specyficznych (na

przykad Zastosowa soczewk
do skoncentrowania promieni na
guzie").
Wyrane jest wic denie do domykania" problemu. Warto podkreli,
e niektre rozwizania oglne nie
doprowadziy do pojawienia si rozwiza specyficznych. Kierunek pracy

przez poszczeglne rozwizania. Wydawaoby si, e leczenie zawsze zmierza

do poprawy zdrowia pacjenta. Jednake
w wypadku chorb nieuleczalnych, w fazie
terminalnej cel realizowany przez lekarzy
jest inny: nie dy si do usunicia choroby, bo to przy aktualnym stanie wiedzy jest niemoliwe, ale do umierzenia
cierpie pacjenta. W trakcie rozwizywania problemu wystpuje zatem taki moment, kiedy trzeba oceni cele i dokona
wyboru jednego z nich. Pojawia si tu
raz jeszcze mylenie krytyczne (Ncka,
1997). Konieczno dokonania oceny po-

wszystkich badanych byt identyczny

- zawsze wychodzili oni od pewnych idei oglnych czy funkcjonalnych, zanim przystpili do formuowania rozwiza specyficznych. Nie
stwierdzono natomiast przeciwnego
kierunku postpowania, to jest przechodzenia od rozwiza specyficznych
do rozwiza funkcjonalnych lub oglnych.

szczeglnych celw oraz szans ich realizacji wydua z pewnoci czas rozwizywania, poniewa proces przeksztacania problemu le okrelonego w dobrze okrelony obejmuje wiksz liczb
faz.
Problem usunicia guza odka, sformuowany przez Dunckera, sta si jednym
z problemw klasycznych i by rdem
inspiracji dla wielu badaczy. Identyczn
struktur logiczn, ale inn tre ma zadanie opracowane przez Gicka i Holyoaka
(1980). Zadanie to przedstawiono w ramce
9.4.

RAMKA 9.4

Badacze ci skonstruowali odmian

zadania nowotworowego" Dunckera
(Gick, Holyoak, 1983; Catrambone,
Holyoak, 1989). Zadanie to polega na
opracowaniu strategii zdobycia zamku
zajmowanego przez dyktatora sprawujcego wadz w maym kraju.
Do zamku prowadzi wiele drg. Siy
zbrojne kierowane przez ludzi chc-

cych obali dyktatur skoncentrowane

zostay na pocztku jednej z drg.
Wszystkie drogi do zamku zostay zaminowane przez armi dyktatora. Dowdca wojsk zmierzajcych do obalenia dyktatury dysponuje wystarczajc
sii, by zdoby zamek. Moliwe bdzie
to jednak tylko wtedy, kiedy zaatakuje
wszystkimi siami. Tymczasem prze-

348

PSYCHOLOGIA POZNANIA

RAMKA 9.4 cd.

marsz licznych wojsk drogami prowadzcymi do zamku spowoduje detonacj min. Jak zatem zdoby zamek, nie
tracc ludzi na minach znajdujcych
si na drogach? Problem ten okaza
si znacznie atwiejszy od problemu
Dunckera. Badani szybko wpadali na
pomys, by podzieli siy atakujce
zamek na mae oddziay. Oddziay te
po przebyciu zaminowanych drg mogyby skoncentrowa si bezporednio
pod murami twierdzy, a nastpnie zaatakowa i zdoby zamek.
Gick i Holyoak (1983) interesowali si tym, czy rozwizanie tego
zadania moe uatwi rozwizywanie
problemu nowotworowego", mwic
inaczej - czy istnieje transfer wprawy
w rozwizaniu tego problemu w jednej dziedzinie na rozwizanie analogicznego problemu w dziedzinie odmiennej. Starali si take sprawdzi,
w jakich warunkach ten wpyw jest
silny.
Po pierwsze, sprawdzali, jak rol
odgrywa spontaniczne spostrzeganie
analogii midzy tymi dwoma problemami, albo te spostrzeganie wynikajce ze wskazwki udzielonej
badanym. Problem Dunckera rozwizywany by przez wiksz liczb badanych, kiedy oni sami dostrzegli analogi z opowieci o generale. Jeszcze
lepsze efekty dawaa bezporednia instrukcja: Zobacz, czy istnieje analo-

Przedstawione eksperymenty ilustruj

rol analogii jako metody rozwizywania
problemw. Dokadniej o analogii oraz

gia midzy tymi problemami". Wyniki

tych porwna zawiera rycina 9.3.

Brak

Analogia Bezporednia
spostrzegana sugestia
samorzutnie

RYCINA 9.3 Zwizek midzy rodzajem reprezentacji sytuacji problemowej

Wrzd odka" a procentem
poprawnych rozwiza
W sytuacji standardowej problem rozwizao
poprawnie mniej ni 10% badanych. Gdy badani
dostrzegali analogi midzy problemem Zdobycie
twierdzy" i Wrzd odka", procent poprawnych
rozwiza wzrasta do 30, natomiast najlepsze
wyniki uzyskaa grupa, ktr proszono, aby sprawdzia, czy istnieje analogia midzy tymi dwoma
problemami (rdo: wykres skonstruowano na
podstawie danych zamieszczonych w pracy Gicka
tHolyoaka, 1983).

Po drugie, sprawdzano, jak rol

odgrywa odstp czasowy midzy rozwizywaniem problemu twierdzy"
a rozwizywaniem problemu nowotworowego". Brak przerwy oraz duga
przerwa midzy rozwizywaniem obu
problemw stwarza niewielkie uatwienie. Najwikszy transfer uzyskano
przy krtkiej przerwie.

o innych sposobach rozwizywania problemw napisz w dalszej czci tego

rozdziau.

MYHNIE I ROZWIEWANIE PROBLfMW

349

9.3.2.2.
Mylenie ukierunkowane w
sytuacjach dobrze okrelonych

1. Wykrycie problemu. Zidentyfikowanie

problemu w naszym otoczeniu spra
wia nam zawsze due trudnoci, po
niewa skonni jestemy spostrzega
otoczenie jako dobrze zorganizowan
struktur, ktra nie zawiera proble
mw. Niechtnie dostrzegamy to, e
nie mamy wystarczajcych kwalifika
cji, aby podj atrakcyjn prac, albo
to, e nie wkadamy wystarczajcego
wysiku w swj rozwj osobisty. Nie
dostrzegamy tego, e zblia si termin
oddania pewnej pracy, a my zajmu
jemy si czym zupenie innym. Przez
dugi czas w Polsce nie dostrzegano
zbdnoci niektrych rodzajw pracy.
Przykadowo, w tramwajach i auto
busach pracowali konduktorzy, ktrzy
sprzedawali bilety bd dziurkowali bi
lety miesiczne. Oprcz tego byli jesz
cze kontrolerzy, ktrzy sprawdzali, czy
wszyscy maj bilety. Rozwizanie takie
- absurdalne ekonomicznie - opierao
si na zaoeniu, e ludzie nie bd sa
modzielnie kupowali i kasowali biletw,
e przy braku konduktorw wszyscy
bd jedzili na gap.
2. Okrelenie problemu i stworzenie jego
reprezentacji. Reprezentacja ta budo
wana jest zarwno na podstawie infor
macji zawartych w sytuacji, jak i in
formacji posiadanych wczeniej przez
jednostk. Ten sam zbir danych ze
wntrznych" dostarcza rnej iloci in
formacji w zalenoci od tego, z jak
bogatym systemem wiedzy zostanie
skonfrontowany. Badania nad szachi
stami wykazay, e zapamitywali oni
rozkad figur na szachownicy lepiej
anieli osoby, ktre nie gray w sza
chy. Jednake wynik taki uzyskiwano
tylko wtedy, kiedy rozkad figur mia
charakter sensowny. Gdy natomiast fi-

Sytuacje dobrze okrelone to takie, w ktrych wystpuje jeden cel, albo te wiele
celw. Gdy mamy do czynienia z jednym celem, pojawia si mylenie konwergencyjne, czyli mylenie zbiene. Do
tego celu mona dochodzi rnymi drogami albo tylko jedn drog. Bardzo
czsto autorzy rozmaitych testw tak
formuuj problemy, e maj one tylko
jedno poprawne rozwizanie. Gdy mylenie ukierunkowane jest na wiele celw,
to w fazie wstpnej nastpuje ich selekcja - wybierane s takie cele, ktrych
osignicie pozwala na maksymalizowanie
rozmaitych korzyci albo unikanie niebezpieczestw. Kobieta maltretowana fizycznie lub psychicznie przez ma moe
zastanawia si nad tym, jak przerwa
t tragiczn sytuacj - moe myle
0 rozwodzie, o wymierzeniu samodziel
nie sprawiedliwoci, o opuszczeniu ma,
czy te o podjciu znanego z jej wcze
niejszych dowiadcze oczekiwania na
to, a m si opamita. Opisana sy
tuacja jest sytuacj wymagajc myle
nia dywergencyjnego, dobrze znan oso
bom, ktre pomagaj ofiarom przemocy.
1 cho terapeuci potrafi wiele powie
dzie na temat sposobw rozwizywania
takiego i innych problemw przez ofiary
przemocy (Herman, 1999), to w psy
chologii poznawczej znacznie chtniej ba
dano to, jak ludzie rozwizuj rozmaite
amigwki, majce do luny zwizek
z ich rzeczywistymi problemami ycio
wymi.
Proces rozwizywania problemw ma
charakter cykliczny i badacze wyrnili
w nim nastpujce fazy (Hays, 1986;
Sternberg, 1996):

350

PS/CH0U3GIA POZNANIA

gury byy ustawione w sposb losowy,

wtedy szachici oraz inni badani zapamitywali tyle samo informacji (Chase,
Simon, 1973). W pierwszej sytuacji
szachici zapamitywali nie pooenie
kadej figury z osobna, lecz pooenie
danej figury wzgldem innych figur.
Inaczej mwic, zapamitywali oni informacje za pomoc bardziej pojemnych
struktur poznawczych. Natomiast badani niegrajcy w szachy nie dysponowali wiedz na temat specyficznych
ukadw figur i musieli je zapamita
w postaci atomistycznej" (to jest pooenie kadej figury z osobna). Wyniki
te dowodz, e ten sam zbir danych
moe doprowadzi do uksztatowania
si rnych stanw pocztkowych, poniewa dane te interpretowane s za
pomoc posiadanych przez jednostk
struktur wiedzy. Innym przykadem
tworzenia rnych reprezentacji sytuacji problemowej jest przypadek profesora Aitkina, wybitnego rachmistrza
(Hunter, 1972). Aitkin potrafi bardzo
szybko oblicza w pamici pierwiastki
kwadratowe. Jak wiemy, normalny algorytm obliczania pierwiastkw kwadratowych jest do skomplikowany
i niewiele osb potrafi oblicza pierwiastki bez uycia kalkulatora. Ait-

kin umia wykorzysta swoj doskona

znajomo liczb i umiejtno operowania nimi. Przykadowo, kiedy poproszono go o podanie pierwiastka z liczby
391, niemal bez zastanowienia odpowiada, e wynosi on 19,77, a po kilkunastu sekundach ucila swoj odpowied, podajc wynik 19,77371933.
W cytowanym przykadzie stwierdza,
i 391 jest iloczynem dwch liczb
pierwszych 23 i 17. Nastpnie oblicza pierwiastki z czynnikw tego
iloczynu (albo te po prostu przywoywa je z pamici). To znakomicie
uatwiao cay proces. Zauwamy jednak, e by on ekspertem i dostrzega
pewne struktury tam, gdzie zwyky
czowiek nie jest w stanie ich zauway. Nie wszystkie reprezentacje problemu musz by reprezentacjami adekwatnymi. Na ich adekwatno mog
wpywa rne czynniki podmiotowe
i pozapodmiotowe. Czasami niewielka
zmiana w sformuowaniu problemu
- przy zachowaniu jego podstawowej
struktury - moe spowodowa, e bdzie on bardzo trudny, bd te stanie
si dziecinnie atwy. Odwoajmy si do
problemu uszkodzonej szachownicy"
(Reynolds, Flagg, 1983), ktry przedstawiono w ramce 9.5.

RAMKA 9.5
Wyobramy sobie klasyczn, 64-polow szachownic. Szachownica ta zostaa pokryta 32 kostkami domina
- kada z tych kostek pokrywa jedno
pole biae i jedno pole czarne. Z szachownicy usunito dwa pola czarne

lece w przeciwlegych rogach (por.

ryc. 9.4).
Czy w takim wypadku 31 kostek
pokryje 62 pozostae pola szachownicy? Poprawna odpowied brzmi:
Nie". Badani jednak prbowali zna-

351

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

RAMKA 9.5 cd.

le rozwizanie, szukajc rnych
ustawie. Inne sformuowanie tego
problemu, przy zachowaniu jego struktury, nie sprawiao badanym wikszych kopotw (zmodyfikowany
przykad podajemy za Reynoldsem
i Flaggiem, 1983). W pewnej wiosce
pooonej wysoko w grach yo 32
kawalerw i 32 panny. Dziki wytrwaym zabiegom swatw udao si
skojarzy 32 maestwa. Wyznaczono
nawet termin lubw. Jednake nadeszy straszliwe mrozy i 2 kawalerw
zamarzo na mier. Czy swaci potrafi skojarzy 31 nowych maestw

wrd 62 osb, ktre zostay przy

yciu? Ta wersja okazaa si znacznie atwiejsza, poniewa dla badanych
rzecz bardziej oczywist byo to, e
kade maestwo obejmuje 1 pann
i 1 kawalera, ni to, e w parach pl
szachownicy (kostki domina) musi by
zawsze pokryte 1 pole biae i 1 pole
czarne. Zatem wbrew opinii Fodora
(1981), wspominanej wczeniej, e
mylenie ma charakter operacji czysto
syntaktycznych, tu napotykamy dane
wskazujce, e tre informacji modyfikuje rodzaj rozwiza problemu oraz
ich poprawno.

RYCINA 9.4 Problem uszkodzonej szachownicy

Szachownic znajdujc si po lewej stronie mona pokry 32 kostkami domina (kada kostka pokryje dwa pola).
Czy mona szachownic znajdujc si po prawej stronie pokry za pomoc 31 kostek?

Podsumowujc, zmiana sposobu sformuowania problemu umoliwia zwrcenie uwagi na te elementy, ktre miay
kluczowe znaczenie dla znalezienia prawidowego rozwizania. Przytoczony

przykad ilustrowa znaczenie sytuacyjnych determinant adekwatnoci reprezentacji sytuacji problemowej. Waciwoci czowieka mog rwnie wpywa na to, czy stworzona przez niego

352
reprezentacja bdzie adekwatna, czy
te nie. Ludzie o nastawieniu lkowym,
ludzie przejawiajcy tendencj do nadmiernej koncentracji na szczegach
czy wreszcie ludzie podejrzliwi albo
dogmatyczni mog mie due kopoty
w stworzeniu adekwatnej reprezentaqi
sytuacji problemowej. Niech za przykad posuy jedna z osb badanych metod klipcw" przez Lewickiego (opis
metody znajdzie Czytelnik w paragrafie
8.2). Osoba ta udzielaa bardzo niekonsekwentnych odpowiedzi, kiedy pokazywano jej karty bdce egzemplarzami
pojcia i takie, ktre egzemplarzami
nie byy. Badacz udziela informacji,
czy s to klipce", czy nie. Badany
zachowywa si jednak tak, jak gdyby
tej informacji nie otrzyma. Dopiero
w wywiadzie posteksperymentalnym
okazao si, e badany ignorowa informacje zawarte w instrukcji, a sytuacj
eksperymentaln traktowa nie jako badanie tworzenia poj, lecz jako badanie
odpornoci na sugesti. Ta tendencyjna
interpretacja uniemoliwia mu wykrycie cech istotnych pozwalajcych na
odrnienie klipcw" od innych kart.
3. Konstruowanie strategii rozwizywania
problemu. Problem moe by rozwi
zywany metod kolejnych krokw, albo
te metod caociow, wykorzystujc
jednorazowe przeksztacenie danych
pocztkowych. Jednostka moe plano
wa osiganie celu rnymi drogami,
albo te koncentruje si na znalezieniu
jednej drogi.
4. Organizacja informacji dotyczcych pro
blemu. Po zaplanowaniu strategii roz
wizywania problemw jednostka
przystpuje do takiego porzdkowania
dostpnych informaq'i, aby moliwe
byo zrealizowanie tej strategii. Pisarz
po zaplanowaniu fabuy szkicuje wtki

PSfCHOUJGIA POZNANIA

dotyczce losw poszczeglnych bohaterw. Dunik po zacigniciu kredytu

zwykle zbiera informacje na temat swoich
dochodw w okresie spaty kredytu i
okrela, jakie sumy bdzie mg przeznaczy na biece wydatki, a jakie na
spat kolejnych rat. Czasami czowiek
musi poszukiwa informacji potrzebnych
do rozwizania albo wygenerowa je z
informacji dostpnych. 5. Alokacja
dostpnych zasobw poznawczych. Ta
faza
ma
zarazem
charakter
wykonawczy, jak i metapoznawczy.
Czowiek z jednej strony wykonuje rozmaite operacje umysowe, z drugiej za
sprawdza, czy dysponuje odpowiednimi
rodkami umoliwiajcymi rozwizanie
problemu. Rozwizywanie niektrych
problemw jest rozcignite w czasie i
powicanie maksymalnego wysiku i
maksymalnych zasobw przez krtki
okres moe si okaza niekorzystne.
Przykadowo, zdobywanie kwalifikaqi
zawodowych jest procesem wymagajcym
systematycznej pracy przez wiele lat i
rzadko zdarza si, by maksymalizujc
swj wysiek, mona byo podnie
znacznie swe kwalifikacje w cigu
tygodnia. Naley te podj decyzj, czy
koncentrowa si na szczegach
rozwizania, czy te na utrzymaniu
wytyczonego kierunku, pozostawiajc
dopracowywanie szczegw na okres
pniejszy. W wypadku innych problemw
potrzebny jest jednorazowy duy wysiek
i koncentracja na tylko jednej formie
aktywnoci. Student, ktry pisze prac
semestraln, opracowujc jaki wski
problem, moe obra t drog
postpowania. Podczas rozwizywania
pocztkowa reprezentacja problemu ulega
cigym zmianom. Po dokonaniu
czciowego przeksztacenia jednostka
musi przechowywa w pa-

UNLfflE I ROZWIEWANIE PROBLEMW

mici punkt wyjcia oraz zastosowane

przeksztacenie, tak aby mona byo
wrci do punktu wyjcia. Wykonany
krok mg! prowadzi w zym kierunku
i wtedy rozwizywanie naley zacz od
pocztku. Bardzo interesujce jest to,
e ludzie uwiadamiaj sobie dokadniej
swoje procesy umysowe w wypadku
problemw wymagajcych zastosowania wielu operatorw ni w wypadku
jednego operatora. Odwoajmy si do
przykadu. W klasycznym eksperymencie Maiera (1930, 1931) badanych proszono o to, by zwizali ze sob dwa
sznurki zwisajce z sufitu. Sznurki
byy umieszczone w takiej odlegoci
od siebie, e badani, trzymajc jeden
sznurek, nie mogli sign drugiego.
Pokj, w ktrym znajdowali si badani,
by zupenie pusty; jedynie na pododze znajdowao si kilka przedmiotw,
midzy innymi ksiki, krzeso i obcgi. Zadanie to byo bardzo trudne,
poniewa w cigu 10 minut poprawne
rozwizanie znalazo tylko 39% osb.
Trudno tego problemu wynikaa std,
e badani spostrzegali obcgi wycznie
jako narzdzie, a nie jako ciarek dla
wahada. Poprawne rozwizanie polegao bowiem na tym, e obcgi naleao przywiza do jednego sznurka
i rozkoysa - wtedy, trzymajc jeden
sznurek, mona byo schwyta rozkoysany drugi. Badani nie potrafili poda, w jaki sposb znaleli rozwizanie
- pojawiao si ono w ich wiadomoci nagle. Co ciekawe, wikszo nie
zdawaa sobie sprawy z tego, e po
wielu nieskutecznych prbach skorzystaa z podpowiedzi eksperymentatora,
ktry niby przypadkowo trca jeden ze
sznurkw. Badani ci znajdowali rozwizanie, ale w ogle nie pamitali tego
zachowania eksperymentatora. Mwic

353
inaczej, niedostpne byy kolejne kroki
rozwizywania problemu. Wybr operacji umysowych moe dokonywa si
na podstawie algorytmw lub heurystyk. Algorytmy okrelaj zbiory operacji umysowych, ktre trzeba wykona, aby osign pewien cel. Maj
one charakter mechaniczny, czyli s
typowe dla mylenia reproduktywnego,
ale s niezawodne. Heurystyki natomiast s reguami zawodnymi, czsto maj charakter intuicyjny, ale pozwalaj radzi sobie w sytuacjach nowych. Zilustrujmy stosowanie algorytmw i heurystyk na przykadzie
rozwizywania problemu poszukiwania
w Tatrach zagubionego turysty. Metoda
algorytmiczna polega na podzieleniu
obszaru Tatr na wiele kwadratw tak
maych, e kady z nich mona dokadnie obj wzrokiem. Nastpnie systematycznie przeszukuje si kolejne
kwadraty. Turysta na pewno zostanie
odnaleziony, ale moe to nastpi tak
pno, e bdzie ju martwy. Metoda
heurystyczna polega na stwierdzeniu,
w jakie okolice turyci wybieraj si
najczciej i gdzie zdarza si najwicej
wypadkw. Przy zastosowaniu heurystyki zagubionego turyst mona znale bardzo szybko, ale moe si te
okaza, e wybra si on w zupenie
inne miejsce.
6. Ciga kontrola stanu zaawansowania
pracy. Wikszo ludzi na bieco kontroluje postpy pracy nad rozwizaniem problemu, a nieliczni staraj si
rozwiza problem do koca i dopiero potem sprawdzaj, czy osignli zamierzony cel. Dziki temu
czowiek unika wchodzenia w lepe
uliczki, czy te wykonywania czynnoci, ktre zatrzymuj go w miejscu.
Poza tym cige ledzenie przebiegu

354
wasnej pracy pozwala na bieco znale nowe, obiecujce drogi, wiodce ku
rozwizaniu.
7. Ocena kocowa. Po osigniciu stanu
zdefiniowanego jako cel czowiek sprawdza, czy rozwizanie jest co najmniej
zadowalajce. Ocenia take, czy nie zostay przekroczone pewne ograniczenia
dotyczce stosowanych metod rozwizywania. Poszczeglne problemy rni
si od siebie rodzajem i liczb tych
ogranicze. S sytuacje podobne do
wczeniej opisanej, gdzie ograniczenia
s silne, s rwnie takie, gdzie ograniczenia s niewielkie. Do tych ostatnich
nale problemy rozwizywane przez
artystw - rodki wyrazu ograniczone
s jedynie oglnymi reguami estetycznymi, a czasami kanonami stylu, jakim
posuguje si dany twrca. Twrcy preferuj problemy, gdzie ograniczenia s
niewielkie. Oto przykady ogranicze
wystpujcych w rnych dziedzinach:
reguy logiczne, ograniczenia wynikajce ze struktury uywanego jzyka,
normy spoeczne i obyczajowe, normy
estetyczne, normy etyczne i tak dalej. Czasami do rozwizania problemu
konieczne jest przeamanie ogranicze.
Aleksander Wielki przeci wze gordyjski mieczem, cho ukryte ograniczenie sugerowao rozwizywanie spl-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

tanego yka. W sztuce wspczesnej,

szczeglnie w happeningach, programowo przeamuje si wiele ogranicze,
zarwno spoecznych, obyczajowych,
jak i estetycznych. Ocena kocowa
moe nastpowa bezporednio po zakoczeniu pracy, albo te z pewnym
odroczeniem. W tym ostatnim wypadku
czowiek ma ju pewien dystans do
wasnej pracy i potrafi spojrze na ni
w sposb bardziej obiektywny. Ocenia jej wynik, a nie przeycia, ktre
towarzyszyy jego osigniciu. Dziki
ocenie mona wykry nowe, niedostrzegane wczeniej problemy, albo te
dostrzec inne strategie ich rozwizania.
W tej wanie fazie cykl zaczyna si
od nowa, poniewa dostrzeone problemy staj si przedmiotem dalszej
analizy.
Cay ten proces moemy przedstawi
za pomoc rysunku (rycina 9.5).
Opisany proces charakteryzuje rwnie rozwizywanie problemw le okrelonych, ale w wypadku tych problemw
znacznemu rozbudowaniu podlegaj fazy
wczeniejsze, a wic tworzenie i przeksztacanie reprezentacji problemu, organizowanie informacji czy planowanie strategii postpowania.

9.4. Strategie rozwizywania problemw

Dalsza analiza procesw wystpujcych
w trakcie rozwizywania problemw bdzie schodzia na poziom mikro. W niniejszym paragrafie zajmiemy si opisem
aktywnoci jednostki w fazie tworzenia strategii rozwizywania problemw
(Hayes, 1989; Sternberg, 1996). W tej
fazie ludzie mog tworzy rne strategie,

a mog te posugiwa si strategiami ju

znanymi, cho sami nie zdaj sobie z tego
sprawy. Opiszemy oglne typy strategii
wykorzystywanych w sytuacjach problemowych, nie prezentujc jednak ich zindywidualizowanych odmian. W praktyce
ludzie wprowadzaj rozmaite poprawki do
tych strategii, albo te cz je ze sob.

MYtNIE I R02WIZYWANIE PROBIMW

355

Okrelenie problemu i
stworzenie jego reprezentacji

Wykrycie problemu

Konstruowanie strategii
rozwizywania problemu

Ocena kocowa

Kontrola zaawansowania
stanu pracy

Organizacja informacji
dotyczcych problemu

Alokacja dostpnych
zasobw poznawczych
Rycina 9.5 Cykliczna struktura procesu rozwizywania problemw
W trakcie rozwizywania problemw czowiek przechodzi przez kolejne fazy, by po dokonaniu oceny zakoczy prac
{nieujawnione na rysunku), albo te rozpocz nowy cykl. Ten nowy cykl ma swoje rdo w zakoczonej pracy
- czowiek mgt dostrzec nowe problemy, nowe metody ich rozwizywania, czy te inny aspekt problemu, niezauwaony
wczeniej. W trakcie rozwizywania problemu czowiek moe wraca do stadiw wczeniejszych albo przeskakiwa stadia
porednie, co ilustruj strzaki przerywane. Przykadowo, po skonstruowaniu strategii rozwizywania problemw czowiek
moe przystpi od razu do pracy nad rozwizywaniem, bez analizowania i organizowania informacji na temat problemu.
Kiedy jego dziaanie napotyka przeszkody, moe wrci do fazy planowania strategii rozwizania. Wynika std, e proces
rozwizywania problemw jest bardzo elastyczny, modyfikowany w trakcie pracy i oparty na bardzo zoonych strategiach
behawioralnych oraz poznawczych (rdo: Sternberg, R. J.,1996, Cognitive psychology, s. 347, fig. 11-2).

Staraj si dostosowa strategie do wasnych moliwoci poznawczych oraz do

specyficznego charakteru sytuacji, w jakiej
rozwizuj problem. Przykadowo, kiedy
rozwizuj pewien problem w sytuacji
stresowej, mog wybiera inne strategie
ni te, ktre wykorzystuj w sytuacji niezawierajcej elementw stresu. W sytuacji
stresowej procesy bardziej zoone mog
ulega dezorganizacji, tote ludzie czsto
unikaj wykorzystywania procesw tego
typu. Strategia moe wtedy zawiera du
liczb prostych krokw, odpornych na zakcajce dziaanie stresu.
Rodzaj i tre problemu mog wyznacza typ operacji umysowych wykorzy-

stywanych przy jego rozwizywaniu. Gdy

zadanie zawiera wartoci liczbowe, czowiek domyla si, e przy jego rozwizaniu
moe wykorzystywa rne operacje matematyczne albo strategie rozwizywania
zada matematycznych. Strategie konstruowane s w taki sposb, aby w przestrzeni
problemu mona byo znale ciek wiodc od punktu wyjcia (czyli stworzonej, a pniej modyfikowanej reprezentacji problemu) do punktu kocowego,
czyli rozwizania. Podstawowym czynnikiem okrelajcym trudno problemu jest
wielko przestrzeni problemu. Znacznie
trudniej znale rozwizanie problemu,
ktrego przestrze zawiera bardzo wiele

356
cieek (obok poprawnych znajduj si
tam rwnie cieki bdne), ni takiego
problemu, gdzie tych cieek jest niewiele.
Wyobramy sobie prosty zamek z szyfrem
zoonym z piciu cyfr. W takim zamku
jest 100 000 moliwych kombinacji cyfr.
Wykrycie prawidowej kombinacji przy zaoeniu, e kada prba trwa okoo 10
sekund, zabraoby czowiekowi ponad 277
godzin (100 000 x 10 s = 1 000 000 s,
czyli ponad 277 godz.). Ludzie nie doceniaj wielkoci przestrzeni tego problemu
i bdnie sdz, e atwo znale odpowiedni kombinacj cyfr.
Poniej przedstawimy niektre sposoby przeszukiwania przestrzeni problemu.
1. Strategia przeszukiwania losowego. Polega ona na tworzeniu przypadkowych
zestaww krokw, ktre cznie mogyby stanowi rozwizanie. Wykonujc
odpowiedni liczb prb, zawsze trafimy na prawidowe rozwizanie, tyle
tylko, e moe to zabra bardzo duo
czasu. Sprbujmy rozwiza t metod
anagram BOTUSAU. Posugujc si
metod przeszukiwania losowego, bdziemy wypisywa wszystkie moliwe
kombinacje tych siedmiu liter. Kombinacji tych jest 5040. Tylko jedna z nich
daje sensowne sowo AUTOBUS. Przeszukiwanie losowe wymaga szybkiego
wykonywania bardzo prostych operacji.
Wygenerowanie tych 5040 kombinacji
liter to jeden krok. Nastpnym krokiem jest porwnanie tych kombinacji z
zawartoci Sownika jzyka polskiego.
Jest rzecz jasn, e przeszukiwanie
losowe przyniesie lepsze wyniki, kiedy
bdzie je wykonywa komputer. Podobn technik moe zastosowa niedowiadczony mechanik samochodowy,
ktremu klient zgosi uszkodzenie sa-

PS/CHOLBGIA POZNANIA

mochodu. Moe on mianowicie wzi

ksik serwisow i sprawdza kolejno wszystkie podzespoy, by wykry
cz, ktra ulega uszkodzeniu.
Operacje albo zbiory operacji, ktre
zawsze gwarantuj uzyskanie prawidowego rozwizania, to wspomniane
wczeniej algorytmy. Zalet algorytmw jest ich skuteczno, natomiast
wad moe by maa ekonomia czasowa. Dlatego algorytmy mona stosowa tam, gdzie konieczne jest znalezienie rozwizania, a czas jego poszukiwania jest mniej istotny. Na podstawie
algorytmw pracuj komputery, ktre
swoj szybkoci dziaania mog zrekompensowa ewentualn czasochonno procedury.
2. Strategie przeszukiwania heurystycznego. Polegaj one na wykorzystywaniu informacji zawartych w problemie oraz na tworzeniu wasnych
regu analizy danych w trakcie rozwizywania problemw. Wspomniany
we wczeniejszym przykadzie klient,
zgaszajcy mechanikowi jak usterk
w swoim samochodzie, musi odpowiedzie na kilka pyta. Gdy na przykad klient stwierdzi podejrzane stuki
w czasie pracy silnika, mechanik zadaje kilka pyta diagnostycznych, dotyczcych miejsca, z ktrego dochodz
stuki, albo okolicznoci, w ktrych si
one pojawiaj. Dziki uzyskanym informacjom mechanik moe wykluczy
pewne uszkodzenia; jeli dobrze zna
dany typ samochodu, wie, e najczciej ulega uszkodzeniu taki to a taki
podzesp. To wszystko pozwala mu
wysun hipotez na temat rodzaju
uszkodzenia, czasu naprawy oraz jej
kosztu.
Przeszukiwanie heurystyczne nie daje
stuprocentowej pewnoci znalezienia

M&ENIE I ROZWIZYWANIE PROBUMW

rozwizania. Du zalet metod heurystycznych jest jednak to, e pozwalaj one postpowa w sposb ekonomiczniejszy. Pozwalaj take - w pewnych warunkach - wykrywa nowe
algorytmy. Przytoczmy w tym miejscu
anegdot zwizan ze synnym matematykiem Gaussem. Ot nauczyciel
matematyki Gaussa by osob do
leniw. Pewnego dnia chcia odpocz
w czasie lekcji i da uczniom zadanie, ktre polegao na obliczeniu sumy
wszystkich kolejnych liczb od 1 do
100. Zadanie to jest bardzo mudne
i atwo w nim o popenienie bdu.
Wszyscy uczniowie pracowicie dodawali 1+2+3+4...+99+100. Wikszo
popenia bdy. Jeden tylko Gauss (ku
rozpaczy leniwego nauczyciela) szybko
poda prawidowy wynik - 5050. Zauway! on, e jeli wemiemy szereg od 1 do 100, to suma skraj nych elementw zawsze wynosi 101
(1+100; 2+99; 3+98 i tak dalej).
Poniewa mamy 50 takich par, moemy atwo obliczy poszukiwan warto, mnoc 101 przez 50. Wykrycie przez modego Gaussa tego nowego algorytmu nastpio dziki zastosowaniu heurystyki. Badania eksperymentalne przeprowadzone przez
Schmucka (1990) wykazay, e zdolno do tworzenia nowych heurystyk
zwizana jest z indywidualnymi waciwociami jednostki. Stwierdzi on,
e ludzie cechujcy si szybkim przebiegiem procesw poznawczych atwiej tworz heurystyki. Dzieje si
tak dlatego, e ich umys w trakcie pracy nad jakim problemem dysponuje wystarczajcymi zasobami poznawczymi, ktre moe powici na
wymylanie nowych, ekonomiczniej szych algorytmw.

357
3. Strategie oparte na zasadzie bliskoci.
T nazw opatruje si grup technik,
w ktrych poszukuje si odpowiedniej
cieki rozwizania przez wprowadzanie modyfikacji do cieki poprzedniej.
Tego typu przeszukiwanie ma charakter konserwatywny. Wystpuje ono
w kilku odmianach (Reynolds, Flagg,
1983):
A. Metoda ciepo-zimno". Nazwa po
chodzi od dobrze wszystkim znanej
dziecicej zabawy, polegajcej na
tym, e chowa si jaki przedmiot,
a osobie, ktra go szuka, podaje si
informacj o bliskoci tego przed
miotu za pomoc okrele cie
po" i zimno". Gdy mechanik nie
wie, co si zepsuo w samocho
dzie klienta, a informacje klienta
s bezwartociowe diagnostycznie,
sam wcza silnik i przykadajc do
ucho, moe stara si wykry r
do podejrzanych stukw. Im bliej
bdzie tego rda, tym stukanie
goniejsze.
B. Metoda wspinaczki". Metod t
opiszemy w sposb metaforyczny,
odwoujc si do przykadu Reynoldsa i Flagga (1983). Zamy, e
jestemy niewidomi i mamy wej
na gr. Stawiajc kady krok, czu
jemy, czy podamy w gr, czy
te w d. Gdy idziemy w d,
zmieniamy kierunek tak, by poda
w gr. W kocu osigamy taki
punkt, z ktrego wszystkie drogi
zbiegaj w d. Oznacza to, e je
stemy na szczycie. Problem jednak
polega na tym, e nie musi to by
najwyszy szczyt w okolicy - ergo
osignite w ten sposb rozwi
zanie nie musi by rozwizaniem
najlepszym.

358
C. Metoda analizy w kategoriach rodkw i celw. Po ustaleniu celu,
staramy si okreli, jakimi rodkami
naley go osign. Nastpnie ustala
si podcele, czyli cele czstkowe,
ktre bd osigane po zastosowaniu
kolejnych rodkw. Po osigniciu
jednego podcelu sprawdzamy, czy
zbliylimy si do celu, i dobieramy
odpowiedni rodek, aby osign nastpny
podcel. Nie zawsze jest tak, e
osignicie kolejnego podcelu przyblia
nas do celu ostatecznego. Osigajc
niektre podcele, oddalamy si
pozornie od celu kocowego, ale tylko
po to, by w nastpnym ruchu zbliy
si do celu kocowego. Przykad takiego
problemu omwiono w ramce 9.6.
Przedstawiona wersja zadania jest wersj
najprostsz. W wersji bardziej
skomplikowanej, gdzie na prcie A
znajduje si sze krkw, procedura
rozwizywania wymaga stworzenia bardziej rozbudowanej hierarchii podcelw. Liczba ruchw, ktre pozornie oddalaj nas od rozwizania ostatecznego,
jest znacznie wiksza. 4. Strategie oparte
na wykorzystaniu analogii.
Wykorzystuje si tu zalenoci
wystpujce w jednej dziedzinie do
rozwizania problemw w innej dziedzinie. Inaczej mwic, jest to prba
wykorzystania posiadanego dowiadczenia do radzenia sobie w nowej sytuacji. Biel (1989 b, 1993) twierdzi,
e podstaw analogii jest stwierdzenie
podobiestwa relacji zachodzcych
midzy elementami w obrbie dwch
rnych dziedzin. eby sensownie posugiwa si analogi, nie wystarczy
proste stwierdzenie, e dwa zjawiska s
do siebie podobne pod wzgldem pewnych cech. Podobiestwo takie mona

PWCHOLDGIA POZNANIA

wykry zawsze, jeli tylko jestemy

wystarczajco wytrwali w poszukiwaniach. Przykadowo, moemy stwierdzi, e czowiek jest podobny do wgla
pod kilkoma wzgldami, na przykad
zanurza si w wodzie. Nie to jednak
konstytuuje analogi. Analogia wystpuje wtedy, kiedy mamy dwie dziedziny
rzeczywistoci. W kadej z tych dziedzin wystpuj elementy oraz relacje
midzy nimi. Gdy relacje te cechuj si
odpowiednioci, wtedy mona mwi
0 istnieniu zwizku analogii. Analo
gia moe by podstaw wnioskowania
1 przewidywania rozmaitych zjawisk.
Odwoajmy si do przykadu cytowa
nego przez Biel. Franklin stwier
dzi, e istnieje analogia midzy zjawi
skami obserwowanymi w czasie eks
perymentw z butelk lejdejsk a zja
wiskami obserwowanymi w czasie bu
rzy. Cho dzi analogia ta wydaje si
oczywista, to w czasach Franklina byo
to czym niezwykym. Przeskakiwa
nie iskry w butelce midzy biegunami
powodowao sabe trzaski, ktre pod
wzgldem intensywnoci w niewielkim
stopniu przypominay grzmoty. Fran
klin przypuszcza, e tak jak w bu
telce lejdejskiej adunki rnoimienne
gromadz si na wewntrznej i ze
wntrznej ciance, tak w czasie burzy
adunki dodatnie wystpuj w chmu
rach, ziemia za obdarzona jest adun
kiem ujemnym. Dziki wykryciu tej
analogii moliwe stay si zastosowania
praktyczne. Umieszczenie metalowego
ostrza w polu elektrycznym powo
dowao ukierunkowanie wyadowania
w laboratorium. To skonio Franklina
do umieszczenia takiego ostrza, po
czonego z ziemi, na wysokim supie
w pobliu budynku. W ten sposb zosta
wynaleziony piorunochron.

359

/ ROZWIm/ANIE
PROBLIMW

RAMKA 9.6
Problem okrelany mianem wiey
w Hanoi (Glass, Holyoak, Santa, 1979)
w trakcie rozwizywania wymaga wykonywania operacji, ktre oddalaj nas
od celu. Na rycinie 9.6 przedstawiono
punkt wyjcia do rozwizywania zadania.

RYCINA 9.6 Wiea w Hanoi

Zadanie polega na przeniesieniu trzech krkw,
znajdujcych si na prcie A (lewa strona
rysunku), na prt C (prawa strona rysunku).

Zadanie polega na tym, by krki

1 (najmniejszy), 2 (redni), 3 (najwikszy), znajdujce si na prcie A,
przenie na prt C. Dopuszczalne jest
przenoszenie tylko jednego krka na
inny prt. Nie wolno natomiast doprowadzi do tego, by na ktrymkolwiek
prcie znajdowa si wikszy krek
nad mniejszym. Czytelnik moe rozwiza ten problem samodzielnie.
Na rycinie 9.7 przedstawiono peny
zesp operacji, jakie czowiek moe
wykona w czasie rozwizywania tego

problemu. Drzewo rozwiza zawiera

lepe uliczki, to jest takie ruchy,
ktrych wykonanie nie prowadzi do
poprawnego rozwizania.
Eleganckie i ekonomiczne rozwizanie problemu obejmuje nastpujce
kroki:
prt C
prtB
prtB
prt C
prt A
prtC
prtC
1. Krek 1 na
2. Krek 2 na
3. Krek 1 na
4. Krek 3 na
5. Krek 1 na
6. Krek 2 na
7. Krek 1 na
W kroku trzecim i pitym ruchy
maj charakter paradoksalny, poniewa krek 1 przenoszony jest w taki
sposb, e oddala si od prta C. Takie
ruchy wynikaj ze struktury zadania,
w ktrym wystpuje hierarchia podcelw. Cel oglny - przenie krki 1,
2 i 3 z prta A na prt C - rozkadany
jest na kolejne podcele:
1. Przenie krek 3 na prt C
2. Przenie krek 2 na prt C
3. Przenie krek 1 na prt C
Tym podcelom podporzdkowane
s nastpne podcele - na przykad
uwolni krek 3 spod krkw, ktre
go zakrywaj". Ten podcel generuje
ju konkretne ruchy. Wykonywanie
konkretnych ruchw pozwala realizowa te strategiczne podcele, ale jednoczenie ruchy te mog wyglda
paradoksalnie dla osoby, ktra nie zna
struktury zadania.

i
RYCINA 9.7 Drzewo rozwiza problemu Wlez w Hanoi"
Osignicie poprawnego rozwizania moe nastpi po wykonaniu wikszej lub mniejszej liczby operacji. Diagram wskazuje, e popenienie bdu moe wprawdzie wyduy
proces rozwizywania problemu, ale nie blokuje dojcia do celu ostatecznego.

MYLfNIE I ROZWIZYWANIE PROBLMW

Zjawisko analogii odgrywa bardzo du

rol w rnych dziedzinach poznawczej
dziaalnoci czowieka. Stao si ono podstaw wielu wynalazkw, punktem wyjcia nowych teorii naukowych oraz zabiegiem wzbogacajcym funkcjonowanie
poznawcze czowieka. Nie zawsze analogie

361
wykorzystywane przez ludzi s trafne,
zwykle jednak prowokuj do stawiania
nowych problemw. O znaczeniu analogii przekonalimy si przy analizie wynikw eksperymentu Dunckera (1945)
oraz bada Gicka i Holyoaka (1980,
1983).

9.5. Charakterystyka operacji umysowych

Mylenie skada si z operacji umysowych, ktrych zbiory tworz strategie.
Operacje umysowe s wic podstawowym
elementem mylenia. Psychologowie od
dawna zajmowali si operaq'ami mylowymi, korzystajc od samego pocztku
swoich prac z dorobku logiki, ktra dostarczaa metod pozwalajcych odrni
poprawne i bdne operacje mylowe. Jednake zainteresowania logiki ograniczay
si do okrelenia poprawnych i bdnych
operacji mylowych w czasie rozumowania, nie obejmoway natomiast mylenia
autystycznego, czy te oddziaywania rozmaitych czynnikw wewntrznych i zewntrznych na proces rozumowania.
Czym jest proces rozumowania i w jakim zwizku pozostaje z myleniem? Rozumowanie to proces poznawczy ...ktry
przeksztaca informacje, zwane zbiorem
przesanek, tak aby wyprowadzi z nich
wniosek" (Galotti, 1989, s. 333). Rozumowanie jest zatem specyficznym rodzajem
mylenia, ktry, zdaniem Galotti, cechuje
si dwiema waciwociami:
1) wystpuje przy rozwizywaniu zagadek
czy amigwek,
2) wykorzystuje reguy logiki.
Pierwsze kryterium jest zbdne, poniewa w obliczu zagadek czy amigwek,

ktre s zbyt trudne dla czowieka, moe

on zacz myle o czym zupenie innym
albo marzy, a wic posugiwa si myleniem autystycznym, ktre ma niewiele
wsplnego z rozumowaniem. Zaoenie, e
typ zadania stojcego przed czowiekiem
wyznacza bezwyjtkowo rodzaj jego aktywnoci mylowej, jest zatem bdne.
W wypadku rozumowania proces mylowy ma charakter skoncentrowany - nastawiony jest na wyciganie wnioskw
z przesanek. W niektrych wypadkach
wnioski maj charakter generatywny, to
jest zawieraj informacje, ktre nie byy
dostpne w przesankach, w innych natomiast maj charakter reproduktywny - doprowadzaj do tego, co byo ju wiadome
wczeniej.
Od czasw staroytnoci klasyfikuje si
rozumowanie na dwie formy: na rozumowanie dedukcyjne i rozumowanie indukcyjne. Zestawienie kryteriw rnicujcych oba rodzaje rozumowania przedstawia
tabela 9.1.
Wyjanimy teraz dokadniej waciwoci wymienione w tabeli 9.1. Wnioskowanie od ogu do szczegu sprowadza si do tego, e cechy, ktre
przysuguj caej kategorii, przypisuje
si poszczeglnym obiektom (czy osobom) wchodzcym w skad tej kategorii.

362

PS/CHOLOGIA POZNANIA

TABELA 9.1 Podstawowe waciwoci rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego

ROZUMOWANIE DEDUKCYJNE

ROZUMOWANIE INDUKCYJNE

Rozumowanie od ogu do szczegu

Rozumowanie od szczegu do ogu

Nie pojawia si nowa informacja, a to, co zawiera

wniosek, ukryte byto wczeniej w przesankach

Wniosek zawiera informacj, ktra nie bya dostpna

w przestankach

Trafno dedukcyjna

Sia indukcyjna

Przykadem niech bdzie nastpujce

wnioskowanie: Wszyscy studenci czytaj
ksiki. Jan jest studentem. Zatem; Jan
czyta ksiki". W wypadku rozumowania
indukcyjnego kierunek ulega odwrceniu:
Jan jest studentem. Jan czyta ksiki.
Zatem: wszyscy studenci czytaj ksiki".
Wyranie wida, e w wypadku rozumowania dedukcyjnego informacja zawarta
we wniosku byta dostpna nam wczeniej,
poniewa przesanki stwierdzay, e wszyscy studenci czytaj ksiki, a skoro Jan
jest studentem, to on rwnie musi czyta
ksiki. Natomiast w wypadku rozumowania indukcyjnego sytuacja jest odmienna.
Z faktu, e jeden student czyta ksiki,
wnosimy, e robi to wszyscy studenci.
Takie wnioskowanie moe okaza si zawodne.
O zawodnoci czy niezawodnoci wnioskowania mwi trzecie kryterium, rnicujce wymienione w tabeli 9.1 rodzaje
wnioskowania. W wypadku rozumowania
dedukcyjnego, jeli prawdziwe s przesanki, to prawdziwy jest te wniosek.
Logicy wyraaj to w nieco bardziej zoony sposb. Trafno dedukcyjna polega
na tym, i niemoliwe jest, by w wypadku,
kiedy przesanki s prawdziwe, wniosek
by faszywy (Galotti, 1994). Wracajc do
naszego przykadu, moemy stwierdzi,
e: Niemoliwe jest, by zdarzyo si, e

wszyscy studenci czytaj ksiki i Jan,

ktry jest studentem, nie czyta ksiek".
Czytelnik moe si achn i powiedzie,
e zna studentw, ktrzy nie czytaj ksiek - zgoda, ale wtedy przesanka pierwsza: Wszyscy studenci czytaj ksiki",
nie jest prawdziwa.
Odwrotnie przedstawia si sprawa
w wypadku rozumowania indukcyjnego.
Tu ju nie moemy by pewni, e wniosek jest prawdziwy, kiedy przesanki s
prawdziwe. Rozmiary naszej subiektywnej
pewnoci okrela sia indukcyjna. Moemy
powiedzie, e rozumowanie ma znaczn
si indukcyjn, kiedy jest mao prawdopodobne, ale nie niemoliwe, i przesanki
s prawdziwe, a wniosek faszywy.
Cho opisy obu rodzajw rozumowania
wydaj si zoone, to z drugiej strony
czujemy, e dotycz one spraw tak oczywistych, i nie warto si nad nimi zastanawia. Sprawa jednak nie jest taka prosta,
poniewa w wielu wypadkach posugujemy
si takimi schematami rozumowania, ktre
nie s trafne. Dotyczy to rwnie rozumowania dedukcyjnego.

9.5.1.
Rozumowanie dedukcyjne
Schematy wnioskowania dedukcyjnego bardzo szczegowo omawia Maria Lewicka

MYLENIE 1 ROZWIZYWANIE PROBLEMW

(1993, 2000) i zainteresowanych Czytelnikw odsyam do tych prac. Tu natomiast

chciabym zwrci uwag na pewn swoisto mylenia potocznego w porwnaniu
ze schematami rozumowania analizowanymi przez logikw.
W logice i w rozumowaniu potocznym
uywa si funktorw logicznych (przypominajcych spjniki) w odmienny sposb.
Dotyczy to w szczeglnoci takich funktorw, jak A (i), V (lub) oraz * (jeeli...
to). Wyraenie p A q czytamy jako p i q,
przy czym p i q mog by twierdzeniami
orzekajcymi o rnych stanach rzeczy.
Niech p oznacza zdanie Dzi jest pochmurny dzie", a q - Dzi jest duy
ruch"; wyraenie p A q oznacza Dzi
jest pochmurny dzie i dzi jest duy
ruch". Prawdziwo wyraenia p A q zaley wycznie od prawdziwoci p oraz
od prawdziwoci q. Prowadzi to moe to
dziwnych konsekwencji w rozumowaniu
potocznym. Wyobramy sobie, e p oznacza Jan woy spodnie", a q - Jan
wyszed z domu". Z logicznego punktu
widzenia p A q oraz q A p s rwnowane
i prawdziwe, jeli spenione s zarwno
p i q. Mwic inaczej, twierdzenia Jan
woy spodnie i Jan wyszed z domu" oraz
Jan wyszed z domu i Jan woy spodnie"
s tak samo prawdziwe. Interpretacja potoczna tego ostatniego zdania wskazuje
jednak wyranie, e albo zdanie to jest
nieprawdziwe, albo te Jan zachowuje si
dziwnie.
Bardzo due rnice wystpuj przy
rozumieniu funktora * (jeeli... to). Wyraenie p q okrela implikacj. Ludzie
traktuj to wyraenie jako odnoszce si
do zalenoci przyczynowo-skutkowych,
cho nie jest to uprawnione. Szczeglnie duo bdw pojawia si w wypadku
dwch schematw wnioskowania okrelanych jako modus ponens i modus tollens.

363
Modus ponens zapisuje si w sposb
nastpujcy:
p
okrelane jest jako
poprzednik, q za jako nastpnik.
Przedstawmy
jakie
rozumowanie,
podstawiajc pod p i q twierdzenia
odnoszce si do rzeczywistoci. Niech
p oznacza Jestem senny", a q - Gasz
wiato". Wnioskowanie moemy przedstawi nastpujco: Jeeli jestem senny,
to gasz wiato. Jestem senny, a zatem
gasz wiato". W rozumowaniu potocznym ludzie bardzo czsto popeniaj bd
okrelany mianem bdu negaqi poprzednika. Takie bdne rozumowanie zapisuje
si za pomoc notacji logicznej w sposb
nastpujcy (symbol ~ oznacza negacj
i czytamy go jako nieprawda, e"):
Jeli w to miejsce podstawimy wymienione wczeniej zdania, to bdne rozumowanie przyjmie posta nastpujc: Jeeli
jestem senny, to gasz wiato. Nie jestem
senny, a zatem nie gasz wiata".
Drugi schemat wnioskowania dotyczcy implikacji nosi nazw modus tollens. Prawidow posta tego rozumowania
mona przedstawi za pomoc schematu:
Odwoajmy si do zda podstawianych
za p i q przy omawianiu rozumowania opartego na modus ponens. Niech p oznacza
Jestem senny", a q - Gasz wiato".
Wtedy rozumowanie to przedstawia si
nastpujco: Jeeli jestem senny, to gasz
wiato. Nie zgasiem wiata, a zatem
nie jestem senny". Bd czsto popeniany
przy tym schemacie rozumowania okrela
si mianem bdu afirmacji nastpnika.
Formalny zapis tego rozumowania przedstawia si nastpujco:

364

PS/CHOLDGIA POZNANIA

Uywajc jzyka potocznego, rozumowanie to moemy przedstawi w postaci

twierdzenia: Jeeli jestem senny, to gasz
wiato. Zgasiem wiato, a zatem jestem
senny". Ju na pierwszy rzut oka wida,
e wiato mona gasi z wielu innych
powodw, ktre zapewne Czytelnik potrafi
sam zrekonstruowa.

Oba wspomniane bdy, a wic bd

negacji poprzednika, wystpujcy przy modus ponens, oraz bd afirmacji nastpnika,
spotykany przy modus tollens, stay si
przedmiotem wielu bada, a klasyczne
zadanie, pozwalajce go wykry, zostao
opracowane przez Wasona (1968, 1983)
oraz Wasona i Johnsona-Lairda (1970).
Zadanie to, okrelane mianem zadania selekcyjnego, omawiamy w ramce 9.7.

RAMKA 9.7
W klasycznej wersji problemu selekcyjnego, zwanego te problemem
czterech kart, badanym przedstawia
si cztery karty, takie jak na rycinie 9.8.

RYCINA 9.8 Karty uywane w zadaniu

selekcyjnym Wasona

Na dwch pierwszych kartach znajduj si litery, natomiast na dwch

pozostaych cyfry. Badanych informuje
si o tym, e kada karta ma na
jednej stronie liter, na drugiej cyfr.
Karty zostay wydrukowane zgodnie
z nastpujc regu: Jeeli po jednej
stronie karty znajduje si samogoska,
to po drugiej stronie znajduje si liczba
parzysta". Zadanie polega na odwrceniu tylko tych kart, ktre pozwalaj
sprawdzi, czy wspomniana regua jest
prawdziwa.
Badani popeniaj przy rozwizywaniu tego zadania wiele bdw. Poprawne rozwizanie polega na odwrceniu dwch kart, a mianowicie karty
z A oraz karty z 7. Kart z A odwracamy zgodnie z regu modus ponens.

Znamy poprzednik i sprawdzamy, czy

prawdziwy jest nastpnik. Natomiast
karta z 7 sprawdzana jest zgodnie
z modus tollens. Wiemy, e prawdziwa
jest negacja nastpnika, i sprawdzamy
prawdziwo poprzednika. Rzeczywiste zachowanie ludzi podczas rozwizywania tego zadania polega na tym,
e najpierw sprawdzaj kart A, co
jest zachowaniem poprawnym, a nastpnie sprawdzaj kart z 4, co jest
zachowaniem bdnym.
Przy wyborze A posuguj si
- przypomnijmy raz jeszcze - modus
ponens, czyli wnioskowaniem o postaci
p -+q A p, a zatem q. Odpowied,
e naley odwrci kart z 4, to bd
polegajcy na afirmacji nastpnika.
Faktycznie - jeli karta A potwierdzia
regu, e gdy na jednej stronie jest
samogoska, to na drugiej znajduje si
liczba parzysta, to odwrcenie karty
z 4 nie dostarcza dodatkowych informacji. Odwrcenie karty z 7 pozwala
stwierdzi, co znajduje si na drugiej
stronie karty zawierajcej liczb nieparzyst - moe to by albo spgoska, albo samogoska.

MilENIE I ROZWIZYWANIE PROBLIMW

365

RAMKA 9.8.

Griggs i Cox zmienili w swoim badaniu tre napisw znajdujcych si na

kartach. Zamiast A uyli twierdzenia
pije piwo", zamiast D - twierdzenia
pije col", zamiast 4 - twierdzenia
ma 16 lat", a zamiast 7 - twierdzenia
ma 22 lata". Badani mieli sprawdzi
poprawno reguy Jeli kto pije
piwo, to winien mie ponad 18 lat".
Badanie wykazao, e ponad 75% badanych studentw college'u rozwizywao ten problem prawidowo, natomiast nikt z badanej grupy nie rozwiza poprawnie problemu z literami
i liczbami. Sprawdmy teraz, co odpowiada najbardziej popularnym odpowiedziom w pierwotnej wersji zadania.
Aby zweryfikowa poprawno reguy,
musimy odwrci A, czyli sprawdzi,

Interesujce jest to, e trudno zadania selekcyjnego zaley od treci reguy.

Regua ta moe mie t sam posta formaln, ale zamiast abstrakcyjnych symboli
A, D, 4 i 7 moemy podstawi okrelenia
dotyczce zdarze potocznych. Badania
nad rozumowaniem w zmodyfikowanym
problemie Wasona i Johnsona-Lairda przeprowadzili midzy innymi Griggs i Cox
(1982). Badanie to omawiamy w ramce 9.8.
Jednake nie wszyscy badacze zaakceptowali wyjanienie odwoujce si do dowiadcze osobistych. Niektrzy zwracali
uwag na inn waciwo tej modyfikagi
zadama selekcyjnego, ktra odnosia si do
piwa i coli. W tej wersji zadania wykorzystywano pragmatyczny schemat rozumowania zwizany z przyzwoleniem. Schemat

ile lat ma kto, kto pije piwo, oraz

4, czyli co pije kto, kto ma 16 lat.
Dla badanych jasne byo, e naley
zapyta, co pije osoba liczca 22 lata.
Ten przykad, odwoujcy si do preferencji zwizanych z piciem sabszych
i silniejszych napojw, wyranie pokazuje, na czym polega bd afirmacji
nastpnika. Griggs (1983) twierdzi,
e ta zmiana trudnoci zwizana jest
z wiksz dostpnoci pewnych informacji - tre zadania odpowiada
osobistym dowiadczeniom badanych,
wskazujcym, jaka kombinacja wieku
i rodzaju napoju lamie przepisy. Studenci nie musieli przestrzega (lub ama) przepisw dotyczcych ukadw
liter i liczb.

przyzwolenia ma nastpujc posta: Jeli

dana osoba spenia warunek A, to wolno
jej robi B". Cheng i Holyoak (1985) oraz
Cheng, Holyoak, Nisbett i Oliver (1986)
skonstruowali tak odmian zadania selekcyjnego, w ktrej wykorzystywany by
schemat przyzwolenia (analogicznie jak
w badaniach Griggsa i Coxa), ale zadanie
dotyczyo materiau, ktry nie wiza si
z osobistym dowiadczeniem badanych.
Badanie to przedstawiono w ramce 9.9.
Istnieje jeszcze wiele innych wyjanie
bdw popenianych w zadaniu selekcyjnym. Zainteresowanych Czytelnikw odsyamy do cytowanej wczeniej pracy
Lewickiej (2000). Podsumowujc, w badaniach nad myleniem dedukcyjnym stwierdzono, e ludzie czsto nie prze-

366

PSTCHOLDGIA POZNANIA

RAMKA 9.9
Badanych proszono, aby wyobrazili
sobie, e s oficerami imigracyjnymi,
ktrzy kontroluj pasaerw przybywajcych do ich kraju. Mieli oni sprawdza, czy ci zostali zaszczepieni przeciwko cholerze. W tym celu mieli
spojrze na jedn stron formularza.
Na tej stronie znajdowaa si informacja, czy pasaer traktuje ich pastwo
jako kraj docelowy, czy te jako tranzytowy. Na stronie odwrotnej znajdowaa si informacja, czy pasaer zosta
zaszczepiony przeciwko cholerze, co
byo konieczne przy traktowaniu ich
kraju jako kraju docelowego, czy te
zaszczepiony by tylko" przeciwko
tyfusowi, co wystarczao przy przejedzie tranzytem. Zadanie polegao na
odwrceniu pokazywanych formularzy
tak, by sprawdzi, czy nie zostay
zamane przepisy (por. ryc. 9.9).
Wikszo badanych - podobnie
jak w eksperymencie Griggsa i Coxa
(1982) - rozwizywaa zadanie prawidowo. Odwracali oni formularz z napisem kraj docelowy" oraz kart
z napisem zaszczepiony przeciwko
tyfusowi". Wyniki dowodz zatem, e

kraj docelowy

kraj tranzytowy

wane jest nie tylko dowiadczenie

osobiste - badani nie pracowali przecie nigdy jako oficerowie biura imigracyjnego - ale wana jest take
obecno pewnego pragmatycznego
schematu rozumowania.
Oglniejsze wyjanienie bdw
popenianych w zadaniu selekcyjnym
odwouje si do efektu potwierdzania" (Evans, Barston, Pollard, 1983),
zgodnie z ktrym ludzie atwo akceptuj, a zatem poszukuj takich
wyjanie, ktre s zgodne z ich
przekonaniami. Wskazanie karty z 7
w zadaniu selekcyjnym dotyczy karty,
ktra nie jest wymieniona w regule,
a wic domylnie - karty, ktra moe
by niezgodna z regu. Moliwy wynik, e na jej odwrocie moe znajdowa si samogoska, pozwala stwierdzi faszywo reguy. Ciekawe jest
jednak to, e ludzie, odwracajc A,
nie obawiaj si uzyskania danych
sprzecznych z regu. Do efektu potwierdzania" wrcimy przy analizie
rozumowania indukcyjnego w nastpnym paragrafie.

zaszczepiony
przeciwko
cholerze

zaszczepiony
przeciwko
tyfusowi

RYCINA 9.9 Karty stosowane w eksperymencie Chenga i Holyoaka (1985), stanowicym odmian
klasycznego zadania selekcyjnego Wasona.

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBUMW

strzegaj regu logiki. Bdy popeniane

w rozumowaniu dedukcyjnym wi si
nie tylko ze specyficznymi dowiadczeniami jednostki czy oglnymi preferencjami poznawczymi (tendencja do poszukiwania przykadw potwierdzajcych), lecz
take z bdami wynikajcymi z oddziaywania procesw emocjonalnych. Przykadem moe by efekt atmosfery, wystpujcy we wnioskowaniu sylogistycznym,
ktrego tu nie omawiaem bliej.
Mimo e wielu ludzi popenia takie
bdy, jestemy w stanie wykry je i skorygowa. Mona zatem powiedzie, e umys
wyposaony jest w rozmaite procedury
korekcyjne, ktre w pewnych wypadkach
pozwalaj na uniknicie bdw. Problem
jednak polega na tym, e odpowiednie
procedury korekcyjne mog by trudno
dostpne osobie, ktra popenia bd, albo
te mog by jej zupenie niedostpne.
Wtedy korekta wnioskowania moe by
dokonana przez kogo innego ni osoba,
ktra popenia bd. Tak wic poszczeglne osoby mog popenia bdy, ale nie
oznacza to wcale, e nasz umys jest tak
zbudowany, e musi popenia bdy.
Problem bdw w rozumowaniu zajmowa take badaczy interesujcych si
rozumowaniem indukcyjnym i w tej dziedzinie wzbudzi wiksze kontrowersje,
poniewa rozumowanie indukcyjne bywa
zawodne. Moliwo bdu jest niejako
wpisana w natur tego rozumowania. Czy
mona zatem unikn bdw, a jeli tak,
to w jaki sposb i w jakich warunkach? Do
sprawy tej wrcimy pniej.
Przedstawiona tu analiza rozumowania
dedukcyjnego miaa z koniecznoci charakter skrtowy. Koncentrowaa si wok zadania modalnego", a mianowicie
problemu czterech kart. Istnieje wiele
innych sposobw badania rozumowania
dedukcyjnego, jest rwnie wiele dziedzin

367
tego wnioskowania. Warto tu wspomnie
przede wszystkim o rozumowaniu sylogistycznym i rozumowaniu przez analogi.
Osobna dziedzina bada dotyczy wnioskowania dedukcyjnego, wymagajcego uycia kwantyfikatorw, takich jak wszyscy",
aden" czy niektrzy". Spraw tych nie
omawiaem szczegowo ze wzgldu na
to, e wykraczaj one nieco poza ramy
niniejszej pracy.

9.5.2.
Rozumowanie indukcyjne
Rozumowanie indukcyjne przebiega od
szczegu do ogu. Na podstawie mniej
lub bardziej kompletnego zbioru zdarze
ludzie staraj si wyprowadzi regu
ogln, ktra obowizywaaby w sposb uniwersalny. Rozumowanie indukcyjne
wystpuje zarwno w yciu codziennym,
jak i w nauce. Przykadowo, w yciu
codziennym staramy si znale wskaniki pozwalajce unikn zaatakowania nas
na ulicy. Jeli zauwaymy, e agresor
mia ogolon gow i by ubrany w dres,
moemy stwierdzi, e kady dresiarz"
jest agresorem. Z drugiej strony psycholog publikujcy wyniki bada, w ktrych
stwierdzi, e pewna forma terapii pomaga
ofiarom przemocy maeskiej i rodzinnej,
ma nadziej, e ta forma bdzie rwnie
skuteczna wobec osb, ktre nie byy
jeszcze leczone w taki sposb.
Indukcja ze swej natury jest wnioskowaniem zawodnym. Stopie zawodnoci"
zaley od rnych czynnikw, z ktrych
najwaniejszym jest kompletno zbioru
przesanek. Oczywicie, niemal nigdy nie
dysponujemy kompletnym zbiorem przesanek, ale moemy by mniej lub bardziej oddaleni od tej kompletnoci. Jeli
terapii poddano raz 5% ofiar przemocy,

368
a innym razem 25% ofiar, to dane dotyczce skutecznoci terapii w pierwszej
grupie s sabsze" anieli dane dotyczce
skutecznoci w grupie drugiej. Ta zaleno jest cakiem oczywista. Naleaoby
zatem dy do uzyskania kompletnego
zbioru przesanek albo zbioru zblionego
do kompletnego. Prawie nigdy jednak nie
udaje si - z rozmaitych powodw, wliczajc w to wzgldy ekonomiczne i czasowe
- uzyska kompletnego zbioru przesanek. Nawet stwierdzenie Wszyscy ludzie
s miertelni", ktre wydaje si czym
oczywistym, jest tylko uoglnieniem indukcyjnym. Aby t tez potwierdzi, winnimy dysponowa danymi dotyczcymi
wszystkich ludzi, ktrzy kiedykolwiek yli.
Fakt, e umary osoby X, Y, Z i jeszcze wiele innych, nie wiadczy wcale
o tym, e wszyscy ludzie s miertelni,
poniewa nie dysponujemy danymi na temat wszystkich ludzi, a wystarczy jeden
przykad niemiertelnoci, aby obali t
regu.
Innym czynnikiem, od ktrego zaley zawodno rozumowania indukcyjnego, jest stopie jednorodnoci wypadkw, ktre byy podstaw indukcji. Jeli
mielimy do czynienia z dresiarzami"
tylko w ciemnej ulicy, w sobotni wieczr,
po przegranym meczu lokalnej druyny
pikarskiej, to kadego z nich atwo moemy uzna za agresora. To wnioskowanie jest jednak bardziej zawodne anieli
wnioskowanie oparte na zachowaniach tej
grupy ludzi w rnych okolicach miasta,
o rnych porach dnia i w rnych okolicznociach (na przykad w obecnoci duej
liczby policjantw). Analogicznie - wnioski
terapeuty, ktry udziela pomocy bardzo
jednorodnej grupie ofiar przemocy, bd
sabiej uzasadnione w porwnaniu z sytuacj, gdy grupa ofiar cechuje si du
rnorodnoci.

PSYCHOIDGIA POZNANIA

Jest jeszcze wiele innych czynnikw,

ktre warunkuj poprawno wnioskw
bdcych wynikiem rozumowania indukcyjnego. Nas interesuje jednak nie tyle
to, jak ograniczy liczb bdw i usprawni takie wnioskowanie, ile to, jakie s
mechanizmy tego wnioskowania i w jaki
sposb ludzie radz sobie z ograniczeniami
wynikajcymi z jego zawodnoci.
Holyoak i Nisbett zwracaj uwag na
to, e indukcja jest procesem wnioskowania, ktry rozszerza nasz wiedz w obliczu niepewnoci" (1988, s. 1). Faktycznie,
dziki indukcji ludzie wychodz poza dostpne dane, cho nie zawsze ich wnioski
s poprawne. Przykady bdnych wnioskowa indukcyjnych w yciu codziennym
s bardzo liczne. Dziewczynka, ktra nigdy
nie syszaa czasownika pj" w czasie
przeszym i w rodzaju eskim, powie
Poszedam po zabawki". Jest to szczeglnie prawdopodobne wtedy, kiedy jej
partner zabawy stwierdzi, e przed chwil
poszed po co. Innym przykadem moe
by czowiek kupujcy akcje w okresie
hossy - sdzi on, e hossa bdzie trwa
wiecznie i e kupowanie nastpnych akcji
przyniesie zysk.
W pierwszym wypadku dziewczynka
zakada, e regua przeksztacania czasownikw ma charakter uniwersalny, cho faktycznie jzyk peen jest wyjtkw, o czym
przekona si kady z nas, uczc si jzyka
obcego (nie pamitamy natomiast naszych
potkni w trakcie uczenia si jzyka
ojczystego). W drugim wypadku gracz
giedowy przyjmuje, e wszystkie trendy
zmian cen akcji utrzymaj si w przyszoci. W obu wypadkach wystpuje pewna
bardzo prosta forma rozumowania przez
analogi, ale tu - w przeciwiestwie do
omawianych wczeniej wynikw bada
Gicka i Holyoaka (1980, 1983) - rozumowanie takie jest rdem bdw.

MYINIE I ROZWIEWANIE PROBLEMW

Wnioskowanie indukcyjne, jak wskazuje porwnanie zawarte w tabeli 9.1,

cechuje si pewn si indukcyjn. Sil
ta odnosi si z jednej strony do obiektywnej prawdziwoci tego wnioskowania,
ale z drugiej dotyczy subiektywnego przekonania o jego pewnoci. Ludzie przypisuj pewne subiektywne prawdopodobiestwo poprawnoci tego wnioskowania.
Problem oceny prawdopodobiestwa subiektywnego skupi na sobie uwag wielu
badaczy, okazao si bowiem, e znajomo
prawidowoci dotyczcych prawdopodobiestwa subiektywnego pozwala oceni
stopie subiektywnego zaufania do wasnych sdw.
Kwestia poprawnoci rozumowania indukcyjnego i sposobw radzenia sobie
z t niepewnoci, stanowic inherentn
waciwo tego rozumowania, bya przedmiotem wielu dyskusji teoretycznych i bada empirycznych. Jedno z klasycznych
bada dotyczcych wnioskowania w warunkach niepewnoci zostao przeprowadzone przez Petersona i Beacha (1967).
Stwierdzili oni, e ludzie po zapoznaniu
si ze zbiorem zdarze - zbiorem przekraczajcym pojemno pamici krtkotrwaej - potrafili do dokadnie ocenia

369
podstawowe miary statystyczne charakteryzujce ten zbir: do dokadnie okrelali warto redniej, wskazywali wypadki
wystpujce najczciej (czyli mogli poda
modaln), potrafili te ocenia niektre
wskaniki zmiennoci. Problemy pojawiy
si natomiast przy okrelaniu korelacji
i regresji.
Ten do sielankowy obraz zburzya seria bada przeprowadzonych przez Tversky'ego i Kahnemana w latach siedemdziesitych nad heurystykami zwizanymi
z ocen prawdopodobiestwa subiektywnego. W swoich badaniach pokazali oni, e
ludzie posuguj si intuicyjnymi skrtami
mylowymi, ktre mog by przyczyn
bdw. Poniej przedstawiono list heurystyk, ilustrujc je przykadami z bada
eksperymentalnych.
1. Reprezentatywno. Heurystyka reprezentatywnoci przyjmuje, e zdarzenia, ktre wydaj si bardziej reprezentatywne dla danego zbioru (na
przykad dlatego, e przypominaj one
zbir losowy), s oceniane jako czstsze albo jako bardziej prawdopodobne.
Jedno z zada wykorzystywanych przez
Kahnemana i Tversky'ego przytaczamy
w ramce 9.10.

RAMKA 9.10

Badanym przedstawiono nastpujce

zadanie: W pewnym miasteczku przebadano wszystkie rodziny majce szecioro dzieci. W 72 rodzinach porzdek
urodze dziewczt i chopcw przedstawia si nastpujco: D C D C C
D C (D - dziewczynka, C - chopiec).
Jaka - Twoim zdaniem - jest liczba
rodzin, w ktrych kolejno narodzin
przedstawia si nastpujco: C D C
C C C?" (Kahneman, Tversky, 1972,
s. 431). Biorc pod uwag to, e zda-

rzenia, o ktrych mowa w przykadzie,

s niezalene od siebie, poprawna odpowied brzmi, e liczba rodzin jest
taka sama, jak w pierwszym wypadku.
Poniewa jednak ludziom pierwsze
zdarzenie wydaje si bardziej reprezentatywne, oceniaj je jako czstsze.
W cytowanym badaniu zrobio tak 75
spord 92 osb badanych. Mediana
liczby rodzin, w ktrej wystpowaa
kolejno urodzin C D C C C C, wedle
ocen badanych wynosia 30!

370

P&CHOLOGIA POZNANIA

Heurystyka reprezentatywnoci w pewnych wypadkach ignoruje wielko

prby. Ludzie nie zdaj sobie sprawy z
tego, e w duych prbach rzadziej
wystpuj odchylenia o czystej losowo-ci
anieli w prbach maych. Przykad
zadania ujawniajcego wspomnian zaleno omawiamy w ramce 9.11. 2.
Heurystyka dostpnoci polega na tym, e
zdarzenia atwiej dostpne poznawczo s
oceniane jako bardziej prawdopodobne
albo jako czciej wystpujce. Tversky i
Kahneman (1973) twierdz, e podoem
tej heurystyki jest niewielka odlego
skojarzeniowa
pomidzy
rnymi
zdarzeniami. Jest to mechanizm
podobny do mechani-

zmu postulowanego przez koncepcj

rozprzestrzeniajcego si pobudzenia
sformuowan przez Collinsa i Loftus
(1975), przedstawionego w paragrafie
5.2.1. Jeli kto z naszych przyjaci
rozwid si w ostatnim czasie, to
wydaje si nam, e czsto rozwodw
w kraju wzrasta - ten jeden konkretny
wypadek przywodzi nam na myl wiele
innych, podobnych. Przykadem ilustrujcym dziaanie heurystyki dostpnoci mog by wyniki eksperymentu
6 z cytowanej wczeniej pracy Tversky'ego i Kahnemana. Przykad ten
omwiono w ramce 9.12. Tversky i
Kahneman uwaaj, e heurystyka
dostpnoci odgrywa du rol w
wydobywaniu informacji z pa-

RAMKA 9.11

Zadanie, jakie rozwizywali badani,

przedstawia si nastpujco: W pewnym miecie znajdoway si dwa szpitale poonicze. W wikszym szpitalu codziennie rodzio si okoo 65
dzieci, natomiast w mniejszym okoo
15 dzieci. Wiadomo, e okoo 50%
nowo narodzonych dzieci stanowi
chopcy. Jednake dokadny procent
chopcw zmienia si z dnia na dzie.
Czasami moe przekracza 50%, czasami moe by mniejszy ni 50%.
Przez okres jednego roku kady szpital rejestrowa liczb dni, w ktrych
rodzio si ponad 60% chopcw. Jak
sdzisz, w ktrym szpitalu zarejestrowano wiksz liczb takich dni?"

(Kahneman, Tversky, 1972, s. 448).

Wikszo osb badanych sdzia, e
liczba takich dni jest rwna w wypadku obu szpitali, cho faktycznie
czciej taka sytuacja winna zdarza
si w mniejszym szpitalu. Jeli Czytelnicy maj wtpliwoci, to odwoajmy
si do przykadu innych szpitali: jednego duego, w ktrym codziennie
rodzi si okoo 100 dzieci, i drugiego
malutkiego, w ktrym rodzi si tylko
dwoje dzieci. W tym ostatnim szpitalu
mog wystpi jedynie ukady D D, D
C i C C. Teraz ju wyranie wida, e
dni, w ktrych rodzi si ponad 60%
chopcw, czciej wystpuj w maym szpitalu.

MYLENIE I ROZWl/p/WANIE PROBLEMW

371

RAMKA 9.12

Tversky i Kahneman prosili badanych,

aby w cigu 5 sekund oszacowali warto iloczynu napisanego na tablicy.
Pierwsza grupa badanych proszona
bya o oszacowanie wyniku nastpujcego mnoenia: 8 x 7 x 6 x
x 5 x 4 x 3 x 2 x l , druga natomiast
- wyniku mnoenia: I x 2 x 3 x 4 x
x 5 x 6 x 7 x 8 . Wiadomo, e
zadania tego nie da si wykona
w cigu 5 sekund, badani musieli
wic zgadywa wyniki. Mediana wynikw podawanych w grupie pierwszej
wynosia 2250, natomiast w grupie
drugiej tylko 512. Oba wyniki bardzo rniy si od prawdziwej odpowiedzi. Rzeczywista warto tego
iloczynu wynosi 40320. Skd zatem
mici. Ilustruj to fikcyjnym przykadem klinicysty, do ktrego zgasza si pacjent depresyjny. Klinicysta zastanawia si, czy pacjent ten
przejawia tendencje samobjcze. Poniewa samobjstwo jest zdarzeniem
bardzo dramatycznym i wyrazistym,
klinicysta z atwoci przypomina sobie
innych pacjentw, ktrzy przejawiali
silne tendencje samobjcze. Trudniej
dostpne poznawczo s przypadki innych pacjentw depresyjnych, ktrzy
nie przejawiali tendencji samobjczych,
tote nasz klinicysta bdzie wykazywa
tendencj do przeceniania prawdopo1

bior si rnice w ocenach? Obie

grupy nie doceniaj wyranie rzeczywistego wyniku mnoenia, gdy nie
uwzgldniaj faktu, e warto iloczynu ronie bardzo szybko, kiedy
mnoymy go przez nastpny czynnik.
Przy zgadywaniu ludzie kieruj si
oszacowaniami opartymi na wynikach
czciowych. W grupie pierwszej wyniki czciowe byy wysokie. Ludzie
zdyli obliczy, e 8 x 7 = 56, a 57
x 6 wynosi wicej ni 300 i tak dalej.
W grupie drugiej wyniki oblicze czciowych byy niskie: 1 x 2 = 2, potem 2 x 3 = 6 i tak dalej. W rezultacie
ostateczny wynik mnoenia wydawa
si znacznie niszy.

dobiestwa samobjstwa u aktualnego

pacjenta1. Dostpno moe wyjania
take rne zjawiska wystpujce w zakresie percepcji i kategoryzacji spoecznej. Kiedy ludzie maj do dyspozycji bardzo niewielk liczb informacji
na temat drugiej osoby, wwczas bd
wykazywali tendencj do wnioskowania na temat ukrytych waciwoci tej
osoby na podstawie atwo dostpnych
cech obserwowalnych, takich jak pe
czy kolor skry (Fiske, Taylor, 1991).
Skdind wiemy, e ocena na podstawie powierzchownych waciwoci albo
ocena odwoujca si do podobiestwa

Nasuwa si tu jednak pewien komentarz z punktu widzenia psychologii nauki. Autorzy

wprawdzie pisz, e przykad zostat wybrany losowo, ale pojawia si pytanie, czy u podstaw takiego
wyboru nie leaa heurystyka dostpnoci.

372
do kogo innego mog prowadzi do
bdw. Cho o tym wiemy, nie uwalnia
nas to od tendencji do posugiwania si
heurystyk dostpnoci. 3. Zudzenie
gracza. Tversky i Kahne-man (1971)
traktuj zudzenie gracza jako szczeglny
wypadek heurystyki reprezentatywnoci,
tu jednak omwimy t heurystyk
osobno. Powodem tej decyzji s
konsekwencje praktyczne posugiwania
si t heurystyk. Wskutek dziaania
zudzenia gracza ludzie przyjmuj, i
maa prbka zdarze jest bardziej
podobna do oglnej populacji zdarze,
anieli dzieje si to w rzeczywistoci
(czasami ta zaleno okrelana jest
mianem prawa maych liczb - jest to
ironiczne okrelenie potocznych intuicji
bdcych parafraz znanego w statystyce
prawa wielkich liczb). Oto przykad
dziaania zudzenia gracza. Kiedy ludzi
poproszono o przewidywanie wynikw
rzutu monet, to okazao si, e w
krtkich seriach odpowiedzi starali si
oni zbliy do proporcji orw rwnej
0,5. Skoro w serii dziesiciu przewidywa
pierwsze cztery day ora, to nastpny
rzut w opinii badanych dawa z niemal
stuprocentow
pewnoci
reszk.
Skdind jednak wiemy, e s to zdarzenia
niezalene i moneta nie pamita, na ktr
stron spada w poprzednim rzucie.
Tversky i Kahneman pisz, e ludzie
przypisuj zdarzeniom losowym tendencj
do autokorekty". Prowadzi to na
przykad
gracza
w
ruletk
do
przewidywania, e skoro cztery razy
wypado czarne, to warto postawi na
czerwone, poniewa los musi si odwrci, a tym samym kulka zatrzyma si
na polu czerwonym. Rwnie zawodna
moe si okaza strategia gry w
totolotka, polegajca na skrelaniu

PS/CHOUJGIA POZNANIA

tych liczb, ktre w dotychczasowych

losowaniach wypaday rzadko. Spraw
zupenie inn jest to, czy w yciu mamy
faktycznie do czynienia ze zdarzeniami
losowymi, ktrych kolejne wystpienia
s niezalene od siebie. Gdy mamy do
czynienia z zachowaniami innych ludzi,
zachowania te uzalenione s od siebie
i w efekcie zudzenie gracza przestaje
by zudzeniem.
4. Heurystyk zakotwiczenia polega na
tym, e ludzie zmieniaj swoje oszacowania nieznanych wartoci w zalenoci od tego, jakie podano im wartoci
wyjciowe. Przykadowo, kiedy badanych proszono o podanie, jaki procent
krajw afrykaskich naley do ONZ, ich
odpowiedzi zmieniay si w zalenoci
od tego, jak warto poda badacz.
Na przykad, jeli badanych pytano, czy
tych krajw jest mniej lub wicej od
10%, a nastpnie proszono o oszacowanie dokadnego procentu, to rednio
badani przyjmowali, e krajw tych jest
25%. Natomiast gdy wartoci wyjciow byo 45%, to badani twierdzili,
e 65% krajw afrykaskich naley do
ONZ. Co najciekawsze, wartoci wyjciowe byy ustalane w sposb losowy
przez badacza na oczach badanego. Badacz w obecnoci badanego wprawia
w ruch koo fortuny z wartociami od
0% do 100% i jako warto wyjciow
podawa t, na ktrej zatrzymao si
koo. Mimo e badani wiedzieli, i
punkt startowy ustalany by w sposb
losowy, a tym samym nie mia nic
wsplnego z rzeczywistoci, to brali
pod uwag t informacj wyjciow.
Mona zatem - odpowiednio manipulujc danymi wyjciowymi - skania
ludzi do tego, by spodziewali si pewnych zdarze. Procedury odwoujce
si do heurystyki zakotwiczenia wy-

MYLENIE I ROZWIZYWANIE PROBLEMW

korzystywane s w negocjacjach (Bazerman, Neale, 1997) czy przy wywieraniu wpywu spoecznego (Doliski,
2000).
5. Wgld wsteczny (kindsigh). Heurystyk t mona sparafrazowa powiedzeniem Wiedziaem, e to si
zdarzy". Polega ona na tym, e ludzie przeceniaj moliwo wystpienia
pewnych zdarze, kiedy wiadomo, e
ju te zdarzenia zaszy. Inaczej mwic,
ludzie przypisuj sobie zdolno do
przewidywania zdarze w przeszoci,
cho nic nie wskazuje na to, e skorzystali z owej zdolnoci. Heurystyka ta
zostaa opisana i przeanalizowana przez
Fischhoffa (1975, 1976, 1985). Fischhoff zwraca uwag na to, e ludziom
pewne rzeczy wydaj si nieuniknione
lub prawie nieuniknione, ale takie poczucie pojawia si obecnie, kiedy wiadomo, e takie zdarzenia miay miejsce. Niekiedy ludzie zachowuj si
tak, jak gdyby pisali: Mj pamitniku.
Wanie dzi zacza si Wojna Stuletnia" (Fischhoff, 1985, 342). Zjawisko wgldu wstecznego ma powane
konsekwencje dla psychicznego funkcjonowania jednostki. Na krtk met
pozwala ono podnie samoocen, poniewa jednostka przypisuje sobie du
zdolno do przewidywania. Jednake
gbsza refleksja prowadzi w kierunku
przeciwnym - mog sobie zada nastpujce pytanie: Skoro wiedziaem,
e to si zdarzy, a to co pociga
za sob negatywne konsekwencje, to
dlaczego nie zrobiem nic, aby temu
zapobiec? Odpowied na to pytanie
moe prowadzi do obnienia samooceny. Wiele rzeczy, jakie zdarzyy si
w przeszoci, byo dla ludzi cakowitym zaskoczeniem - nie zdawali sobie
sprawy z zagraajcego niebezpiecze-

373
stwa w wietle swojej wczesnej wiedzy.
Nakadanie na wiedz wczesn wiedzy
aktualnej jest bdem i moe prowadzi do
ferowania bdnych wyrokw. Jedna z
historyczek amerykaskich cytowanych
przez Fischhoffa napisaa w odniesieniu
do sprawy Pearl Harbour: ...musimy
zaakceptowa istnienie niepewnoci i
musimy nauczy si y z t
niepewnoci. Poniewa adna magia nie
moe dostarczy nam pewnoci, nasze
plany musz obywa si bez niej". Per
analogiom moemy zastanawia si nad
tym, w obliczu jakiej sytuacji stali nasi
politycy i dowdcy, kiedy podejmowali
decyzj o dacie wybuchu Powstania
Warszawskiego albo kiedy zblia si
moment wybuchu II Wojny wiatowej.
Fischhoff stwierdza, e nasza obecna
wiedza skania nas do nadawania sensu
wczeniejszym decyzjom i zachowaniom,
ale to wanie moe utrudnia
czowiekowi
korzystanie
z
wczeniejszych dowiadcze. Warto
zatem
pomyle
o
moliwych
konsekwencjach wgldu wstecznego" u
ofiary gwatu czy przemocy. Dopki nie
zaakceptuje si faktu, e nikt nie jest
obdarzony omnipotencj poznawcz, i
tego, e nie wszystko da si prawidowo
przewidzie, tak dugo mog nas silnie
dotyka negatywne konsekwencje wgldu
wstecznego. 6. Heurystyka symulacji.
Polega ona na tym, e ludzie wyobraaj
sobie pewne scenariusze rozwoju
pewnej sytuacji i na tej podstawie mog
podejmowa rozmaite dziaania (Tversky,
Kahne-man, 1985). Zastanawiaj si nad
tym, co by byo, gdyby...". Symuluj w
ten sposb rozwj pewnej sytuacji w wyobrani i przygotowuj si mentalnie na
rozmaite ewentualnoci. Zwiksza to
dostpno rozmaitych informacji,

374
a take moe prowadzi do wzrostu zaufania do wasnych sdw. Ten wzrost
zaufania wcale nie musi wiza si
z trafnoci tych sdw czy decyzji
podejmowanych na ich podstawie. Heurystyka symulacji jest najprawdopodobniej zaangaowana przy zjawisku inflacji wyobrani, o ktrym wspominalimy
w rozdziale 6 (Maruszewski, w druku b;
Garry, Pollaschek, 2000).
Przedstawiona lista heurystyk nie jest
pena. Nie omwilimy tu caej grupy heurystyk zwizanych z ocen wspzmiennoci, ocen zwizkw przyczynowych i korelacji, a take heurystyk dotyczcych
przewidywania i kontroli. Jednake przedstawione heurystyki i powicone im badania empiryczne dobrze ilustruj podejcie do indukcji i prawdopodobiestwa subiektywnego, charakterystyczne dla prac
Tversky'ego i Kahnemana.
Prace tych badaczy spotkay si z krytyk, ktra dotyczya teoretycznych podstaw ich koncepcji. Brytyjski filozof nauki L. Jonathan Cohen w swoich pracach
(1979, 1981, 1986) zwrci uwag na to,
e jeli mwimy o pewnych inklinacjach
poznawczych, a takimi inklinacjami s heurystyki, to musimy stwierdzi, od czego
odchylaj si owe zjawiska lub procesy.
Tversky i Kahneman wyranie pokazali, e
mylenie ludzkie zwizane z ocen prawdopodobiestwa subiektywnego odchyla
si od regu, jakie zostay wyprowadzone
z klasycznej teorii prawdopodobiestwa.
Twrcami tej teorii byli midzy innymi
Leibniz, Bernoulli czy Komogorow. Teoria
ta odnosi si do sytuacji, w ktrych mamy
do czynienia z dugimi seriami zdarze,
zdarzenia te maj charakter losowy i s
niezalene od siebie. Tymczasem ludzie
bardzo rzadko spotykaj si z takimi sytuacjami w swoim yciu - zdarzenia, z kt-

PSYCHOIDGIA POZNANIA

rymi maj do czynienia, charakteryzuj

si nielosowoci, czsto s to zdarzenia
pojedyncze i uzalenione od wielu innych
zdarze.
Cohen powiada, e skoro mwimy o odchyleniach od pewnego optymalnego modelu wnioskowania, to naley zastanowi
si nad tym, czy ten model optymalny
zosta wybrany poprawnie. Cohen na to
pytanie odpowiada przeczco. Przytoczmy
parafraz jednego z omawianych przez
niego przykadw. Zamy, e kto podejmuje decyzj dotyczc zawarcia zwizku
maeskiego. Jest to decyzja, ktr zazwyczaj podejmuje si raz w yciu, znacznie rzadziej podejmuje si j dwa razy
i wicej. Elementem tej decyzji jest ocena
subiektywnego prawdopodobiestwa, e
dany zwizek bdzie szczliwy. Jak mona
tego dokona, skoro czowiek w swoim dowiadczeniu nie dysponuje dug seri analogicznych zdarze, na ktrych podstawie
mgby oceni szans obecnego zwizku?
Mona sign do rocznika statystycznego, aby stwierdzi, jaki jest wskanik
rozwodw w danym kraju. Ludzie jednak
takie rozwizanie uznaj za nieadekwatne,
poniewa sdz, e ich zwizek ma charakter unikatowy i nie mona porwnywa
go z innymi. Sytuacji, w ktrych musimy
ocenia tak rozumiane prawdopodobiestwo subiektywne, jest w naszym yciu
znacznie wicej.
Cohen uwaa, e sytuacje, o ktrych
mowa, znacznie bardziej pasuj do innej
teorii prawdopodobiestwa, a mianowicie do teorii Bacona. Wedug tej teorii
prawdopodobiestwo powodzenia zwizku
midzy osobami A i B zaley nie od
tego, jak wysoki jest wskanik rozwodw
w danej populacji, ale od tego, jak dua
jest pula czynnikw, ktre s w stanie
zakci ten zwizek, a take jak dua jest
pula czynnikw, ktre mog go utrzyma

375

MYLENIE I ROZWIEWANIE PROBLEMW

(Cohen, 1979, 1981). Ta koncepcja jest

znacznie blisza rozumieniu prawdopodobiestwa w sytuacjach codziennych2. Cohen w pniejszych pracach nieco zagodzi!
swoje stanowisko. Nie twierdzi ju, e
w analizie heurystyk i inklinacji poznawczych musimy odwoywa si do teorii
prawdopodobiestwa Bacona jako modelu
ukazujcego poprawny sposb wnioskowania. Twierdzi on, e po dokadnej analizie
zachowania badanego naley szuka modelu, do ktrego pasowaoby to zachowanie. W pewnych sytuacjach moe to by
model Bacona, w innych klasyczna teoria
prawdopodobiestwa Leibniza, Bernoulliego i Komogorowa, a w jeszcze innych
moe to by zupenie inny model (Cohen, 1986). Cohen proponuje nowy sposb prowadzenia bada nad inklinacjami
poznawczymi. Zamiast sztywnej i ortodoksyjnej Metody Normy Zaoonej (przyjcie
z gry jednego modelu wnioskowania, od
ktrego mog odchyla si rozumowania
poszczeglnych osb) proponuje on Metod Wyprowadzania Normy, ktra jest
bardziej otwarta i elastyczna. Badacz poszukuje - na podstawie dokadnej analizy zachowania badanych - modelu, do
ktrego mona dopasowa ich reakcje.
Metoda ta wymaga znacznie wikszego
wysiku od badacza, ale moe dostarczy
znacznie trafniejszych danych. Jak dotd,
bya ona stosowana gwnie w analizach
teoretycznych, natomiast do rzadko wykorzystywano j jako podstaw bada empirycznych. Przeszkod na drodze do jej
praktycznego wykorzystania jest jej zdecydowanie wiksza pracochonno. Czytelnikw zainteresowanych t problematyk

odsyam do zbioru wydanego pod redakcj

Eellsa i moj Probability and rationality
(1991).
9.5.3.
Relacje midzy procesami
mylowymi badanymi w laboratorium
a procesami wystpujcymi w
realnych sytuacjach yciowych

Ju w wypadku bada nad pamici natknlimy si na podobny problem: jaka

relacja zachodzi midzy pamici badan
w laboratorium i pamici zdarze, z jakimi jednostka zetkna si w swoim
yciu. Swoisto materiau stosowanego
w badaniach laboratoryjnych sprawia, e
pami ludzka wydaje si znacznie bardziej
zawodna w porwnaniu z sytuacj, kiedy
jednostka zapamituje wasne dowiadczenia yciowe. Mimo to badania laboratoryjne - dziki swojej czystoci i pomijaniu
wielu czynnikw ubocznych - pozwalaj na
tworzenie modeli oglnych. Interesujce
jest to, e w psychologii pamici najpierw
prowadzono badania czysto laboratoryjne,
a dopiero poczynajc od lat siedemdziesitych zaczto prowadzi badania nad pamici autobiograficzn. Dziedzina stworzona
przez Ebbinghausa, wspczenie uprawiana jest przez takich psychologw, jak
Linton, Brewer, Baddeley czy Wagenaar,
ktrzy s bardzo dalecy od studiowania
pamici zgosek bezsensownych.
Czy podobnie wyglda sprawa w wypadku bada nad myleniem? Czy problemy, jakie rozwizuj badani w eksperymentach psychologicznych, ujawniaj
procesy mylowe wystpujce w czasie

2
Aby nie komplikowa wywodu, nie omawiaem zagadnie prawdopodobiestw warunkowych
analizowanych przez Tversky'ego i Kahnemana w wietle reguy Bayesa, a w pracach Cohena
i jego nastpcw - w wietle innych regu.

376
rozwizywania realnych problemw yciowych? Zadania stosowane w badaniach laboratoryjnych okrelane s mianem zada
angaujcych mylenie formalne (Galotti,
1989). Zadania te s tak skonstruowane,
aby jednostka przy ich rozwizywaniu wykorzystywaa gwnie procesy mylowe,
natomiast udzia innych procesw poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych zredukowany jest do niezbdnego minimum.
Zadaniom nadaje si jednoczenie tak
posta, aby jednostka w trakcie rozwizywania nie korzystaa z zarejestrowanych
w pamici algorytmw czy schematw postpowania. Jasne wic jest, e zadania takie mwi nam wicej o procesie mylenia
i rozumowania ni o sposobach radzenia
sobie z problemami, jakie pewna konkretna osoba X spotyka w codziennych sy-

PSYCHOLOGIA POZNANIA

tuacjach yciowych. Dopiero od niedawna

dostrzega si niezaleno tych dwch
typw mylenia i dwch typw sytuacji
wyzwalajcych procesy mylowe. Galotti
(1989) zestawia podobiestwa i rnice
midzy tymi dwiema grupami bada. Zamieszczono je w tabeli 9.2.
Zestawienie to wskazuje, e nie zawsze
dobra znajomo regu formalnego rozumowania pozwala na sprawne rozwizywanie problemw yciowych. S to problemy
pod wieloma wzgldami odbiegajce od
problemw wymagajcych rozumowania
formalnego. Z tego te wzgldu psychologia mylenia i rozumowania winna przej
do analizy problemw potocznych - jest to
jeden z warunkw uzyskania moliwoci
zastosowania osigni psychologii mylenia w praktyce.

TABELA 9.2 Porwnanie rozumowania formalnego i rozumowania wystpujcego w

codziennych sytuacjach yciowych

ROZUMOWANIE FORMALNE

ROZUMOWANIE WYSTPUJCE W YCIU

CODZIENNYM

Dostpne s wszystkie przestanki

Niektre przestanki maj charakter niejawny, a niektre s w ogle nieznane

Zazwyczaj wystpuje tylko jedna odpowied poprawna

Zazwyczaj jest wiele moliwych odpowiedzi, zrnicowanych pod wzgldem jakoci

Czsto istnieje ustalona metoda wnioskowania,

ktrej mona uy przy rozwizywaniu danego
problemu

Rzadko istnieje ustalona procedura rozwizywania

danego problemu

Dokadnie mona okreli moment, w ktrym dany

problem zostat rozwizany

Trudno okreli moment, w ktrym aktualne

najlepsze rozwizanie jest wystarczajco dobre

Tre problemu jest zazwyczaj ograniczona i ma

on zwykle charakter akademicki

Rozwizanie problemu stuy rozstrzygniciu innych problemw

10

Procesy poznawcze i
procesy emocjonalne

10.1. Dyskusja emocje-poznanie"

Dyskusja na temat prymatu emocji lub
poznania toczya si w latach osiemdziesitych. Dwaj gwni adwersarze - Richard S.
Lazarus i Robert Zajonc - zajmowali zdecydowanie odmienne stanowiska w sprawie pierwotnoci emocji lub pierwotnoci
procesw poznawczych. Lazarus twierdzi,
e procesy poznawcze poprzedzaj emocje,
e warunkiem pojawienia si emocji jest
ocena danego bodca. Stanowisko Zajonca
byo przeciwne - uwaa on emocje za
pierwotne wzgldem poznania.
Lazarus by kontynuatorem dugiej tradycji, zapocztkowanej przez Magd Arnold (1960), ktra w swojej teorii emocji
przyjmowaa, e powstaj one w nastpujcych fazach:
1) Neutralna recepcja. Rejestracja infor
macji na poziomie narzdu zmysowego
nie zawiera oceny stymulacji -jest ona
traktowana jako co neutralnego.
2) Ocena. Odebrana stymulacja jest oce
niana jako dobra lub za, jako korzystna
lub niekorzystna. Mona stwierdzi, e
w tej fazie pojawia si znak procesu
emocjonalnego.
3) Pojawienie si tendenq'i do dziaania
- w najprostszym wypadku jest to
zblianie si do przedmiotu ocenianego

jako dobry lub unikanie przedmiotu

ocenianego jako zy.
4) Wystpienie emocji, czyli przeycia su
biektywnego z komponentem wisceralnym.
5) Pojawienie si dziaania sterowanego
przez emocj. Dziaania sterowane
przez emocje mog by bardzo rne,
jednak ich wspln cech jest stosun
kowo dua dynamika oraz ograniczony
zakres kontroli intelektualnej.
Status pojcia oceny oraz status neutralnej recepq"i stay si punktami zapalnymi w dyskusji na temat pierwotnoci
emocji wzgldem poznania lub pierwotnoci poznania wzgldem emocji. Aby rozstrzygn t dyskusj, powinnimy odpowiedzie na pytanie, czy recepcja bodca
w narzdzie zmysowym jest procesem
poznawczym, czy te nim nie jest. Jeli
przyjmiemy, e procesy sensoryczne zachodzce w narzdach zmysowych s procesami poznawczymi, to wtedy kady proces emocjonalny poprzedzany jest przez
procesy poznawcze. O tym, e kwestia
ta daleka jest od rozstrzygnicia, wiadcz dane cytowane przez Moroza (1972).
Przeanalizowa on dostpne wwczas podrczniki psychologii poznawczej i stwier-

378
dzi, e autorzy czasami zaliczaj procesy sensoryczne do procesw poznawczych, a czasami nie. W wietle kryteriw przez niego proponowanych procesy sensoryczne nie s procesami poznawczymi - nie zachodz one w mzgu
i nie wi si z aktywnym przetwarzaniem informacji, a tylko z ich biernym
odbiorem.
Jeli neutralna recepcja nie jest jeszcze procesem poznawczym, to staje przed
nami kolejne pytanie, czym jest ocena
- czy jest to proces poznawczy, czy te
emocjonalny.
Tu ju sprawa bardzo si komplikuje,
poniewa z jednej strony ocena traktowana
jest jako proces emocjonalny, na przykad wtedy, kiedy czowiek szybko, bez
zastanowienia cofa rk przed rozgrzan
arwk, parzc jego dto, z drugiej natomiast mwi si o zoonych procesach poznawczych wystpujcych wwczas, kiedy
napotykamy zdarzenie, ktre moe by dla
nas potencjalnie korzystne lub potencjalnie niebezpieczne. Kiedy podejmujemy decyzj, czy zainwestowa pienidze w nowo
powsta spk zajmujc si e-commerce,
musimy oceni jej dotychczasow wiarygodno, obroty, pynno finansow, jak
rwnie por roku (jeli jest to okres
bezporednio po witach, wiadomo, e
obroty bd niewielkie), a take okres, po
ktrego upywie spodziewamy si zyskw
i tak dalej. Ocena moe te dotyczy
kontaktw, jakie mielimy z osobami dziaajcymi w tej spce. S to wic zdecydowanie bardziej zoone procesy anieli wystpujce przy ocenie pojedynczego
bodca majcego wyraziste waciwoci
sensoryczne.

PSYCHOLOGIA POZNANIA

Poniewa znaczna cz dyskusji emocje-poznanie dotyczya kwestii terminologicznych, konieczne jest moliwie dokadne okrelenie znaczenia stosowanych
przez nas terminw. Przez procesy poznawcze rozumiemy procesy aktywnego
przetwarzania informacji, wymagajce wykorzystywania dotychczasowej wiedzy, lub
te prowadzce do uzyskania nowej wiedzy. Definicja ta nawizuje do pogldw
Moroza, cytowanego wczeniej, i w niniejszej dyskusji nie ma potrzeby jej
rozbudowywania. Neisser (1976), opisujc
to pole bada, stwierdza, e obejmuje
ono problematyk spostrzegania, pamici,
uwagi, rozpoznawania wzorcw, rozwizywania problemw, jzyka, rozwoju poznawczego i jeszcze wiele innych (gdyby nie to
wiele innych", dodane przekornie przez
jednego z ojcw psychologii poznawczej,
sytuacja byaby znacznie janiejsza).
Emocj bdziemy rozumieli jako system trjskadnikowy, zawierajcy komponenty nerwowe, ekspresyjno-motoryczne
oraz subiektywne, czyli uczucia. Jest to
parafraza definicji sformuowanej przez
Izarda i Malatest, ktrzy pisz, e emocje to ...okrelone zbiory procesw nerwowych, ktre prowadz do specyficznej
ekspresji oraz odpowiadajcych im specyficznych uczu" (Izard, Malatesta, 1987,
s. 496). Naley podkreli, e w psychologii odrnia si od siebie uczucia i emocje,
natomiast w polskim jzyku potocznym s
one uywane zamiennie1.
Uczucia s subiektywnym skadnikiem
emocji, ktrego rda tkwi w podstawowych procesach nerwowych i motorycznych (Izard, 1990 a, 1990 b). Nie
istniej uczucia bez elementw nerwo-

W jzyku angielskim natomiast maj one rne znaczenie. Ju James pisa o teorii emocji
(emotion), a nie o teorii uczu (feeling).
1

PROCESY POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

wych i motoryczno-ekspresyjnych, uczucia

wchodz w skad emocji, ale same emocjami nie s.
Wyposaeni w te wstpne rozstrzygnicia terminologiczne moemy przystpi do przedstawienia obu przeciwstawnych stanowisk.
Stanowisko Zajonca gosi, e afekt jest
pierwotny wzgldem poznania. Argumentacj mona znale w pracach przeoonych na jzyk polski (Zajonc, 1985;
Murphy, Zajonc, 1994). Zajonc odwouje
si przede wszystkim do argumentw
empirycznych. Pierwsza grupa argumentw dotyczy efektu czystej ekspozycji", nazywanego niekiedy efektem familiaryzacji". Efekt ten polega na tym,
e bodce eksponowane podprogowo s
w pewien sposb rejestrowane przez czowieka, w wyniku czego zmianie ulega
ich ocena emocjonalna. Bodce ju znane
na podstawie ekspozycji podprogowej oceniane s jako przyjemniejsze i atrakcyjniejsze. Czowiek, ktremu eksponowano
takie bodce podprogowe (najczciej byy
to chiskie ideogramy), nie potrafi rozpozna tych znakw jako czego, z czym

379
zetkn si wczeniej. Mimo to zmienia
si jego ocena takiego bodca. Bodce
te eksponowane byy przez bardzo krtki
czas - nawet rzdu 1 msek. Czas ten by
zbyt krtki, by moga powsta poznawcza reprezentacja bodca. Wynika std,
e zmiana oceny nastpia na drodze pozapoznawczej (Zajonc i jego zwolennicy
wol uywa terminu przedwiadomy").
Innym okreleniem uywanym w dyskusji
byo minimalne przetwarzanie bodca".
Zajonc dowodzi, e reakcja emocjonalna,
to jest ocena bodca w kategoriach dobry
- zy", wyprzedza w czasie rozpoznanie
i identyfikacj cech jakiego bodca (Zajonc, 1985, s. 62).
Druga seria dowodw empirycznych
dostarczonych przez Murphy i Zajonca
(1994) dotyczy torowania afektywnego.
O zjawisku torowania pisalimy w paragrafie 5.1.2., przy analizie rnych typw pamici. Torowanie afektywne badano
w eksperymentach, w ktrych eksponowany wczeniej bodziec o wyranej walencji afektywnej nasyca" afektem jaki
bodziec obojtny. Badania nad torowaniem
afektywnym przedstawiono w ramce 10.1.

RAMKA 10.1

W kadej prbie eksperymentalnej

najpierw eksponuje si podprogowo
bodziec o wyranej walencji afektywnej. Bodcem takim moe by twarz
ludzka, przedstawiajca w wyrazisty
sposb rne stany emocjonalne, ale
mona stosowa rwnie inne bodce.
Biorc pod uwag subtelny charakter
badanych zjawisk, najlepsze wyniki
uzyskuje si wwczas, kiedy ekspresja
emocji jest przerysowana, na przykad
wtedy, kiedy pokazuje si ucharakte-

ryzowan twarz mima, albo te stosuje

animacj (Ohme, Pochwatko, Blaszczak, 1999 a). Po ekspozycji bodcw
podprogowych eksponuje si bodce
neutralne - chiskie ideogramy lub
wieloboki.
W pocztkowych eksperymentach
stwierdzono, e ocena bodca neutralnego ulega zmianie - kierunek
tej zmiany zgodny jest z rodzajem
afektu wyraanego przez mima. W wypadku podprogowej ekspozycji bodca

3K0

PS/CHOLDGIA POZNANIA

RAMKA 10.1 Cd.

pozytywnego (twarz mima wyraaa
rado) uzyskano efekty zbliajce si
do poziomu istotnoci, natomiast nie
uzyskano wyraniej szych efektw dla
bodcw negatywnych. Okazao si
take, e w pewnych warunkach wystpuj efekty kontrastu, to jest ocena
bodca neutralnego zmienia si w kierunku przeciwnym do znaku bodca
torujcego (Ohme, Pochwatko, Baszczak, 1999 b). Stwierdzono mianowicie, e badani, ktrym eksponowano
podprogowo twarz wyraajc emocj negatywn, oceniali pozytywniej
eksponowany pniej materia neutralny. Wyniki te s bardzo zastanawiajce, poniewa sugeruj odmienne odMona zatem powiedzie, i dwa przedstawione tu nurty bada wskazuj wyranie, e emocja wyprzedza poznanie, e
ocena afektywna bodca moe pojawia
si wczeniej anieli pena identyfikacja
poznawcza i e dziki tej ocenie afektywnej moliwe winno by podjcie prostych dziaa zdobywczych i obronnych.
Na rzecz takiego stanowiska przemawiaj
take dane neuropsychologiczne. Badania
LeDoux (2000; por. te analizy Jarymowicz, 1999) wykazay, e gwn struktur
odpowiedzialn za emocje jest w naszym
mzgu ciao migdaowate. Informacje z narzdw zmysowych docieraj poprzez kolaterale i wzgrze sensoryczne do ciaa
migdaowatego wczeniej anieli do kory
mzgowej. Impulsy z drg zmysowych
mog zmierza do kory mzgowej zarwno
za porednictwem ciaa migdaowatego,
jak i bezporednio. Jednake przetwarzanie informacji przebiegajcych klasyczn

dziaywania wzbudzonych przedwiadomie afektw o rnych znakach. W

wypadku afektw pozytywnych pniejsze bodce oceniane s zgodnie
z wczeniejszymi danymi (to jest pozytywniej), w wypadku przedwiadomie wzbudzonych afektw negatywnych pniejsze s oceniane w sposb
przeciwny (to jest take pozytywniej).
Chciaoby si rzec, jak mile jest przedwiadome wzbudzanie afektu, poniewa pniej wszystko widzi si przez
rowe okulary. Pomimy jednak te
bardzo szczegowe rozwaania i sprbujmy zastanowi si nad oglniejszym znaczeniem tych wynikw.

drog zmysow, od narzdu zmysowego

do kory mzgowej, jest stosunkowo wolne.
Na kocu nastpuje wiadome rozpoznanie
i identyfikacja bodca, co -jak pokazalimy
w rozdziale 2 - wymaga uycia zasobw
pamiciowych do zinterpretowania otrzymanych danych sensorycznych.
Informacje pynce z ciaa migdaowatego do kory umoliwiaj take identyfikacj i treciow analiz bodca emocjonalnego. Ciao migdaowate wysya rwnie
impulsy do narzdw wewntrznych i mini, przygotowujc organizm do stawienia
czoa wanym wyzwaniom adaptacyjnym.
Mona przypuszcza, e w wypadku krtkotrwaych ekspozycji pojawia si afekt
sterowany przez ciao migdaowate, natomiast brak jest penej analizy bodca
przez kor mzgow. Dopiero na podstawie analizy korowej jednostka moe
odtworzy znaczenie bodca, opierajc si
na dostpnych zasobach pamiciowych. Na

PROCES* POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

t moliwo zwrcilimy uwag w paragrafie 2.2., powiconym fazom procesu

spostrzegania.
Argumenty zwolennikw tezy o pierwotnoci emocji wzgldem poznania odnosz si do sytuacji, w ktrej reakcja emocjonalna sterowana jest przez tak zwan
doln drog wzbudzania emocji (LeDoux,
2000; Herzyk, 2000) - na tej drodze informacje z narzdw zmysowych dochodz
do wzgrza sensorycznego, a stamtd do
ciaa migdaowatego, ktre bezporednio
steruje reakcj emocjonaln. Udzia kory
mzgowej oraz zoonych procesw poznawczych jest tu minimalny.
Argumentacja zwolennikw o pierwotnoci poznania przedstawia si nastpujco. Warunkiem pojawienia si emocji jest
ocena bodca. Ocena ta dotyczy zwizku
midzy bodcem docierajcym do jednostki a interesami organizmu. Bodziec
(Lazarus konsekwentnie posuguje si
terminem zdarzenie") moe wywoywa
emocj, kiedy dotyczy istotnych cech relacji midzy organizmem a rodowiskiem,
a wic wtedy, kiedy zmieniaj si warunki
realizacji jakiego celu. Lazarus uwaa,
e ocena ma charakter poznawczy i obejmuje komponenty pierwotne i wtrne.
Komponenty pierwotne, ktre nas interesuj bardziej, dotycz powstawania emocji, natomiast komponenty wtrne dotycz
moliwoci poradzenia sobie z t emocj
(Lazarus, 1998 a).
Do komponentw pierwotnych Lazarus, po pierwsze, zalicza to, czy dany
bodziec moe w jakikolwiek sposb wpywa na realizacj celw jednostki. Jeli
nie wie si on z realizowanymi celami,
emocja nie powstanie. Fakt, e w tej
chwili w podpoznaskich lasach intensywnie topnieje nieg, nie ma adnego zwizku
z moim celem, jakim jest ukoczenie rozdziau 10 tej ksiki. W zwizku z tym

381
nie wywouje to we mnie adnej emocji.
Gdyby jednak nieg podmy supy wysokiego napicia a w nastpstwie odcito
by dopyw prdu i nie mgbym korzysta
z komputera, to pewnie wzbudzioby to we
mnie siln emocj.
Po drugie, jednostka ocenia, czy zdarzenie lub bodziec jest zgodny z realizowanym celem, czy te nie. Gdy wystpuje
niezgodno, pojawia si emocja o znaku
negatywnym, jak w cytowanym wczeniej przykadzie wyczenia prdu. Gdy
wystpuje zgodno, na przykad wtedy,
kiedy dowiaduj si, e powsta nowy typ
klawiatury, umoliwiajcy szybsze pisanie,
pojawia si we mnie emocja pozytywna.
Po trzecie, ocena dotyczy zaangaowania ego, a wic na przykad tego, czy dane
zdarzenie pojawio si w wyniku dziaania
intencjonalnego innej osoby lub wasnego
dziaania, czy te zdarzenie to ma charakter nieintencjonalny. Jeli zdarzenie byo
wynikiem dziaania intencjonalnego, mog
odczuwa wobec kogo wdziczno lub
gniew (zalenie od tego, czy zdarzenie
to uatwia, czy te utrudnia osignicie
jakiego celu). Analogiczne emocje mog
odczuwa wobec samego siebie.
W wyniku tak rozumianej oceny konstruowane jest znaczenie relacyjne - zwizane jest ono z tym, e ...ludzie s
w stanie wyczuwa sens zdarze istotnych z punktu widzenia relacji z otoczeniem i wasnego dobrostanu" (wyrnienie
moje - T. M.; Lazarus, 1998 a, s. 189).
O treci znaczenia relacyjnego moemy si
przekona, analizujc tematy relacyjne poszczeglnych emocji. List takich tematw
zawiera tabela 10.1.
Nieco inne wymiary oceny poznawczej wymienia Klaus Scherer (1998,
s. 155-156). Uwaa on, e w ocenie
uwzgldniane s nastpujce waciwoci
stymulaqi:

382

1)
2)
3)
4)
5)

PSYCH0U3GIA P02NANIA

Nowo/nieoczekiwano.
Samoistna przyjemno.
Istotno dla celu/potrzeby.
Moliwoci zaradcze.
Zgodno Ja z normami. Scherer zalicza
do nich normy spoeczne, konwen
cje kulturowe, oczekiwania osb zna
czcych oraz uwewntrznione normy
i standardy jednostki.

Dwa pierwsze z wymienionych wymiarw byty uwzgldniane w badaniach

Zajonca i jego zwolennikw. S to wa-

ciwoci, w ktrych zakresie ocena pojawia si w sposb automatyczny, jednostka

nie musi zastanawia si nad tym, czy
jaki bodziec jest bodcem nowym, czy
te zetkna si z nim wczeniej; nie
musi te zastanawia si nad tym, czy
bodziec jest przyjemny - po prostu czuje
t przyjemno. Natomiast trzy pozostae
waciwoci uwzgldniane w ocenie maj
charakter lazarusowski". Widoczne jest
tu denie Scherera do znalezienia kompromisu w dyskusji dotyczcej prymatu
poznania bd emocji.

TABELA 10.1 Tematy relacyjne rnych emocji

EMOCJA

TEMAT

Duma

Podbudowanie poczucia wasnej wartoci dziki dokonaniom lub osigniciu

cenionego obiektu (samodzielnie lub przez kogo, z kim si utosamiamy)

Gniew

Zniewaga pomniejszajca ja" i moje"

Lk

Stanie w obliczu niepewnego zagroenia egzystencjalnego

Mio

Pozostawanie w zwizku z inn osob lub takie pragnienie, zwykle, cho

niekoniecznie, odwzajemniane

Nadzieja

Obawa, e bdzie gorzej, i pragnienie, by byo lepiej

Poczucie winy

Zamanie nakazu moralnego

Smutek

Dowiadczenie nieodwracalnej straty

Strach

Konkretne, bezporednie i zniewalajce zagroenie fizyczne

Szczcie

Dokonywanie postpw w osiganiu jakiego celu

Ulga

Zanik stresujcej niezgodnoci midzy rzeczywistym a podanym stanem rzeczy

Wspczucie

Poruszenie z powodu cudzego cierpienia i pragnienie

niesienia pomocy

Wstrt

(metaforycznie) Blisko lub wchonicie odstrczajcego obiektu bd idei

Wstyd

Efekt dziaa poniej osobistego ideau

Zawi

Pragnienie posiadania tego, co ma kto inny

Zazdro

Niech do osoby trzeciej z powodu jej szkodliwego wpywu na nasz relacj z inn
osob

rdo: R. Lazarus, Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje, w: P Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji (s.
148)

PROCESY POZNAWCZE I PROCES* EMOCJONALNE

Rwnie Nico Frijda (1998) przypisuje

analizie znaczenia podstawow rol w wyznaczaniu emocji. Podobnie jak Lazarus
(1998 b), uwaa on, e emocje powstaj
w wyniku napotkania zdarze uatwiajcych lub utrudniajcych jednostce realizacj jakiego celu. Jednake w uwagach
Frijdy wystpuje jedna subtelna zmiana
w stosunku do pogldw Lazarusa. Dobrze
to ilustruje nastpujcy cytat: W kadym
zaktku wiata emocje s wzbudzane pojawieniem si afektywnie oznakowanych
zdarze, ktre utrudniaj lub uatwiaj
realizacj motyww" (Frijda, 1998, s. 143).
Fakt, e Frijda pisze o zdarzeniach oznakowanych afektywnie, sugeruje, e moe
to by waciwo tych zdarze. Waciwo ta istnieje, zanim zdarzenia zostan
ocenione przez jednostk. Analogiczna sytuacja wystpuje w wypadku drugiego
kryterium oceny u Scherera. Natomiast
u Lazarusa znak emocji jest wynikiem
oceny zgodnoci lub niezgodnoci zdarzenia z aktualnie realizowanymi celami.
Ocena poznawcza oraz konstruowanie
znaczenia relacyjnego moe mie zarwno
charakter automatyczny, jak i kontrolowany. W niektrych wypadkach ocena nastpuje szybko, w innych jest to proces
przynajmniej czciowo dostpny wiadomoci i majcy charakter refleksyjny.
Oczywicie, nie zawsze ocena formuowana w sposb automatyczny jest prosta
i jednowymiarowa. Czsto jest to proces
bardzo zoony i nie przypomina laboratoryjnych analogonw. Trudno zreszt,
by w trakcie bada laboratoryjnych ludzie
realizowali swoje cele i wchodzili w rzeczywiste relacje z eksperymentatorami,
a to - zdaniem wielu teoretykw - jest
wanym elementem wzbudzania rzeczywistych emocji. Dlatego te prezentacj
tej grupy koncepcji zamkniemy cytatem
z pracy Lazarusa, ktry napisa: Emocja

383
moe powstawa popiesznie, cho wymaga uwzgldnienia ogromnego zakresu
znacze, jeli ma by nie tylko negatywna,
ale by okrelon emocj gniewu, lku,
wstydu czy smutku; jeeli ma by nie
tylko pozytywna, ale by okrelon emocj
radoci, dumy czy mioci. Zwaywszy to
wszystko, podchodz z duym sceptycyzmem do uytecznoci poszukiwania minimalnych poznawczych przesanek emocji" (Lazarus, 1998 a, s. 189-190; podkrelenie autora).
Jak wspczenie traktujemy t dyskusj? Po pierwsze, stanowiska gwnych
adwersarzy ulegy daleko idcej ewolucji.
Zajonc zapewne nie bdzie formuowa
oskare o imperializm poznawczy, poniewa psychologia poznawcza nie jest
ju monolitem i pewne sposoby analizy
procesw poznawczych oraz pewne pogldy na rol poznania w zachowaniu
dawno ulegy zmianie. To, co si kiedy
wydawao jdrem psychologii poznawczej,
jest ju traktowane jako ujcie, ktre
raczej zamyka horyzonty, ni je otwiera.
Neisser tak pisa o paradygmacie przetwarzania informacji i metaforze komputerowej w 1976 roku: A w laboratorium [studia nad przetwarzaniem informacji] wychodz w niewielkim stopniu
poza metafor komputerow, ktrej zawdziczaj swe istnienie. Nadal brakuje
wyjanienia tego, jak ludzie dziaaj albo
wchodz w interakcj ze wiatem, ktry
ich otacza (...). Jeli psychologia poznawcza zawierzy bez reszty temu modelowi,
mog j czeka kopoty" (Neisser, 1976,
s. 7). Przestrogi Neissera okazay si skuteczne, poniewa w ramach bada nad poznaniem spoecznym czy wspczesnych
bada nad emocjami niemal nikt nie traktuje czowieka jako uytkownika programw komputerowych zapisanych w jego
mzgu.

384
W dyskusji ujawniay si rwnie subtelne rnice terminologiczne. Argumenty
Zajonca odnosiy si do afektw, czyli elementarnych procesw doznawania przyjemnoci lub przykroci, albo te procesw prowadzcych do oceny pozytywnej
lub negatywnej. I znowu w terminologii
uywanej przez Zajonca pojawia si charakterystyczna ewolucja - w pracy z 1980
roku pisze on o emocjach i uczuciach,
pniej posuguje si terminem afekt. Natomiast przedstawiciele obozu przeciwnego konsekwentnie pisz o emocjach,
rozumiejc je tak, jak to przedstawilimy
na pocztku tego rozdziau. Wobec tego
dyskusja moe dotyczy rnych rzeczy.
Clore takie proste zjawiska, zwizane
z szybkim i automatycznym reagowaniem,
jak walencje afektywne (na przykad na
huk na ulicy), nazywa niby-emocjami,
niezaporedniczonymi procesami poznawczymi" (Clore, 1988). Pisze on, e w sytuacjach nagego strachu mamy do czynienia
z fragmentami emocji, a nie z penymi
procesami emocjonalnymi. Uwaa take,
e proste doznania, takie jak przyjemno
i bl, same w sobie nie s emocjami,
a emocj waciw moe by reakcja na
przyjemno i bl.
Jest jeszcze inny aspekt polemiki, na
ktry zwraca uwag Scherer (1984). Pisze on, e znaczna cz dyskusji na
temat prymatu" dotyczya znaczenia terminw: Nie sdz jednak, by nasza wiedza zwikszaa si, kiedy pewne procesy
przetwarzania informacji okrelimy jako
poznawcze, a odmwimy tego miana innym" (1984, s. 306). I cho - jak powiada
ten autor - daleko nam do zrozumienia
procesu oceny, to niewielkie znaczenie
ma to, ktry rodzaj procesw uznamy za

PSYCHOLOGIA POZNANIA

pierwotny, a ktry za wtrny, albo ktre

procesy uzna si za waniejsze, a ktre
za mniej wane. Trudno nie zgodzi si
z tak argumentacj. By moe jest tak,
e w pewnych sytuacjach jedna grupa
procesw odgrywa wiksz rol, w innych
za - druga. Dlatego te bardziej owocne
wydaje pytanie o to, jakie waciwoci
sytuacji wpywaj na to, czy bdzie dominowaa jedna lub druga grupa procesw.
Z analizy dotychczas zebranych danych,
a take z argumentacji zwolennikw stanowiska goszcego prymat emocji nad
poznaniem oraz stanowiska przeciwnego,
goszcego prymat poznania nad emocjami, wylania si wyranie przynajmniej
jeden czynnik: czynnikiem tym jest prostota lub zoono sytuacji wzbudzajcej emocje oraz ukryty lub jawny nacisk
czasowy. W sytuacjach prostych, w ktrych bodziec afektywny jest bardzo dobrze
okrelony2, a take w sytuacjach wymagajcych natychmiastowej reakcji uruchamiana jest dolna droga wzbudzania afektu,
a tym samym ludzie zachowuj si zgodnie
z modelem prymatu afektu. Natomiast
w sytuacjach zoonych, w ktrych nie
wymaga si od czowieka natychmiastowej
decyzji, uruchamiana jest droga grna (LeDoux, 2000; Herzyk, 2000). W takim wypadku powstaje peny proces emocjonalny,
wymagajcy uycia wiedzy zmagazynowanej w pamici i wielokierunkowego przewidywania konsekwencji wasnych dziaa
(Damasio, 1999). Nasuwa si tu jako oczywiste rozrnienie na emocje pierwotne
i wtrne. Te pierwsze nie musz by
poprzedzane analiz poznawcza, drugie za
s ni poprzedzane. Dodajmy jednak, e
chocia rozrnienie na emocje podstawowe (pierwotne) i wtrne jest przedmio-

W skrajnych wypadkach jest to bodziec o dobrze okrelonym znaczeniu biologicznym.

PROCES/ POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

tem wielu dyskusji (Damasio, 1999; eseje

zamieszczone w zbiorze Natura emocji pod
redakcj Ekmana i Davidsona, 1998), to
jednak wskazuje ono na moliwy kierunek poszukiwania rozwiza. Istniej takie
sytuacje, w ktrych w powstawaniu procesu emocjonalnego uczestnicz procesy
poznawcze i uruchamiana jest kora mzgu,
istniej te sytuacje, w ktrych emocje
powstaj w wyniku pobudzenia struktur
podkorowych i wtedy trudno mwi o korzystaniu z dowiadczenia.
Sam Lazarus, spogldajc z perspektywy czasu na polemik w sprawie prymatu emocji lub poznania, pisze, e problem ten byl le postawiony, co wicej,
zawiera! btd epistemologiczny (Lazarus,
1999). Lazarus uwaa, e emocja jest odpowiedzi na jakie znaczenie. Jest to znaczenie, jakie czowiek przypisuje pewnym
zdarzeniom - czyli, mwic inaczej, jest to
zdarzenie konstruowane przez czowieka
(i z tego powodu koncepcja Lazarusa nazywana jest koncepcj konstruktywistyczn).
Emocja ma konsekwencje dla. realizacji
celw jednostki bez wzgldu na to, w jaki
sposb ksztatowao si to znaczenie.
Emocje powstaj w toku interakcji midzy jednostk i jej otoczeniem, w ktrej
jednostka zaangaowana jest w realizacj
celw osobistych. Lazarus, odwoujc si
do koncepcji interakcji, odchodzi od jednokierunkowego ujmowania prymatu emocji lub poznania. Stwierdza on, e stany
umysowe i zachowania speniaj zasad
wzajemnego determinizmu czy zwrotnej
przyczynowoci, sformuowan przez Bandur (1978).
Bandura twierdzi, e zwizki midzy
zjawiskami analizowanymi przez psychologa maj charakter wzajemny. Przykadowo, stany psychiki wpywaj na zachowanie, ale zachowanie wpywa te na
stany psychiki. Zalenie od tego, w ja-

385
kim miejscu rozpoczniemy analiz, waniejsze lub bardziej pierwotne bdzie si
wydawao raz jedno, raz drugie. Bardzo podobne rozumowanie wystpowao
w koncepcji cyklu percepcyjnego Neissera (1976), omwionej w rozdziale 2.
Neisser pisa, e w rzeczywistym spostrzeganiu trudno okreli, co jest waniejsze: czy dane percepcyjne odbierane
ze rodowiska, czy schematy pamiciowe
wykorzystywane do ich interpretacji, czy
te procesy eksploracji, sterowane przez
schematy pamiciowe i dostarczajce nowych informacji. Mylenie Lazarusa poda w podobnym kierunku, kiedy pisze
on: ...aczkolwiek emocja jest reakcj na
znaczenie, moe ona wystpowa przed
nastpn myl, ktra z kolei jest odpowiedzi na dowiadczan emocj i jest reakcj
na jej wpyw na jednostk oraz na innych
ludzi" (Lazarus, 1999, s. 8).
Przy przyjciu takich zaoe problem
prymatu emocji czy poznania traci na znaczeniu. Reakcje emocjonalne w realnych
sytuacjach yciowych (a nie w laboratorium, gdzie za pomoc rnych zabiegw pozbawia si czowieka jego osobistej
historii) mog wyprzedza poznanie, ale
musz by zwizane z motywacj, ktra
okrela, jakie cele bd realizowane. Motywacja moga z kolei wczeniej angaowa analiz poznawcz nie tylko tego, co
jest upragnione, ale i tego, co moe by
dostpne. Moe te by tak, e emocja ma
charakter postpoznawczy", jeli czowiek
dugo zastanawia si nad pewn wan
spraw w swoim yciu i zareagowa w pewien sposb, kiedy pojawi si okrelony
bodziec emocjonalny. Odwoajmy si do
przykady, aby wyjani, o co tu chodzi.
Kiedy czowiek stara si odpowiedzie
na pytanie, jaki sens miao jego dotychczasowe ycie, i ma trudnoci w znalezieniu odpowiedzi (jak powiada Yalom,

386
1999, jest to jedno z podstawowych pyta egzystencjalnych, na ktre odpowied
jest produktem ubocznym naszego ycia),
to niepowodzenie czy to w yciu zawodowym, czy te osobistym prowadzi do
silnego poczucia winy, ktre moe znale
zewntrzny wyraz w dziaaniach autodestrukcyjnych. W takim wypadku emocja
zaporedniczona" bya przez procesy poznawcze. Wszystko zaley jednak od tego,
w ktrym miejscu zamierzamy rozpocz
analiz. Od tego wanie miejsca zaley
to, co bdziemy traktowali jako pierwotne.
Jednake w rzeczywistoci, kiedy wystpuj wzajemne determinacje emocji i poznania, problem pierwotnoci" czy prymatu" emocji lub poznania przypomina
pytanie, co byo wczeniejsze: jajko czy
kura.

PSYCHOWGIA POZNANIA

Na koniec jeszcze jedna refleksja dotyczca natury czowieka. Problem natury czowieka nie pojawia si w sposb
jawny w tej dyskusji, wystpuje on jednak
bardzo wyranie na poziomie utajonym.
Analizy dokumentujce jedno stanowisko
wskazuj, e czowiek traktowany jest jako
istota realizujca wasne cele, napotykajca uatwienia czy utrudnienia w ich realizacji, przeywajca emocje w interakcjach
z innymi ludmi, kiedy zachowania innych
s odpowiedzi na jego wasne zachowania.
Z drugiej strony mamy czowieka, ktry
jest odbiorc bodcw przygotowanych
i wysanych przez kogo innego, przy czym
te bodce pozostaj w bardzo lunych relacjach z jego planami i celami - tak przecie
dzieje si w wikszoci eksperymentw
laboratoryjnych.

10.2. Poznawcze teorie emocji

Jak wynika z uwag przedstawionych w poprzednim podrozdziale, procesy poznawcze odgrywaj wan rol we wzbudzaniu
stanw emocjonalnych, a take wpywaj
na ich ekspresj oraz na samokontrol.
Procesy poznawcze s modsze ewolucyjnie i z czasem zyskay przewag w regulacji zachowania, w szczeglnoci za
w regulacji zachowania w zmiennych warunkach, wymagajcych znacznej elastycznoci. Jednake u czowieka emocje odgrywaj inn rol anieli u zwierzt, poniewa
mog znajdowa si w subie procesw
poznawczych, a procesy poznawcze mog
by w subie emocji.
Przykadem emocji w subie procesw poznawczych mog by indywidualne
preferencje w wyborze jakiego obiektu
zaspokajajcego potrzeby. Czowiek, ktry
chce wybra najlepsz wie stereo, ma

najczciej due trudnoci w odrnieniu

jakoci dwikw pyncych z gonikw
rnych modeli. To odrnianie jakoci
dwikw odbywa si w obrbie procesw
poznawczych. Poniewa procesy poznawcze okazuj si niewystarczajce, czowiek moe odwoa si do swoich emocji wobec rozmaitych marek znajdujcych
si na rynku: Sony, JVC, Panasonic czy
Technics. Moe te przyjrze si wiey
i sprawdzi, ktra mu si bardziej podoba
pod wzgldem wizualnym. Moe wreszcie
poprosi o rad osob, na ktrej opinii mu
szczeglnie zaley.
Natomiast przykadem procesw poznawczych w subie emocji moe by uatwienie spostrzegania pewnych sygnaw,
ktre pozwalaj czowiekowi wyj z trudnej sytuacji, czy te przypominanie sobie informacji, ktre wczeniej wydaway

PROCES/ POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

si nieodstpne. Jednake bardzo czsto

procesy poznawcze mog znieksztaca
emocje, modyfikowa ich przebieg albo
blokowa dostp do ich rzeczywistych rde. Aronson powiada (2000), e czowiek
jest nie tyle istot racjonaln, ile racjonalizujc. Jest bardzo wiele przykadw
sytuacji, kiedy ludzie wyszukuj racjonalne
uzasadnienia dla dziaa podjtych pod
wpywem emocji. Kobieta, ktra pragnie
zakoczy pewien zwizek i unika spotkania z dotychczasowym partnerem, moe
twierdzi, e jest zbyt zmczona, by porozmawia, albo te podejmuje tyle innych
obowizkw, e druga strona ma poczucie
winy, zanim w ogle poprosi o spotkanie
i rozmow.
Aczkolwiek rde poznawczych teorii emocji moemy doszuka si u Williama Jamesa (Izard, 1990 a), to jednak
przeomowe znaczenie dla wspczesnego
mylenia o emocjach w kategoriach poznawczych mia eksperyment Schachtera
i Singera (1962). I cho eksperyment ten
nigdy nie zosta w caoci powtrzony,
cho krytykowano niektre jego zaoenia,

387
to jednak zapocztkowa on odmienne podejcie do badania emocji i mylenia o nich.
Schachtera i Singera interesowao to, co
si dzieje w wypadku, kiedy u czowieka
pojawia si pobudzenie fizjologiczne, ktrego rde i pochodzenia nie bdzie umia
okreli. Czy pobudzenie to wystarczy do
wywoania emocji, czy te czowiek bdzie
stara si znale przyczyny swego stanu
w oddziaywaniu rnych czynnikw sytuacyjnych? Sytuacja, ktra skdind mogaby si wydawa naturalna i raczej neutralna (moe to by, na przykad, oczekiwanie na kolejne badanie, podczas ktrego
psycholog prosi oczekujce osoby o wypenienie jakiego kwestionariusza), moe
zosta zinterpretowana jako urgajca poczuciu godnoci i wymagajca gniewnego
protestu. Ta sama sytuacja osobie, u ktrej nie wystpuje niewyjanione pobudzenie fizjologiczne, moe wydawa si
jeszcze sytuacj neutraln, niewymagajc
zdecydowanego reagowania. Eksperyment
Schachtera i Singera omwiono w ramce
10.2.

RAMKA 10.2

W zaprojektowanym przez Schachtera

i Singera eksperymencie pobudzenie
fizjologiczne wywoywano przez doylne podanie adrenaliny. Badacze jednak zatajali prawd, nie mwili, e
jest to adrenalina, ale podawali informacje maskujce. Mwili mianowicie, e celem eksperymentu jest
zbadanie oddziaywania nowego preparatu witaminowego Suproxin na
proces widzenia. Dziaanie tego preparatu miao ujawnia si po pew-

nym czasie i badani mieli oczekiwa na waciwe badanie z drug

osob, ktrej rwnie rzekomo podano Suproxin. Cz badanych poinformowano, e Suproxin powoduje
pewne dziaania uboczne, takie jak
przyspieszone bicie serca i sucho
w ustach. Cz informowano bdnie
o dziaaniach ubocznych, mwic, e
u niektrych osb Suproxin moe powodowa lekkie swdzenie i pieczenie. Pozostaych badanych nie infor-

388

PSTCH0U3GIA POZNANIA

RAMKA 10.2 Cd.

mowano o jakichkolwiek dziaaniach
ubocznych.
Podczas oczekiwania na waciwe"
badanie do poczekalni przychodzi
inny psycholog i prosi o wypenienie kwestionariusza - mwi, e
skoro oczekujcy nie maj nic do
roboty, to moe zechc wypeni ten
kwestionariusz. Kwestionariusz w pocztkowej czci wyglda niewinnie,
a potem zawiera wiele pyta, ktre
brzmiay bardzo prowokacyjnie. Przykadowo, jedno z pyta dotyczyo czstoci wykonywania zabiegw zwizanych z higien intymn, inne za
tego, z iloma mczyznami matka
osoby badanej utrzymywaa stosunki
pozamaeskie. Osoba, z ktr siedzia badany (faktycznie by to wsppracownik eksperymentatora, odgrywajcy rol drugiego badanego), zaczynaa najpierw narzeka na zbyt
intymny i obraliwy ton pyta, w kocu, zorzeczc, dara kwestionariusz
i wybiegaa z pokoju. Celem tego
zabiegu byo sprowokowanie osoby
badanej do wybuchu gniewu.
W eksperymencie badano te grup kontroln, ktrej wstrzykiwano
rodek obojtny - placebo - a nastpnie stosowano dokadnie takie same
zabiegi, to jest informowano o rnych
skutkach dziaania wstrzyknitego Suproxinu umieszczano badanego w sytuacji prowokujcej gniew.
Autorzy eksperymentu oczekiwali,
e pobudzenie fizjologiczne, jakie pojawio si pod wpywem wstrzyknitej
adrenaliny, bdzie zwikszao tendencj do przeywania gniewu tylko w tej

grupie, ktra nie zostaa poinformowana o skutkach adrenaliny, albo te

zostaa wprowadzona w bd i podano
jej informacje, e na przykad Suproxin powoduje swdzenie. Natomiast ci
badani - rozumowali Schachter i Singer - ktrzy wiedzieli, e ubocznym
efektem wstrzyknicia Suproxinu jest
sucho w ustach i przyspieszone bicie serca, mogli przypuszcza, e ich
pobudzenie po prowokacji do gniewu
jest efektem wstrzyknitego preparatu. Wyniki eksperymentu czciowo
potwierdziy hipotezy. Okazao si,
e najczciej i najsilniej zareagowali gniewem ci badani, ktrzy nie
znali skutkw dziaania wstrzyknitego preparatu: swoje silne pobudzenie przypisywali oddziaywaniu czynnikw sytuacyjnych - obraliwych
pyta zawartych w kwestionariuszu.
Tak interpretacj uatwiao take
zachowanie wsppracownika eksperymentatora, ktry gono wyraa
gniew z powodu naruszenia jego osobistej godnoci przez pytania kwestionariusza. Natomiast gniew u osb
poinformowanych o rzeczywistym
dziaaniu rzekomego Suproxinu by
znacznie sabszy.
Jednake nie wszystkie wyniki
eksperymentu byy zgodne z oczekiwaniami. Stwierdzono na przykad,
e grupa, ktrej podano placebo, rwnie przeywaa gniew. Samo oddziaywanie sytuacji byo wystarczajco
silne, by wywoa emocj. Moemy
przypuszcza, e osoby te same wyprodukoway" wystarczajc ilo adrenaliny. Jeli taka interpretacja jest

PROCESY POZNAWCZE I PROCES/ EMOCJONALNE

389

RAMKA10.2cd.

prawdziwa, to naleaoby oczekiwa,

e podanie leku znoszcego dziaanie
adrenaliny osabi intensywno emocji. Tak rzeczywicie si stao - kiedy
Schachter i Singer podali swoim baWynikaoby std, e emocje powstaj
wtedy, kiedy ludzie staraj si wyjani
powstae u nich pobudzenie, odwoujc
si do rozmaitych czynnikw tkwicych
w sytuacji, ktre mona obarczy odpowiedzialnoci za powstanie tego pobudzenia.
W zalenoci od tego, jakich czynnikw
dostarczaj eksperymentatorzy (w jednej
z odmian tego eksperymentu dostarczali
czynnikw wywoujcych gniew, w drugiej
za - eufori i rozbawienie), taka emocja
wystpi u badanego.
Pojawia si pytanie: czy zawsze jest
tak, e cziowiek poszukuje na zewntrz
czynnikw, ktre mgby obarczy odpowiedzialnoci za pojawienie si jego
stanu, tak jak sugerowaby to przedstawiony eksperyment? Odpowied brzmi:
nie. Ludzie mog uruchamia u siebie
rne myli, ktre staj si zacztkiem
emocji. Co wicej, myli te mog by
wzbudzane w sposb automatyczny, za
pomoc torowania. Hipoteza taka zostaa
sprawdzona przez Sinclaira i wsppracownikw (1994), ktrzy przeprowadzili
eksperyment stanowicy modyfikacj klasycznego badaniach Schachtera i Singera. Nie stosowano ju adrenaliny jako
rodka zwikszajcego pobudzenie fizjologiczne, ale wykorzystywano wysiek fizyczny (skakanie przez skakank w cigu
2 minut). Nieco inaczej wzbudzano, a nastpnie badano stan emocjonalny. Okazao
si, e wzbudzenie pewnych przekona

danym chloropromazyn, ktra jest

silnym rodkiem uspokajajcym, intensywno emocji badanych zdecydowanie osabia.

u badanych za pomoc efektu torowania stawao si rdem emocji: badani

interpretowali swoje pobudzenie fizjologiczne, odwoujc si do zaktywizowanych w sposb automatyczny przekona.
W podsumowaniu tej pracy autorzy pisz: ...wyniki sugeruj, e ludzie dowiadczajcy niewyjanionego pobudzenia
fizjologicznego poszukuj dostpnych wyjanie tego pobudzenia, a kiedy takich
wyjanie nie da si znale w rodowisku zewntrznym, ludzie zwracaj si
w kierunku wasnego wntrza i odwouj
si do atwo dostpnych treci (to jest
takich, ktre zostay ostatnio zaktywizowane" (Sinclair i in., 1994, s. 18). Autorzy
zastrzegaj, e nie musi to by oglny
mechanizm wzbudzania kadej emocji,
ale pokazuj, e ich wyniki potwierdzaj i rozszerzaj koncepcj Schachtera
i Singera.
Wprawdzie inne prby replikacji klasycznego eksperymentu Schachtera i Singera zakoczyy si niepowodzeniem
(Marshall, Zimbardo, 1979), ale ten sposb
mylenia o emocjach okaza si zadziwiajco ywotny i by wykorzystywany
w wielu pniejszych koncepcjach.
Spord wielu poznawczych teorii emocji omwimy teori Andrew Ortony'ego,
Geralda Clore'a i Allana Collinsa (1988).
Autorzy ci uwaaj, e kluczowe znaczenie
w powstawaniu emocji odgrywaj procesy
oceny. Sposb oceniania osoby, zdarzenia

390
czy sytuacji warunkuje to, jaka emocja
si pojawi. Ta sama osoba czy sytuaq'a
moe by oceniana przez rnych ludzi
na rne sposoby i tym samym moe
prowadzi do rnych emocji. Ale skoro
zostanie ju sformuowana pewna ocena,
pojawia si potencja do zareagowania
okrelon emocj. Podobna koncepcja pojawia si w pracach Frijdy (1988), w jego
fundamentalnym prawie znaczenia sytuacyjnego, ktre okrela on mianem konstytucji emocji. Prawo to gosi, e ludzie
reaguj na znaczenie sytuaqi, a nie na
sam sytuacj. To znaczenie jest tworzone
przez jednostk.
Zrnicowanie emocji przeywanych
przez ludzi mona wyjani tym, e rnie
interpretuj oni znaczenie pewnej sytuacji.
Signijmy do przykadu. Pewna kobieta
w czasie przyjcia towarzyskiego jest bardzo oywiona i elokwentna. Rozmawia
z wieloma osobami, umiecha si do nich,
a take uwanie przysuchuje si temu,
co mwi do niej inni. U niektrych osb
budzi ona podziw, poniewa widz jej
umiejtnoci spoeczne wykorzystywane
w trakcie konwersacji z rnymi ludmi.
U jej partnera budzi to natomiast zazdro,
poniewa on interpretuje jej zachowanie
jako uwodzce i obawia si, e kto inny
potrafi odebra mu uczucia, jakimi dotychczas go obdarzaa (por. tab. 10.1 - temat relacyjny dla zazdroci).
Wiedza na temat sposobw interpretowania sytuaqi w taki sposb, e staj si
one rdami emocji, jest wykorzystywana
w rnych dziedzinach ycia. Pisarze,
opisujc ycie emocjonalne, przedstawiaj
sytuacje, ktre s wane dla bohaterw
ich utworw. S one wane z punktu
widzenia standardw, celw czy postaw
tych bohaterw. Postacie literackie odnosz rne zdarzenia i sytuacje do swych
celw i standardw i w efekcie pojawiaj

PSrCHOLDGIA POZNANIA
si u nich rne emocje. W dobrej literaturze pisarze nie opisuj emocji wprost,
lecz opisuj zachowania, jakie pojawiy si
pod wpywem emocji. Nie musz opisywa samych emocji, poniewa wiedz, e
na podstawie analizy i interpretacji tych
sytuacji przez bohatera czytelnicy domyla
si, o jak emocj chodzi. Wyjtkiem s
utwory typu opery mydlane". Tam bardzo
czsto uywa si nazw emocji, ale s to
utwory powicone raczej nazwom emocji
ni samym emocjom.
Przytoczony przykad wskazuje, e ludzie maj ukryte koncepcje powstawania
emocji i e te koncepcje s spoecznie
podzielane. Nie trzeba emocji opisywa
wprost, poniewa ludzie wiedz i tak,
0 jak emocj chodzi. Co wicej, ich inter
pretacje emocji przeywanych przez posta
cie literackie s zadziwiajco zgodne. Nikt,
na przykad, nie zinterpretuje zachowania
Wokulskiego jako przejawu przyjani do
Izabeli ckiej. Dziki tym ukrytym teo
riom emocji moliwe jest komunikowanie
emocji, a w szczeglnoci komunikowanie
dotyczce emocji zoonych. Komuniko
wanie emocji wymaga znajomoci regu
kodowania zdarze emocjonalnych, czyli
regu oceny (autorzy specyficznie rozu
miej pojcie kodowania).
O znaczeniu kodowania zdarze wywoujcych rne emocje wiadczy przykad
podany przez autorw tej koncepcji. Kiedy
odbywa si mecz o mistrzostwo wiata
w pice nonej, zwycizcy, a take kibice
zwyciskiej druyny przeywaj sza radoci, natomiast pokonani czuj smutek
1 upokorzenie, a czasami al i wcieko.
Faktycznie i jedni, i drudzy reaguj na
to samo zdarzenie obiektywne: Emocje
s rzeczywiste i bardzo silne, lecz wyni
kaj one nadal z interpretacji poznawczych
naoonych na rzeczywisto zewntrzn,
a nie s wynikiem oddziaywania samej

391

PROCESY POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

rzeczywistoci" (Ortony, Clore, Collins,

1988, s. 4).
Teza ta jest bardzo silna, a jej autorzy zdaj sobie spraw z jej konsekwencji. Zwracaj take uwag na to,
e emocje, ktre wi si z niewielkim przetwarzaniem poznawczym, jak na
przykad wstrt, maj bogate analogony
metaforyczne. Przykadowo, ludzie mwi, e pewna informacja budzi w nich
niesmak. Natomiast w wypadku emocji
wymagajcych bogatych reprezentacji poznawczych, takich jak zaenowanie, brak
jest analogonw metaforycznych. Sugeruje to, e emocja moe by rozbudowywana nie tylko w warstwie bezporedniej, lecz take w warstwie metaforycznej.
Z moliwoci tej rozbudowy skorzystalimy w naszej koncepcji poznawczej reprezentacji emocji (Maruszewski, cigaa,
1995).
Teza o poznawczym uwarunkowaniu
emocji gosi, e emocje uwarunkowane s
przez struktur, tre i organizacj reprezentacji oraz przez procesy, ktre operuj na treciach poznawczych. Autorzy
zastrzegaj si, e procesy te nie musz
by wiadome.

Podstawowe pytania, na ktre ma odpowiedzie ta teoria, s czciowo powizane

ze sob. Pytanie pierwsze dotyczy tego,
jaka jest struktura procesu emocjonalnego
jako caoci, natomiast pytanie drugie dotyczy struktury poszczeglnych emoqi. Tu
zajmiemy si jedynie zarysem odpowiedzi
na pytanie pierwsze, natomiast zainteresowanych odpowiedzi na pytanie drugie
odsyamy do pracy oryginalnej.
Autorzy twierdz, e emocje powstaj
w odpowiedzi na trzy klasy czynnikw.
Pierwsz stanowi zdarzenia i ich konsekwencje; drug - sprawcy i ich dziaania
(w teorii atrybucji mwi si o aktorach"
dziaa); trzeci natomiast - obiekty i ich
waciwoci. Emocje wywoywane przez
te trzy klasy czynnikw tworz odrbne
grupy. Procesy oceny w wypadku kadej
klasy opieraj si na odmiennych kryteriach. Zdarzenia oceniane s na podstawie
ich relacji wobec celw jednostki, aktorzy
i ich dziaania - na podstawie wasnych
lub cudzych standardw, natomiast obiekty
oceniane s na wymiarze lubienia-nielubienia (autorzy pisz o postawach). Klasyfikacj emocji oraz kryteriw ich oceny
przedstawiono w tabeli 10.2.

TABELA 10.2 Podstawowe rodzaje czynnikw wywoujcych emocje, sposoby oceny oraz
grupy emocji
CZYNNIKI SPRAWCZE
Ocena ze wzgldu na

Przykady emocji

ZDARZENIA I ICH KONSEKWENCJE

Cele
konsekwencje
konsekwencje
dla innych
dla siebie
niech,
nadzieja, strach
lito
rado, cierpienie

DZIAANIA SPRAWCW
Standardy
sprawca - sprawca
inny"
ja"
duma,
podziw,
wstyd
obwinianie

OBIEKTY
Postawy

mio,
nienawi

Tabela stanowi uproszczon wersj ryciny 2.1, zamieszczonej na s. 19 pracy Ortony'ego, Clore'a i Collinsa The
cognitive stntcture ofemotions. Polsk wersj tej ryciny mona znale w eseju Clore'a (1998, s. 165).

392
Zdarzenia obejmuj zmiany w otoczeniu, ktre nie zostay wprowadzone w sposb zamierzony i instrumentalny, nie s
skutkiem planowanego dziaania. Dziaania
z kolei maj charakter instrumentalny i intencjonalny - s planowane i ich celem jest
uzyskanie czego wanego dla ich sprawcw. Dziaania mog by wykonywane nie
tylko przez ludzi, lecz take przez zwierzta czy przedmioty martwe. Mwi si
przecie o zoliwoci rzeczy martwych".
Opisywany podzia odnosi si do kryteriw
istniejcych w umyle podmiotu. Przykadowo, kto, kto ma do czynienia ze
stale psujcym si magnetowidem, moe
reagowa na tak, jak gdyby ten specjalnie utrudnia mu ycie. W innej sytuacji
moe go traktowa wycznie jako obiekt.
Wreszcie obiekty s bytami, ktre maj
pewne cechy, jednostka moe je lubi lub
aprobowa albo nie lubi i dezaprobowa.
Mona mie zastrzeenia co do umieszczenia mioci i nienawici w grupie emocji
wywoywanych przez obiekty. Ludzie obdarzaj mioci i nienawici inne osoby,
a nie obiekty. Mona przypuszcza, e
w rozumieniu autorw omawianej koncepcji te reakcje emoq'onalne s bardzo proste
i lokuj si na wymiarze przyciganie
- odpychanie".
Przedstawiona tu tabela wskazuje, e
emocje czowieka nie stanowi jednolitej
grupy, e zrnicowane s mechanizmy
ich powstawania i e emocje mog rnie wpywa na zachowanie. Raz jeszcze mamy potwierdzenie tego, e teoria emocji winna obejmowa szerokie
spektrum zjawisk, a nie tylko reakcje
na proste waciwoci obiektw. Do prostych waciwoci obiektw odwoyway
si przede wszystkim koncepcje zwolennikw prymatu emocji nad poznaniem.
Pena teoria emocji obejmuje rne waciwoci czynnikw wyzwalajcych emo-

PSYCHOWGIA POZNANIA

cje. W tej koncepcji silny nacisk kadzie si na to, e emocje s odpowiedzi na zmiany w otoczeniu. Dwie
spord trzech grup czynnikw wyzwalajcych emocje dotycz procesw zachodzcych w otoczeniu lub w samej
jednostce.
Zmienno tych procesw ograniczona
jest przez rne reguy, a tym samym
s one mniej lub bardziej przewidywalne.
Prawa fizyczne okrelaj przebieg jakiego zdarzenia, ktre nie byo planowane
przez kogokolwiek. Kiedy z komputera
zaczyna wydobywa si dym, to znaczy,
e wystpio gdzie zwarcie i mamy do
czynienia z prawidowociami dotyczcymi
elektrycznoci. Trajektori ruchu spadajcej dachwki wyznaczaj prawa mechaniki.
Inaczej przedstawia si sprawa w wypadku dziaa sprawcw, bez wzgldu na
to, czy sprawcami jestemy my sami, czy
te kto inny. Ich dziaania ograniczone
s zasad racjonalnoci: spord wielu
dostpnych w danej sytuacji dziaa wybieraj te, ktre prowadz do najbardziej
upragnionych celw (Maruszewski, 1991
b). Emocje wywoywane przez sprawcw
kierujcych si zasad racjonalnoci s
zupenie inne anieli emocje wywoywane
przez zdarzenia fizyczne". Ten wykorzystywany przez Orthony'ego, Gore' a i Collinsa (1988) podzia sytuacji wywoujcych
emocje na dziaania i zdarzenia nawizuje do koncepcji sformuowanej wczeniej
w teorii atrybucji (Buss, 1978; Harvey,
Tucker, 1979).
Ta teoria emocji znacznie rozbudowaa
nasz wiedz na temat procesu oceny
i jego kryteriw. Skoncentrowana jest ona
jednak na wewntrznym (czytaj: poznawczo-subiektywnym) obrazie emocji. Ignoruje w duej mierze fizjologiczne komponenty procesu emocjonalnego, a take
- do pewnego stopnia w sposb za-

393

PROCESY POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

mierzony - pomija zachowania emocjonalne oraz ekspresj emocji. Jest rzecz

bardzo interesujc, e rne koncepcje
emocji rozbudowuj albo wyjanienia cz-

ci ekspresyjno-behawioralnej" procesu
emocjonalnego (Izard, 1990 b; Zajonc,
Murphy, Inglehart, 1989), albo te wyjanienia czci poznawczo-subiektywnej.

10.3. Rola emocji w procesach poznawczych

Emocje wpywaj na rne procesy poznawcze, a niekiedy s nawet warunkiem wstpnym ich uruchomienia. Funkcje emocji w procesach poznawczych
mona podsumowa w kilku punktach:
1) funkqa orientacyjna - emocje dostar
czaj informacji o obiektach, zdarze
niach i osobach wanych z punktu
zaspokojenia potrzeb (Damasio, 1999;
Ortony, Clore, Collins, 1988);
2) funkcja aktywacyjna - emocje dostar
czaj energii koniecznej do uruchomie
nia i przeprowadzenia rnych operacji
poznawczych;
3) funkcja modulacyjna" - emocje do
starczaj takiej iloci energii, ktra za
pewnia optymalne funkcjonowanie pro
cesw poznawczych; funkcja ta moe
zaamywa si, gdy emocje s bardzo
silne lub trwaj bardzo dugo, albo te
jednostka nie potrafi zrobi nic, aby
sobie z nimi poradzi;
4) funkq'a metapoznawcza - zwizana jest
z orientacj we wasnych procesach
poznawczych i z wyborem takich pro
cedur poznawczych, ktre mog by
najbardziej efektywne w danej sytuacji.
Przeanalizujmy poszczeglne funkcje nieco dokadniej.
Funkcja orientacyjna to przede wszystkim wykrywanie w otoczeniu rzeczy istotnych z punktu widzenia potrzeb i celw
jednostki. Lewicki (1960) pisa o orien-

tacji we wskanikach wartoci - chodzi

tu o wykrywanie takich cech, ktre s
sygnaem wartoci. Cechy te dziki swej
funkcji sygnalizacyjnej wyznaczaj dziaania zdobywcze lub obronne. Faktycznie
wic chodzio o co, co dzi okrelilibymy
mianem walencji afektywnej. Emocje dostarczaj jednak znacznie bogatszych informacji o otoczeniu anieli tylko informacji
wpywajcych na zachowanie na wymiarze
denie - unikanie". Koncepcja emocji
Ortony' ego, Clore'a i Collinsa (1988) czy
koncepcja oceny Scherera (1984, 1998)
wskazuj, e emocje dostarczaj znacznie
bogatszych informacji o rodowisku anieli
tylko informacji o rzeczach pozytywnych
i zagraajcych.
Zaburzenie funkcji orientacyjnej emocji
prowadzi do duych zmian w funkcjonowaniu psychicznym oraz w zachowaniu.
Odwoamy si do dwch przykadw, szeroko opisywanych w literaturze przedmiotu, kiedy ludzie stracili orientacj we
wasnych emocjach. Oba wypadki rni
si pod wzgldem dramatyzmu stwierdzonych zmian, ale maj te pewne cechy
wsplne, takie jak podejmowanie decyzji
nieoptymalnych z punktu widzenia wasnych celw oraz celw realizowanych
przez najbliszych.
Pierwszy wypadek dotyczy Phineasa
Gage'a i by opisywany w dostpnej u nas
literaturze przez Damasio (1999) oraz
przez Herzyk (2000). Phineas Gage by

394
brygadzist w przedsibiorstwie budujcym linie kolejowe. Kierowa grup robotnikw wysadzajcych skaty. Podczas
pracy, w 1851 roku, uleg nieszczliwemu
wypadkowi. Mierzcy ponad metr i wacy
ponad 6 kilogramw elazny prt przebi
mu czaszk na wylot. Rekonstrukcja drogi
prta znajduje si na rycinie 10.1.

RYCINA 10.1 Droga, jak przeby metalowy prt w

czaszce Phineasa Gage'a
rdo: rycina 1 w ksice Anny Herzyk Mzg-emocje uczucia (Lublin, 2000, Wydawnictwo UMCS).

Gage przey, ale jego zachowanie

ulego dramatycznym zmianom. Przed wypadkiem byt czowiekiem odpowiedzialnym i dobrze zorganizowanym, potrafi
podejmowa decyzje dotyczce siebie oraz
dotyczce ludzi, ktrymi kierowa. Po
wypadku nie zaobserwowano zmian w
jego funkcjonowaniu intelektualnym ani
zaburze pamici, ale zmianie ulego jego
funkcjonowanie emocjonalne. Harlow, lekarz, ktry si nim zajmowa, tak opisuje
jego zachowanie po wypadku: Gage by

PSiCHOWGA POZNANIA

nierwnego usposobienia, okazywa brak

szacunku, czsto przeklina (bez powodu,
w sytuacjach spokojnych), czasami, ale
rzadko sucha rad swoich przyjaci, okazywa jednak szybko zniecierpliwienie na
ograniczenia i rady, gdy byy w konflikcie
z jego pragnieniami, a waciwie kaprysami, uporczywie nieprzyzwoitymi. Mia
wiele planw na przyszo, ktre byy
wane do momentu, gdy o nich mwi, potem jednak obmyla coraz to inne plany"
(cyt. za: Herzyk, 2000, s. 13). Gage stale
zmienia prac, a zajcia, ktrych si ima,
coraz mniej pasoway do jego umiejtnoci
i usposobienia. W historii Gage'a wyranie
ujawnia si deficyt w kontrolowaniu wasnych emocji i zachowa emocjonalnych
(mia uszkodzone paty czoowe), a jednoczenie owe niekontrolowane emocje skaniay go do podejmowania zych decyzji.
Zupenie odmienny obraz spotykamy
w wypadku aleksytymii, czyli syndromu
osobowoci polegajcego na trudnociach
w uzyskaniu dostpu do wasnych procesw emocjonalnych. Zacytujmy jeden
z przypadkw opisywanych przez Taylora,
czoowego badacza tego syndromu:
Pan J., lat 31, ostatnio zawar zwizek
maeski. Kierownik dziau w supermarkecie. Wczeniej leczony rodkami antydepresyjnymi; uczszcza raz w tygodniu
na psychoterapi przez okres dwch lat
po powanym epizodzie depresyjnym, podczas ktrego wystpiy myli samobjcze.
Po przeniesieniu z innego miasta pacjent
zgosi si do psychoanalityka, ktry zaleci mu 4-5 sesji tygodniowo. Poniewa
praca uniemoliwiaa pacjentowi podjcie
tak intensywnego leczenia, zgosi si do
Taylora.
Ju wstpny wywiad ujawni cechy
aleksytymiczne. Chocia pacjent narzeka na wysoki poziom emocji negatywnych przez wiksz cz swojego y-

395

PROCESY POZWWCZE I PROCES/ EMOCJONALNE

cia, przejawia skrajne trudnoci w identyfikowaniu i opisywaniu swoich uczu

(przede wszystkim nie potrafi odrni
lku, smutku i depresji), jednoczenie
ujawni cakowity brak zdolnoci do marze, ycia wyobraeniowego; w cigu
caego ycia nigdy nie przypomnia sobie
adnego snu. Chocia nie przejawia ju
depresji w sensie klinicznym, w skad jego
dowiadcze nie wchodziy takie emocje
pozytywne, jak rado, szczcie i podekscytowanie. Niemniej jednak pan J. wskazywa, e jedynymi okresami pozytywnymi byty te chwile, kiedy nie doznawa
emocji negatywnych. (...) W poprzednich
latach leczony by z powodu wrzodw
dwunastnicy, jednej z klasycznych chorb psychosomatycznych. Wywiad ujawni,
e prawdopodobnie w okresie dziecistwa
pacjent dowiadczy deprywacji emocjonalnej" (Taylor, 1994, s. 69-70).
Emocje u aleksytymikw nie peni
funkcji orientacyjnej, nie s one busol,
ktra wskazywaaby im kierunek ich ycia.
Aleksytymicy nie potrafi podejmowa decyzji, poniewa emocje nie mwi im, jaka
alternatywa jest dla nich alternatyw preferowan. Emocje ich s zbyt sabe, a poza
tym ludzie ci nie potrafi odrnia emocji
od dozna somatycznych. Przykadowo,
w opisywanych wczeniej eksperymentach
Schachtera i Singera czy w eksperymencie
Sinclaira i innych aleksytymicy naleeliby
do tej nielicznej grupy badanych, ktrzy
swoje pobudzenie fizjologiczne, spowodowane czy to wstrzykniciem adrenaliny,
czy wysikiem fizycznym, skonni byliby
zinterpretowa jako niepokj czy zdenerwowanie. Aleksytymicy nie potrafi marzy na jawie, std te pozbawieni s kontaktu z sytuacjami wywoujcymi emocje.
Due trudnoci sprawia im zrozumienie
metaforycznych komunikatw emocjonalnych (Wawrzyniak, 1998).

Brak dostpu lub ograniczony dostp

do orientacyjnej funkcji emocji sprawia, e
aleksytymicy napotykaj szczeglnie due
trudnoci w tych sytuacjach, w ktrych
kontakt z emocjami ma zasadnicze znaczenie, a wic w yciu intymnym i osobistym.
W yciu zawodowym - jeli nie wymaga
ono odwoywania si do emocji - mog by
ludmi odnoszcymi wiele sukcesw.
Poniewa ycie emocjonalne aleksytymikw jest stumione, czsto pojawiaj si
u nich choroby psychosomatyczne, takie
jak zawal minia sercowego, nadcinienie
czy wrzody odka i dwunastnicy (Maruszewski, cigaa, 1998). Nasze badania
wykazay rwnie, e w rnych chorobach
psychosomatycznych pojawia si nieco
inna forma aleksytymii. U osb po zawale
na plan pierwszy wysuwa si ubstwo
ycia wyobraeniowego. Natomiast u osb
z chorob wrzodow na pierwszym planie
wystpuj deficyty wgldu. Odpowiednie
dane zamieszczono na rycinie 10.2.

RYCINA 10.2 Rne odmiany aleksytymii

Porwnanie wynikw w skali aleksytymii, uzyskanych
przez pacjentw po zawale oraz pacjentw cierpicych na
chorob wrzodow odka i dwunastnicy. Dla porwnania przedstawiono wyniki osb zdrowych, ktre nie
cierpiay na adne choroby psychosomatyczne. Wykres
skonstruowano na podstawie danych zamieszczonych
w tabeli 6.14 w ksice napisanej przeze mnie i Elbiet
ciga? Emocje-aleksytymia-poznanie (Pozna 1998,
Humaniora).

396
Cho aleksytymicy w ograniczonym
zakresie korzystaj z orientacyjnej funkcji emocji, staraj si jednak skompensowa ten brak. Ta kompensacja opiera
si na korzystaniu ze spoecznie podzielanych norm emocjonalnych (Heise, Calhan, 1995). Normy te maj charakter
preskryptywny: okrelaj, w jaki sposb
naley reagowa w pewnej sytuacji. Dziki
temu aleksytymicy orientuj si, jakie
zachowania emocjonalne i ekspresyjne s
najbardziej odpowiednie w danej sytuacji.
Zachowuj si wic tak, jak gdyby przeywali rozmaite emocje, cho faktycznie jest
to tylko ujawnianie ekspresji. Otoczenie
nie dostrzega z reguy ubstwa ich ycia
emocjonalnego, szczeglnie w odniesieniu do emocji publicznych", wystpujcych w dobrze zdefiniowanych sytuacjach.
Z drugiej strony jednak osoby te maj ograniczony dostp do norm spontanicznych,
ktre okrelayby ich wasny, zindywidualizowany styl reagowania emocjonalnego.
Ich zaburzenia dotycz gwnie emocji
prywatnych", a wic takich, dla ktrych
nie ma jasno zdefiniowanych spoecznie
regu wystpowania.
Wyranie widzimy, e w niektrych
wypadkach ludzie potrafi skompensowa braki w orientacyjnej funkcji emocji,
w niektrych za nie (na przykad przy
gbokich dysfunkcjach spowodowanych
organicznym uszkodzeniem mzgu, jak
w wypadku Phineasa Gage'a). Ale nawet tam, gdzie ludzie potrafi skompensowa wskazane deficyty, ponosz oni
pewne koszty. Takim kosztem jest podwyszona tendenqa do zapadania na choroby psychosomatyczne; ycie emocjonalne tych ludzi traci swj blask i spontaniczno, dominuje u nich lk bd
nastrj depresyjny (Honkalampi, Hintikka, Tanskanen, Lehtonen, Viinamaeki,
2000).

PWCHOLDGIA POZNANIA

Specyficzne problemy pojawiaj si

wwczas, kiedy u czowieka dominuj
emocje jednego rodzaju. Wtedy emocje
te modyfikuj odbierane komunikaty - ludzie atwiej dostrzegaj informacje, ktre
s treciowo zwizane z tymi emocjami,
a take maj trudnoci w odkodowaniu ich metaforycznego znaczenia. Hebenstreit (2000) stwierdzia, e neurotycy
gorzej rozumiej metafory nasycone emocjonalnie, a podawane interpretacje ich
znaczenia nasycone s lkiem, a wic
emocj dominujc u neurotykw.
Funkcja aktywacyjna emocji zwizana
jest z tym, e stanowi one - cznie
z motywacj - ukad zasilania" dla procesw poznawczych. W wypadku przetwarzania informacji przez komputery to
zasilanie pochodzi z zewntrznego rda energii, do ktrego podczony jest
komputer. Musi by jeszcze oprcz tego
kto, kto wczy ten komputer i uruchomi
konkretny program. Czowiek tylko czciowo uzaleniony jest od zewntrznych
rde energii przy wykonywaniu operacji
poznawczych. Dziki emocjom i motywacji
potrafi przez dugi czas angaowa si
w pewn aktywno poznawcz. Student
przygotowujcy si do trudnego egzaminu
jest z jednej strony motywowany przez
lk przed porak, z drugiej za przez
denie do uzyskania wysokiego statusu
spoecznego zwizanego z wyszym wyksztaceniem. To zasilanie" sprawia, e
moe on powica duo czasu i energii
na jak najlepsze opanowanie materiau do
egzaminu.
Funkcja aktywacyjna emocji w odniesieniu do poszczeglnych procesw poznawczych bya rozpatrywana przez wielu
autorw. W teorii gotowoci percepcyjnej
(Bruner, 1978) zwraca si uwag na to,
e procesy emocjonalne, a take procesy
motywacyjne mog wpywa na atwo

PROCESY POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

uzyskiwania dostpu do rnych kategorii

zapisanych w pamici. Kategorie naadowane emocjonalnie s atwiej aktywizowane i atwiej mona uzyska do nich
dostp. Co wicej, jak wynika z teorii cyklu
percepcyjnego Neissera (1976), schematy
pamiciowe kieruj procesem eksploracji:
jeli pewien schemat zawiera treci silnie nacechowane emocjonalnie, wtedy wywiera on znaczny wpyw na poszukiwanie
informacji w otoczeniu. Ten wpyw moe
by zwizany z blokowaniem dostpu do
pewnych informacji, jak w wypadku obronnoci percepcyjnej, z drugiej strony za
moe on facylitowac dostp do pewnych
informacji.
Te oddziaywania przedstawiaj si odmiennie w wypadku emocji pozytywnych
i negatywnych. Przy emocjach negatywnych nastpuje zawenie pola uwagi
i koncentracja na bodcach zagraajcych.
Safer i wsppracownicy (1998) te zmiany
zakresu pola uwagi okrelaj mianem pamici tunelowej. Ludzie ktrzy obserwuj
zagraajc scen, pomijaj niemal cakowicie bodce peryferyczne i koncentruj
si na krytycznych szczegach danego
zdarzenia. Dziki temu mog zarejestrowa te elementy sceny, ktre maj podstawowe znaczenie dla poradzenia sobie
z tym zdarzeniem. Do analogicznych wnioskw prowadzi nasza koncepcja kodowania
i przechowania zdarze traumatycznych
(cigaa, Maruszewski, 1999). Z drugiej
strony emocje pozytywne prowadz do
rozszerzenia zakresu uwagi i jednostka potrafi odbiera zdecydowanie wiksz pul
bodcw. Odgrywa to bardzo du rol
w poszukiwaniu nowych, twrczych rozwiza, na co wskazuje Alina Kolaczyk
w swojej koncepcji uwagi ekstensywnej
(1991, 1992).
Wyranie ten zasilajcy charakter
procesw emocjonalnych ujawnia si

397
w wypadku dziaa zautomatyzowanych,
wykonywanych ze zbyt sabym zaangaowaniem. W tabeli 3.4, w rozdziale powiconym uwadze, przedstawiony zosta
katalog bdw wynikajcych z posugiwania si procesami automatycznymi. Jeden
z wymienionych tam bdw polega na
zbyt maej aktywacji i w efekcie jednostce
nie starcza energii na dokoczenie rozpocztej czynnoci. Pozornie ten przykad
nie dotyczy emocji, mona nawet powiedzie, e brak aktywacji wynika z braku
emocji. Faktycznie moe by jednak tak,
e bardzo silna emocja angauje wszystkie
zasoby uwagi jednostki i wtedy nie wystarcza ich na radzenie sobie z biecymi
problemami i wyzwaniami. Mwi o tym
wprost teoria zasobw uwagi Kahnemana
(1973), omawiana w rozdziale 3.
Funkcja modulacyjna dotyczy zwizku
midzy emocjami a sprawnoci procesw
poznawczych. Niemal we wszystkich podrcznikach mona znale wzmianki o prawach Yerkesa-Dodsona. Prawa te zostay
sformuowane w 1908 roku na podstawie
bada nad szczurami, ale pniej okazao
si, e odnosz si one take do ludzi
(Yerkes, Dodson, 1908). Tu wspomnimy
jedynie o pierwszym prawie Yerkesa-Dodsona, natomiast drugie prawo pominiemy. Prawo to gosi, e istnieje krzywoliniowy zwizek midzy poziomem pobudzenia a sprawnoci dziaania. Wykres
obrazujcy t zaleno przedstawia rycina
10.3.
Jak wynika z ryciny 10.3, organizmy
najsprawniej funkcjonuj przy porednich
poziomach napicia emocjonalnego. Przy
niskim i wysokim pobudzeniu sprawno
funkcjonowania spada. Emocje s jednym
ze sposobw regulowania poziomu pobudzenia. Gdy jest ono zbyt niskie, moemy
podejmowa prby jego podwyszenia nie
tylko poprzez picie kawy, lecz take na

398

PSYCHOLOGIA POZNANIA

przykad poprzez wyobraanie sobie rnych emocjonujcych zdarze. Natomiast

gdy napicie jest wysokie, ludzie mog
podejmowa prby jego obnienia, stosujc
relaks czy inne techniki, takie jak na
przykad mechanizmy obronne.

p.o. poziom pobudzenia

emocjonalnego
RYCINA 10.3 Wykres obrazujcy zaleno midzy
poziomem pobudzenia emocjonalnego
a sprawnoci dziaania
Sprawno jest niewielka przy niskim poziomie
pobudzenia, nastpnie stopniowo wzrasta, by w pewnym
momencie osign swj punkt szczytowy {temu
punktowi odpowiada poziom optymalny, oznaczony na
osi poziomej jako p.o.), a potem stopniowo si obnia.

Mona zatem powiedzie, e ludzie

moduluj swoje napicie emocjonalne, tak
by uzyskiwa du sprawno. Mog si
stymulowa emocjonalnie, albo te uspokaja, starajc si utrzymywa napicie
w pobliu poziomu optymalnego.
Wszystko wygldaoby piknie, gdyby
rzeczywicie tak byo, e zawsze poszukujemy umiarkowanego poziomu napicia,
ktry zapewni nam maksymaln sprawno. Sprawa jest jednak bardziej skomplikowana, poniewa w pierwotnym sformuowaniu prawo Yerkesa-Dodsona odnosio si do zwizku midzy si bodcw
a szybkoci uczenia si. Byo to wic

typowe prawo beha wiry styczne, okrelajce zwizki midzy pewnymi waciwociami bodcw a waciwociami reakcji.
Dopiero pniejsi badacze zaczli przeformuowywa je tak, e przybrao zupenie
inn posta (Teigen, 1995). Faktycznie
winnimy odwoywa si nie do prawa
Yerkesa-Dodsona, ale do jego daleko idcej parafrazy. Gdybymy mieli zachowywa si zgodnie z konsekwencjami wyprowadzonymi z tego prawa, to moglibymy
jedynie zmienia si bodcw, ktre na
nas oddziauj. A to przecie w wielu
wypadkach jest niemoliwe i jedyne, co
moemy zrobi, i co rzeczywicie robimy,
to oddziaywanie na konsekwencje bodcw, czyli na emocje i zwizane z nimi
napicie.
Jest jeszcze jedna komplikacja zwizana
z prawami Yerkesa-Dodsona. Sformuowano je bowiem w odniesieniu do takich
sytuacji, w ktrych zwizek midzy pewnymi bodcami a dziaaniami wykonywanymi w tych sytuacjach by ustalany w sposb arbitralny przez badacza planujcego
eksperyment. Przykadowo, bodcem sytuacyjnym w pierwotnych badaniach bya
sia uderzenia prdem elektrycznym, a zachowaniem, ktrego sprawno badano,
byo uczenie si rnicowania bodcw.
W yciu czowieka te zdarzaj si sytuacje, kiedy istnieje luny zwizek midzy
bodcami sytuacyjnymi a wykonywanymi
dziaaniami. Typowy przykad to musztra
w wojsku czy uczenie si w trakcie aktywnoci zawodowej takich czynnoci, ktre
czowieka w oglnie nie fascynuj.
Pojawia si pytanie, czy taka sytuacja
jest typowa? Z pewnoci nie. Po pierwsze, poniewa emocje w wikszoci wypadkw powstaj w rnego typu relacjach
spoecznych (Lazarus, 1991), czowiek,
zachowujc si w pewien sposb wobec
innych ludzi, jest wspautorem dociera-

PROCES* POZNAWCZE I PROCESY EMOCJONALNE

jcych do niego bodcw emocjonalnych.

Po drugie, w wielu wypadkach emocje s
emocjami wewntrzpochodnymi. S one
konsekwencj pewnych myli, wyobrae
czy wspomnie. Po trzecie, dziaania, jakie
wykonujemy, zazwyczaj nie zostay przez
kogo wymylone, lecz podejmujemy je
z wasnej inicjatywy i same w sobie mog
by rdem satysfakcji.
Wynika std, e prawa Yerkesa-Dodsona maj ograniczone zastosowanie w odniesieniu do czowieka. Staje si to szczeglnie wyrane wwczas, kiedy przyjmujemy, e czowiek jest nie tylko
osob reaktywn, odpowiadajc na pewne
bodce, lecz take aktywn, realizujc
wasne plany i zamiary. Poza tym prawa
Yerkesa-Dodsona sformuowano dla takich
sytuacji, ktre byy rdem nieprzyjemnego napicia emocjonalnego, natomiast
nie wiadomo, czy obowizuj one w sytuacjach, gdy pojawiaj si emocje pozytywne. By moe wtedy wystpuje nieco
inna zaleno midzy sprawnoci dziaania a intensywnoci emocji.
Funkcja metaregulacyjna emocji polega
na tym, e dostarczaj one informacji
na temat wyniku procesu poznawczego.
Rozwizanie problemu prowadzi do emocji
pozytywnych, a jego brak albo rozwizanie niedoskonae pozostawiaj nierozadowane napicie. Najczciej jest to napicie
o znaku negatywnym. Na t funkcj zwraca
uwag Kowalczyk (1995). Przywouje on
badania Tichomirowa (1976) nad rozwi-

399
zywaniem problemw szachowych. Tichomirow mierzy za pomoc elektrycznego
przewodnictwa skry poziom pobudzenia
emocjonalnego. Stwierdzi, e pobudzenie to wzrastao bezporednio przed rozwizaniem problemu, a potem stopniowo
opadao. Mona wic sdzi, e emocje
pozytywne stanowi sygna informujcy
o uzyskaniu prawidowego rozwizania. Na
analogiczny mechanizm zwracali uwag
psychologowie postaci, ktrzy uwaali, e
rozwizywanie problemw to poszukiwanie najlepszej struktury. Znalezienie takiej
struktury prowadzi do spadku napicia,
natomiast niemono domknicia struktury powoduje utrzymywanie si napicia.
Potem do tego pomysu nawiza Festinger w teorii dysonansu poznawczego. Ta
funkcja emocji jest funkcj paradoksaln,
poniewa procesy sterowane przez starsze ewolucyjnie okolice mzgu kontroluj
w pewien sposb procesy zalene od modszych ewolucyjnie struktur mzgu. Przy
tej okazji wida zreszt, e podzia na
wysze" i nisze" procesy psychiczne
jest niedoskonay, czy wrcz mylcy.
Osoby, ktre maj zakcon orientacj
we wasnych procesach emocjonalnych,
napotykaj trudnoci w wykorzystywaniu
danych dotyczcych wykonania lub niewykonania pewnej czynnoci. Mog zakoczy rozwizywanie jakiego problemu, ale
nie dowiadczaj satysfakcji, ktra byaby
sygnaem informujcym, e mona przerwa prac.

Zakoczenie
Podr przez psychologi poznawcz dobiega koca. Nie, nie dobiega ona koca, bo
to, e odwiedzilimy pewne miejsca w tej
dziedzinie, nie oznacza wcale, e dobrze
j znamy. Tak samo wtedy, kiedy krtko
gocimy w nieznanym kraju, poznajemy
go troszk naskrkowo. Kraj ten dobrze
poznamy dopiero wtedy, kiedy bdziemy
w nim yli i kiedy bdzie nam zaleao
na tym, by zgbi kultur i zwyczaje jego
mieszkacw. Z psychologi procesw poznawczych moe by podobnie: jest to
kraina, ktr moemy oglda zza szyb
autokaru (i taki widok oferuje ta ksika),
ale moemy stara si pozna j gbiej,
samodzielnie czytajc inne teksty, prowadzc badania, czy te podejmujc refleksj
nad wasnym yciem psychicznym.
Podczas lektury tej ksiki mogo powsta u Czytelnikw wraenie, e granice prezentowanej w niej dyscypliny s
nieostre. Tak jest w istocie - staj si
one coraz mniej ostre. Granice dyscypliny
przypominaj granice midzy pastwami.
I jedne, i drugie tworz ludzie, a rzadko
s one granicami naturalnymi. Granice
dyscypliny s wytyczane przez badaczy, ale
coraz czciej sami badacze (np. Lazarus,
1999) stwierdzaj, e maj one charakter
sztuczny. Wprowadzaj pewn niecigo
tam, gdzie rzeczywisto ma charakter
cigy. Ta niecigo wynika z tradycji
sigajcej staroytnoci, kiedy myliciele
zaczli przyjmowa, e psychika skada si

z rnych (niezalenych?) czci, a take

z faktu, e do opisu i wyjaniania cigej rzeczywistoci uywamy jzyka, ktry
z natury jest niecigy.
Wiemy jednak, e czowiek jest pewn
caoci, w ktrej harmonijnie zestrojone
s rne ukady. Ukady te mog funkcjonowa tylko wtedy, kiedy znajduj si
w obrbie tej caoci. Wyrzucone poza
jej obrb nie s zdolne do samodzielnego
funkcjonowania. Z pewnoci czowiek nie
jest tak caoci jak komputer z oprogramowaniem. W przeciwiestwie do komputera czowiek, odbierajc pewne informacje, zmienia struktury w wielu innych,
pozornie odlegych zakamarkach pamici.
Kiedy widz rozpromienion twarz bliskiej
osoby, czuj, e jest ona szczliwa, cho
nie musi mi tego mwi wprost. Kiedy czytam wzruszajcy wiersz, odczuwam wiele
subtelnych emocji, przypominajcych mi
ptna impresjonistw.
Informacje, jakie odbieramy, wzbudzaj
emocje, a tym samym uruchamiaj procesy zasilania". Te procesy zasilania"
modyfikuj sposb analizy i przetwarzania
dalszych informacji. Wzbudzaj pasj badacza, ktry powica coraz wicej czasu
i energii na zgbianie wasnej dyscypliny,
modyfikuj zachowania zazdrosnego ma,
ktry piciami stara si egzekwowa
mio, modyfikuj zachowania uczestnika
gry giedowej, ktry widzc spadek notowa, zaczyna panicznie sprzedawa akcje,

ZAKOCZENIE

przyczyniajc si do jeszcze wikszego

spadku.
Musz przyzna, e mj komputer nie
przejawia nigdy pasji i zainteresowania,
kiedy wgrywaem na jego dysk twardy
rzeczy ciekawe i fascynujce. Zachowywa si tak samo, kiedy wprowadzaem
tekst nowego artykuu, jak i wtedy, kiedy
robiem zestawienia bibliograficzne. Nawet wwczas, kiedy chciaem sformatowa
twardy dysk, a wic chciaem pozbawi go
pamici, zapyta tylko: Czy chcesz kontynuowa?". Ludzie w tej samej sytuacji kiedy kto chce wyczyci im pami, na
przykad za pomoc prania mzgu - broni
si gwatownie przed takim zabiegiem.
Wszystko jedno, czy dzieje si to w ramach
programu realizowanego przez suby specjalne, majcego na celu przygotowanie
nowej tosamoci dla agentw, czy te jest
to pranie mzgu ofiary porwanej przez terrorystw. W kadym wypadku konieczne
jest zamanie oporu osoby poddanej takim oddziaywaniom. Czasem odbywa si
to poprzez dugotrwale stosowanie przemocy, jak to stao si w wypadku Patricii
Hearst, ktra z now tosamoci Tani
staa si czonkiem grupy terrorystycznej.
Czasami odbywa si to na drodze subtelnych manipulaq'i, kiedy czowiek decyduje
si na now tosamo dla sprawy", a potem okazuje si, e tak naprawd sprawa"
to co zupenie innego, ni myla na
pocztku.
Skoro nie istniej ostre granice, to
pojawia si pytanie, czego dotyczy ta

401
ksika. Obszar centralny psychologii procesw poznawczych mona do atwo
zidentyfikowa. Tworzy go problematyka
psychologii pamici, uwagi, spostrzegania,
mylenia i wyobrani. Jednake do tego obszaru przenikaj zagadnienia pochodzce
z psychologii emocji, spoecznej czy osobowoci. Nasza pami, o czym wielokrotnie
pisalimy, nie jest katalogiem obojtnych
dla nas faktw. Jest zapisem dowiadcze,
ktre uksztatoway nasz tosamo. Nasze procesy poznawcze nie przypominaj
maszynerii umysu, ale s czym, czym
posugujemy si w trakcie adaptacji do
rodowiska, czym, co wykorzystujemy
w relacjach z innymi ludmi. Robimy to
lepiej lub gorzej, ale zawsze s to nasze
procesy poznawcze. Dopiero wtedy, kiedy
uwzgldnimy t prawd, zrozumiemy, e
laboratoryjny i sterylny obraz tych procesw jest pewn abstrakcj, narzdziem
poznania; rzeczywiste procesy poznawcze
s dalekie od sterylnoci i zakaone"
wieloma innymi procesami.
W tej ksice staraem si przedstawi wiadectwa tego, e psychologia poznawcza ulega daleko idcej ewolucji, e
badacze coraz czciej zdaj sobie spraw
z tego, jaka odlego dzieli wyniki uzyskane w laboratorium od realnego ycia,
i e podejmuj oni wiele wysikw, by
t odlego zmniejszy. Coraz czciej
te ujawnia si potrzeba holistycznej analizy funkcjonowania psychicznego czowieka, ktra uwzgldnia nie tylko procesy
poznawcze.

Literatura cytowana
Abelson, R. P (1988). Conviction. American
Psychologist, 43, 267-275.
Abelson, R. R (1981). Psychological status of
the script concept. American Psychologist, 36,
715-729.
Ajdukiewicz, K. (1983). Zagadnienia i kierunki
filozofii Warszawa: Czytelnik.
Anderson, J. R. (1983). The architecture ofcogniion. Cambridge: Harvard University Press.
Anderson, J. R. (1987). Skill acquisition: Compilation of weak method problem solutions. Psychological Review, 94, 192-210.
Anderson, J. R., Bower, G. (1973). Human associative memory. New York: Wiley.
Andreas, B. G. (1960). Experimental psychology.
New York: Wiley.
Arbib, M. A. (1977). Mzg i jego modele. Warszawa: PWN.
Armstrong, S., Gleitman, L. R., Gleitman, H.
(1983). What some concepts might not be.
Cognition, 13, 263-308.
Arnold, M. (1960). Emotion and personality. New
York: Columbia University Press.
Aronson, E. (2000). Czowiek - istota spoeczna.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Atkinson, R. C, Shiffrin, R. M. (1968). Human
memory: A proposed system and its control
processes. W: K. W. Spence (red.), The psychology of learning and motivation: Advances
in research and theory. Tom 2 (s. 89-195).
New York: Academic Press.
Averbach, E., Coriell, A. S. (1961). Short-term
memory in vision. Bell System Technical
Journal, 40, 309-328.
Baddeley, A. (1984). Neuropsychological evidence and the semantic/episodic distinction.
Behavioral and Brain Sciences, 7, 238-239.
Baddeley, A. (1986). Working memory. Oxford:
Oxford University Press.
Baddeley, A. (1991). The cognitive psychology of
everyday life. W: J. P. Honeck, J. T. Case,

M. J. Firment (red.), Introductory readings

for cognitive psychology (s. 222-234). London:
The Dushkin Publishing Group.
Baddeley, A. (1993). Human memory: Theory and
practice. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Baddeley, A. (1998). Pami: Poradnik uytkownika. Warszawa: Prszyski i S-ka.
Baddeley, A., Hitch, G. (1974). Working memory.
W: G.A. Bower (red.), The psychology of
learning and motivation. Tom 8 (s. 47-89).
Academic Press: New York.
Bahrick, H. (1984). Semantic memory content
in permastore: Fifty years of memory for
Spanish learned in school. Journal of Experimental Psychology: General, 113, 1- 29.
Bahrick, H. R, Bahrick, R, Wittliger, R. P.
(1975). Fifty years of memory for names and
faces: A cross-sectional approach. Journal of
Expemental Psychology: General, 104, 50-75.
Bahrick, H. R, Hali, L. K. (1991). Lifetime maintenance of high school mathematics content.
Journal of Experimental Psychology: General,
120(1), 20-33.
Bandura, A. (1978). The self system in reciprocal determinism. American Psychologist, 33,

344-358.
Baron, J. (1988). Thinking and deciding. Cambridge: Cambridge University Press.
Barsalou, L. W. (1983). Ad hoc categories. Memory and Cognition, 11, 211-227.
Barsalou, L. W. (1985). Ideals, central tendency,
and frequency of instatiation as determinants
of graded structure in categories. Journal
ofExperimental Psychology: Learning, Memory
and Cognition, 11, 629-654.
Barsalou, L. W. (1988). The content and organization of autobiographical memories. W:
U Neisser, E. Winograd (red.), Remembeng

LITERATURA CfTOWANA
reconsidered: Ecological and traditional approaches to the stitdy of memory (s. 193-243).
Cambridge: Cambridge University Press.
Bartlett, F. (1932). Remembering: A study in experimental and social psychology. Cambridge:
Cambridge University Press.
Bartlett, F. (1958). Thinking: An ezperimenal
and social study. New York: Basic Books.
Bazennan, N. H., Neale, N. A. (1997). Negocjujc
racjonalnie. Olsztyn: Polskie Towarzystwo
Psychologiczne
Bentall, R. P. (1990). The illusion of reality: A
review and integration of psychological research on halludnations. Psychological Bulletin,
107, 82-95.
Bernbach, H.A. (1975). Rat of presentation in
face recall: A problem for two-stage memory
theories. Journal of Expemental Psychology:
Human Learning and Memory, 104(1), 18-22.
Berscheid, E. (1994). Interpersonal relationships. Annual Review of Psychology, 45, 79129.
Biel, A. (1989 a). Wspczesne tendencje w psychologii poznawczej. Przegld Psychologiczny,
XXXII, 27-41.
Biel, A. (1989 b). Analogia w nauce. Warszawa:
PAX.
Biel, A. (1993). Psychology of analogical inference. Stuttgart: S. Hirzel Verlag.
Bobryk, J. (1985). Problem relacji midzy teoriami naukowymi a danymi empirycznymi
na przykadzie midzykulturowych bada nad
nazywaniem i zapamitywaniem kolorw. W:
E. Paszkiewicz (red.). Materiay do nauczania
psychologii. Seria III, tom 4. Warszawa: PWN.
Bobryk, J. (1992). Niektre problemy epistemologiczne w badaniach cognitive science.
W: J. Ninik (red.), Pogranicza epistemologii
(s. 60-78). Warszawa: Wydawnictwo IFiS
PAN.
Bocheski, J. (1993). Zarys historii filozofii. Krakw: Philed.
Bolter, J. D. (1990). Czowiek Turinga. Warszawa:
PIW.
Bousfield, W. W. (1953). The occurrence of
clustering in recall of randomly arranged
associates. Journal of General Psychology, 49,
229-240.
Bower, G.H., Clark, M. C, Lesgold, A. M.,
Wincenz, D. (1969). Hierarchical retrieval
schemes in recall of categorized word lists. Journal of Verbal Learning and Verbal
Behavior, 8, 323^343.

403
Bradshaw, J. L., Nettleton, N. C. (1981). The
natur of hemispheric specialization in Man.
The Behavioral and Brain Sciences, 4, 51-91.
Brandimonte, M. A., Hitch, G. J., Bishop, D. V
M. (1992 a). Verbal recoding of visual stimuli
impairs mental image tranformation. Memory
and Cognition,20, 449-455.
Brandimonte, M. A., Hitch, G. J., Bishop, D. V.
M. (1992 b). Influence of short-term memory
codes on visual image processing: Evidence
from image transformation tasks. Journal of
Experimental Psychology: Learning, Memory
and Cognition, 18, 157-165.
Brewer, N., Sandow, B. (1980). Alcohol effects
on driver performance under conditions of
divided attention. Ergonomics, 23, 185-190.
Brewer, W. F. (1988). A qualitative analysis of the
recalls of randomly sampled autobiographical
events. W: M. M. Gruneberg, P. E. Morris, R.
N. Sykes (red.), Practical aspects of memory.
Tom 1. Memory in eueryday life. (s. 263-268).
Chichester: John Wiley & Sons.
Brewer, W.F. (1996). What is recollective memory? W: D.C. Rubin (red.), Remebering
our past (s. 23-67). Cambridge: Cambridge
University Press.
Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication. London: Pergamon Press.
Brooks, L. R. (1978). Nonanalytic concept formation and memory for instances. W: E.
Rosch, B.B. Lloyd (red.), Cognition and categorization (s. 169-215). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.
Brooks, L.R. (1967). The suppression of visualization by reading. Quarterly Journal of
Expemental Psychology, 19, 289-299.
Brown, J. (1958). Some tests of the decay theory
of immediate memory. Quarterly Journal of
Experimental Psychology, 10, 12-21
Brown, R., Kulik, J. (1977). Flashbulb memories. Cognition, 5, 73-99.
Brown, R., McNeill, D. (1966). The 'tip of
the tongue phenomennn'. Journal of Verbal
Learning and Verbal behavior, 5, 325-337
Bmce, V. (1996). Reality and imagination. W: V.
Bruce (red.), Unsohed mystees of the mxnd
(s. 59-92). Hove: Erlbaum (UK) Taylor &
Francis.
Bruner, J. S. (1978). Poza dostarczone informacje.
Warszawa: PWN.
Bruner, J. S., Goodnow, J. J., Austin, G. A. (1956).
A study of thinking. New York: Wiley.

404
Bruner, J. S., Postraan, L. (1947). Emotional
selectivity in perception and reaction./owrwfl/
of Personaliy, 16, 69-77.
Buck, R. (1994). Social and emotional functions
in facial expression and communication: the
readout hypothesis. Biological Psychology, 38,
95-115.
Budohoska, W, Wlodarski, Z. (1970). Psychologia
uczenia si. Warszawa: PWN.
Bushnell, J. W. B Sai, E, Mullin, J. T. (1989).
Neonatal recognition of mother's face. British
Journal of Developmental Psychology, 7, 3-15.
Buss, A. R. (1978). Causes and reasons in
attribution theory: A conceptual critique.
Journal of Personality and Social Psychology,
36, 1311-1321.
Callanan, M. A. (1989). Development of object
categories and inclusion relations: Preschoolers' hypotheses about word meanings. Developmenal Psychology, 25, 207-216.
Cannon, W. B. (1932). The wisdom of the body.
New York: Norton.
Cantor, N., Kihlstrom, J. (1987). Personality and
social intelligence. Englewood Cliffs: Prentice
Hali.
Cantor, N., Mischel, W. (1993). Prototypy w spostrzeganiu osb. W: T. Maruszewski (red.),
Poznanie - afekt - zachowanie (s. 20-52).
Warszawa: PWN.
Cantor, N., Smith, E. E., French, R. S., Mezzich,
J. (1980). Psychiatrie diagnosis as prototype
categorization. Journal of Abnormal Psychology, 89, 181-193.
Carey, S. (1981). The development of face perception. W: G. Davies, H. Ellis, J. She-pherd
(red.), Perceiving and remembering faces (s.
9-38). London: Academic Press.
Catrambone, R., Holyoak, K. J. (1989). Overcoming contextual limitations on problem-solving transfer. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 15,
1147-1158.
Chanowitz, B., Langer, E. (1980). Knowing mor
(or less) than you can show: Understanding
control through mindlessness-mindfulness
distinetion. W: J. Garber, M. E. P. Seligman
(red.), Human helplessness: Theory and applications (s. 92-129). New York: Academic
Press.
Chanowitz, B., Langer, E. J. (1981). Premature
cognitive commitment. Journal of Personality
and Social Psychology, 41, 1051-1063.

PS/CHOIDGIA POZNANIA
Chapmnan, J. L., Chapman, I. P. (1967 a). Genesis
of popular but erroneous psychodiagnostic
observations. Journal of Abnormal Psychology, 72, 183-204.
Chapmnan, J. L., Chapman, I. R (1967b). Illusory
correlations in observational report. Journal
of Verbal Learning and Verbal Behavior, 6,
151-155.
Chase, W. G., Simon, H. A. (1973). Perception in
chess. Cognitive Psychology, 4, 55-81.
Cheng, P. W, Holyoak, K. L. (1985). Pragmatic
reasoning schemas. Cognitive Psychology, 17,
391-116.
Cheng, P. W, Holyoak, K. L., Nisbett, R. E., Oliver, L. M. (1986). Pragmatic versus syntactic
approaches to training deductive reasoning.
Cognitive Psychology, 18, 293-328.
Cherry, C. (1953). Some experiments on the
recognition of speech, with one and two ears.
Journal of the Accoustical Society of America,
25, 975-979.
Chlewiski, Z. (1991). Ksztatowanie si umiejtnoci poznawczych. Identyfikacja poj. Warszawa: PWN.
Chlewiski, Z. (1999). Umys. Dynamiczna organizacja poj. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Christianson, S.-A., Engelberg, E. (1999). Organization of emotional memories. W: T. Dalgleish, J. Power (red.), Handbook of cognition
andemotion (s. 211-228). Chichester: Wiley.
Christianson, S.-A., Safer, M. A. (1996). Emotional events and emotions in autobiographical
memories. W: D. C. Rubin (red.)T Remembering our past (s. 218-243). Cambridge:
Cambridge University Press.
Ciarkowska, W. (1992). Psychofizjologiczna analiza aktywnoci poznawczej. Wrocaw: Ossolineum.
Clore, G. L. (1998). Dlaczego emocje wymagaj
procesw poznawczych. W: P. Ekman, R.
Davidson (red.), Natura emocji (s. 159-169).
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Clore, G. L Ortony, A. (1991). What mor is
there to emotion concepts than prototypes.
Journal of Personality and Social Psychology,
60, 48-50.
Closkey, M. (1983). Naive theories of motion. W:
D. Gentner, A. Stevens (red.), Mental models
(s. 299-324). Hillsdale: Erlbaum.
Cohen, G. (1983). The psychology of cognition.
London: Academic Press.

LITERATURA CYTOWANA
Cohen, G., Kiss, G.r LeVoi, M. (1993). Memory.
Current issues. Buckingham: Open University Press.
Cohen, L. J. (1979). On the psychology of
prediction. Whose js the fallacy. Cognition, 7,
385-^09.
Cohen, L. J. (1981). Can human irrationality be
experimentaliy demonstrated. The Behavio-

ralandBrain Sciences, 4, 317-370.

Cohen, L. J. (1986). Czy ludzie zaprogramowani
s do popeniania bdw. W: T. Maruszewski
(red.), Poznanskie Studia z Filozofii Nauki.
Filozofia - poznanie - psychologia. Z. 10
(s. 12-36). Warszawa-Pozna: PWN.
Collins, A. M., Loftus, E. F. (1975). A spreading
activation theory for semantic processing.
Psychobgical Review, 82, 407^129.
Collins, A. M Quilian, M. R. (1969). Retrieval
time from semantic memory. Journal qfVerbal
Learning and Verbal Behavior, 8, 240-247.
Conrad, R. (1964). Accoustic confusion in immediate memory. British Journal of Psychology,
35, 75-84.
Conway, M. A. (1996 a). Autobiographical knowledge and autobiographical memories. W:
D.C. Rubin (red.), Rememberingourpas. Studies in autobiographical memory (s. 67-93).
Cambridge: Cambridge University Press.
Conway, M. A. (1996 b). Autobiographical memory. W: E. L. Bjork, R. A. Bjork (red.),
Memory (s. 165-194). San Diego: Academic
Press.
Conway, M, Rubin, D. C. (1993). The structure
of autobiographical memory. W: A. E. Collins,
S. E. Gathercole, M. A. Conway, E.M. Morris
(red.), Theories of memory (s. 103-137). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Coombs, C. H., Daves, R. M., Tversky, A. (1977).
Wprowadzenie do psychologii matematycznej.
Warszawa: PWN.
Cooper, L. A. (1975). Mental rotation of random
two-dimensional shapes. Cognitive Psycho-

logy, 7, 2(M3.
Cooper, L. A., Shepard, R. N. (1975). The time
required to prepare for a rotated stimulus. Memory and Cognition, 1, 246-250.
Corteen, R. S., Wood, B. (1972). Automatic responses to shock associated with words in an
unattented channel. Journal of Expemental
Psychology, 94, 308-313.
Craik, F. I. M, Lockhart, R. S. (1972). Levels
of processing: A framework for memory

405
research. Journal of Verbal Learning and
Verbal Behavior, 11, 671-684.
Crowder, R. G. (1976). Principles of learning and
memory. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Crowitz, H. F., Quinna-Holland, K. (1976). Proporties of episodic memories from early
childhood by years of age. Bulletin of the
Psychonomic Society, 7, 61-62.
Crowitz, H.F., Schiffman, H. (1974). Freuency
of episodic memories as a function of their
age. Bulletin of the Psychonomic Society, 4,
517-518.
Csikszentmihalyi M. (1990). Przepyw. Warszawa:
Studio Emka.
Curtiss, S. (1977). Genie: A psycholinguistic study
of a modern-day 'wild child'. New York:
Academic Press.
Czapiski, J. (1985). Wartociowanie - zjawisko
inklinacji pozytywnej (O naturze optymizmu).
Wrocaw: Ossolineum.
Dalgleish, T, Power, M., Bolton, D. (w druku).
Discrepancy-based theories of emotions and
their implications for the taxonomy of emotional disorders: A theoretical not.
Damasio, A. (1999). Bd Kartezjusza. Emocje,
rozum i ludzki mzg. Pozna: Rebis.
Darley, J., Latant, B. (1968). Bystander intervention in emergencies: diffusion of responsibility. Journal of Personalny and Social
Psychology, 8, 377-383.
Dennett, D. C. (1978). Brainstorms. Montgomery, VT: Bradford Books.
Doliski, D. (1999). Psychologia reklamy. Wrocaw: Agencja Reklamowa Aida.
Doliski, D. (2000). Psychologia wpywu spoecznego. Wrocaw: Towarzystwo Przyjaci
Ossolineum.
Domaska, . (1998). Zaburzenia uwagi u osb
z dysfunkcjami mzgowymi. W: A. Herzyk, D.
Kdzielawa (red.), Zwizek mzg-zachowanie
w ujciu neuropsychologii klinicznej (s. 89-110). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Duncker, K. (1945). On problem solving. Psychological Monographs, 58(5), Whole No., 270.
Ebbinghaus, H. (1885). Uber das Geddchtnis.
Leipzig: Luncker.
Eells, E., Maruszewski T. (red.) (1991). Probability and rationality. Amsterdam-Atlanta:
Rodopi.
Einhorn, H. J., Hogarth, R. M. (1979). Confidence
in judgment: Persistence of the illusion of
validity. Psychobgical Review, 85, 395-416.

406
Elliot, D. (1997). Traumatic events: Prevalence
and delayed recall in the genera population.
Journal of Consulting and Clinical Psychology,
65, 811-820.
Ellis, A. W, Young, A. W. (1988). Human cognitwe
neuropsychology. London: Erlbaum.
Ericsson, K. H., Simon, H. A. (1980). Verbal
reports as data. Psychological Review, 87,
215-251.
Ermsdorff, G. M Loftus, E. (1993). Let sleeping
memories lie? Words of caution about tolling
the statute of limitation in cases of memory
repression. The Journal ofCriminal Law and
Criminology, 84, 129-174.
Evans, J. St. B.T., Barston, J., Pollard, P. (1983).
On the conflict between logie and belief in
syllogistic reasoning. Memory and Cognition,
11, 295-306.
Eysenck, M. W. (red.). (1994). The Blackwell
dietionary of cognitwe psychology. Oxford:
Blackwell.
Falkowski, A. (2000). Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia dowiadczenia za pomoc
zmysw. W: J. Strelau (red.), Psychologia.
Podrcznik akademicki. Tom 2 (s. 25- 56).
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Falkowski, A., Feret, B. (1990). Prototype and
exemplar models in categorization: A simulatory comparison analysis. Polish Psychological Bulletin, 21, 199-213.
Falkowski, A., cigaa, E., Maruszewski T.
(1997). Procesy spostrzegania. W: M. Materska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie
(s. 200-223). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fehr, B. (1988). Prototype analysis of the concept
of love and commitment. Journal ofPersonality and Social Psychology, 55, 557-579.
Fehr, B Russell, J. A. (1984). Concept of emotion
viewed from a prototype perspective. Journal of Expemental Psychology: General, 113,
464-486.
Festinger, L. (1957). A theory of cognitwe dissonance. Evanston: Row & Peterson.
Fischhoff, B. (1975). Hindsight / foresight. The
effect of outeome knowledge on judgment
under uncertainty. Journal of Experimental
Psychology: Human Perception and Performance, 1, 288-299.
Fischhoff, B. (1976). Attribution theory and judgment under uncertainty. W: J. H. Harvey,

PSYCHOLOGIA POZNANIA
W. Ickes, R. F. Kidd (red.), New direetions
in attribution research. Tom 2 (s. 419-450).
Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Fischhoff, B. (1985). For those condemned to
study the past: Heuristics and biases in insight. W: D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky
(red.), Judgment under uncertainty: Heuristics
and biases (s. 335-354). Cambridge: Cambridge University Press.
Fisher, R. R, Geiselman, E. R. (1987). Enhancing eyewitness memory with the Cognitive
Intendew. W: M. M. Gruneberg, P. E. Morris,
R.N. Sykes (red.), Practical aspects of memory:
Current research and issues. Tom 1. Memory
in eueryday life (s. 34- 39). Chichester: Wiley.
Fiske, S. T., Neuberg, S. L. (1990). A continuum of impression formation from category
based to individuating processes: Influences
of information and motivation on attention
and interpretation. W: M. P. Zanna (red.),
Advances in experimental social psychology.
Tom 23 (s. 1-74). New York: Academic Press.
Fiske, S. T, Taylor, S. E. (1991). Social cognition.
New York: McGraw-Hill.
Fiske, S. T., Pavelchak, M. A. (1993). Reakcje
afektywne oparte na przetwarzaniu kategorialnym a reakcje afektywne oparte na przetwarzaniu analitycznym. Rozwinicie w terminach koncepcji schematw wyzwalajcych
afekt. W: T. Maruszewski (red.), Poznanie afekt - zachowanie (s. 53-101). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fitzgerald, J. M. (1988). Vivid memories and the
reminiscence phenomenon: The role of a self
narrative. Human Development, 31, 261-273.
Flew, A. (red.) (1979). Dietionary of philosophy.
London: Macmillan/Pan Books.
Fodor, J. A. (1981). Representations. Cambridge:
The MIT Press.
Fodor, J. A. (1983). The modularity of mind.
Cambridge: MIT Press.
Fodor, J. A., Pylyshyn, Z. (1988). Connectionism
and cognitive architecture: A critical analysis. Cognition, 28, 3-71.
Forward, S., Buck, C. (1997). Toksyczne namitnoci. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.
Francuz, P. (1991). Funkcja ilociowych i jakociowych cech w kategoryzacji przedmiotw. Lublin:
Towarzystwo Naukowe KUL.
Frank, B., Stein, D.G., Rosen, J. (1965). Interanimal 'memory1 transfer: results from brain
and liver homogenates. Science, 147, 88-89.

LITERATURA CYTOWANA
Franklin, H. C, Holding, D. H. (1977). Personal
memories at different ages. QuarterlyJournal
of Ezperimental PSychology, 29, 527-532.
Freedman, J. L Sears, D. O. (1965). Selective
exposure. W: L. Berkowitz (red.), Advances
in Ezperimental Social Psychology. Tom 2 (s.
57-97). New York: Academic Press.
Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion.
American Psychologist, 43, 349358.
Frijda, N. H. (1998). Powszechniki istniej i s
interesujce. W: P. Ekman, R. Davidson
(red.), Natura emocji (s. 139-145). Gdask:
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Fromholt, P, Larsen, S. F. (1992). Autobiographical memory and life history narratives in
aging and dementia (Alzheimer type). W: M.
A. Conway, D.C. Rubin, H. Spinnler, i W.A.
Wagenaar (red.), Theoretical perspectives on
autobiographical memory (s. 413-436). Dordrecht: Kluver Academic Prublishers.
Gallup, G. G. (1970). Chimpanzees: Self-recognition. Science, 167, 86-87.
Gallup, G. G. (1979). Self-awareness in primates. American Scientist, 67, 417-421.
Galotti, K. M. (1989). Approaches to study
formal and everyday reasoning. Psychological
Bulletin, 105, 331-351.
Galotti, K. M. (1994). Cognitiue psychology in
and ou of the laboratory. Pacific Grove:
Brooks/Cole.
Gardner, B. T, Gardner, R. A. (1975). Evidence
for sentence constituents in the early utterances of child and chirapanzee. Journal of
Experimental Psychology: General, 104 (3),
244-267.
Garry, M., Manning, C. G., Loftus, E. F., Sherman, S. J. (1996). Inflation imagination: Imagining childhood events inflates confidence
that it occurred. Psychonomic Bulletin and
Review, 3,208-214.
Garry, M., Pollaschek, D. L. (2000). Imagination
and memory. Current Directions in Psychological Science, 9, 6-10.
Geiselman, R. E., Fischer, R. R, Mackinnon D. P.,
Holland, H. L. (1985). Eyewitness memory
enhancement in the police interview. Journal
of Applied Psychology, 70, 401-412.
Gibson, E. J. (1991). The ecological approach:
A foundation for environmental psychology.
W: R. M. Downs, L. S. Liben, D. S. Palermo
(red.), Visions of aesthetics, the environment
and development. The legacy of Joachim E

407
Wohlwill (s. 87-111). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.
Gibson, J. J. (1966). The senses considered as
perceptual systems. Boston: Houghton Mifflin.
Gibson, J. J. (1979). The ecological approach to
visual perception. Boston: Houghton Mifflin.
Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1980). Analogical
problem solving. Cognitive Psychology, 12,
306-355.
Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1983). Schema
induction and analogical transfer. Cognitiue
Psychology, 15, 1-38.
Glanzer, M. (1972). Storage mechanisms in recall. W: G. H. Bower (red.), The psychology of
karningand motivation: Advances in research
and theory. Tom 5 (s. 129-193). New York:
Academic Press.
Glass, A. L., Holyoak, K. J., Santa, J. L. (1979).
Cognition. Reading, Mass.: Addison-Wesley.
Gleitman, H. (1991). Psychology. New York: Norton.
Glenberg, A. M. (1997). What memory is for.
Behavioral and Brain Sciences, 20, 1-19.
Glenberg, A. M Smith, S. M Green, C. (1977).
Type I rehearsal: Maintenance and mor. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior,
16, 339-352.
Goldman, D., Homa, D. (1977). Integrative and
metric properties of abstracted information
as a function of category discriminability,
instance variability and experience. Journal
of Ezperimental Psychology: Human Learning
and Memory, 33, 375-385.
Greenwald A. G., Pratkanis A. R. (1984). The
self. W: R. S. Wyer, T K. Srull (red.), Handbook of social cognition. Tom 3 (s. 129-178).
Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Gregory, R. (1980). Perceptions as hypotheses. Philosophical Transactions of the Royal
Society ofLondon, Series B, 290, 181-197.
Griggs, R. A. (1983). The role of problem content
in the selection task and in the THOG
problem. W: J. St. B. T. Evans (red.), Thinking and reasoning: Psychological approaches
(s. 18-43). London: Routledge and Kegan
Paul.
Griggs, R. A., Cox, J. R. (1982). The elusive
thematic-material effect in Wason's selection task. British Journal of Psychology, 73,
407-420.
Gunter, B., Berry, C, Clifford, B. R. (1981).
Proactive interference effects with television

408
news items: Further evidence. Journal of
Experimental Psychology: Human Learning
and Memory, 7, 480-487.
Haber, R. N. (1979). Twenty years of haunting
eidetic imagery: where's the ghost. The
Behavioral and Brain Sciences, 2, 583-629.
Haber, R. N., Standing, L. G. (1969). Direct measures of short-term visual storage. Quarterly
Journal of Expemental Psychology, 21, 43-45.
Harrt, R. (1991). Wielkie eksperymenty naukowe.
Warszawa: Wiedza Powszechna.
Harvey, J. H Tucker, J. A. (1979). On problems
with cause-reason distinction in attribution
theory. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1441-1446.
Hastie, R. (1980). Memory for behavioral information that confirms or contradicts a personality impression. W: R. Hastie, T. M.
Ostrom, S. Wyer, D. L. Hamitton, D. E. Carlston (red.), Person memory: The cognitive bose
of social perception (s. 142- 172). Hillsdale:
Lawrence Erlbaum.
Hastie, R. (1981). Schematic principles in human
memory. W: E. T. Higgins, C.P. Herman, M.
P. Zanna (red.), Social cognition: The Ontario
Symposium. Tom 1 (s. 39-88). Hillsdale:
Lawrence Erlbaum.
Hayes, J. R. (1974). On the function of visual
imagery in elementary mathematics. W: W.
G. Chase (red.), Visual information processing
(s. 177-211). New York: Academic Press.
Hayes, J. R. (1978). Cognitive psychology. Homewood, 111.: Dorsey.
Hayes, J. R. (1989). The complete problem solver.
Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Healy, H. A., Williams, M. G. (1999). Autobiographical memory. W: T. Dalgleish, M. J. Power
(red.), Handbook of cognition and emotion (s.
229-242). Chichester: Wiley.
Hebb, D. O. (1969). Podrcznik psychologii. Warszawa: PWN.
Hebenstreit, A. (2000). Rozumienie metafor jzykowych przez osoby o cechach neurotycznych i potencjalnych twrcw. Przegld
Psychologiczny, 43, 513-524.
Heise, D. R., Calhan, C. (1995). Emotion norms
in interpersonal events. Social Psychology
Ouaerly, 58, 223-240.
Herman, J. L. (1999). Przemoc. Uraz psychiczny
i powrt do rwnowagi. Gdask: Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne.

PSYCHOLOGIA POZNANIA
Herzyk, A. (2000). Mzg, emocje, uczucia. Analiza neuropsychologiczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Herzyk, U., Kdzielawa, D. (red.). (1997). Zwizek mzg-zachowanie w ujciu neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skodowskiej.
Hesse, H. (1998). Siddhartha. Poemat indyjski.
Warszawa: PIW.
Higham, P. A., Roberts, W. T. (1996). Analyzing states of consciousness during retrieval as a wa y to i mpro ve the co gnitive interview. Psycoloquy.96.7.17.witnessmemory. 4, higham,
Hilgard, E. R., Marquis, D.G. (1968). Procesy warunkowania i uczenia si. Warszawa: PWN.
Hiscock, M., Kinsbourne, M. (1987). Specialization of the cerebral hemispheres: Implications for learning. Journal of Learning
Disabilities,20, 130-143.
Holyoak, K. J Nisbett, R. E. (1988). Induction.
W: R. J. Sternberg, E. E. Smith (red.), The
psychology of human thought (s. 50-91).
Cambridge: Cambridge University Press.
Honkalampi, K., Hintikka, J., Tanskanen, A., Lehtonen, J., Viinamaeki, H. (2000). Depression
is strongly associated with alexithymia in he
genera population. Journal of Psychosomatic
Research, 48, 99-104.
Hoyenga, K. B., Hoyenga, K. T. (1988). Psychobiology: The neuron and behavior. Pacific
Grove: Brooks/Cole Publishing Company.
Hunter, I. (1963). Pami. Fakty i zudzenia.
Warszawa: PWN.
Izard, C. E. (1984). Emotion-cognition relationships in human development. W: C. E.
Izard, J. Kagan, R. Zajonc (red.), Emotion,
cognition and behavior (s. 17-37). New York:
Cambridge University Press.
Izard, C. E. (1990a). The substrates and functions
of emotion feelings: William James and current emotion theory. Personality and Social
Psychology Bulletin, 16. 626- 635.
Izard, C. E. (1990b). Facial expression and the
regulation of emotion. Journal of Personality
and Social Psychology, 58, 487-498.
Izard, C. E., Malatesta, C. Z. (1987). Perspectives on emotional development I: Differential
emotions theory of early emotional development. W: J. D. Osofsky (red.), Handbook of
human development (s. 494-554). New York:
Wiley.

LITERATURA CfTOWAW
Jacobs, J. (1887). Experiments on 'prehension'.
Mind, 12, 75-79.
Jacoby, L. L Dallas, M. (1981). On the relationship between autobiographical memory and
perceptual learning. Journal of Ezpemental
Psychology: General, 3, 306-340.
James, W. (1890). The principles of psychology.
New York: Holt.
Jarymowicz, M. (1999). O poytkach z bada nad
utajonym przetwarzaniem informacji afektywnych. Studia Psychologiczne, 37, 129-145.
Jennings, D. L., Amabile, T. M., Ross, L. (1982).
Informal covariation assessment: Data based versus theory based judgments. W: D.
Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.),
Judgment under uncertainty: Heuristics and
biases (s. 211-230). Cambridge: Cambridge
University Press.
Johnson, M. K. (1988). Discriminating the origin
of information. W: T. F. Oltmans, B. A. Maher
(red.), Delusiona beliefs (s. 34-65). New
York: Wiley.
Johnston, W. A., Heinz S. P. (1978). The fleiribility and capacity demands on attention.
Journal of Expemental Psychology: General,
107, 420-435.
Jones, E. E., Nisbett, R. E. (1971). The actor and
the obsewer: Divergent perceptions of the
causes of behavior. New York: General
Learning Press.
Kagan, J. (1985). The natur of the child. Cambridge: Harvard University Press.
Kahneman, D. (1973). Attention and effort. Englewood Cliffs: Prentice Hali.
Kahneman, D., Tversky, A. (1972). Subjective
probability: A judgment of representativeness. Cognitive Psychology, 3, 430454.
Kalat, J.W. (1985). Introduction to psychology.
Belmont, California: Wadsworth Publ. Co.
Katz, J. J. (1964). Analyticity and contradiction
in natural language. W: J. A. Fodor, J. J. Katz
(red.), The structure of language. Englewood
Cliffs: Prentice Hali.
Katz, J. J., Fodor J. A. (1964). The structure of
a semantic theory. W: J. A. Fodor, J. J. Katz
(red.), The structure of language. Englewood
Cliffs: Prentice Hali.
Kebbell, M. R., Wagstaff, G. F. (19%). Enhancing
the practicability of the cognitive interview in
forensic situations. Psycoloquy.96.7.16.witnessmemory.3. kebbell.
Keil, F. C. (1989). Concepts, kinds and cognitiue
development. Cambridge: MIT Press.

409
Kelly, G. A. (1970). Behaviour is an experiment.
W: D. Bannister (red.), Perspectiues in personal construct theory (s. 255-270). London:
Academic Press.
Kempler, D., Van Lancker, I. (1987). The right
turn of phrase. Psychology Today, 21, 20-22.
Kintsch, W. (1970). Learning, memory and conceptual processes. New York: Wiley.
Kintsch, W. (1974). The representation ofmeaning
in memory. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Khler, W. (1929/1947). Gestalt psychology: An
introduction to new concepts of modern psychology. New York: Liveright.
Kolaczyk, A. (1991). Intuicyjnoprocesw przetwarzania informacji. Gdask: Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdaskiego.
Kolaczyk, A. (1992). Emocjonalne wyznaczniki
plastycznoci procesw orientacyjnych. Przegld Psychologiczny, 35, 451-462.
Kolaczyk, A. (1997). Uwaga w procesie przetwarzania informacji. W: M. Materska, T.
Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 78-102). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Komatsu, L. K. (1992). Recent views on conceptual structure. Psychological BuUetin, 112,
500-526.
Kosslyn, S. M. (1981). The medium and the
message in mental imagery: A theory. Psychological Review, 88, 46-65.
Kosslyn S. M. (1994). Image and brain: The
resolution of the imagery debat. Cambridge:
MIT Press.
Kosslyn, S. M., & Shwartz, S. P. (1977). A simulation of visual imagery. Cognitive Science, 1,
265-295.
Kosslyn, S. M., Bali, T, Reiser, B. J. (1978).
Visual images preserve metric spatial information: Evidence from studies of image
scanning. Journal of Experimental Psychology:
Human Perception and Performance, 4,47-60.
Kosslyn, S. M., Seger, C, Pani, J., Hillger, L. A.
(1990). When is imagery used in everyday
life: A diary study./oMrna/ of Mental Imagery,
14, 131-152.
Kosslyn, S. M., Thompson, W. L., Kim, I. J., &
Alpert, N. M. (1995). Topographical representation of mental images in primary visual
cortex. Natur, 378, 496-498.
Kossut, M. (2000). Neuroplastyczno. Psychologia - etologia - genetyka, 1, 9-26.

410
Kowalczyk, M. (1995). wiadomo w funkcjonowaniu umysu czowieka. Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kuhn, T. S. (1968). Struktura rewolucji naukowych. Warszawa: PWN.
Kurcz, L (1977). Psycholingwistyka. Warszawa:
PWN.
Kurcz, I. (1987). Jzyk a reprezentacja wiata
w umyle. Warszawa: PWN.
Kurcz, I. (1992). Stereotypy, prototypy i procesy kategoryzacji. Kolokwia Psychologiczne,
1, 29-^4.
Kurcz, I. (2000). Jzyk i komunikaqa. W: J.
Strelau (red.), Psychologia: Podrcznik akademicki. Tom 2 (s. 231-274). Gdask: Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
LaBerge, D. (1997). Attention, awareness and
the triangular circuit. Cosciousness and cognition, 6, 149-181.
LaBerge, D. (1998). Defining awareness by
the triangular circuit of attention. Psyche, 4
(7) Http:/psyche.cs.monash.edu.autobiograficznej/v4/psyche-407-laberge.html.
LaBerge, D., Samuels, S. J. (1974). Toward
a theory of automatic information processing
in reading. Cognitive Psychology, 6, 293-323.
Lacey, J. (1967). Somatic response patterining
and stress. Some revisions of activation theory. W: M. H. Appley, R. Trumbull (red.), Psychological stress. Issues in research (s. 14-44).
New York: Appleton-Century-Crofts.
achman, R., Naus, R.J. (1984). The episodic/semantic continuum in an evolved machin. Behavioral and Brain Sciences, 7,
244-246.
Lakoff, G. (1987a). Women, fire and dangerous
things: Wkat categoes tell us about the natur
of thought. Chicago: University of Chicago
Press.
Lakoff, G. (1987 b). Cognitive models and prototype theory. W: U. Neisser (red.), Concepts
and conceptual development: Ecological and intellectualfactors in categorization (s. 63- 100).
Cambridge: Cambridge University Press.
Langer, E. J. (1978). Rethinking the role of
thought in social interaction. W: J. H. Harvey,
W. Ickes, R. F. Kidd (red.), New Directions
in Attribution Research (s. 35-58). Hillsdale:
Lawrence Erlbaum.
Langer, E. J. (1993). Problemy uwiadamiania.
Konsekwencje refleksyjnoci i bezrefleksyjnoci. W: T. Maruszewski (red.), Poznanie -

PSYCHOLOGIA POZNANIA
afekt - zachowanie (s. 137-179). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Langer, E., Blank, A Chanowitz, B (1978). The
mindlessness of ostensibly thoughtful action:
The role of 'placebic' information in interpersonal interaction. Journal of Personality and
Social Psychology, 36, 635-642.
Larsen, S. E, Thompson, C. P, Hansen, T. (1996).
Time in autobiographical memory. W: D.C.
Rubin (red.), Remembering our past. Studies
in autobiographical memory (s. 129-156).
Cambridge: Cambridge University Press.
Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation.
New York: Oxford University Press.
Lazarus, R. S. (1998 a). Ocena poznawcza. W:
P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji
(s. 183-190). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lazarus, R. S. (1998 b). Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje. W: R Ekman, R.
Davidson (red.), Natura emocji (s. 146-153).
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lazarus, R. S. (1999). The cognition-emotion
debat: A bit of history. W: T. Dalgleish, M.
Power (red.), Handbook of cognition and
emotion (s. 3-19). New York: Wiley.
Lazarus, R., McCleary, R. A. (1951). Autonomie discrimination without awareness: A
study of subception. Psychological Review, 58,
113-122.
LeDoux, J. (2000). Mzg emocjonalny. Pozna:
Media Rodzina of Pozna.
Lehrl, S., Fischer, B. (1988). The basie parameters of human information processing: their
role in determination of intelligence. Personality and Individual Differences, 9, 883-896.
Leontiew, A. N. (1962). O rozwoju psychiki.
Warszawa: PWN.
Lettvin, J. Y, Maturana, H. R., McCullogh, W. S.,
Pitts, W. H. (1959). What the frog's eye tells
the frog's eye. Proceeding of the Institute of
Radio Engineering, 47, 1940- 1941.
Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchyle od racjonalnoci
w myleniu potocznym. Warszawa: Polskie
Towarzystwo Psychologiczne.
Lewicka, M. (2000). Mylenie i rozumowanie.
W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podrcznik
akademicki (s. 275-316). Gdask: Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Lewicki, A. (1960 a). Procesy Poznawcze i orientacja w otoczeniu. Warszawa: PWN.

UTERATURA MOWANA
Lewicki, A. (1960 b). Rola abstrakcji pozytywnej
i negatywnej w procesie uczenia si nowych
poj. Studia Psychologiczne, III, s. 5-51.
Lewicki, A. (1968). Informacja i percepcja w procesie uczenia si nowych poj. Studia Psychologiczne, IX, s. 22-54.
Lewis, R. S., Harris, L. J. (1988). The relationship
between cerebral lateralization and cognitive
activity: Suggested criteria for empirical tests. Brain and Cognition, 8, 275-290.
Lindsay, R H., Norman, D. A. (1984). Procesy
przetwarzania informacji u czowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Linton, M. (1975). Memory for real-world
events. W: D. A. Norman, D. E. Rumelhart
(red.), Exptorations in cognition (s. 376-404).
San Francisco: Freeman.
Loess, H. (1968). Short-term memory and item
similarity. Journal of Verbal Learning and
Verbal Behavior, 7, 87-92.
Loftus, E. F. (1975). Leading uestions and
eye-witness report. Cognitwe Psychology, 7,
560-572.
Loftus, E. F. (1979 a). Eyewitness testimony.
Cambridge: Harvard University Press.
Loftus, E. F. (1979 b). Reactions to blatantly
contradictory information. Memory and Cognition, 7, 368^374.
Loftus, E. F. (1993). Desperately seeking memories of the first years of childhood. The reality
of early memories. Journal of Experimental
Psychology: General, 122, 274-277.
Loftus, E. F, Ketcham, A. (1994). The myth of
repressed memory. New York: St. Martin's
Press.
Loftus, E. E, Pickrell, J. (1995). The formation
of false memories. Psychiatrie Annah, 25,
720-725.
Loftus, G. R., Garry, M., Brown, S., Rader, M.
(1994). Near-natal memories, past life memories and other memory myths. Amecan
Journal of Clinical Hypnosis, 36, 176-179.
Loftus, G. R Loftus, E. F. (1976). Human memory. The processingof information. Hillsdale:
Lawrence Erlbaum.
Logan, G. (1988). Toward instance theory of
automatization. Psychological Review, 92,
524-527.
Lubbard, T. L, Getz, I. (1997). Emotions, metaphor and the creative process. Creativity
Research Joumal, 10, 285-302.
ukaszewski, W. (1974). Osobowo: struktura i
funkcje regulacyjne. Warszawa: PWN.

411
ukaszewski, W. (1976). Reakcje na rozbieno
informacji. Warszawa - Wrocaw: PWN.
uria, A. R. (1970). O pamici, ktra nie znaa
granic. Warszawa: PWN.
Mackworth, N. H. (1948). The breakdown of
vigilance during prolonged visual search.
Ouarterly Journal of Experimental Psychology,
1, 6-21.
Maier, N. R. F. (1930). Reasoning in humans. I.
On direetion. Journal of Comparative Physiological Psychology, 10, 115-143.
Maier, N. R. F. (1931). Reasoning in humans. II.
The solution of a problem and its appearance
in consciousness. Journal of Comparative
Physiological Psychology, 12, 181-194.
Markus, H. (1993). Ja w myli i pamici. W: T.
Maruszewski (red.), Poznanie - afekt - zachowanie (s. 102-132). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN
Marshall, D. G., Zimbardo, P. G. (1979). Affective
consequences of inadequately explained physiological arousal. Journal of Personality and
Social Psychology, 37, 970- 988.
Maruszewski, T. (1983). Analiza procesw poznawczych jednostki w wietle idealizacyjnej
teoi nauki. Pozna: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
Maruszewski, T. (1984). Matrix concepts, hierarchical concepts, idea types. Polish Psychological Bulletin, 15, 3-12.
Maruszewski, T. (1989). Stao i zmiana reprezentacja w pojciach psychologicznych.
Czowiek i Spoeczestwo, 5, 5-15.
Maruszewski, T. (1991 a). Prototypicality and
memory of social information. Zeitschft fur
Psychologie, 199, 243-250.
Maruszewski, T. (1991 b). Human rationality
- fact or idealizational assumption. W: E.
Eells, T. Maruszewski (Eds), Probability and
rationality (s. 283-301). Amsterdam-Atlanta:
RodopiMaruszewski, T. (1992). O wiedzy podmiotu
dziaajcego. Prakseologia, 114-115, 7-42.
Maruszewski, T. (1993). Contingency model of
creative processes. Referat wygoszony na
6th Conference of European Society for
Cognitive Psychology, Helsingor, Dania.
Maruszewski, T. (1995). Perception - exploration
- creativity. W: J. Kaiser (ed.), The roots of
creatwity (s. 47-68). Delft: Eburon.

412
Maruszewski, T. (1996). Psychologia poznawcza. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne.
Maruszewski, T. (2000 a). Adaptacyjne mechanizmy reakcji na traum - pami i uwaga.,
Referat wygoszony na konferencji Autoamtyzmy w przetwarzaniu informacji. Jadwisin,
czerwiec 2000.
Maruszewski, T. (2000 b). Pami jako podstawowy mechanizm przechowywania dowiadczenia. W: J. Strelau (red.). Psychologia.
Podrcznik akademicki (s. 137-164). Gdask:
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maruszewski, T. (2000 c). Pami autobiograficzna jako podstawa ksztatowania dowiadczenia indywidualnego. W: J. Strelau
(red.), Psychologia. Podrcznik akademicki (s.
165-182). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Maruszewski, T. (2001 a). Subtelny czar psychologii poznawczej. Przegld Psychologiczny, 44,
57-72.
Maruszewski, T. (w druku a). Kodowanie kolejnoci zdarze w pamici autobiograficznej.
Roczniki Filozoficzne KUL.
Maruszewski, T. (w druku b). Inflacja wyobrani jako technika manipulacji. W: E.
Zdankiewicz-Scigala, T. Maruszewski (red.),
Psychomanipulacja w sektach i w grupach
spoecznych.
Maruszewski, T. (2001 b). Zjawiska intruzywne
- kontrolowane procesy automatyczne. W: R.
K. Ohme, M. Jarymowicz, J. Reykowski
(red.), Automatyzmy w procesach przetwarzania informacji (s. 85-192). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Maruszewski, T., cigaa, E. (1995). Poznawcza reprezentacja emocji. Przegld Psychologiczny, 38, 245-278.
Maruszewski, T., cigaa E. (1998). Emocje aleksytymia -poznanie. Pozna: Humaniora
Materska, M. (1997). Badania nad struktur
zapisu kolejnoci zdarze w pamici autobiograficznej. Kolokwia Psychologiczne, 6, 85-96.
Matthews, G. B. (1969). Mental copies. Philospohical Reuiew, 78, 53-73.
McClelland, J. L., Rumelhart, D. E. (red.). (1986).
Parallel distributed processing. Explorations in
the microstructure ofcognition. Tom 2. Psychological and biological models. Cambridge: MIT
Press.

PSYCHOLOGIA POZNANIA
McGinnies, E. (1949). Emotionality and perceptua) defense. Psychological Review, 56,
244-251.
McLeod, P, Driver, J Dienes, Z., CrispJ. (1991).
Filtering by movement in visual search.
Journal of Experimental Psychology: Human
Perception and Performance, 17, 55- -64.
Means, B., Loftus, E. (1991). When personal
history repeats itself: Decomposing memories for recurring events. Applied Cognitwe
Psychology, 5, 297-318.
Means, B., Mingay, D. J., Nigam, A., Zarrow, M.
(1988). A cognitive approach to enhancing
health survey reports of medical visits. W:
M. M. Gruneberg, P.E. Morris, R.N. Sykes
(red.), Practical aspects ofmemory: Current research and issues. Tom 1. Memory in eueryday
life (s. 536-542). Chicester: Wiley.
Medin, D. L., Schaffer, M. M. (1978). Context
theory of classification learning. Psychological
Review, 85, 207-238.
Medin, D. L., Smith, E. E. (1984). Concepts
and concept formation. Annual Review of
Psychology, 35, 113-138.
Medin, D. L., Wattenmaker, W. D. (1987). Category cohesiveness, theories and cognitive
archeology. W: U. Neisser (Ed.). Concepts
and conceptual development: Ecological and
intellectualfactors in categorization (s. 25-61).
Cambridge: Cambridge University Press.
Memon, A., Stevenage, S. V. (1996). Interviewing
witnesses: What works and what doesn't?
Psycoloquy.96.7.06.witness-memory.l.memon.
Meyer, D. E., Irwin, D. E., Osman, A. M.,
Kounios, J. (1988). The dynamics of cognition
and action: Mental processes inferred from
speed-accuracy decomposition. Psychological
Review, 95, 183-237.
Meyer, D. E., Schvaneveldt, R. W. (1971). Facilitation in recognizing pairs of words: Evidence of dependence between retrieval operations. Journal of Experimental Psychology,
90, 227-234.
Meyer, D. E., Schvaneweldt, R. W, Ruddy, M.G.,
(1975). Loci of contextual effects on visual
word recognition. W: P. M. A. Rabbutt, S.
Dornic (red.), Attention and performance. V.
New York: Academic Press.
Michaels, C. E, Corello, C. (1981). Direct perception. Englewood Cliffs: Prentice Hali.
Miller, G. A, Johnson-Laird, P N. (1976). Language and perception. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

LITERATURA CYTOWANA
Miller, G. A., (1956). The magical number seven,
plus or minus two: Some limits on our capacity for processing information. Psychological
Review, 63, 81-97.
Mlodkowski, J. (1998). Aktywno wizualna czowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Monsell, S. (1996). Control of mental processes. W: V Bruce (red.), Unsohed mysteries
of the mind. Tutorial essays in cognition
(s. 93-148). Hove: Erlbaum.
Morais, J. (1982). The two sides of cognition.
W: J. Mehler, E. C. T. Walker, M. Garrett
(red.), Perspectives on mental representations
(s. 277-310). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening.
Ouarterly Journal of Experimental Psychology,
1K 56-60.
Moray, N., Bates, A., Barnett, T. (1965). Experiments on the four-eared man. Journal of the
Accoustical Society of America, 38, 196-201.
Moroz, M. (1972). The concept of cognition in
contemporary psychology. W: J. R. Royce, W.
Rozeboom (red.), The psychology of knowing
(s. 172-210). New York: Gordon and Breach
Morton, J. (1969). Interaction of information in
word recognition. Psychological Review, 76,
165-178.
Mowrer, H. O. (1971). Prba syntezy teorii
zachowania. W: L. Woloszynowa (red.), Materiay do nauczania psychologii. Seria I, tom
4 (s. 105-134). Warszawa: PWN.
Mroziak, J. (1992). Rwnowano i asymetria
funkcjonalna pkul mzgowych. Warszawa:
Seria Wydawnicza Wydziau Psychologii UW.
Murdock, B. B. (1961). The retention of individual items. Journal of Experimental Psychology, 62, 618-625.
Murphy, G. L., Medin, D. L (1985). The role of
theories in conceptual coherence. Psychological Review, 92, 289-315.
Murphy, S. T, Zajonc, R. B. (1994). Afekt, poznanie i wiadomo: rola afektywnych bodcw
poprzedzajcych eksponowanych w warunkach optymalnych i suboptymalnych. Przegld Psychologiczny, 37, 261-299.
Muter, P. (1980). Very rapid forgetting. Memory
and Cognition, 8, 174-179.
Myers, D. (1983). Social psychology. New York:
McGraw-Hill.
Nakayama, K. (1990). Visual inference in percpetion of occluded surfaces. Proceedings of

413
the 125 Annual Conference of the Cognitwe
Science Society. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Navon, D., Gopher, D. (1979). On the economy of
the human processing system. Psychological
Review, 86, 214-255.
Neely, J. H. (1977). Semantic priming and retrieval frora lexical memory: The roles of inhibitionless spreading activation and limited
capacity attention. Journal of Expemental
Psychology, 106, 226-254.
Neisser, U. (1976). Cognition and reality: Principles and implications of cognitwe psychology.
San Francisco: Freeman.
Neisser, U. (1978 a). Perceiving, anticipating, and
imagining. Minnesota Studies in the Philosophy of Science (s. 89-105). Boston: Savage.
Neisser, U. (1978 b). Anticipation, images and
introspection. Cognition, 6, 167-174.
Neisser, U. (1980). The limits of cognition. W:
P.W. Jusczyk, R.M., Klein (red.). The natur
of thought. Essays in honor of D. O. Hebb
(s. 115-132). Hillsdale: Erlbaum.
Neisser, U. (1981). John Dean's memory: A case
study. Cognition, 9, 1-22.
Neisser, U. (1982). Snapshots or benchmarks?
W: U. Neisser (red.), Memory obseroed: Remembering in natural contexts (s. 4348). San
Francisco: Freeman.
Neisser, U. (1994). Multiple systems: A new approach to cognitive theory. European Journal
of Cognitwe Psychology, 6, 225-241.
Neisser, U., Becklen, R. (1975). Selective
looking: attending to visually specified
events. Cognitwe Psychology, 7, 480-494.
Neisser, U., Harsch, N. (1992). Phanton flashbulbs. False recollections of bearing the news
about Challenger. W: E. Wingrad, U. Neisser
(red.), Affeci and accuracy in recall. Studies
of flashbulb memories" (s. 9-31). New York:
Cambridge University Press.
Neumann, P. G. (1974). An attribute freuency
model for the abstraction of prototypes. Memory and Cognition, 2, 241-248.
Neumann, P. G. (1977). Visual prototype formation with discontinuous representation of
dimensions of variability. Memory and Cognition, 5,187-197.
Newell, A., Shaw, J. C, Simon, H. (1957 a).
Empirical explorations of the logie theory
machin: A case study in heuristies. Proceedings of the Western Joint Computer Conference, 230-240.

414
Newell, A., Shaw, J. C, Simon, H. (1957 b). Problem solving in humans and computers. Carnegie Technical, 21 (4), 34-38.
Newell, A., Simon, H. A. (1972). Human problem
solving. Englewood Cliffs: Prentice Hali.
Ncka, E. (1992). Trening twrczoci. Olsztyn:
Pracownia Wydawnicza PTR
Ncka, E. (1995). Proces twrczy i jego ograniczenia. Krakw: Impuls.
Ncka, E. (1997). Mylenie. W: M. Mater ska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie
(s. 212-232). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ncka, E. (2000). Pobudzenie intelektu. Zarys
formalnej teorii inteligencji. Krakw: Universitas.
Ncka, E., Szymura, B. (1993). Visual selective
attention and personality. Referat wygoszony na 6th Conference of European Society
for Cognitive Psychology, Helsingor, Dania.
Nigro, G., Neisser, U. (1983). Point of view in
personal memories. Cognitive Psychology, 15,
467^82.
Nisbett, R., Ross, L. (1980). Human inference:
Strategies and shortcomings of social judgment. Englewood Cliffs: Prentice Hali.
Nosal, C. S. (1979). Mechanizmy funkcjonowania
intelektu: zdolnoci, style poznawcze, przetwarzanie informacji. Wrocaw: Wydawnictwo
Politechniki Wrocawskiej.
Nosal, C. S. (1990). Psychologiczne modele umysu.
Warszawa: PWN.
Nowak, A. (1986). Wyobraeniowe przetwarzanie
informacji. Przegld bada i teorii. Przegld
Psychologiczny, XXIX, 673-703.
Nowakowska, M. (1980). Nowe idee w naukach
spoecznych. Wrocaw: Ossolineum
Nyberg, L., Mclntosh, A. R., Cabeza, R., Nilson, R.G., Houle, S., Habib, R., Tulving, E.
(1996). Network analysis of positron emission tomography regional cerebral blood flow
data: Ensemble inhibition during episodic
memory retrieval. Journal of Neuroscience,
16, 3753-3759.
Oatley, K., Johnson-Laird, P N. (1987). Towards
cognitive theory of emotion. Cognition and
Emotion, 8, 369-381.
Obuchowski, K. (1970). Kody orientacji i struktura procesw emocjonalnych. Warszawa:
PWN.
hman, A. (1987). The psychophysiology of emotion: an evolutionary-cognitive perspective.
Advances in Psychophysiology, 2, 79-127.

PSYCHOLOGIA POZNANIA
Ohme, R. K Pochwatko, G., Blaszczak, W. (1999
a). Paradygmat afektywnego poprzedzania:
w poszukiwaniu nowej perspektywy badawczej. Studia Psychologiczne, 37, 7-28.
Ohme, R. K., Pochwatko, G Blaszczak, W. (1999
b). Odmienne efekty wpywu rozproszonego
afektu: zjawisko asymilaq'i i kontrastu. Studia
Psychologiczne, 37, 49-60.
Orne, M. T., Soskis, D. A., Dinges, D. E,
Orne, E. C. (1984). Hypnotically induced
testimony. W: G. L. Wells, E. F. Loftus (red.),
Eyewitness testimony: Psychological perspectives (s. 171-215). New York: Cambridge
University Press.
Ortony, A., Clore, G. L, Collins, A. (1988). The
cognitive structure of emotion. Cambridge:
Cambridge University Press.
Orzechowski, J. (1998). Nieliniowo-rwnolegty
model wnioskowania przez analogi a rnice
indywidualne w funkq'onowaniu poznawczym
czowieka. Niepublikowana praca doktorska:
Krakw.
Paivio, A. (1969). Mental imagery in associative
learning and memory. Psychological Review,
76, 241-263.
Paivio, A. (1978). The relationship between
verbal and perceptual codes. W: E. C. Carterette, M. P Friedman (red.), Handbook of
perception. Tom 8. Perceptual coding. New
York: Academic Press.
Paivio, A. (1986). Mental representations. A dual
coding approach. New York: Oxford University Press.
Palmer, S. F. (1978). Fundamental aspects of
cognitive representation. W: E. Rosch, B.
B. Lloyd (red.), Cognition and categorization
(s. 259-303). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Paww, I. R (1951). Wykady o czynnoci mzgu.
Warszawa: PZWL.
Pawlowska, I., Sdek, G. (1999). Wybrane metody bada w psychopatologii poznawczej
nad wiadomym i niewiadomym przetwarzaniem informaqi afektywnych. Studia Psychologiczne, 37, 83-108.
Perry, B. D. (1999). The memories of states:
How the brain strores and retrieves traumatic experience. W: J. Goodwin, R. Attias
(red.), Splintered reflections: Images ofthe body
in trauma (s. 9-38). New York: Basic Books.

LITERATURA CYTOWANA
Peterson, C. R., Beach, L. R. (1967). Man as
intuitive statistician. Psychological Bulletin,
68, 29-46.
Peterson, L. R., Peterson, M. J. (1959).
Short-term retention of individual verbal
items. Journal of Expemental Psychology, 58,
193-198.
Peterson, M. W, Birdsall, T. G., Fox, W.C. (1954).
The theory of signal detectability. Institute of
Radio Engineers Transactums 194, PGIT-4,
171-212.
Piaget, J. (1977). Psychologia i epistemologia.
Warszawa: PWN.
Piaget, J. (1981). Rwnowaenie struktur poznawczych. Warszawa: PWN.
Piliavin, J. A., Dovidio, J. E, Gaertner, S. L.,
Clark, R. D. (1993). Interweniujcy wiadkowie - proces udzielania pomocy. W: T.
Maruszewski (red.), Poznanie - afekt - zachowanie (s. 180-210). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Pinker, R, Prince, A. (1988). On language and
connectionsm: Analysis of parallel distributed processing model of language acquisition.
Cognition, 28, 73-193.
Pinker, S. (1980). Mental imagery and the third
dimension. Journal of Ezperimental Psychology: General, 109, 354-371.
Plotnik, R., Mollenauer, S. (1986). Introduction to
Psychology. New York: Random House.
Pope, K. S. (1996). Memory, abuse and science:
Questioning claims about the false memory
syndrome epidemie. American Psychologist,
51, 957-974.
Pope, K. S. (1997). Science as careful uestioning: are claims of a false memory syndrome
epidemie based on empirical evidence. American Psychologist, 52, 997-1006.
Posner, M. I., Boies, S., Eichelman, W, Taylor, R.
(1969). Retention of name and visual codes
for single letters. Journal of Expemental
Psychology, 81, 10-15.
Posner, M. I., Keele, S. W. (1968). On the genesis
of abstract ideas. Journal of Ezperimental
Psychology, 67, 353-363.
Posner, M. I., Keele, S. W. (1970). Retention
of abstract ideas. Journal of Expemental
Psychology, 83, 304-308.
Posner, M. I., Snyder, C. R. (1975). Attention and
cognitive control. W: R. L. Solso (red.), Information processing and cognition: The Loyola
Symposium (s. 55-85). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.

415
Premack, D. (1971). Language in chimpanzee?
Science, 172,808-822.
Pritchard, R. N. (1969). Nieruchome obrazy na
siatkwce. W: K. Jankowski (red.). rodowisko a ycie psychiczne (s. 41-56). Warszawa:
PWN.
Pylyshyn, Z. W. (1973). What the mind's eye
tells the mind's brain: A critiue of mental
imagery. Psychological Bulietin, 80, 1-24.
Pylyshyn, Z.W (1981). The imagery debat: analogue versus tacit knowledge. Psychological
Review, 88, 16-45.
Reed, S. K. (1972). Pattern recognition and
categorization. Cognitive Psychology, 3, 382407.
Reitman, W. R. (1965). Cognition and thought. An
information processing approach. New York:
Wiley.
Rescorla, R. A. (1980). Pavlovian second-order
conditioning. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Reykowski, J. (1974). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: Ksika i Wiedza.
Reynolds, A.G., Flagg, P.W. (1983). Cognitive
Psychology. Boston: Little, Brown & Co.
Rock, I. (1983). The logie of perception. Cambridge: MIT Press.
Rogers, T.B., Kuiper, NA, Kirker WS. (1977).
Self-reference and the encoding of personal
information. Journal of Personality and Social
Psychology, 35, 677-688.
Rosch, E., (1978). Principles of categorization. W:
E. Rosch, B. B. Lloyd (red.), Cognition and
categorization (s. 27-48). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.
Rosch, E., Mervis, C. B. (1975). Family resemblance studies in the internal structure of
categories. Cognitive Psychology, 7, 573-605.
Rosch, E., Mervis, C. B., Gray, W. D., Johnson, D.
M., Boyes-Braem, P. (1976). Basic objects in
natural categories. Cognitive Psychology, 15,
346-378.
Rosenberg, J. (1991). Warunki powstawania
oraz konsekwencje lku przed ocen. W: J.
Brzeziski, J. Siuta (red.), Spoeczny kontekst
bada psychologicznych i pedagogicznych (s.
61-136). Pozna: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
Rosenthal, R. (1991). Oczekiwania interpersonalne. Skutki przyjtej przez badacza hipotezy. W: J. Brzeziski, J. Siuta (red.), Spoeczny kontekst bada psychologicznych i pedagogicznych (s. 235-341). Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.

416
Rossi, E. L. (1995). Hijmoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania. Pozna:
Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Roth, E. M., Shoben, E. J. (1983). The effect
of context on the structure oi category.
Cognitwe Psychotogy, 15, 346-378.
Rubin, D. C. (1982). On the retention function for
autobiographical memory. Journal of Verbal
Learning and Verbal Behavior, 21, 21-38.
Rubin, D. C. (1996). Introduction. W: D.C. Rubin
(red.), Remembeng our past (s. 1- 15).
Cambridge: Cambridge University Press.
Rubin, D. C, Wetzler, S. E., Nebes, R. D. (1986).
Autobiographical memory across the life
span. W: D.C. Rubin (red.), Autobiographical
memory (s. 202-221). Cambridge: Cambridge
University Press.
Rubin, E. (1921). Visuell Wahrgenomene Figuren.
Glydendalske
Rumelhart, D. E McClelland, J. L, (red.) (1986).
Parallel distributed Processing. Explorations
in the microstructure of cognition. Tom 1.
Foundations. Cambridge: MIT Press.
Rumelhart, D. E Norman, D. A. (1975). The
active structural network. W: D.A. Norman,
D.E. Rumelhart (red.), Explorations in cognition (s. 35-64). San Francisco: Freeman.
Russell, J. A. (1990). In a defense of prototype
approach to emotion concepts. Journal of
Personality and Social Psychology, 60, 37-47.
Ryle, G. (1949). The concept ofmind, New York:
Barnes and Noble.
Saarinen, J. (1987). Perception of positional relationships between lin segments in eccentnc
vision. Perception, 16, 583-591.
Sachs, J. S. (1967). Recognition memory for
syntactic and semantic aspects of connected
discourse. Perception and Psychophysics, 2,
437-142.
Safer, M. A., Chrsitianson, S.-A., Autry, M. W,
sterlund, K. (1998). Tunnel memory for
traumatic events. Applied Cognitwe Psychology, 12, 99-117.
Salzberg, S., Kabat-Zin, J. (1999). Uwano
jako lek. W: D. Goleman (red.), Uzdrawiajce
emocje (s. 120-160). Pozna: Zysk i S-ka.
Savage-Rumbaugh, E. S., Rumbaugh, D. M.,
Smith, S. T, Lawson, J. (1980). The linguistic
essential. Science, 210, 922-925.
Savage-Rumbaugh, S., McDonald, K.T Sevcik, R.
A., Hopkins, W. D., Rubert, E. (1986). Spontaneous symbol acquisition and communicative

PSYCHOUJGIA POZNANIA
use by pygmy chimpanzees (Pan paniscus).
Journal of Expemental Psychology: General,
115, 211-235.
Schachter, S., Singer, J. E. (1962). Cognitive,
social and physiological determinants of
emotional state. Psychological Review, 69,
379-399.
Schacter, D., Graf, P. (1986). Effects of elaborative processing on implicit and explicit
memory for new associations. Journal of
Experimental Psychology: Learning, Memory
and Cognition, 12, 432-444.
Schacter, D. L. (1996). Searching the memory. The
brain, the mind, the past. New York: Basic
Books.
Scherer, K. R. (1984). On the natur and function
of emotion: A component approach. W: K.
R. Scherer, R Ekman (red.), Approaches to
emotion (s. 293-317). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.
Scherer, K. R. (1998). Dowody na uniwersalno
i kulturow specyfik wzbudzania emocji. W:
R Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji
(s. 154-157). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Schmuck, P. (1990). Self-reflection as one precondition for creativity in reducing mental
effort. Maszynopis niepublikowany.
Schneider, W, Shiffrin, R. M. (1977). Controlled
and automatic human information processing:
I. Detection, search and attention. Psychological Review, 84, 1-66.
Schooler, J. W, Hermann, D. J. (1992). There
is mor to episodic memory than just episodes. W: M. A. Conway, D. C. Rubin, H.
Spinnler, W. A. Wagenaar (red.), Theoreti-cal
perspectives on autobiographical memory (s.
241-261). London: Kluver Academic.
Schwartz, S. R, Kosslyn, S. M. (1982). A
computer simulation approach to studying
mental imagery. W: J. Mehler, E.C.T. Walker,
M. Garrett (red.), Perspectives on mental
representation (s. 69-88). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum.
Seamon, J. G. (1984). The ontogeny of episodic
and semantic memory. The Behavioral and
Brain Sciences, 7, 254.
Selfridge, O. (1959). Pandemonium: A paradigm
for learning. W: Sympoziom on mechanization
of thought processes (s. 513-526). London:
HM Stationery Office.
Sergent, J. (1987). Face perception and the right
hemisphere. W: Weiskrantz (red.), Thought

LITERATURA CYTOWANA
without language (s. 108-131). Oxford: Clarendon Press. Shallice, T., Warrington, E.
(1970). Independent
functioning of verbal memory stores: A neuropsychological study. Quarterly Journal of
Experimental Psychology, 22 (2), 261-273.
Shaver, R, Schwartz, J., Kirson, D., 0'Connor, C.
(1987). Emotion knowledge: Further Exploration of a prototype approach. Journal ofPersonaiity and Social Psychology, 52,1061-1086.
Sheingold, K Tenney, Y. J. (1982). Memory for
salient childhood event. W: U. Neisser (red.),
Memory obserued (s. 201-212). San Francisco:
Freeman. Shepard, R. N. (1967).
Recognition memory
for words, sentences and pictures. Journal
of Verbal Learning and Verbal Behavior, 6,
156-163. Shepard, R. N. (1975). Form,
formation and transformation of internal representations. W: R.
L. Solso (red.), Information processing and
cognition (s. 87-122). Hillsdale: Lawrence
Erlbaum. Shepard, R. N. (1978).
Externalization of mental
images and the act of creation. W: B. S. Randhawa, W. E. Coffman (red.), Visual learning,
thinking and communication (s. 133-189).
New York: Academic Press. Shepard, R. N.
(1984). Ecological constraints on
internal representation: resonant kinematics
of perceiving, imagining, thinking and dreaming. Psychological Review, 91, 417-447.
Shepard, R. N., Cooper, L. A. (1982). Mental
images and their transformations. Cambridge:
MIT Press. Shepard, R. N Metzler J. (1971).
Mental rotation
of three-dimensional objects. Science, 171,
701-703. Siek, S. (1985). Autopsychoterapia,
Warszawa:
Akademia Teologii Katolickiej. Simon, H. A.
(1995). The information processing
theory of mind. American Psychologist, 50,
307-308. Sinclair, R. C, Hoffman, C, Mark,
M. M., Martin,
L. L., Pickering, T. L. (1994). Construct accessibility and the misattribution of arousal.
Psychological Science, 5, 15-19. Skinner, B. F.
(1957). Verbal behavior. New York:
Appleton-Century-Crofts. Smith, E. E.,
Medin D. L. (1981). Categories
and concepts. Cambridge, Mass.: Harvard
University Press.

417
Smith, E. E., Shoben, E. J., Rips, L. J. (1974).
Structure and process in semantic memory.
A featural model for semantic decisions. Psychological Reuiew, 81, 214-241.
Smith, G. J. W, Carlsson, I. (1990). The creative
process. Madison: International Universities
Press.
Smith, G. J. W., van der Meer, G. (1994).
Generative sources of creative functioning.
W: M. P. Shaw, M. A. Runco (red.), Creativity
and affect (s. 147-167). Norwood: Ablex.
Smith, M. (1983). Hypnotic memory enhancement of withnesses: Does it work? Psychological Bulletin, 94, 387^07.
Smith, S. M., Brown, H. O., Toman, J. E. R,
Goodman, L. S. (1947). The lack of cerebral
effects of d-Tubercurarine. Anesthesiology, 8,
1-14.
Sokolov, E.N. (1969). The modelling properties
of nervous system. W: M.Cole, I. Maltzman
(red.), A handbook of contemporary Soviet
psychology (s. 671-704). New York: Basic
Books.
Sosnowski, T. (2000). Psychofizjologia. W: J.
Strelau (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 1 (s. 131-178). Gdask: Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Spelke, E. (1982). Perceptual knowledge of
objects in infancy. W: J. Mehler, E. C. T.
Walker, M. Garrett (red.), Perspectives on
mental representation (s. 409-430). Hillsdale:
Lawrence Erlbaum.
Spelke, E., Hirst, W, Neisser, U. (1976). Skills of
divided attention. Cognition, 6, 215- 230.
Spelt, D. K. (1938). Conditioned responses in the
human fetus in utero. Psychological Bulletin,
35, 712-713.
Spelt, D. K. (1948). The conditioning of human
fetus in utero. Journal of Experimental Psychology, 38, 338-346.
Sperling, G. (1960). The information available
in brief visual presentations. Psychological
Monographs, 74 (Whole number 498).
Suire, L.R. (1986). Mechanisms of memory.
Science, 232,1612-1619.
Suire, L.R. (1993). The organization of declarative and non-declarative memory. W: T.
Ono, L.R. Suire, M.F. Raichle, DJ. Perrett,
J.Fukuda (red.), Brain mechanisms ofperceptum and memory: From neuron to behavior
(s. 219-227). New York: Oxford University
Press.

418
Stawiska, A. M. (2000). Wyznaczniki dokadnoci przechowywania informacji w pamici
autobiograficznej. Niepublikowana praca magisterska.
Sternberg, R. J. (1985). Beyond IQ. Cambridge:
Cambridge University Press.
Sternberg, R. J. (1994). In search of the human
mind. Fort Worth: Harcourt Brace College
Publishers.
Sternberg, R. J. (1996). Cognitwe psychology. Fort
Worth: Harcourt Brace College Publishers.
Sternberg, S. (1969). The discovery of processing stages: Extensions of Donders' method.
Aca Psychologica, 30, 276-315.
Stevens, R. G. (1981). Physiology of learning and
memory. W: C. I. Howarth, W. E. C. Gillham
(red.), The structure of Psychology. London:
George Allen & Unwin.
Strauss, M. (1979). The abstraction of prototypical information by adults and 10-months
infants. Journal of Expemental Psychology.
Human Learning and Memory, 5, 618-635.
Stromeyer, C. E, Psotka, J. (1970). The detailed
texture of eidetic images. Natur, 225,
347-349.
Swinney, D. A. (1979). Lexical access during
sentence comprehension: (Re)consideration
of context effects. Journal of Verbal Learning
and Verbal Behavior, 18, 645-659.
Szuman, S. (1932). Geneza przedmiotu. Kwartalnik Psychologiczny, III, 363-394.
Szuman, S. (1995). The genesis of an object. W: J.
Kaiser (ed.), The roots ofcreativity (s. 11-36).
Delft: Eburon.
Szymborska, W. (1997). Widok z ziarnkiem piasku. Pozna: Wydawnictwo a5.
cigaa, E., Maruszewski, T. (1999). Kodowanie
i przechowanie zdarze traumatycznych. Kolokwia Psychologiczne, 7, 107-134.
Tallis, F. (1999). Unintended thoughts and images. W: T. Dalgleish, J. Power (red.), Handbook of cognition and etnotion (s. 281-300).
Chichester: Wiley.
Taylor, G. J. (1994). The alexithymia construct:
conceptualization, validation, and relationship
with basie dimensions of personality. New
Trends in Experimental and Clinical Psychiatry, 10, 61 - 74.
Taylor, G. J., Bagby, R. M., Parker J. D. A. (1997).
Disorders of affect regulation: Alexithymia in
medical and psychiatrie illness. Cambridge:
Cambridge University Press.

PSYCHOLOGIA POZNANIA
Teasdale, J.D., Proctor, L, Lloyd, C.A., Baddeley,
A.D. (1993). Working memory and stimulus
independent thought: Effects of memory load
and presentation rat. European Journal of
Cognitwe Psychology, 5, 417^434.
Teigen, K. H. (1995). Yerkes-Dodson. A law of
all seasons. W: R. Stachowski, A. Pankalla
(red.), Studies in the history of psychology
and the social sciences (s.186-195). Pozna:
Impressions.
Thomas, N. J. T. (1999). Are theories of imagery
theories of imagination. An active perception
approach to conscious mental content. Cognitwe Science, 23, 207- 245.
Thompson, C. P. (1982). Memory for unique personal events: The roommate study. Memory
and Cognition, 10, 324-332.
Tichomirow, O. K. (1976). Struktura czynnoci
mylenia czowieka. Warszawa: PWN.
Tomaszewski, T. (1968). Problemy i kierunki
wspczesnej psychologii. Warszawa: PWN.
Townsend, J. T. (1971). A not on identifiability of
parallel and serial processes. Perception and
Psychophysics, 10, 161-163.
Treisman, A. (1960). Contextual cues in selective
listening. Ouarterly Journal of Ezperimental
Psychology, 12, 242-248.
Treisman, A. (1964 a). Effect of irrelevant materia on the efficiency of selective listening.
American Journal of Psychology, 17, 533-546.
Treisman, A. (1964 b). Verbal cues, language
and meaning in selective attention. American
Journal of Psychology, 77, 215-216.
Treisman, A. (1986). Features and objects in
visual processing. Scientific American, 255,

114-125.

Trzebiski, J. (1981). Twrczo i struktura poj.

Warszawa: PWN.
Trzebiski, J. (1992). Narracyjne formy wiedzy
potocznej. Pozna: Nakom.
Tsujimoto, R. N. (1978). Memory bias toward
normative and novel trait prototypes. Journal of Personality and Social Psychology, 36,
1391-1401.
Tulving, E. (1972). Episodic and semantic memory. W: E. Tulving, W. Donaldson (red.),
Organization of memory (s. 381-403). New
York: Academic Press.
Tulving, E. (1976). Ecphoric processes in recall
and recognition. W: J. Brown (red.), Recall
and recognition (s. 37-74). London: Wiley.
Tulving, E. (1983). Eements of episodic memory.
Oxford: Oxford University Press.

LITERATURA CYTOWANA
Tulving, E. (1984). PrecisofElementsof episodic
memory. The Behavioral and Brain Sciences,
7, 223-268.
Tulving, E. (1985). How many memory systems are there? American Psychologist, 40,
385-398.
Tulving, E., Thomson, D. M. (1973). Encoding
specificity and retrieval processes in episodic
memory. Psychological Review, 80, 352-373.
Tversky, A. (1977). Features of similarity. Psychological Review, 84, 327-352.
Tversky, A., Kahenamn, D. (1971). Belief in the
law of smali numbers. Psychological Bulletin,
76, 105-110.
Tversky, A., Kahneman, D. (1973). Availability:
A heuristic for judging frequency and probability. Cognitwe Psychology, 4, 207-232.
Tversky, A., Kahneman, D. (1985). Judgment
under uncertainty: Heuristics and biases. W:
D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.),
Judgment under uncertainty: Heuristics and
biases (s. 3-22). Cambridge: Cambridge University Press.
Tversky, B. (1973). Encoding processes in recognition and recall. Cognitwe Psychology, 5,
275-287.
Twardowski, K. (1965). Wybrane pisma filozoficzne. Warszawa: PWN.
Ungar, G. (1980). Pami. Warszawa: PWN.
Vallacher, R.R., Wegner, D.M. (1987). What do
people think they're doing? Action identification and human behavior. Psychological
Review, 94, 3-15.
van der Kolk, B., Fisler, R. (1995). Dissociation
and fragmentary natur of traumatic memories: Overview and exploratory study. Journal
of Traumatic Stress, 8, 505- 525.
Vanclair, J., Fagot, J., Hopkins, W. D. (1993).
Rotation of mental images in baboons when
the visual input is directed to the left cerebral
hemisphere. Psychological Science, 4, 99-103.
Vetulani J. (1998). Jak usprawni pami. Liszki:
Wydawnictwo Platan.
Wagenaar, W. A. (1986). My memory: A study of
autobiographical memory over six years. Cognitwe Psychology, 18, 225-252.
Walton, G. E., Bower, N. J. A., Bower, T. G.
R. (1992). Recognition of familiar faces by
newborns. Infant Behauior and Detelopment,
15, 265-269.
Walton, G. E., Bower, T. G. R. (1993). Newborns
form 'prototypes' in less than 1 minut.
Psychological Science, 4, 203-205.

419
Warga, R. G. (1983). Personal awareness. Boston:
Houghton Mifflin Company.
Warrington, E. (1976). Recognition and recall
in amnesia. W: J. Brown (red.), Recall and
recognition. London: Wiley.
Warrington, E. (1982). The double dissociation of
short- and long-term memory deficits. W L.
S. Cermak (red.), Human memory and amnesia (s. 61-76). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Warrington, E., McCarthy, R. A. (1988). The
fractionation of retrograde amnesia. Brain
and Cognition, 7, 184-200.
Wason, P. C. (1960). On the failure to eliminate hypotheses in a conceptual task. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 12,
129-140.
Wason, P. C. (1968). Reasoning about a rule.
Ouarterly Journal of Experimental Psychology,
20, 273-281.
Wason, R C. (1983). Realism and rationality in
the selection task. W: J. St., B. T. Evans"
(red.), Thinking and reasoning. Psychological
approaches (s. 44-75). Boston: Routledge &
Kegan Paul.
Wason, P. C, Johnson-Laird, P. N. (1970). A
conflict between selecting and evaluating information in an selection task. British Journal
of Psychology, 61, 509-515.
Watkins, M., Tulving, E. (1975). Episodic memory: When recognition fails? Journal of
ExPerimental Psychology: General, 104, 1-29.
Watkins, M. J. (1974). When is recall spectacularly higher than recognition? Journal of
Experimental Psychology, 102, 161-163.
Watkins, O. C, Watkins, M. J. (1980). The
modality effect and visual persistence. Journal of Expemental Psychology: General, 109,
251-278.
Watson, J. (1930). Behaviorism. New York: Norton.
Waugh, N. C, Norman, D. A. (1965). Primary
memory. Psychological Review, 72, 89-104.
Wawrzyniak, M. (1998). Rnicowanie emocji
podstawowych przez aleksytymikw i osoby
neurotyczne. Pozna, niepublikowana praca
magisterska.
Wegner, D. M. (1989). White bears and other
unwanted thottghts: Suppression, obsession
and the psychology of mental control. New
York: Viking Penguin.

420
Wertheimer, M. (1923). Unterschungen zur
Lehre von der Gestalt. II. Psychologische
Forschung, 4, 301-350.
White, R. T. (1982). Memory for personal
events. Hutnan Learning, 1, 171-183.
Whorf, B. L. (1982), Jzyk, myl i rzeczywisto.
Warszawa: PIW.
Wickens, C. D. (1938). The transference of
conditioned excitation and conditioned inhibition from one muscle group to antagonistic
muscle group. Journal of Experimental Psychology, 22, 101-123.
Wickens, D. D., Bom, D. G., Allen, C. K. (1963).
Proactive inhibition and item similarity in
short-term memory. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 2, 440-445.
Wicklegren, W. (1964). Size of rehearsal group
and short-term memory. Journal of Expemental Psychology, 68, 413-419.
Williams, M. D., Hollan J. D. (1981).The process
of retrieval from very long-term memory.
Cognitive Science, 8, 87-119.
Wittgenstein, L. (1953). Philosophical intestigations. Oxford: Basil Blackwell.
Wittgenstein, L. (1972). Dociekania filozoficzne.
Warszawa: PWN.
Wojciszke, B. (1988). Wpyw schematw na procesy ewaluacji. W: B. Wojciszke (red.), Studia
nad procesami wartociowania (s. 54-85).
Wrocaw Ossolineum.
Woodworth, R. S., Schlosberg, H. (1963). Psychologia eksperymentalna. Warszawa: PWN.
Wortman, C. B., Loftus, E., Marshall, M. E
(1985). Psychology. New York: Alfred A.
Knopf.
Wygotski, L. S. (1971). Wybrane prace psychologiczne. Warszawa: PWN.

PSYCHOtDGIA POWANIA

Yalom, I. (1999). Kat mioci. Opowieci psychoterapeutyczne. Warszawa: Wydawnictwa Jacek

Santorski & Co.
Yerkes, R. M., Dodson, J. B. (1908). The relation
of strength of stimulus to rapidity of habit
formation. Journal of Comparative Neurology
and Psychology, 18, 459-482.
Yin, R. K. (1978). Face perception: a review
of experiments with infants, normal adults
and brain injured patients. W: R. Held, H.
W. Leibowitz, H.L. Teuber (red.), Handbook
of sensory physiology. Tom 8 (s. 593-608).
Berlin: Springer Verlag.
Yuille, J. C, Cuttshall, L. J. (1986). A case study
of eyewitness memory of a crime. Journal of
Applied Psychology, 71, 291-301.
Zajonc, R. B. (1985). Uczucia i mylenie: Nie
trzeba si domyla, by wiedzie, co si woli.
Przegld Psychologiczny, 29, 27-72.
Zajonc, R. B., Murphy, S. T, Inglehart, M. (1989).
Feeling and facial efference: Implications of
the vascular theory of emotion. Psychological
Review, 96, 395-416.
Zajonc, R. B. (1985). Uczucia i mylenie: nie
trzeba si domyla, by wiedzie, co si woli.
Przegld Psychologiczny, 28, 27-72.
Zdankiewicz-cigala, E., Maruszewski, T. (2000).
Wyobraenia jako pierwsza forma dowiadczenia generowanego przez jednostk. W:
J. Strelau (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 2 (s. 183-203). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Zilkowski, M. (1989). Wiedza - jednostka spoeczestwo. Warszawa: PWN.
Zola-Morgan, S. M., Squire, L. R. (1990). The
primate hipocampal formation. Evidence for
a time-limited role in memory storage.
Science, 250, 228-230.

Indeks nazwisk
A
Abelard, 301 Abelson, R. R,
123, 234 Aitkin, 350
Ajdukiewicz, K.. 300 Allen, C.
K, 182. 320 Allport. F. 38,
253 Alpert, N. M., 260
Amabile, I M., 168 Anderson,
J. R., 106, 171, 261 Andreas,
B. G.. 304 Arbib, M. A., 274
Armstrong, S.. 308 Arnold, M
377 Aronson, E., 387
Arystoteles, 43, 300 Atkinson,
R, C, 126 Augustyn, w., 300
Austin. G. A., 12 Autry, M. W.,
245 Avertach, E 131-132

B
Bacon, P, 374-375

Baddeley, A., 16,18-21, 117118, 122, 134, 150, 156,

163, 167, 185-187, 196,
217, 222, 243, 246. 375
Bagby, R. M., 290
Bahrick, H. P, 141,144, 201202
Bahrict, P, 144

Bali, I. 268
Bandura, A., 385
Barlow. H. B, 105
Barnett, T, 131
Baron. J., 333-334
Barsalou, L. W., 225, 318, 320
Barston. J., 366
Barttatt, R. 53, 197, 199, 333
Bates, A., 131
Bayes, 375
Bazerman, N. H., 373
Beach, L R 369
Becklen, R., 97-98
Bekernan 226
Bentall, R. P. 259
Bergman, l 158
Berlin, B., 275
Berlyne, 0. E 82
Bernbach, H. A., 150, 185
Bernoulli, 374-375

Berry.C, 139-140 Berscheid,

E 242-243 Biel, A., 23, 358
Birdsall, T, G 85 Bishop, D. V.
M., 272-273 Btaszczak, W.,
169, 379-380 Bobryk, J., 275
Bocheski, J, 300 Boies, S.,
56-57 Bolter, J. D, 23 Bolton,
D., 192 Bom. D. G.. 139, 182
Bousfield, W. W., 146 Bower,
G.H., 146-147, 190,

261
Bower, N. J. A., 312 Bower. T.
G. R., 312 Bradshaw, J. L.
273, 278-279 Brandimonte.
M A.. 272-273 Brewer, N., 22,
214, 216,
221-222, 375 Broadbent,
D. E 79,91,93,
128 Brooks. L. R., 263264,

319-320 Brown, J 17,

118, 136, 138,
139,149,224,235,243,
338
Bruce, V, 259 Bruin, 23
Bruner,J. S-, 12-13, 38-39,

55-56,59.61,67,
334-335, 396 Btick.
R., 73, 294 Budohoska.
W., 124-125 Bushnell. J.
W. B., 312 Buss, A. R..
392

Christianson, S.-A.. 27. 191.

191. 235, 245
Ciarkowska, W., 192
Ciarkowski. 82 Clark. M. C,
146-147, Clark, R. D., 190
Cllfford, B. R., 139-140
Clinton, W., 76 Clore. G. L,
315, 384, 389,

391-393
Closkey, M 326-327
Cohen, G, 186.319, 341
Cohen, L. J., 374-375
Collins, A. M., 19,172-174,

176-181, 281,370,389,
391-393 Conrad, R 138
Conway, M, A 213-214,
225-226, 228. 233, 236,
239. 243-244 Coombs. C.
H., 85, 87 Cooper. L. A.,
265-267, 288 Coriell, A. $.,
131-132 Corteen, R. S.. 106
Cox, J. R., 365-366 Craik,
F. I. M 196,334 Crick. 288
Crisp, J., 90 Crowder, R. G.
131 Crowitz, H. F., 218, 242
Csiksentmihalyi, M., 141, 151
Curtiss. S.. 339 Cuttshalla,
244-245 Czapiski, J., 192,
241

c
Calhan, C, 396 Callanan, M.
A., 317 Carmon, W. B 34
Carrtor, N., 274, 307, 315
Carello, 71 Carey, S., 52
Carlsson, I., 292 Catrambone,
R., 347 Chanowie, B, 109,
111-115 Chapman, I, R, 168
Chapman, J. L, 168 Chase,
W. G., 138, 350 Cheng, P W.,
365-366 Chlewiski, Z., 304,
328 Chomsky, N., 11,24

Dalgleish. T. 192 Dallas. M .

169 Damasio. A 74. 289.
384-385. 393 Daves. R,
M 85, 87 Davidson, R 382,
385 de No, L, 195 Dean, J,
223 Demokryt, 257 Dennett,
D. C, 261 Dienes, Z.. 90
Dinges. D F, 248 Dodson, J.
B., 397 Doliskj. D.. 27, 66,
373 Domaska, L, 83 Driver.
J., 90
Duncker. K 345-348, 361
Dvorak, A 148

E
Ebbessen. E. B, 320
Ebbinghaus. K, 11,18, 162,
190, 200-202, 236-238,
375
Eells. E 375 Eichman, 5657 Einhom, H. J 327
Einstein. A., 287-288
Ekman, P, 381. 384 Elliot, D.,
79 Ellis, A. W.L 15 Engelberg,
E., 27, 191 Ericsson, K. H
138, 274 Ermsdortf, G. M.,
250 Evans, J. St. B.T., 366

F
Fagot. J, 267
Falkowski. A,. 72, 87. 320
Faloon, 138
Fehr, B., 315
Feret, B.. 320
Festinger. L. 93
Fischer. B 136. 141, 149,
151, 191
Fischhoff, B., 373 Fisher, R.
P, 247-249 Fiske. S T.
14.28, 122, 239.
301. 326, 371 Fisler. R..
182 Fitzgerald, J. M., 243
Flagg. ?. W., 26, 285, 346.
350-351, 357 Flew,
A., 252 Fodor.J.A., 15,
281,
334-337, 351 Foks,
85 Forward, S 294
Foucautt. M., 125, 191
Francuz, P, 312 Frank,
B., 184
Franklin, H. C, 214, 242, 358
Freedman, J. L, 93 French,
R. S., 307, 315 Freud, Z., 27
Frijda, N, 17, 289. 383, 390
Fromhott, P, 243

422

G
Gage, P, 393, 396 Gallup. GG-. 216. 256 Galotti, K. M..
310, 361-362,
376
Galton, R, 217-218, 287
Gardner, B. I, 340 Gardner,
R. A-, 340 Garry, M.. 224,
243, 250, 374 Gauss, 357
Geiselman, R. E., 247-249
Gelman, 315 Getz, I., 291-293
Gibson, E. J., 70 Gibson, J.
J., 13-14, 70-73,
97, 112
Gibson, R. E-, 270, 317 Gick,
M. L, 347-348, 361,
368
Gianzer, M., 149 Glass, A. L,
359 Gleltman, H 77, 308
Gleitman, L R., 308
Glenberg, A. M., 118, 196
Goldman, D., 54, 312
Goodman, L S 338
Goodnow, J. J., 12 Gopher.
D, 102 Gould, S. J., 25 Graf,
P. 162 Green, C, 197
Greenwald, A. G.. 274
Gregory, R., 68 Griggs, R. A.,
365-366 Gunter, B., 139-140

H
Haber. R. N 206. 253
Hali, L. K 141
Hansen, R, 232
Harrt, R.,271
Harris, L. J., 278
Harsch, N., 235
Harvey, J. H.. 392
Hastie, R., 192
Hayes, J. R., 286, 332, 354
Hays, 349
Healy, H., 155, 211,224
Hebb. D. 0., 33, 44. 48. 65,
165, 183, 195, 256
Hebenstrert. A., 396 Heinz, S.
P, 94 Heise, D. R 396
Herman, J. L, 349 Hemiann,
D. J.. 17, 213 Herzyk, A., 15,
381,384. 393 Hess. H., 300
Higham, R A., 249 Hilgard, E.
R 166, 168 Hillger, L A., 258
Hintikka, J 396 Hirst. W., 100
Hiscock, M 278

INDEKS NAZWISK
Hitch, G. J 185, 196,
272-273 Hoghart, 327
Holding, 0. H 214. 242
Hollan, J. D., 228 Hoiland, H.
L, 247, 249 Horyoak, K.J.,
359, 361,
365-366, 368, 347-348
Homa. D, 54, 312
Honkalampi, K., 396 Hopkins,
W. D, 267 Hoyenga, K. B 37,
83 Hoyenga, K. T. 37, 83
Hume, 167 Hunter, I., 192,
198-199, 204,
350

Kinsboume, M., 278 Kintsch,

W., 281, 304 Kirker, W. S
237-238 Kiss. G 186 Koffka,
K-, 41 Khler, W.. 41, 339
Kolanczyk. A., 80, 397
Koimogorow, 374-375
Komatsu, L K.. 298
Kopelman, 222 Kosslyn, S. M.,
257-260,
268-269, 281 Kossut, M.,
15 Kowalczytc. M., 26, 335,
398 Kuhn, I, 24 Kuiper N. A.,
237-238 Kulik, J., 17, 224,
235 Kurcz, I., 159, 186,301,

306-307, 311,340

I
Ikar, 323
Inglehart. M . 393

izard, C. E., 73, 378, 387, 393

J
Jacob, I., 142
Jacobs. J 134
Jacoby, L L, 169
James, W., 80,110,141. 206,
378, 387
Jarymowicz, M., 23, 380
Jeansch, 253 Jennings, D. L,
168 Johnson, M. K 259
Johnson-Laird, P N 291, 305.
364-365
Johnston, W. A., 94
Jones, E. E , 125

K
Kabat-Zin, J., 116 Kagan, J..
312 Kahneman. D 96-97,
99-101. 369-375, 397
Kalat, J. W., 142 Katz, J. J..
281 Kay, R, 275 Kdzielawa,
D.. 15 Kebbell, M FL, 249
Keele, S. W., 54, 190,311,

315
Keil, F. C, 298 Kelly, G.
A., 343 Kekule von, S
343 Kemplef. D., 278
Kennedy, J. F. 243
Ketcham, A., 249
Kielowski, K., 142
Kihlstrom, J., 274 Kim,
I. J 260

L
LaBerge, D, 83, 106
Lacey, J., 82 achman,
R, 158 Lakoff, G 299.
318 Langer, E. J.,
26.109,
111-116, 235 Larsen, S. R,
232, 243 Lavoisier 24
Lawrence, D, H.. 105 Lazarus,
R. S., 23, 62, 377,
381-383, 385, 398, 400 Le
Corbusier, P, 290 LeDoux, J.,
34, 38, 75, 289,
380-381, 384 Lehrl, S.,
136, 141.149, 151,

191
Lehtonen. J., 396 Leibniz,
374-375 Leontiew, A. N., 50
Lesgold, A. M., 146-147, 190
Lettvin, J. Y, 50 LeVoi, M .
186 Levontin, 26 Lewicka, M
362, 365 Lewicki, A., 82, 164,
295,
303-304. 306, 352 Lewin,
K., 41 Lewis, R. S 277
Undsey, P H, 38. 50, 79, 124,
274. 281 Unton, M 201202, 214,

218-221, 232,236-240,
375
Lockhart. R. S.. 196 Loess,
H., 139 Loftus, E. R, 33, 178179,
205-206, 222, 224, 243.
245-246, 249, 370
Loftus, G. R 205-206
Logan, G., 106,108
Lubbard, T. | 291-293

ukaszewski, W., 124, 183,

290 una, AR., 127

M
MacKinnon, D. P, 247, 249
Maier, N. R. F 353
Maison, 23
Malatesta, C. Z., 378
Manning, C. G., 224
Markus, H., 17, 274
Marquis. D G . 166, 168
Marshal, 0. G., 33
Marshall. M E 389
Maruszewski, T., 31, 65,
67,73. 75,99, 112,118,
143, 151, 158, 180, 182,
184, 192, 213-214, 232,
240,250,259,261,279,
281-282, 289-290, 292,
302,303,318,328-330,
332, 343. 374, 391-392,
395. 397
Materska, M.. 234
Matthwes, G. B., 254
Maturana, H. R., 50
Maxwell, S. E., 287-288
McCarthy, R. A 163
McCIeary, R. A., 62
McClelland, J. L, 14
McCulloch, 50
McGinnies. E., 61
McLeod, R. 90
McNeili D 118
Means, B 222
Medin, D. L, 295-296,
302,304-305. 310,315,
317-319, 321-327, 329
Memon, A., 249
Mervis,C.B 310. 314-315
Metzler, J., 257, 266-267
Meyer. D. E 168-169. 177,
273
Mezzich, J., 307, 315
Michaels. C. F., 71
Miller, G. A., 11-12, 16, 134,
141, 151, 186, 239, 305
Mingay, D. J 222
Minh, H. Ch 153
Mischel, W., 315
Miura, Y, 112
Mlodkowski. J-, 283
Mollenauer, S., 286
Monsell. S., 80
Morais, J., 278
Moray, N., 91,131
Moroz, M 377
Morse, 108
Morton, J., 275
Mowrer H. 0., 166, 168
Mroziak, J., 278
Muellin, 313

INDEKS NAZWISK
Murdock, B. B 137
Murphy, G. L, 379, 393
Murphy, S. T., 169. 296-297,
321-322, 324, 329
Muter, P, 137 Myers, D.,
245

N
Nakayama, K., 90
Naus, R. J., 158
Navon, D., 102
Neale, N. A.. 373
Nebes, R. D., 242
Necker, 43
Neely, J. H., 170
Neisser, U., 13-16, 18, 23, 25,
32, 49, 53-55, 62-65,
67,97-98, 100, 131, 214,
223-224, 235, 254, 270271,274.317,378, 383,
385, 397
Nettleton, N. C., 273, 278-279
Neuberg, S. L, 122
Neumann, R G., 54, 312
Newell, A., 12, 333-334
Newton, L, 24
Ncka, E., 171,283, 334, 341342, 344-345, 347
Nigam, A., 222
Nigro. G 214
Nisbett, R., 125, 168, 365, 368
Nixon, R., 223
Norman. D. A 38, 50, 79, 124,
126, 180, 274, 281
Nosal, C. S., 275
Nowak, A.. 284
Nowakowska. M. 24
Nyberg, L, 83

O
Oatley. K., 291 Obuchowski, K
290, 306 Ogden, 306-307
hman, A., 38 Ohme, R, K
169, 379-380 Oliver, L. M., 365
Orne, M. T, 248 Ortony, A
315, 389,
391-393,
Orzechowski, J, 136, 273
Osgood, C- E., 280 steriund.
K., 245 Ostrom, I M 28

p
Parno, A., 274-281,283-284
Palmer, S. F., 274 Pani, J 258

423
Parker. J. D. A., 290
Pavelchak. M. A., 239, 301.
326
Pawlak, W., 162 Pawtow, I. R,
83, 165 Pawiowska, I., 23
Perkins, D. N., 284 Perry, B.
D.. 62. 211 Peterson, C. R
369 Peterson, L. R.. 136-139.
149.
151, 196 Peterson, M J..
136-139, 149.

151,196
Peterson, M. W., 85 Pettifor,
E., 156-157 Piaget, J 160,
197, 334 Pickrell. J. J 250
Piliavin, J. A., 23 Pinker, R, 15,
269 Pisula, W., 35 Pitagoras,
185 Pitts, W. H., 50 Platon,
257, 300 Plotnik, R., 286
Pochwatko, G., 169, 379-380
Pollard, R, 366 Pollaschek, D.
L, 250. 374 Poniatowski, S. A..
123 Pope, K. S., 250 Posner,
M. I., 54, 56-59, 106,
190,311,315 Postman, L,
61, 38 Power, M. J 192
Pratkanis, A. R., 274 Preisner,
Z.. 32 Premack, D., 340 Pnce,
A.. 15 Prftchard, R. N 52
Psotka, J., 253 Putin, W., 76
Pylyshyn, Z. W., 15, 257, 261

Q
Ouilian, M. R 19, 172-174,
176-181, 281 OuinnaHolland, K., 218

R
Rader, M 243 Ramigiusz z
Aiucerre, 300 Reed, S. K., 319
Reiser, B. J., 268 Reitman, W.
R, 345 Rescorta, R. A., 166
Reykowski, J., 38, 61
Reynolds, A. G., 26, 285, 346.
350-351,357
Richards, 306-307
Rieger, 243

Rips. L. J.,175
Rooerts, W. T., 249
Rock, I., 68
Rogers, T. B., 237-238
Rorschach, 170
Rosch. E., 192, 277. 310-311,
313-316, 324 Rosenberg,
J., 269 Rosenttial. R 269
Rosenzweig, 170 Rossi, E. L.
74, 168 Roth, E. M 318
Rubin, O.C., 213-214, 224,
242
Rubin. E 47 Ruddy, M. G..
169 Rumelhart. D. E.. 14, 180
Russell, J A . , 315 Ryle, G.,
160

s
Saarinen, J 200 Sachs,
J. S., 147 SaferM.A, 27,
191,235,
245, 396 Sai, R, 312
Salzberg, S 116 Samuels, S.
J, 108 Sandow, B 22 Santa,
J. L, 359 Savage-Rumbaugh,
E. S., 340 Schacter, D., 162,
203, 216,
387-388. 395
Scherer. K. R., 381-384, 393
Schiffman, H 218 Schlosberg,
H., 82, 118, 182,
252, 255, 274, 285
Schmuck, P, 357 Schneider.
W.. 106 Schooler, J. W., 213
Schrder. 43 Schuman. 242
Schvaneveldt, R. W., 168-169,

177
Schwartz, S. P, 260 Seamon.
J. G, 158 Sears, D. 0., 93
Seger. C, 258 Selfridge. 0., 13,
51 Semon. J. G. 291 Sergent.
J., 52 Sdek. G., 23 Shallice, T,
150 Shaver. R. 315, 330
Shaw, J. C, 12 Sheingold, K.,
222, 223, 243 Shepard, R. N.,
206, 257,
265-267, 287, 288, 343
Sherman, S. J., 224 Shiffman,
242 Shiffrin. R. M, 106, 126
Shoboen, 175.318 Siek, S.,
293

Sikorski, W., 152

Simon. H 11-12, 142, 274,
333-334. 350 Simonides,
284-285 Sinclair, R. C., 389,
395 Singer. J. E.. 387-388,
395 Sisley, A., 50 Skinner, B.
R. 11.166 Smith, E. E-,
175,197, 248,
292 Smilfi, G. J. W., 297.
302,
304-305, 307, 310 Smith.
M.. 315. 317, 319. 321,
338
Snyder, C. R., 106 Sokokw. E.
N.. 82 SosKin 248 Sosnowski,
T 82 Spelke, E, 54, 100. 254
Spett. D K., 143, 165-166
Sperlrng, G.. 38, 128, 130-132
Squire, L R, 150, 160-162,
164, 197, 211 Standing, L
G., 206 Stawiska, A. M., 214,
219,
221, 232, 239,241
Sternberg, R. J., 39, 89, 110,
119.136,141,172,197.

261, 283
Sternberg, S 349, 354-355
Stevenage. S. V. 249 Stevens,
R. G., 195 Strauss, M., 54-55,
312 Strelau.J., 169 Stromeyer,
C. R, 253 Stroopa. 25
Swinney, 0. A., 336
Szereszewski, 127 Szuman, S.T
64-65 Szymborska, W., 40
Szymura, B 283 cigaa. E.,
72-73, 75, 112,
143, 158, 182,214, 240.
261,281-282, 289-290,
292.330,343.391,395,
397,

T
Tallis, R, 26, 99,105
Tanskanen, A.. 396
Taylor, G. J., 14, 28, 290, 371
Taylor, R., 56,
Taylor, S 394-395
Teasdae, J. D., 188
Teenney, 222, 223, 243
Teigen, K. H., 398
Tesla, 287
Thomas, N. J .1. 252, 257,
259,270,271, Thompson. C
P. 209, 223,
232, 260

424
Thomson, D. M., 247
Thorndike, E. L. 165
Tichomirowa, 0. K., 399
Titchener, 41 Toman, J. E. P.
336 Tomaszewski, T., 41
Toscanini. A.. 142 Towsend,
J. T., 39 Treisman, A., 79,
90. 94-96 Trzebiski. J..
290. 317,329 Tsujimoto, R.
N., 311, 315 Tucker, J. A.,
392 TuMng, , 121-125.

INDEKS NAZWISK

V
Vallacher. R R.. 26 van
der Kolk, B., 182 van
der Meer, 6., 292 Van
Lancker. I., 278
Vanclair, J., 267
Vetulani, J 183, 192
Viinamaeki, H.. 396

152-153, 155-160, 172,

179,207-209.211,216,
245, 247, 327 Tumer,
T. J., 284 Tversky. A.,
85. 87. 207,
322-323, 369-375
Twardowski. K, 254

U
Uchtomso, 83 Ungar.
G 183-185

W
Wagenaar, W A., 79, 192,
218.220-221, 239-242,
375
Wagstatt. G. F, 249
Waldfogel, 192
Walter z Moriagne, 300
Walton, G. E., 312
Warga, R. G., 294
Warrington, E., 150. 163, 196

Wason, P C. 364-366
Watkins, M. J 131, 207
Watson. J., 287-288. 338

Wattenmaker, W. D.. 287-288,

297,315.322-327.329
Waugh. N. C, 126
Wawrzyniak, M, 395 Wearing,
C, 118, 150. 171 Webb. D..
246 Wecrtsler, 135,186
Wegner. D. M., 26, 104-105.
333

Weiskrantz, 157
Welles. 0.. 60
Werttieimer. M 41-12, 45, 47
Wetzler, S. E., 242 Wnite, R. I,
218-221,
240-241, 239 Whorf, B. L,
275 Wickens, D. D 138-139.
167,
182
Wicklegren, W.. 135 Wilhelm z
ChampaiK, 300 WiMams, M.
0., 155 Williams, M 211,224.
228 Wilson, D. W., 222
Winzenz, 146-147. 190
Witliger, 144 Wittgenstein, L.,
308 Wlodarski, Z., 124-125

Wojciszke. B., 124 Wood,

B 106 Wootworth, R. S..
82. 118,
182.252,255,274,284
Wortman, C. B 33 Wundt,
W, 41 Wygotski. W.. 339

Y
Yerkes, R. M., 397 Yin,
R. K 52 Young, A. W.
15 Jille, J. C, 245246

Z
Zajonc, R., 23. 61,124. 169,
377, 379. 382, 384, 393
Zarraw, M.. 222 Zimbaro,
P G., 389 Zilkowski, M
303 Zola-Morgan, S. M
150

Indeks rzeczowy
A

abstrakcja 299, 319

cechy wsplne 301 centralny

cechy istotne 303-304

negatywna 303
pozytywna 303
adaptacja 343, 401
sensoryczna 172
affoftiances (afordartcje) 71,

112
wsteczne 74
akomodacja124,197
aleksytymia/aleksytymicy

efekt zagniedenia 307 efekt

system wykonawczy
186, 188-189, 225 choroba
Alzheimera 183 ciato
migdaowate 34, 74, 189.
380-381 cyklu
percepcyjnego koncepcja

13, 62-67, 97-98, 254,

270-271,274,285,397
czstoci prawo 124-125
czujno 85-88 czynnoci

10, 158, 290,292. 343,

394-396

automatyczne 105-111, 116

algorytm 353, 356-357, 376

kontrolowane 106-109, 111,

zaburzenia 110
123

alokacja zasobw 352

amnezja118, 163, 171, 196,

216, 222, 226, 239

dziecica 242-244

detektory cech 38, 50-53. 56,

atomistyczna teoria 41, 48

atrybucji proces 67, 167, 328.
392
automatyzacji proces 25
autoprezentacji strategie 29

B
398 bezsensowny materia
14,18,
28,62,137.190,200,207,
236-237, 375 blindsighi
157 bd afirmacji nastpnika
363-365 btd negacji
poprzednika
363-364
bodziec
bezwarunkowy 143, 167
dystalny 32, 34-35
proksymalny 32, 34-35
warunkowy 167

homorfizm 69

ekspozycji spoecznej efekt 327

emocji i motywacji psychologia
10.315 emocii teorie 377378, 392
poznawcze 386-393
emocjonalne procesy 10, 241,
289. 292-293
a uczucia 379
funkcja 393-399
etykietowanie 326, 330
ewolucji
pamici 156, 327
psychologia 73

I
imperializmu poznawczego
pojecie 23 informacji teoria
97 inklinacje poznawcze 374375 integrowania procedur
koncepcja 108
inteligencja 26, 283
sztuczna 155
testy 135
interioryzacja Piageta 265
introspekcja 13. 48, 74, 257,
273
introwersja 301 izomorfizmu

85
teoria detekcji sygnaw 86,
88-89, 105, 249

F
figury
wieloznaczne
59
filtrowania procesy 25 filtry
sensoryczne 35. 97, 103

koncepcja 49. 69

K
kategoria 296, 301

determinizm percepcyjny 275

proces kategoryzacji 301

dobra ligura 45-46 dominanta

83 dyskusja emocje-poznanie

wymiar 310 kategoryzacja

377-386 dysleksja65, 170

dysonansu poznawczego teoria
93.399 dystraktory 76,
89-90,

103-105, 113

behawioryzm 11, 161, 164,

zudzenie gracza 372

hipokamp150, 162

typowe 313-314, 318-319

teoria 26, 160, 241

funcjonalna 79
analiza percepcyjna 34
analogia 348
asoc|acjonizmu teoria
(atomizm)41-45, 47, 49
asymilacja 124. 197, 208

zoonoci 268, 270

egzemplarze 352

wewntrzne 104, 116, 191

percepcyjna
generalizacja 166, 319, 340
generowanie wyobrae 257
gotowo percepcyjna 55,
59-61, 396 gramatyka
generatywno-transformacyina 11

53-55,61,69-70
klasa 296. 301
kodowanie
emocjonalne 34
fonemiczne 237
gbokie 275
semantyczne 237-238, 277,

efekt czystej ekspozycji"

teoria podwjnego 275-283

habituaqa j sensytyzacja 164.

wzrokowe 237, 277. 281,

(familiaryzacji") 379
efekt coctail party 94
efekt odlegoci 268, 270
efekt pierwszestwa (w teorii
poj) 319
efekt potwierdzania 366

171-172, 183-184
halucynacje 256, 259
hamowanie
retroaktywne 138
proaktywne 138-139, 183
heurystyka 12, 353, 357,

281, 283

283-294
kojarzenia prawa 43-45
korelacje iluzoryczne 328
komunikacji teoria 97
koncepqa homunkulusa 282
koncepcja poznawczej

efekt rykoszetu 104

369-375

efekt Stroopa 25

dostpnoci 370-372

efekt wielkoci 39. 268. 270

reprezentatywnoci 369-370

kontroli procesy 25-28, 30

symulacji 373-374

kontrolny system artykulacyjny

wgld wsteczny 373

zakotwiczenia 372-373

reprezentacji

186

emocji

391

426

INDEKS RZECZOWY

kora

czoowa 162, 394

skroniowa 162

niezaleno od pola 113

164-172,182,197,

notes wzrokowo-przestrzenny
188

202,211,305
epizodyczna 83, 152-160,
179-182.200,211, 214,
252

kryterium rwnowanoci 299

krzywe pozycyjne 148-150

obronno percepcyjna 38, 55,

marzenia

emocjonalna 38, 169

61-62, 397 ocena

na jawie 289-290 senne

343 maskowanie
wsteczne
132-134, 151 mentalese
[jzyk myli) 261 metafora
291, 330 metapami 27
metapoznanie 259 metoda
klipcw" 352 metoda
pamitnika 191. 215.
218-222. 239-241 metoda
prb i bdw 339
mnemotechniki 284 metoda
stw-wieszakw"
284.286
metoda miejsc 284-285
wyobraenia interakcyjne
284-286
model Panemonium 13, 51
mdek 162 myli intruzywne
104-106,
332-33
mylowe procesy 13, 27, 68.
186. 332-353, 376, 401 a
pami 118 a rola jzyka
335-341 definicja 332-335
obrazowe 339 obwodowa
teoria mylenia
338
rodzaje
autystyczne 341-343, 361
dywergencyjne 349
konwergencyjne 349
krytyczne 342, 345, 347
produktywne 342, 344
realistyczne 341-342
reproduktywne 342, 344,
353
ukierunkowane 343,
349-354

N
narracje 214, 216, 290
autonarracje 290
werbalne 224
neuropsychologia poznawcza
15 niewiadomy plagiat 204

pierwotna 38, 74
wtrna 74-75 ocena
semantyczna 39 odruch
warunkowy 83, 143,
168 odtwarzanie 129,
151,

202-210, 220,236, 245

a czsto sw 206
a uczenie si 207, 221
przypominanie 125,
202-208. 222
rozpoznawanie 125,
202-208. 216 oko duszy
261 osobowoci psychologia
10,

14, 116, 170,211, 274

302, 308-318, 320, 322

pojcie 12, 172-172, 176,

225, 258
proceduralna 158-160,
164,170-171,216
semantyczna 58, 146,
152-160, 172180,
182,202.208,211,
214, 216
sensoryczna (bufor
sensoryczny) 9, 38, 59,
126, 128, 130-134,
151.182.183,185
ikoniczna 130-134,
189, 258-260
echoiczna131,
trwaa 59, 77-79. 93,
124,

procesy 14. 37,164-210

kodowanie 119-120, 165,
182-183, 185 odtwarzanie
119-120,
125,161,163.165, 202210, 216, 319
przechowanie 119-120,
161, 163, 165, 195-202,
216 rodzaje
autobiograficzna 25, 143,
154. 156, 169, 179,
202.210,211-251, 290,
328, 375 struktura 233236 metody badania 217222, 232 deklaratywna
160-162,

137,

tunelowa 191, 245, 397

ukryta 162-163, 203,

122-124

380

128,

141-151, 183, 185,

189-197,203.225,
231,257-258,260,
280.292

deficyty 118,148 fazy 121-

pojemno 121, 122, 180,

308. 310, 321-322, 330

krtkotrwaa 12. 77-79,

93, 126, 128. 133-141,
148-151, 182-183. 185,
187, 191, 193, 195-197,
202,369 mimowolna 201
niedeklaratywna 160-162,
172-182. 197, 211, 305
operacyjna 79, 185-187.

291,293,305,327,375,
4W M01

ograniczenia biologiczne 142

klasyczny 297-298, 302,

probabilistyczny 297-298.

133-134

126 duy cykl pamiciowy

122-126 maty cykl
pamiciowy

297-298, 300, 302,

318-322

jawna 162-163, 226

p
pami 9. 17-18,25-27, 68,
117-163. 165, 172,

egzemplarzowy 108-109,

216, 226
struktura 275
treningi 120
paradygmatu pojcie 24. 28
paramnezja 204 percepcji
ekologicznej koncepc|a97, 112
ptla fonologiczna 186, 188,
258
ptla sprzenia zwrotnego 93
pierwsze wranienie 119
pobudzenie emocjonalne 212213 fizjologiczne 387, 389.
395 poczucie tosamoci 214,
216,
255
podejmowania decyzji regufy
10,68, 142, 175,393-394
podobiestwo rodzinne 309,
314-315. 322
pogld 297

277, 291, 298

definicja 301
dysjunkcyjne 304
egzemplarz 12, 299,
303-304
graniczne 330
hierarchiczne 296, 315-316
jednostkowe 298-300
naturalne 311, 315, 317,
323-324
oglne 298-300
reakcja wybirczo-oglna
303
stabilno 302
sztuczne 306, 315, 317,
323-324
teoria 300-301, 328
teorie naiwne 322-328
zoone 317 pola teoria 41
pole asocjacyjne kory 83 pole
percepcyjne 47, 49 postaci
psychologia
(strukturalizm) 41-43,
47-49, 71 powidok
253
powtarzanie
materiau a
przechowanie

124

poznanie
utajone
23
poznawcza psychologia 11,
274, 4(MM01
historia 11-17
poznawczy wysiek 116
poznawczych procesw
a polityka alokacyjna" 99
a poziom pobudzenia 99
a procesy sensoryczne 377378
a trudno zadania 99
funkcje a wpyw alkoholu
18-22
szerokie rozumienie 23
ukierunkowanie 77, 80
wskie rozumienie 23
pkul mzgowych
zrnicowanie funkcjonalne
279-278

prawa

Yerkesa-Dodsona
397-399
prawdopodobiestwa teoria
374

427

INDEKS RZECZOWY
prawo Josta 284
prawo znaczenia sytuacyjnego
17, 390 projekcyjne
metody 170
test reakcji na frustracj
Rosenzweiga 170
test Rorschacha 170
prospoleczne zachowanie 23
protopami 216
autobiograficzna 217
prototyp 54, 310-315, 322.
330

rozbienoci informacyjnej
teoria 124 rozproszenie
odpowiedzialnoci
60 rozprzestrzeniania
si
pobudzenia efekt 177-179
rozumowanie dedukcyjne 335,
361-367 indukcyjne 335, 361362,
366-365
potoczne 363
rozwizywanie problemw 9,

prg dostpu 96 prg

pobudzenia 292 prg

13, 332-333, 338, 344.

351-353 strategie 354-361

rnicy 69 przedwczesne
zwizanie
poznawcze 112 przemoc
349, 367, 373 przeszukiwanie
89-91 przetwarzanie informacji
22, 27

oparte na wykorzystaniu
analogii 358-361, 367-368
oparte na zasadzie
bliskoci 357-358
przeszukiwania
heurystycznego 356-357
przeszukiwania losowego

balistyczne 112, 115

rwnolege 14-15, 273

rnicowanie 166, 312, 325

ruminacje 104-105

psychosomatyczne choroby

10, 290, 343

R
referencyjno 277 reguta
oszczdnoci 326 regua
racjonalnoci 329, 392 reguy
inferencyjne 326 reklamy
psychologia 27, 62,

65,326
relaksacja 293-294
reminiscencje 143, 242-243
reprezentacje 265, 270, 273,
280, 288, 295, 298
gbokie 257-258, 260

tachistoskop 128 technika

cieniowania 91 technika
gonego czytania 228

psychologia 14, 28,

40, 274, 315, 329
spostrzegania psychologia 9.

401

118, 120 bezporednie 67-

186 Teoria Adaptacyjnej

Kontroli
Myli 171

75 ekologiczna teoria 327

teoria Kod-Emocje 290 teoria

fazy 37-40 ocena

modularnoci Fodora

254, 270, 327 a pami

emocjonalna
38-39.

336,338
49

ocena znaczenia
metaforycznego 39-40
rejesteracja sensoryczna
38, 49. 77
rozpoznanie treci bodca
39, 49, 62
konstruktywistyczna teoria
69

s
samoobserwacja 288
samoocena 214, 373
samowiadomo 158
samowiedza 342 sd 261

stao 35 barwy 36

247, 312, 397

schematy pamiciowe 9,

53-56, 63. 65-67

staoci obiektu 54-55
wielozmystowe 64-65
schematy pojciowe 239
seksualne naduycia 62, 79
sekwencja fazowa 45 selekcja
informacji 26, 73,

dt-gra 36-37 gra-dl

36-37 spoeczne 32
jasnoci 36-37 wielkoci
36 teoria 75
spostrzeenie 33-35, 37,
41-42. 48, 69, 121, 255
stereotypy 311, 321, 330
rasowe 301
syndrom faszywej pamici 250
synergia 155 synestezja 127
systemw wielorakich
koncepcja 25 sztuczna
inteligencja 12 lady
pamiciowe 79, 121-123,
143,151, 162,

76-77, 272, 364

166,183.184,195-196, 208-

pierwotna 77-78, 93

209, 274, 291 rekodowany

teoria 97

123 wiadomo 23, 25-26,

67-68, 256

trzeciego rzdu 77, 79-80

38, 76, 129, 162. 189,190,

a teoria wyobrani 256-263

wtrna 77-79 selekcji

195-196.208,213,258. 262,

pytkie 257
pojciowe 295
reprezentacji system 16,

emocji 73-74
stanowisko abstrakcyjne 261264, 268-270. 272, 299

uwagowe teorie 91
filtra uwagowego Broadbenta
91-94

stanowisko obrazowe 257-

wielu filtrw uwagowych

261,263,269-270. 272

Treisman 94-96
zasobw uwagi 96-103
semantyczna blisko 176,

Rep-test Kelly'ego 303

rezonans aektywny 291
rezonans magnetyczny 15, 262
rotacje umysowe 265-267,
272-273, 283

178

mylenia 346 technika

suchania dwuusznego
76,91,93-94,107,131,

spostrzeganie 14, 32-75. 96,

porednie 67-69 procesy

schematw poznawczych
teoria 14, 63, 240, 244,

soaal cognttion 28 spoeczna

polisensoryczno 48

sekwencyjne 14-15, 273

semantyczne 21

268-269, 273 skotofobina

184 skrypt 234-235, 112

356

holistyczne 273
kaskadowe 273

skanning umysowy 265,

292, 294 a mylenie 332 a

pami 124, 126. 169, 247

teoria wzgldnoci 288 Terapia

Ustalonych Rl 343 test
przypominania 19-20
przetwarzania semantycznego 19-21
rozumowania 19-21
sprawnoci motorycznej 19
Test Rysunku Postaci Ludzkiej
325 tomografia pozytronowa
15,
83,262 torowanie (prining)
59-60,

96, 107-108, 163,164,

168-170, 177, 336-337,

389
afektywne 379
automatyczne 169
strategiczne 169 transfer
171, 304,348 traumatyczne
przeycia 75, 79,
181-182,217,397
trening
twrczoci
342
trjkt aktywnoci uwagowej

84
trjkt semiotyczny 306-307
twierdzenie Pitagorasa 185
twrczo 105, 171,252,283,
287-288, 291-293, 325,
343 typowoci efekt 313,
320, 330

U
uczenie si 11, 16, 18,27, 35,
45, 47, 73, 75,171,
182,184,196, 210, 242,
303-304 . 313, 327, 339,
398
ukad siatkowaty 83
ukryte cechy osobowoci 320,
330
uwaga 9,18, 25, 27, 76-116,
128,131,149.186,188,
191,195,283,401 a pami
118

428

INDEKS RZECZOWY

ekstensywna 80-81, 397

wgld 335. 395

fizjologiczne mechanizmy

wiedza 25, 36, 61, 79, 122,

127, 155, 171, 197,
225-226, 235. 245, 251

82-85
odruch orientacyjny 8283, 85
indukcja ujemna 83
funkcje 76-82 intensywna
80-81 podzielna 100-101,
104 pole 76, 80, 397
centralne 76, 80,188
peryferyczne 76, 80, 94
selektywna 104 teoria
kierowania zasobami
bezrefleksyino 109-116
refleksyjno 109-116
zasoby 22, 80-81, 85,
99-100. 102. 338. 397

latentna 262, 270, 329

struktura 275 wiea Hanoi
359 waciwoci istotne 297
wnioskowania proces 40
wnioskowanie sylogistyczne
367 wraenie 33-34, 4142, 48,
74 wspomnienia
autobiograficzne

328. 341
instrumentalne 165-166,
168
klasyczne 165-166. 168
wczesnej selekcji teoria 79

z
zadania podwjne 22,

186-187, 338
zapamitywanie 127, 139-140.

217,222,225,228.242.

147-148, 165, 182-195,

251 wyobrania 9, 252-294,

401

202, 206, 208, 210, 229-

koncepcje 252-256
wyobraenie 252. 254-255,

233, 239. 247, 284-285 a

pobudzenie emocjonalne

191

260, 262, 292

a typowo 193 a zgodno

a pami 283-286

materiau z

a procesy emocjonalne

warunkowanie 11. 164-168,

ejedetyczne 252-253. 259

wypieranie 191, 240 wyraziste
zdarzenia 240 wywiad
poznawczy 247-250
wzajemnoci zasada 29
wzgrze 34. 83-84

289-293
a psychoterapia 293-294
a rozwizywanie problemw
286-289
dotyczce wasnej osoby
255

wasnymi schematami
191, 237-238

efekty
pierwszestwa 148
wieoci 149
wzgldnej wieoci" 242
selektywne 194

strategia 27,150
grupowanie 135. 146,

190. 239
powtrki wewntrzne 137
zapominanie 79, 126-127.

142, 200, 228, 242

krzywa Bahricka 201
krzywa Ebbinghausa 201,
236-238
krzywa Linton 202, 236-238
zasada bliskoci 228 zasada
dobrej drogi 49 zasada
kontynuacji 49 zasada
podobiestwa 49 zasada
wyrazistoci 228 zesp stresu
pourazowego 99.
105 zeznania wiadkw 156,
224,

244-251
zjawisko deja vu 204 zjawisko
jamaisu vu 204 zjawisko
staoci spostrzegania
29 zmienione stany
wiadomoci
288
znaczenie
dentoacyjne 306
konotacyjne 306

Tomasz Maruszewski
PSYCHOLOGIA POZNANIA
Podrcznik psychologii procesw poznawczych napisany przez najwybitniejszego w tej dziedzinie polskiego psychologa. Przedstawione s tu wszystkie
istotne zagadnienia z zakresu psychologii poznawczej, czyli: postrzeganie,
uwaga, pami i sposb jej funkcjonowania, wyobrania, pojcia, mylenie i
rozwizywanie problemw. Autor prezentuje nowe spojrzenie na procesy poznawcze: W zwizku z tym czsto nawizuje do wynikw bada uzyskanych
w ramach psychologii spoecznej, osobowoci i psychologii emocji.
Linda Brannon
PSYCHOLOGIA RODZAJU
Oto pierwszy podrcznik w jzyku polskim, wprowadzajcy nas w interdyscyplinarn dziedzin, jak jest rodzaj". Autorka uwzgldnia perspektyw
obu pci i konsekwentnie prowadzi nas przez aspekty funkcjonowania
czowieka bdce pod szczeglnym wpywem rodzaju: emocje, zwizki,
seksualno, edukacje oraz prac i karier. Z wyprawy tej wracamy wzbogaceni o nowe punkty widzenia, za bogaty indeks nazwisk i obszerna bibliografia z pewnoci pomog nam w dalszych poszukiwaniach.
Lawrence A. Pervin
PSYCHOLOGIA OSOBOWOCI
Ten znakomicie przygotowany od strony dydaktycznej podrcznik zawiera
wszystkie podstawowe elementy programu ksztacenia w zakresie psychologii osobowoci. Spord wielu innych ksiek dydaktycznych wyrnia
si niezwykle ciekaw struktur, uatwiajc prezentacj zagadnienia osobowoci. Ksika przyblia kolejno: tradycje badawcze, podstawowe jednostki suce do opisu osobowoci, rozwj osobowoci oraz obszary bada teje dziedziny.

:>

GWP

David M. Buss
PSYCHOLOGIA EWOLUCYJNA
Jak wytumaczy spoeczne zachowania czowieka?
Najnowsze koncepcje
Pierwszy systematyczny i kompletny podrcznik z zakresu psychologii
ewolucyjnej. Autor wychodzi poza tradycyjne obszary zainteresowa psychologii ewolucyjnej i zajmuje si moliwociami ewolucyjnego spojrzenia
na procesy poznawcze, osobowo, psychologie kliniczn, psychologi
wychowawcz i kulturow. Ksika jest wietnie napisana, zawiera mnstwo materiau ilustracyjnego pochodzcego z bada empirycznych i
otwiera przed psychologami zupenie nowe perspektywy badawcze.

Edward Ncka
PSYCHOLOGIA TWRCZOCI
Podrcznik prezentuje zarwno najaktualniejszy dorobek empiryczny
wiatowych badaczy procesu twrczego, jak i prace eksperymentalne, przeprowadzone przez autora. Przyjty tu zosta dualistyczny punkt widzenia na zjawisko twrczoci, ktrego przejawem
s po pierwsze: wybitne, nowatorskie dziea, zmieniajce rzeczywisto i ludzkie wyobraenia na temat wiata oraz po drugie: twrczo jako cecha zachowania, wystpujca powszechnie (cho
w rnym nateniu) i niekoniecznie owocujca wybitnymi dzieami.
Oprcz bada poznawczych prezentowane s tu wane wtki mylenia o twrczoci, takie jak, motywacja, emocje, osobowo, warunki
zewntrzne sprzyjajce i niesprzyjajce twrczoci.
Redakcja Maria Lewicka, Janusz Grzelak
JEDNOSTKA I SPOECZESTWO. Podejcie psychologiczne
W cigu 40 lat swojego istnienia polska psychologia spoeczna
przesza ogromn ewolucj. Wraz z transformacj polityczn nadeszy zmiany spoeczne, obie za wywoay nieobserwowane dotd
postawy i zachowania spoeczestwa polskiego. Ksika przyblia
najnowsze teorie i badania wybitnych polskich psychologw
spoecznych. Czytelnik bdzie mia okazj zapozna si z tak rnorodnymi zjawiskami polskiej rzeczywistoci spoecznej, jak: stereotypy i uprzedzenia, postawy wobec szkolnictwa i pastwa, rozumienie moralnoci przez przecitnego Polaka czy wpyw telewizji na
wybory polityczne Polakw.
Redakcja Jerzy Trzebiski
NARRACJA JAKO SPOSB ROZUMIENIA WIATA
Nowa pozycja z serii POSTPY PSYCHOLOGII. Prezentuje ona narracj, jako nadrzdn kategori porzdkujc ycie kadego
czowieka, ktry dziki opowiadaniu o sobie buduje wasn tosamo, nawizuje relacje z innymi i zdobywa swoj wiedz o wiecie.
Autorzy tekstw zebranych w tej ksice zajmuj si odmiennymi
dziedzinami. Poczyo ich jednak przekonanie o tym, e narracje
ksztatuj nasz rzeczywisto.

CWP

PODRCZNIKI AKADEMICKIE
WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII. Podstawowe zagadnienia
Recenzje wydawnicze: prof. dr hab Jerzy Brzeziski, prof. dr
hab Alina Kolaczyk Gerd Mietzel

Znakomita ksika prezentujca najwaniejsze zagadnienia z zakresu psychologii. Zostaa pomylana

jako wprowadzenie i adresowana jesl gwnie (cho nie tylko) do studentw pierwszych lat psychologii
i innych nauk spoecznych. Autor prezentuje wiedze bez obciania tekstu skomplikowanym i niezrozumiaym jeykiem. Kady z dziewiciu rozdziaw zawiera ramki informacyjne, ktre ilustruj
przykadami prezentowane w nim zagadnienia, po kadym rozdziale znajduje si literatura uzupeniajca, ktra pozwala na rozszerzenie materiau.
NATURA EMOCJI. Najnowsze ujcie Recenzje
wydawnicze: prof. dr hab. Alina Kolaczyk i prof. dr hab.
Tomasz Maruszewski Paul Ekman, Richard J. Davidson

Ksika jest pierwszym tak obszernym, precyzyjnym i kompletnym podrcznikiem z zakresu psychologii emocji wydanym na wiecie. Porusza najistotniejsze problemy z lej dziedziny oraz przytacza
najnowsze osignicia naukowe i badania. W dwunastu rozdziaach dwudziestu czterech wiatowej
sawy ekspertw, naukowcw z najlepszych uniwersytetw wiata przedstawia wasne opinie zwizane z okrelonymi problemami psychologii emocji, odwoujc si do biecych bada i teorii.

WSPCZESNA PSYCHOANALIZA. Psychologia procesw niewiadomych

Recenzje wydawnicze: dr hab. Krystyna Ruszczak, prof. dr hab. Czesaw
Dziekanowski Peter Kutter

Ksika jest nowym wslpem do psychoanalizy, opartym na przesankach naukowych, lecz przedstawionym w taki sposb, aby by zrozumiay dla szerokiego krgu czytelnikw. Oprcz standardowych
zagadnie psychoanalitycznych w publikacji znale mona take rozdzia zatytuowany: Psychoanalityczne instrumentarium w polityce i yciu spoecznym", ktry analizuje rne aspekty ycia
spoeczno-politycznego, opierajc si na dokonaniach Freuda i jego nastpcw.

CZUJ - MYL -JESTEM. wiadomo i procesy psychiczne w ujciu poznawczym

Recenzje: prof. dr hab. Czesaw S. Nosal, prof. dr hab. Edward Ncka Alina
Kolaczyk

W pracy tej podjto wany wtek teoretyczny dotyczcy integracji wiedzy o mechanizmach regulacji
psychicznej - wtek bez wtpienia doniosy dia postpu bada psychologicznych, tworzenia nowych
teorii. Autorka prbuje czy rne obszary psychologii, przede wszystkim psychologi poznania
z psychologi emocji, a take psychologi naukow" z psychoterapi. Jest to ksika o duych
walorach integracyjnych, napisana przez naukowca o wysokich kompetencjach i w polskim pimiennictwie psychologicznym z pewnoci zostanie przyjta jako wana i interesujca.

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne

Twoim partnerem w psychologicznej edukacji

GWP

Psychologia
Podrcznik akademicki

redakcja naukowa Jan Strelau

skierowany jest do:
studentw psychologii
nauczycieli akademickich
psyc ho logw-p raktyk w
powsta pod patronatem Komitetu Nauk
Psychologicznych PAN
zosta napisany przez 47 najwybitniejszych
w swych specjalnociach polskich psychologw
dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej

zawiera:
2
,
5
t
y
s
i
ca stron rzetelnej
wiedzy psychologicznej
najaktualniejsze
badania i teorie z
zakresu psychologii
bogaty sownik
terminw psychologicznych
(z odpowiednikami anglojzycznymi)
liczne ilustracje, tabele, wykresy uatrakcyjniajce przekaz

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne

ul. Bema 4/1 a, 81-753 Sopot
tel./fax (058) 551 61 04, e-mail: gwp@gwp.gda.pl,
zapraszamy na nasz stron internetow: http://www.gwp.gda.pl

Ksika Psychologia poznania to niezwykle rzetelne i ciekawe, autorskie spojrzenie na jedn z najtrudniejszych dzied/in psychologii - psychologi procesw poznawczych. Autor - wybitny znawca
zagadnienia - przedstawia systematyczny wykad obejmujcy podstawowe procesy, takie jak:
spostrzeganie
pami
uwaga
wyobrania
mylenie i rozwizywanie problemw
Autor przekonuje Czytelnika, e wiedza na temat tych niezwykle skomplikowanych zjawisk atwo

Tomasz Matuszewski jest absolwentem psychologii LAM. Pracowa tam

w latach 1968-1999. Od 1997 jest profesorem zwyczajnym Szkoy Wyszej
Psychologii Spoecznej w Warszawie. Zainteresowania naukowe obejmuj
psychologi procesw poznawczych i psychologi emocji, pami autobiograficzna i mechanizmy radzenia sobie z traum. Najwaniejsze ksiki

rii nauki (Pozna, 1983). Psychologia poznawcza (Warszawa, 1996) oraz

napisana wsplnie z Elbiet cigaa Emocje - aeksytymia - poznanie
(Pozna, 1998). Pod jego redakcj ukazay si midzy innymi Probability
and rattonality (wsplnie z E. Eelsem, Amsterdam, 1991) oraz Creatire infonnation processing
(wsplnie / \osalem. Delf, 1995). Ma dwoje dzieci - crka jest absolwentk psychologii na U AM,
;i syn studiuje psychologie na SWPS. Hobby to fotografia, turystyka grska i muzyka.

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne poleca rwnie inne pozycje z serii Wyzwania Nauki:
David M. Buss Psychologia
ewolucyjna
Jak wytumaczy spoeczne zachowania czowieka? Najnowsze koncepcje
Linda Brannon
Psychologia rodzaju
Perspektywa biologiczna i spoeczna
Lawrence A. Pervin
Psychologia osobowoci

78

53 1 0*