Professional Documents
Culture Documents
METALOZNAWSTWO
(Wyd. III PWN Warszawa 1996)
SPIS TRECI
Rozdzia 2. Krystalizacja
2.1. Energetyczne warunki przemian fazowych
2.2. Zarodkowanie i wzrost krysztaw
2.3. Kinetyka procesu krystalizacji
2.4. Ksztat krysztaw
2.5. Przebieg krzepnicia wlewka
2.6. Przemiany w stanie staym
2.7. Odmiany alotropowe elaza
1.
1. 1.
Rys. 1.1. Zaleno waciwego oporu elektrycznego od temperatury: a) dla metali, b) dla niemet ali
2. Waciwoci optyczne, a to: nieprzezroczysto i poysk, tj. zdolno do odbijania wiata przez
polerowane powierzchnie metalu.
3. Plastyczno, tj. podatno na trwae odksztacenia pod dziaaniem si zewntrznych bez naruszenia
spjnoci.
Jakkolwiek zesp tych waciwoci jest dla cia metalicznych charakterystyczny, niekiedy jednak cise
odgraniczenie metali od niemetali jest trudne.
Za najistotniejsz waciwo metali naley uwaa przewodnictwo elektryczne, ktre zarwno w fazie
staej jak i w fazie ciekej metalu odbywa si wycznie za porednictwem elektronw. Jednak nawet i ta
cecha nie pozwala na jednoznaczne rozgraniczenie metali od niemetali, gdy np. grafit, bdcy
przewodnikiem elektrycznym o ujemnym wspczynniku temperaturowym przewodnictwa elektrycznego,
innych cech metalicznych nie wykazuje i z tego wzgldu zalicza si go do niemetali.
Z przewodnictwem elektrycznym jest cile zwizane przewodnictwo cieplne. Pomidzy
wspczynnikiem przewodnictwa elektrycznego i wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego a
temperatur (bezwzgldn) zachodzi zaleno, znana pod nazw prawa Wiedemanna Franza:
const.
T
W zwizkach chemicznych z pierwiastkami niemetalicznymi metale stanowi z zasady skadniki
elektrododatnie. W roztworach wodnych tych zwizkw tworz one kationy. Wymienione waciwoci
chemiczne nie stanowi jednak zasadniczego kryterium, gdy waciwoci metaliczne najwyraniej
przejawiaj si w fazie staej.
1. 2.
Budowa atomu
Opierajc si na teorii kwantw, W. H. Bohr przyj (1913 r.), e elektrony kr dookoa jdra po
stacjonarnych orbitach odpowiadajcych okrelonym poziomom energetycznym; elektrony znajdujce si na
swoich orbitach nie pochaniaj ani te nie wypromieniowuj energii. Energia elektronw ronie ze
wzrostem ich odlegoci od jdra; elektrony poruszajce si po torze najbliszym jdra maj energi
najmniejsz, natomiast elektrony orbity zewntrznej maj energi najwiksz i s duo sabiej zwizane z
jdrem ni elektrony orbit wewntrznych. Dla odsunicia elektronu od jdra naley wykona okrelon
prac, w celu pokonania siy elektrostatycznej przycigania pomidzy elektronami a jdrem. Praca ta
zostanie oddana, gdy elektron z orbity o wyszym poziomie energetycznym El przejdzie na orbit o niszym
poziomie energetycznym E2, pod postaci kwantu promieniowania o czstoci v, zgodnie z zalenoci:
E1 E2 h ,
x 2(2l 1)
Tak wic
podpoziom s (l=0) ma 2 elektrony,
podpoziom p (l= 1) ma 6 elektronw,
1. 3.
1. 4.
Ukad okresowy pierwiastkw pozostaje w cisym zwizku z budow elektronowi ich atomw.
Rozmieszczenie elektronw na poszczeglnych poziomach i podpoziomach wykazuje pewn regularno.
Wraz ze wzrastajc liczb atomow wzrasta dodatni adunek jdra oraz liczba otaczajcych je elektronw,
ktre wypeniaj stopniowo poszczeglne poziomy energetyczne. Wysze poziomy energetyczne mog by
zajmowane przez elektrony dopiero po cakowitym zapenieniu niszych poziomw.
Rozmieszczenie elektronw na poziomach i podpoziomach energetycznych atomw poszczeglnych
pierwiastkw podaje tabl. 1.1.
Tablica 1.1
Liczba
atomowa
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
sp
spd
spdf
spdf
spdf
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
26
26
26
1
2
21
22
23
Liczba
atomowa
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
Poziom
energetyczny
Podpoziom
energetyczny
S
Cl
Ar
K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
Rb
Sr
Y
Zr
Nb
Mo
Te
Ru
Rh
Pd
Ag
Cd
In
Sn
Sb
Te
J
Xe
Cs
Ba
La
Ce
Pr
Nd
Pm
Sm
Eu
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Tu
Yb
Lu
Hf
Ta
W
Re
Os
Ir
Pt
Au
Hg
sp
spd
spdf
spdf
spdf
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
24
25
26
26
26
261
262
263
265
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
1
2
2
2
2
1
2
2
2
2
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
264
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 1
2 6 10 2
2 6 10 4
2 6 10 5
2 6 10 6
2 6 10 7
2 6 10 7
2 6 10 8
2 6 10 9
2 6 10 10
2 6 10 11
2 6 10 12
2 6 10 13
2 6 10 14
2 6 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
1
2
2
2
1
1
1
1
1
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
261
261
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
262
263
264
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
1
2
2
2?
2?
2?
2?
2
2
2
2?
2?
2?
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
Liczba
atomowa
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
Poziom
energetyczny
Podpoziom
energetyczny
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
Fr
Ra
Ac
Th
Pa
U
Np
Pu
Am
Cm
Bk
Cf
sp
spd
spdf
spdf
spdf
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 2
2 6 10 3
2 6 10 4
2 6 10 5
2 6 10 7
2 6 10 7
2 6 10 8
2 6 10 9
21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
261
261
261
261
26
261
261
261
1
2
2?
2?
2?
2?
2?
2?
2
2?
2?
2?
W pierwszym okresie wystpuj dwa pierwiastki. Jeden z nich to wodr o numerze porzdkowym l,
majcy na poziomie K jeden elektron 1s. Hel o numerze porzdkowym 2 ma dwa elektrony 1s ze wzgldu na
to, e na pierwszym poziomie energetycznym istnieje tylko jeden podpoziom s mogcy zawiera najwyej
dwa elektrony, poziom K zostaje cakowicie wypeniony i hel zalicza si do gazw szlachetnych. Schemat
budowy atomu wodoru i helu przedstawiono na rys. 1.4.
Drugi okres rozpoczyna pierwiastek lit o numerze 3 majcy trzy elektrony: dwa elektrony 1s (poziom K)
oraz jeden elektron na podpoziomie 2s (poziom L). W nastpnym z kolei pierwiastku, berylu, o numerze
porzdkowym 4 czwarty elektron dopenia podpoziom 2s drugiego poziomu L. Br o numerze porzdkowym
5, oprcz elektronw na podpoziomie 1s oraz 2s, ma jeszcze jeden, pity, elektron na podpoziomie 2p.
Nastpnie, przechodzc kolejno od boru do neonu, zapenia si stopniowo podpoziom 2p, a do moliwych 6
elektronw przy neonie. Wwczas nastpuje cakowite zapenienie poziomu L, ktry ma wwczas 8
elektronw, i neon podobnie jak i hel naley rwnie do gazw szlachetnych. Schemat budowy
atomw pierwiastkw drugiego okresu podano na rys. 1.5.
W trzecim okresie, podobnie jak i w drugim, dla pierwiastkw o wzrastajcej liczbie atomowej, od sodu
do argonu, przy wypenionych poziomach K i L nastpuje stopniowe zapenianie podpoziomu 3s, a nastpnie
3p (poziom M). Argon o liczbie atomowej 18 ma zewntrzny poziom energetyczny M zapeniony 8
elektronami i naley rwnie do gazw szlachetnych.
W okresie czwartym dziewitnasty elektron atomu potasu rozpoczyna zapenianie nie podpoziomu 3d
(poziom M), lecz niszego energetycznie, jak to przedstawia rys. 1.6, podpoziomu 4s (poziom N). Na
podpoziomie 45 umieszcza si rwnie nastpny elektron atomu wapnia. Dopiero po zapenieniu
podpoziomu 4s rozpoczyna si zapenianie elektronami ostatniego podpoziomu 3d (poziom M) a do
dziesiciu elektronw u pierwiastkw od skandu do niklu. Dodawanie elektronw na podpoziomie 3d nie
jest jednak zupenie regularne. Pierwiastki te, o nie wypenionym podpoziomie d, zwane s metalami
przejciowymi. Nastpnie ulega zapenieniu podpoziom 4p, a do szeciu elektronw dla kryptonu. Wwczas
na poziomie N znajduje si 8 elektronw i krypton zalicza si do gazw szlachetnych.
1. 5.
1. 6.
Spjno cia staych jest wynikiem dziaania si przycigania pomidzy atomami. Te siy
midzyatomowe s bezporedni konsekwencj struktury elektronowej atomu. Ze wzgldu na charakter
wiza czcych atomy w ciaach staych rozrniamy nastpujce rodzaje wiza: jonowe, kowalencyjne,
midzyczsteczkowe i metaliczne.
Najprostszym typem wiza midzyatomowych s wizania jonowe, zwane rwnie wizaniami
heteropolarnymi, ktre polegaj na elektrostatycznym przyciganiu midzy dodatnimi i ujemnymi jonami.
Liczne pierwiastki mog oddawa swoje elektrony walencyjne, stajc si jonami dodatnio naadowanymi;
struktura elektronowa takich jonw jest wwczas analogiczna do poprzedzajcego je w ukadzie okresowym
gazu szlachetnego, tak np. sd, po oddaniu jednego elektronu staje si jonem dodatnim Na +1 o strukturze
elektronowej, takiej jak neon; analogiczn struktur ma dodatni jon magnezu Mg+2 po utracie dwu
elektronw. Pierwiastki majce powyej czterech elektronw walencyjnych maj z kolei zdolno
przyczania elektronw, uzupeniajc zewntrzn warstw do omiu elektronw, w wyniku czego staj si
one jonami ujemnymi. Atom chloru np. po przyczeniu jednego elektronu staje si ujemnym jonem Cl-1 z
elektronow struktur atomu argonu; analogicznie atom siarki moe przyczy dwa elektrony, tworzc jon
ujemny S-2 rwnie o elektronowej strukturze atomu argonu. Tworzenie si zwizkw o wizaniu jonowym
polega na tym, e jak to przykadowo przedstawia rys. 1.8 atom sodu oddaje swj elektron walencyjny,
stajc si dodatnio naadowanym jonem, atom chloru za o siedmiu elektronach walencyjnych po
przyczeniu dodatkowego elektronu staje si jonem ujemnym. Oba te jony przycigaj si wzajemnie,
tworzc czsteczk zwizku chemicznego chlorku sodu.
Wizanie to nie ogranicza si tylko do jednej czsteczki; adunki dodatnie oddziaywaj przycigajce na
wszystkie jony ujemne tak, e kady jon dodatni sodu otoczony jest szecioma ujemnymi jonami chloru, i
odwrotnie, jak to wida na rys. l.9, ktry przedstawia sie przestrzenn krysztau typu chlorku sodu.
Liczba moliwych dla danego atomu wiza kowalencyjnych zaley od liczby elektronw koniecznych
do uzupenienia jego poziomu zewntrznego do omiu elektronw. Atom o siedmiu elektronach
walencyjnych moe wic zwiza tylko jeden atom, atom za o czterech elektronach walencyjnych moe
zwiza rwnoczenie cztery atomy. Gdy atom ma mniej ni cztery elektrony, nie tworzy wiza
kowalencyjnych.
Idealnym przykadem wizania kowalencyjnego jest diament. Kady atom wgla zawiera na swym
poziomie zewntrznym cztery elektrony, za pomoc ktrych tworzy pary z ssiednimi atomami, co daje w
wyniku ukad atomw powizanych kowalencyjnymi parami elektronw, jak to przedstawia na paszczynie
rys. 1.11 a. W sieci przestrzennej kady atom wgla otoczony jest czterema innymi atomami wgla,
rozmieszczonymi w naroach prawidowego tetraedru, jak to wida na rys. 1.11 b. Wizania kowalencyjne
stanowi potne siy przycigania pomidzy atomami. Ciaa, w ktrych wystpuje tego rodzaju wizanie,
maj wysok temperatur topnienia i wysok wytrzymao mechaniczn. Przykadem moe by diament,
ktry jest najtwardszym materiaem naturalnym.
Wizania midzy czsteczkowe siami van der Waalsa nale do najsabszych wiza midzyatomowych.
rdem si przycigania w tego rodzaju wizaniach s dipole elektryczne, tj. czsteczki o pewnej
biegunowoci. Ssiednie czsteczki indukuj w sobie wzajemnie dipole elektryczne, co jest rdem sabego
przycigania pomidzy tymi czsteczkami. Dodatni biegun dipola jest przycigany przez ujemny biegun
dipola ssiedniego, jak to przedstawia rys. 1.12. Poniewa natenie tych pl nie jest due, krysztay o tego
rodzaju wizaniach s atwo topliwe i maj nisk wytrzymao mechaniczn.
Jeeli atom ma tylko niewiele elektronw walencyjnych, ulegaj one stosunkowo atwo oderwaniu od
jdra, podczas gdy elektrony wewntrzne s z jdrem silnie zwizane. Wynikiem tego jest utworzenie
dodatnich jonw i elektronw swobodnych, nie zwizanych z okrelonymi jonami. Dodatnie jony i
poruszajce si midzy nimi elektrony wzajemnie si przycigaj, jak to przedstawia rys. 1.13. Tego rodzaju
wizanie nosi nazw wizania metalicznego.
Naley jednak zauway, e w wielu ciaach staych wystpuje rwnoczenie kilka rodzajw wiza o
rnej intensywnoci. Rodzaj wiza atomowych wywiera zasadniczy wpyw na waciwoci krysztaw.
1. 7.
Elementy krystalografii
Rys. 1.15. Ukad atomw w paszczynie sieciowej: a) atomy, b) rodki cikoci atomw
Ukad atomw w sieci przestrzennej krysztau moe by bardzo rnorodny. Dla scharakteryzowania
budowy krysztau nie jest potrzebna znajomo pooenia wszystkich jego atomw, wystarczy, gdy znany
jest najprostszy wycinek sieci przestrzennej krysztau, zwany elementarn komrk sieciow. Prosty typ
sieci przestrzennej krysztau wraz z zaznaczon komrk elementarn przedstawiono na rys. 1.16.
3) ukad rombowy:
4) ukad heksagonalny:
5) ukad jednoskony:
6) ukad romboedryczny :
7) ukad trjskony :
co przedstawiono na rys. 1.17.
a b c,
a b c,
a b c,
a b c,
a b c,
90
90
90
90
90
= 120,
90,
Oprcz atomw rozmieszczonych w wzach sieci przestrzennej mog wystpowa jeszcze dodatkowe
atomy zlokalizowane na cianach komrki sieciowej lub w jej wntrzu. W zwizku z tym w kadym z
wymienionych siedmiu ukadw podstawowych wystpuje kilka klas krystalograficznych o rnym uoeniu
atomw, tak e w sumie otrzymuje si 32 klasy krystalograficzne.
Kierunki dodatnie osi przyjmuje si zwyczajowo tak, jak to oznaczono na rysunku. Pooenie kadej
paszczyzny sieciowej oznacza si trzema liczbami cakowitymi, odwrotnie proporcjonalnymi do dugoci
odcinkw, ktre dana paszczyzna odcina na wszystkich trzech osiach. Dugo odcinkw1 mierzona jest nie
w jednostkach bezwzgldnych, lecz w jednostkach osiowych, odpowiadajcych parametrom elementarnej
komrki sieciowej. Wielko jednostek osiowych dla poszczeglnych osi krystalograficznych moe by
rna, gdy elementarna komrka sieciowa ma rne parametry. W przypadku paszczyzny rwnolegej do
osi krystalograficznej przyjmuje si, e dana paszczyzna sieciowa przecina t o w nieskoczonoci. W celu
wyznaczenia paszczyzny sieciowej naley:
1) znale dugo odcinkw odcitych przez t paszczyzn na wszystkich trzech osiach, mierzon w
jednostkach osiowych,
2) wzi odwrotne wartoci tych odcinkw,
3) pomnoy odpowiednio otrzymane wartoci tak, aby wskaniki przybray wartoci prostych liczb
cakowitych.
Otrzymane wskaniki pisze si zazwyczaj w nawiasach okrgych. Pokazana na rys. 1.20 paszczyzna
krystalograficzna ma wskaniki (111), gdy odcina na osiach krystalograficznych odcinki rwne jednej
jednostce osiowej. Oznaczenie niektrych waniejszych paszczyzn sieciowych w ukadzie regularnym
podano na rys. 1.21; zakreskowana na rys. 1.21a paszczyzna, bdca jedn ze cian szecianu, odcina na osi
x odcinek rwny jednej jednostce, a do osi y oraz z jest rwnolega. Przyjmuje si wwczas, e paszczyzna
1 1
przecina te osie w nieskoczonoci; oznaczenie paszczyzny jest wic nastpujce 1
, to jest (100).
Paszczyzna zakreskowana na rys. 1.21b odcina na osiach x oraz y odcinki rwne jednostce, a do osi z jest
rwnolega; oznaczenie paszczyzny jest wic nastpujce: (110). Paszczyzna zaznaczona na rys. l .21d
odcina na osiach x oraz y odcinki rwne jednostce, a na osi z odcinek rwny poowie jednostki osiowej.
Liczby odpowiadajce odwrotnociom dugoci odcinkw, stanowice zarazem wskaniki krystalograficzne
tej paszczyzny, wynosz wic (112). W ten sposb mona okreli pooenie dowolnej paszczyzny we
wszystkich rodzajach ukadw krystalograficznych. Oznaczenie paszczyzn w ukadzie heksagonalnym, w
ktrym przyjmuje si cztery osie odniesienia, jest analogiczne do wyej podanego, z tym e kada
paszczyzna ma cztery wskaniki. Sposb oznaczenia paszczyzn w ukadzie heksagonalnym podano na rys.
1.22. Wskaniki krystalograficzne nie oznaczaj jakiej okrelonej paszczyzny, a ca grup paszczyzn do
siebie rwnolegych; wszystkie paszczyzny w danym przyjtym ukadzie wsprzdnych, bdce do siebie
rwnolege i rwno od siebie oddalone, maj te same wskaniki krystalograficzne.
Oprcz paszczyzn sieciowych mona rwnie wyznaczy wskaniki kierunku w sieci przestrzennej
krysztau. Sposb oznaczania kierunku jest nastpujcy: zakadajc, e przemieszczenie w okrelonym
kierunku dane jest za pomoc wektora wychodzcego ze rodka ukadu wsprzdnych, ktrego skadowe
rwnolege do osi x, y oraz z maj warto odpowiednio u jednostek osiowych (skadowa rwnolega do osi
x), v jednostek osiowych (skadowa rwnolega do osi y) oraz w jednostek osiowych (skadowa rwnolega
do osi z), to, jeeli u, v, w s wzgldem siebie liczbami pierwszymi, mona je uwaa za wskaniki kierunku.
Wskaniki kierunku oznacza si w nawiasach kwadratowych. Przy tych oznaczeniach o x ma wskaniki
[100], o y [010], o z za [001]. Oznaczenie kierunkw w komrce sieciowej ukadu regularnego podano na
rys. 1.23.
1. 8.
Odlegoci midzyatomowe
Rys. 1.24. Zaleno si miedzyatomowych (a) oraz energii potencjalnej atomw (b)
od odlegoci pomidzy atomami (wg L. H. Van Vlacka)
1. 9.
Metale i niemetale
a 2
2
gdzie a oznacza parametr sieci przestrzennej. Wspczynnik wypenienia przestrzeni wynosi 0,74.
Poniewa kady atom na narou bierze udzia w budowie omiu komrek sieciowych, a kady atom w
rodku ciany w budowie dwu ssiednich komrek sieciowych, wobec tego na jedn elementarn
komrk sieciow przypada
1
1
8 6 4 atomy
8
2
Symbol
metalu
Al
Ca
Sc
Fe
Co
Ni
Cu
Sr
Rh
Parametr a
nm
0,40414
0,556
0,4532
0,356
0,354
0,3517
0,3607
0,607
0,3795
Liczba
atomowa
46
47
57
70
77
78
79
82
90
Nazwa
metalu
pallad
srebro
lantan
iterb
iryd
platyna
zoto
ow
tor
Symbol
metalu
Pd
Ag
La
Yb
Ir
Pt
Au
Pb
Th
Parametr a
nm
0,3882
0,30779
0,5296
0,547
0,3831
0,3915
0,40704
0,49395
0,507
a 3
2
tj. liczba koordynacyjna tego typu sieci wynosi 8, a wspczynnik wypenienia przestrzeni 0,68. Liczba
atomw przypadajcych na jedn komrk sieciow wynosi:
8
1
1 2 atomy
8
Symbol
metalu
Li
Na
K
Ti
V
Cr
Fe
Rb
Zr
Parametr a
nm
0,3501
0,4282
0,5333
0,332
0,30338
0,2871
0,2861
0,562
0,361
Liczba
atomowa
41
42
52
55
56
63
73
74
92
Nazwa
metalu
niob
molibden
tellur
cez
bar
europ
tantal
wolfram
uran
Symbol
metalu
Nb
Mo
Te
Cs
Ba
Eu
Ta
W
U
Parametr a
nm
0,32941
0,3140
0,3874
0,605
0,501
0,457
0,32959
0,3158
0,343
Nazwa
metalu
beryl
magnez
wap
skand
tytan
kobalt
Parametr a
w nm
0,2281
0,32030
0,398
0,330
0,295
0,250
Parametr c
w nm
0,35771
0,32002
0,652
0,523
0,472
0,407
Stosunek
c/a
1,5682
1,62354
1,638
1,585
1,601
1,624
28
30
39
40
44
48
57
58
59
60
64
65
66
67
68
72
75
76
81
nikiel
cynk
itr
cyrkon
ruten
kadm
lantan
cer
prazeodym
neodym
gadolin
terb
dysproz
hol m
erb
hafn
ren
osm
tal
Ni
Zn
Y
ZR
Ru
Cd
La
Ce
Pr
Nd
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Hf
Re
Os
Tl
0,249
0,26595
0,366
0,322
0,26984
0,29731
0,375
0,365
0,366
0,366
0,362
0,359
0,358
0,356
0,374
0,320
0,276
0,27298
0,34496
0,408
0,49368
0,5811
0,512
0,42730
0,56069
0,606
0,591
0,592
0,588
0,575
0,566
0,565
0,562
0,559
0,507
0,445
0,43104
0,55137
1,64
1,8563
1,588
1,589
1,5865
1,8858
1,613
1,62
1,62
1,61
1,59
1,58
1,58
1,58
1,63
1,587
1,61
1,5790
1,5984
Porwnujc pooenie atomw w podanych trzech rodzajach sieci przestrzennych, widzimy, e ukad
atomw w sieci A l i A3 jest bardziej zwarty ni w sieci A2; wskazuj na to wiksze wartoci liczby
koordynacyjnej i wspczynnika wypenienia przestrzeni. Typy struktur Al i A3 s do siebie bardzo zblione,
co przedstawia schemat na rys. 1.28; przypumy, e atomy w pierwszej warstwie zajm pooenie A,
wwczas atomy drugiej warstwy mog zaj jedno z dwu pooe B lub C, jak to zaznaczono na rys. 1.28.
Gdy atomy drugiej warstwy zajm np. pooenie 5, wtedy atomy trzeciej warstwy mog zaj pozycje
bezporednio nad atomami warstwy pierwszej i wwczas powstanie zwarta sie heksagonalna A3 lub zaj
pozycje ponad pooeniem C w warstwie drugiej, tak e dopiero atomy czwartej warstwy znajd si
bezporednio ponad atomami warstwy pierwszej; tego rodzaju ukad atomw ma sie regularna pasko
centrowana. Jeeli oznaczymy trzy pierwsze pooenia warstw atomowych A, B, C, to w strukturze A3
kolejno warstw bdzie nastpujca: AB AB AB..., w strukturze Al natomiast ABC ABC...
Nieliczne tylko metale krystalizuj w innych rodzajach sieci przestrzennej; w ukadzie tetragonalnym,
majcym posta skrconego lub wyduonego szecianu, krystalizuje Sn, Mn, In; w ukadzie
romboedrycznym krystalizuj: As, Sb, Bi, ponadto Ge i Sn, a z niemetali C oraz Si maj sie ukadu
regularnego typu diamentu.
Rwnie pod wzgldem waciwoci chemicznych krysztay wykazuj anizotropi. Ulegaj one
mianowicie szybszemu lub powolniejszemu dziaaniu odczynnikw zalenie od kierunku, czego rezultatem
s figury wytrawiania, otrzymane w czasie trawienia powierzchni krystalograficznych (rys. 1.30).
Istnieje oczywicie wiele waciwoci, ktre nie maj charakteru kierunkowego, jak np. ciepo molowe
czy gsto.
Pomimo tych uproszcze teoria Drudego-Lorentza okazaa si bardzo przydatna nie tylko dlatego, e
umoliwia wyjanienie wielu waciwoci metali, ale i dlatego, e zaoenie o poruszajcych si elektronach
trafnie ujo podstawowe zjawisko stanu metalicznego. Opierajc si na elektronowej teorii budowy metali,
wyjaniono nastpujce ich waciwoci:
1. Przewodnictwo cieplne i elektryczne, ktre jest zwizane z atwoci poruszania si elektronw. Jeeli
do metalu przyoymy zewntrzne pole elektryczne, to ujemnie naadowane elektrony ulegaj
przyspieszeniu w dodatnim kierunku pola. Powstajcy w ten sposb prd elektryczny ograniczony jest
zderzeniami elektronw z atomami, a jego natenie jest proporcjonalne do gradientu napicia zgodnie z
prawem Ohma.
2. Waciwoci optyczne; elektrony swobodne, wprawione w drgania w polu elektromagnetycznym
padajcej wizki wiata, absorbuj jej energi niezalenie od dugoci fal wietlnych, czynic na tej
drodze metal nieprzezroczystym. Elektron swobodny pobudzony do wyszego poziomu energetycznego
w wyniku absorpcji wiata moe powrci do poprzedniego poziomu, emitujc przy tym we wszystkich
kierunkach wiato o tej samej czstotliwoci, co jest rdem poysku metalicznego.
3. Suszno prawa Wiedemanna-Franza, o ktrym wspomniano poprzednio.
Sukcesy klasycznej teorii elektronowej byy jednak ograniczone; w szczeglnoci za pomoc klasycznej
teorii kinetycznej gazw nie mona byo wyjani rozbienoci pomidzy uzyskiwanymi eksperymentalnie a
przewidywanymi wartociami ciepa waciwego metali; nie mona byo rwnie wytumaczy, dlaczego
niektre substancje s przewodnikami elektrycznoci, inne za nie maj tej waciwoci.
Dalszym etapem rozwoju elektronowej teorii budowy metali byo zastosowanie przez A. Sommerfelda
(1928 r.) do gazu elektronowego praw mechaniki kwantowej. Naoyo to na poruszajce si elektrony
ograniczenia nie znane w klasycznej teorii kinetycznej i tego rodzaju gaz elektronowy nie odpowiada ju
swymi waciwociami normalnym gazom jednoatomowym, ktrych prawa klasyczna teoria przeniosa bez
zastrzee na elektrony w metalach. Sommerfeld wprowadzi do teorii elektronowej:
1) zasad nieoznaczonoci Heisenberga, zgodnie z ktr pozycj czsteczki w przestrzeni fazowej mona
ustali tylko w sposb przybliony, jako pooon w obrbie komrki objtoci V = h3 (h staa
Plancka) zwanej komrk fazow,
2) statystyk Fermiego-Diraca (1926 r.) dotyczc poziomw energetycznych gazu elektronowego i ich
wypeniania przez elektrony.
Pozwolio to na dalszy postp w zakresie wyjanienia wielu waciwoci metali, jak np. ciepa
waciwego i termicznej emisji elektronw.
Jednake koncepcja zupenie swobodnego gazu elektronowego nawet w ujciu Sommerfelda bya jeszcze
niewystarczajca, aby wyjani wiele waciwoci metali. Przyczyna leaa w zbyt uproszczonym zaoeniu,
e elektrony w metalu, jako znajdujce si w polu niezmiennego potencjau, s swobodne. Naleao
uwzgldni wpyw dodatnio naadowanych jonw, tworzcych sie przestrzenn krysztau, na ruch
elektronw, biorc pod uwag falowy charakter ruchu elektronw. Podstaw mechaniki falowej jest
rwnanie de Broglie'a
h
mv
Wielko ta nazywa si liczb falow. Jest wielkoci wektorow, ktra okrela kierunek rozchodzenia si
fali elektronowej.
Przebieg zmian cakowitej energii elektronu swobodnego jako funkcji liczby falowej k przy staej
wartoci energii potencjalnej w metalu przedstawia rys. 1.32a. Jak wida, jest to parabola o charakterze
cigym. Natomiast przebieg zmian tej energii dla elektronu poruszajcego si w zmiennym polu potencjau
przedstawia rys. 1.32b. Jak wida, na krzywej, rwnie o charakterze parabolicznym, pojawiy si
niecigoci, wskazujce na wystpowanie poziomw energetycznych, w ktrych elektrony nie mog
przebywa. Istnienie takich "zakazanych stref", zwanych strefami Brillouina, mona wytumaczy na
zasadzie odbicia fal elektronowych od paszczyzn sieci przestrzennej metalu. Teoria stref wywara wielki
wpyw na poznanie budowy metali i ich waciwoci. Od wielkoci bowiem skokw energii na granicach
stref Brillouina oraz od wypenienia elektronami poszczeglnych poziomw energetycznych zaley, czy
dana substancja jest metalem, izolatorem czy te pprzewodnikiem. Teoria stref nie dotyczy tylko metali;
ma ona bardziej szerokie znaczenie i dla innych faz staych.
Waciwoci metaliczne danej substancji s wic zwizane z istnieniem okrelonego rodzaju wiza
pomidzy jej atomami, tj. wizania metalicznego, a nie z rodzajem jej atomw. Ta sama substancja moe w
zalenoci od czynnikw zewntrznych zachowywa si jak metal lub metaloid; np. typowy niemetal, jakim
jest fosfor, poddany wysokim cinieniom wykazuje waciwoci metaliczne. Z tego wzgldu zamiast mwi
o podziale na metale i niemetale wprowadzono w fizyce ciaa staego pojcie stanu metalicznego,
obejmujcego charakterystyczn odmian materii o budowie krystalicznej i wizaniu metalicznym.
1.32. Zmiana energii elektronu w staym polu potencjau (a) i zmienionym polu potencjau (b): l przerwa energetyczna
Metale i stopy metaliczne maj w zasadzie budow krystaliczn. Jednake w 1960 r. odkryto moliwo
wystpowania niektrych stopw metali w stanie bezpostaciowym. Pocztkowo wydawao si, e odkrycie
to nie bdzie miao powaniejszego znaczenia praktycznego. Pogld ten okaza si niesuszny, gdy ju w
1978 r. wyprodukowano bezpostaciowe tamy ze stopw elaza.
Liczba wakansw, bardzo maa w pokojowej temperaturze w porwnaniu z ogln liczb atomw (w
przyblieniu jeden wakans na 1018 atomw), ronie jednak szybko z podwyszeniem temperatury i w pobliu
temperatury topnienia moe osign warto jednego wakansu na l04 atomw. Wakanse odgrywaj wan
rol w procesie dyfuzji.
Drugim rodzajem nieprawidowoci sieci przestrzennej s defekty liniowe, rozprzestrzeniajce si w
krysztaach na znaczne odlegoci. Zwane s one dyslokacjami.
Do defektw paskich zalicza si granice ziarn w ciaach polikrystalicznych, granice pomidzy
przylegymi obszarami tego samego krysztau nieco wzgldem siebie skrconymi, jak rwnie zakcenia w
kolejnoci nakadania si warstw atomowych w krysztaach.
1. 15. Dyslokacje
Zagadnienie wad struktury krystalicznej i ich wpywu na waciwoci metali byo przedmiotem docieka
od pocztku obecnego stulecia, jednake za dat powstania teorii dyslokacji mona uwaa rok 1934, w
ktrym to G. I. Taylor, E. Orowan i I. Polanyi opublikowali swoje prace zwizane z tym zagadnieniem.
Pojcie dyslokacji zostao pocztkowo wprowadzone w celu wyjanienia zagadnie zwizanych z
odksztacaniem plastycznym metali; w szczeglnoci na podstawie modelu doskonaej struktury krystalicznej nie mona byo wytumaczy zastanawiajce duych rozbienoci pomidzy teoretyczn i
rzeczywist wartoci wytrzymaoci metali. Rzeczywista wytrzymao metali jest okoo 100 1000 razy
mniejsza od wytrzymaoci teoretycznej wyznaczonej na podstawie si midzyatomowych wizania
metalicznego. Postawiono wic hipotez, aby przyczyn wspomnianych rozbienoci dopatrywa si w
istnieniu szczeglnych nieprawidowoci sieci przestrzennej krysztau, ktre nazwano dyslokacjami. Dopiero
pniej uzyskano bezporedni dowd istnienia dyslokacji przez ich obserwacj za pomoc mikroskopu
elektronowego. Okazao si, e teoria dyslokacji pozwala na wyjanienie istoty wielu innych jeszcze
waciwoci metali, jak rwnie przemian zachodzcych w ich budowie, tak e nabraa ona w ostatnich
latach podstawowego znaczenia dla wspczesnej nauki o materiaach.
Rozrnia si dwa zasadnicze rodzaje dyslokacji, a mianowicie dyslokacj krawdziow i dyslokacj
rubow.
Powstanie dyslokacji krawdziowej mona sobie wyobrazi w ten sposb, e pod wpywem
przyoonego naprenia nastpuje w krysztale polizg obejmujcy nie ca paszczyzn, a tylko jej cz
ABCD, jak to zaznaczono na rys. 1.36; w pozostaej czci paszczyzny polizg nie nastpi. Granica strefy
polizgu AD prostopada do wektora polizgu b, zwanego wektorem Burgersa, stanowi dyslokacje
krawdziow. Dyslokacj krawdziow mona sobie rwnie wyobrazi w ten sposb, e pomidzy
paszczyzny atomowe doskonaej sieci przestrzennej zostanie wsunita dodatkowa ppaszczyzna, jak to
przedstawia rys. 1.37. Jest ona prostopada do paszczyzny rysunku. Krawd tej ppaszczyzny prostopada
do paszczyzny rysunku jest lini dyslokacji, dookoa ktrej wystpuje najbardziej odksztacony obszar sieci
przestrzennej o rednicy kilku (25) jednostek sieciowych. Dugo linii dyslokacji moe siga wielu
tysicy jednostek sieciowych. Opisana wyej dyslokacja nosi umownie nazw dyslokacji dodatniej i oznaczana jest symbolem i. Gdy dodatkowa ppaszczyzna znajduje si pod paszczyzn polizgu, dyslokacj
tak nazywamy dyslokacj ujemn i oznaczamy symbolem T.
Powstanie dyslokacji rubowej najlepiej widoczne jest na perspektywicznym rysunku prostej sieci
ukadu regularnego. Jeeli cz krysztau przesuniemy wzgldem czci pozostaej wzdu paszczyzny Q,
rwnolegle do jej krawdzi CD o wielko jednego parametru sieciowego, jak to przedstawia rys. 1.38, to
paszczyzny sieciowe doznaj niewielkiego ugicia, przy czym krawd kadej z tych paszczyzn pokryje si
z krawdzi najbliszej dolnej paszczyzny. W krysztale powstanie wwczas (jak to wida na rys. 1.39) jak
gdyby jedna powierzchnia atomowa, skrcona na ksztat spirali, ktrej osi jest prosta CD, stanowica lini
dyslokacji. Tego rodzaju dyslokacj przyjto uwaa za prawoskrtn. Dyslokacja moe by rwnie
lewoskrtna. Linia dyslokacji rubowej CD jest rwnolega do wektora polizgu b, zaznaczonego na rys.
1.38 w przeciwiestwie do linii dyslokacji krawdziowej, ktra jest prostopada do wektora polizgu
(rys. l. 36).
W rzeczywistoci w krysztaach wystpuj bardziej zoone dyslokacje, zwane dyslokacjami
mieszanymi, ktre mona uwaa za naoone na siebie dyslokacje krawdziowe i rubowe. Linia dyslokacji
nie jest w tym przypadku prosta, jak przy dyslokacjach rubowych i krawdziowych, ale ma charakter
krzywoliniowy. Powstanie tego rodzaju dyslokacji przedstawiono schematycznie na rys. l .40. Jeeli kryszta
nadetniemy tak, aby gboko nacicia bya ograniczona lini AB stanowic np. 1/4 okrgu koa (rys. 1.40)
i pod dziaaniem si zewntrznych atomy tej czci krysztau zostan przesunite, jak to wida na rys. 1.40b,
powstanie wwczas dyslokacja mieszana.
W pozostaych czciach linii dyslokacji wystpuje dyslokacja mieszana. Wektor Burgersa b takiej
dyslokacji mona rozoy na skadow krawdziow
bk b sin
gdzie kt a jest zawarty pomidzy styczn do linii dyslokacji a wektorem Burgersa. Kt a ulega zmianie i w
zwizku z tym udzia skadowej krawdziowej i skadowej rubowej moe ulec zmianie, pomimo e warto
wektora Burgersa wzdu linii dyslokacji jest sta.
Rysunek 1.42 przedstawia lini dyslokacji w postaci okrgu, na ktrego obwodzie zaznaczono, jak
zmienia si rodzaj dyslokacji w zalenoci od kierunku linii dyslokacji w stosunku do wektora Burgersa.
Wida, e dyslokacja zmienia si od krawdziowej poprzez mieszan do rubowej. Naley zauway, e
dyslokacje po przeciwnych stronach ptli s tego samego rodzaju, lecz maj przeciwny znak.
Wektor Burgersa charakteryzuje wielko zaburzenia sieci w wyniku powstania dyslokacji, a zatem i
energi tego zaburzenia. Sposb wyznaczenia wektora Burgersa dla dyslokacji krawdziowej przedstawiono
na rys. l.43. Na rysunku tym, przedstawiajcym prosty typ sieci ukadu regularnego, zaznaczone s dwa
obwody: obwd grny otacza dyslokacj krawdziow, natomiast obwd dolny dyslokacji nie zawiera.
Dugo kadego z obwodw, wyraona w jednostkach sieciowych, jest taka sama; od zaznaczonego punktu
pocztkowego w prawo dugo obwodu wynosi 4 jednostki sieciowe, nastpnie w d 2 jednostki sieciowe,
kolejno w lewo 4 jednostki sieciowe oraz od dou do gry 2 jednostki sieciowe. Obwd nie zawierajcy
dyslokacji tworzy lini zamknit, tj. ten sam atom jest zarazem pocztkowym i kocowym punktem
obwodu. Natomiast obwd zawierajcy dyslokacj nie tworzy linii zamknitej; pocztek i koniec obwodu
stanowi dwa rne atomy. Dugo tej niecigoci obwodu okrela wanie warto wektora Burgersa, jak
to przedstawia rys. 1.43; zwrot tego wektora jest okrelony kierunkiem od kocowego do pocztkowego
punktu obwodu. Tego rodzaju obwd nazywa si obwodem Burgersa i zakrela si go zgodnie z ruchem
wskazwki zegara.
Podobnie mona wyznaczy wektor Burgersa dla dyslokacji rubowej. W tym celu naley wykona tak
sam konstrukcj zamknitego obwodu w krysztale zawierajcym dyslokacj rubow. Dugo przerwy w
obwodzie pomidzy jego punktami pocztkowym i kocowym, jak to wida na rys. l .44, wyznacza
wielko i zwrot wektora Burgersa.
L 2
cm
V
2. Badanie cienkich folii pod mikroskopem elektronowym w przechodzcym strumieniu elektronw. Jest to
obecnie szeroko stosowana metoda analizy nawet bardzo trudnych ukadw dyslokacji. Wygld
dyslokacji obserwowanych na cienkich foliach przedstawia rys. 1.46.
Rys. 1.47. Zdjcie elektronowe dyslokacji krawdziowej: a) sie prawidowa, b) dyslokacja krawdziowa,
c) schemat dyslokacji krawdziowej (pow. l 500 000 x) (wg N. F. Bochowitinowa)
Kade ziarno czy si z otaczajcymi je ziarnami wszystkimi punktami swojej powierzchni, tworzc
wspln granic. Granice ziarn stanowi niecigo w periodycznej budowie sieciowej krystalitw i dlatego
mona j uwaa za rodzaj defektu sieciowego. Ze wzgldu na to, e kade ziarno ronie w procesie
krystalizacji niezalenie, przebieg granicy pomidzy ziarnami nie jest zwizany z ich orientacj
krystalograficzn. Ziarna majce wspln granic mog si rni wzajemnie orientacj krystalograficzn,
wymiarami staych sieciowych oraz skadem chemicznym. W przypadku czystych metali ssiednie ziarna
rni si tylko orientacj krystalograficzn, ale w stopach pomidzy ssiednimi ziarnami mog wystpi
rnice wszystkich trzech wymienionych waciwoci. Granice ziarn maj rne waciwoci fizyczne i
chemiczne od ich wntrz, co ma powany wpyw na waciwoci metali. Z tego te wzgldu struktura granic
ziarn jest jednym z podstawowych problemw metaloznawstwa. Obecne pogldy na budow granic ziarn
oparte s na teorii strefy przejciowej Hargreavesa i Hillsa. Zgodnie z t teori pomidzy dwoma ssiednimi
ziarnami wystpuje wska strefa przejciowa o gruboci kilku rednic atomowych (23). Kade ze
wspistniejcych ziarn oddziauje na atomy warstwy zewntrznej ze zblion si, co powoduje, e atomy
tej strefy zajmuj pooenie przejciowe w stosunku do ukadu atomw obu ziarn, jak to przedstawia rys.
1.50.
Jak ju wiadomo, atomy zajmujce miejsca w wzach sieci przestrzennej maj minimum energii; w
zwizku z tym atomy strefy przejciowej zajmujce nieprawidowe pozycje musz mie wiksz energi ni
atomy lece wewntrz ziarn. Z tego wzgldu granice ziarn s strefami o zwikszonej energii, co ma bardzo
istotne znaczenie dla wielu procesw i zjawisk. Rnic w orientacji pomidzy ssiednimi ziarnami okrela
warto kta pomidzy ich gwnymi osiami krystalograficznymi. W zalenoci od wielkoci tego kta
rozrnia si granice wskoktowe i szerokoktowe. Granice szerokoktowe wystpuj, gdy rnica w
orientacji krystalograficznej ziarn wynosi 20 i wicej stopni. Schemat budowy takiej granicy przedstawia
wanie rys. 1.50. Przy nagrzewaniu pod wpywem napicia powierzchniowego granice szerokoktowe d
do wytworzenia wsplnych wierzchokw pomidzy trzema ziarnami i wwczas maj one po 120, jak to w
ukadzie dwuwymiarowym przedstawia rys. 1.51.
Jeeli dwa ziarna lub bloki s skrcone wzgldem siebie o niewielki kt wynoszcy od kilku minut do
kilku stopni, powstaje granica wsko-ktowa. Budow granicy wsko-ktowej dwu ziarn lub blokw o
strukturze prostej sieci przestrzennej ukadu regularnego podano schematycznie na rys. 1.52. Jak wida,
granic tworzy odpowiednie uszeregowanie dyslokacji krawdziowych. Odlego D pomidzy ssiednimi
dyslokacjami mona okreli ze wzoru:
D
2. KRYSTALIZACJA
Pierwiastek
Be
Mg
Al
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Zr
Nb
Mo
Ag
W
Au
Hg
Pb
U
Liczba
pierwiastka
w ukadzie
okresowym
4
12
13
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
41
42
47
74
79
80
82
92
Promie Gsto (w
atomowy
20C)
Temperatura
topnienia
Temperatura
wrzenia
Wspczynnik
rozszerzalnoci
liniowej
(w 20C)
nm
g/cm3
106
0,113
0,160
0,143
0,145
0,136
0,128
0,131
0,127
0,126
0,124
0,128
0,137
0,160
0,147
0,140
0,144
0,141
0,144
0,155
0,175
0,155
1,82
1,74
2,70
4,50
6,11
7,14
7,46
7,86
8,9
8,90
8,92
7,14
6,52
8,56
10,2
10,5
19,3
19,3
13,51
11,3
19,0
1284
651
660
1672
1900
1875
1244
1538
1480
1455
1083
419
1855
2450
2615
960
3410
1063
-38,9
327
1133
2970
1110
2500
3260
3000
2470
2150
2880
3135
3080
2300
907
3580
3700
4800
1950
5500
2600
357
1750
3927
12,2
25,7
23,1
7,14
8,3
6,2
22,1
11,5
12,5
13,5
16,5
32,5
6,23
7,1
5,4
18,9
4,5
14,2
28,1
23
Twardo
HB
140
30
20
80
260
100
200
70
50
60
35
35
100
80
150
25
300
19
4
240
Na rysunku 2.1 pokazano zmian energii swobodnej faz ciekej i staej tego samego metalu w zalenoci
od temperatury. Poniej temperatury krzepnicia (krystalizacji) Tk mniejsz energi swobodn ma faza staa,
natomiast powyej tej temperatury mniejsz energi ma faza cieka. Wynika std, e powyej temperatury Tk
faz trwa jest ciecz, natomiast poniej temperatury Tk ciao stae. Cieky metal po ochodzeniu poniej
temperatury krzepnicia bdzie krystalizowa, natomiast metal w stanie staym, nagrzany powyej Tk, bdzie
ulega topnieniu.
W temperaturze krzepnicia energia swobodna cieczy Fc i ciaa staego Fk danego metalu s sobie rwne:
Fc Fk
W temperaturze tej bd zatem wystpoway rwnoczenie w rwnowadze obie fazy: cieka i staa. Jest
to teoretyczna temperatura krystalizacji. Poniewa w tej temperaturze energia swobodna cieczy i energia
swobodna krysztaw danego metalu s sobie rwne dla zapocztkowania procesu krystalizacji naley ciecz
przechodzi poniej tej temperatury. Rnica pomidzy temperatur krystalizacji teoretyczn i rzeczywist
nazywa si stopniem przechodzenia cieczy. Podobnie przejcie ciaa staego w ciecz zachodzi w
temperaturach wyszych od Tk i zjawisko to nosi nazw przegrzania. Przechodzenie metali uzyskuje si
atwo, zjawisko przegrzania metali jest nieznaczne.
Zmianom stanu skupienia towarzysz efekty cieplne w postaci wydzielenia czy te pochaniania
dodatkowych iloci ciepa; dlatego te najatwiej ledzi przebieg tych przemian na krzywej nagrzewania lub
chodzenia. Krzywe takie wykazuj, jak zmienia si temperatura nagrzewanego lub chodzonego metalu w
zalenoci od czasu. Przebieg krzywej chodzenia ciekego lub zakrzepnitego metalu jako ukadu, w ktrym
nie zachodz adne przemiany, podano na rys. 2.2. Jeeli metal w czasie chodzenia krzepnie, to w
temperaturze krzepnicia wystpi na krzywej chodzenia poziomy odcinek staej temperatury, jak to
pokazano na rys. 2.3a; jest to spowodowane wydzielaniem si utajonego ciepa krzepnicia.
Temperatury krzepnicia i topnienia tego samego metalu s identyczne, dlatego te oba poziome odcinki
powinny lee" w tej samej temperaturze. Ze wzgldu jednak na zjawisko przechodzenia oraz przegrzania,
ta sama przemiana zachodzi przy chodzeniu w temperaturze niszej ni przy nagrzewaniu; zjawisko to nosi
nazw histerezy cieplnej. Przebieg krzywej chodzenia z wystpujcym przechodzeniem (Ar) przedstawiono
na rys. 2.4a. Jak wida, przy niewielkim stopniu przechodzenia wydzielajce si utajone ciepo krzepnicia
podnosi temperatur krzepncej cieczy a do waciwej temperatury krzepnicia metalu, po ktrej
osigniciu zaznacza si na krzywej chodzenia poziomy odcinek, ktry trwa tak dugo, dopki caa ciecz nie
zakrzepnie. Przy szybszym przechodzeniu ilo ciepa wydzielajca si przy krzepniciu metalu nie jest
wystarczajca do podniesienia temperatury cieczy do waciwej temperatury jej krzepnicia i wwczas
krzywa chodzenia przybiera posta podan na rys. 2.4b. Stopie prze-chodzenia zaley od szybkoci
chodzenia; im wolniejsze chodzenie, tym mniejszy stopie przechodzenia i przystanek" odpowiadajcy
krzepniciu ley bliej teoretycznej temperatury krystalizacji.
(1)
(2)
Im mniejszy jest krytyczny promie zarodka, tym wicej powstaje w cieczy trwaych zarodkw
krystalicznych i wiksza jest szybko krystalizacji. Krytyczny promie zarodka mona obliczy, badajc
ekstremum funkcji wyraonej wzorem (2), wynosi ono:
rk 2
(3)
Rys. 2.10. Wygld spirali wzrostu na krysztale wglika krzemu (pow. 500 x Opton)
Dyslokacje tworzy si mog ponadto przy zrastaniu ramion dendrytw, zrastaniu ziarn, podziarn i
blokw, gdy kt dezorientacji pomidzy zrastajcymi czciami krysztau jest bardzo may, rzdu minut do
kilku stopni. Schemat budowy takiej granicy podano na rys. 1.52.
Im wiksza jest liczba powstajcych zarodkw krystalicznych oraz liniowa szybko krystalizacji, tym
szybciej przebiega krzepnicie. Obie te wielkoci zale, jak podano w punkcie 2.2 i co wykaza
eksperymentalnie Tammann, od stopnia przechodzenia cieczy. Zaleno liczby zarodkw krystalicznych
powstajcych w jednostce czasu (l.z.) oraz liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia
cieczy przedstawiono na rys. 2.11. Obie krzywe maj dla wszystkich substancji podobny charakter. Z ich
przebiegu wida, e przy przechodzeniu rwnym 0C, tj. w temperaturze krzepnicia, zarwno liczba
zarodkw krystalicznych (l.z.), jak i liniowa szybko krystalizacji (s.k.) s rwne zeru, tak e dla
zapocztkowania procesu krystalizacji konieczne jest pewne, choby nieznaczne, przechodzenie cieczy. W
miar wzrastania stopnia przechodzenia zarwno liczba zarodkw krystalicznych (l.z.), jak te liniowa
szybko krystalizacji (s.k.) zwikszaj si a do maksimum, po czym znowu zmniejszaj si, osigajc
wartoci zerowe. W przypadku duych stopni przechodzenia, kiedy zarwno liczba zarodkw
krystalicznych (l.z.), jak i liniowa szybko krystalizacji (s.k.) s rwne zeru, ciecz krzepnie jako ciao
bezpostaciowe. Metale nie daj si tak znacznie przechadza i jedynie linie cige na rys. 2.11 dotycz
metali; linie kreskowane odnosz si do substancji organicznych, na ktrych Tammann przeprowadza swoje
badania. Z rysunku 2.11 wida, e przy wzrastajcym stopniu przechodzenia liczba zarodkw
krystalicznych powstajcych w jednostce czasu (l.z.) wzrasta szybciej ni liniowa szybko krystalizacji
(s.k.). Oznacza to, e wiksza ilo metalu krystalizuje w drodze tworzenia si nowych krysztaw, a nie
przez rozrost krysztaw ju istniejcych. Z tego wzgldu ze wzrostem przechodzenia ciekego metalu
liczba ziarn krystalicznych wzrasta, a wielko ich maleje, skutkiem czego zakrzepy metal bdzie mia
budow bardziej drobnoziarnist. Maksimum krzywej liczby zarodkw krystalicznych (l.z.) ley przy
wikszych stopniach przechodzenia w porwnaniu z krzyw liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.); jeeli
wic osignie si taki stopie przechodzenia ciekego metalu, dla ktrego ze wzrostem stopnia
przechodzenia liczba zarodkw krystalicznych (l.z.) jeszcze wzrasta, a liniowa szybko krystalizacji (s.k.)
utrzymuje si na staym poziomie, to metal po zakrzepniciu bdzie mia szczeglnie drobnoziarnist
budow. Przy nieznacznym natomiast przechodzeniu tworzy si niedua liczba zarodkw krystalicznych
(l.z.) przy stosunkowo duej liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.), co prowadzi do powstawania materiau
gruboziarnistego.
Rys. 2.11. Zaleno liczby zarodkw (l.z.) oraz liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia cieczy
Ze wzgldu na to, e pomiar stopnia przechodzenia natrafia w praktyce na trudnoci, mona przyj, e
stopie przechodzenia cieczy jest proporcjonalny do szybkoci jej chodzenia. Z przytoczonych zalenoci
wynika, e przy wolnym chodzeniu otrzymuje si budow gruboziarnist, a przy szybkim budow
drobnoziarnist.
Podan wyej zaleno pomidzy wielkoci ziarna a szybkoci chodzenia nie zawsze obserwuje si w
praktyce. Wynika to std, e pojcie jednakowego stopnia przechodzenia cieczy mona odnie tylko do
niewielkich objtoci metalu; w przypadku krzepnicia wlewkw czy te duych odleww przechodzenie
we wszystkich punktach ciekego metalu praktycznie nie moe by jednakowe. Poza tym zawarte w metalu
obce czsteczki stae silnie zmieniaj liczb zarodkw krystalicznych i mog aktywniej dziaa ni
powstajce spontanicznie w ciekym metalu zarodki. Rwnie i liniowa szybko krystalizacji zaley nie
tylko od samego metalu, ale take od wielu czynnikw zewntrznych. Z tych wzgldw, opierajc si na
podanej teorii krystalizacji, nie zawsze mona przewidzie, jaka bdzie wielko ziarna po zakrzepniciu.
Mimo to teoria ta nie traci swojej wartoci, gdy obrazuje w sposb jasny zaleno krystalizacji od dwu
gwnych czynnikw, tj. liczby zarodkw krystalicznych (l.z.) i liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.).
Ponadto moe by ona stosowana nie tylko do krystalizacji pierwotnej, lecz take dla objanienia przemian
zachodzcych w zakrzepych metalach, tj. do krystalizacji wtrnej.
2. 4. Ksztat krysztaw
W zalenoci od warunkw krzepnicia, z powstaych zarodkw mog wytworzy si krysztay o
rozmaitych ksztatach. W niektrych przypadkach otrzyma mona krysztay o prawidowym ksztacie
zewntrznym w postaci figur geometrycznych, ograniczonych paskimi cianami; utworzenie si tego
rodzaju krysztaw metali zachodzi jednak bardzo rzadko.
Poniewa krysztay rosn szybciej w kierunku odprowadzania ciepa, tj. prostopadle do cian wlewnicy,
ni w innych kierunkach, tworz si zatem krysztay metali majce posta zblion do gazi choiny; z tego
te wzgldu nazywa si je dendrytami (z greckiego dendron - drzewo). Schemat rozrostu dentrytw wedug
Czernowa podano na rys. 2.12; w czasie krzepnicia pocztkowo powstaje o pierwszorzdowa a, od tej osi
pod okrelonym ktem narastaj osie drugorzdowe b, z ktrych z kolei wyrastaj osie trzeciorzdowe c. W
dalszym przebiegu krystalizacji osie te wyduaj si i grubiej; w ten sposb powstaj podobne do choinek
krysztay dendrytyczne.
Schemat przebiegu krystalizacji ciekego metalu wedug Rosenheina pokazano na rys. 2.13. Na pocztku
krystalizacji w cieczy pojawiaj si zarodki krystaliczne, ktre nastpnie rozrastaj si, tworzc dendryty.
Dendryty te rosn a do momentu, w ktrym zaczynaj si styka wzajemnie, przez co ich dalszy rozrost
zostaje zahamowany. Od tej chwili nastpuje stopniowe zapenianie krzepncym metalem przestrzeni
midzydendrytycznych pomidzy gazkami dendrytw, tak e przybieraj one w kocu posta ziarn. Ziarna
te rozrastaj si we wszystkich kierunkach a do cakowitego wyczerpania si cieczy. W wyniku
krystalizacji otrzymuje si metal skadajcy si ze cile do siebie przylegajcych i mocno ze sob
sczepionych ziarn krystalicznych. W ostatniej fazie krzepnicia na granicach ziarn, w miejscu ich
wzajemnego zetknicia, znajduje si pewna ilo cieczy. Zawiera ona prawie wszystkie domieszki, ktre
znajdoway si w pynnym metalu, a ktre nie s rozpuszczalne w fazie staej lub ich rozpuszczalno jest
ograniczona. Ciecz ta krzepnie na kocu, umiejscawiajc si na granicach ziarn.
wolnych, skadajca si z wikszych, chaotycznie uoonych krysztaw. Schemat krzepnicia stali przy
cianie wlewnicy wedug Czernowa podano na rys. 2.16, a przekrj osiowy i poprzeczny zakrzepnitego
wlewka z wyranie widocznymi wszystkimi trzema strefami krystalicznymi na rys. 2.17. W wyniku
naturalnego skurczu materiau przy krzepniciu w grnej czci wlewka powstaje pusta przestrze, zwana
jam skurczow.
Rys. 2.16. Schemat krzepnicia stali na cianie wlewnicy: l krysztay zamroone, 2 krysztay supkowe, 3 krysztay
wolne
Oprcz rnicy w budowie krystalicznej poszczeglnych stref wlewka istniej take rnice w ich
skadzie chemicznym. W czasie krzepnicia skad chemiczny wydzielanych krysztaw i pozostaej cieczy
ulega cigej zmianie. Pierwsze krysztay s metalem najbardziej czystym, wolnym od domieszek, a
pozostaa ciecz stopniowo wzbogaca si w zanieczyszczenia, wskutek czego najwiksza zawarto siarki i
fosforu a take wgla wystpuje w krzepncej na kocu grnej czci wlewka, w pobliu jamy skurczowej.
Rys. 2.17. Budowa krystaliczna wlewka: / krysztay zamroone, 2 krysztay supkowe, 3 krysztay wolne
Tego rodzaju zjawisko niejednorodnoci skadu chemicznego wlewka nosi nazw segregacji
makroskopowej w odrnieniu od segregacji mikroskopowej, wystpujcej w obrbie poszczeglnych ziarn
metalicznych. W stalach stopowych zjawisko segregacji moe rwnie dotyczy skadnikw stopowych.
Grna cz wlewka o duej zawartoci zanieczyszcze cznie z jam skurczow nie podlega dalszej
przerbce i jest odcinana. W okolicach jamy skurczowej skupiaj si rwnie pcherze powstae na skutek
wydzielania si gazw z metalu przy krzepniciu. W stalach dobrze odtlenionych i odgazowanych liczba
pcherzy gazowych jest bardzo niewielka. Stale te nazywaj si stalami uspokojonymi ze wzgldu na to, e
przebieg ich krzepnicia we wlewnicy jest spokojny. Oprcz stali uspokojonych wytapia si jeszcze stale
nieuspokojone, odtleniane tylko czciowo manganem. Krzepniciu takich wlewkw we wlewnicy
towarzyszy intensywne wydzielanie si gazw (wrzenie). Po zakrzepniciu wystpuje w caej masie wlewka
dua liczba pcherzy gazowych i struktura takiej stali przypomina ser szwajcarski (jak to pokazuje rys.
2.18), jama skurczowa natomiast nie tworzy si. Pcherze gazowe, jeli tylko s usytuowane w odpowiedniej
odlegoci od powierzchni wlewka, nie stanowi wady materiau, gdy ulegaj zgrzaniu w czasie dalszej
przerbki plastycznej na gorco. Szkodliwa jest tylko obecno pcherzy przypowierzchniowych, ktre
otwieraj si podczas przerbki plastycznej. Poniewa najbardziej zanieczyszczon cz wlewka odcina si,
stale uspokojone zawieraj mniej zanieczyszcze, a wic maj lepsze waciwoci ni stale nieuspokojone;
uzysk tych stali z powodu odcinania czci wlewka jest jednak mniejszy. Stale nieuspokojone wykazuj
du skonno do segregacji. Produkowane s rwnie stale puspokojone, odtlenione nieco bardziej ni
stale nieuspokojone za pomoc manganu i aluminium lub manganu i niewielkiej iloci krzemu.
Odmiana
alotropowa
Metal
Co
Odmiana
alotropowa
Sn
Mn
Ti
Zr
Niektre metale, np. elazo, nikiel i kobalt, wykazuj trwae namagnesowanie po usuniciu
zewntrznego pola magnetycznego. Zjawisko to nosi nazw ferromagnetyzmu. Jednake w miar
podwyszania temperatury metale te trac stopniowo swoje waciwoci magnetyczne, jak to uwidacznia
rys. 2.19, przy czym cakowita utrata waciwoci magnetycznych nastpuje po osigniciu tzw. punktu
Curie, powyej ktrego metale te staj si ciaami paramagnetycznymi.
1538C. T wysokotemperaturow odmian elaza zwano dawniej elazem . Krzyw chodzenia dla
czystego elaza przedstawiono na rys. 2.20.
Kada plamka stanowi refleks przechodzcy od okrelonej grupy paszczyzn. Powstawanie refleksw na
rentgenogramach jest cile zwizane ze zjawiskiem dyfrakcji i interferencji fal eletromagnetycznych.
Zachodzi tu analogiczne zjawisko do wystpujcego przy przejciu wizki wiata widzialnego przez siatk
dyfrakcyjn. Kryszta, w ktrym odlegoci midzypaszczyznowe s tego samego rzdu co dugo fali rentgenowskiej, odgrywa waciwie tak rol jak siatka dyfrakcyjna w stosunku do wiata widzialnego. Dalsze
badania fizykw W. H. Bragga i W. L. Bragga oraz Piotra Debye'a, przyczyniy si do rozwinicia metod
bada rentgenostrukturalnych. Braggowie wprowadzili bardzo wan zaleno pomidzy ktem ugicia
promieni X od okrelonej grupy paszczyzn krystalograficznych a odlegociami pomidzy tymi
paszczyznami i dugoci fali (rys. 3.2).
3. 2. Badania mikroskopowe
Badania mikrostruktury metali przeprowadzamy najczciej za pomoc mikroskopu optycznego, stosujc
powikszenia od okoo 20- do 1800-krotnych. Stosowany w badaniach metali mikroskop nazywa si
mikroskopem metalograficznym, a jego budowa rni si od znanych mikroskopw biologicznych, poniewa
nawet najciesze prbki metali s nieprzezroczyste i z tego wzgldu nie mona stosowa do ich owietlenia
wiata przechodzcego przez prbk. Struktur metali obserwujemy w wietle odbitym od powierzchni
prbki. Z tego wzgldu musi by ona szlifowana i polerowana do lustrzanego poysku. Przygotowan do
obserwacji mikroskopowej prbk metalu nazywamy szlifem lub zgadem metalograficznym. Szlifowanie i
polerowanie mechaniczne powoduje zawsze pewne znieksztacenie cienkiej warstwy powierzchniowej, co w
niektrych przypadkach moe utrudni, a nawet uniemoliwi obserwacj waciwej struktury metalu. Z
tego wzgldu stosuje si czsto polerowanie elektrolityczne.
Na wypolerowanej powierzchni metalu mona obserwowa tylko niektre skadniki strukturalne,
rnice si znacznie wspczynnikiem odbicia wiata, np. grafit lub wtrcenia niemetaliczne. Dla
ujawnienia ziarn metalu konieczne jest wytrawienie zgadu. Odczynniki trawice atakuj przede wszystkim
granice ziarn. Padajce wiato ulega wtedy rozproszeniu i w mikroskopie obserwujemy granice ziarn jako
ciemne linie, jak to przedstawia rys. 3.3. Powierzchnia poszczeglnych ziarn tej samej fazy moe si
wytrawi silniej lub sabiej, zalenie od ich orientacji krystalograficznej w stosunku do paszczyzny zgadu.
Przy obserwacji przez mikroskop ziarna o bardziej wytrawionej powierzchni silniej rozpraszaj padajce
wiato i wydaj si przez to ciemniejsze (rys. 3.4). Jeeli mamy do czynienia ze stopem skadajcym si z
rnych faz, wtedy najczciej nastpuje silniejsze wytrawienie jednej z nich w porwnaniu z drug, co
umoliwia rozrnienie ich pod mikroskopem.
Rys. 3.5. Schemat mikroskopu MeF firmy Reichert": 1 rdo wiata, 2 kondensator, 3 przysona rozwartoci optycznej,
4 przysona pola widzenia, 5 pryzmat, 6 pytka paskorwnolega, 7 obiektyw, 8 prbka, 9 pryzmat okularu,
10 okular wzrokowy, 11 okular fotograficzny,12 zwierciado, 13 matwka
3. 3. Mikroskopia elektronowa
Zdolno rozdzielcza mikroskopu optycznego jest ograniczona i dopiero zastosowanie wizki elektronw
zamiast wiata biaego umoliwio uzyskanie duych powiksze. Zgodnie z teori de Broglie'a wizk
elektronw mona traktowa jako fal. Dugo takiej fali okrela si wzorem:
h
mv
gdzie: oznacza dugo fali, h; sta Plancka, m mas elektronu, v prdko elektronu.
Dugo fali zaley wic od prdkoci elektronw. Wizce elektronw mona nada bardzo due
prdkoci w odpowiednio silnym polu elektrostatycznym; np. w polu o napiciu l V elektrony uzyskuj
prdko okoo 600 km/s, a w polu o napiciu 100000 V prdko 165000 km/s. Stosujc odpowiednio
due napicie, otrzymujemy bardzo krtkie fale; zgodnie z zalenoci
150
nm,
V
np. przy napiciu 100 kV otrzymamy l rwne okoo 0,004 nm. Przy tej dugoci fali mona otrzyma
powikszenie rzdu kilkuset tysicy razy. Zdolno rozdzielcza nowoczesnych mikroskopw elektronowych
jest rzdu 0,1 -H 0,2 nm.
Zalenie od sposobu otrzymywania obrazu mikroskopy elektronowe dzieli si na: przewietleniowe,
refleksyjne, skanningowe oraz emisyjne. W mikroskopach przewiet-leniowych, najczciej stosowanych,
wizka elektronw przenika przez badany preparat. Poniewa elektrony s silnie pochaniane przez metal,
grubo preparatw musi by rzdu 100 nm: s to tzw. cienkie folie, ktrych otrzymywanie jest dosy
trudne. Z tego wzgldu z powierzchni metalu mona wykona replik, bardzo dokadnie odwzorowuj-c
wszystkie szczegy powierzchni, ktra staje si dopiero przedmiotem obserwacji.
W mikroskopach refleksyjnych obraz otrzymuje si przez odbicie wizki elektronw od obserwowanej
powierzchni, co umoliwia badanie prbek o znacznej nawet gruboci. Mona rwnie pobudzi
powierzchni metalu do emisji elektronw, np. na drodze termoemisji, co jest wykorzystywane w
elektronowych mikroskopach emisyjnych. Szczeglnego znaczenia nabray ostatnio elektronowe
mikroskopy skanningowe, ktre umoliwiaj badanie powierzchni przedmiotw o bardzo zrnicowanej
topografii, np. przeomw, co ma due znaczenie przy badaniu przyczyn dekohezji metali. Wygld
zewntrzny mikroskopu elektronowego przedstawia rys. 3.6.
3. 4. Badania makroskopowe
Badania makroskopowe polegaj na obserwacji okiem nieuzbrojonym lub przy niewielkim powikszeniu
odpowiednio szlifowanych i wytrawionych zgadw, a take przeomw elementw metalowych. Poniewa
obserwacjom podlega dua powierzchnia metalu, pozwalaj one na zorientowanie si w oglnym
charakterze i rozoeniu skadnikw strukturalnych, w przeciwiestwie do bada mikroskopowych, ktre pozwalaj na obserwacj tylko bardzo maego wycinka przedmiotu. Opierajc si wycznie na obserwacji
mikroskopowej, mona atwo popeni bd uoglnienia zjawiska o charakterze mikroskopowym na cay
badany przedmiot.
W badaniach makroskopowych chodzi najczciej o stwierdzenie, czy w materiale nie wystpuj
okrelone wady, jak np. pknicia, patki niene, pcherze, due wtrcenia niemetaliczne itp. Mona take
wykry pewne elementy wewntrznej budowy metalu, jak: wielko ziarna, ukad wkien w materiaach
przerobionych plastycznie, miejscowe odksztacenia plastyczne, segregacj fosforu i siarki.
Prbk do bada makroskopowych powinien by cay przekrj poprzeczny lub te odpowiednio duy
wycinek przekroju poprzecznego badanego elementu. W wikszoci przypadkw przygotowanie
makrozgadw polega na tym, e prbki szlifujemy na papierach ciernych o redniej wielkoci ziarna, a
nastpnie trawimy odpowiednimi odczynnikami. Poza tym rozpowszechnione s jeszcze inne specjalne
metody bada makroskopowych, jak np. prba przeomu niebieskiego, prba strugania i toczenia
schodkowego.
Do bada makroskopowych zaliczamy rwnie obserwacj przeomw pknitych czci maszyn i
innych elementw; na podstawie wygldu przeomu mona okreli, czy pknicie nastpio na skutek
doranego przecienia, czy te w wyniku zmczenia materiau; mona rwnie oceni w przyblieniu
Jeeli umiecimy pod pyt klisz fotograficzn, to promienie, dziaajc na emulsj wiatoczu,
spowoduj jej zaczernienie S. Poniewa zaczernienie to jest proporcjonalne do czasu ekspozycji i natenia
promieni, w miejscu wystpowania wady bdzie ono zatem silniejsze, czyli
SB>SA.
Pcherz ujawni si jako ciemniejsza plama na tle mniej wicej rwnomiernie zaczernionego radiogramu.
W badaniach ultradwikowych wykorzystuje si ultradwiki, tj. fale mechaniczne jakiego orodka
(np. metalu) o czstotliwoci drga wikszej ni 18000 drga na sekund. Jeli w badanym materiale
wystpuj wady wewntrzne, powoduj one zaburzenia w rozchodzeniu si fal, co wida na ekranie
oscyloskopu.
W praktyce stosujemy najczciej dwie metody defektoskopowych bada ultradwikowych:
1) metod echa,
2) metod cienia.
W metodzie echa nadajnik i odbiornik znajduj si po tej samej stronie badanego przedmiotu (rys. 3.8).
Wychodzca z nadajnika wizka ultradwikw odbija si od dna przedmiotu lub od wady (czciowo lub
cakowicie) i trafia do odbiornika.
4. ODKSZTACENIE l REKRYSTALIZACJA
Metale jako ciaa plastyczne ulegaj pod dziaaniem si zewntrznych odksztaceniu, ktre polega na
zmianie ich wymiarw i ksztatu, nie ulegajc przy tym zniszczeniu. Zjawisko to umoliwia ksztatowanie
metali w drodze przerbki plastycznej. Przy odksztacaniu metali w miar wzrostu napre wystpuj
pocztkowo odksztacenia spryste, nastpnie odksztacenia plastyczne, po czym w miar dalszego wzrostu
napre nastpuje w kocu zniszczenie materiau.
4. 1. Odksztacenie spryste
Odksztacenia spryste s to odksztacenia przemijajce, ktre zanikaj po odcieniu (odksztacony
element metalowy powraca do swego pierwotnego ksztatu i wymiarw). W zakresie odksztace
sprystych pod wpywem przyoonego obcienia nastpuje zmiana odstpw pomidzy atomami w sieci
krystalicznej. W przypadku dziaania si rozcigajcych komrki sieciowe wyduaj si w kierunku
dziaania tych si, a w przypadku dziaania si ciskajcych nieznacznie si skracaj, jak to przedstawia rys.
4.1. W wyniku wzajemnego oddziaywania pomidzy wysunitymi ze swych pooe rwnowagi atomami
powstaj wewntrz odksztaconego materiau siy wewntrzne, ktre d do przywrcenia stanu
rwnowagi, i pod wpywem tych si element metalowy po odcieniu powraca do swego pierwotnego
ksztatu.
Dla metali i ich stopw wystpuje w zakresie odksztace sprystych proporcjonalna zaleno
pomidzy napreniem a odksztaceniem, wyraajca si wzorem:
E
gdzie oznacza naprenie, odksztacenie wzgldne.
Dla napre rozcigajcych lub ciskajcych wspczynnik proporcjonalnoci E nazywa si moduem
sprystoci podunej (moduem Younga) i rwny jest tangensowi kta nachylenia prostej wyraajcej
podan zaleno w ukadzie normalne naprenie-odksztacenie, jak to przedstawia rys. 4.2. Warto
moduu sprystoci daje pojcie o szybkoci narastania naprenia ze wzrostem deformacji sprystej.
Modu sprystoci jest rny dla rnych metali i zaley gwnie od rodzaju metalu, typu jego sieci
przestrzennej i jej parametrw. Dla monokrysztaw metali jako cia anizotropowych modu sprystoci ma
rn warto w rnych kierunkach, np. modu sprystoci dla monokrysztau elaza waha si w
zalenoci od kierunku badania w granicach 135 000 290 000 MPa.
Oprcz napre rozcigajcych wystpowa mog rwnie naprenia styczne, czyli cinajce, ktre
powoduj przemieszczanie warstw atomw wzgldem siebie, jak to przedstawia rys. 4.3. Odksztacenia te s
rwnie w przyblieniu proporcjonalne do napre, a wspczynnik proporcjonalnoci nazywa si moduem
sprystoci poprzecznej.
Poniewa modu sprystoci zaley od si midzyatomowych, obrbka cieplna czy te dodatki stopowe
nieznacznie tylko wpywaj na jego warto. Modu sprystoci zaliczy mona do waciwoci metali,
ktre s mao zalene od rnych czynnikw zewntrznych. Warto moduu sprystoci elaza jest
szczeglnie dua w stosunku do moduu wikszoci innych metali, co jest jedn z przyczyn, ktre czyni
stopy elaza tak cennymi tworzywami w technice.
4. 2. Odksztacenie plastyczne
Obcienie metalu powyej okrelonej granicy, zwanej granic sprystoci, powoduje odksztacenie
plastyczne, tj. odksztacenie trwae; odciony element metalowy wykazuje trwa zmian ksztatu.
Odksztacenie plastyczne zachodzi gwnie w drodze polizgu oraz bliniakowania.
Odksztacenie przez polizg polega na tym, e pod wpywem si zewntrznych nastpuje przesunicie
wzgldem siebie czci krysztau wzdu okrelonych paszczyzn sieciowych, jak to przedstawia rys. 4.4.
W paszczyznach tych metal stawia najmniejszy opr zachodzcym odksztaceniom i z tego wzgldu
paszczyzny te nosz nazw paszczyzn atwego polizgu. Wzajemne przesuwanie si czci krysztau
wzgldem siebie powoduje pewne znieksztacenia sieci przestrzennej krysztau, co wpywa hamujco na
ruch polizgowy, tak e przenosi si on z kolei na drug paszczyzn o tej samej orientacji
krystalograficznej. W ten sposb tworz si stopniowo nowe paszczyzny polizgu oddzielone
nieodksztaconymi warstwami krystalicznymi, jak to przedstawia rys. 4.5. Grubo tych warstw, czyli
odlego pomidzy paszczyznami polizgu, jest zwykle rzdu 10 3 10 5 cm.
Plastyczno metali jest bezporednio zwizana z paszczyznami atwego polizgu. Im wicej ukadw
paszczyzn atwego polizgu wystpuje w sieci przestrzennej krysztau danego metalu, tym bardziej metal
ten jest plastyczny. W ukadzie regularnym pasko centrowanym (Al) paszczyznami atwego polizgu s
paszczyzny omiocianu, np. paszczyzna (111). W metalach krystalizujcych w ukadzie regularnym
przestrzennie centrowanym (A2) paszczyznami atwych polizgw s paszczyzny przektne elementarnego
szecianu, np. paszczyzna (110). Dla sieci przestrzennej krysztau ukadu heksagonalnego zwartego
paszczyzn atwych polizgw jest paszczyzna podstawy (0001). Paszczyzny atwych polizgw wraz z
zaznaczonymi kierunkami atwych polizgw podaje rys. 4.7. Jak wynika z rysunku, najmniej paszczyzn i
kierunkw atwego polizgu wystpuje w ukadzie heksagonalnym, tote metale krystalizujce w tym
ukadzie, jak np. magnez i cynk, odznaczaj si mniejsz plastycznoci.
Odksztacenie plastyczne moe zachodzi take za pomoc bliniakowania. Tego rodzaju odksztacenie
zachodzi szczeglnie atwo w metalach krystalizujcych w ukadzie regularnym pasko centrowanym (A1)
i heksagonalnym zwartym (A3). Tworzenie si krysztaw bliniaczych polega na tym, e pod wpywem si
zewntrznych cz krysztau przybiera pooenie bdce zwierciadlanym odbiciem pozostaej czci
krysztau, jak to przedstawia rys. 4.8. Przesunicie poszczeglnych warstw atomw jest proporcjonalne do
ich odlegoci od paszczyzny bliniaczej.
Polizg zaczyna si w chwili, gdy naprenie cinajce w paszczynie polizgu, powstae w wyniku
oddziaywania na metal si zewntrznych, skierowane w kierunku atwego polizgu, osignie pewn
minimaln warto zwan krytycznym napreniem stycznym (kr). Dla pojedynczych krysztaw czystych
metali krytyczne naprenie styczne jest bardzo mae i wynosi 0,l 1 MPa. Poniewa sie heksagonalna
zwarta ma trzy kierunki atwego polizgu (zgodnie z przektnymi szecioboku stanowicego podstaw
elementarnej komrki sieciowej), polizg zachodzi bdzie zgodnie z t przektn szecioboku, w kierunku
ktrej warto naprenia cinajcego bdzie najwiksza.
Zaleno naprenia cinajcego dziaajcego w kierunku atwego polizgu od siy rozcigajcej F
mona znale z rys. 4.10. Jeeli powierzchnia przekroju poprzecznego rozciganej prbki wynosi S0, a kt
pomidzy paszczyzn przekroju poprzecznego prbki a paszczyzn polizgu ma wielko , to
powierzchnia paszczyzny polizgu S1 wynosi:
S1
S0
cos
Gdy kierunek polizgu tworzy z kierunkiem przyoonej siy F kt , wwczas skadowa tej siy w
kierunku polizgu ma warto F cos . Naprenie cinajce wynosi:
F cos F
cos cos
S1
S0
Rys. 4.11. Zaleno naprenia stycznego T przy rozciganiu od orientacji paszczyzny polizgu
W ten sposb cylindryczna prbka przeksztaca si stopniowo w pask tam. Obraz rozcignitej
prbki monokrysztau cynku przedstawiono na rys. 4.12. Jeeli w danym typie sieci przestrzennej istnieje
kilka ukadw paszczyzn atwego polizgu, to polizg zaczyna si w tym ukadzie paszczyzn, ktre s
najbardziej dogodnie zorientowane w stosunku do si dziaajcych, tj. wzdu ktrych naprenie cinajce T
osignie najwiksz warto.
Tego rodzaju struktura metalu o odksztaconych ziarnach, ktre zalenie od rodzaju przerbki
plastycznej mog przybiera ksztat wkien lub patkw o jednakowej w przyblieniu przestrzennej
orientacji krystalograficznej, nosi nazw tekstury, przy czym rozrnia si tekstur walcowania, cignienia
itp. Naley jednak zauway, e po deformacji plastycznej rozgraniczenie poszczeglnych ziarn od siebie nie
jest optycznie tak wyrane, jak w materiale odlanym czy te wyarzonym. Granice ziarn miejscami nawet
zanikaj ze wzgldu na to, e same ziarna nie s po przerbce plastycznej jednolite, ale rozpadaj si na
szereg blokw wzgldem siebie skrconych.
Mikrostrukturalnym objawem odksztace plastycznych s linie, ktre mona obserwowa na zgadach
w ziarnach odksztaconego metalu, jak to przedstawiono na rys. 4.14. Linie te s ladami paszczyzn, wzdu
ktrych zachodziy polizgi w poszczeglnych ziarnach w czasie odksztacania. Nosz one nazw linii
polizgu lub pasm polizgu (dlaczego s one widoczne pod mikroskopem, wyjania schemat na rys. 4.15).
Rys. 4.15. Schemat powstawania linii polizgu: a) przed polizgiem, b) po polizgu (wg C. H. Samansa)
kr
G
2
kr
G
30
Metal
aluminium
mied
srebro
zoto
nikiel
elazo
magnez
cynk
kadm
cyna
bizmut
27000
46200
29100
28200
78000
69000
17700
37800
26400
17100
12900
Wedug tego mechanizmu odksztacania jedynie do wytworzenia dyslokacji niezbdne jest do znaczne
przemieszczenie atomw pierwszego rzdu, a zatem dosy dua pocztkowa sia F. Jeli dyslokacja ju
powstaa, to do wywoania odksztacenia potrzebne s ju siy znacznie mniejsze. Wielko naprenia i
potrzebnego do uruchomienia dyslokacji okrela przyblione rwnanie:
2W
G exp
Istnienie innych dyslokacji wpywa rwnie hamujco na ich ruch. Przeszkod dla dyslokacji bdzie
rwnie granica ziarna; rys. 4.17 pokazuje przemieszczenie dyslokacji w pobliu granicy ziarna. Tego
rodzaju ukad dyslokacji jest przyczyn duej koncentracji napre, co moe spowodowa uruchomienie
rda dyslokacji w drugim ziarnie.
Gb
2r
gdzie G oznacza modu sprystoci poprzecznej, b wektor Burgersa, r promie krzywizny linii
dyslokacji.
Dalszy rozwj spirali moe nastpi przy mniejszych napreniach, poniewa promie krzywizny r
powiksza si; linia dyslokacji zaczyna si wygina, tworzc nastpnie ptl z dwiema spiralami. Rozwj
dyslokacji poprzez tworzenie si dwu ptli trwa tak dugo (rys. 4.18c), dopki nie nastpi zetknicie si
prawej i lewej czci spirali w punktach C i C. Poniewa odcinki linii dyslokacji w punktach C oraz C' maj
znaki przeciwne, wzajemnie si rwnowa (rys. 4.18d). Wtedy dyslokacja dzieli si na dwie:
1) dyslokacj zewntrzn zamykajc si w postaci zewntrznego okrgu (rys. 4.18e),
2) dyslokacj wewntrzn, zajmujc pozycj wyjciow D-D'.
Dyslokacja zewntrzna rozszerza si nastpnie pod wpywem naprenia stycznego, wywoujc w danej
paszczynie jednostkowy polizg, tymczasem dyslokacja wewntrzna po osigniciu pooenia
wyjciowego zaczyna si ponownie wygina w opisany wyej sposb, dajc now dyslokacj.
Powstawanie nowych dyslokacji nie moe trwa jednak nieskoczenie dugo, gdy powstajce ptle
mog natrafi na przeszkody hamujce ich ruch. Zalenie od rodzaju przeszkd rdo moe przesta
wytwarza dyslokacje, zanikn cakowicie lub wznowi swoj dziaalno przy wikszych napreniach
stycznych. Gsto dyslokacji w metalu silnie odksztaconym dochodzi do l09 1012 cm2.
4. 7. Zgniot i umocnienie
Zmiany, jakie zachodz w strukturze i waciwociach metali pod wpywem odksztacania
plastycznego na zimno, okrela si pojciem zgniotu. Za miar zgniotu przyjto stopie
odksztacenia wyraony ubytkiem przekroju w procentach:
Z
F0 F1
100
F0
gdzie Z oznacza stopie zgniotu w procentach, F0 pole powierzchni przekroju przed odksztaceniem, F1
pole powierzchni przekroju po odksztaceniu.
Na skutek odksztacenia nastpuje wzrost gstoci dyslokacji (1010 1012 cm2), a take wzrost stenia
defektw punktowych. Za pomoc mikroskopu elektronowego mona zaobserwowa, e dyslokacje s
pogrupowane w gste nieregularne sploty oddzielone obszarami prawie e wolnymi od dyslokacji. Przy
odksztaceniu 10 25% te nieregularne gste sploty dyslokacji cz si, tworzc cige cianki, otaczajce
komrki o maej gstoci dyslokacji. Dalszy wzrost odksztacenia powoduje zwikszenie gstoci dyslokacji
w ciankach komrek oraz zmiany ksztatu komrek.
Zagszczenie dyslokacji powoduje, e ich ruch jest hamowany, czy te blokowany przez inne
dyslokacje. W wyniku tego opr przeciwko dalszemu odksztaceniu stopniowo wzrasta i aby go pokona,
trzeba stosowa coraz to wiksze siy. Zjawisko to nosi nazw umocnienia; zachodzi ono zarwno w
monokrysztaach, jak i w ciaach polikrystalicznych, przy czym w tym ostatnim przypadku naley jeszcze
uwzgldni wpyw granic ziarn. W wyniku umocnienia waciwoci wytrzymaociowe metali, jak granica
plastycznoci, wytrzymao na rozciganie i twardo, podwyszaj si, natomiast waciwoci plastyczne,
jak wyduenie, przewenie a take udarno, ulegaj obnieniu, co przedstawia rys. 4.19. Jednoczenie ze
zmian waciwoci mechanicznych zmieniaj si take waciwoci fizyczne i chemiczne metali; ze
wzrostem stopnia zgniotu maleje przewodnictwo elektryczne i przenikalno magnetyczna, natomiast sia
koercji i magnetyzm szcztkowy rosn. Zgnieciony metal ma wiksz objto waciw, a mniejszy ciar
waciwy; zwiksza si rozpuszczalno w kwasach. Najwyraniej zmieniaj si jednak waciwoci
mechaniczne.
Rys. 4.19. Zmiana waciwoci mechanicznych czystego elaza w zalenoci od stopnia zgniotu (wg Z. Wendorff)
4. 8. Przyczyny umocnienia
Jakkolwiek dyslokacje wywieraj istotny wpyw na waciwoci wytrzymaociowe metali, zmniejszajc
opr odksztacenia, jednak wzajemne oddziaywanie dyslokacji, jak rwnie dyslokacji i innego rodzaju
przeszkd hamujcych ich ruch prowadzi z kolei do podwyszenia wytrzymaoci metali.
Wpyw gstoci dyslokacji i innych wad sieciowych na waciwoci wytrzymaociowe metali
przedstawiono na rys. 4.20. Poniewa obecno dyslokacji uatwia odksztacanie metali, krysztay metali o
prawidowej strukturze, nie zawierajce defektw sieciowych, maj bardzo du wytrzymao, zblion do
wytrzymaoci teoretycznej. Krysztay metali nie zawierajce dyslokacji, otrzymywane s w postaci cienkich
woskw o gruboci 2 10 m.
Granica plastycznoci krysztaw nitkowatych czystego elaza osiga warto 5000 MPa, a miedzi 2500
MPa. Wzrost gstoci dyslokacji w metalach technicznych (linia ciga na rys. 4.20) powoduje z kolei
wzrost wytrzymaoci. Oglnie biorc, na waciwoci wytrzymaociowe metali maj wpyw nastpujce
czynniki:
1) siy wiza midzyatomowych,
2) gsto dyslokacji i innych defektw sieciowych,
3) wady struktury krystalicznej powstae zarwno na skutek zgniotu, jak i obrbki cieplnej,
4. 9. Zniszczenie metalu
Gdy naprenia wywoane dziaaniem na monokryszta metalu si zewntrznych przekrocz jego
wytrzymao, nastpuje oddzielenie czci krysztau. Zjawisko to okrelamy pojciem zomu (dekohezji).
Zasadniczo wyrni mona dwa rodzaje zomu, jakiemu mog podlega ciaa krystaliczne: zom kruchy i
zlom polizgowy (cicie).
Cech charakterystyczn zomu kruchego jest to, e powstaje on bez uprzedniego odksztacenia
plastycznego; pokonanie si spjnoci nastpuje w zakresie odksztace sprystych przed osigniciem
granicy plastycznoci. W przypadku zomu kruchego rozdzielenie nastpuje zazwyczaj przez oderwanie, a
paszczyzna oderwania jest prostopada do kierunku napre. Odporno krysztau na zniszczenie zwie
si w tym przypadku wytrzymaoci rozdzielcz i jest wan charakterystyk materiau. Mechanizm
pkania polega na tym, e w krysztale powstaj bardzo drobne pknicia, ktre nastpnie pod^dziaaniem
si zewntrznych rozrastaj si, doprowadzajc w kocu do zomu. Wedug hipotezy Griffitha pknicia
takie mog si samorzutnie rozprzestrzenia tylko wtedy, gdy cakowita energia ukadu (tj. metalu) maleje.
Warunkiem rozprzestrzeniania si pknicia jest, aby ubytek energii sprystej metalu, wywoany rozprzestrzenianiem si pkni, by wikszy ni zachodzcy z tego powodu przyrost energii powierzchniowej.
Zgodnie z tym rozprzestrzenia si mog tylko pknicia o dugoci wikszej od okrelonej wartoci
krytycznej. Warto t obliczy Griffith z wzoru:
2E
c
Zom polizgowy (cicie) powstaje w wyniku naruszenia spjnoci krysztau w paszczyznach polizgu.
W przeciwiestwie do zomu kruchego powstanie zomu polizgowego poprzedza odksztacenie plastyczne
metalu, niekiedy nawet bardzo znaczne. Odporno materiau na zniszczenie w tych warunkach okrela si
jako wytrzymao na cinanie. Powstanie tego rodzaju zomu mona wyobrazi sobie w ten sposb, e w
wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje umocnienie metalu w paszczyznach polizgu; zwizana z tym
krucho powoduje zmniejszenie spjnoci w paszczyznach polizgu, a w konsekwencji zomu.
Na podstawie obserwacji makroskopowej powierzchni zomu ciaa polikrystalicznego mona okreli
jego charakter. W przypadku zomu kruchego powierzchnia jego jest szorstka i daj si wyodrbni
poszczeglne ziarna. Zom bowiem przebiega wzdu pewnych paszczyzn krystalograficznych ziarn albo
na ich granicach (zom midzykrystaliczny). Zom polizgowy natomiast jest gadki i nie mona na jego
powierzchni stwierdzi budowy ziarnistej. Pochodzi to std, e odksztacenia plastyczne, wystpujce w
paszczynie cicia s tak silne, e ziarna jako takie zostaj w warstwie najbliszej powierzchni zomu
bardzo znieksztacone, a ich obraz zatarty. W przypadku pkni elementw maszyn rzadko obserwuje si
klasyczne cicie czy te oderwanie; zwykle powstajce pknicie czy w sobie elementy zomu kruchego i
polizgowego.
W mikrostrukturze metalu podczas zdrowienia nie zachodz adne zmiany widoczne pod mikroskopem
optycznym. W wyniku zdrowienia waciwoci mechaniczne metalu zmieniaj si jedynie nieznacznie;
wytrzymao na rozciganie i twardo nieco si zmniejszaj, a plastyczno wzrasta; znaczniejszym
zmianom podlegaj niektre waciwoci fizyczne (przewodnictwo elektryczne) oraz chemiczne (odporno
na korozj).
W nieco wyszych temperaturach nastpuje proces poligonizacji. Dyslokacje, ktre w zgniecionym
metalu rozmieszczone s w sposb nieuporzdkowany, jak to przedstawia rys. 4.23 a, ulegaj spitrzeniu, jak
to wida na rys. 4.23 b, w ten sposb powstaj granice podziarn (blokw), tj. obszarw o nieznacznie
rnicej si orientacji krystalograficznej. Ziarna zgniecionego metalu rozpadaj si na wiele podziarn
skrconych wzgldem siebie o niewielkie kty, rzdu paru minut; wielko podziarn wynosi 10 3 105 cm.
Zjawisko to prowadzi do zmniejszenia energii wewntrznej metalu. Jeli stopie uprzedniego zgniotu nie by
wielki, zdrowienie i poligonizacja mog wytworzy struktur trwa nawet w do wysokich temperaturach.
Rys. 4.23. Schemat procesu poligonizacji: a) dowolne rozmieszczenie dyslokacji, b) uszeregowanie dyslokacji krawdziowych
na cianach poligonalnych
Przywrcenie zgniecionemu metalowi prawidowej struktury krystalicznej oraz waciwoci, ktre mia
on przed przerbk plastyczn, nastpuje po nagrzaniu go powyej okrelonej temperatury, zwanej
temperatur rekrystalizacji. Zaznaczajca si na rys. 4.24 naga zmiana twardoci okrela wanie
temperatur rekrystalizacji. W tej temperaturze w miejsce odksztaconych ziarn krystalicznych z zaburzon
sieci przestrzenn powstaj nowe ziarna krystaliczne o prawidowej strukturze sieciowej; zmiany te mona
wyranie obserwowa pod mikroskopem. Proces ten zwany jest procesem rekrystalizacji.
Kinetyka procesu rekrystalizacji polega, podobnie jak przy innych procesach krystalizacyjnych, na
tworzeniu si zarodkw i ich dalszym rozrocie. Wedug modelu Cahna Cottrella przegrupowanie
dyslokacji tego samego typu i o takich samych wektorach Burgersa w obszarach o ich duej gstoci
prowadzi do powstawania wolnych od dyslokacji podziarn; te z nich, ktre z osnow tworz granice
szerokoktowe, staj si zarodkami rekrystalizacji, rozrastajcymi si przy dalszym nagrzewaniu kosztem
ssiedniej sieci odksztaconej. W ten sposb w zgniecionym metalu tworz si nowe ziarna o prawidowej
strukturze sieciowej. Zrekrystalizowane ziarna rozrastaj si; proces ten przebiega samorzutnie, wskutek
naturalnego denia ukadu do zmniejszenia zasobu swej energii wewntrznej. Poniewa na jednostk
objtoci przypada okrelona warto energii powierzchniowej, tworzenie si mniejszej liczby duych ziarn
kosztem duej liczby ziarn drobnych powoduje zmniejszenie ich cznej powierzchni, co prowadzi do
zmniejszenia si energii wewntrznej caego ukadu. Due ziarno, majce mniejsz powierzchni
przypadajc na jednostk swej objtoci, jest z punktu widzenia termodynamiki bardziej trwae ni ziarno
drobne. Dlatego te due krysztay rozrastaj si kosztem drobnych. Rozrost ziarn nastpuje w drodze
migracji granic szerokoktowych, zwykle wklsa granica duego ziarna przesuwa si w kierunku swego
rodka krzywizny, jak to przedstawia rys. 4.25; due ziarno o wklsej granicy ronie kosztem ziarna
drobniejszego o granicy wypukej. Ksztat ziarna moe by tego rodzaju, e z jednej strony bdzie si ono
rozrasta, z drugiej za moe by pochaniane przez ziarna ssiednie.
Due ziarna rozrastaj si kosztem ziarn drobnych, a do zupenego zaniku tych ostatnich; struktura
stopw jednofazowych bdzie si wwczas skadaa niemal w caoci z duych ziarn. Szybko migracji
granic ziarn zaley gwnie od temperatury, obecnoci domieszek obcych atomw w roztworze stopu oraz
zanieczyszcze. Wzrost temperatury przyspiesza szybko migracji granic ziarn, natomiast obce atomy w
roztworze oraz zanieczyszczenia wpywaj hamujco na migracj.
Niekiedy w czasie nagrzewania, w temperaturach znacznie przewyszajcych temperatur
rekrystalizacji, zachodzi moe anormalny rozrost ziarn, zwany rwnie rekrystalizacj wtrn. Polega ona
na szybkim rozrocie niektrych ziarn kosztem ziarn drobnych. Ziarna wtrne w krtkim czasie osign
mog bardzo due wymiary, tak e w poszczeglnych przypadkach moliwe jest powstawanie pojedynczych
ziarn o wielkoci nawet do kilkuset mm2.
Jak to byo wyej podane, przy wysokich stopniach deformacji na zimno tworzy si tekstura polegajca
na uprzywilejowanej orientacji ziarn krystalicznych. Obecno w przerobionym plastycznie metalu tekstury
deformacji powoduje, e powstae w procesie rekrystalizacji nowe ziarna w licznych przypadkach take
zachowuj okrelon orientacj i powstaje tzw. tekstura rekrystalizacji. Tego rodzaju tekstury rekrystalizacji
spotyka si w elazie, miedzi, aluminium i innych metalach.
Tr Tt
gdzie Tr oznacza bezwzgldn temperatur rekrystalizacji, Tt bezwzgldn temperatur topnienia,
wspczynnik wahajcy si zwykle w granicach 0,35 0,60.
Temperatura rekrystalizacji ponadto:
1) zaley od stopnia uprzedniej deformacji plastycznej i tym jest nisza, im stopie zgniotu by wikszy, co
przedstawia rys. 4.26, na ktrym wida szczeglnie silny wpyw maych stopni zgniotu na temperatur
rekrystalizacji.
Rys. 4.27. Wpyw stopnia zgniotu na wielko ziarna elaza (wg S. S. Steinberga)
Wielko ziarna metalu po rekrystalizacji zaley przede wszystkim od stopnia uprzedniego zgniotu. Im
wyszy by stopie zgniotu, tym drobniejsze ziarno otrzymuje si w wyniku rekrystalizacji. Zaleno
wielkoci ziarna po rekrystalizacji od stopnia uprzedniego zgniotu przedstawiono na rys. 4.27. Z rysunku
wynika, e przy maych stopniach zgniotu nagrzewanie nie powoduje rekrystalizacji i nie obserwuje si
adnych zmian w rednim rozmiarze ziarna. Po osigniciu pewnego stopnia zgniotu, zwanego krytycznym
stopniem zgniotu, w wyniku rekrystalizacji powstaj ziarna bardzo duych rozmiarw, przewyszajce
wielokrotnie sw wielkoci ziarna materiau przed przerbk plastyczn. Dopiero dalsze podwyszanie
stopnia zgniotu powoduje silne zmniejszanie si ziarna po rekrystalizacji i to tym wiksze, im wikszy by
stopie odksztacenia plastycznego na zimno. Warto krytycznego stopnia zgniotu jest niedua i dla
wikszoci metali waha si w granicach 2 10%. Takiego stopnia zgniotu naley unika przy przerbce
plastycznej na zimno, gdy przy wyarzaniu rekrystalizujcym, przeprowadzonym dla usunicia skutkw
zgniotu, otrzyma si materia gruboziarnisty, o niskich waciwociach mechanicznych. Takiego materiau
nie mona zastosowa bezporednio do produkcji, lecz musi si go podda dalszej przerbce plastycznej czy
te obrbce cieplnej w celu rozdrobnienia ziarna i polepszenia na tej drodze waciwoci mechanicznych.
Oprcz stopnia zgniotu na wielko ziarna wpywa rwnie temperatura wyarzania rekrystalizujcego;
im wysza jest temperatura tego zabiegu obrbki cieplnej, tym wiksze otrzymuje si ziarno, gdy
szybko rozrastania si krysztaw zwiksza si ze wzrostem temperatury. Zaleno wielkoci ziarna od
stopnia zgniotu i temperatury rekrystalizacji mona przedstawi na przestrzennym modelu,
uwidocznionym w danym przypadku dla elaza na rys. 4.28.
Rys. 4.28. Wpyw stopnia zgniotu i temperatury rekrystalizacji na wielko ziarna elaza (wg S. S. Stein-berga)
Proces rozrostu ziarna zaley rwnie od rozkadu wielkoci ziarna w chwili zakoczenia procesu
rekrystalizacji. Jeeli wielko ziarna jest rwnomierna, rozrost ziarn bdzie przebiega powoli. Jeeli
natomiast w strukturze bd ziarna rnej wielkoci, to rozrost ziarn bdzie szybszy. Pogrubienie lub
rozdrobienie ziarn metalu zaley wreszcie od wielkoci ziarna przed przerbk plastyczn. Ten sam stopie
zgniotu moe wywoa rozdrobnienie ziarna, gdy materia by gruboziarnisty lub pogrubienie ziarna przy
drobnoziarnistym materiale.
Aby przeliczy wartoci ze starych jednostek na nowe, trzeba je pomnoy przez 10, np.
Rm = 40 kG/mm2
odpowiada
Rm = 400 MPa.
Jest to oczywicie warto przybliona, gdy dokadny mnonik wynosi 9,81, ale rnica ta wynoszca
okoo 2% praktycznie nie jest istotna.
Wyej wymienione tradycyjne badania waciwoci mechanicznych nie s ju obecnie wystarczajce
do oceny przydatnoci materiau dla wspczesnych wysoko obcionych konstrukcji. Nie charakteryzuj
one (z wyjtkiem udarnoci) odpornoci materiau na skonno do kruchego pkania. Z tego wzgldu
rozwijaj si obecnie inne metody bada, ktre wchodz w zakres nowej dziedziny wiedzy, zwanej
mechanik pkania.
5. BUDOWA STOPW
a
100
A
% atomowych
a b
A B
A 100
% wagowych
A B
gdzie A oznacza ciar atomowy skadnika A, procenty atomowe skadnika A, a procenty wagowe
skadnika A, B ciar atomowy skadnika B, procenty atomowe skadnika B, b procenty wagowe
skadnika B.
Najbardziej rozpowszechnion metod otrzymywania stopw jest stapianie ze sob poszczeglnych
skadnikw wchodzcych w skad stopu. Nie jest to jednak jedyny sposb ich uzyskiwania. Stopy mona
jeszcze otrzymywa przez spiekanie i dyfuzj w stanie staym (technologia spiekowa) oraz przez kondensacj
ze stanu gazowego lub przez jednoczesne osadzanie z elektrolitu. Te dwie ostatnie metody nie znalazy dotychczas
szerszego zastosowania w praktyce.
Budowa stopw metalicznych, podobnie jak i czystych metali, jest rwnie krystaliczna, jednake w stosunku
do budowy czystych metali bdzie ona bardziej zoona. Struktura stopw zalee bdzie od sposobu
wzajemnego oddziaywania stapianych skadnikw w procesie krystalizacji. Gdy stapiane skadniki zupenie
na siebie nie oddziaywaj, struktura stopu po jego zakrzepniciu bdzie mieszanin oddzielnych ziarn obu tych
metali, jak to przedstawia rys. 5.1. Stapiane skadniki mog jednak wchodzi midzy sob w reakcje chemiczne;
powstaj wwczas krysztay zwizkw chemicznych i faz midzymetalicznych lub te stapiane metale mog si
wzajemnie cakowicie lub czciowo rozpuszcza, tworzc krysztay roztworw staych.
Rnica pomidzy roztworem staym a czystym metalem wystpuje dopiero w budowie atomowej. Sie
przestrzenna roztworw staych zbudowana jest z atomw skadnikw stopu w przeciwiestwie do krysztaw
czystych metali, ktre zbudowane s tylko z atomw danego pierwiastka. Metal, ktrego sie przestrzenna stanowi
podstaw struktury stopu, nazywa si metalem rozpuszczalnika. Przy tworzeniu si roztworw staych sie
przestrzenna metalu rozpuszczalnika zostaje wic zachowana, chocia ulega ona pewnej deformacji. Jest to
zasadnicza cecha roztworw staych, wyranie oddzielajca je od innych faz midzymetalicznych. Roztwory
stae oznacza si zazwyczaj literami greckimi , , , .
Tylko niektre metale mog si w sobie rozpuszcza nieograniczenie. Dla wikszoci metali ta wzajemna
rozpuszczalno jest ograniczona. Wwczas gdy zawarto stapianych metali nie przekracza granicy ich
wzajemnej rozpuszczalnoci, otrzymuje si rwnie stop o budowie jednorodnej, zoony z krysztaw roztworu
staego. Natomiast gdy jeden z metali wystpuje w ilociach przekraczajcych jego graniczn rozpuszczalno w
drugim metalu, wwczas oprcz roztworu staego pojawi si jeszcze druga faza.
W zalenoci od sposobu rozmieszczenia atomw w sieci przestrzennej metalu rozpuszczalnika rozrnia
si dwa rodzaje roztworw staych:
1) roztwory rnowzowe (zamienne, substytucyjne),
2) roztwory midzywzowe (rdwzowe, interstycyjne).
Gwn przyczyn zaburze w strukturze sieciowej roztworu staego jest rnica objtoci atomowych
skadnika rozpuszczanego i metalu rozpuszczalnika. Porwnawcze zestawienie objtoci atomowych niektrych
pierwiastkw podano na rys. 5.5. Obce atomy zajmujce miejsce w sieci przestrzennej metalu
rozpuszczalnika mog mie wiksz lub mniejsz objto ni atomy metalu rozpuszczalnika. Wskutek tego
sie przestrzenna metalu rozpuszczalnika ulega odksztaceniu. Gdy obcy atom jest nieco wikszy, komrka
sieciowa powiksza si, jak to przedstawia rys. 5.6 a, w przeciwnym za "przypadku zmniejsza si, co wida na
rys. 5.6 b. Zmiana ta jest w przyblieniu proporcjonalna do zawartoci skadnika rozpuszczonego, wyraonej
w procentach atomowych. Zmiana parametrw sieci przestrzennej roztworw staych jest bardzo wanym
czynnikiem, od ktrego zale ich waciwoci. Rysunek 5.7 przedstawia wzrost parametrw sieciowych roztworw
rnowzowych, majcych za osnow najwaniejsze metale techniczne, tj. aluminium, mied i elazo. Gdy stapiane
metale rozpuszczaj si w sobie nieograniczenie, mwimy o roztworach staych cigych, a gdy ich wzajemna
rozpuszczalno jest ograniczona, tworz si roztwory stale graniczne.
Rys. 5.7. Parametry sieci przestrzennej krysztau rnowzowych roztworw staych: a) aluminium, b) miedzi, c) elaza (wg A.
P. Gulajewa)
W roztworach staych cigych mona dowoln liczb atomw metalu rozpuszczalnika zastpi atomami
metalu rozpuszczanego. Ze wzrostem koncentracji metalu rozpuszczanego wzrasta ilo jego atomw w sieci
przestrzennej roztworu i w granicznym przypadku wszystkie atomy metalu rozpuszczalnika mog zosta
zastpione atomami metalu rozpuszczanego. Mona zatem w przypadku zupenej rozpuszczalnoci w sposb
cigy przej od sieci przestrzennej jednego ze skadnikw stopu do sieci przestrzennej drugiego skadnika
stopu, jak to schematycznie przedstawia rys. 5.8.
Rys. 5.8. Elementarne komrki sieciowe roztworu staego rnowzowego w przypadku nieograniczonej
rozpuszczalnoci skadnikw
staych cigych; warunki te nie s jednak wystarczajce. W licznych przypadkach mimo zachowania wszystkich
tych warunkw wystpuje jedynie ograniczona rozpuszczalno w stanie staym, np. mied, srebro i zoto maj
jednakowy typ sieci przestrzennej, zblione parametry sieciowe oraz nale do jednej grupy okresowego ukadu
pierwiastkw; mied i zoto oraz srebro i zoto tworz roztwory cige, natomiast wzajemna rozpuszczalno srebra i
miedzi jest ograniczona.
Jeeli wymienione wyej warunki nie s spenione, zachodzi przypadek ograniczonej rozpuszczalnoci metali.
Wzajemna rozpuszczalno metali jest tym mniejsza, im wiksza jest rnica w rozmiarach atomw i im
bardziej s one od siebie odlege w ukadzie okresowym. W wikszoci przypadkw rozpuszczalno zmniejsza si
z obnieniem temperatury.
Praktycznie rozpuszczalno nie wystpuje w stanie staym lub jest ona bardzo maa, gdy rnica rednic
atomowych, przekracza 15 17%, oraz gdy pierwiastki znajduj si daleko od siebie w ukadzie okresowym. W stopach
elaza nieograniczona rozpuszczalno w stanie staym zachodzi, gdy rnica rednic atomowych nie przekracza 8%;
przy rnicy wynoszcej 8 15% wystpuje rozpuszczalno ograniczona.
5. 5. Roztwory uporzdkowane
W roztworach staych rnowzowych atomy metalu rozpuszczanego mog zajmowa zupenie dowolne miejsca
w sieci metalu rozpuszczalnika. W niektrych jednak przypadkach w tego rodzaju roztworach, po powolnym
chodzeniu lub wyarzaniu w okrelonych temperaturach, nastpuje przemieszczenie atomw rozpuszczanego
skadnika w cile okrelone miejsca w sieci przestrzennej metalu, jak to przedstawia rys. 5.9.
Przemiana ta nazywa si uporzdkowaniem. Nie jest to przemiana fazowa, gdy typ sieci nie ulega
zmianie. Roztwory o tego rodzaju uporzdkowanej strukturze krystalicznej nazywaj si roztworami staymi
uporzdkowanymi lub nadstrukturami z tego wzgldu, e w rentgenogramach roztworu z uporzdkowanym
rozmieszczeniem atomw pojawiaj si dodatkowe linie interferencyjne. Przemiany takie zachodz np. w ukadzie
mied-zoto oraz mied-platyna przy 50 i 75% atomw miedzi. Elementarn komrk sieciow stopu 75% Cu i
25% Au przedstawiono na rys. 5.10. Jest rzecz widoczn, e atomy zota zajmuj miejsca w naroach elementarnego
szecianu, natomiast atomy miedzi rozmieciy si w geometrycznym rodku kadej z jego cian. Stosunek liczby
atomw miedzi i zota na jedn elementarn komrk sieciow wynosi 3 : l i faz t mona wyrazi wzorem
chemicznym Cu3Au. Rysunek 5.11 przedstawia elementarn komrk sieciow stopu o skadzie 50% Au i 50%
Cu, z uporzdkowanym rozmieszczeniem atomw. Atomy zota rozmieszczone s w naroach i w rodku obu
podstaw, atomy miedzi za w rodku cian bocznych. Liczbowy stosunek atomw miedzi do zota w elementarnej
komrce sieciowej wynosi 1:1 i std faza ta oznaczona jest wzorem stechiometrycznym CuAu.
Proces uporzdkowania jest procesem dyfuzyjnym; z tego wzgldu wolne ochadzanie sprzyja procesowi
uporzdkowania. Typ sieci krystalicznej przy uporzdkowaniu zostaje zachowany, mog nastpi jedynie zmiany
parametrw sieciowych oraz nieznaczne zaburzenia sieciowe. Roztwory stae uporzdkowane s trwae tylko w
stosunkowo niskich temperaturach; przy nagrzewaniu do wyszych temperatur, w zwizku ze wzrastajc
energi kinetyczn atomw, przechodz one w roztwory stale nieuporzdkowane. Nadstruktury wystpuj gwnie w
trzech odmianach sieci krystalicznej: w ukadzie regularnym pasko centrowanym i przestrzennie centrowanym (Al i
A2) oraz w ukadzie heksagonalnym zwartym (A3). W procesie uporzdkowania zmieniaj si waciwoci fizyczne,
mechaniczne i chemiczne roztworw; opr elektryczny waciwy zmniejsza si. W zwizku ze zmian parametrw
sieciowych nastpuj rwnie zmiany objtociowe. Roztwory stae uporzdkowane maj mniejsz energi
swobodn ni nieuporzdkowane, s wic fazami bardziej trwaymi.
Obecno atomw midzywzowych w sieci przestrzennej metalu rozpuszczalnika powoduje wzrost jej
parametrw sieciowych, na og proporcjonalnie do zawartoci rozpuszczanego skadnika. W przypadku
roztworw staych midzywzowych wzajemna rozpuszczalno skadnikw stopu moe by tylko ograniczona, gdy
metal rozpuszczalnik moe pomieci tylko ograniczon liczb atomw skadnika rozpuszczanego w swej sieci
przestrzennej. Dalsze podwyszanie zawartoci rozpuszczanego skadnika powoduje powstanie drugiej fazy.
Wanym w technice roztworem midzywzowym jest roztwr stay wgla w elazie y, zwany austenitem. Atomy wgla
w austenicie rozmieszczone s w geometrycznym rodku elementarnej komrki sieciowej elaza y, jak to przedstawia rys.
5.13.
Trzeci wreszcie sposb zmiany skadu chemicznego faz midzymetalicznych polega na pozostawieniu wolnych,
nie obsadzonych wzw sieciowych przez jeden ze skadnikw danej fazy. Istnienie tego rodzaju faz
stwierdzono na przykadzie zwizkw FeS, FeSe, FeO. W takich fazach atomy skadnika bdcego w nadmiarze
(w stosunku do skadu chemicznego zwizku) zajmuj normalne pooenie w wzach sieci przestrzennej, podczas gdy
inne wzy sieciowe, ktre miay by zajte przez atomy drugiego skadnika, pozostaj czciowo nie
obsadzone, jak to przykadowo pokazano na rys. 5.14. W zwizku z tym tego rodzaju fazy nosz nazw
roztworw pustowzowych. Do waniejszych faz midzymetalicznych zalicza si:
1) fazy elektronowe,
2) fazy midzywzowe.
5. 8. Fazy elektronowe
W. Hume-Rothery oraz Westgren i Bradley wykryli, e struktura niektrych faz midzymetalicznych
zaley od stenia elektronowego; z tego wzgldu fazy te nazwano fazami elektronowymi lub od nazwiska ich
odkrywcy, fazami Hume-Rothery'ego. Tworz si one pomidzy metalami dwu grup: Cu, Ag, Au, Fe, Co, Ni, Pd i
Pt z jednej strony, a Be, Zn, Cd, Al, Sn, Si z drugiej strony. Fazy elektronowe cechuje okrelony stosunek liczby
elektronw walencyjnych obu skadnikw do cakowitej liczby atomw stopu, tj. okrelone stenie
elektronowe, ktre wynosi 3/2, 21/13 i 7/4. Aby atwiej zapamita, stenia te okrela mona take liczbami
21/14, 21/13 oraz 21/12. Kademu steniu elektronowemu odpowiada okrelony typ sieci przestrzennej, w
ktrej dana faza krystalizuje. Tak wic steniu elektronowemu 3/2 odpowiada gwnie ukad regularny o
sieci przestrzennie centrowanej i poczenie to nazywa si faz . Przy steniu elektronowym rwnym
21/13 wystpuje zoona sie ukadu regularnego z 52 atomami wewntrz komrki elementarnej, ktra nazywa si
faz . Fazom elektronowym o steniu 7/4 odpowiada sie heksagonalna zwarta i nosz one wwczas nazw
fazy . Skad chemiczny faz elektronowych jest zwykle zmienny w szerokich lub w niektrych przypadkach
w wskich granicach. Fazy elektronowe maj odrbn sie krystaliczn w stosunku do tworzcych je
skadnikw. Ukad atomw w sieci przestrzennej jest nieuporzdkowany w wyszych temperaturach; w
niszych temperaturach nastpuje niekiedy uporzdkowanie atomw. Fazy elektronowe spotykamy w wielu
technicznie wanych stopach, jak stopy Cu-Sn, Cu-Zn, Fe-Al, Cu-Si, przy czym zazwyczaj w tego rodzaju
ukadach dwuskadnikowych wystpuj wszystkie trzy rodzaje faz elektronowych: | , oraz .
5. 9. Fazy midzywzowe
Fazy midzywzowe stanowi poczenia metali przejciowych z pierwiastkami o maych rednicach
atomowych, jak wodr, azot, wgiel oraz br. Powstaj one, gdy stosunek promienia atomu niemetalu do
promienia atomu metalu jest mniejszy lub rwny 0,59. W fazach midzywzowych atomy metali tworz
jedn z prostych sieci przestrzennych, stanowicych jak gdyby szkielet budowy tych pocze, w przestrzeniach za
midzywzowych rozmieszczone s atomy niemetali tworzcych wasn sie skadow. Atomy metali tworz w
fazach midzywzowych jedn z czterech podstawowych sieci metalicznych: regularn pasko centrowan (Al),
regularn przestrzennie centrowan (A2), heksagonaln zwart (A3) oraz heksagonaln prost.
Skad ilociowy tych faz moe by przedstawiony nastpujcymi wzorami stechiometrycznymi:
Me4 X , Me2 X , MeX , MeX 2 ,
6. 1. Pojcia podstawowe
Przebieg przemian zachodzcych podczas analizy termicznej czystych metali jest prosty. W okrelonych
temperaturach krytycznych nastpuj tylko zmiany stanu skupienia lub przemiany alotropowe w stanie
staym, czemu odpowiadaj na krzywych chodzenia czy te nagrzewania przystanki temperatur.
Inaczej jest w przypadku stopw. Przemiany zachodzce w tego rodzaju ukadach wieloskadnikowych s
bardziej zoone i przedstawia si je graficznie na wykresach ukadw rwnowagi fazowej, zwanych krtko
ukadami rwnowagi. Ilustruj one caoksztat przemian zachodzcych w stopach zarwno w stanie ciekym,
jak i w stanie staym, w zalenoci od temperatury i skadu chemicznego. Mona za ich pomoc ustali, jakie
przemiany zachodz w stopach o okrelonym skadzie chemicznym podczas nagrzewania czy te chodzenia i
jak struktur otrzymuje si w wyniku tych przemian. Ponadto z wykresw ukadw rwnowagi fazowej mona
odczyta, z jakich faz skada si stop o okrelonym skadzie w okrelonej temperaturze oraz ustali ich liczb.
Ukady te dlatego zwane s ukadami rwnowagi, poniewa przedstawiaj trwae stany stopw, odpowiadajce w
danych warunkach najmniejszemu zapasowi energii swobodnej ukadu, a w praktyce otrzymywane przez bardzo
wolne nagrzewanie czy te chodzenie. Pomoc przy konstrukcji wykresw ukadw rwnowagi oraz
sprawdzianem prawidowego ich wykonania jest regua faz Gibbsa, dajca jakociow charakterystyk ukadw
wielofazowych w stanie rwnowagi. Na podstawie reguy faz mona przewidzie, czy przemiany zachodz w
staej temperaturze, czy te w zakresie temperatur, oraz ile faz moe rwnoczenie wystpowa w stanie
rwnowagi.
Podstawowymi pojciami, ktrymi operuje si przy omawianiu ukadw rwnowagi, a ktre ju byy uywane
bez podania ich waciwego znaczenia, s: ukad, faza, skadnik i stopnie swobody. Wyodrbnion z otoczenia
grup cia, bdc przedmiotem badania, nazywamy ukadem; bdzie wic ukadem np. stop metaliczny, w
ktrym badamy przemiany zachodzce przy nagrzewaniu czy te chodzeniu. Faza jest jednorodn czci
ukadu o jednakowych waciwociach fizycznych i jednakowym skadzie chemicznym, oddzielona powierzchni
rozdziau od pozostaych czci ukadu. Stop dwu metali nie rozpuszczajcych si w sobie w stanie staym, np.
elaza i oowiu, bdzie si skada po zakrzepniciu z dwu faz: krysztaw oowiu i elaza. Natomiast stop dwu
metali rozpuszczajcych si nieograniczenie w stanie ciekym po stopieniu stanowi tylko jedn faz, tj. cieky
roztwr tych metali. Wszystkie czstki tej samej substancji, tworzce zawiesin, uwaa si za jedn faz,
pomimo e s oddzielone od siebie powierzchniami rozdziau, gdy nie rni si midzy sob waciwociami.
Skadnikami nazywamy substancje proste lub zoone, z ktrych w odpowiednich warunkach mog powsta
wszystkie fazy danego ukadu. Skadnikami mog by pierwiastki albo zwizki chemiczne. Niemoliwa jest przemiana
jednego skadnika w drugi, natomiast poszczeglne skadniki mog przechodzi z jednej fazy do drugiej. Zwizki
chemiczne mona uwaa za skadniki jedynie wtedy, gdy nie rozpadaj si w rozpatrywanym zakresie temperatur.
Jest rzecz istotn wyrane rozrnienie pojcia skadnika i fazy (np. czysty metal w temperaturze topnienia jest
ukadem jednoskadnikowym, lecz skada si z dwu faz, tj. krysztaw i cieczy). Brz jest stopem zoonym z dwu
skadnikw: z miedzi i cyny, a po stopieniu skada si z jednej fazy ciekego roztworu obu tych skadnikw.
Stan ukadu zaley od temperatury i cinienia oraz skadu chemicznego poszczeglnych faz, przy czym
wielkoci te s zmienne. Liczb stopni swobody ukadu nazywamy t liczb zmiennych czynnikw niezalenych,
ktre mona zmienia dowolnie, niezalenie od siebie, bez spowodowania zmiany liczby faz ukadu. Chemicznie
jednorodny gaz doskonay ma trzy zmienne: cinienie, temperatur i objto. Tylko dwie jednak z nich mog zmienia
si niezalenie, poniewa rwnanie stanu gazu doskonaego wie je z trzeci zmienn (np. przy okrelonym cinieniu
i w okrelonej temperaturze okrelona jest objto gazu). Ukad wic, jakim jest gaz doskonay, ma dwie zmienne
niezalene, czyli dwa stopnie swobody. W przypadku ukadu jednoskadnikowego, zoonego z dwu faz (np. woda i para
wodna), stan ukadu zaley od dwu zmiennych, cinienia i temperatury. Tylko jedna z tych zmiennych moe si
zmienia niezalenie, np. woda moe znajdowa si w rwnowadze z par wodn o okrelonym cinieniu tylko w
okrelonej temperaturze. Ukad ma wic jedn zmienn niezalen, tj. jeden stopie swobody. Wspistnienie
trzech faz w ukadzie jednoskadnikowym, np. wody, lodu i pary, jest moliwe tylko przy okrelonym cinieniu i w
okrelonej temperaturze. Ukad jest wic niezmienny i nie ma adnego stopnia swobody. W ukadach
wieloskadnikowych przybywaj nowe zmienne stenia skadnikw w poszczeglnych fazach.
6. 2. Regua faz
Regua faz podaje liczbow zaleno pomidzy liczb skadnikw n, liczb faz wspistniejcych ze sob w
stanie rwnowagi / oraz liczb stopni swobody s. Zostaa ona wyprowadzona przez J. W. Gibbsa w 1876 r.
Przy wyprowadzeniu reguy faz mona si posuy analogi do ukadu rwna algebraicznych, w ktrym
liczba zmiennych niezalenych jest rwna rnicy midzy liczb wszystkich zmiennych wystpujcych w
rwnaniach a liczb wicych je rwna. Te zmienne niezalene mog by odpowiednikiem stopni swobody
ukadu, a oglna liczba zmiennych odpowiada liczbie wszystkich zmiennych czynnikw wpywajcych na stan caego
ukadu. Czynnikami tymi s temperatura i cinienie, jednakowe we wszystkich czciach ukadu, oraz stenia
skadnikw w kadej fazie.
Zamy, e ukad skada si z n skadnikw tworzcych w stanie rwnowagi f faz, przy czym wszystkie
skadniki wchodz w skad kadej fazy ukadu. W tym przypadku w kadej fazie mamy n zmiennych
okrelajcych jej skad chemiczny. Oznaczamy symbolami x\, x'2, x'3, ..., x'n stenia wszystkich n skadnikw w
fazie pierwszej (indeks u gry przy x oznacza faz pierwsz). Podobnie oznaczy mona stenie skadnikw w
fazie drugiej, trzeciej itd., a do fazy f. Zestawienie zmiennych charakteryzujcych skad poszczeglnych faz jest
nastpujce:
x'1 ,
x' 2 ,
x '3 ,
... ,
x' n
faza 1,
x' ' 2 ,
x' ' 3 ,
x' ' n
x' '1 ,
... ,
faza 2,
faza f 1 ,
... ,
x1f 1 ,
x2f 1 ,
x3f 1 ,
xnf 1
x1f ,
x 2f ,
x3f ,
... ,
x nf
faza f ,
Zgodnie z przyjtymi oznaczeniami w szeregach poziomych mamy podane skady poszczeglnych faz, od
fazy pierwszej a do fazy /, a w szeregach pionowych stenie poszczeglnych skadnikw we wszystkich
fazach ukadu, a wic np. pierwszy szereg pionowy reprezentuje skadnik pierwszy, a ostatni szereg pionowy
reprezentuje n-ty skadnik. Oglna wic liczba zmiennych ukadu, wczajc w to dwie zmienne czynnikw
zewntrznych, tj. cinienie i temperatur, wynosi:
nf 2 .
Okrelimy teraz liczb rwna czcych te zmienne. Jeeli liter M' oznaczymy mas fazy pierwszej, a masy
wchodzcych w jej skad skadnikw symbolami m'1 , m'2 , m'3 , ... m'n , to
M ' m'1 m' 2 m'3 ... m'n
lub
m'
m'1 m' 2 m'3
... n 1
M' M' M'
M'
Lewa cz rwnania przedstawia stenie poszczeglnych skadnikw ukadu w pierwszej fazie, gdy
m'1
x'1 ,...,
M'
x'1
const.
x' '1
Na podstawie tego warunku dla kadego skadnika wchodzcego w skad f faz mona napisa f 1
analogicznych rwna, co dla ukadu o n skadnikach daje liczb rwna:
n ( f 1),
wic liczba wszystkich rwna wicych zmienne ukadu bdzie wynosi:
f ( f 1) n,
Wszystkie nf 2 zmienne ukadu zwizane s f ( f 1) n liczb rwna.
Liczb zmiennych niezalenych, tj. liczb stopni swobody ukadu, otrzymujemy odejmujc od liczby
zmiennych liczb wicych je rwna. Liczba stopni swobody ukadu wynosi wic
s nf 2 f f 1 n;
std
s n f 2.
Ta ostatnia zaleno jest matematycznym ujciem reguy faz. Przy rozwaaniu ukadw metalicznych
zakadamy cinienie stae; wpyw maych zreszt zmian cinienia na przebieg przemian fazowych w metalach
jest nieznaczny. Z tego wzgldu oglna liczba zmiennych zmniejszy si o jeden i regua faz przybierze w tym
przypadku posta:
s n f 1
Z podanego wzoru wynika, e dla ukadu niezmiennego s 0
f n 1.
W tym przypadku aden z czynnikw wpywajcych na stan ukadu nie moe ulec zmianie bez naruszenia
liczby faz ukadu.
Rozpatrzmy zastosowanie reguy faz do ukadu jednoskadnikowego, jakim jest czysty metal. W
przypadku gdy czysty metal znajduje si w stanie ciekym czy te w stanie staym, ukad skada si tylko z
jednej fazy (f = 1) i liczba stopni swobody ukadu wynosi 1. Istotnie, w zakresie powyej czy te poniej
temperatury topnienia mona temperatur ukadu zmienia, a bdzie si on skada z jednej tylko fazy, tj.
ciekego lub zakrzepnitego metalu. W momencie krystalizacji wspistniej ze sob dwie fazy, tj. krysztay i ciecz
(f = 2). Ukad jest wwczas niezmienny i nie ma adnego stopnia swobody (s = 0). Oznacza to, e w ukadzie
jednoskadnikowym dwie fazy mog istnie w rwnowadze tylko w cile okrelonej temperaturze i nie moe si
ona zmienia, gdy jedna z faz zniknie. Wwczas ukad mie bdzie znowu jeden stopie swobody.
Rys. 6.1. Zasada konstrukcji wykresu ukadu rwnowagi fazowej stopw dwuskadnikowych
Uzyskane na drodze analizy termicznej krzywe chodzenia zarwno dla obu czystych metali, jak i dla ich
stopw pokazano na rys. 6.2. Na krzywych chodzenia czystych skadnikw, tj. niklu i miedzi, wystpuj tylko
przystanki w temperaturach 1455C (1-1') oraz 1083C (8-8'), odpowiadajce krzepniciu tych metali. Stopy
Ni-Cu krzepn natomiast nie w staej temperaturze, lecz w pewnym zakresie temperatur, czemu na krzywych
chodzenia odpowiadaj dwa punkty zaamania z wybrzuszeniem pomidzy nimi. Pierwszy punkt oznacza
pocztek krzepnicia, drugi za zakoczenie krzepnicia. Wybrzuszenie powstaje w wyniku wydzielania si
utajonego ciepa krzepnicia. Z porwnania przebiegu krzywych wida, e im wiksza jest w stopie zawarto
metalu niej topliwego, tj. miedzi, tym zakres temperatur krzepnicia stopw jest niszy.
W celu narysowania na podstawie tych krzywych chodzenia wykresu rwnowagi Ni-Cu naley na
wykresie dwuskadnikowym wykreli linie pionowe odpowiadajce skadom poszczeglnych stopw i nanie
na nie uzyskane temperatury krytyczne, jak to przedstawiono na rys. 6.2. Tak wic na liniach pionowych
oznaczajcych czyste metale nanosi si punkty 7 i 8, odpowiadajce temperaturom ich krzepnicia. Na linii
pionowej stopu I nanosi si punkty 2 i 3 jako temperatury pocztku i koca krzepnicia tego stopu; dla stopu
II nanosi si punkty 4 i 5 i podobnie dla stopu III punkty 6 i 7. czc liniami cigymi naniesione punkty,
otrzymamy wykres ukadu rwnowagi stopw Ni-Cu. Krzywa 1-2-4-6-8, odpowiadajca pocztkowi
krzepnicia stopw nazywa si lini likwidus, a krzywa 1-3-5-7-8, oznaczajca zakoczenie krzepnicia, nazywa
si lini solidus. Przez wykrelenie tych linii wykres rozpad si na trzy pola. W polu powyej linii likwidus
wystpuje cieky roztwr miedzi i niklu. Pomidzy liniami likwidus i solidus wspistniej ze sob dwie
fazy, tj. roztwr cieky i roztwr stay. Poniej linii solidus wystpuj tylko krysztay roztworu staego.
Na rysunku 6.3 przedstawiono hipotetyczny ukad rwnowagi dwu metali A-B, tworzcych roztwr stay
cigy wraz z krzyw chodzenia dla stopu I. Przy chodzeniu tego stopu do temperatury punktu l stygnie tylko
jednorodny cieky roztwr i adne przemiany w tym czasie nie zachodz. Po osigniciu temperatury, w ktrej
pionowa reprezentujca stop przecina lini likwidus (punkt 1), z ciekego roztworu zaczn si wydziela
krysztay roztworu staego , czemu na krzywej chodzenia odpowiada punkt przegicia. Skad chemiczny
pierwszego wydzielonego krysztau otrzymamy krelc na wykresie rwnowagi z punktu 7 poziom a do
przecicia si z lini solidus w punkcie 2 i rzutujc ten punkt na podstaw ukadu. W miar obniania
temperatury, z cieczy, ktrej skad chemiczny zmienia si wzdu linii likwidus, wydzielaj si w dalszym cigu
krysztay roztworu staego o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii solidus w zakresie 2-3. Koniec
krzepnicia nastpuje w temperaturze, w ktrej pionowa reprezentujca stop przecina lini solidus (w punkcie
3), czemu na krzywej chodzenia odpowiada drugi punkt przegicia. Skad chemiczny ostatniej kropli cieczy
otrzymamy krelc z punktu 3 poziom a do przecicia z lini likwidus (punkt 4). Przy dalszym chodzeniu
adne przemiany ju nie zachodz. Jak wynika z ukadu rwnowagi, wydzielajce si na pocztku
krzepnicia krysztay s bogatsze w skadnik trudniej topliwy (metal B), ni wynosi redni skad stopu, wobec
czego koncentracja skadnika niej topliwego (metal A) w ciekym roztworze musi wzrasta. Zakadamy przy tym,
e przebieg chodzenia jest bardzo powolny i skad chemiczny wszystkich wydzielonych krysztaw, jak i
pozostaej cieczy, wyrwnuje si w drodze dyfuzji, tak e poszczeglne punkty linii solidus czy te likwidus
wskazuj skad chemiczny wszystkich wydzielonych krysztaw lub pozostaej cieczy.
W czasie krzepnicia roztworw staych cigych w kadej temperaturze istniej w rwnowadze dwie
fazy: roztwr cieky i stay obu metali tworzcych stop. Zgodnie z regu faz ukad ma podczas krzepnicia
jeden stopie swobody:
s n 1 f 2 1 2 1
W okrelonej temperaturze wystpuj w rwnowadze dwie fazy o okrelonym skadzie chemicznym.
Zmiana temperatury pociga za sob zmian skadu chemicznego obu faz. Z wykresu ukadu rwnowagi
mona odczyta, jakie s fazy, jaki maj skad chemiczny oraz jaki jest ich ilociowy stosunek. W tym celu
naley wykreli na wykresie w odpowiedniej temperaturze izoterm do przecicia si z najbliszymi liniami
wykresu. Tak na przykad linia pozioma wykrelona w temperaturze t1 na wykresie ukadu rwnowagi podanym
na rys. 6.4, przetnie lini likwidus w punkcie 1oraz solidus w punkcie 2. Rzutujc oba te punkty na podstaw
wykresu, otrzymamy skad chemiczny fazy ciekej (punkt 1') oraz krysztaw (punkt 2').
Z wykrelonej prostej mona ponadto odczyta ilociowy stosunek faz pozostajcych w danej
temperaturze w rwnowadze, opierajc si na regule dwigni. Niech w ukadzie dwu metali A i B istnieje
stop, ktrego temperatur i skad chemiczny okrela punkt 3, skadajcy si z dwu faz: M oraz N o skadach 1'
oraz 2' w ilociach wagowych p oraz q. Skad chemiczny poszczeglnych faz i redni skad stopu mona
odczyta z wykresu podanego na rys. 6.4, a mianowicie zawarto skadnika B w caym stopie wynosi x, w
fazie M wynosi x1; a w fazie N wynosi x2. Mona zaoy, e suma iloci wagowych tych faz jest rwna jednoci, tj.
p q 1
(1)
(2)
skd
x2 x
x2 x1
oraz g
x x1
x2 x1
p x2 x
q x x1
Wartoci p oraz q podano, gdy ciar stopu by rwny jednoci. W przypadku gdy ciar stopu wynosi Q,
wartoci p oraz q naley odpowiednio pomnoy. Dla okrelenia procentowej iloci faz stopu mog suy
nastpujce zalenoci:
p%
x2 x
100%,
x2 x1
q%
x-x1
100% .
x2 x1
Na podstawie podanych wzorw mona okreli iloci faz wchodzcych w skad stopu w okrelonej
temperaturze:
1 3
ilo roztworu staego o skadzie chemicznym 2' w % rwna si
100%,
1 2
ilo roztworu ciekego o skadzie chemicznym 1' w % rwna si
3 2
100%, .
1 2
Aeby wic okreli ilociowy stosunek faz w stopie w punkcie 3, prowadzi si przez ten punkt poziom
do przecicia z liniami likwidus i solidus (punkty 1 oraz 2). Dugoci odcinkw tej linii, znajdujcych si
pomidzy punktem okrelajcym stan stopu a punktami okrelajcymi skad chemiczny faz, s odwrotnie
proporcjonalne do iloci tych faz. Opisany sposb okrelania iloci faz odnosi si rwnie do wszystkich innych
rodzajw ukadw podwjnych, a z uwagi na pewne analogie do rozwaa z mechaniki nosi on w literaturze
nazw reguy dwigni.
Uzyskane krzywe chodzenia przedstawia rys. 6.5. Dla bizmutu i kadmu wystpuj na nich przystanki
temperatur w 271C (1-1') oraz w 321C (10-10'), odpowiadajce krzepniciu tych metali. Rwnie stop III
krzepnie w staej temperaturze 144C (E-E') i ksztat krzywej chodzenia jest analogiczny jak dla czystych
skadnikw. Wszystkie inne stopy krzepn w pewnym zakresie temperatur. Na krzywej chodzenia tych stopw
obserwuje si punkt przegicia, wystpujcy dla kadego stopu w innej temperaturze (punkty 2, 4, 6, 8), oraz,
przystanek lecy dla wszystkich stopw w staej temperaturze. Wydzielenie pierwszych krysztaw nastpuje w
chwili pojawienia si punktu przegicia; koniec krzepnicia zachodzi natomiast w staej temperaturze. Poziomy
odcinek na krzywej chodzenia trwa tak dugo, a cay stop nie ulegnie zakrzepniciu. Dugo odcinka
poziomego jest rna i zaley od skadu chemicznego stopu. Na podstawie analizy termicznej uzyskano
nastpujce temperatury krytyczne dla poszczeglnych stopw:
temperatura
temperatura
stop
punktu przegicia
przystanku
C
C
I
250
144
II
170
144
III
144
IV
190
144
V
255
144
Nanoszc uzyskane temperatury krytyczne na linie pionowe reprezentujce poszczeglne stopy w
ukadzie Bi-Cd i czc je liniami cigymi, otrzymuje si dwie linie: 1-2-4-E oraz E-6-8-10, przecinajce si
w punkcie E. Linia czca punkty 3-5-E-7-9 jest prost, gdy wszystkie odcinki poziome odpowiadaj tej
samej temperaturze 144C. Linia 1-E-10 jest lini likwidus, a linia 1-11-E-12-10 jest lini solidus. Powyej
linii likwidus wystpuje jednorodny cieky roztwr, a poniej linii solidus wystpuje mieszania krysztaw bizmutu i
kadmu.
Rozpatrzmy przebieg krzepnicia poszczeglnych stopw zaczynajc od stopu III. Zgodnie z przebiegiem
krzywej ostygania (rys. 6.5), do temperatury punktu E adne zmiany nie zachodz i stygnie jednorodny, cieky
roztwr Bi-Cd. W temperaturze 144C z tej jednorodnej cieczy o skadzie punktu E wydzielaj si krysztay
obu metali, tj. bizmutu i kadmu. Stosujc regu faz otrzymamy:
s n 1 f 2 1 3 0
Liczba stopni swobody wynosi zero. Ukad jest wic niezmienny i krzepnicie zachodzi bdzie w staej
temperaturze, co si w rzeczywistoci obserwuje. Przystanek na krzywej chodzenia trwa tak dugo, a caa
ciecz nie ulegnie zakrzepniciu i przy dalszym obnieniu temperatury w badanym stopie adne zmiany ju nie
zachodz. Powstajca mieszanina krysztaw ma budow drobnoziarnist, o charakterystycznym zazwyczaj
wygldzie pod mikroskopem. Tak drobnoziarnist mieszanin krysztaw rnych metali, wydzielajc si z
ciekego roztworu o okrelonym skadzie chemicznym w staej temperaturze, nazywamy mieszanin eutektyczn
lub krtko eutektyk. Punkt E okrelajcy skad ciekego roztworu, z ktrego powstaa eutektyk, nazywa si
punktem eutektycznym, a pozioma linia przechodzca przez punkt E, odpowiadajca temperaturze krzepnicia
eutektyki, czyli temperaturze eutektycznej, nazywa si lini eutektyczn (linia 11-E-12). Stop za o skadzie
odpowiadajcym cile punktowi E, w rozpatrywanym ukadzie stop o zawartoci 60% Bi oraz 40% Cd, nazywa
si stopem eutektycznym. Stopy o skadach na lewo od punktu E, tj. pomidzy punktami 11-E, nazywamy
stopami podeutektycznymi, a stopy o skadach lecych pomidzy punktami E-12 nadeutek-tycznymi. Koce
linii eutektycznej, w omawianym przypadku punkty 11 i 12, wskazuj skad chemiczny krysztaw
wchodzcych w skad eutektyki. Wynika std, e w analizowanym przypadku eutektyk zoona jest z
krysztaw czystych metali: bizmutu (punkt 11) i kadmu (punkt 12).
Stopy podeutektyczne Bi-Cd lece na lewo od punktu E krzepn w ten sposb, e z jednorodnej cieczy
wydzielaj si pocztkowo krysztay bizmutu i skad cieczy zmienia si wzdu linii likwidus a do punktu E.
Dopiero wtedy reszta cieczy krzepnie w staej temperaturze jako mieszanina eutektyczna krysztaw bizmutu
i kadmu. Struktura takiego stopu bdzie si skada z pierwotnie wydzielonych, stosunkowo duych krysztaw
bizmutu na tle drobnoziarnistej eutektyki Bi-Cd.
Stopy nadeutektyczne krzepn podobnie, z tym e pocztkowo wydzielaj si krysztay kadmu; po
zakrzepniciu stopy te zbudowane bd z krysztaw kadmu na tle eutektyki Bi-Cd. Jak z porwnania przebiegu
krzywych chodzenia podanych na rys. 6.5 wynika, im stop (zarwno podeutektyczny jak i nadeutektyczny) swym
skadem chemicznym jest bardziej zbliony do skadu punktu eutektycznego, tym nisza jest temperatura
pocztku jego krzepnicia, a przystanek odpowiadajcy krzepniciu eutektyki jest duszy i tym mniej w jego
strukturze bdzie pierwotnie wydzielonych krysztaw bizmutu czy te kadmu, a wicej eutektyki. W
zakresie midzy lini likwidus a solidus ukad ma jeden stopie swobody:
s 2 1 2 1
A 89
Przy osigniciu temperatury eutektycznej stop bdzie si skada z krysztaw A oraz cieczy eutektycznej.
W staej temperaturze nastpuje obecnie krzepnicie eutektyki, przy czym przystanek na krzywej chodzenia
trwa bdzie tak dugo, a caa ciecz nie ulegnie zakrzepniciu. Otrzymamy wic po zakrzepniciu krysztay A
na tle drobnoziarnistej eutektyki (A + B). Przy dalszym chodzeniu adne przemiany ju nie zachodz. Dla
pewnego uproszczenia punkty na ukadzie rwnowagi i krzywych chodzenia zostay identycznie oznakowane,
np. punkt 5 znajduje si zarwno na ukadzie rwnowagi, jak i na krzywej chodzenia (rys. 6.6). Ma to na celu
podkrelenie, e chodzi tu o t sam temperatur. Nie s to natomiast identyczne punkty, gdy le w innych
ukadach wsprzdnych (wykres rwnowagi: w ukadzie temperatura-skad chemiczny, krzywa chodzenia: w
ukadzie tempera tura-czas).
Analizowa mona rwnie przebieg przy nagrzewaniu. Przemiany zachodz wwczas w odwrotnej
kolejnoci, tj. na pocztku topi si w staej temperaturze eutektyka, a dopiero nastpnie przy wzrastajcej
temperaturze rozpuszczaj si stopniowo w cieczy pozostae krysztay metalu A lub B.
Omawiany ukad jest jak gdyby poczeniem obu poprzednio poznanych wykresw. Stopy o skadach
pomidzy punktami A-3 oraz 6-B krzepn podobnie jak roztwory stae cige i w stanie staym zbudowane s z
jednorodnych krysztaw roztworu lub . Tak na przykad krzepnicie stopu I wedug rys. 6.7 rozpoczyna si
w temperaturze punktu 7 i polega na wydzielaniu si z cieczy, o skadzie chemicznym zmieniajcym si
wzdu linii likwidus od punktu 7 do punktu 10, krysztaw roztworu staego o skadzie chemicznym
zmieniajcym si wzdu linii solidus od punktu 8 do punktu 9, a do cakowitego wyczerpania cieczy.
rodkowa cz ukadu, obejmujca stopy o koncentracji pomidzy punktami 3 i 6, jest zupenie
podobna do poprzednio omwionego przypadku eutektyki, z t jednak rnic, e przy krzepniciu
pocztkowo wydziela si bd krysztay roztworu staego lub , w zalenoci od tego, czy bd to stopy
podeutektyczne czy nadeutektyczne. Ponadto linia eutektyczna 2-E-5 nie siga do pionowych
odpowiadajcych czystym skadnikom, jak to byo przy cakowitym braku rozpuszczalnoci w stanie staym,
lecz koczy si w punktach 2 oraz 5, odpowiadajcych nasyconym roztworom 2 i 2 (eutektyka jest wic w
tym przypadku mieszanin obu nasyconych roztworw staych i ). Dla przykadu zostanie omwiony
przebieg przemian przy chodzeniu stopu podeutektycznego II wedug rys. 6.7. Stop taki zaczyna krzepn w
temperaturze punktu 11. Z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 11-E wydzielaj si krysztay a o
zmieniajcym si skadzie chemicznym 12-2. Po osigniciu temperatury eutektycznej stop skada si z cieczy
eutektycznej (LE) oraz krysztaw (2). Zgodnie z regu dwigni ilociowy stosunek tych faz wynosi
LE
2 13
13 E
tym, e ciecz (L4) reaguje z uprzednio wydzielonymi krysztaami (2), w wyniku czego powstaje nowy rodzaj
krysztaw (3):
2 L4 3 .
Ze wzgldu na to, e w czasie reakcji perytektycznej wystpuj rwnoczenie trzy fazy, ukad jest
niezmienny:
s n 1 f 2 1 3 0
Przemiana ta zachodzi w staej temperaturze, ktrej na wykresie ukadu rwnowagi odpowiada linia pozioma
(2-3-4). Jak wynika z ukadu, do linii pionowych odpowiadajcych czystym skadnikom A i B przylegaj
pola, w ktrych wystpuj jednorodne roztwory stae na osnowie tych metali, tj. roztwory lub . Linia
pionowa 2-5 okrela graniczn rozpuszczalno skadnika B w skadniku A, a linia pionowa 3-6 okrela
graniczn rozpuszczalno skadnika A w skadniku B. Lini likwidus jest linia 1-4-7, a lini solidus linia 1-2-3-7.
Stopy o skadzie na lewo od punktu 5 i na prawo od punktu 4 krzepn jak roztwory stae i nie ma tu adnej
rnicy w stosunku do poprzednio omwionych przypadkw.
Przy chodzeniu stopw o skadzie pomidzy punktami 5-6 (np. stop I) pocztkowo wydzielaj si z cieczy
o zmieniajcym si skadzie chemicznym 9-4 krysztay roztworu staego o zmieniajcym si skadzie
chemicznym 10-2. Po osigniciu temperatury perytektycznej otrzymamy krysztay roztworu staego 2 oraz
cieky roztwr L4 w ilociowym stosunku:
L4
28
84
W staej temperaturze zachodzi reakcja perytektyczna, ktra trwa a do cakowitego wyczerpania si cieczy
L4. Schemat przebiegu reakcji perytektycznej przedstawiono na rys. 6.9. Zaczyna si ona na powierzchni
krysztaw 2 . Atomy metalu B z cieczy, stykajc si z atomami metalu A krysztaw , tworz nowe
krysztay . Dalszy proces rozrastania si krysztaw zachodzi dziki obustronnej dyfuzji atomw metalu B z cie-
2 8 3
3 2 8
W stopach o skadzie pomidzy punktami 3-4 pocztek krzepnicia przy chodzeniu jest podobny; np. przy
chodzeniu stopu II z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 11-4 wydzielaj si krysztay
roztworu o skadzie 12-2. Po osigniciu temperatury perytektycznej wystpuj podobnie jak w stopie I
krysztay 2 i ciecz L4, jednak w tym przypadku mamy nadmiar fazy ciekej w stosunku do iloci niezbdnej
do tworzenia krysztaw . W tym przypadku ilociowy stosunek fazy ciekej do fazy staej jest nastpujcy:
L4
2 13
.
13 4
Dlatego te reakcja perytektyczna koczy si wyczerpaniem krysztaw roztworu staego 2. W wyniku reakcji
perytektycznej otrzymujemy krysztay 3 i pozosta reszt cieczy L4. Przy dalszym chodzeniu stopu II z
cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 4-14 wydzielaj si krysztay roztworu o zmieniajcym si
skadzie chemicznym 3-15, a do cakowitego wyczerpania si cieczy. Stop po zakrzepniciu bdzie
zbudowany z jednorodnych krysztaw . Krzywe chodzenia dla obu stopw podano rwnie na rys. 6.8.
Przy nagrzewaniu przebieg reakcji perytektycznej jest odwrotny, tj.
13 14 15
15 13 14
Po osigniciu temperatury otoczenia stop bdzie zbudowany z krysztaw 5 i ''6 .
Odmiennie przebiegaj przemiany przy chodzeniu stopu II, nalecego do stopw podeutektycznych.
Krzepnicie tego stopu rozpoczyna si w punkcie 16 (z cieczy L16-E wydzielaj si krysztay a o skadzie 172). Po osigniciu temperatury eutektycznej stop bdzie si skada z cieczy eutektycznej (LE) oraz krysztaw
roztworu staego 2 (obecnie w staej temperaturze krzepnie eutektyka), z cieczy wydzielaj si rwnoczenie
krysztay 2 i 4
LE 2 4
co zachodzi a do cakowitego wyczerpania si cieczy. Struktura stopu po jego zakrzepniciu skada si bdzie z
pierwotnych krysztaw 2 na tle eutektyki (2 + 4). Przy dalszym chodzeniu zakrzepnitego stopu z
krysztaw 2 - 5 wydzielaj si krysztay wtrne ''46 i w temperaturze otoczenia zarwno krysztay pierwotne
, jak te i krysztay wchodzce w skad eutektyki bd miay skad odpowiadajcy punktowi 5. Proces
wydzielania si faz wtrnych ze skadnikw eutektyki mona pomin. cz si one bowiem z odpowiedni
faz eutektyki i nie wida ich pod mikroskopem, tak e uwzgldnia si jedynie wydzielenia wtrne z krysztaw
pierwotnych. Stop II jest wic w temperaturach otoczenia zbudowany z krysztaw pierwotnych 5, wtrnych
krysztaw ''6 oraz eutektyki (5 + 6). Pomimo rnorodnoci tych skadnikw strukturalnych, oglnie
biorc, stop skada si z dwu faz, tj. krysztaw nasyconych roztworw i . Analogicznie przebiegaj
przemiany w stopach nadeutektycznych. Na rysunku 6.10 zaznaczono, jakie skadniki strukturalne lub
fazowe wystpuj w poszczeglnych polach ukadu. Na rysunku tym podano ponadto przebieg krzywych
chodzenia obu tych stopw I oraz II. Zmienna rozpuszczalno moe wystpowa take w przypadku
perytektyki, jak to przedstawiono na rys. 6.11. Rzadszym przypadkiem jest wzrost rozpuszczalnoci z
obnieniem temperatury, jak to wystpuje na ukadzie rwnowagi, przedstawionym na rys. 6.12. Linia 2-3
wskazuje na wzrost rozpuszczalnoci metalu B w metalu A, w zwizku z czym przy chodzeniu krysztay
metalu B rozpuszczaj si w roztworze i ich ilo w strukturze zakrzepnitego stopu maleje. W przypadku
chodzenia, stopy o skadzie 2-3, ktre po zakrzepniciu skadaj si z dwu faz: krysztaw i , po
przekroczeniu linii 2-3 zbudowane s ju tylko z jednorodnego roztworu .
s n 1 f 2 2 0 .
Krzywa chodzenia stopu o skadzie odpowiadajcym zwizkowi chemicznemu bdzie miaa jeden
przystanek w temperaturze krzepnicia. Linia pionowa, reprezentujca zwizek chemiczny, dzieli wykres
rwnowagi fazowej na dwie jak gdyby niezalene od siebie czci, ktre mona rozpatrywa oddzielnie. Na
rysunku 6.13 mona wic wyrni dwa ukady skadowe:
1) ukad: A-AmBn (Z),
2) ukad: Am-Bn (Z),
Ukady te s proste i odpowiadaj omwionemu poprzednio przypadkowi eutektyki. W ukadzie pierwszym
wystpuje eutektyka E1 zoona z krysztaw skadnika A oraz zwizku AmBn. W zalenoci od skadu
chemicznego stopy z tego ukadu krzepn z pocztkowym wydzielaniem si krysztaw A (stopy podeutektyczne)
lub krysztaw zwizku AmBn (stopy nadeutektyczne), po czym w staej temperaturze krzepnie reszta cieczy, tworzc
mieszanin eutektyczn. W ukadzie drugim wystpuje rwnie eutektyka E2, zoona z krysztaw zwizku AmBn i
metalu B. Krzepnicie stopw w tej czci ukadu rozpoczyna si wydzieleniem zwizku chemicznego AmBn lub
skadnika B, po czym reszta cieczy krzepnie, dajc mieszanin eutektyczn. Skadniki strukturalne i fazowe
wystpujce w poszczeglnych polach tego rodzaju ukadu pokazano na rys. 6.13. Na tym te rysunku podano
przykadowo krzyw chodzenia dla stopu I, z zaznaczeniem zachodzcych przemian. Mog rwnie wystpowa
nietrwae zwizki chemiczne i ukad z tego rodzaju faz przedstawiono na rys. 6.14. Jak z niego wynika, utworzony
ze skadnikw stopu zwizek chemiczny AmBn jest nietrway, gdy przy nagrzewaniu przed osigniciem
temperatury topnienia ulega on rozpadowi na ciecz o skadzie punktu 4 oraz krysztay metalu A. Podczas chodzenia
natomiast zachodzi w staej temperaturze reakcja perytektyczna:
L4 A Z .
Przebieg przemian przy chodzeniu stopu I zaznaczono na krzywej chodzenia (rys. 6.14).
Z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu likwidus 5-4 wydzielaj si krysztay skadnika A.
W temperaturze 2-3-4 nastpuje reakcja pomidzy ciecz a krysztaami A, w wyniku czego powstaje
nietrway zwizek chemiczny AmBn (reakcja ta trwa a do cakowitego wyczerpania skadnika A), przy dalszym
chodzeniu z cieczy o zmieniajcym si skadzie 4-E wydzielaj si krysztay zwizku AmBn, po czym w temperaturze
eutektycznej z reszty cieczy o skadzie punktu E wydziela si mieszanina eutektyczna AmBn-B. W tym przypadku
na krzywej chodzenia bd wystpowa dwa przystanki. W przypadku ukadw podanych na rys. 6.13 oraz 6.14
metale A i B wzajemnie si nie rozpuszczaj.
Rys. 6.17. Ukad rwnowagi stopw podwjnych skadnikw o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie ciekym wraz z krzyw
chodzenia
Przy chodzeniu stopu (rys. 6.17) a do punktu 7 stygnie jednorodny roztwr cieky, po czym z tego roztworu
o zmieniajcym si skadzie chemicznym 7-2 wydziela si drugi nasycony roztwr cieky o zmieniajcym si
skadzie 8-3. Po osigniciu temperatury tm stop bdzie si skada z dwu roztworw ciekych L2 oraz L3. W tej
temperaturze nastpuje rozpad cieczy L2 w myl reakcji:
L2 A L3
Tego rodzaju reakcja, w czasie ktrej jedna faza cieka rozpada si na drug faz ciek oraz krysztay,
nazywa si reakcj monotektyczn. Ze wzgldu na to, e w czasie przebiegu tej reakcji wystpuj rwnoczenie
trzy fazy, liczba stopni swobody ukadu jest rwna zeru:
s n 1 f 3 3 0 ,
i reakcja ta zachodzi w staej temperaturze. Z chwil gdy ciecz L2 wyczerpie si, przy dalszym chodzeniu z
cieczy o zmiennym skadzie chemicznym 3-E wydzielaj si krysztay metalu A, po czym w temperaturze
eutektycznej krzepnie reszta cieczy jako mieszanina eutektyczna (A + B).
Znane s rwnie pary metali cakowicie wzajemnie nie rozpuszczajce si w stanie ciekym, jak np. elazoow.
Na rys. 6.18 c przedstawiono ukad rwnowagi fazowej dwu skadnikw, z ktrych kady ma dwie odmiany
alotropowe, przy czym zarwno trwae w niszych temperaturach odmiany A i B jak te trwae w wyszych
temperaturach odmiany A i B rozpuszczaj si wzajemnie nieograniczenie. Wykres rwnowagi przypomina wwczas
podwjny wykres roztworw staych cigych, z tym tylko, e linie 1-2 dotycz krystalizacji pierwotnej, a linie
3-4 krystalizacji wtrnej. Jeeli natomiast tylko wysokotemperaturowe odmiany alotropowe (A i B) tworz
roztwr stay cigy , natomiast wzajemna rozpuszczalno niskotemperaturowych odmian alotropowych (A i B) jest
ograniczona, to ukad ma posta podan na rys. 6.18 d. W czci dolnej ukad rwnowagi podobny jest do poprzednio
omwionej eutektyki, z tym jednak, e faz wyjciow jest roztwr stay (a nie ciecz), ktry na linii 1-E-2 ulega rozpadowi
na mieszanin krysztaw a i jS. Tego rodzaju przemian zachodzc w stanie staym nazywamy przemian eutektoidaln, a
otrzyman mieszanin krysztaw eutektoidem. Podobnie jak w przypadku eutektoidu, w stanie staym moe
zachodzi przemiana podobna do przemiany perytektycznej, zwie si ona wwczas przemian perytektoidaln.
Fazy midzymetaliczne mog rwnie powstawa w stanie staym, co przedstawia ukad rwnowagi podany na
rys. 6.19. Przy chodzeniu z roztworu staego powstaje faza midzymetaliczna . Mona j uwaa za
roztwr na osnowie zwizku midzymetalicznego AmBn Podobne tworzenie faz midzymetalicznych spotykamy w
wielu ukadach, jak Fe-Cr, Fe-V i innych.
zaley nie tylko od rodzaju faz i ich liczby, lecz take od postaci ich wystpowania, sposobu rozmieszczenia, wielkoci
ziarna; std te podane zalenoci mog mie jedynie charakter orientacyjny. Dotyczy to zwaszcza stopw o
skadzie eutektycznym lub eutektoidalnym, ktre majc bardzo drobnoziarnist budow, wykazuj niekiedy najlepsze
waciwoci mechaniczne, takie jak wytrzymao na rozciganie czy te twardo.
Rys. 6.21. Zasada okrelania skadu chemicznego stopw potrjnych w trjkcie rwnobocznym
W przypadku ukadw dwuskadnikowych wystpoway dwie zmienne niezalene, tj. temperatura ukadu oraz
zawarto jednego ze skadnikw, co umoliwiao przedstawienie ich na paszczynie. W ukadzie
trjskadnikowym dochodzi jeszcze jedna zmienna niezalena, tj. stenie drugiego ze skadnikw (skadnik
trzeci stanowi dopenienie do 100% stopu: A + B + C = 100%). Z tego wzgldu ukad taki, bdcy zalenoci trzech
zmiennych, mona przedstawi w postaci modelu przestrzennego. Podstaw modelu stanowi bdzie paszczyzna
pozioma, na ktrej nanosi si odpowiednio skad chemiczny stopw, wyraony w procentach, na osi za pionowej
zaznacza si temperatury przemian. Najczciej za podstaw ukadu przyjmuje si trjkt rwnoboczny, na
ktrym najatwiej odczyta mona skad chemiczny stopw. Trjkt taki nazywa si trjktem skadw lub
trjktem koncentracji i jest przedstawiony na rys. 6.21. Wierzchoki trjkta odpowiadaj czystym skadnikom, np. A,
B, C, rozpatrywanego ukadu potrjnego. Bokom tego trjkta odpowiadaj waciwe ukady podwjne A-B, B-C
oraz C-A. Wszystkie stopy potrjne tych skadnikw mieszcz si wewntrz trjkta ABC, tj. kademu punktowi
wewntrz trjkta odpowiada stop trjskadnikowy o okrelonym skadzie chemicznym. Odczytanie skadu stopw
opiera si na zasadzie, e jeeli przez dowolny punkt M, lecy wewntrz trjkta rwnobocznego, przeprowadzimy
rwnolege do jego bokw, to suma otrzymanych na tych bokach odcinkw (a, b, c) jest staa i rwna dugoci boku
trjkta (rys. 6.21):
a + b + c = AB = BC =CA
Przy zaoeniu, e dugo boku trjkta stanowi 100% stopu, zawarto poszczeglnych skadnikw w
trjskadnikowym stopie o skadzie danym punktem M jest nastpujca:
A' C
A%
100 zawarto skadnika A,
AB
B%
AB'
100
AB
zawarto skadnika B, AD
BC'
100 zawarto skadnika C AB
AB
Aby wic okreli skad procentowy potrjnego stopu, naley przez punkt M reprezentujcy stop
przeprowadzi rwnolege do poszczeglnych bokw trjkta, zgodnie z rys. 6.21 i wwczas:
rwnolega do boku BC odcina na boku AC odcinek A'C, proporcjonalny do zawartoci skadnika A w
stopie;
rwnolega do boku AC odcina na boku AB odcinek AB', proporcjonalny do zawartoci skadnika B w
stopie;
rwnolega do boku AB odcina na boku BC odcinek BC', proporcjonalny do zawartoci skadnika C w
stopie.
C%
Linie rwnolege do poszczeglnych bokw trjkta odpowiadaj stopom o staej zawartoci jednego ze
skadnikw; tak np. linia M-N na rys. 6.22 rwnolega do boku AC trjkta skadw odpowiada stopom o staej
zawartoci skadnika B. Stopy, ktrych skad chemiczny ley na siecznej przechodzcej przez jeden z wierzchokw
trjkta skadw, maj stay stosunek skadnikw reprezentowanych przez wierzchoki trjkta, lece po obu
stronach od tej siecznej, tak np. stopy, ktrych skad chemiczny ley na siecznej BE, maj stay stosunek
koncentracji skadnikw A do C. W praktyce dla uatwienia odczytywania skadu stopw, pole trjkta dzieli
si rwnolegymi do bokw, otrzymujc skal w postaci sieci trjktnej, jak to przedstawiono na rys. 6.23.
Poniewa modele ukadw potrjnych maj charakter przestrzenny, co ogranicza praktyczne zastosowanie,
istnieje tendencja do przedstawiania ich na paszczynie; mona tego dokona stosujc rzuty izoterm likwidus i
solidus na podstaw ukadu. Jeeli powierzchni likwidus oraz powierzchni solidus danego ukadu przetniemy
paszczyzn poziom, jak to pokazano na rys. 6.25, to przetnie ona powierzchni likwidus wzdu krzywej a 1 b 1 , a powierzchni solidus wzdu krzywej c 1 -d 1 . Krzywe te, odpowiadajce okrelonej temperaturze, nosz wanie
nazw izoterm, przy czym krzywa a l -b 1 leca na powierzchni likwidus nosi nazw izotermy likwidusu, a krzywa c 1 -
d 1 leca na powierzchni solidus izotermy solidusu. Izotermy te mona nastpnie rzutowa na paszczyzn
podstawy. Otrzymane w ten sposb rzuty izoterm likwidusu (a-b) oraz solidusu (c-d) umoliwiaj okrelenie
temperatur krzepnicia stopw. W tym celu przecina si model ukadu rwnowagi szeregiem paszczyzn
izotermicznych, a otrzymane izotermy rzutuje si w sposb wyej podany na paszczyzn podstawy (rys. 6.26).
Rzuty izoterm likwidusu podaje rys. 6.26 a, a rzuty izoterm solidusu rys. 6.26 b. Wykresy te mog zastpi model
przestrzenny, gdy umoliwiaj odczytanie temperatury pocztku i koca krzepnicia (lub topnienia) stopw z
dokadnoci zalen od gstoci izoterm; np. stop o skadzie punktu M zacznie krzepn w temperaturze okoo
!030C, poniewa ley pomidzy izotermami likwidusu dla 1000C i 1050C, a koczy krzepn w
temperaturze okoo 880C, poniewa ley pomidzy izotermami solidusu dla 850C i 900C.
Gdy skadniki cakowicie nie rozpuszczaj si w stanie staym, tworzc eutektyk potrjn, model ukadu
rwnowagi ma wygld przedstawiony na rys. 6.27.
krawdzi dana powierzchnia wybiega. Powierzchnie te przecinaj si wzdu linii odpowiadajcych wydzielaniu
si eutektyk podwjnych, a mianowicie wzdu linii E1E wydziela si eutektyka (A + B), wzdu linii E2E
eutektyka (B + C), a wzdu linii E3E eutektyka (A + C). Wszystkie te trzy linie eutektyk podwjnych przecinaj si
w punkcie E, w ktrym z cieczy o skadzie tego punktu powstaje eutektyka potrjna (A + B + C). Ukad jest
wwczas niezmienny i krzepnicie eutektyki potrjnej zachodzi w staej temperaturze t' zgodnie z regu faz:
s n 1 f 3 1 4 0
Przez punkt E przebiega pozioma paszczyzna, bdca solidusem, odpowiadajca zakoczeniu krzepnicia.
Krzepnicie wszystkich stopw takiego ukadu koczy si wytworzeniem eutektyki potrjnej, analogicznie jak
w podanym ukadzie dwuskadnikowym krzepnicie koczy si wytworzeniem w staej temperaturze eutektyki
podwjnej.
Rys. 6.28. Paska projekcja ukadu rwnowagi skadnikw tworzcych eutektyk potrjn
Jakie skadniki strukturalne wystpuj w zakrzepnitych stopach, mona odczyta z rozwinitego ukadu
podanego na rys. 6.28. W tym celu na podstaw wykresu naniesiono rzuty linii eutektyk podwjnych E'1E',
E'2E', E'3E' cznie z punktem rzutu eutektyki potrjnej E' oraz poczono jeszcze punkt E' z wierzchokami
trjkta skadw. Trjkt ten rozpad si na sze obszarw, w ktrych zakrzepnite stopy bd miay rn
struktur. Rozpatrzmy krzepnicie stopu w obszarze E'1BE'. Podczas krzepnicia stopu o skadzie punktu O
pocztkowo bd si wydzielay krysztay czystego metalu B. Poniewa wwczas stosunek stenia pozostaych
skadnikw stopu (A : C) bdzie wielkoci sta, skad cieczy bdzie si zmienia wzdu siecznej
przechodzcej przez punkt B na odcinku Ob, dopki nie osignie ona linii eutektyki podwjnej, w tym
przypadku linii E'1E', wwczas z cieczy zacznie si wydziela eutektyka podwjna (A + B), a skad cieczy
bdzie si zmienia wzdu tej linii, a do osignicia punktu E', w ktrej to temperaturze krzepnie eutektyka
potrjna. Przebieg krzywej chodzenia wraz z podaniem przemian pokazano na rys. 6.29.
Stop O po zakrzepniciu bdzie si skada z krysztaw metalu B, eutektyki podwjnej (A + B) oraz eutektyki
potrjnej (A + B + C). W podobny sposb krzepn wszystkie stopy tego ukadu, z wyjtkiem tych, ktrych
skady le na liniach eutektyk podwjnych; w stopach takich krzepnie od razu eutektyka podwjna, bez
uprzedniego wydzielania si krysztaw jednego ze skadnikw stopu. Skadniki strukturalne stopw w
poszczeglnych obszarach trjkta skadw przedstawiono na rys. 6.30.
7. STOPY ELAZO-WGIEL
Omwienie metali stosowanych w technice rozpoczniemy od elaza i jego stopw z wglem ze wzgldu
na to, e s to podstawowe tworzywa metaliczne stosowane w budowie maszyn i urzdze. wiatowa
produkcja stali i eliwa jest ilociowo znacznie wiksza od produkcji wszystkich innych metali razem
wzitych.
Przez nazw elazo rozumie si chemicznie lub technicznie czysty metal (Fe) o bardzo maej zawartoci
innych skadnikw. Do odmian elaza technicznego zalicza, si:
1) elazo chemicznie czyste, otrzymywane przez redukcj chemicznie czystych tlenkw elaza, zawierajce
okoo 0,007% domieszek,
2) elazo elektrolityczne, otrzymywane w drodze elektrolizy i zawierajce okoo 0,02% domieszek,
3) elazo karbonylkowe, otrzymywane przez rozkad karbonylka elaza, o zawartoci okoo 0,03%
domieszek,
4) elazo armco, otrzymywane metod hutnicz, o zawartoci 0,1 0,2% domieszek. Waciwoci
mechaniczne czystego elaza w stanie wyarzonym w zalenoci od stopnia jego czystoci wahaj si w
nastpujcych granicach:
wytrzymao na rozciganie
Rm= 180H 280 MPa,
granica plastycznoci
Re = 90 200 MPa,
wyduenie
A10 = 30 50%,
przewenie
Z = 70 80%,
udarno
KCU2 = 180 280 J/cm2,
twardo
HB = 45 80.
Jak wida, technicznie czyste elazo jest metalem mikkim o duej plastycznoci. Z tego wzgldu nie
znajduje ono szerszego zastosowania w technice jako materia konstrukcyjny i produkowane jest, z
wyjtkiem elaza armco, w niewielkich ilociach. Rozwj nowoczesnych gazi przemysu jak automatyka i
elektronika powoduj wzrost zapotrzebowania na technicznie czyste elazo gwnie z uwagi na jego
waciwoci magnetyczne.
W technice elazo znajduje zastosowanie gwnie w postaci stopw z wglem, ktre w zalenoci od
zawartoci wgla nazywamy stalami lub eliwami (surwkami). Stopy te poza elazem i wglem zawieraj
jeszcze niewielkie iloci domieszek pochodzcych z procesw metalurgicznych, a take mog mie pewne
dodatki stopowe celowo wprowadzane dla uzyskania podanych waciwoci. Naley jednak zwrci
uwag na to, e w ostatnich latach rozpowszechniaj si stopy elaza o bardzo maej zawartoci wgla, a
nawet takie stopy, w ktrych obecno wgla jest szkodliwa. Ponadto istnieje wiele stopw, w ktrych
zawarto elaza jest mniejsza od 50%.
Wgiel moe wystpowa w stopach z elazem w postaci wolnej jako grafit lub te w postaci zwizanej
z elazem jako wglik elaza Fe3C, zwany cementytem. Grafit jest odmian alotropow wgla, krystalizujc
w ukadzie heksagonalnym, jak to przedstawiono na rys. 7.1. Jego ciar waciwy jest okoo trzykrotnie
mniejszy od ciaru waciwego elaza i wynosi 21,76 kN/m3. Wytrzymao, twardo i plastyczno
grafitu s bardzo niskie. Drug odmian alotropow wgla jest diament, ktry w stopach elaza nie
wystpuje.
Cementyt jest to zwizek chemiczny elaza z wglem o zawartoci 6,67% wagowych wgla,
krystalizujcy w ukadzie rombowym. Struktura krystaliczna cementytu, pokazana na rys. 7.2, jest do
zoona. Kryszta cementytu zbudowany jest z omiocianw, ktrych osie uoone s wzgldem siebie pod
odpowiednimi ktami; wewntrz kadego z omiocianw znajduje si atom wgla. (Dla przejrzystoci na
rys. 7.2 pokazano tylko niektre z omiocianw). Cementyt jest skadnikiem bardzo twardym (okoo 800
HB) i bardzo kruchym; jego ciar waciwy wynosi 75,3 kN/m3. Do temperatury 230C cementyt wykazuje
sabe waciwoci ferromagnetyczne, a w wyszych temperaturach jest paramagnetyczny. Za temperatur
topnienia cementytu przyjmuje si okoo 1227C. Cementyt jest zwizkiem nietrwaym i w okrelonych
warunkach ulega rozpadowi na grafit oraz elazo, z tego wzgldu temperatura topnienia cementytu nie
zostaa dokadnie okrelona.
7. 1. 2.
Ukad rwnowagi Fe-Fe3C przedstawiony na rys. 7.3 obejmuje stopy elaza z wglem do zawartoci
6,67% wgla, co odpowiada zawartoci wgla w cementycie. Dalsza cz ukadu rwnowagi nie zostaa
dokadnie zbadana, poniewa stopy o wikszej zawartoci wgla nie przedstawiaj praktycznie znaczenia, a
badanie ich jest utrudnione. Podana posta ukadu jest wynikiem bada wielu uczonych, ktre
zapocztkowa uczony rosyjski D. K. Czernow w 1868 r., wykrywajc temperatury krytyczne stali i ich
zaleno od zawartoci wgla. Zestawienie charakterystycznych punktw ukadu elazo-cementyt wraz z
odpowiadajcymi im wsprzdnymi wedug obecnie podawanych wartoci zawiera tabl. 7.1.
Tablica 7.1 Wsprzdne punktw w ukadzie elazo-cementyt
Oznaczenie punktu
w ukadzie
A
B
C
D
E
F
G
H
J
K
M
N
O
P
R
S
Temperatura
C
1538
1495
1148
1227
1148
1148
912
1495
1495
727
770
1394
770
727
20
727
Zawarto wgla
%
0
0,5
4,3
6,67
2,11
6,67
0
0,10
0,17
6,67
0
0
0,6
0,02
0,008
0,8
Na podstawie przedstawionego ukadu rwnowagi Fe-Fe3C dzieli si stopy elaza z wglem na stale
zawierajce do 2% wgla (punkt E obecnie cilej 2,11%) oraz eliwa (surwki) o zawartoci 2,0 6,67%
wgla. Skadniki strukturalne, wystpujce w poszczeglnych polach ukadu, zaznaczono bezporednio na
rys. 7.3.
W stopach elazo-cementyt w stanie rwnowagi wystpuj nastpujce skadniki strukturalne:
1. Cieky roztwr wgla w elazie.
2. Ferryt; jest to roztwr stay wgla w elazie krystalizujcy w ukadzie regularnym przestrzennie
centrowanym. Jest to prawie czyste elazo; rozpuszczalno wgla w elazie w temperaturze
eutektoidalnej (727C) wynosi 0,02%, a w temperaturach normalnych 0,008%. Do temperatury 770C
ferryt jest ferromagnetyczny, a w wyszych temperaturach jest paramagnetyczny. W ukadzie elazocementyt wystpuj dwa obszary ferrytu, tj. na lewo od linii GPR oraz w wyszych temperaturach na
lewo od linii AHN; jest to ferryt .
3. Austenit; jest to roztwr stay wgla w elazie , krystalizujcy w ukadzie regularnym pasko
centrowanym, jak to przedstawiono na rys. 5.13; maksymalna rozpuszczalno wgla w elazie w
temperaturze 1148C wynosi okoo 2,11% z obnieniem temperatury zmniejsza si do 0,8% w 727C. W
stalach wglowych austenit jest trway powyej 727C; jest paramagnetyczny.
4. Cementyt; rozrnia si nastpujce rodzaje cementytu: pierwotny krystalizujcy z roztworu ciekego
wgla w elazie zgodnie ze zmian rozpuszczalnoci wedug linii DC, wtrny wydzielajcy si w
stanie staym z austenitu wskutek malejcej rozpuszczalnoci wgla w elazie wedug linii ES i
trzeciorzdowy wydzielajcy si z ferrytu na skutek malejcej rozpuszczalnoci wgla w elazie
wedug linii PR.
5. Perlit; jest to eutektoidalna mieszanina ferrytu i cementytu, zawierajca 0,8% wgla (tj. 87% ferrytu oraz
13% cementytu). Powstaje z rozkadu austenitu w temperaturze 727C. W stalach wolno chodzonych
ma on budow pasemkow w postaci na przemian uoonych pytek ferrytu i cementytu.
6. Ledeburyt; jest to eutektyczna mieszanina austenitu i cementytu, tworzca si przy krzepniciu z cieczy
o zawartoci 4,3% wgla w temperaturze 1148C. Po ochodzeniu do temperatury 727C austenit
ledeburytu przemienia si w perlit, tak e poniej tej temperatury wystpuje mieszanina perlitu i
cementytu, przy czym zasadniczy charakter ledeburytu zostaje zachowany; taka eutektyka nosi nazw
ledeburytu przemienionego.
chodzenie
nagrzewanie
austenit J ;
chodzenie
nagrzewanie
HN pocztek przemiany alotropowej ferrytu w austenit, okrela zmienn zawarto wgla w ferrycie na skutek
krystalizacji austenitu;
JN koniec przemiany ferrytu w austenit, charakteryzuje zmienn zawarto wgla w austenicie na
skutek przemiany ferrytu w austenit;
chodzenie
nagrzewanie
7. 1. 3.
Oznaczenie przemian
7. 1. 4.
temperaturze staje si ferromagnetyczny). W temperaturze 727C austenit zawierajcy 0,8% wgla (punkt S)
przemienia si w perlit. Przy dalszym obnianiu temperatury z ferrytu o skadzie chemicznym zmieniajcym
si wzdu linii PR wydziela si cementyt trzeciorzdowy. W temperaturze otoczenia stop ma struktur
ferrytyczno-perlityczn z trzeciorzdowym cementytem.
Stop II o zawartoci 0,30% wgla (stal konstrukcyjna) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1515C
(punkt 5 na rys. 7.4). Z ciekego roztworu o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 5-B
wydzielaj si krysztay ferrytu o skadzie 6-H. W temperaturze 1495C zachodzi reakcja perytektyczna
pomidzy ciecz B a krysztaami ferrytu H, w ktrej wyniku powstaj krysztay austenitu J, przy czym w
tym przypadku reakcja trwa a do cakowitego wyczerpania ferrytu H. Przy dalszym chodzeniu z cieczy B-8
wydzielaj si krysztay austenitu o skadzie chemicznym zmieniajcym si wzdu linii J-7. Pomidzy
temperaturami odpowiadajcymi punktom 7-11 adne przemiany nie zachodz. Poniej temperatury okoo
810C z krysztaw austenitu, o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 11-S, wydzielaj si
krysztay ferrytu (o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 12-P), paramagnetycznego do
temperatury 770C i ferromagnetycznego w temperaturach niszych. W temperaturze 727C zachodzi
przemiana eutektoidalna, a przy dalszym chodzeniu z ferrytu wydziela si cementyt trzeciorzdowy.
Stop III o zawartoci 1,3% wgla (stal narzdziowa) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1420C
(punkt 1 na rys. 7.5). Z ciekego roztworu 1-4 wydziela si austenit o zmieniajcym si skadzie chemicznym
wzdu linii 2-3. W zakresie temperatur 3-7 adne przemiany przy chodzeniu nie zachodz i dopiero od
temperatury odpowiadajcej punktowi 7 z austenitu o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii
7-S wydziela si cementyt wtrny, po czym austenit o skadzie punktu S rozkada si w temperaturze 727C
na perlit.
Stop IV o zawartoci 3,0% wgla (eliwo biae) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1300C (punkt
5 na rys. 7.5). Z cieczy o skadzie 5-C wydzielaj si krysztay austenitu o zmieniajcym si skadzie
chemicznym wzdu linii 6-E. W staej temperaturze 1148C ciecz o zawartoci 4,3% wgla krzepnie jako
mieszanina eutektyczna austenitu zawierajcego 2,11% wgla oraz cementytu. Po zakrzepniciu w strukturze
stopu bd wystpoway krysztay austenitu na tle ledeburytu. Przy dalszym chodzeniu z austenitu o
zmieniajcym si skadzie wzdu linii E-S wydziela si cementyt wtrny, przy czym w temperaturze 727C
austenit rozkada si na perlit, w zwizku z czym ledeburyt przechodzi w ledeburyt przemieniony.
Stop V o zawartoci 5% wgla (eliwo biae) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1200C (punkt 8
na rys. 7.5). Z cieczy o skadzie zmieniajcym si wzdu linii 8-C wydziela si cementyt pierwotny. W
temperaturze 1148C reszta cieczy o skadzie punktu C krzepnie, tworzc mieszanin eutektyczn, tj.
ledeburyt, a w temperaturze 727C austenit ledeburytyczny o skadzie punktu S rozkada si na perlit i taki
ledeburyt nosi nazw ledeburytu przemienionego. W temperaturach otoczenia w strukturze omawianego
stopu bd wystpoway igy cementytu pierwotnego na tle ledeburytu przemienionego.
7. 2. Stale wglowe
7. 2. 1.
Wiadomoci oglne
Stal jest stopem elaza z wglem o zawartoci do 2% wgla. Do zasadniczych domieszek zawsze
wystpujcych w stalach wglowych w mniejszej lub wikszej iloci nale mangan, krzem, fosfor i siarka.
Zawarto tych pierwiastkw w stalach wglowych nie przekracza zwykle nastpujcych wartoci:
manganu 0,8%,
krzemu 0,4%,
fosforu 0,05%,
siarki 0,05%.
Ponadto stal wglowa moe jeszcze zawiera mae iloci miedzi, chromu i niklu pochodzce ze zomu
stalowego oraz rozpuszczone gazy, jak wodr, tlen i azot.
7. 2. 2.
Ze wzgldu na struktur po wolnym chodzeniu (studzeniu) stale wglowe mona podzieli na trzy
zasadnicze grupy:
1) stale podeutektoidalne, zawierajce do 0,8% wgla, o strukturze ferrytyczno-perlitycznej,
2) stale eutektoidalne, zawierajce 0,8% wgla, majce struktur perlityczn,
3) stale nadeutektoidalne o zawartoci 0,8 2,0% wgla, o strukturze perlitycznej z cementytem wtrnym.
Przy bardzo maej zawartoci wgla, praktycznie poniej 0,1%, stal ma struktur prawie czysto
ferrytyczn, jak to przedstawiono na rys. 7.6. Po wytrawieniu azotalem widoczne s ziarna oddzielone
ciemnymi granicami. Przy wikszych zawartociach wgla w strukturze stali pojawia si perlit. Jest on
zbudowany z na przemian uoonych pytek ferrytu i cementytu, ktre pod mikroskopem maj wygld
pasemek, i z tego wzgldu nosi on nazw perlitu pytkowego.
Rys. 7.6. Stal o zawartoci poniej 0,1% wgla, trawiona 4% azotalem (pow. 600 x)
Rys. 7.8. Sia o zawartoci 0,4% wglu trawiona 4% azotalem (pow. 600 x )
W stalach o zawartoci wga powyej 0,6 0,7% ilo ferrytu jest tak maa, e nie tworzy on caych
pl, lecz wystpuje w postaci siatki na granicach ziarn perlitu, ktra stopniowo zanika i przy zawartoci
0,8% wgla stal ma struktur czysto perlityczn, jak to przedstawiono na rys. 7.9. Przy dalszym wzrocie
zawartoci wgla na granicach ziarn perlitu pojawia si cementyt wtrny w postaci siatki, ktra pogrubia si
w miar wzrostu zawartoci wgla do 2,0%. Struktur stali nadeutektoidalnej po wytrawieniu 4%-owym
azotalem oraz zasadowym pikrynianem sodu pokazano na rys. 7.10 i 7.11.
Rys. 7.9. Stal o zawartoci 0,8% wgla trawiona 4% azotalem (pow. 600x)
Rys. 7.10. Stal o zawartoci 1,3% wgla trawiona 4% azotalem (pow. 600x)
Stale przegrzane i odlewy maj struktur Widmannstattena. Powstaje ona przy powolnym chodzeniu
stali podeutektoidalnej od wysokich temperatur a do temperatur krytycznych (Ar3 Ar1), z nastpnym
nieco szybszym chodzeniem, wskutek czego ferryt wykrystalizowuje si wewntrz ziarn austenitu wzdu
cian omiocianw. Pod mikroskopem struktura Widmannstattena wyglda jak ukad trjktw, kwadratw
lub szecioktw, jak to mona zauway na rys. 7.12. Stale o takiej budowie wykazuj du krucho.
Podobny ukad moe przybiera wydzielajcy si z austenitu cementyt wtrny w przegrzanych stalach
nadeutektoidalnych.
Z iloci perlitu i ferrytu w strukturze stali podeutektoidalnej w stanie wolno chodzonym mona okreli
zawarto wgla w stali. Biorc pod uwag, e przy zawartoci 0,8% wgla stal ma czysto perlityczn
struktur, a przy 0% wgla czysto ferrytyczn, oceniajc pod mikroskopem procentowy udzia perlitu w
strukturze stali, mona obliczy zawarto wgla w stali ze wzoru
x
P
0,8
100
gdzie x oznacza zawarto wgla w procentach, P - powierzchni zajt przez perlit w procentach.
Ocena ta jest oczywicie przybliona, niemniej jednak daje w praktyce cenne usugi. Posugujc si tym
wzorem, naley pamita, e odnosi si on tylko do stali wglowych i to w stanie wolno chodzonym.
Rwnie i w stalach nadeutektoidalnych z ilociowego udziau cementytu wtrnego w strukturze mona
okreli zawarto wgla w stali, jednak ocena ta jest bardzo mao dokadna i dlatego rzadko stosowana w
praktyce.
Rys. 7.11. Stal o zawartoci 1.3% wgla trawiona zasadowym pikrymanem sodu (pow. 600x)
7. 2. 3.
Wgiel jest gwnym skadnikiem stopowym stali wglowych, silnie wpywajcym na ich waciwoci,
nawet przy niewielkich zmianach zawartoci. Wzrost zawartoci wgla podwysza wytrzymao na
rozciganie Rm, granic plastycznoci Re oraz twardo stali, natomiast waciwoci plastyczne, jak
wyduenie A, przewenie Z oraz udarno KC ulegaj obnieniu. Wytrzymao na rozciganie i granica
plastycznoci wzrastaj tylko do zawartoci 0,8% wgla z uwagi na zbyt du przy wikszych zawartociach
wgla ilo kruchego cementytu. Wpyw wgla na waciwoci mechaniczne stali w stanie wolno
chodzonym przedstawiono na rys. 7.13. Wzrost zawartoci wgla pogarsza rwnie zgrzewalno,
obrabialno oraz spawalno.
Mangan wystpuje w stalach wglowych jako pozostao z procesu wytapiania stali, a gwnie
odtleniania i odsiarczania, w postaci roztworu staego w ferrycie lub cementycie. Mangan podwysza
wytrzymao stali oraz wpywa korzystnie na zgrzewalno. Wie on siark na siarczek manganu MnS,
przez co zapobiega powstawaniu szkodliwego siarczku elaza FeS.
Rys. 7.13. Wpyw zawartoci wgla na waciwoci mechaniczne stali w stanie wolno chodzonym
Krzem pochodzi z procesw odtleniania stali. Jest on energicznym odtleniaczem hamujcym tworzenie
si pcherzy w czasie krzepnicia stali. Krzem wystpuje w stali w postaci roztworu staego w ferrycie;
podnosi wytrzymao stali, a zwaszcza granic sprystoci, pogarszajc jej zgrzewalno.
Fosfor w stali naley do domieszek szkodliwych i powinno go by jak najmniej. Jak z podanego na rys.
7.14 ukadu rwnowagi elazo-fosfor wynika, wystpuje on w stali w postaci roztworu staego w ferrycie.
Fosfor podwysza wytrzymao na rozciganie i twardo, ale gwatownie obnia waciwoci plastyczne
stali oraz podwysza temperatur, w ktrej stal staje si krucha, wywoujc krucho na zimno. Wpyw ten
stwierdza si bardzo wyranie przy zawartociach powyej 0,1% P, jednak nawet w stalach najniszej
jakoci zawarto fosforu nie powinna przekracza 0,05%. Poniewa fosfor rozszerza zakres temperatur
pomidzy likwidusem i solidusem w czasie krzepnicia stali, a ponadto ma ma szybko dyfuzji zarwno
w Fe, jak i w Fe, wykazuje wybitn skonno do segregacji. W wyjtkowych przypadkach obecno
fosforu w stali moe by podana, gdy polepsza ona skrawalno, a przy jednoczesnej zawartoci miedzi
podwysza odporno na korozj.
Siarka w stali naley rwnie do domieszek szkodliwych. Jak z podanego na rys. 7.15 ukadu rwnowagi
elazo-siarka wynika, siarka praktycznie nie rozpuszcza si w elazie i wystpuje w stali w postaci
siarczkw, gwnie siarczkw elaza i manganu. Siarczek elaza jest atwo topliwy (temperatura topnienia
1193C), a ponadto tworzy z elazem atwo topliw eutektyk Fe-FeS o temperaturze topnienia 985C.
Eutektyka ta wystpuje przewanie na granicach ziarn. Podczas przerbki plastycznej na gorco w
temperaturach powyej 985C nastpuje nadtapianie tych otoczek siarczkowych, co prowadzi do powstania
pkni i naderwa: zjawisko to nazywa si kruchoci na gorco i zachodzi ju powyej 800C. Dodatek
manganu do stali zmniejsza szkodliwe dziaanie siarki, gdy wwczas w ciekej stali powstaj siarczki
manganu w myl reakcji
FeS Mn MnS Fe .
Siarczek manganu (MnS) jest wybitnie trudno topliwy (temperatura topnienia 1620C) i wystpuje
zazwyczaj w postaci oddzielnych wtrce; z tych wzgldw nie powoduje on kruchoci na gorco. Mangan
ma due powinowactwo do siarki. W przypadku dostatecznej iloci manganu w stali tworzenie si siarczku
elazawego (FeS) nie zachodzi. Siarczek elazawy powstaje wwczas, gdy zawarto siarki w stali jest dua,
a zawarto manganu niewystarczajca.
W stanie ciekym stal rozpuszcza w sobie skadniki gazowe, ktre po zakrzepniciu mog w niej
pozosta chociaby w bardzo nieznacznych ilociach; nale do nich tlen, wodr i azot. Tlen wystpuje w
stali w postaci zwizanej lub w roztworze staym, powodujc krucho stali na gorco, podobnie jak i siarka.
Z tego wzgldu obecno tlenu w stali jest bardzo szkodliwa. Wodr rwnie rozpuszcza si w stali i
powoduje jej krucho; jest on przyczyn zjawiska pkni wewntrznych, zwanych patkami nienymi.
Azot w stali tworzy twarde i kruche azotki.
Obecno miedzi w iloci do 0,2% jest korzystna z uwagi na odporno stali na korozj atmosferyczn.
Ponadto w stali wystpuj fazy o charakterze niemetalicznym, ktre nazywamy oglnie wtrceniami
niemetalicznymi. Znajduj si one w kadej stali w mniejszych lub wikszych ilociach. Stanowi przerwy w
cigoci osnowy metalicznej i z tego wzgldu wywieraj na og niekorzystny wpyw, zwaszcza na
waciwoci mechaniczne stali; dlatego te powinno ich by w stali jak najmniej. Biorc pod uwag
pochodzenie, rozrnia si dwie grupy wtrce:
1) wtrcenia endogeniczne, powstajce w ciekej stali w wyniku reakcji fizykochemicznych, zachodzcych
w czasie procesu stalowniczego; s to najczciej siarczki, tlenki oraz krzemiany;
2) wtrcenia egzogeniczne, dostajce si z zewntrz do stali, jak czstki materiaw ogniotrwaych
wyoenia pieca, rynny spustowej, kadzi stalowniczej i ukadu wlewowego.
Wpyw wtrce na waciwoci stali zaley od ich iloci, wielkoci, ksztatu i rozmieszczenia. Jeli
wtrcenia s bardzo drobne i rwnomiernie rozmieszczone, to nie wpywaj szkodliwie na waciwoci stali,
a nawet ich obecno moe by korzystna. Zdecydowanie szkodliwe s due wtrcenia oraz obecno
skupie drobnych wtrce.
7. 2. 4.
Stal nie przerabiana plastycznie, stosowana w postaci odleww, nazywa si staliwem. Biorc pod uwag
zawarto wgla, mona podzieli stale na niskowglowe o zawartoci wgla do 0,25%, redniowglowe o
zawartoci 0,25 0,6% i wysokowglowe o zawartoci wgla powyej 0,6%.
7. 2. 5.
Do konstrukcyjnych stali wglowych zalicza si stale o zawartoci wgla w zasadzie poniej 0,65%.
Podzia tych stali ze wzgldu na ich czysto (jako) na stale: zwykej, wyszej i najwyszej jakoci, opiera
si na maksymalnych dopuszczalnych zawartociach fosforu i siarki. Dopuszczalne zawartoci tych
domieszek dla poszczeglnych grup stali podano w tabl. 7.2. Naley jednak podkreli, e na jako stali
wpywa nie tylko jej skad chemiczny, lecz take wiele innych czynnikw, jak: zwarto ich budowy,
zawarto wtrce niemetalicznych, obecno wad wewntrznych, nasycenie gazami i wielko ziarna.
Jako stali zaley od starannoci przeprowadzenia procesu wytapiania i rozlewania stali, od sposobu
czyszczenia powierzchni wlewkw, od przerbki plastycznej i obrbki cieplnej oraz od kontroli
poszczeglnych etapw procesu, poczwszy od wytapiania, a do gotowego wyrobu. Przy doborze stali
wglowej do okrelonego celu uwzgldnia si zarwno jako stali, jak te zawarto wgla, warunkujc
odpowiednie waciwoci mechaniczne.
Tablica 7.2 Dopuszczalne zawartoci fosforu i siarki w stalach wglowych
Jako stali
zwyka
wysza
najwysza
Maksymalna zawarto w %
P
0,050
0,040
0,030
0,050
0,040
0,030
Wytrzymao na
rozciganie Rm2)
MPa
Wyduenie 3)
As min
%
St0S
195
300 540
20
St3SX, St3ScuX
St3SY, St3CuY
St3S
St3VX, St3V
St3VY, St3W
235
360 490
24
St4SX, St4ScuX
St4SY, St4CuY
St4S
St4VX, St4V
St4VY, St4W
275
420 550
22
St5, MSt5
295
470 640
20
St6, MSt6
335
570 740
15
St7, MSt7
365
670 840
11
Znak stali
1)
2)
3)
Drug grup konstrukcyjnych stali wglowych stanowi stale wglowe wyszej jakoci oglnego
przeznaczenia, ujte norm PN-75/H-84019. Jak podano w tabl. 7.4, stale te oznaczone s symbolami 08, 10,
15 do 65, ktre odpowiadaj redniej zawartoci wgla w stali, wyraonej w setnych czciach procenta.
Stale te maj okrelony zarwno skad chemiczny, jak i waciwoci mechaniczne. Wykonuje si z nich
gwnie cz maszyn, ktre obrabia si cieplnie, stale niskowglowe (10, 15, 20) nawgla si, a stale
redniowglowe i wysokowglowe (25 do 65) poddaje si ulepszaniu cieplnemu lub normalizowaniu. Ze
wzgldu na to, e jak to bdzie pniej podane hartowno stali wglowych nie jest wielka, ulepszanie
cieplne stosuje si tylko do elementw o maych przekrojach (do gruboci 24 40 mm). Symbol G oznacza
stale o podwyszonej zawartoci manganu, np. stal 15G.
Tablica 7.4 Stale wglowe konstrukcyjne wyszej jakoci oglnego przeznaczenia (przykady) wg PN-75/11-84019
Znak stali
08
10
15
20
25UT
30UT
40UT
45UT
55
60
65
Stan obrbki
cieplnej prbek wytrzymao na
kwalifikacyjnych
rozciganie
N
N
N
N
T
T
T
T
T
T
N
Wasnoci mechaniczne
granica
plastycznoci
Re min
wyduenie
A 5 min
przewenie
Z min
udarno
KCU2
MPa
MPa
J/cm2
min 295
175
205
295
245
305
335
390
410
460
490
410
35
31
16
25
21
20
18
16
14
13
10
60
55
55
30
88
78
59
49
min 335
490 735
min 410
490 635
540 685
620 765
655 805
735 885
785 930
min 695
Znak gatunku
Wyduenie
AS min
Przewenie Z
min
Udarno KCU2
min
MPa
MPa
L400
400
250
25
40
60
L450
450
260
22
30
50
L500
500
320
18
25
45
L600
600
360
16
21
40
L650
650
380
15
18
35
Znak poszczeglnych gatunkw staliwa skada si z litery L na pocztku znaku i trzycyfrowej liczby
okrelajcej wymagan minimaln warto wytrzymaoci na rozciganie oraz cyfry rzymskiej podajcej
grup staliwa. Rozrnia si dwie grupy staliwa wglowego konstrukcyjnego:
grupa I staliwo wglowe konstrukcyjne zwykej jakoci,
grupa II staliwo wglowe konstrukcyjne wyszej jakoci.
Odlewy staliwne mona stosowa bezporednio po zakrzepniciu lub po odpowiedniej obrbce cieplnej
dla zapewnienia jednorodnoci skadu chemicznego, usunicia gruboziarnistoci (struktury Widmannstttena) oraz napre odlewniczych.
Otrzymywanie elementw na drodze odlewania ze staliwa jest niewtpliwie bardzo ekonomiczne;
ponadto staliwo ma dobre waciwoci mechaniczne i dobr, zwaszcza przy niskich zawartociach wgla,
spawalno, co umoliwia regeneracj miejsc zuytych na drodze napawania. W porwnaniu jednak z
eliwem, staliwo ma gorsze waciwoci odlewnicze; jest bardziej gstopynne, ma znaczny skurcz
odlewniczy oraz wysok temperatur topnienia, dochodzc do 1600C.
Wglowe stale narzdziowe bd omwione dokadniej w rozdziale o materiaach narzdziowych.
7. 2. 6.
Obrbka skrawaniem naley do podstawowych gazi technologii w budowie maszyn i z tego wzgldu
podatno materiau do obrbki skrawaniem ma wane znaczenie praktyczne. Zaley ona niewtpliwie od
skadu chemicznego stali, jej struktury i waciwoci, niemniej jednak nie wszystkie zagadnienia z tym
zwizane zostay do chwili obecnej w peni wyjanione. Zoono problemu obrabialnoci stali jest
zwizana przede wszystkim z niejednoznaczn interpretacj samego pojcia obrabialnoci, ktre mona
rozpatrywa z punktu widzenia zarwno dopuszczalnej szybkoci skrawania, si skrawania, jak i jakoci
obrabianej powierzchni. Ponadto obrabialno tego samego materiau moe by rna w zalenoci od
rodzaju obrbki skrawaniem. Wzrost twardoci i wytrzymaoci stali pogarsza jej obrabialno, jednake
przy jednakowej twardoci rnice w strukturze i skadzie chemicznym mog prowadzi do znacznych
rnic w obrabialnoci. Duy wpyw na podatno do obrbki skrawaniem wywiera wielko ziarna w stali;
stale o grubym ziarnie, jako bardziej kruche, s lepiej obrabialne od stali o ziarnie drobnym. Wzrost
zawartoci wgla w stali, powodujc zwikszenie jej twardoci, pogarsza obrabialno stali; z kolei stale
mikkie maj rwnie bardzo z obrabialno wskutek duej cigliwoci i plastycznoci.
Stale o szczeglnej podatnoci do obrbki wirowej (atwo obrabialne mechanicznie), przeznaczone do
obrbki mechanicznej na obrabiarkach automatach, nosz popularnie nazw stali automatowych. Byy to
dawniej gwnie stale niskowglowe stosowane w przypadku, gdy warunki eksploatacyjne zezwalay na
pewne pogorszenie niektrych waciwoci uytkowych, a decydujc rol odgrywa niski koszt obrbki
skrawaniem.
Obecnie jednak sformuowanie takie nie jest waciwe i produkuje si w tej grupie stali stale wglowe o
wyszej zawartoci wgla, a nawet niektre stale stopowe przy duych wymaganiach dotyczcych
Znak stali
A10X
A10N
Ali
A35
A45
A35G2
Mn
Si
max 0,12
max 0,10
0,07 0,1 3
0,32 0,39
0,42 0,50
0,32 0,42
0,90 1,30
0,90 1,30
0,50 0,90
0,50 0,90
0,50 0,90
1,40 1,80
max 0,05
max 0,05
0,15 0,40
0,15 0,40
0,15 0,40
0,17 0,37
0,04 0,8
0,04 0,8
max 0,06
max 0,06
max 0,06
max 0,035
S
0,24
0,24
0,15
0,15
0,15
0,08
N
0,34
0,34
0,25
0,25
0,25
0,20
0,010-0,016
7. 3. Surwki i eliwa
7. 3. 1.
Wiadomoci oglne
Surwki albo eliwa s to stopy elaza z wglem o teoretycznej zawartoci 2,11 6,67% wgla. Poza
tym stopy te zawieraj jeszcze krzem, mangan, fosfor i siark, a niekiedy take dodatki stopowe. Jest to
najbardziej rozpowszechnione tworzywo na odlewy w budowie maszyn. Polska terminologia rozrnia
surwki i eliwa, przy czym rnica ta dotyczy wycznie technologii ich otrzymywania. Surwki s
bezporednim produktem wielkiego pieca, natomiast eliwa otrzymuje si po przetopieniu surwki w
piecach odlewniczych. Co do struktury, nie ma rnicy pomidzy surwkami i eliwami, tote to wszystko,
co dotyczy surwek biaych i szarych, dotyczy rwnie odpowiednich gatunkw eliwa.
W zalenoci od postaci wystpowania wgla uwarunkowanego tym zabarwienia przeomu rozrnia si
surwki i eliwa biae i szare. W surwkach biaych wgiel wystpuje wycznie w postaci zwizanej z
elazem (cementyt), a take z innymi pierwiastkami (iloci wgla w roztworze ferrytu s minimalne) i
dlatego te przeom ich jest jasny. W eliwach szarych natomiast wgiel wystpuje czciowo w postaci
zwizanej, a czciowo w postaci wolnej jako grafit, ktrego obecno powoduje, e przeom tego rodzaju
eliwa jest matowoszary; std te jego nazwa. Praktycznie ilo wgla zwizanego w eliwach szarych nie
przekracza zawartoci wgla w perlicie (0,8%). eliwo, ktre zawiera wgiel czciowo w postaci
pierwszorzdowego cementytu, a czciowo w postaci grafitu, nazywa si eliwem poowicznym (dawna
nazwa eliwo pstre). Ponadto istniej rwnie eliwa cigliwe, otrzymywane po specjalnej obrbce cieplnej
odleww z eliwa biaego.
Obecnie obowizujca norma PN-80/H-01552 eliwo, Podzia, nazwy i okrelenia definiuje eliwo jako
stop elaza z wglem i innymi pierwiastkami, zawierajcy wgiel w postaci eutektyki i wydziele
pierwotnych, przeznaczony na odlewy.
7. 3. 2.
Surwki biae
7. 3. 3.
Proces grafityzacji
Rys. 7.19. Zaleno energii swobodnej roztworu ciekego (F,) mieszaniny austenit-cementyt (FA + C)
oraz mieszaniny austenit-grafit (FA + G) od temperatury
Jak wynika z rys. 7.19, linie przedstawiajce zmian energii swobodnej roztworu ciekego (FL) i mieszaniny
austenit-cementyt (FA+C) przecinaj si w temperaturze 1148C. Natomiast linia zmiany energii swobodnej
trwalszej termodynamicznie mieszaniny austenit-grafit (FA + G) przebiega poniej linii zmiany energii
swobodnej mieszaniny austenit-cementyt i przecina lini zmiany energii swobodnej cieczy w temperaturze
1154C. Poniej temperatury 1148C krystalizacja przebiega bdzie z wytworzeniem cementytu, poniewa
z podanych wyej wzgldw wydzielanie cementytu atwiej zachodzi pomimo faktu, e mieszanin faz o
mniejszej energii swobodnej jest mieszanina austenit-grafit. W zakresie temperatur 1148 1154C
wydzielanie z cieczy mieszaniny austenit-cementyt nie jest w zasadzie moliwe; w warunkach rwnowagi
powinna si wwczas wydziela mieszanina austenit-grafit. Analogicznie przebiegaj procesy rozkadu
austenitu na mieszanin ferrytu z cementytem lub ferrytu z grafitem. Poniewa temperatura rwnowagi
A
F + Fe3C
F + Cgrafit
Linie wykresu ukadu trwaego s przesunite w stosunku do ukadu nietrwaego w kierunku wyszych
temperatur. Grafit moe wic krystalizowa bezporednio z cieczy przy chodzeniu w wskim zakresie
temperatur, pomidzy liniami wykresw rwnowagi trwaej i nietrwaej, tj. gdy stopie przechodzenia
cieczy jest may lub niewielkie s szybkoci chodzenia.
Oznaczenie krzywych na wykresie ukadu rwnowagi elazo-grafit jest nastpujce:
C'D' likwidus, pocztek wydzielania si grafitu z cieczy; charakteryzuje zmienn zawarto wgla w fazie
ciekej na skutek krystalizacji grafitu (punkt C' odpowiada zawartoci 4,25% wgla);
E'C'F' linia krzepnicia eutektyki grafitowej, zoonej z grafitu i austenitu (temperatura 1154C);
E'S' charakteryzuje zmienn zawarto wgla w austenicie; wedug tej krzywej zachodzi wydzielanie si
grafitu (punkt E' odpowiada zawartoci 2,08% wgla, punkt S' odpowiada zawartoci 0,68% wgla);
P'S'K' linia wydzielania si mieszaniny eutektoidalnej, zoonej z ferrytu i grafitu (temperatura 738C.
Grafit powsta moe ponadto rwnie w wyniku rozkadu cementytu w stanie staym. Proces ten ma
charakter dyfuzyjny i praktycznie przebiega tylko w temperaturach podwyszonych. Powyej linii P'S'K'
fazami trwaymi s austenit i grafit i dlatego cementyt w tym zakresie rozpada si wedug relacji:
Fe3C A + Cgrafit ,
gdzie A oznacza austenit.
Wytworzony w wyniku grafityzacji austenit cznie z istniejcym uprzednio austenitem ulega przy
dalszym chodzeniu przemianom, zgodnie z ukadem elazo-cementyt, na perlit lub ferryt i perlit, w
zalenoci od zawartoci wgla w austenicie. W temperaturach poniej linii P'S'K' fazami trwaymi s ferryt
i grafit. Dlatego te w tym zakresie temperatur przy bardzo wolnym chodzeniu poniej temperatury 738C
rozpadowi moe ulec rwnie cementyt eutektoidalny, zawarty w perlicie, wedug relacji:
Fe3C F + Cgrafit ,
gdzie F oznacza ferryt.
Poniewa rozpuszczalno wgla w ferrycie jest nieznaczna, proces ten moe prowadzi praktycznie do
cakowitej grafityzacji, tj. do przemiany caej iloci cementytu w grafit.
Oglnie biorc, szybkie chodzenie sprzyja tworzeniu si eliwa biaego, natomiast chodzenie powolne
powoduje powstawanie grafitu i tym samym eliwa szarego. Dziki temu zjawisku eliwo w jednym i tym
samym odlewie moe mie rne struktury. W ciankach cienkich lub warstwach przypowierzchniowych
odlewu eliwnego, gdzie chodzenie jest szybsze, wytwarza si wicej cementytu, a w ciankach grubszych
lub w rdzeniu odlewu, gdzie chodzenie byo powolniejsze, powstaje wicej grafitu.
7. 3. 4.
W eliwie szarym rozrnia si nastpujce skadniki strukturalne: osnow metaliczn, grafit, eutektyk
fosforow oraz wtrcenia niemetaliczne. Podzia eliwa szarego w zalenoci od osnowy metalicznej
przedstawia si nastpujco:
1) eliwa ferrytyczne (ferryt i grafit rys. 7.21),
2) eliwa ferrytyczno-perlityczne (ferryt, perlit i grafit rys. 7.22),
3) eliwa perlityczne (perlit i grafit rys. 7.23).
Jak wida, osnowa metaliczna eliwa szarego podobna jest do stali, z tym e w eliwie szarym
wystpuj ponadto wtrcenia grafitu, co powoduje rnic we waciwociach pomidzy tymi tworzywami.
7. 3. 5.
Grafit wywiera istotny wpyw na waciwoci eliwa szarego. Moe on wystpowa w eliwie w trzech
gwnych postaciach, jako:
1) grafit patkowy, majcy na szlifie metalograficznym ksztat yek lub pasemek; tego rodzaju posta ma
grafit w zwykym eliwie szarym;
2) grafit sferoidalny o ksztacie kulistym, wystpujcy w eliwie sferoidalnym,
3) grafit kaczkowy o ksztacie zwartym, lecz nie kulkowym; zwany jest on wglem arzenia i wystpuje w
eliwie cigliwym.
Ksztat przestrzenny podanych rodzajw grafitu pokazano na rys. 7.24, a ich wygld na zgadzi
metalograficznym przedstawia rys. 7.25. Wspomniana norma PN-80/H-01552 wyrnia jeszcze grafit w
postaci krtkowej i tego rodzaju eliwo nazywa si eliwem wernikularnym.
Rys. 7.24. Ksztat przestrzenny rnych postaci grafitu: a) patkowy, b) sferoidalny, c) kaczkowy
(wg A. P. Gulajewa)
7. 3. 6.
W eliwie szarym wglowym (niestopowym) oprcz wgla wystpuje krzem, siarka, mangan i fosfor.
Jednym z najwaniejszych skadnikw eliwa szarego jest krzem (jest to typowy pierwiastek sprzyjajcy
grafityzacji). Przez odpowiedni dobr zawartoci wgla i krzemu oraz szybkoci chodzenia mona
regulowa stopie grafityzacji oraz wpywa na struktur osnowy metalicznej. Wykres zalenoci struktury
odlewu eliwnego o gruboci cianki 50 mm od zawartoci wgla i krzemu w eliwie przedstawiono na rys.
7.26.
Rys. 7.26. Zaleno struktury odlewu eliwnego o gruboci cianki 50 mm od zawartoci wgla i krzemu: I eliwo biae, II
eliwo szare perlityczne, III eliwo szare ferrytyczne (wg Maurera)
Na rysunku 7.27 zamieszczono wykres zalenoci struktury odlewu eliwnego od cznej zawartoci
wgla i krzemu oraz od gruboci cianki odlewu (ktra decyduje o szybkoci chodzenia). Zawarto krzemu
w eliwach odlewniczych waha si 0,5 3,5%. Zwikszajc zawarto krzemu, mona osabi wpyw
szybkoci chodzenia, otrzymujc eliwo szare nawet przy duych szybkociach chodzenia. Ze wzgldu na
to, e krzem sprzyja tworzeniu si grubopatkowego grafitu, ktry powoduje rozlunienie struktury i
pogorszenie waciwoci mechanicznych, zawarto jego w eliwie nie moe by jednak zbyt dua. Siarka w
eliwie szarym jest domieszk szkodliw; przeciwdziaa grafityzacji, sprzyjajc zabieleniu eliwa, pogarsza
jako eliwa i zwiksza jego gstopynno. eliwo takie le wypenia form, ma zwikszony skurcz i jest
skonne do pkni. Z tego wzgldu zawarto siarki w maych odlewach nie powinna przekracza 0,08%, a
w duych 0,10 0,12%.
Rys. 7.27. Zaleno struktury odlewu eliwnego od cznej zawartoci wgla i krzemu oraz od gruboci cianek odlewu: I
eliwo biae, II eliwo szare perlityczne, III eliwo szare ferrytyczne (wg F. Greinera i Th. Klingensteina)
7. 3. 7.
3) eliwa sferoidalne.
eliwo szare ferrytyczne, ktrego osnowa metaliczna jest ferrytem, ma nisk wytrzymao, jest atwo
obrabialne i ma ma odporno na cieranie. W miar wzrastajcego udziau perlitu w strukturze eliwa
szarego twardo jego i wytrzymao stopniowo wzrastaj. eliwo perlityczne o osnowie perlitu ma
twardo 200 240 HB i wytrzymao na rozciganie okoo 300 MPa. Oceny jakoci eliwa szarego
dokonuje si na podstawie prby rozcigania. Wedug normy PN-92/H-83101, obejmujcej klasyfikacj
zwykego i modyfikowanego eliwa szarego, poszczeglne klasy eliwa oznacza si symbolem Zl oraz
trzycyfrow liczb, okrelajc minimaln wytrzymao na rozciganie, stwierdzon na prbkach
wykonanych z wakw o rednicy 30 mm; np. eliwo Z1300 oznacza eliwo szare o minimalnej
wytrzymaoci na rozciganie Rm = 300 MPa. Uywane dotychczas na odlewy handlowe, kanalizacyjne
eliwo Z1X, stosowane bez sprawdzania waciwoci mechanicznych, nie jest umieszczone w nowej normie.
Poniewa waciwoci eliwa s w duym stopniu zalene od gruboci cianek odlewu, wyniki prb
kwalifikacyjnych nie odpowiadaj rzeczywistym waciwociom odlewu, ktry wykonano z danego eliwa
(wytrzymao eliwa moe by wysza lub nisza, w zalenoci od gruboci cianek odlewu). Zestawienie
gatunkw eliwa szarego podano w tabl. 7.7. Podwyszenie waciwoci eliwa mona uzyska w drodze
modyfikacji. Polega ona na wprowadzeniu przed odlewaniem do ciekego metalu niewielkich iloci
modyfikatorw, np. elazokrzemu lub wapniokrzemu w iloci 0,1 0,5%. Modyfikator powoduje
rozdrobnienie struktury, a zwaszcza grafitu, i umoliwia otrzymanie jednorodnej struktury odlewu nawet
przy przekrojach rnicych si gruboci. Osnowa metaliczna eliwa modyfikowanego powinna by
perlityczna. Wskutek zastosowania modyfikacji eliwo uzyskuje znacznie wysz wytrzymao na
rozciganie ni zwyczajne eliwo szare, dochodzc do 600 MPa, a po odpowiedniej obrbce cieplnej nawet
wiksz. Rwnie wytrzymao na ciskanie i zdolno tumienia drga s wiksze. Waciwoci plastyczne
eliwa modyfikowanego, podobnie jak i zwykego eliwa szarego, s bardzo ze.
Tablica 7.7 eliwo szare Z wg PN-92/H-83101
Gatunek
100
150
200
250
300
350
100
150
200
250
300
350
eliwo, w ktrym wydzielenia grafitu maj posta regularnych lub nieregularnych kulek, jak to
przedstawiono na rys. 7.28, nosi nazw eliwa sferoidalnego.
Tego rodzaju posta grafitu powoduje najmniejsze, w porwnaniu z innymi formami wystpowania
grafitu, pogorszenie waciwoci mechanicznych i dlatego eliwo sferoidalne ma dobre waciwoci
wytrzymaociowe oraz wykazuje pewn plastyczno. Sferoidyzacj grafitu uzyskuje si przez
wprowadzenie przed odlewaniem do ciekego eliwa magnezu i jego stopw. Waciwoci eliwa
sferoidalnego zale gwnie od osnowy metalicznej, ktra moe by ferrytyczna, ferrytyczno-perlityczna
lub perlityczna. Zestawienie produkowanych w Polsce gatunkw eliwa sferoidalnego podano na podstawie
normy PN-92/H-83123 w tabl. 7.8. Podstaw klasyfikacji eliwa sferoidalnego zgodnie z podan norm s
waciwoci mechaniczne. Znak eliwa skada si z symbolu Zs, wskazujcego na eliwo sferoidalne oraz
liczby gatunku, w ktrej trzy pierwsze cyfry oznaczaj minimaln wytrzymao na rozciganie, jedna lub
dwie pozostae minimalne wyduenie. Tak na przykad symbol Zs 400 12 oznacza gatunek eliwa
Gatunek eliwa
Wytrzymao na
rozciganie Rm min
Wyduenie1) A 5 min
Twardo Brinella
MPa
MPa
%
HB
350-22
350
220
22
150
400-18
400
250
18
130 180
400-15
400
250
15
130 180
450-10
450
310
10
160 210
500-7
500
320
7
170 230
600-3
600
370
3
190 270
700-2
700
420
2
225 305
800-2
800
480
2
245 335
900-2
900
600
2
280 360
1)
Wyduenie jest mierzone na pocztkowej dugoci pomiarowej L0 = 5d, gdzie d jest rednic prbki na dugoci
pomiarowej.
7. 3. 8.
eliwo cigliwe
eliwo cigliwe otrzymuje si przez grafityzujce wyarzanie odleww z eliwa biaego, w czasie
ktrego cementyt ulega rozpadowi z wydzieleniem wolnego wgla (grafitu), zwanego wglem arzenia.
Osnowa metaliczna eliwa cigliwego jest zbliona do stali, a wgiel arzenia wystpuje w postaci
postrzpionych lub zwartych skupie. Przy tego rodzaju postaci wystpowania grafitu osnowa metaliczna
jest mniej poprzerywana, ni to jest w przypadku grafitu patkowego, i eliwo cigliwe wykazuje dobre
waciwoci mechaniczne, a zwaszcza dobr, w porwnaniu z innymi rodzajami eliwa, plastyczno.
eliwo cigliwe znajduje szerokie zastosowanie w wytwarzaniu drobnych czci maszyn rolniczych, maszyn
wkienniczych, czci samochodw, wagonw, traktorw, armatury itp. Rozrnia si eliwo cigliwe
biae, eliwo cigliwe czarne oraz eliwo cigliwe perlityczne.
eliwo cigliwe biae otrzymuje si poprzez wyarzanie odwglajce odleww z eliwa biaego w
temperaturze 950 1000C przez okres 60 90 godzin, z nastpnym studzeniem. W tym celu odlewy aduje
si do skrzy i obsypuje pokruszon rud elazn (hematytem) lub zgorzelin, po czym skrzynie zamyka si
i uszczelnia. W wyniku wyarzania warstwa powierzchniowa odlewu zostaje odwglona. Ma ona struktur
ferrytyczn bez wgla arzenia, a grubo jej wynosi 3 5 mm. W przedmiotach o wikszej gruboci
cianek (powyej 10 mm) w rdzeniu wystpuje wgiel arzenia na tle osnowy perlityczno-ferrytycznej
(rys. 7.29). Ze wzgldu na to, e taka niejednorodna struktura jest niekorzystna, zastosowanie eliwa
cigliwego biaego ogranicza si do elementw drobnych. Przeom tego rodzaju eliwa jest biay. eliwo to
oznacza si symbolem Zcb.
eliwo cigliwe czarne otrzymuje si przez wyarzanie grafityzujce odleww z eliwa biaego w
atmosferze obojtnej. W tym celu odlewy do wyarzenia umieszcza si w skrzynkach i obsypuje piaskiem
kwarcowym lub ulem, po czym skrzynie zamyka si szczelnie. Wyarzanie skada si z dwu zasadniczych
etapw: pocztkowego wygrzania odleww w temperaturze 900 1050C przez czas konieczny do
rozoenia wolnegc cementytu (okoo 15 godzin) oraz nastpnego wygrzewania w temperaturach niszych w
czasie ktrego nastpuje rozkad cementytu wtrnego i eutektoidalnego. Proces ten trwa 40 70 godzin.
Otrzymane w ten sposb eliwo cigliwe ma struktur ferrytyczn z zaokrglonymi wydzieleniami wgla
arzenia. Na przeomie barwa tego eliwa skutkiem obecnoci wgla arzenia jest matowociemna; std nosi
ono nazw eliwa cigliwego czarnego. eliwo to oznacza si symbolem Zcc.
eliwo cigliwe perlityczne otrzymuje si, podobnie jak i eliwo cigliwe czarne, przez wyarzanie
odleww z eliwa biaego w atmosferze obojtnej, przy czym proces grafityzacji nie jest doprowadzony do
koca. Cementyt perlitu nie ulega grafityzacji i osnowy metaliczn tego rodzaju eliwa cigliwego stanowi
perlit. Proces wyarzania grafityzujcego polega na tym, e po pierwszym okresie wyarzania w
temperaturze 900 -r 1050C chodzi si dostatecznie szybko w zakresie przemian perlitycznych (np.
chodzeniu odleww na powietrzu), przez co zapobiega si grafityzacji cementytu eutektoidalnego Struktura
eliwa bdzie si skadaa z wgla arzenia na tle osnowy perlitycznej; ma ono wysok wytrzymao i dobr
odporno na cieranie. eliwo cigliwe perlityczne oznacza si symbolem Zcp.
Gatunki produkowanego w Polsce eliwa cigliwego, ich oznaczenia oraz klasyfikacj podaje norma
PN-92/H-83221. Oprcz symbolu kady gatunek eliwa cigliwego oznaczony jest liczb piciocyfrow, w
ktrej trzy pierwsze cyfry podaj wymagam minimaln wytrzymao na rozciganie (w MPa), dwie
pozostae minimalne wyduenie A3. Podaje je tabl. 7.9.
Tablica 7.9
Gatunek eliwa
7. 3. 9.
Wytrzymao
Wyduenie Twardo H
na rozciganie
A3 min %
B max
Rm min MPa
eliwo cigliwe
biae
W 35-04
W 38-12
W 40-05
W 40-07
350
380
400
450
4
12
5
7
230
200
220
220
eliwo cigliwe
czarne
B 30-06
B 32-12
B 35-10
300
320
350
6
12
10
150
150
150
eliwo cigliwe
perlityczne
P 45-06
P 50-05
P 55-04
P 60-03
P 65-02
P 70-02
P 80-01
450
500
550
600
650
700
800
6
5
4
3
2
2
1
150 200
160 220
180 230
200 250
210 260
240 290
270 310
eliwo zabielone
Elementy, od ktrych wymagana jest dua odporno na cieranie, jak walce hutnicze, bbny mynw,
czci maszyn do obrbki kamieni, wykonuje si z eliwa zabielonego. Warstwa powierzchniowa takich
odleww jest eliwem biaym o duej twardoci i odpornoci na cieranie, natomiast ich rdze jest eliwem
szarym. Pomidzy warstw zewntrzn a rdzeniem odleww wystpuje strefa o strukturze eliwa
poowicznego. Wane jest, aby przejcie od zewntrznej strefy zabielonej do rdzenia odleww byo agodne.
Zabielenie warstwy zewntrznej odlewu uzyskuje si przez zwikszon szybko chodzenia, co osign
mona przez zastosowanie wkadek metalowych w odpowiednim miejscu formy odlewniczej.
Dla obrbki cieplnej stopw elaza podstawowe znaczenie ma ukad rwnowagi elazo-cementyt, a
cile biorc tylko jego cz do zawartoci 2,11% wgla, jak to przedstawiono na rys. 8.2. Ze wzgldu na to,
e przemiany zwizane z krystalizacj pierwotn nie s dla zabiegw obrbki cieplnej istotne, grna cz
wykresu rwnowagi Fe-Fe3C zostaa opuszczona. Jak wida, po nagrzaniu powyej temperatury Ac3-Ac1-Acm
otrzymuje si austenit, co czy si z przekrystalizowaniem materiau. W czasie chodzenia austenit ulega
przemianie, przy czym w zalenoci od szybkoci chodzenia otrzymuje si rne struktury. Zmienna
rozpuszczalno wgla w elazie a (zgodnie z przebiegiem linii P-R) ma znaczenie jedynie w przypadku
bardzo mikkich stali o strukturze ferrytycznej.
czas nagrzewania,
czas wygrzewania,
ch
czas chodzenia
Szybko chodzenia i nagrzewania nie jest staa, lecz ulega zmianie. Mona wic mwi o redniej
(przecitnej) oraz rzeczywistej szybkoci nagrzewania czy te chodzenia. redni szybko nagrzewania Vn
czy te chodzenia Vch oblicza si z nastpujcych zalenoci:
Vn
tm t p
C/s, Vch
tm tk
ch
C/s
dt
C/s
d
rozpuszcza si w austenicie cementyt wtrny, co trwa a do temperatury Accm. W obu przypadkach w wyniku
nagrzewania otrzymuje si struktur austenityczn.
Rys. 8.5. Przebieg przemiany perlitu w austenit w stali eutektoidalnej w zalenoci od temperatury nagrzewania: P perlit,
W cementyt, An austenit niejednorodny, Aj austenit jednorodny
Jak std wynika, przy nagrzewaniu z szybkoci VA krzywa nagrzewania przecina lini pocztku
przemiany perlitu w austenit w punkcie A', a lini koca przemiany w punkcie A", krzywa nagrzewania za z
szybkoci VB przecina obie te linie odpowiednio w punktach B' oraz B", co wiadczy, e w tych zakresach
przebiega przemiana perlitu w austenit niejednorodny. Z porwnania pooe tych punktw wida, e im
wiksza jest szybko nagrzewania, tym wyszy jest zakres temperatury, w ktrym zachodzi przemiana
perlitu w austenit i tym wiksza jest szybko tej przemiany. Na szybko przemiany perlitu w austenit maj
jeszcze wpyw ponadto nastpujce czynniki:
1) stopie dyspersji perlitu - zwikszenie stopnia dyspersji perlitu, powikszajce powierzchni rozdziau
pomidzy ferrytrm a cementytem przyspiesza przemian;
2) posta cementytu w perlicie - szybko przemiany jest wiksza dla perlitu pasemkowego ni dla perlitu,
w ktrym cementyt ma posta kulek;
3) skad chemiczny stali, a przede wszystkim zawarto wgla i dodatkw stopowych.
Rys. 8.6. Zmiana wielkoci ziarna stali eutektoidalnej podczas nagrzewania i chodzenia
Skonno ziarna austenitu (nie zgniecionego) do rozrostu pod wpywem temperatury i czasu okrelamy
pojciem przegrzewnoci. Istniej stale o maej skonnoci do rozrostu ziarna austenitu, ktre nazywamy
stalami drobnoziarnistymi, i stale o duej skonnoci do rozrostu ziarna austenitu, zwane stalami
gruboziarnistymi. Schemat rozrostu ziarna austenitu obu tych rodzajw stali pokazano na rys. 8.7. W czasie
nagrzewania stali gruboziarnistych ziarno austenitu zaczyna si szybko rozrasta, osigajc due rozmiary,
natomiast w przypadku stali drobnoziarnistych rozrost ziarn austenitu jest pocztkowo nieznaczny i dopiero
po osigniciu wysokich temperatur (950 1000C) ziarno austenitu zaczyna si szybko rozrasta. Przy
znacznym przegrzaniu ziarno austenitu stali drobnoziarnistej moe osign wiksze rozmiary ni ziarno
stali gruboziarnistej, co wida wyranie z rys. 8.7. Naley pamita, e pojcie stali drobnoziarnistej i
gruboziarnistej dotyczy skonnoci do rozrostu ziarna austenitu i nie naley go czy z wielkoci ziarna
rzeczywistego. Stal drobnoziarnista moe mie rzeczywiste ziarno grube, jeli zostanie przegrzana, i
odwrotnie, stal gruboziarnista moe mie rzeczywiste ziarno drobne, jeli zostaa nagrzana do temperatur
nieznacznie tylko przewyszajcych Ac1 (Ac3). Przy jednakowej wielkoci ziarna rzeczywistego nie ma
rnicy we waciwociach pomidzy stalami grubo- i drobnoziarnistymi. Rnica pomidzy
waciwociami tych stali wystpi wtedy, gdy ich ziarno rzeczywiste bdzie rne.
Rys. 8.7. Schemat rozrostu ziarna austenitu stali gruboziarnistej (1) i drobnoziarnistej (2): P perlit, A austenit
rozrost. Okrelenie skonnoci ziarna austenitu do rozrostu, tzw. ocen przegrzewnoci stali, przeprowadza
si zgodnie z norm PN-84/H-04507/04. Badanie przegrzewnoci stali. Ma ona na celu oznaczenie wielkoci
ziarna po austenityzacji przeprowadzonej w warunkach zblionych do warunkw obrbki cieplnej danej
stali, tj. w okrelonej temperaturze i po okrelonym czasie (zazwyczaj 930C przez 8 godzin). Tego rodzaju
ziarno zwano dawniej umownym ziarnem austenitu. Wielko ziarna austenitu mona okreli z wygldu
przeomu stali w stanie zahartowanym, jednak ocena ta nie jest dokadna. Z tego wzgldu wprowadzono
specjaln metod pomiaru wielkoci ziarna austenitu; polega ona na ujawnieniu granic byego ziarna
austenitu, po czym dokonuje si waciwego pomiaru wielkoci ziarna. Ujawnienie przebiegu granic ziarna
austenitu moe nastpi przez zwolnione chodzenie w zakresie temperatur krytycznych, powodujce
wydzielenie ferrytu lub cementytu na granicach ziarn austenitu, dugotrwae wygrzewanie w atmosferze
utleniajcej, powodujce wytworzenie si tlenkw na granicach ziarn austenitu, specjalne metody trawienia
martenzytu, nawglanie powodujce wytworzenie cementytu na granicach ziarn austenitu. Po ujawnieniu
granic ziarn austenitu przeprowadza si waciwy pomiar wielkoci ziarna. Zgodnie z norm PN-84/H04507/01 znajduj zastosowanie trzy metody:
1) metoda zliczania, w ktrej miar wielkoci jest liczba ziarn w jednostce powierzchni zgadu,
2) metoda wyznaczania rednicy ziarna,
3) metoda porwnawcza polegajca na porwnaniu obrazu widzianego pod mikroskopem z odpowiedni
skal wzorw (rys. 8.8).
F FA FP
Rys. 8. 10. Kinetyczna krzywa przemiany austenitu dla stali eutektoidalnej: a pocztek przemiany, b koniec
przemiany
Tego rodzaju krzywe kinetyczne otrzymane dla rnych temperatur pokazano na rys. 8.11. Jak wynika z
porwnania ich przebiegu, dugo okresu inkubacyjnego jest rna w zalenoci od temperatury, jak
rwnie rna jest w poszczeglnych temperaturach szybko przemiany austenitu, np. w temperaturze t1
okres inkubacji jest bardzo dugi, a szybko przemiany austenitu bardzo maa, w temperaturze t4 za okres
inkubacji jest bardzo krtki, a szybko przemiany austenitu bardzo dua.
Nanoszc punkty pocztku (a1 a6) i koca (b1 b6) przemiany austenitu na wsplny wykres w sposb
pokazany na rys. 8.12 i czc je lini cig, otrzymuje si krzywe pocztku i koca przemiany austenitu.
Rys. 8.12. Sposb ustalenia przebiegu linii wykresu izotermicznego rozkadu austenitu CTPi
W ten sposb uzyskano wykres przemiany austenitu w warunkach izotermicznych, ktrego posta dla stali o
zawartoci 0,8% wgla podano na rys. 8.13. Wykres ten oznaczony jest symbolem CTPi (czas
temperatura przemiana izotermiczna) i jest sporzdzony w ukadzie wsprzdnych: temperatura
logarytm czasu. Widoczne na wykresie dwie linie w ksztacie litery C odpowiadaj pocztkowi oraz
zakoczeniu przemiany austenitu. Odlego pomidzy tymi liniami okrela czas, a zatem i szybko
przemiany austenitu. Czasami na wykres nanosi si jeszcze krzywe odpowiadajce okrelonym stopniom
przemiany, np. 25%, 50%, 75% przemienionego austenitu, co pozwala na dokadniejsze okrelenie postpu
przemian austenitu w danej temperaturze. Tak na przykad linia przerywana na rys. 8.13 odpowiada 50%
rozoonego austenitu. Na tego rodzaju wykresie obrazujcym przemian austenitu mona wic dla kadej
temperatury okreli dugo okresu inkubacyjnego, pocztek i koniec przemiany austenitu oraz szybko
tego procesu.
Rys. 8.13. Izotermiczny wykres przemiany austenitu CTPi dla stali eutektoidalnej: p pocztek przemiany, k koniec
przemiany, Ms pocztek przemiany martenzytycznej.
8. 8. Przemiana perlityczna
Przemiana austenitu w perlit rozpoczyna si pojawieniem zarodkw cementytu na granicy ziarn
austenitu. Dziki dyfuzji wgla z otaczajcego te zarodki austenitu, czsteczki cementytu stopniowo
rozrastaj si tworzc pytki, a sam austenit o maej zawartoci wgla ulega przemianie na ferryt. Poniewa
ferryt prawie nie zawiera wgla, w ssiednim obszarze austenitu nastpuje wzrost koncentracji wgla, co
prowadzi do powstania nowej pytki cementytu itd. Powstae pytki cementytu i ferrytu rozrastaj si
rwnoczenie w kierunku wzdunym (w gb ziarn austenitu). Na tej drodze tworzy si perlit, przy czym w
jednym ziarnie austenitu powstaje kilka obszarw zoonych z rwnolegych pasemek ferrytu i cementytu.
Schemat tworzenia si perlitu przedstawiono na rys. 8.14.
Rys. 8.14. Schemat przemiany austenitu w perlit: a) pierwsze pytki cementytu, b) pierwsze pasemka ferrytu, c) rozrost koloni i
perlitycznych, d) perlit
Przemiana austenitu w perlit jest procesem dyfuzyjnym, zachodzcym na drodze tworzenia si zarodkw
i ich dalszego rozrostu. Zgodnie z Tammannem liniowa szybko krystalizacji (s.k.) i liczba zarodkw
krystalizacyjnych (l.z.) wzrastaj ze wzrostem stopnia przechodzenia austenitu, osigajc maksymalne
wartoci w zakresie temperatur odpowiadajcych minimalnej trwaoci austenitu (550 H600C), jak to
przedstawiono na rys. 8.15. Z tego wzgldu ze wzrostem stopnia przechodzenia austenitu zmienia si
rwnie i budowa otrzymanego perlitu. W wyniku przemiany austenitu w temperaturach bliskich Ar1
otrzymuje si perlit grubopasemkowy. W miar obniania si temperatury przemiany austenitu pytki
cementytu staj si coraz ciesze, a odstpy pomidzy nimi coraz mniejsze; jest to perlit drobny. Ze
wzrostem stopnia dyspersji perlitu podwyszaj si waciwoci wytrzymaociowe stali, natomiast
waciwoci plastyczne ulegaj obnieniu, jak to przedstawiono na rys. 8.16, np. perlit powstay z przemiany
austenitu w temperaturze 700C jest grubopasemkowy i ma twardo okoo 220 HB, natomiast w
temperaturze 500C z austenitu otrzymuje si perlit bardzo drobnopasemkowy o twardoci ok. 500 HB. Taki
perlit o duym stopniu dyspersji nazywa si drobnym perlitem.
Rys. 8.15. Zaleno liczby zarodkw krystalizacyjnych (l.z.) i liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia
dla przemiany perlitycznej (wg Mirkina)
Rys. 8.16. Zaleno twardoci perlitu i odlegoci midzypytkowych od temperatury przemiany (wg K. Wesoowskiego)
Rys. 8.17. Wykres izotermicznego rozkadu austenitu CTPi: a) dla stali podeutektoidalnej, b) nadeute-ktoidalnej, A austenit,
F ferryt, C cementyt
8. 9. Przemiana martenzytyczna
Przemiana austenitu poniej temperatury Ms (pozioma na rys. 8.13) ma zupenie inny charakter, gdy w
tych temperaturach ruchliwo atomw jest bardzo maa i dyfuzja wgla praktycznie nie zachodzi. Nastpuje
wic tylko przebudowa sieci przestrzennej elaza na elazo bez zmiany koncentracji wgla w roztworze
staym. Tego rodzaju przemiana bezdyfuzyjna nazywa si przemian martenzytyczna, a otrzyman struktur
nazywamy tnartenzytem. Bezdyfuzyjny przebieg przemiany martenzytycznej jest jej cech
charakterystyczn, wyranie j odrniajc od przemian zachodzcych powyej Ms. Poniewa maksymalna
rozpuszczalno wgla w elazie a w temperaturach otoczenia nie przekracza 0,008%, martenzyt jest
przesyconym roztworem staym wgla w elazie .
Obecno nadmiernej iloci atomw wgla powoduje znieksztacenie sieci elaza a, tak e przybiera ona
posta tetragonaln, jak to przedstawiono na rys. 8.18. To wanie znieksztacenie sieci przestrzennej elaza
a powoduje, e martenzyt cechuje si wysok twardoci, ale zarazem i du kruchoci. Praktycznie wane
jest to, e ze wszystkich produktw przemiany austenitu, martenzyt ma najwiksz objto waciw.
Wynika to z rys. 8.19, na ktrym przedstawiono krzyw dylatometryczna stali o zawartoci 0,8% wgla,
nagrzewanej wolno (2C/min) i ozibianej w wodzie; wida, e w miar nagrzewania objto stali wzrasta;
raptowne zmniejszenie objtoci nastpuje w temperaturze 730C w zwizku z przemian perlitu w austenit,
gdy elazo y ma mniejsz objto waciw ni elazo a. Przy chodzeniu stal o strukturze austenitycznej
zmniejsza swoj objto i dopiero poniej temperatury Ms, gdy zachodzi przemiana martenzytyczna,
objto stali wolno wzrasta. Z porwnania przebiegu krzywych wida, e martenzyt ma wiksz objto
waciw nie tylko od austenitu, ale nawet od perlitu.
Rys. 8.18. Struktura krystaliczna martenzytu: atomy elaza, prawdopodobne pooenie atomw wgla (stal 1,1% C)
Rys. 8.19. Krzywa dylatometryczna stali o zawartoci 0,8% wgla, nagrzewanie 2C/min, chodzenie w wodzie
(wg H. Schumanna)
Przemiana austenitu w martenzyt wymaga tylko nieznacznego przesunicia atomw elaza; wedug G.
W. Kurdiumowa i G. Sachsa zasadnicze znaczenie maj tu zblione wymiary komrek sieciowych Fe i Fe
w kierunku [101] i [111], tj.
DA DM
jak to przedstawiono na rys. 8.20. Podczas przemiany martenzytycznej paszczyzna (111) austenitu staje si
paszczyzn (011) martenzytu (paszczyzny zakreskowane na rys. 8.20), a zwizane z tym przesunicie
atomw elaza nie przekracza wielkoci DA/2 lub DM/2. Istnieje wic cisa zaleno krystalograficzna
Temperatura pocztku i koca przemiany austenitu zaley od skadu chemicznego stali, a przede
wszystkim od zawartoci wgla, jak to przedstawiono na rys. 8.24. Im nisza jest temperatura koca
przemiany martenzytycznej (Mf), tym przy chodzeniu stali w orodku o temperaturze otoczenia 20C
otrzymamy wicej austenitu szcztkowego. Tak na przykad stal wglowa o zawartoci 0,6% wgla po
zahartowaniu zawiera 2 3% austenitu szcztkowego, a przy zawartoci 1,2% wgla po zahartowaniu ilo
austenitu moe dochodzi do 30% (rys. 8.25). Wytrzymanie stali w staej temperaturze w zakresie
temperatur przemiany martenzytycznej (Ms Mf) nie tylko nie powoduje dodatkowej przemiany austenitu w
martenzyt, lecz zmniejsza zdolno austenitu do przemiany przy dalszym chodzeniu. Zjawisko to nazywa
si stabilizacj austenitu; naley je uwzgldni przy hartowaniu stali z nastpn obrbk podzerow; aby
unikn zjawiska stabilizacji, naley stal wymraa w niedugim czasie po jej zahartowaniu.
Rys. 8.24. Zaleno temperatury pocztku (Ms) i koca (Mf) przemiany martenzytycznej od zawartoci wgla (wg Troia-na i F.
Greinera)
Rys. 8.25. Wpyw zawartoci wgla na ilo austenitu szcztkowego w zahartowanej stali (wg A. P. Gulajewa)
Przemiana martenzytyczna (bezdyfuzyjna) zachodzi nie tylko w stopach elaza, ale take w stopach
innych metali majcych przemiany alotropowe (Ti, Zr, Co, Tl, Li).
Rys. 8.26. Schemat przebiegu przemiany bainitycznej: a) pytki ferrytu przesyconego wglem, b) wydzielenie cementytu w
ferrycie, c) bainit (wg Z. Wendorff)
Linie GOS oraz ES przecinaj si na linii przemiany A1 (727C) w jednym punkcie S tylko przy bardzo
wolnym chodzeniu. Ze wzgldu na to, e wzrost szybkoci chodzenia silniej obnia temperatur przemian
Ar3 oraz Arcm ni przemiany Ar1, linia GOS oraz linia ES ulegaj silniejszemu obnieniu ni linia PSK i
przecinaj j na skutek tego w dwu oddzielnych punktach o rnych zawartociach wgla (np. punkty S'1 i
S"1 dla szybkoci chodzenia V1 (C/s), jak to przedstawiono na rys. 8.28. W tym wic zakresie koncentracji
wgla przy chodzeniu z szybkoci Vl austenit ulega rozkadowi na perlit bez uprzedniego wydzielania si
ferrytu czy te cementytu. Ze wzrostem szybkoci chodzenia zakres ten ulega rozszerzeniu (np. punkty S'2
oraz S"2' dla szybkoci chodzenia V2 C/s). Tylko wic w przypadku bardzo wolnego chodzenia perlit
powstay z przemiany austenitu zawiera 0,8% wgla. W warunkach szybszego chodzenia otrzymuje si z
przemiany austenitu, w pewnym zakresie koncentracji wgla, jednorodn struktur perlityczn, przy czym
zakres ten jest tym szerszy, im wiksza jest szybko chodzenia. Tego rodzaju eutektoid o zawartoci wgla
rnej od 6,8% nosi nazw uasi-eutektoidu.
Rys. 8.28. Wpyw szybkoci chodzenia na zawarto wgla w perlicie: linia odpowiada V1 C/s,
linia odpowiada V2 C/s
Podobnie jak to zachodzio przy izotermicznej przemianie austenitu, sporzdzono rwnie wykresy
przemiany przy spadku temperatury w czasie chodzenia cigego. W tym celu chodzono prbki stali z
rnymi szybkociami, ustalajc dla kadego przebiegu chodzenia pocztek i koniec przemiany austenitu.
Konstrukcja wykresw polegaa na tym, e w ukadzie wsprzdnych temperatura-logarytm czasu krelono
krzywe chodzenia, nanoszc na nie odpowiednie punkty krytyczne pocztku i koca przemiany (rys. 8.29).
czc te punkty liniami cigymi otrzymano wykres obrazujcy postp przemiany austenitu dla chodzenia
cigego i oznaczono go symbolem CTPc.
Rys. 8.29. Konstrukcja wykresu przemiany austenitu dla chodzenia cigego CTPc
Wykres ten jest w zasadzie podobny do wykresu izotermicznej przemiany austenitu. W porwnaniu
jednak z wykresem CTPi linie przemian dla chodzenia cigego s przesunite w prawo (co oznacza
opnienie pocztku i koca rozkadu austenitu) oraz w kierunku niszych temperatur. Tego rodzaju
wykresy daj dokadniejszy obraz przemian zachodzcych przy chodzeniu cigym ni wykresy
izotermicznej przemiany austenitu, gdy sposb chodzenia zastosowany przy ich konstrukcji jest bardziej
zbliony do przebiegu rzeczywistego. Wykres CTPi oraz CTPc dla stali H15 przedstawia rys. 8.30. Na
wykresie CTPc oprcz linii przemian wrysowano ponadto przebiegi chodzenia z rnymi prdkociami.
Cyfry w kole przy kadej krzywej okrelaj twardo (w stopniach HRC lub HV), jak osiga si przy
okrelonym przebiegu chodzenia. Z pooenia krzywej chodzenia w stosunku do linii wykresu mona
wnosi, jakie przemiany bd zachodzi w czasie chodzenia i jak otrzymamy struktur. Tak na przykad
przy chodzeniu, w ktrego wyniku otrzymamy twardo stali 38 HRC, przemiana rozpoczyna si w punkcie
I wydzielaniem ferrytu, co trwa do punktu II. W punkcie II rozpoczyna si przemiana bainityczna, w a
punkcie III przemiana martenzytyczna. Struktura stali bdzie skada si z 2% ferrytu, 70% bainitu oraz 28%
martenzytu, co mona odczyta z cyfr podanych przy krzywej chodzenia.
Rys. 8.30. Wykresy CTPi (a) oraz CTPc (b) dla stali H15
Przemiany zachodzce podczas nagrzewania martenzytu mona podzieli na cztery zasadnicze etapy. W
zakresie 80 200C zachodzi pierwsze stadium przemiany martenzytu, polegajce na wydzieleniu si z
przesyconego roztworu wglika elaza o skadzie chemicznym w zakresie Fe 2C-Fe3C zwanego wglikiem .
To pocztkowe wydzielanie si wglikw z martenzytu przebiega bardziej intensywnie w stalach
wysokowglowych ni niskowglowych. Z tego wzgldu zawarto wgla w martenzycie po odpuszczaniu
powyej 150C zaley gwnie od temperatury i czasu odpuszczania, niezalenie od pocztkowej zawartoci
wgla w martenzycie. Tak wic w wyniku odpuszczania poniej 200C otrzymuje si iglast struktur
bdc mieszanin ferrytu przesyconego wglem (okoo 0,5% wgla) oraz wglikw (o twardoci okoo
60 65 HRC). Austenit szcztkowy istniejcy w stali po zahartowaniu w tym zakresie temperatur
odpuszczania nie ulega jeszcze adnym przemianom.
Przy nagrzaniu martenzytu do temperatury 200 300C nastpuje drugie stadium jego przemiany,
polegajce na dalszym wydzielaniu si z roztworu wglika , skutkiem czego zawarto wgla w
martenzycie maleje do okoo 0,15% w temperaturze 300C. Rwnoczenie zachodzi dyfuzyjna przemiana
austenitu szcztkowego w struktur o charakterze bainitycznym. W wyniku procesw zachodzcych w tym
zakresie temperatur otrzymuje si mieszanin ferrytu nieznacznie przesyconego wglem oraz wglika (o
twardoci okoo 50 55 HRC). W miar wydzielania si wglikw z martenzytu stopie tetragonalnoci
jego struktury sieciowej (c/a) maleje (rys. 8.31).
Rys. 8.31. Zmiana tetragonalnoci martenzytu c/a w zalenoci od temperatury odpuszczania stali wglowej i stopowej (wg G. W.
Kurdiumowa i Pierkasa)
Rys. 8.33. Zaleno twardoci zahartowanej stali od zawartoci wgla: a temperatura hartowania powyej Ac3 lub Accm, b
temperatura hartowania powyej Ac1, c twardo martenzytu
W zwizku z przemianami, jakie zachodz w strukturze zahartowanej stali przy odpuszczaniu, nastpuje
zmiana jej waciwoci. Nagrzanie zahartowanej stali do 100C powoduje nieznaczny wzrost twardoci, co
zwizane jest z wydzielaniem wglika e w pierwszym stadium przemiany martenzytu. Zjawisko to wystpuje
tylko w stalach wysokowglowych jest tym wyraniejsze, im wiksza jest zawarto wgla w stali
(rys. 8.34), np. dla stali o zawartoci l % wgla przyrost twardoci wynosi l 2 jednostek Rockwella. Dalszy
wzrost temperatury odpuszczania powoduje zmniejszenie twardoci stali, co zwizane jest ze zmniejszaniem
si koncentracji wgla w martenzycie i wzrostem czsteczek wglikw. Przy odpuszczaniu w zakresie
200 2500C obserwuje si zahamowanie spadku twardoci, a w stalach wysokowglowych przyrost
twardoci, wywoany przemian austenitu szcztkowego. Przy dalszym wzrocie temperatury odpuszczania
powyej 300C twardo stali maleje, przy czym zaleno ta ma charakter prostoliniowy. Przebieg
krzywych zmian twardoci przy odpuszczaniu stali o rnej zawartoci wgla jest rwnolegy.
Rwnoczenie z twardoci obnia si granica sprystoci, wytrzymao na rozciganie, a waciwoci
plastyczne jak wyduenie i przewenie oraz udarno wzrastaj (rys. 8.35). Optimum waciwoci
mechanicznych uzyskuje si przy odpuszczaniu w zakresie 600 650C. Wysza temperatura odpuszczania
nie powoduje ju dalszego wzrostu waciwoci plastycznych. W tej samej temperaturze odpuszczania
waciwoci wytrzymaociowe s tym wysze, a waciwoci plastyczne tym nisze, im wiksza jest
zawarto wgla w stali.
Rys. 8.34. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo zahartowanej stali (wg G. W. Kurdiumowa)
Rys. 8.35. Wpyw temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne (a) oraz na udarno (b)
zahartowanej stali o zawartoci 0,4% C
Porwnanie waciwoci obu rodzajw struktur pokazano na rys. 8.36. Z porwnania wynika, e przy tej
samej twardoci struktury otrzymane bezporednio z przemiany austenitu i struktury otrzymane przez
odpuszczanie martenzytu maj praktycznie jednakow wytrzymao na rozciganie i wyduenie. Natomiast
granica plastycznoci i przewenie s dla struktur odpuszczania (z ziarnistym cementytem) znacznie
wysze. Rnica ta jest szczeglnie wyrana dla struktur o twardoci 25 30 HRC. Z tego wzgldu
hartowanie z nastpnym odpuszczaniem stali dla uzyskania twardoci 25 30 HRC (w temperaturach
550 650C) daje najlepsze waciwoci mechaniczne.
Rys. 8.36. Porwnanie waciwoci struktur otrzymanych bezporednio z rozkadu austenitu oraz przez odpuszczanie martenzytu
(wg E. Baina)
9. 1. Nagrzewanie
Nagrzewanie materiau przeznaczonego do obrbki cieplnej ma na celu podniesienie jego temperatury
do wysokoci wymaganej dla danego materiau i rodzaju obrbki cieplnej. W wikszoci zabiegw obrbki
cieplnej stosuje si raczej niewielkie szybkoci nagrzewania, wynoszce rednio 10 20C na minut, a to w
celu osignicia moliwie rwnomiernego nagrzewania obrabianego cieplnie elementu. Pozwala to unikn
niebezpiecznych napre, a w konsekwencji odksztace, a nawet pkni.
Na szybko nagrzewania, poza iloci doprowadzanego ciepa, maj wpyw nastpujce czynniki:
1. Sposb doprowadzenia ciepa do przedmiotu; nagrzewanie nastpuje szybciej, gdy ciepo doprowadzane
jest do caej powierzchni, a nie tylko do pewnej czci jego powierzchni.
2. Temperatura orodka nagrzewajcego; im wysza jest temperatura pieca w stosunku do temperatury
nagrzewanego przedmiotu, tym wiksza jest szybko nagrzewania.
3. Rodzaj orodka nagrzewajcego i szybko jego ruchu wzgldem nagrzewanych przedmiotw; im
wiksza jest pojemno cieplna nagrzewajcego orodka, tym szybciej nastpuje nagrzewanie. Rnice
w szybkoci nagrzewania do temperatury 650C w rnych orodkach przedstawia rys. 9.1; piec z
wymuszonym obiegiem powietrza nagrzewa prawie 1,5 ra szybciej ni zwyky piec komorowy; kpiel
solna 4 5 razy, a kpiel oowiowa 6 8 razy szybciej.
Rys. 9.2. Wpyw sposobu uoenia wsadu na czas nagrzewania (wg S. Jaboskiego)
7. Sposb ukadania przedmiotw w piecu; na rys. 9.2 przedstawiono kilka sposobw ukadania w piecu
prtw o przekroju kwadratowym i koowym oraz podano wzgldny czas nagrzewania w zalenoci od
przyjtego sposobu uoenia wsadu. Wida na przykad, e przedmioty uoone w jednej warstwie z
odstpami pomidzy nimi nagrzewaj si szybciej ni przedmioty uoone bez odstpw.
8. Obcienie cieplne pieca; im wikszy jest wsad do pieca, tym wolniejsze jest jego nagrzewanie.
Jak std wynika, istnieje wiele czynnikw wpywajcych na czas nagrzewania wsadu do danej
temperatury. Ujcie ich wszystkich w formie matematycznej wymaga do zoonych oblicze i daje tylko
przyblione wyniki. Dlatego dla celw praktycznych wystarczy w wikszoci przypadkw przyblione
okrelenie czasu nagrzewania i wygrzewania na podstawie danych empirycznych, przy zaoeniu, e czas
grzania jest proporcjonalny do rednicy lub gruboci nagrzewanych elementw. Tablica 9.1 podaje
przykadowo orientacyjny czas nagrzewania stali do temperatury okoo 800C w piecu komorowym w
minutach na l cm gruboci (rednicy) bez podgrzewania (wg S. Jaboskiego). Czas wygrzewania waha si w
granicach 25 100% czasu nagrzewania.
Tablica 9.1
Czas nagrzewania stali do temperatury okoo 800 C w piecu komorowym w minutach na l cm gruboci (rednicy)
Ksztat przedmiotu
Wspczynnik
ksztatu k
Rodzaj stali
konstrukcyjna
narzdziowa
wglowa
stopowa
wglowa
stopowa
78
9 11
14 16
24 30
wyroby z blachy
(bez zamknitych przestrzeni)
1,5
10 12
14 16
21 24
36 45
14 16
18 22
28 32
48 60
9. 2. Atmosfery ochronne
Przy grzaniu w wyniku oddziaywania atmosfery pieca zachodzi utlenianie oraz odwglanie powierzchni
obrabianych cieplnie elementw. Utlenianie prowadzi do powstania na powierzchni grzanych elementw
warstwy tlenkw zwanej zgorzelin. Skada si ona gwnie z tlenku elazawego FeO. Odwglanie
natomiast polega na wypaleniu wgla z powierzchni stali, skutkiem czego moe powsta warstwa prawie
czystego ferrytu. Oba te procesy s bardzo niekorzystne. Straty stali na skutek utleniania jej powierzchni
wynosz przecitnie 2 3% przy kadym podgrzaniu (do temperatury okoo 1200C). Odwglanie natomiast
prowadzi do znacznego pogorszenia waciwoci mechanicznych materiau, a zwaszcza zmniejszenia
wytrzymaoci zmczeniowej. Dlatego te ochrona stali przed utlenieniem i odwgleniem w czasie obrbki
cieplnej ma zasadnicze znaczenie.
Intensywno utleniania i odwglania zaley gwnie od skadu chemicznego atmosfery piecw i od
temperatury. Do 500C intensywno tych procesw jest tak maa, e mona nie bra jej pod uwag.
Natomiast przy dalszym podwyszaniu temperatury wzrasta ona niewspmiernie szybko, tak np.
intensywno utleniania w temperaturze 800C jest kilkadziesit razy wiksza ni w 700C.
Atmosfer nie wchodzc w reakcje chemiczne z nagrzewanym materiaem nazwano atmosfer
ochronn. Nowoczesne piece do obrbki cieplnej s wyposaone w urzdzenia do wytwarzania tego rodzaju
atmosfer, przy czym zakres ich stosowania obejmuje take przerbk plastyczn, zgrzewanie itp. Idealna
atmosfera ochronna nie powinna w ogle reagowa z nagrzewanym materiaem i z tego wzgldu najlepszy
byby jeden z gazw szlachetnych, np. hel czy argon. Jednak z uwagi na ich wysoki koszt nie s one do tych
celw praktycznie stosowane. Do najczciej stosowanych w przemyle atmosfer ochronnych nale:
1) atmosfery typu N2-H2 otrzymywane przez dysocjacj amoniaku i czciowe spalanie produktw
dysocjacji,
2) atmosfery typu CO-CO2-H2-N2 najbardziej rozpowszechnione w przemyle, otrzymywane przez spalanie
czciowe rnych gazw, np. wietlnego, koksowniczego,
3) atmosfery typu CO-CO2-CH4-H2-N2 otrzymywane przez rozkad wglowodorw gazowych lub ciekych,
rzadko stosowane,
4) atmosfery typu CO-CO2-N2 wytwarzane w generatorach z dodatkowym przedmuchiwaniem powietrza
przez rozarzony wgiel drzewny.
Ponadto istniej rwnie inne sposoby zapobiegania nawglaniu lub odwglaniu stali, a mianowicie:
1) nagrzewanie w szczelnych skrzynkach wypenionych np. opikami eliwnymi,
2) stosowanie powok ochronnych (np. miedziowanie),
3) nagrzewanie w kpielach solnych lub oowiowych. Stosuje si rwnie piece prniowe.
9. 3. Hartowanie
Hartowanie jest to zabieg cieplny polegajcy na nagrzaniu elementu do temperatury 30 50C powyej
Ac3- Ac1, wygrzania w tej temperaturze z nastpnym dostatecznie szybkim ozibieniem, w celu otrzymania
struktury martenzytycznej lub bainitycznej, a przez to zwikszenia twardoci stali. Na zabieg hartowania
skadaj si wic kolejno po sobie nastpujce czynnoci:
1) nagrzanie stali do stanu austenitycznego i wygrzanie w tej temperaturze (austenityzowanie),
2) szybkie chodzenie (ozibianie).
Wysoko temperatury nagrzania przy hartowaniu zaley od skadu chemicznego stali, a zwaszcza od
zawartoci wgla, jak to przedstawiono na rys. 9.3. Nagrzanie stali podeutektoidalnej powyej temperatury
Ac3 jest konieczne do uzyskania jednorodnej struktury austenitycznej. Jeli przy nagrzaniu nie zostaaby
przekroczona temperatura Ac3, to w strukturze zahartowanej stali pozostaby wolny ferryt, zmniejszajc jej
twardo, a po odpuszczeniu i inne waciwoci mechaniczne. Stale nadeutektoidalne natomiast nagrzewa si
przy hartowaniu powyej Ac1 i to niezalenie od zawartoci wgla. W tym przypadku rezygnuje si z
cakowitego rozpuszczenia cementytu wtrnego w austenicie, ktrego obecno w strukturze zahartowanej
stali jest nawet podana.
W tablicy 9.2 zestawiono dowiadczalnie stwierdzone na prbkach (kulka srebrna 20 mm) szybkoci
chodzenia w tych dwch zakresach temperatur dla rnych orodkw chodzcych.
Tablica 9.2.
rodek chodzcy
woda o temperaturze 18C
woda o temperaturze 26C
woda o temperaturze 50C
woda o temperaturze 74C
roztwr 10% wodorotlenku sodu w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% soli kuchennej w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% sody w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% kwasu siarkowego w wodzie o temperaturze 18C
woda destylowana
emulsja oleju w wodzie
woda z mydem
olej mineralny maszynowy
olej transformatorowy
stop 75% Sn, 25% Cd (o temperaturze okoo 175C)
rt
pyty miedziane
pyty elazne
200 300C
270
270
270
200
300
300
270
300
200
200
200
30
25
50
130
30
15
Orodki chodzce z uwagi na ich stan skupienia podzieli mona na orodki stae, cieke i gazowe.
Najczciej stosowane s orodki cieke. Do ciekych orodkw chodzcych zaliczamy:
1) wod i roztwory wodne,
2) oleje i tuszcze,
3) stopione sole i metale.
Najbardziej rozpowszechnionym orodkiem chodzcym jest woda. Naley ona do najbardziej
energicznie chodzcych orodkw, ozibiajcych szybko zarwno w zakresie 550 650C, jak i w zakresie
przemian martenzytycznych, co stanowi jej gwn wad. Intensywno chodzenia zaley w pewnym
stopniu od zawartoci gazw, ktre wyranie zmniejszaj zdolno hartownicz wody. Dlatego te do
hartowania najlepiej jest stosowa wod mikk (odstaa deszczow lub rzeczn). Gorsza jest woda rdlana,
ktra moe zawiera sole mineralne i gazy. Dla usunicia gazw wystarczy wod przegotowa i wwczas
praktycznie biorc zdolnoci chodzenia rnych wd ujednostajniaj si. Woda stosowana do hartowania
powinna by utrzymywana w temperaturze 15-40C. Nagrzana do wyszej temperatury ma ma szybko
chodzenia w zakresie 500 650C i daje nierwnomierne hartowanie, a woda zbyt zimna nie jest rwnie
zalecana, gdy zbyt szybko odprowadza ciepo i moe powodowa pkanie hartowanych elementw. Poza
tym kpiel chodzca powinna by czysta, pozbawiona kurzu, skrawkw papieru, popiou i innych
zanieczyszcze.
Szybko chodzenia wody mona zwikszy przez dodatek 2 3% soli lub okoo 15% kwasu
siarkowego lub solnego. Roztwory kwasw stosuje si w praktyce jednak rzadko z uwagi na przyspieszenie
rdzewienia zarwno hartowanych elementw, jak i urzdze chodzcych. Dodatek soli kuchennej,
zwaszcza w wikszych ilociach, zwiksza szybko chodzenia wody oraz daje czystsz powierzchni
hartowanych elementw, gdy na powierzchni nagrzanego elementu osadza si przy chodzeniu warstewka
soli, ktra nastpnie odpryskuje odrywajc rwnoczenie warstw zgorzeliny i oczyszczajc w ten sposb
powierzchni metalu. Rwnie wodny roztwr ugu sodowego lub potasowego (5 10%) ma zwikszon
szybko chodzenia. Jeeli do wody dodamy mleka wapiennego, gliceryny lub myda, to otrzymane
roztwory bd mie osabion zdolno hartownicz. Chcc zmniejszy intensywno dziaania chodzcego
wody, mona da na jej powierzchni warstewk oleju; przy zanurzeniu przedmiot chodzony styka si
wwczas najpierw z olejem i pokrywa si jego warstewk, co zmniejsza szybko chodzenia.
Wod i roztwory wodne stosuje si gwnie do hartowania stali narzdziowych pytko hartujcych si,
gdy chodzi o uzyskanie duej twardoci powierzchniowej. Do hartowania stali konstrukcyjnych wod mona
stosowa tylko dla mikszych gatunkw o maej zawartoci wgla, gdy przy chodzeniu w wodzie stali
twardszych powstaj due naprenia wasne powodujce paczenie przedmiotw i pknicia. Natomiast do
hartowania powierzchniowego uywa si wycznie wody, poniewa przy nagrzanej warstwie
powierzchniowej nie ma obawy powstawania duych napre.
Drugim bardzo rozpowszechnionym orodkiem chodzcym s oleje; chodz one jednak znacznie
wolniej. W porwnaniu z zimn wod olej ma 3 4 razy mniejsz szybko chodzenia w zakresie
minimalnej trwaoci austenitu oraz 10 razy mniejsz w zakresie przemian martenzytycznych. Powolne
chodzenie w zakresie niskich temperatur jest podane, gdy powstaj mniejsze naprenia ni przy
hartowaniu w wodzie. Intensywno chodzenia w rnych gatunkach oleju zaley gwnie od ich lepkoci
(skad chemiczny oleju ma znaczenie drugorzdne). Podane s oleje rzadkie o maej lepkoci. Oleje takie
maj jednak nisk temperatur zaponu, co jest znowu niekorzystne z uwagi na niebezpieczestwo poaru. W
praktyce wybiera si wic oleje nieco gstsze o wyszej temperaturze zaponu. Kpiel olejowa powinna by
podgrzana do 40 60C, poniewa olej jest wwczas rzadszy i lepiej odprowadza ciepo. Obecnie do
hartowania stosuje si wszelkiego rodzaju oleje mineralne, jak olej maszynowy, rzadszy od niego olej
wrzecionowy oraz specjalnie preparowane oleje hartownicze; oleje te nie jeczej, nie psuj si i mog suy
bardzo dugo.
Jako orodki o charakterystyce chodzenia poredniej pomidzy olejem a wod stosuje si emulsje
olejowe, bdce zawiesin czsteczek oleju w wodzie. Dobre wyniki daje kpiel dwuwarstwowa, tj. olej
ciki w warstwie dolnej, woda w warstwie grnej. Chodzony przedmiot przechodzi najpierw przez wod,
co powoduje szybkie chodzenie od 800 do 300C, a nastpnie w zakresie przemiany martenzytycznej
stygnie powoli w oleju. Operacja ta wymaga jednak duej wprawy.
Kpiele ze stopionych soli lub atwo topliwych metali powoduj cokolwiek powolniejsze ni oleje
chodzenie w zakresie wysokich temperatur (550-750C) i bardzo powolne w temperaturach niszych,
zblionych do temperatur kpieli. Tego rodzaju kpiele chodzce nagrzane do temperatur 250 500C
znajduj zastosowanie przy hartowaniu stopniowym i izotermicznym. Jako kpiel soln stosuje si
najczciej azotan sodu (NaNO3), azotan potasu (KNO3) lub mieszanin azotanu potasu i azotanu sodu
(50%). Z metali atwo topliwych praktyczne zastosowanie ma stopiony ow (temperatura topnienia 327C).
Stopy z cyn maj wprawdzie jeszcze nisz temperatur topnienia, nie s jednak rozpowszechnione, gdy s
drogie i w wikszym jeszcze stopniu ni ow wykazuj tendencj do przylepiania si do powierzchni
hartowanego przedmiotu. Zalet kpieli metalowej jest jej wysoki punkt parowania i dobre przewodnictwo
cieplne. Naley jednak pamita, e pary oowiu s szkodliwe dla zdrowia i konieczne jest zainstalowanie
specjalnych urzdze wentylacyjnych.
Rys. 9.6. Schemat pionowej prasy hartowniczej: l hartowane koo, 2 grna ptyta uchwytu, 3 dolna pyta uchwytu, 4
tok dolnego cylindra, 5 zbiornik z olejem (wg S. Prowansa i S. Okoniewskiego)
wypenione ciecz chodzc. Objto wanien musi by tak dobrana w stosunku do wielkoci
chodzonych przedmiotw, aby nie nastpowao nagrzewanie si kpieli chodzcej. Przy produkcji cigej
konieczne jest odpowiednie chodzenie. Przy hartowaniu czciowym, szczeglnie narzdzi albo duych
elementw, mona chodzi natryskiem cieczy (rys. 9.5). Aby zapobiec odksztaceniom przy chodzeniu,
zwaszcza przedmiotw o ksztacie skomplikowanym, stosuje si prasy hartownicze. Zasada ich dziaania
polega na chodzeniu przedmiotw w kpieli albo natryskiem cieczy po uprzednim ich zaciniciu pomidzy
dwiema uksztatowanymi pytkami. Schemat pionowej prasy hartowniczej pokazano na rys. 9.6.
9. 4. Hartowno
Hartownoci stali nazywamy zdolno do tworzenia struktury martenzytycznej podczas hartowania.
Okrela si j na podstawie pomiaru gruboci warstwy martenzytycznej na przekroju hartowanego
przedmiotu. Poszczeglne gatunki stali hartuj si na rn gboko. Jeeli zahartujemy szereg prtw z
danego gatunku stali o odpowiednio wzrastajcej rednicy, to zauwaymy (rys. 9.7), e do pewnej rednicy
(D0) prty bd zahartowane na wskro, a przy wikszych rednicach rdze prta pozostanie nie
zahartowany, przy czym grubo warstwy zahartowanej bdzie malaa ze wzrostem rednicy prta.
Maksymalna rednica, przy ktrej prbka zostaje zahartowana na wskro, nazywa si rednic krytyczn. Z
porwnania gbokoci zahartowanych prtw w wodzie i w oleju wida, e rednica krytyczna dla wody
jako bardziej energicznego orodka chodzcego jest wiksza ni dla oleju.
Rys. 9.7. Grubo strefy martenzytycznej (nie zakreskowana) zahartowanych prtw o rnej rednicy
Gboko zahartowania jest zwizana bezporednio z krytyczn szybkoci chodzenia. Jak wynika z
rys. 9.8, szybko chodzenia jest najwiksza na powierzchni hartowanego elementu i maleje w kierunku
rdzenia, osigajc minimum w osi prta. Jeeli w osi prta szybko chodzenia jest mniejsza od szybkoci
krytycznej dla danego gatunku stali, to zahartowaniu ulegnie tylko ta warstwa powierzchniowa, ktra bya
chodzona z szybkoci wiksz od szybkoci krytycznej. Im mniejsza bdzie krytyczna szybko chodzenia
dla danego gatunku stali, tym grubsza bdzie strefa zahartowana. W przypadku gdy szybko chodzenia w
osi prta jest wiksza od szybkoci krytycznej, ulegnie on zahartowaniu w caym przekroju, tj. na wskro.
Rys. 9.8. Zaleno gruboci warstwy martenzytycznej zahartowanego prta od krytycznej szybkoci chodzenia
Hartowno jest wan cech stali okrelajc jej przydatno do obrbki cieplnej. Jeli przedmiot nie
zahartuje si na wskro, to w rdzeniu otrzymamy drobny perlit i waciwoci na poprzecznym przekroju
zahartowanego elementu, np. twardo, nie bd jednakowe. Wprawdzie przez nastpne odpowiednio
wysokie odpuszczanie mona uzyska wyrwnanie twardoci w poprzecznym przekroju, jednak nie oznacza
to wyrwnania i innych waciwoci. Rdze elementw nie zahartowanych na wskro, jak to przedstawiono
na rys. 9.9, ma wwczas nisz wytrzymao na rozciganie, a zwaszcza nisz granic plastycznoci i
mniejsz udarno w porwnaniu ze stref zewntrzn, gdy tylko struktury otrzymane przez odpuszczanie
martenzytu wykazuj wysokie waciwoci mechaniczne. Z tego wzgldu przy doborze stali na elementy
maszyn i urzdze musimy uwzgldnia ich hartowno. Jeeli wzgldy konstrukcyjne wymagaj
jednakowych waciwoci w caym przekroju, stosujemy stal o duej hartownoci, natomiast gdy wymagana
jest tylko twarda strefa zewntrzna, mona stosowa stal o maej hartownoci. Oczywicie, dotyczy to
elementw o odpowiednio duych wymiarach. Elementy mae mog by wykonane ze stali o mniejszej
hartownoci.
Rys. 9.9. Wpyw gruboci strefy martenzytycznej (strefa zakreskowana) na waciwoci stali zahartowanej i odpuszczonej:
a) prt o maej gruboci strefy zahartowanej, b) prt o wikszej gruboci strefy zahartowanej, c) prt zahartowany na wskro
Punkt rodkowy osi odcitych odpowiada osi prbki; na lewo i na prawo od tego punktu odmierzano
odlegoci od osi prbki. Na osi rzdnych o zaznaczano odpowiadajce okrelonym punktom przekroju
twardoci w skali Rockwella C. W ten sposb otrzymywano krzywe o ksztacie podobnym do litery U
obrazujce przebieg zmian twardoci wzdu rednicy przekroju prbki. Gdybymy rwnoczenie
obserwowali struktur takiej prbki pod mikroskopem, mona by zauway, e przy powierzchni wystpuje
jednorodny martenzyt, po czym w gbszych warstwach oprcz martenzytu pojawia si bainit, a nastpnie
drobny perlit, ktrego ilo wzrasta stopniowo w kierunku osi prbki, jeli tylko rednica prbki jest
dostatecznie dua. Za granic strefy zahartowanej przyjto struktur zawierajc 50% martenzytu, gdy
stwierdzono, e tej wanie strefie odpowiada najbardziej gwatowny spadek twardoci. Jest to tak zwana
strefa plmartenzytyczna. Twardo odpowiadajca tej strefie nazywa si twardoci krytyczn. Zaleno
twardoci krytycznej od zawartoci wgla dla stali wglowej i niskostopowej podano na rys. 9.11. Sposb
oznaczenia gbokoci zahartowania cylindrycznej prbki z przebiegu krzywych U polega na tym, e na
wykresie przedstawionym na rys. 9.10 nanosi si warto twardoci krytycznej, co pozwala na ustalenie
rednicy nie zahartowanego rdzenia (Dr), o twardoci mniejszej od twardoci krytycznej. Gboko
zahartowanej strefy okrelona jest wwczas wzorem:
D p Dr
2
mm
Rys. 9.11. Zaleno twardoci krytycznej od zawartoci wgla w stali wedug PN-79/H-04402
Jeli twardo prbki w rdzeniu jest wiksza od twardoci krytycznej, uwaa si, e prbka zostaa
zahartowana na wskro. Ta metoda badania hartownoci jest jednak kopotliwa do przeprowadzenia, a
ponadto do wielu czynnikw wpywajcych na gboko zahartowania dochodzi jeszcze jeden bardzo
istotny czynnik, a mianowicie renica prbki. Wskutek tego, nawet przy innych czynnikach jednakowych,
wyniki badania hartownoci prbek o rnych rednicach s trudno porwnywalne.
Prba chodzenia czoowego. Hartowno stali konstrukcyjnych oznacza si najczciej za pomoc
prby chodzenia czoowego (prby Jominy'ego) ujtej norm PN-79/H-04402. Polega ona na tym, e
cylindryczn prbk, ktrej ksztat i wymiary podano na rys. 9.12, nagrzewa si do temperatury hartowania,
a nastpnie chodzi w urzdzeniu, ktrego schemat przedstawiono na rys. 9.13. Pod bezporednim
natryskiem wody pozostaje tylko powierzchnia czoowa prbki i ona chodzona jest najbardziej intensywnie
(im dalej od czoa prbki, tym chodzenie wolniejsze). Po ostygniciu i wyjciu z urzdzenia hartowniczego,
prbk szlifuje si wzdu dwu przeciwlegych tworzcych, a na oszlifowanych powierzchniach dokonuje si
pomiaru twardoci aparatem Rockwella, skala C na dugoci 50 mm. Wyniki pomiaru ujmuje si w postaci
wykresu, oznaczajc na osi odcitych odlegoci od czoa prbki, a na osi rzdnych odpowiednie wartoci
twardoci. czc otrzymane punkty lini cig, uzyskuje si krzyw hartownoci (rys. 9.14)
charakteryzujc przebieg spadku twardoci wzdu dugoci prbki. W przypadku stali gboko hartujcej
si spadek twardoci bdzie powolny, natomiast w przypadku stali pytko hartujcej si spadek twardoci
bdzie szybki. W celu wyznaczenia odlegoci krytycznej (lk mm), tj. odlegoci od czoa, na ktrej prbka
ulega zahartowaniu, naley najpierw z wykresu przedstawionego na rys. 9.11 odczyta twardo krytyczn
dla danego gatunku stali. Znajc twardo krytyczn, mona z rys. 9.14 okreli odlego krytyczn lk,
odpowiadajc odlegoci od czoa prbki, na ktrej twardo jest wiksza od twardoci krytycznej.
Posugujc si nastpnie wykresem przedstawionym na rys. 9.15, mona ustali rednic krytyczn (Dk mm)
badanej stali przy hartowaniu w wodzie i oleju.
Rys. 9.13. Przyrzd do badania hartownoci metod chodzenia czoowego: 1 uchwyt prbki, 2 prbka, 3 przesona, 4
dysza wodna, 5 wanna, 6 zawr do regulowania wysokoci wytrysku wody
Rys. 9.15. Zaleno rednicy krytycznej Dk w mm od odlegoci krytycznej lk w mm; w woda, o olej (wg PN-79/H-04402)
W wielu krajach opracowano dla wielu stali konstrukcyjnych pasma hartownoci i wprowadzono stale o
reglamentowanej hartownoci. Stale te maj hartowno w granicach waciwego danej stali pasma
hartownoci i cecha ta jest gwnym kryterium odbiorczym. Skad chemiczny i wielko ziarna maj w tym
przypadku znaczenie drugorzdne.
9. 5. Sposoby hartowania
Ze wzgldu na sposb chodzenia rozrniamy hartowanie zwyke, stopniowe i z przemian
izoterrniczn. Waciwy sposb hartowania naley dobiera w zalenoci od skadu chemicznego stali,
ksztatu hartowanych elementw i danych waciwoci. Im bardziej skomplikowany jest ksztat
przedmiotu, tym ostroniej naley go ozibia, gdy atwiej o pknicia. Skonno do pkni zwiksza si
rwnie ze wzrostem zawartoci wgla i dodatkw stopowych.
Najprostszym sposobem hartowania jest hartowanie zwykle. Polega ono na nagrzaniu stali powyej
Ac3 - Ac1, wygrzaniu i ozibieniu w orodku o temperaturze niszej od temperatury pocztku przemiany
martenzytycznej Ms, w celu otrzymania struktury martenzytycznej, przynajmniej w powierzchniowej
warstwie hartowanego przedmiotu. Przedmiot wytrzymuje si w orodku chodzcym (zwykle w wodzie lub
w oleju) a do jego zupenego ochodzenia. Szybko chodzenia powinna by tak dua, aby przej przez
zakres minimalnej trwaoci austenitu (500 650C) bez jego przemiany. Po tym hartowaniu stosuje si
odpuszczanie w celu zmniejszenia napre i uzyskania odpowiednich waciwoci mechanicznych.
Hartowanie stopniowe polega na nagrzaniu stali powyej Ac3 - Ac1, wygrzaniu i ozibieniu w kpieli o
temperaturze nieznacznie wyszej od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej M s. W kpieli tej
wytrzymuje si hartowany przedmiot przez czas konieczny do wyrwnania temperatury w jego przekroju,
ale na tyle krtko, aby nie rozpocza si jeszcze przemiana bainityczna. Podczas nastpnego studzenia w
powietrzu uzyskuje si struktur martenzytyczn. Taki sposb hartowania powoduje mniejsze naprenia
wewntrzne w porwnaniu ze zwykym hartowaniem, gdy wyrwnanie temperatury przed kocow faz
chodzenia zmniejsza naprenia cieplne, a zachodzca nastpnie przemiana martenzytyczn przebiega
prawie rwnoczenie w caym przekroju, przez co unika si napre strukturalnych. Orodkiem chodzcym
s zwykle stopione sole. Po hartowaniu stopniowym stosuje si odpuszczanie. Moliwo zastosowania
hartowania stopniowego zaley od hartownoci stali i wymiarw hartowanego przedmiotu, ze wzgldu na
niezbyt szybkie chodzenie w gorcej kpieli. Stosuje si je gwnie do przedmiotw nieduych (graniczne
wymiary dla stali wglowej wynosz = l0 12 mm, a dla stali stopowej o wikszej hartownoci s one
odpowiednio wiksze). Hartowanie stopniowe stosuje si rwnie do przedmiotw, ktre z uwagi na swj
ksztat s skonne do krzywienia si i paczenia, jak wierta, rozwiertaki, waki itp. Do hartowania
stopniowego mona zaliczy hartowanie przerywane, polegajce na ozibianiu przedmiotw w wodzie do
okoo 300C z dalszym chodzeniem w powietrzu lub w oleju; w czasie tego chodzenia zachodzi przemiana
martenzytyczn. Ten sposb chodzenia powoduje mae naprenia wewntrzne, gdy przemiana martenzytyczn przebiega w warunkach wolnego chodzenia.
Hartowanie z przemian izotermiczn, zwane krtko hartowaniem izotermicznym, polega na nagrzaniu
stali powyej Ac3 - Act, wygrzaniu i nastpnym ozibieniu w kpieli o temperaturze wyszej od temperatury
pocztku przemiany martenzytycznej Ms. W kpieli tej hartowany przedmiot wytrzymuje si a do
zakoczenia przemiany austenitu na bainit, po czym dalsze chodzenie odbywa si na powietrzu lub w
wodzie. Dziki unikniciu przemiany martenzytycznej, ktra daje najwiksze naprenia wasne, oraz
wyrwnaniu temperatury na caym przekroju przed przemian bainityczna ten sposb hartowania powoduje
najmniejsze naprenia i odksztacenia. Temperatura kpieli zaley od waciwoci, jakie chcemy otrzyma,
i wynosi zwykle 250 350C, w wyniku czego otrzymuje si bainit o twardoci 48 58 HRC. Hartowanie z
przemian izotermiczn stosuje si gwnie do przedmiotw wykonanych ze stali stopowych. Schematy
wszystkich sposobw hartowania podano na rys. 9.17.
Rys. 9.17. Krzywe chodzenia dla rnych rodzajw hartowania: a hartowanie zwyke, b hartowanie przerywane,
c hartowanie stopniowe, d hartowanie z przemian izotermiczn
Zabiegiem zblionym do hartowania izotermicznego jest patentowanie, stosowane do drutu lub tam ze
stali o zawartoci 0,35 1,0% wgla. Patentowanie polega na nagrzaniu drutu do temperatury
900 l000C, z nastpnym chodzeniem w kpieli oowianej o temperaturze 450 550C oraz kocowym
cignieniem na zimno do danej rednicy, przy czym liczba cigw jest tak dobrana, aby wytrzymao
drutu osigna (w zalenoci od rednicy) 1800 2800 MPa. W wyniku przemiany austenitu w kpieli
oowianej otrzymujemy struktur bardzo drobnego perlitu, co pozwala po nastpnym cignieniu uzyska
znacznie lepsze waciwoci mechaniczne ni przy perlicie grubopasemkowym. Na drodze patentowania
mona uzyska drut o wytrzymaoci nawet powyej 3600 MPa.
9. 6. Naprenia wewntrzne
Nagrzewanie czy te chodzenie obrabianego cieplnie elementu nie zachodzi rwnoczenie w caym
przekroju przedmiotu (powierzchnia jest nagrzewana czy te stygnie znacznie szybciej ni rdze).
Nierwnomiernie przebiegajce z tego wzgldu zmiany objtociowe powoduj, e czci przedmiotu o
wikszej objtoci waciwej wywieraj nacisk na czci o mniejszej objtoci, co prowadzi do powstania
napre wewntrznych. Mog one spowodowa odksztacenia, a w przypadku gdy ich warto przekroczy
granic wytrzymaoci materiau powstanie pkni. Naprenia wewntrzne mona podzieli na
naprenia cieplne i naprenia strukturalne.
Naprenia natury cieplnej powstaj w wyniku nierwnomiernego chodzenia czy te nagrzewania
przedmiotw w zakresie poniej A1 i zwizane s z rozszerzalnoci ciepln (przy nagrzewaniu). Zjawisko to
jest odwracalne (przedmiot nagrzany i nastpnie chodzony powraca do swych pierwotnych wymiarw).
Gdyby wic nagrzewanie czy te chodzenie odbywao si rwnomiernie w caej masie przedmiotu,
naprenia nie powstayby. Powierzchnia przedmiotu nagrzewa si jednak (czy te ozibia) znacznie
szybciej ni rdze. Im szybsze jest nagrzewanie czy te chodzenie, tym wiksze s rnice temperatury
pomidzy powierzchni przedmiotu i rdzenia i tym wiksze powstaj naprenia (rys. 9.18). W przypadku
Rys. 9.18. Wpyw szybkoci chodzenia na przebieg zmian temperatury powierzchni i rdzenia: a) due szybkoci chodzenia,
b) rednie szybkoci chodzenia, 1 temperatura powierzchni, 2 temperatura rdzenia, 3 rnica temperatur powierzchni
i rdzenia
Naprenia strukturalne powstaj w wyniku zmian objtociowych natury strukturalnej przy przejciu
przez zakres temperatur krytycznych. Poszczeglne skadniki strukturalne stali maj rn objto
waciw, co mona przedstawi w postaci nastepujcego szeregu skadnikw strukturalnych o wzrastajcej
objtoci waciwej: austenit, perlit, sorbit, bainit, martenzyt. Najmniejsz objto waciw ma austenit, a
najwiksz martenzyt. Z tego wzgldu procesowi przemiany austenitu towarzyszy wzrost objtoci,
najwikszy przy przemianie austenitu w martenzyt, a mniejszy przy przemianie w struktury perlityczne lub
bainityczne. Zmiany objtociowe natury strukturalnej ze wzgldu na swoj warto (0,5 1,5%) i szybko,
z jak zachodz, powoduj ogromne naprenia, przewyszajce naprenia pochodzce od zjawisk
rozszerzalnoci cieplnej i s dlatego gwnym powodem odksztace i pkni hartowniczych.
Na warto napre wewntrznych, a zatem take na skonno do pkni i odksztace przy
hartowaniu, wywieraj wpyw nastpujce czynniki:
1. Rodzaj orodka chodzcego; im szybciej dany orodek chodzi w zakresie temperatur przemiany
martenzytycznej, tym wiksze jest prawdopodobiestwo powstawania napre i pkni; natomiast
szybko chodzenia w zakresie austenitycznym nie odgrywa wikszej roli.
2. Skad chemiczny, tj. zawarto wgla i skadnikw stopowych oraz struktura i jako stali. Wzrost
zawartoci wgla a take dodatkw stopowych sprzyja wzrostowi napre. Niejednorodna struktura
stali, obecno wtrce niemetalicznych s czsto powodem powstawania i rozprzestrzeniania si
pkni.
3. Temperatura pocztku chodzenia; im wysza, tym wiksze powoduje naprenia.
4. Wielko ziarna austenitu; im stal jest bardziej gruboziarnista, tym wysze powstaj w niej naprenia.
5. Ksztat i wielko przedmiotu; im wikszy przedmiot, a ksztat jego bardziej zoony, tym wiksza
skonno do powstawania napre.
Szczeglnie istotny jest wpyw konstrukcji przedmiotu, jego wielkoci i ksztatu na skonno do
odksztace i pkni. Z tego punktu widzenia naley zwrci uwag na nastpujce zalecenia:
1) poszczeglne elementy hartowanego przedmiotu powinny mie moliwie rwnomierny przekrj (naley
unika skupie materiau i gwatownych przej pomidzy poszczeglnymi czciami przedmiotu);
2) naley unika ostrych podci i naroy;
3) przedmioty powinny mie moliwie symetryczne rozmieszczenie mas;
4) naley unika otworw w przedmiotach hartowanych.
9. 7. Hartowanie powierzchniowe
Celem hartowania powierzchniowego jest uzyskanie twardej i odpornej na cieranie warstwy
powierzchniowej przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Polega ono na szybkim nagrzaniu zewntrznej
cienkiej warstwy przedmiotu, ktra ma zosta utwardzona z nastpnym ozibieniem. Nagrzanie musi by
bardzo szybkie, a ozibianie natychmiastowe, gdy w przeciwnym przypadku ciepo przeniknie do gbszych
warstw materiau i zahartowana strefa moe by zbyt gruba. Aby uzyska austenit o dostatecznej
jednorodnoci przy tak krtkich czasach nagrzewania, trzeba stosowa znacznie wysze temperatury
hartowania ni normalnie. Zaleno zakresu temperatur hartowania od szybkoci nagrzewania podano na
rys. 9.19. Hartowanie powierzchniowe ma nastpujce zasadnicze zalety:
1) moliwo zastosowania do przedmiotw o niemal dowolnym rozmiarze i ksztacie,
2) otrzymanie twardej warstwy powierzchniowej o okrelonej gruboci przy zachowaniu cigliwego
rdzenia,
3) wyeliminowanie krzywienia si,
4) zachowanie gadkiej nie utlenionej powierzchni,
5) dua wydajno procesu.
Rys. 9.19. Zaleno temperatury hartowania od szybkoci nagrzewania dla stali o zawartoci 0,8% wgla: / waciwy zakres
temperatur hartowania, // zakres temperatur hartowania dla powolnego nagrzewania (wg A. P. Gulajewa)
mm
f
wtrnym transformatora.
Rys. 9.21. Schemat urzdzenia do hartowania indukcyjnego: 1 hartowany przedmiot, 2 wzbudnik, 3 prdnica, 4 silnik
elektryczny, 5 transformator, 6 kondensator
Wzbudnik (induktor) jest to cewka o jednym zwoju lub wikszej ich liczbie wykonany z rurki
miedzianej, najczciej wewntrz chodzonej wod. Ksztat i wielko wzbudnika musi cile odpowiada
hartowanemu przedmiotowi, gdy od tego zale zarwno wspczynnik spawalnoci elektrycznej, jak i
rwnomierno nagrzania hartowanego przedmiotu. Nawet nieznaczna zmiana ksztatu moe spowodowa
niewaciw prac induktora.
Do hartowania indukcyjnego nadaj si stale wglowe i stopowe zawierajce powyej 0,4% wgla,
nadajce si do ulepszania cieplnego. Poniewa nagrzewanie trwa bardzo krtko, jest rzecz podan, aby
w strukturze stali byo jak najmniej wolnego ferrytu, ktrego obecno przedua czas konieczny do
ujednorodnienia austenitu. Przed hartowaniem powierzchniowym podane jest przeprowadzenie
normalizowania lub ulepszania cieplnego. Hartowanie indukcyjne powoduje powstawanie napre, dlatego
te po hartowaniu stosuje si odpuszczanie w temperaturze 150 200C w cigu 2,5 h. Zaletami hartowania
indukcyjnego s:
1) wysoka jako obrbki cieplnej; unika si odwglania i przegrzania; maa jest tendencja do odksztace i
pkni; istnieje moliwo regulacji gruboci warstwy zahartowanej;
2) dua wydajno procesu;
3) moliwo grzania w trudno dostpnych miejscach;
4) mae zuycie energii elektrycznej;
5) atwo obsugi;
6) moliwo wczenia urzdzenia do hartowania w lini produkcyjn.
Naley jednak wzi pod uwag koszt instalacji oraz konieczno stosowania dla kadego elementu
wzbudnika o odpowiednim ksztacie. Ponadto konieczne jest uprzednie ustalenie w drodze szczegowych
bada parametrw procesu. Jest wic metod opacaln tylko przy masowej, wielkoseryjnej produkcji.
Hartowanie kpielowe. Hartowanie kpielowe polega na nagrzewaniu powierzchni przedmiotu przez
jego zanurzenie przez krtki okres w kpieli solnej lub metalowej o temperaturze znacznie wyszej ni
temperatura hartowania i nastpnym chodzeniu w wodzie lub oleju. Jako kpiele stosuje si mieszaniny
chlorkw, np. chlorek baru (BaCl2) i chlorku potasu (KCl), roztopione eliwo itp.
9. 8. Odpuszczanie
Odpuszczanie jest to zabieg cieplny stosowany do przedmiotw uprzednio zahartowanych, polegajcy
na nagrzewaniu ich do temperatury niszej od Ac1 wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym chodzeniem
powolnym lub przyspieszonym. Jest ono zwykle stosowane w celu polepszenia waciwoci plastycznych
elementw przy jednoczesnym usuniciu napre wasnych, ktre mogyby doprowadzi do ich pknicia.
Stopie usunicia napre zaley od temperatury odpuszczania (im wysza jest temperatura
odpuszczania, tym wikszy procent napre zostanie usunity, jak to przedstawiono na rys. 9.22).
Temperatur odpuszczania dobiera si w zalenoci od wymaganych waciwoci. Rozrnia si nastpujce
rodzaje odpuszczania:
1. Odpuszczanie niskie (150 250C), ktrego celem jest czciowe usunicie napre hartowniczych
oraz rozkad austenitu szcztkowego, przy zachowaniu wysokiej twardoci. Stosowane jest do narzdzi,
sprawdzianw, przedmiotw nawglonych itp.
2. Odpuszczanie rednie (250 500C), ktrego celem jest obnienie twardoci i zwikszenie odpornoci
na uderzenie przy zachowaniu wysokiej wytrzymaoci i sprystoci. Odpuszczanie to znajduje
zastosowanie przy obrbce cieplnej spryn, matryc itp.
3. Odpuszczanie wysokie (500 650C) stosowane w celu uzyskania jak najwyszej udarnoci, przy
wystarczajcej wytrzymaoci na rozciganie. Istotna jest zwaszcza dua warto stosunku ReRm. W
wyniku tego odpuszczania otrzymuje si struktur sorbitycz-n, waciw dla stali konstrukcyjnych.
Poczenie zabiegw hartowania i wysokiego odpuszczania w celu otrzymania optymalnych waciwoci
mechanicznych nosi nazw ulepszania cieplnego.
Rys. 9.22. Wpyw temperatury i czasu odpuszczania na warto maksymalnych napre wasnych w stali zahartowanej o zawartoci 0,3% wgla
Na wynik odpuszczania oprcz temperatury wpywa rwnie, chocia w nieco mniejszym stopniu, czas
odpuszczania. Ten sam wynik mona uzyska przez krtkie odpuszczanie w wyszej temperaturze lub przez
dusze odpuszczanie w temperaturze niszej. Zbyt krtki czas odpuszczania nie jest jednak korzystny;
dlatego te temperatura odpuszczania musi by tak dobrana, aby wygrzanie mogo trwa dostatecznie dugo,
co gwarantuje jednorodno struktury obrabianych cieplnie elementw. Chodzenie po odpuszczaniu
powinno by w zasadzie powolne, a jedynie w przypadku stali skonnych do kruchoci odpuszczania stosuje
si szybsze chodzenie w wodzie lub w oleju.
9. 9. Obrbka podzerowa
W przypadku stali wglowych o wyszej zawartoci wgla i niektrych stali stopowych temperatura
koca przemiany martenzytycznej Mf jest znacznie nisza od temperatury otoczenia. Podczas zwykego
hartowania takich stali w orodku o temperaturze otoczenia (20C) nie osiga si temperatury koca
przemiany martenzytycznej Mf, wskutek czego w strukturze zahartowanej stali pozostaje dua ilo austenitu
szcztkowego. Jest to niekorzystne, gdy nie osiga si przy hartowaniu maksymalnej twardoci, a
zachodzce z biegiem czasu procesy rozkadu austenitu powoduj zmiany wymiarowe zahartowanych
elementw. Dopiero ozibienie tego rodzaju stali do temperatury Mf powoduje prawie cakowit przemian
austenitu szcztkowego w martenzyt.
Obrbka podzerowa (wymraanie) polega wic na ozibieniu uprzednio zahartowanej stali do niskich
temperatur (poniej 0C) w celu zmniejszenia zawartoci austenitu szcztkowego.
Powinna by ona przeprowadzona bezporednio po hartowaniu, aeby unikn szkodliwej stabilizacji
austenitu. Po obrbce podzerowej, a niekiedy przed ni, przeprowadza si odpuszczanie dla usunicia
napre. Najprostszym sposobem wymraania jest zanurzenie przedmiotu w orodku chodzcym, ktrym
moe by mieszanina staego CO2 ze spirytusem (o temperaturze okoo 80C). W produkcji masowej
najkorzystniej stosowa specjalne urzdzenia chodnicze (chodziarki) pozwalajce na utrzymanie dowolnej,
staej temperatury. W praktyce obrbk podzerowa stosuje si najczciej do narzdzi ze stali szybkotncej i
przedmiotw nawglonych w celu zwikszenia ich twardoci oraz do sprawdzianw w celu stabilizacji
wymiarw.
9. 10. Wyarzanie
Wyarzanie jest to zabieg cieplny polegajcy na nagrzaniu stali do okrelonej temperatury, wygrzaniu w
tej temperaturze z nastpnym studzeniem (czyli powolnym chodzeniem). Zalenie od temperatury
wygrzania, sposobu studzenia i celu, jaki chcemy osign, rozrnia si nastpujce rodzaje wyarzania:
1) wyarzanie ujednoradniajce,
2) wyarzanie zupene,
3) wyarzanie normalizujce,
4) wyarzanie z przemian izotermiczn,
5) wyarzanie sferoidyzujce,
6) wyarzanie rekrystalizujce,
7) wyarzanie odprajce,
8) wyarzanie grafityzujce,
9) wyarzanie odwglajce,
10) wyarzanie przegrzewajce.
Zakres temperatur niektrych rodzajw wyarzania podano na rys. 9.23.
W wyniku procesu krystalizacji stal moe wykazywa rnice w skadzie chemicznym w rnych
punktach przekroju wlewka (segregacja wlewkowa), jak te w obrbie poszczeglnych ziarn (segregacja
dendrytyczna). Wyarzanie ujednoradniajce (ujednoradnianie, homogenizowanie) ma na celu usunicie lub
zmniejszenie tych wanie niejednorodnoci skadu chemicznego stali na drodze dyfuzji. Polega ono na
nagrzaniu stali o 150 250C powyej temperatury przemian Ac3 - Acm, zazwyczaj do 1000 1250C,
wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem. Czas wygrzania musi by dostatecznie dugi, gdy
procesy dyfuzyjne przebiegaj wolno; w zalenoci od wielkoci przedmiotu wynosi on zwykle 8 24 h.
Ujednoradnianie stosowane jest najczciej do wlewkw lub odleww ze stali wysokostopowych. Wysoka
temperatura wyarzania sprzyja rozrostowi ziarna. W przypadku wlewkw nie jest to szkodliwe, gdy dalsza
przerbka plastyczna spowoduje rozdrobnienie ziarna. Do odleww natomiast, ktre nie bd przerabiane
plastycznie, naley w celu rozdrobnienia ziarna zastosowa odpowiedni obrbk ciepln, np. wyarzanie
normalizujce.
Wyarzanie zupene ma na celu rozdrobnienie ziarna stali, usunicie budowy Widmannstattena,
uzyskanie jednorodnoci struktury oraz usunicie napre, przez co uzyskuje si polepszenie waciwoci
plastycznych, przy zmniejszeniu twardoci, a czasem polepszenie obrabialnoci. Polega ono na nagrzaniu
stali do temperatury 30 50C powyej Ac3 - Acm, wygrzaniu z nastpnym studzeniem z piecem lub w
popiele przynajmniej w zakresie temperatur krytycznych (pomidzy GSE i PSK). Dalsze studzenie moe si
ju odbywa w powietrzu. Niektre stale wolno chodzone po wyarzeniu w zakresie temperatur
700 400C wykazuj zwikszon krucho. Zjawisko to, zwane kruchoci wyarzania, podobne jest do
kruchoci wystpujcej w procesie odpuszczania.
Wyarzanie normalizujce, zwane krtko normalizowaniem, rni si od wyarzania zupenego tylko
sposobem chodzenia. Polega ono na nagrzaniu stali do temperatury 30 50C powyej Ac3 - Acm,
wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem w spokojnym powietrzu. Celem tego zabiegu jest
uzyskanie jednolitej drobnoziarnistej struktury i zwizane z tym polepszenie waciwoci plastycznych oraz
usunicie napre wewntrznych. Czsto normalizowanie ma rwnie na celu przygotowanie struktury
elementw do ostatecznej obrbki cieplnej (np. przed ulepszaniem cieplnym). W stalach nadeutektoidalnych
mona na drodze normalizowania rozbi siatk cementytu wtrnego. Po normalizowaniu twardo i
wytrzymao stali s wysze ni po wyarzaniu zupenym, zwaszcza stali wysokowglowych oraz
stopowych.
Wyarzanie z przemian izotermiczn, zwane krtko wyarzaniem izotermicznym, jest odmian
wyarzania zupenego. Polega ono na nagrzaniu stali do temperatur 30 50C powyej Ac3 - Acm, wygrzaniu
w tej temperaturze, ozibieniu do temperatury odpowiadajcej zakresowi przemian perlitycznych (okoo
700 500C), wytrzymaniu w tej temperaturze a do zakoczenia przemiany austenitu w perlit z nastpnym
chodzeniem wolnym lub przyspieszonym. Porwnanie przebiegu chodzenia przy wyarzaniu zupenym z
przemian izotermiczn podaje rys. 9.24. Wyarzanie to stosowane jest gwnie do stali wysokowglowych
oraz stopowych w celu zmniejszenia twardoci i polepszenia obrabialnoci; trwa ono 2 do 3 razy krcej w
porwnaniu z wyarzaniem zupenym.
zwykle poniej 650C (najczciej 600 500C), wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem.
Czas wygrzania jest dugi i wynosi od kilku godzin do kilku nawet dni, w zalenoci od wielkoci
przedmiotu. Chodzenie po odpreniu musi by bardzo powolne. Im wysza temperatura wygrzania, tym
krtszy moe by czas wygrzania. Odpranie zachodzi rwnie w temperaturze otoczenia, lecz proces ten
trwa bardzo dugo.
Wyarzanie grafityzujce, tzw. grafityzacja, ma na celu rozkad cementytu na grafit (wgiel arzenia) i
austenit, jeeli temperatura procesu ley powyej Ac1, lub na grafit i ferryt, jeeli temperatura procesu ley
poniej Ac1. Polega ono na nagrzaniu do temperatury, w ktrej zachodzi rozkad cementytu, wygrzaniu w tej
temperaturze z nastpnym chodzeniem. Stosowane jest najczciej do niektrych gatunkw eliwa biaego
w celu uzyskania eliwa cigliwego (punkt 7.3.8).
Wyarzanie odwglajce ma na celu wypalenie wgla z powierzchni elementu, np. w celu uzyskania
biaego eliwa cigliwego, lub przy produkcji blach transformatorowych.
Wyarzanie przegrzewajce polega na nagrzaniu stali do temperatury, w ktrej nastpuje silny rozrost
ziarna, wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem. Celem tego zabiegu jest uzyskanie
gruboziarnistej struktury, np. w celu polepszenia obrabialnoci stali.
Starzenie jako zabieg obrbki cieplnej polega na nagrzaniu uprzednio przesyconego stopu do
temperatury wyszej od temperatury otoczenia, a niszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci,
wygrzaniu i nastpnym studzeniu. Skadnik przesycajcy roztwr wydziela si wwczas w postaci odrbnej
fazy o odpowiednim stopniu dyspersji.
Tego rodzaju zabieg zwany jest starzeniem przyspieszonym (sztucznym). Ten sam proces zachodzcy w
temperaturze otoczenia w cigu duszego czasu nosi nazw starzenia naturalnego (samorzutnego).
Wydzielone w czasie starzenia z roztworu staego czsteczki hamuj ruch dyslokacji, na skutek czego
nastpuje wzrost twardoci i wytrzymaoci stopu przy obnieniu waciwoci plastycznych. Uzyskana
zmiana waciwoci zaley od iloci wydzielonego skadnika i jego stopnia dyspersji, co z kolei zaley od
temperatury i czasu starzenia. Im nisza temperatura starzenia, tym wikszy jest stopie dyspersji wydziele
i wikszy efekt wzrostu twardoci jak to wynika z rys. 9.26, jednak stosowanie zbyt niskich temperatur
starzenia nie jest celowe, gdy osignicie maksymalnej twardoci trwaoby zbyt dugo. Wzrost temperatury
starzenia przyspiesza wprawdzie wydzielanie si rozpuszczonego skadnika, wskutek czego maksimum
twardoci dla danej temperatury uzyskuje si po upywie krtszego czasu, jednak rwnoczenie ronie
wielko wydzielonych czstek, tak e w wyszych temperaturach starzenia uzyskuje si nisz twardo.
Przekroczenie czasu odpowiadajcego maksimum twardoci dla danej temperatury starzenia powoduje
spadek twardoci, tym szybszy, im wysza jest temperatura starzenia. Jest to wynikiem koagulacji
wydzielonych czstek. Wzrostowi twardoci podczas starzenia towarzyszy spadek waciwoci plastycznych.
Starzenie bywa rwnie zwane mylnie odpuszczaniem, co nie jest suszne, gdy odpuszczanie obnia
twardo, a podwysza waciwoci plastyczne, podczas gdy starzenie dziaa wrcz przeciwnie.
dc
dFd
dx
Z rwnania tego wynika, e ilo pierwiastka dm (w gramach), ktra przedyfunduje przez element
powierzchni dF (w cm2) na odlego dx (w cm) od tej powierzchni w czasie di (w sekundach) jest
proporcjonalna do gradientu dc/dx (spadku koncentracji substancji dyfundujcej dc na drodze dx).
Wspczynnik proporcjonalnoci D, zwany wspczynnikiem dyfuzji, jest rwny iloci substancji
przedyfundowanej przez jednostk powierzchni (l cm2) w jednostce czasu (l s) przy rnicy ste po obu
stronach tej powierzchni rwnej jednoci (0% i 100% substancji dyfundujcej). Znak minus we wzorze
oznacza, e dyfuzja zachodzi w kierunku spadku koncentracji.
Wspczynnik dyfuzji jest wielkoci zmienn, zalen od temperatury procesu, stenia dyfundujcego
pierwiastka oraz obecnoci innych pierwiastkw w podstawowym metalu. Moe on by wyraony wzorem:
D Ae
Q
RT
gdzie A oznacza wspczynnik zaleny od typu sieci krysztau Q energi aktywacji, tj. ilo energii
potrzebnej do wysunicia atomu z jego normalnego pooenia w sieci krysztau w odniesieniu do jednego
mola, R sta gazow 8,31 J/(mol-K), T temperatur bezwzgldn.
Z podanego wzoru wynika, e dla danego pierwiastka dyfundujcego i okrelonego metalu
podstawowego wspczynnik dyfuzji zaley przede wszystkim od temperatury. Zaleno t przedstawiono
na rys. 10.1. Grubo warstwy dyfuzyjnej w zalenoci od czasu mona okreli rwnaniem:
x 2 c
gdzie x oznacza grubo warstwy dyfuzyjnej, c - sta zalen od wspczynnika dyfuzji, - czas dyfuzji.
Jak wynika z tego wzoru, grubo warstwy dyfuzyjnej wzrasta tym wolniej, im duszy jest czas
procesu, jak to wida na rys. 10.2.
Struktura warstwy dyfuzyjnej zaley przede wszystkim od rodzaju ukadu rwnowagi, jaki rozpatrywane
skadniki tworz ze sob. Jeeli metal podstawowy A i skadnik nasycajcy B tworz roztwr stay cigy
(rys. 10.3), to po odpowiednio dugim czasie wygrzewania koncentracja skadnika B w warstwie dyfuzyjnej
bdzie si zmienia od C1 (100% B) do C2 (100% A). Jeeli natomiast metal podstawowy A nasycony
skadnikiem B tworzy ukad podany na wykresie z rys. 10.4, to w czasie nasycania w temperaturze tv na
powierzchni elementu po dostatecznie dugim wygrzaniu tworzy si warstewka roztworu o zmieniajcym
si skadzie chemicznym w zakresie 100-C4. Pod ni wystpi warstewka zwizku midzymetalicznego o
zmieniajcym si skadzie C3-C2 (faza ) i wreszcie w warstwach najgbiej pooonych wystpi roztwr o
zmieniajcym si skadzie chemicznym w zakresie C1-0. Std wynika, e na drodze dyfuzji powstaj tylko
warstwy jednofazowe, w ktrych stenie zmienia si w sposb cigy. Pola o strukturze dwufazowej w
warstwie dyfuzyjnej nie wystpuj. Std te, jak to z rys. 10.5 wynika, pomidzy poszczeglnymi
warstewkami nastpuje skokowa zmiana koncentracji skadnika B.
10. 2. Nawglanie
Nawglanie jest to najstarszy i do dzi najbardziej rozpowszechniony zabieg obrbki cieplnochemicznej, polegajcy na nasyceniu powierzchni elementw stalowych wglem w celu uzyskania twardej i
odpornej na cieranie warstwy powierzchniowej przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Waciwoci te
uzyskuje si przez dodatkow obrbk ciepln po waciwym nawgleniu. W zalenoci od rodzaju orodka,
w ktrym przeprowadza si wygrzewanie, rozrnia si:
Rys. 10.6. Struktura warstwy nawglonej w stanie rwnowagi trawiona 4% azotalem (pow. 200 x)
Nawglanie w orodkach staych. Jako stae orodki nawglajce stosowane s proszki bdce
mieszanin wgla drzewnego oraz rodkw przyspieszajcych nawglanie. Jest to najczciej wglan baru
(BaCO3) lub sodu (Na2CO3), ktrych zawarto w wieym proszku wynosi przewanie 10 20%.
Nawglanie zachodzi nie przez bezporednie przenikanie wgla do stali, lecz za porednictwem, tlenku
wgla. Wgiel drzewny wobec maej iloci powietrza w skrzynkach do nawglania utlenia si. Powstaje
tlenek wgla CO zgodnie z reakcj:
C + O2 CO2,
CO2 + C 2CO.
CO2 + C 2CO.
Rys. 10.7. Wpyw temperatury nawglania na zawarto wgla w warstwie nawglonej, temperatura nawglania: / - 900C, 2 925C, 3 - 950C, 4 - 1000C
Rys. 10.8. Wpyw temperatury i czasu nawglania na grubo warstwy nawglonej; temperatura nawglania: 1 950C, 2
925C, 3 900C, 4 870C, 5 840C, 6 815C (wg K. Wesoowskiego)
Nawglanie w proszkach stosuje si do otrzymywania warstw grubych (powyej 1,5 mm). Warstwy
cienkie uzyskiwane s raczej na drodze nawglania gazowego lub cyjanowania. Gwnymi zaletami
nawglania w proszkach jest atwo przeprowadzenia procesu oraz to, e poza skrzynkami nie wymaga on
adnych innych specjalnych urzdze. Jednoczenie metoda ta ma jednak wady ograniczajce jej
zastosowanie, zwaszcza w nowoczesnej produkcji wielkoserynej, a mianowicie:
1) trudno regulowania gruboci warstw cienkich oraz zawartoci w nich wgla i poczone z tym niezbyt
pewne wyniki,
2) kopoty z zaadowaniem i rozadowaniem skrzynek,
3) dua ilo czasu i energii zwizana z nagrzewaniem skrzynek z proszkiem.
Nawglanie gazowe. Nawglanie gazowe polega na wygrzewaniu elementw w atmosferze gazw
naweglajcych. Gwnymi skadnikami gazw nawglajcych s tlenek wgla (CO),wglowodory nasycone
(CnH2n+2) oraz wglowodory nienasycone (CnH2n), ktre w wysokiej temperaturze i pod katalitycznym
wpywem elaza ulegaj rozkadowi z wydzieleniem wgla atomowego, ktry dyfunduje do stali, powodujc
jej nawglanie.
W przemyle do nawglania gazowego stosuje si rnego rodzaju gazowe wglowodory lub ich
mieszaniny, jak gaz ziemny, gaz wietlny, gaz koksowniczy, generatorowy, propan, butan, gazy pochodzce
z rozkadu benzolu i pirobenzolu oraz gazy pochodzce z rozkadu i krakowania nafty. Gazw tych uywa
si w stanie surowym" albo te odpowiednio obrobionym", gdy zachodzi obawa, e uycie gazw w stanie
surowym" z powodu nadmiaru wglowodorw mogoby spowodowa osadzanie sadzy na powierzchni
nawglonych elementw. Ta obrbka gazw polega na ich czciowym spaleniu z nastpnym mieszaniem
spalin z gazem surowym; mona rwnie miesza gaz bogatszy z gazem uboszym lub z powietrzem.
Temperatura nawglania gazowego jest zwykle wysza ni nawglania w orodkach staych (okoo
950C), co ma na celu uzyskanie peniejszego rozkadu metanu. Czas wygrzewania przy nawglaniu
gazowym jest krtszy ni przy nawglaniu w proszkach (okoo 1,5 ra). Dla warstw cieszych (do l mm)
cakowity czas nawglania gazowego moe by nawet 2,5 3 razy krtszy ni przy nawglaniu w
proszkach. Do zalet nawglania gazowego nale:
1) rwnomierno nawglania oraz moliwo regulacji gruboci warstwy nawglonej i zawartoci w niej
wgla,
2) wiksza szybko procesu,
3) mono hartowania przedmiotw bezporednio po nawglaniu,
4) moliwo automatyzacji procesu,
5) mniejsze zapotrzebowanie na miejsce i czysto miejsca pracy.
Nawglanie gazowe jest jednak zabiegiem trudniejszym do opanowania, wymagajcym odpowiednich
urzdze do przygotowania i regulacji gazu nawglajcego.
Obrbka cieplna po nawglaniu. Powierzchniowa twardo nawglonych elementw jest maa;
ponadto w czasie dugiego wygrzewania przy nawglaniu nastpuje silny rozrost ziarna zarwno w warstwie
powierzchniowej, jak i rdzeniu nawglanych elementw, co pogarsza ich waciwoci mechaniczne. Z tego
wzgldu przedmioty po nawgleniu poddaje si obrbce cieplnej. Ma ona na celu:
1) znaczne utwardzenie warstwy nawglonej, zwykle powyej 60 HRC,
2) otrzymanie cigliwego rdzenia, odpornego na obcienia dynamiczne i majce okrelon wytrzymao
na rozciganie.
Klasyczna obrbka cieplna nawglonych przedmiotw polega na dwukrotnym hartowaniu z nastpnym
niskim odpuszczaniem. Pierwsze hartowanie ma na celu rozdrobnienie ziarna w rdzeniu i usunicie siatki
cementytu w warstwie zewntrznej. W tym celu przedmioty nawglone nagrzewa si do temperatury
powyej Ac3 (dla stali wglowych 870 900C). Nastpnie ozibienie w wodzie lub oleju (zalenie od
rodzaju stali) powoduje zahartowanie zarwno rdzenia, jak i warstwy powierzchniowej. Z uwagi na to, e
przyjta temperatura hartowania, odpowiednia dla rdzenia, jest zbyt wysoka dla warstwy powierzchniowej
nawglanego elementu, otrzymana w teje warstwie struktura martenzytyczna jest gruboiglasta i odznacza
si du kruchoci. Z tego wzgldu stosuje si drugie hartowanie w temperaturze 750 770C, ktre ma na
celu uzyskanie drobnoiglastego martenzytu w warstwie powierzchniowej, a jednoczenie nadanie rdzeniowi
odpowiedniej cigliwoci. Po hartowaniu stosuje si niskie odpuszczanie w temperaturze 150 180C,
majce na celu zmniejszenie napre hartowniczych i polepszenie waciwoci mechanicznych warstwy
nawglonej.
Hartowanie podwjne jest zabiegiem kosztownym. Poza tym dwukrotne nagrzewanie sprzyja
odwglaniu i utlenianiu powierzchni oraz powstawaniu odksztace. Z tego wzgldu stosuje si rwnie
hartowanie pojedyncze z nastpnym niskim odpuszczeniem. Stale wglowe nagrzewa si wwczas do
temperatury 820 850C, przez co uzyskuje si znaczne rozdrobnienie ziarna w rdzeniu i jednoczenie
stosunkowo drobnoiglasty martenzyt w warstwie nawglonej.
Niekiedy stosowane bywa hartowanie wprost od temperatury nawglania; ten sposb obrbki cieplnej
nazywa si hartowaniem bezporednim. Polega ono na tym, e nagrzane elementy wyjmuje si ze skrzynek i
bezporednio ozibia. Ze wzgldu na to, e nie nastpuje tu rozdrobnienie ziarna stali, sposb ten moe by
stosowany tylko w przypadku stali drobnoziarnistych lub gdy chodzi o wytwory, ktrym nie stawia si
szczeglnych wymaga co do ich waciwoci plastycznych. Szczeglnie natomiast dogodny jest ten sposb
hartowania po nawglaniu gazowym, gdy przedmioty po wyjciu z komory pieca mona bezporednio
ozibia. Oczywicie i w tym przypadku po hartowaniu przeprowadza si niskie odpuszczanie.
Stosowane s jeszcze i inne, bardziej zoone zabiegi obrbki cieplnej, w przypadku gdy nawglanym
elementom stawia si szczeglnie due wymagania.
10. 3. Azotowanie
Azotowaniem nazywamy proces powierzchniowego nasycenia stali lub eliwa azotem. Rozrnia si
azotowanie utwardzajce i antykorozyjne. Azotowanie utwardzajce, stosowane do stali stopowych ma na
celu podwyszenie powierzchniowych waciwoci, a gwnie twardoci, natomiast azotowanie
antykorozyjne stosuje si zarwno do stali wglowych, jak i stopowych w celu powikszenia odpornoci na
korozj.
Oglne wiadomoci o azotowaniu. Do azotowania konieczna jest obecno azotu atomowego. W tym
celu stosuje si amoniak gazowy, ktry w temperaturze azotowania rozkada si w myl reakcji:
2NH3 6H + 2N.
Poniewa azot atomowy przechodzi szybko w azot molekularny, naley w czasie azotowania zastosowa
stay przepyw amoniaku, ktry stopniowo dysocjuje, co zapewnia cige wydzielanie si azotu atomowego.
Stopie dysocjacji amoniaku wynosi zwykle 20 60% w zalenoci od temperatury, cinienia, szybkoci
przepywu gazu, a take od wielkoci wsadu, poniewa stal dziaajc jako katalizator przyspiesza dysocjacj
amoniaku.
Podstaw do wyjanienia procesu azotowania jest ukad elazo-azot, przedstawiony na rys. 10.9. Jak std
wynika, w ukadzie tym mog wystpowa nastpujce fazy:
1. Faza (ferryt azotowy) jest to roztwr stay azotu w elazie a o zawartoci azotu zmieniajcej si od
0,01% w temperaturze pokojowej do okoo 0,42% w temperaturze 591C.
2. Faza (austenit azotowy) jest to roztwr stay azotu w elazie y istniejcy w stanie rwnowagi powyej
temperatury eutektoidalnej 591C. Podczas powolnego chodzenia austenit azotowy o zawartoci 2,35%
azotu rozkada si w temperaturze 591C na eutektoid zwany braunitem, przypominajcy perlit. Podczas
szybkiego chodzenia przemiana eutektoidalna zanika, a austenit przemienia si w niskich temperaturach
na martenzyt azotowy.
3. Faza ' (azotek elaza Fe4N), faza midzywzowa o zawartoci 5,9% azotu. Skad chemiczny tej fazy
moe si zmienia w granicach od 5,5 do 6,0% azotu.
4. Faza (azotek elaza Fe4N), faza midzywzowa o zawartoci 11,2% azotu; skad chemiczny tej fazy
moe si zmienia 8,1 11,2% azotu.
Stale do azotowania. Do azotowania stosuje si stale stopowe zawierajce dodatki aluminium, tytanu,
wanadu, molibdenu i chromu. Skadniki te tworz z azotem zwizki zwane azotkami, ktre odznaczaj si
du trwaoci i wysok twardoci oraz duym stopniem dyspersji (najtrwalszy jest azotek aluminium
A1N). Wpyw dodatkw stopowych na twardo warstwy azotowanej podano na rys. 10.10. Jak wynika z
rysunku, najefektywniej w tym wzgldzie dziaa aluminium, a nastpnie chrom i molibden. Norma PN-89/H84030 przewiduje do azotowania stale chromo-wo-aluminiowe 38HMJ, 33H3MF, 25H3M (molibden
przeciwdziaa kruchoci odpuszczania). Wyroby azotowane oprcz wysokiej twardoci powierzchniowej
powinny wykazywa wysok wytrzymao rdzenia. Z tego wzgldu zawieraj one zwykle 0,30 0,45%
wgla. Wszystkie stale azotuje si zasadniczo w stanie ulepszonym cieplnie, tzn. po hartowaniu i wysokim
odpuszczaniu. Temperatura azotowania musi by nisza od temperatury odpuszczania, aeby w czasie
azotowania nie nastpio obnienie wytrzymaoci rdzenia (punkt 12.5).
Rys. 10.10. Wpyw dodatkw stopowych na twardo warstwy azotowanej (wg achtina)
Rys. 10.12. Wpyw temperatury i czasu azotowania na grubo warstwy azotowanej (wg A. P. Gulajewa)
Rys. 10.13. Wpyw temperatury i czasu azotowania na twardo warstwy azotowanej (wg A. P. Gulajewa)
Azotowanie stosuje si gwnie przy budowie silnikw samochodowych i lotniczych. Azotuje si takie
elementy jak tuleje cylindrw, way korbowe, way pompki wodnej, czci pompki paliwowej. Gwn wad
azotowania jest dugotrwao procesu i zwizane z tym wysokie koszty.
Azotowanie antykorozyjne. Poniewa w tym przypadku od warstwy naazotowanej wymaga si jedynie
odpornoci na korozj, azotowanie antykorozyjne stosuje si rwnie do stali wglowej. Przeprowadza sieje
w stosunkowo wysokiej temperaturze 600 850C w czasie od kilkunastu minut do 2 godzin, uzyskujc
warstwy o gruboci 0,02 0,04 mm. Powierzchnia azotowanych przedmiotw powinna by gadka, gdy
zapewnia to po azotowaniu du odporno na korozj. Zakres optymalnych parametrw azotowania
antykorozyjnego podano na rys. 10.14.
Rys. 10.14. Zakres optymalnych parametrw azotowania antykorozyjnego: l zakres warstw bardzo kruchych, 2 zakres
warstw odpornych na korozje. 3 zakres warstw porowatych (wg N. A. Minkiewicza)
10. 4. Wgloazotowanie
Wgloazotowaniem nazywamy proces rwnoczesnego nasycenia powierzchni elementw wglem i
azotem w orodku wydzielajcym atomy obu tych pierwiastkw w celu podwyszenia twardoci i
odpornoci na cieranie. Wgloazotowanie przeprowadza si w orodkach ciekych i gazowych.
Wgloazotowanie w orodkach staych (w proszkach) nie znalazo szerszego zastosowania z uwagi na duy
koszt i ma wydajno procesu.
Zawarto wgla i azotu w warstwie dyfuzyjnej zaley przede wszystkim od temperatury i czasu
wgloazotowania. Temperatura wgloazotowania waha si w granicach 500 900C. Im nisza jest
temperatura procesu, tym w wikszym stopniu nastpuje nasycenie stali azotem, przy mniejszym nasyceniu
wglem. Mimo niskiej zawartoci wgla osiga si jednak wysze twardoci powierzchniowe ni przy
nawglaniu z uwagi na rwnoczesn obecno azotu. W miar wzrostu temperatury wgloazotowania
wzrasta intensywno nawglania, przy sabszym nasyceniu azotem. Wpyw temperatury i czasu
wgloazotowania na zawarto wgla i azotu w warstwie powierzchniowej podaje rys. 10.15. W wyniku
wgloazotowania w warstwie dyfuzyjnej powstaj bardzo drobne wgliki, azotki oraz wglikoazotki.
Rys. 10.15. Wpyw temperatury wgloazotowania na zawarto wgla i azotu w warstwie dyfuzyjnej (wg A. P. Gulajewa)
25 30% Na2CO3,
15 20% BaCl2
lub
25 35% NaCN,
45% Na2CO3,
25% NaCl.
Przy stosowaniu kpieli cyjankowych naley pamita, e s to zwizki silnie trujce i dlatego trzeba
zachowa wszelkie rodki ostronoci, aby unikn zatrucia obsugi. Koszt kpieli jest stosunkowo wysoki.
Wgloazotowanie gazowe. Wgloazotowanie gazowe przeprowadza si w orodku zawierajcym gazy
nawglajce i amoniak. W wyniku reakcji pomidzy wglowodorami a amoniakiem tworz si poczenia
cyjanowe, ktre nastpnie rozkadaj si z wydzieleniem atomw wgla i azotu. Odpowiednim stosunkiem
gazw nawglajcych do amoniaku mona regulowa stopie nasycenia stali azotem i wglem. W
porwnaniu z cyjanowaniem kpielowym wgloazotowanie gazowe ma nastpujce zalety:
1) wyeliminowanie trujcych soli cyjanowych,
2) mono regulacji procesu przez zmian iloci gazw nawglajcych i amoniaku,
mniejszy koszt procesu, gdy gazy s tasze ni sole cyjanowe. Wgloazotowanie gazowe mona
przeprowadza zarwno w niskich, jak i w wysokich temperaturach w tych samych celach jak
cyjanowanie kpielowe.
Pierwiastki grupy drugiej dziaaj wrcz przeciwnie, to jest obniaj temperatur przemiany A4 i
podnosz temperatur A3. Jeeli rozpuszczalno danego pierwiastka w elazie jest dostatecznie dua, linie
przemian A4 i A3 zbiegaj si, tworzc zamknite pole austenitu, ograniczone zakresem, w ktrym
wspistniej ferryt i austenit, co wida na rys. 11.3. Poza tym zakresem wystpuje ferryt od temperatur
normalnych a do temperatur topnienia. Jest to ukad rwnowagi z zamknitym polem austenitu. Tego
rodzaju ukady maj stopy elaza z berylem, aluminium, krzemem, fosforem, tytanem, wanadem, chromem,
germanem, arsenem, niobem, molibdenem, cyn, antymonem i wolframem. O zaliczeniu pierwiastka do tej
grupy decyduje fakt zamknicia pola austenitu zakresem dwufazowym + y, bez wzgldu na obecno
innych faz, ktre mog wystpowa przy wikszych zawartociach pierwiastka stopowego. Jeeli
rozpuszczalno pierwiastka stopowego w elazie y nie jest wystarczajco dua, aby spowodowa powstanie
zamknitego obszaru austenit-ferryt, ograniczajcego pole austenitu, to powstaje ukad ze zwonym polem
austenitu, ktrego schemat podano na rys. 11.4. W tym przypadku nie dochodzi do wytworzenia obszaru o
czysto ferrytycznej strukturze. Taki ukad rwnowagi maj stopy elaza z borem, cyrkonem i cezem.
w roztworze staym,
jako wgliki,
jako wtrcenia niemetaliczne,
jako zwizki midzymetaliczne,
w postaci wolnej.
Ilo wtrce niemetalicznych w stalach stopowych jest niewielka, przy czym z punktu widzenia
wpywu na waciwoci stali wiksze znaczenie ma ksztat, wielko i rozmieszczenie wtrce ni ich skad
chemiczny, mona je wic w tym miejscu pomin. Wikszo pierwiastkw stopowych moe stworzy
zwizki midzymetaliczne, jednake zwizki te wystpuj dopiero przy duych zawartociach pierwiastkw
stopowych. Z tego wzgldu mona przyj, e w stosowanych zwykle stalach stopowych pierwiastki
stopowe zwizkw midzymetalicznych na og nie tworz. Rwnie i przypadki wystpowania dodatkw
stopowych w postaci wolnej s bardzo rzadkie. Z powyszych wzgldw zasadnicze znaczenie z uwagi na
wpyw na waciwoci stali ma wystpowanie dodatkw stopowych w postaci roztworu staego oraz
wglikw.
1)
2)
3)
4)
5)
Rys. 11.5. Rozpuszczalno dodatkw stopowych w elazie w zalenoci od ich rednicy atomowej
(wg W. Hume-Rothery'ego)
Wartociom tym odpowiadaj linie kreskowane na rys. 11.5. W ferrycie rozpuszczaj si w mniejszym
lub w wikszym stopniu takie pierwiastki jak krzem, nikiel, kobalt, chrom, molibden i inne. Pierwiastki o
maych rednicach atomowych jak azot, wgiel, bor, tlen i wodr tworz z elazem roztwory
midzywzowe.
Podane zalenoci dotycz stopw w stanie wolno chodzonym. Jak wida z rys. 11.8, twardo ferrytu
zawierajcego w roztworze nikiel, chrom lub mangan zaley od szybkoci chodzenia. Przy szybkim
chodzeniu otrzymuje si struktur typu iglastego, podobn z wygldu do martenzytu, o 100 150 HB
twardsz ni w przypadku wolnego chodzenia. Natomiast waciwoci ferrytu zawierajcego w roztworze
krzem, molibden lub wolfram prawie nie zale od szybkoci chodzenia.
Rys. 11.8. Wpyw dodatkw stopowych na twardo ferrytu w stanie zahartowanym (linia kreskowana) i w stanie wyarzonym
(linia ciga) (wg A. P. Gulajewa)
11. 5. Wgliki
Wgiel tworzy z metalami przejciowymi grup IVA-VIIA, w tym rwnie z elazem, zwizki zwane
wglikami. Metale te s pooone na lewo od elaza w okresowym ukadzie pierwiastkw. Skonno
pierwiastkw stopowych do tworzenia wglikw jest zwizana ze struktur elektronow ich atomw, a w
zawartoci powyej 0,5% tworzy odrbn faz (roztwr stay na osnowie miedzi) oraz azotu, ktry tworzy
zwizki zwane azotkami.
Pierwiastki wglikotwrcze mog wystpowa w stalach w postaci zarwno roztworu staego jak i
wglikw. Zaley to zarwno od zawartoci wgla w stali, jak i od jednoczesnego wystpowania innych
pierwiastkw wglikotwrczych. Jeeli zawarto wgla w stali jest znaczna przy niewielkiej iloci
wglikotwrczych dodatkw stopowych, to pierwiastki te wystpuj gwnie w postaci wglikw. Gdy
natomiast zawarto wgla w stali jest niewielka, a zawarto dodatkw stopowych tworzcych wgliki jest
dua, wwczas wgiel zostanie zwizany w postaci wglikw, reszta za dodatkw stopowych wystpowa
bdzie w postaci roztworu staego. Czynnikiem okrelajcym rozmieszczenie dodatkw stopowych w
poszczeglnych fazach stali w tym przypadku jest ich stopie powinowactwa do wgla. Pierwiastki o
najwikszym powinowactwie do wgla bd wystpowa w postaci wglikw, natomiast pozostae
pierwiastki stopowe bd wystpowa w postaci roztworu staego w ferrycie lub austenicie.
Wgliki stopowe powoduj wzrost wytrzymaoci i twardoci stali, przy czym decydujcy jest stopie
dyspersji wglikw zaleny od uprzedniej obrbki cieplnej i skadu chemicznego stali. Ten wpyw wglikw
jest zwykle wielokrotnie silniejszy od utwardzenia ferrytu przez rozpuszczone skadniki stopowe. Oglnie
biorc, wpyw wglikw stopowych na waciwoci stali jest podobny do wpywu cementytu w stalach
niestopowych, a mianowicie:
1) im wiksze s czstki wglikw, tym wpyw ich na wytrzymao jest mniejszy,
2) wydzielenia wglikw w postaci pytkowej daj mniejsz plastyczno ni wydzielenia sferoidalne przy
tej samej twardoci,
3) wydzielenia wglikw na granicach ziarn powoduj krucho materiau,
4) przy jednakowym stopniu dyspersji wgliki stopowe maj taki sam wpyw na waciwoci
wytrzymaociowe i cigliwo stali w temperaturze pokojowej jak cementyt; mog one jednak
odmiennie wpywa na inne waciwoci stali.
Punkt E moe ulec przesuniciu tak dalece, e w stalach stopowych nawet przy koncentracji wgla
poniej 2% moe wystpi struktura ledeburytyczna.
Rys. 11.11. Wpyw dodatkw stopowych na pooenie punktu S oraz E w ukadzie Fe-Fe3C
Wprowadzenie do stopw Fe-C pierwiastkw stopowych powoduje wic zmiany zarwno temperatur
przemian, jak i koncentracji wgla w punktach charakterystycznych ukadu elazo-cementyt i to tym
wiksze, im wiksza jest zawarto tych pierwiastkw w stali. Dlatego te w przypadku stali stopowych nie
mona si posugiwa ukadem elazo-cementyt, lecz tylko odpowiednim ukadem wieloskadnikowym.
4) opnienie przemiany bainitycznej, ale zwykle w stopniu znacznie sabszym ni przemiany perlitycznej.
Rys. 11.12. Schemat wykresu izotermicznego rozkadu austenitu dla stali zawierajcych dodatki stopowe nie tworzce wgl ikw
Rys. 11.13. Schemat wykresu izotermicznego rozkadu austenitu dla stali zawierajcych wglikotwrcze dodatki stopowe
Wpyw dodatkw stopowych na przemiany austenitu zaley od ich rzeczywistej zawartoci w austenicie.
Z tego wzgldu pierwiastki wglikotwrcze zwikszaj trwao przechodzonego austenitu jedynie w tym
przypadku, gdy zostay w nim w czasie austenityzacji cakowicie rozpuszczone. Jeeli natomiast wystpuj
one w postaci wglikw, to moe nastpi nawet skutek wrcz przeciwny, tj. zmniejszenie trwaoci
przechlodzonego austenitu, a to dlatego, e skutkiem obecnoci wglikw austenit jest uboszy zarwno w
dodatki stopowe, jak i w wgiel. Ponadto wgliki, odgrywajc rol zarodkw krystalicznych, sprzyjaj
zwikszeniu szybkoci przemiany austenitu.
Wany jest rwnie wpyw dodatkw stopowych na temperatur pocztku i koca przemiany
martenzytycznej (Ms i Mf), poniewa od niej zaley zarwno ilo austenitu szcztkowego, jak i skonno
stali do pkania podczas hartowania. Niektre tylko pierwiastki, jak aluminium i kobalt, podwyszaj
temperatur pocztku przemiany martenzytycznej i zmniejszaj ilo austenitu szcztkowego. Wikszo
jednak pierwiastkw obnia temperatur pocztku przemiany martenzytycznej i zwiksza ilo austenitu
szcztkowego.
Najsilniej w tym wzgldzie dziaaj Mn, a nastpnie Mo, Cr, Ni i Cu, jak to wida na rys. 11.14.
Obnienie temperatury pocztku przemiany martenzytycznej moe by tak due, e bdzie on lee poniej
0C; taka stal, ochodzona do temperatur otoczenia, zachowa swoj struktur austenityczn.
Stale stopowe mog mie w zalenoci od zawartoci wgla i dodatkw stopowych w warunkach
wolnego chodzenia struktur perlityczn, bainityczn, martenzytyczn lub austenityczn, co przedstawiono
na rys. 11.15. Jeeli krzywa chodzenia przecina linie pocztku i koca przemiany perlitycznej, otrzymuje si
stal o strukturze perlitycznej, jeli za krzywa ta przecina linie wykresu CTPi w zakresie przemian
bainitycznych, stal bdzie miaa struktur bainityczn. W przypadku gdy krzywa chodzenia nie przetnie na
wykresie CTPi linii pocztku przemiany austenitu, wwczas austenit przechodzony poniej Ms, ulega
przemianie na martenzyt i stal po ochodzeniu bdzie miaa struktur martenzytyczn. Jeli temperatura Ms
ley dla danej stali poniej temperatury otoczenia, to taka stal po ochodzeniu zachowa swoj struktur
austenityczn.
Rys. 11.15. Klasyfikacja stali stopowych w stanie wolno chodzonym wedug struktury na podstawie wykresu CTPi: a) stale
perlityczne, b) stale bainityczne, c) stale martenzytyczne, d) stale austenityczne
Dodatki stopowe nie oddziaywaj na kinetyk przemiany martenzytycznej, lecz wpywaj na krytyczn
szybko chodzenia i zwizan z tym hartowno stali. Pierwiastki stopowe, ktre zwikszaj trwao
przechodzonego austenitu, zmniejszaj krytyczn szybko chodzenia, zwikszajc przez to hartowno
stali. Jest to bardzo istotna waciwo stali stopowych i dlatego na elementy o duych wymiarach, ktre
powinny hartowa si na wskro, stosuje si stale stopowe o odpowiednio duej zawartoci dodatkw
stopowych i o duej w zwizku z tym hartownoci. Najwaniejsze pierwiastki stopowe uszeregowane
wedug wzrastajcego wpywu na hartowno s nastpujce:
Ni, Si, Cr, Mo, Mn.
Naley jednak pamita, e pierwiastki te wtedy tylko zwikszaj hartowno stali, gdy w czasie
austenityzacji ulegaj rozpuszczeniu. Obecno nie rozpuszczonych wglikw tych pierwiastkw powoduje
skutek wrcz przeciwny.
11. 10.
Twardo zahartowanych stali stopowych zaley przede wszystkim od zawartoci wgla i dlatego jest
zbliona do twardoci stali niestopowych o tej samej zawartoci wgla, jeli tylko po zahartowaniu nie
wystpuje w ich strukturze zbyt duo austenitu szcztkowego. Wpyw pierwiastkw stopowych zaznacza si
wyranie dopiero podczas odpuszczania. Dodatki stopowe opniaj proces przemiany martenzytu i
austenitu szcztkowego. Zakres temperatur przemian martenzytu ley dla stali stopowej o redniej
zawartoci dodatkw stopowych o kilkadziesit stopni wyej ni dla stali wglowych, a temperatura
pocztku dostrzegalnego obnienia twardoci jest take wysza. W zwizku z tym, aby przez odpuszczenie
obniy twardo do danej wartoci, naley nagrzewa stal stopow do wyszej temperatury ni stal
wglowa lub stosowa dusze czasy odpuszczania. Sprzyja to uzyskaniu lepszych waciwoci plastycznych
przy zachowaniu stosunkowo wysokich waciwoci wytrzymaociowych. Szczeglnie silnie w tym
wzgldzie oddziaywaj
Ti, V, Cr, Mo, W, Si.
Przemiany martenzytu podczas odpuszczania stali stopowych w zakresie niskich temperatur przebiegaj
podobnie jak w stalach niestopowych, tj. pocztkowo powstaje wglik e, ktry nastpnie przemienia si w
cementyt; ponadto zachodzi przemiana austenitu szcztkowego w dolny bainit. Dzieje si to dlatego, e
przemiany w niskich temperaturach polegaj gwnie na dyfuzji wgla, a dyfuzja elaza i pierwiastkw
stopowych w tych temperaturach praktycznie nie zachodzi. Istotne rnice w przebiegu odpuszczania
zaznaczaj si dopiero w zakresie 400 500C; w tych temperaturach szybko dyfuzji pierwiastkw
stopowych staje si wyrana. W wyniku przemiany cementytu powstaj wwczas wgliki stopowe.
Koncentracja pierwiastkw stopowych w wglikach i zuboenie w te pierwiastki ferrytu zaznacza si tym
silniej, im wiksze jest ich powinowactwo chemiczne do wgla. Proces ten zley oczywicie take nie tylko
od temperatury, lecz i od czasu odpuszczania. W niszych temperaturach odpuszczania proces ten trwa
duej. Wgliki stopowe mog powstawa albo w drodze przemiany wglika wyjciowego (tzw. przemiana
in situ"), albo te w drodze rozpuszczania si wglika wyjciowego i wydzielania si roztworu nowego
wglika stopowego. Wydzielanie si z roztworu staego wysokodyspersyjnych wglikw w zakresie
temperatur 550 650C prowadzi w stalach o wikszej zawartoci wgla i dodatkw stopowych do
utwardzenia dyspersyjnego. Zjawisko wzrostu twardoci zahartowanej stali przy odpuszczaniu, ktre moe
nawet przekroczy twardo uzyskan bezporednio po zahartowaniu, nosi nazw twardoci wtrnej. Ma
ono wane znaczenie dla obrbki cieplnej narzdziowych stali stopowych.
Mn Cr Mo V Ni Cu
6
5
15
(wartoci w procentach).
Z uwagi na struktur stale te mona podzieli na dwie grupy:
1) stale perlityczne,
2) stale bainityczne.
Stale perlityczne maj w stanie normalizowanym struktur ferrytyczno-perlityczn. Dodatki stopowe
wystpuj w tych stalach w postaci roztworu staego w ferrycie lub jako wgliki w perlicie. Maj one wysze
waciwoci wytrzymaociowe od stali niestopowych (wglowych), o tej samej zawartoci wgla, a to z
nastpujcych przyczyn:
1) rozpuszczone w ferrycie dodatki stopowe podwyszaj jego twardo, wytrzymao i granic
plastycznoci,
2) dodatki stopowe zwikszaj ilo perlitu w strukturze stali,
3) dodatki stopowe powoduj rozdrobnienie ziarna stali.
Jako dodatki stopowe w stalach perlitycznych wystpuj najczciej mangan, mied, krzem oraz
aluminium, a take w niektrych gatunkach stali wanad i niob. Szczeglnie czstym dodatkiem stopowym
jest mangan w iloci 1,0 1,8%, ktry podnosi granic plastycznoci, odporno na cieranie i polepsza
spawalno, oraz krzem w iloci 0,20 0,60%.
Stale bainityczne maj w stanie normalizowanym struktur bainityczn. Dodatki stopowe wystpuj w
tych stalach w roztworze przesyconego wglem ferrytu oraz w postaci wglikw. Zawieraj one zwykle
niewielkie iloci (okoo 1%) dodatkw stopowych zmniejszajcych trwao przechodzonego austenitu w
zakresie bainitycznym, jak molibden oraz bor, i opniajcych przemian dyfuzyjn, np. mangan i chrom, co
pozwala uzyska przy chodzeniu na powietrzu wytrzymao R m = 1100 1200 MPa. Przykady
niskostopowej stali o podwyszonej wytrzymaoci zgodne z norm PN-86/H-84018 podaje tabl. 12.1.
Tablica 12.1
Znak stali
C max
Mn
09G2
0,12
1,50
18G2ACu
18G2AY
18G2AVCu
0,20
0,20
0,20
1,30
1,50
1,40
Znak stali
09G2
18G2Acu
18G2AV
18G2AVCu
0,10
0,10
0,40
0,40
0,40
0,40
0,15
0,40
0,15
Waciwoci mechaniczne
Nb
N2
max
0,009
0,015
0,20
granica plastycznoci 1)
Re min
MPa
wytrzymao na
rozciganie Rm
MPa
wyduenie
A5 min
%
udarno 2)
KCU2 min
J/cm2
290
345
410
410
440 580
490 625
540 675
560 715
22
22
19
18
30
30
30
30
stopowych nie moe by jednak zbyt dua, gdy prowadzi do zwikszenia iloci austenitu szcztkowego w
warstwie nawglonej i w konsekwencji do obnienia jej twardoci.
Tablica 12.2
Znak stali
20H
12HN3A
15HN
18HGM
18HGT
18H2N4WA
Mn
0,65
0,45
0,50
1,05
0,95
0,40
Si
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
Cr
0,85
0,75
1,5
1,05
1,15
1,50
Ni
3,0
1,5
max 0,30
4,2
Inne
Mo = 0,25
Ti = 0,08
W = l,0
Waciwoci mechaniczne
Znak stali
Wytyczne obrbki
cieplnej prbek
kwalifikacyjnych
wytrzymao na rozciganie
granica
plastycznoci
wyduenie
A 5 min
przewenie
Z min
udarno
KCU 2
min
MPa
MPa
J/cm2
20H
I H-880C olej
II H 800C olej
O 180C
785
637
11
40
58
12HN3A
I H 860Colej
II H 780Colej
O 190C
932
686
11
55
88
15HN
H 860Colej
O 190C
981
834
12
45
78
18HGM
H 860C olej
O 190C
1079
883
10
50
88
18HGT
I H 870Colej
II H 820Colej
O 200C
981
834
50
78
18M2N4WA
I H 950C olej
II H 850Colej
O 550C
1030
785
12
50
118
H hartowanie, O odpuszczanie.
Rys. 12.1. Wpyw temperatury odpuszczania na udarno: 1 chodzenie przyspieszone, 2 chodzenie wolne
Stal w stanie ulepszonym cieplnie jest konglomeratem kulkowych wglikw o duym stopniu dyspersji
oraz ferrytu. Z tego wzgldu waciwoci stali stopowej w stanie ulepszonym cieplnie zale od:
1) iloci i stopnia dyspersji wglikw, przy czym skad chemiczny wglikw nie ma zasadniczego
znaczenia,
2) waciwoci osnowy ferrytycznej, w ktrej te wgliki znajduj si.
Ze wzgldu na to, e waciwoci wytrzymaociowe stali zale gwnie od iloci i stopnia dyspersji
wglikw, zasadniczym czynnikiem, od ktrego zaley wytrzymao stali, jest zawarto wgla, natomiast
dodatki stopowe powinny zapewni wymagan hartowno obrabianych cieplnie elementw. Wobec tego
przy doborze gatunku stali do ulepszania kierujemy si:
1) przede wszystkim zawartoci wgla i zwizanymi z ni waciwociami wytrzymaociowymi,
30H
50H
40HM
30HN3A
36HNM
37HGNM
40H2MF
25H2N4WA
30HGS
Mn
Si
Cr
Ni
Inne
0,30
0,50
0,40
0,30
0,36
0,37
0,40
0,25
0,30
0,65
0,65
0,55
0,45
0,65
0,90
0,65
0,40
0,95
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
1,05
0,95
0,95
1,05
0,75
1,0
0,50
1,75
2,0
0,95
3,0
1,0
0,55
4,0
wytrzymao na rozciganie
Rm min
MPa
Mo = 0,20
Mo = 0,20
Mo = 0,35
V = 0,20
W = l,0
Waciwoci mechaniczne
granica
przewplastycz- wyduenie
enie
noci
A5 min
Z min
Re min
%
%
MPa
udarno
KCU2
min
J/cm2
Znak stali
Wytyczne obrbki
cieplnej prbek
kwalifikacyjnych
30H
H 860C olej
O 500C olej
883
736
12
45
68
50H
H 830C olej
O 500C olej
1079
931
40
39
40HM
H 840C olej
O 550C olej
1030
883
10
45
68
30HN3A
H 820C olej
O 530C olej
1079
883
10
50
78
36HNM
H 850C olej
O 550C olej
981
785
11
50
78
37HGNM
H 850C olej
O 525C olej
932
785
13
50
78
40H2MF
H 830C olej
O 570C powietrze
1226
1030
40
68
25H2N4WA
H 850C olej
O 560C olej
1079
932
11
45
88
30HGS
H 880C olej
O 540C olej
1079
834
10
45
44
H hartowanie, O odpuszczanie.
Stale stopowe konstrukcyjne do ulepszania cieplnego ujte s norm PN-89/H-84030 (tabl. 12.3), a dla
elementw szczeglnie obcionych norm PN-72/H-84035. Podstawowym dodatkiem stopowym
wikszoci wspczesnych stali do ulepszania cieplnego jest chrom. Zwiksza on hartowno stali oraz
opnia procesy odpuszczania, co umoliwia osignicie dobrej wytrzymaoci przy dobrej cigliwoci. Z
tego wzgldu stale chromowe s czsto stosowane (np. 30H, 40H, 50H). Dla zwikszania hartownoci i
przeciwdziaania kruchoci odpuszczania stosuje si w tych stalach dodatek 0,15 0,25% molibdenu (np.
stale 35HM, 40HM). Obok chromu podstawowym skadnikiem stali do ulepszania jest nikiel. Nikiel
zwiksza silnie hartowno stali, tak e jednoczesna obecno w stali chromu i niklu umoliwia hartowanie
na wskro elementw o duym przekroju. Nikiel polepsza ponadto waciwoci plastyczne, tak e stale
chromowo-niklowe po ulepszaniu cieplnym wykazuj wysokie waciwoci wytrzymaociowe przy duej
plastycznoci i udarnoci. Poza tym nikiel obnia temperatur pojawiania si kruchoci na zimno, co wida z
porwnania zalenoci udarnoci od temperatury dla stali bezniklowej (40HM) oraz stali z niklem (40HNM)
(rys. 12.2).
Rys. 12.2. Wpyw niklu na temperatur przejcia plastyczno-kruchego: 1 - stal 40HNM, 2 - stal 40HM
Z tych wzgldw stale chromowo-niklowe nale do najlepszych wrd stopowych stali do ulepszania
(np. stal 30HN3A). Gwn wad stali chromowo-niklowych jest ich skonno do kruchoci odpuszczania.
Dodatek molibdenu w iloci rednio 0,2% zmniejsza t skonno i jednoczenie zwiksza hartowno, tak
e stale te mog by stosowane do wytwarzania elementw o duych rednicach; s to np. stale 36HNM,
30H2N2M. Po wysokim odpuszczaniu w temperaturze 600C maj one wytrzymao Rm powyej 1000 MPa
przy udarnoci KCU2 powyej 150 J/cm2. Dodatek do stall chromowo-niklowo-molibdenowych niewielkich
iloci wanadu (0,1 0,2%) zwiksza jeszcze bardziej hartowno i opnia procesy zachodzce przy
odpuszczaniu. Dlatego te stale chromowo-molibdenowo-wanadowe stosowane s do wytwarzania
elementw o bardzo duych przekrojach w przypadku koniecznoci uzyskania wysokich waciwoci
wytrzymaociowych (stal 45HNMF) przy jednoczesnej dobrej cigliwoci. Dodatek wanadu wystpuje
rwnie w stalach chromowo-molibdenowych (np. stal 40H2MF). Stosowane s rwnie stale chromowoniklowe z wolframem. Oglnie biorc, zarwno molibden jak i wolfram czy te wanad nale do
najdroszych dodatkw stopowych stosowanych tylko w przypadku koniecznoci uzyskania wysokich
waciwoci wytrzymaociowych. W stalach chromowo-niklowych lub chromowo-niklowo-molibdenowych
cz niklu moe by zastpiona manganem, ktry podobnie jak i nikiel zwiksza hartowno (np. stal
chromowo-manganowo-niklowo-molibdenowa 37HGNM). Wpywa on jednak niekorzystnie na waciwoci
stali okrelane na prbach wycitych poprzecznie do kierunku walcowania i sprzyja kruchoci odpuszczania.
Do najtaszych stali stopowych do ulepszania zaliczamy stale manganowe (np. 30G2 i 45G2). Mangan
zwiksza wprawdzie hartowno stali, lecz przy wikszych zawartociach wpywa niekorzystnie na udarno
stali oraz zwiksza skonno do rozrostu ziarna i z tego wzgldu zawarto manganu w stalach do
ulepszania nie przekracza 1,8%. W celu zmniejszenia niekorzystnego wpywu manganu, zastpuje si go
czciowo jeszcze taszym dodatkiem, jakim jest krzem, ktry sprzyja drobnoziarnistoci, a ponadto wpywa
na podwyszenie granicy sprystoci, co moe mie w niektrych konstrukcjach istotne znaczenie, np. stal
35SG; stale te s stosunkowo dobrymi i tanimi stalami zastpczymi zamiast droszych stali zawierajcych
chrom. Wymienione stale manganowo-krzemowe maj jednak stosunkowo niedu hartowno. Znacznie
wiksz hartowno maj stale chromowo-manganowo-krzemowe (30HGS i 35HGS), przy czym obecno
chromu przeciwdziaa rwnie szkodliwej tendencji do rozrostu ziarna. Stale te stosuje si do wytwarzania
czci maszyn o rednich przekrojach i znacznej wytrzymaoci. Stal 35HGS po hartowaniu izotermicznym
osiga Rm= 1600 1800 MPa. Wad tych stali jest skonno do kruchoci odpuszczania i dlatego te po
odpuszczaniu w wysokiej temperaturze naley je chodzi w oleju. Hartowanie z nastpnym odpuszczaniem,
ale w niskich temperaturach (150C) mona stosowa do konstrukcyjnych stali stopowych o niskiej
zawartoci wgla (0,10 0,25%). Otrzymuje si wwczas odpuszczony nisko-wglowy martenzyt o dobrych
waciwociach plastycznych. W ten sposb obrobiona cieplnie stal wykazuje dobre waciwoci
wytrzymaociowe i plastyczne (Rm = 1300 1400 MPa przy Z = 50 60% i KCU2 = 120 140 J/cm2).
azotowania. S to stale redniowglowe, zawierajce aluminium, chrom, molibden, a czasami take tytan i
wanad. Skadniki te tworz bardzo twarde azotki. Zawarto wgla 0,25 0,45% w stalach do azotowania
umoliwia uzyskanie wysokich waciwoci mechanicznych rdzenia po zastosowaniu przed azotowaniem
ulepszania cieplnego.
Tablica 12.4
Znak stali
Mn
Si
Cr
Mo
Inne skadniki
38HMJ
0,35 0,42
0,30 0,60
0,17 0,37
1,35 1,65
0,15 0,25
Al = 0,7 1,1
33H3MF
0,29 0,36
0,50 0,80
0,17 0,37
2,40 2,80
0,35 0,45
V = 0,2 0,3
25H3M
0,20 0,30
0,40 0,65
0,17 0,37
2,90 3,50
0,40 0,55
Mn
Si
Cr
0,85
0,65
0,45
0,60
0,50
0,50
0,65
1,10
0,75
0,75
0,40
0,65
0,25
0,25
1,10
1,65
1,00
0,25
1.05
1,00
0,15
Do najtaszych stali sprynowych nale stale wglowe 65, 75 i 85 oraz stal manganowa 65G. Z uwagi
na ich ma hartowno uywa si ich na spryny rednio obcione o maych wymiarach (PN-74/H-84032,
tabl. 12.5).
Podstawowym dodatkiem stopowym w stalach sprynowych najintensywniej zwikszajcym granic
sprystoci jest krzem. Z tego wzgldu na spryny uywa si stali krzemowych o zawartoci 0,35 0,75%
wgla, np. 45S, 50S2, 60S3A. Z uwagi na ma hartowno mona uywa ich na spryny o niewielkich
przekrojach. Na silnie obcione spryny o duej wytrzymaoci i o wikszych przekrojach uywa si stali
chromowych z dodatkami manganu, krzemu i wanadu, np. stali 50HG, 50HS, 50HF, ktre maj wiksz
hartowno. Ponadto do pracy w wyszych temperaturach (do 500C) stosuje si stale wolframowochromowo-molibdenowo-wanadowe zblione skadem chemicznym do stali szybkotncych, a do
wytwarzania spryn, od ktrych wymaga si odpornoci chemicznej, kwasoodporn stal chromowoniklow.
0,95-1,10
Mn
Si
0,25 0,45
0,15 0,35
0,95 1,25
0,40 0,65
Cr
1,30 1,65
bardzo plastyczne i atwo odksztacaj si oraz s dobrze obrabialne wirowo. Utwardzenie uzyskuje si
przez nastpne starzenie w zakresie 420 485C, dziki wydzielaniu si z martenzytu faz
midzymetalicznych typu Ni3Mo, Ni3T, Ni(TiAl), Ni3(TiAl). Na tej drodze otrzymuje si wysok
wytrzymao (2000 2400 MPa) przy dobrej plastycznoci (przewenie 30 50%). Ponadto wykazuj one
wiele zalet technologicznych i uytkowych. Zawarto wgla w stalach maraging nie powinna przekracza
0,02%, gdy tworzce si wgliki zmniejszaj efekt starzenia. Oczywicie wysoki koszt wytwarzania tych
stopw, zwizany przede wszystkim z du zawartoci niklu, powoduje, e s one stosowane tylko w
szczeglnych przypadkach.
12. 10.
Obrbka cieplno-plastyczna
Efekt utwardzenia i umocnienia stali mona uzyska zarwno w wyniku hartowania, jak i poprzez
zgniot. Obrbka cieplno-plastyczna stali polega na poczeniu tych dwch operacji: odksztacony plastycznie
austenit hartujemy w taki sposb, aby nie zdy zaj proces rekrystalizacji. Martenzyt, ktry powstaje z
odksztaconego plastycznie austenitu, dziedziczy" po nim defekty struktury krystalicznej, a przede
wszystkim zwikszon gsto dyslokacji, co powoduje, e jego twardo, a zwaszcza wytrzymao, jest
wyranie wysza. Rwnoczenie dziki rozdrobnieniu ziarna martenzytu lepsze s waciwoci plastyczne
stali.
Obrbka cieplno-plastyczna moe by prowadzona kilkoma rnymi sposobami. Najczciej stosuje si
wysokotemperaturow obrbk cieplno-plastyczna (WOCP) i niskotemperaturow obrbk cieplnoplastyczna (NOCP).
WOCP polega na odksztaceniu plastycznym stali w temperaturze nieco wyszej od A3, a warunki
ozibiania powinny by tak dobrane, aby przemiana A M zasza na caym przekroju obrabianego
przedmiotu wczeniej ni rekrystalizacja austenitu. Jest rzecz korzystn, jeli w austenicie zajdzie proces
poligonizacji. Optymalna wielko gniotu zaley od skadu stali, ale najczciej wynosi okoo 30 40%.
Due gnioty bardzo przyspieszaj rekrystalizacj, co utrudnia lub nawet uniemoliwia przeprowadzenie
procesu. WOCP mona stosowa do wyrobw o niezbyt duej gruboci (okoo 40 50 mm).
NOCP mona stosowa do stali, ktre wykazuj du trwao przechodzonego austenitu, a wic do
stali stopowych. Od temperatury austenityzacji ozibiamy stal do temperatury lecej pomidzy temperatur
Tr (temperatura rekrystalizacji) i Ms (pocztek przemiany martenzytycznej). W temperaturze tej (praktycznie
600 400C) odksztacamy plastycznie stal na tyle szybko, aby nie rozpocza si przemiana dyfuzyjna
(A + P lub A + B), a nastpnie hartujemy. Mona tu stosowa wiksze gnioty ni w przypadku WOCP,
trzeba jednak pamita, e w tych temperaturach opr plastyczny metalu jest znacznie wikszy.
Schematycznie przebieg WOCP i NOCP pokazano na rys. 12.3. Zarwno po WOCP, jak i po NOCP stal
musi by odpuszczona. Najczciej stosuje si odpuszczanie niskie.
W porwnaniu z klasyczn obrbk ciepln (hartowanie i niskie odpuszczanie) stal poddana obrbce
cieplno-plastycznej ma wytrzymao wysz o okoo 15 30% i nie gorsze, a nawet nieco lepsze,
waciwoci plastyczne (udarno, wyduenie). Tak na przykad waciwoci stali konstrukcyjnej
zawierajcej okoo 0,4% C s nastpujce:
Znak stali
N13E
N13
N12E
N12
N11E
N1l
N10E
N10
N9E
N9
N8E
N8
N7E
N7
N6
N5
Zawarto wgla w %
1,25 1,40
1,15 1,24
1,05 1,14
0,95 1,04
0,85 0,94
0,75 0,84
0,65 0,74
0,61 0,70
0,50 0,60
Stale narzdziowe wglowe dziel si zgodnie z norm PN-84/H-85020 na dwie grupy: stale pytko
hartujce oraz stale gboko hartujce. Znak stali wglowej narzdziowej skada si z symbolu N, liczby
podajcej redni zawarto wgla w dziesitych czciach procenta oraz w przypadku stali pytko
hartujcych z litery E. W kadej z wymienionych grup istnieje podzia wedug zawartoci wgla, jak to
podano w tabl. 13.1. Stale pytko hartujce s stalami o maej hartownoci, niezgrzewalnymi, wykazujcymi
ma wraliwo na przegrzanie. Stale gboko hartujce s stalami o wikszej hartownoci i wikszej
wraliwoci na przegrzanie. Stale pytko hartujce i gboko hartujce maja jednakowa zawarto wgla,
rni si jedynie zawartoci zanieczyszcze i innych domieszek, ktra w stalach gboko hartujcych jest
nieco wysza, co jest przyczyn ich wikszej hartownoci. Naley podkreli, e hartowno stali
narzdziowych nawet gboko hartujcych jest w porwnaniu ze stalami konstrukcyjnymi znacznie mniejsza.
Stale N5 i N6 maj podwyszon zawarto manganu (do 0,6%) oraz obnion zawarto krzemu (do
0,15%) i s dlatego zgrzewalne. Pozostae stale gboko hartujce s niezgrzewalne. Zastosowanie
wglowych stali narzdziowych podaje przykadowo tabl. 13.2. Wiele narzdzi wykonuje si rwnie ze stali
konstrukcyjnych, tak e podzia stali na konstrukcyjne i narzdziowe wedug zawartoci wgla (0,6%) ma
jedynie znaczenie orientacyjne.
Tablica l 3.2.
Znak stali
N12E, N13E
N12, N13
N11E
N1l
stal rednio twarda: noe, noyce, widry, frezy, rozwiertaki, piki do obrbki
metali, matryce do kucia na zimno
N10E N10
N9E N9
N8E N8
stal cigliwa: noe, spryny, formy kunicze, duta rczne, narzdzia do drewna,
matryce, walce
N7E N7
Tablica 13.3
Znak stali
NV
NCVI
NC11
NC11LV
NZ2
NZ3
Mn
0,3
0,45
0,35
0,30
0,30
0,30
Si
0,25
0,25
0,35
0,30
0,90
0,90
Cr
0,55
12,0
11,5
1,1
1,1
1,85
1,85
V
0,20
0,20
0,75
0,25
Mo
0,85
Stal NZ2 ma stosunkowo ma jak na stale narzdziowe zawartoci wgla (0,40 0,45%) i dlatego
wykazuje odporno na uderzenia. Jej twardo jest niezbyt wysoka (okoo 55 HRC) jak rwnie mniejsza
jest jej odporno na cieranie. Dziki odpornoci na wielokrotnie powtarzajce si wstrzsy i uderzenia jest
ona stosowana do wytwarzania narzdzi do motkw pneumatycznych oraz dut, nitownikw, grotw,
przebijakw itp. Stal NZ3 rni si od stali NZ2 wiksz o okoo 0,1% zawartoci wgla i stosowana jest
do wytwarzania narzdzi do przerbki plastycznej, narzdzi do obrbki skrawaniem mikkich materiaw,
np. drewna oraz narzdzi, od ktrych wymaga si dobrej cigliwoci, np. matryce, stemple, przebijaki.
Mn
0,35
0,3
0,4
0,7
Si
0,3
1,0
1,0
0,3
Cr
2,75
1,3
5,0
0,7
Ni
1,6
W
9,0
4,4
Mo
1,3
0,25
V
0,3
0,25
0,3
Stale wolframowe (WWV, WWS1) oraz chromowo-molibdenowe (WCL) maj nisk zawarto wgla,
co zapewnia im dobr cigliwo. Chrom zapewnia dobr hartowno, a wolfram, molibden i wanad daj
podczas odpuszczania efekt twardoci wtrnej lub hamuj spadek twardoci przy odpuszczaniu. S one
stosowane do wyrobu matryc do pras i form do odleww pod cinieniem, tj. do tych zastosowa, ktre
charakteryzuje stosunkowo dugi kontakt gorcego materiau z narzdziem.
Najczciej uywana na matryce i kowada do motw jest stal WNL. Stosunkowo krtki czas kontaktu
narzdzia z obrabianym materiaem powoduje, e odporno na odpuszczajce dziaanie ciepa ma w
przypadku tej stali mniejsze znaczenie. Natomiast z uwagi na due naciski i wstrzsy w czasie kucia musi
ona wykazywa dostateczn twardo z jednoczenie du cigliwoci.
Charakterystyczne jest to, e twardo stali wglowej w zakresie do 150C moe by nawet wysza ni
stali szybkotncej. Narzdzia wykonane ze stali szybkotncej mog wic pracowa przy nagrzaniu si
swoich ostrzy a do temperatury 550 600C bez obawy szybkiego stpienia. W temperaturach tych stale
wglowe lub niskostopowe szybko trac twardo i narzdzia wykonane z tych stali ulegaj stpieniu. Te
cenne waciwoci uzyskuj stale szybkotnce dziki odpowiedniemu skadowi chemicznemu oraz waciwej
obrbce cieplnej, wskutek czego maj one tward, nie miknc pod wpywem odpuszczania, osnow, w
ktrej rozmieszczone s twarde wgliki stopowe.
Skad chemiczny stali szybkotncych. Skad chemiczny wspczesnych stali szybkotncych waha si
w nastpujcych granicach:
wgiel
0,60 1,60%,
chrom
3,5 5,0%,
wolfram do 20,0%,
molibden do 9,0%,
wanad
1,0 5,0%,
kobalt
do 15,0%.
Zasadniczym skadnikiem stopowym stali szybkotncych jest wolfram, ktry nadaje stali
arowytrzymao, gdy hamuje procesy odpuszczania i powoduje efekt twardoci wtrnej. Podobnie dziaa
wanad, ktry jeszcze w wikszym stopniu ni wolfram hamuje procesy odpuszczania. Zwikszenie
zawartoci wanadu do 3 5% pozwolio otrzyma stal szczeglnie tward o duej odpornoci na cieranie,
ale trudnej do szlifowania i o mniejszej cigliwoci. Poniewa wanad tworzy wglik o znacznie wikszej
zawartoci wgla ni wgliki innych dodatkw stopowych (VC), zawarto wgla w tych stalach musi by
zwikszona o okoo 0,2% na kady procent wanadu. Chrom zwiksza hartowno stali. Wgliki chromu
rozpuszczaj si w austenicie w temperaturach znacznie niszych ni wgliki wolframu czy te wanadu.
Chrom wpywa na zwikszenie dopuszczalnej szybkoci skrawania przy zawartociach do 5% Cr, jak to
wynika z rys. 13.2. Kobalt nie jest pierwiastkiem wglikotwrczym i wystpuje w postaci roztworu staego.
Podnosi on arowytrzymao i zdolno do skrawania stali szybkotncej (rys. 13.3). Podobny wpyw jak
wolfram wywiera na waciwoci stali szybkotncych molibden (oba te pierwiastki mog si wzajemnie
zastpowa); ze wzgldu na rnic ciarw atomowych 1% molibdenu zastpuje 2% wolframu. Z tego
wzgldu stale szybkotnce z molibdenem zawieraj mniej dodatkw stopowych ni stale z wolframem.
Zawarto wgla w stalach szybkotncych jest tak dobrana, by w stanie wyarzonym pierwiastki
wglikotwrcze (W, V, Mo, Cr) byy prawie cakowicie zwizane w wgliki, a po zahartowaniu od wysokich
Cr
Mo
Co
SW18
0,80
18,0
4,2
1,2
SW12
SK5V
SK5
1,10
1,35
1,10
12,0
12,7
12,0
4,2
4,2
4,2
1,00
2,5
4,5
2,3
5,5
5
SW7M
SK5M
SK10Y
SK8M
SK5MC
0,88
0,92
1,22
1,12
1,12
6,5
6,4
10,0
1,6
6,9
4,2
4,2
4,2
4,0
4,0
5,0
4,7
3,3
9,5
4,0
1,9
1,9
3,0
1,2
1,9
5,0
10,0
8,0
5,0
rwnomiernie rozmieszczone w osnowie, tym lepsze s waciwoci stali. Po przerbce plastycznej struktura
stali szybkotncej skada si z wikszych ziarn wglikw pierwotnych, pochodzcych z ledeburytu,
zachowujcych pewn pasmow orientacj, oraz znacznie drobniejszych wglikw wtrnych rwnomiernie
rozmieszczonych na tle drobnego perlitu. Po przerbce plastycznej stal szybkotnca przechodzi wyarzanie
zmikczajce w temperaturze 800 840C (dla stali SW18) i wwczas twardo jej nie powinna przekracza
285 HB. W tym stanie huty dostarczaj materia zakadom przemysowym, gdy atwo mona wwczas stal
szybkotnc ksztatowa plastycznie i obrabia mechanicznie.
Rys. 13.4. Struktura stali szybkotncej SW18 w stanie lanym, trawiona 4% azotalem (pow. 500x)
Ze wzgldu na skad fazowy, struktura stali szybkotncej skada si z ferrytu, zawierajcego niewielkie
iloci pierwiastkw stopowych w roztworze oraz wglikw. W stanie wyarzonym wystpuj zasadniczo
trzy rodzaje wglikw:
1. M6C bdcy podstawowym wglikiem prawie wszystkich stali szybkotncych. W stali SW18 skad
chemiczny tego wglika odpowiada wzorowi Fe3 (W, Cr, V)3C.
2. M23C6, ktry jest wglikiem zawierajcym gwnie chrom.
3. MC, wglik bogaty w wanad.
Stosunek ilociowy tych wglikw zaley od skadu chemicznego stali (im wicej jest wolframu w stali,
tym wicej jest wglika typu M6C, a im wicej jest wanadu, tym wicej jest wglika typu MC), ilo
wglikw chromu (M23C6) jest mniej wicej staa. W czasie nagrzewania ferryt ulega przemianie w austenit,
w ktrym rozpuszczaj si stopniowo wgliki. Kolejno rozpuszczania wglikw wida wyranie na rys.
13.5, na ktrym przedstawiono zmian skadu chemicznego osnowy (austenitu) dwu stali szybkotncych:
SW18 i SW9. Wida, e zawarto chromu w osnowie wzrasta do temperatury 1000C i dalej utrzymuje si
ju na staym poziomie, co wiadczy, e pocztkowo rozpuszcza si wglik chromu M23C6. Nastpnie od
temperatury 1000C obserwuje si wzrost zawartoci wolframu w osnowie, co wiadczy o rozpuszczaniu si
wglika M6C, wzrost za zawartoci wanadu od temperatury 1100C wskazuje na rozpuszczanie si wglika
MC.
Obrbka cieplna stali szybkotncych. Narzdzia ze stali szybkotncych poddaje si obrbce cieplnej,
polegajcej na hartowaniu z nastpnym trzykrotnym odpuszczaniem, wedug schematu podanego na
rys. 13.6.
Rys. 13.7. Stal szybkotnca SW18 w stanie zahartowanym trawiona 4% azotalem (pow. 500 x)
Struktura stali szybkotncej po hartowaniu w oleju lub spronym powietrzu skada si z martenzytu,
wglikw pierwotnych (ledeburytycznych) oraz austenitu szcztkowego (rys. 13.7). Na skutek obecnoci w
strukturze stali szybkotncej po zahartowaniu okoo 30% austenitu szcztkowego twardo jej jest
niewystarczajca. Z tego wzgldu przeprowadza si jej odpuszczanie w zakresie 550 600C, w czasie
ktrego z austenitu w zakresie 540 580C wydzielaj si bardzo drobne wgliki typu M2C, dajc efekt
twardoci wtrnej, jak to przedstawia rys. 13.8. Zuboay w skadniki stopowe austenit przemienia si
nastpnie w czasie chodzenia w martenzyt. Intensywno wzrostu twardoci wtrnej zaley od pocztkowej
zawartoci wolframu, molibdenu, wanadu oraz wgla w osnowie uwarunkowanej temperatur
austenityzowania zgodnie z rys. 13.9.
Rys. 13.10. Wpyw liczby zabiegw odpuszczania na twardo i ilo austenitu szcztkowego w zahartowanej stali SW18
Rys. 13.11. Stal szybkotnca w stanie zahartowanym i odpuszczonym trawiona 4% azotalem (pow. 500 x)
13. 6. Stellity
Stellity s to lane stopy chromowo-kobaltowo-wolframowe. Udzia elaza w tych stopach jest bardzo
niewielki (niekiedy stanowi ono tylko zanieczyszczenie). Zawarto skadnikw w stellitach waha si
zwykle w nastpujcych granicach: l 3% wgla, 35 55% kobaltu, 25 33% chromu, 10 25% wolframu
i do 10% elaza. Ich struktura skada si z wglikw wolframu oraz chromu rozmieszczonych w osnowie
gwnie kobaltowej. Dziki obecnoci wglikw twardo stellitw wynosi okoo 60 HRC, przy czym
jeszcze w zakresie 600 750C zachowuj one w porwnaniu ze stalami szybkotncymi znaczn twardo.
Twardo stellitw jest twardoci naturaln i z tego wzgldu nie poddaje si ich obrbce cieplnej.
Stosowane s one w postaci pytek, ktre lutuje si na trzonki narzdzi wykonanych ze stali wglowych.
Zastosowanie stellitw jako materiau narzdziowego zostao ograniczone przez spiekane wgliki. Mona te
stellitem napawa krawdzie tnce lub powierzchnie naraone na cieranie. Stellit obrabia si tylko
szlifowaniem. Z uwagi na rwnoczesn odporno stellitw na utlenianie, ktra jest zwizana z du
zawartoci chromu, stellity stosowane s szeroko do napawania przedmiotw stalowych naraonych na
cieranie, zwaszcza w wyszych temperaturach, jak brzegi zaworw i gniazd zaworw silnikw
spalinowych, widrw wiertniczych, prowadnic gorcego materiau itp. Stellitem pokrywa si rwnie
Stal Hadfielda cechuje dua odporno na cieranie przy dobrej udarnoci w przeciwiestwie do
zahartowanych stali, ktre odznaczaj si rwnie du odpornoci na cieranie, ale s kruche. T du
odporno na cieranie tumaczy si tym, e stal ta, majc nisk granic plastycznoci, atwo si umacnia w
czasie odksztacania, w stopniu znacznie wikszym ni inne stale konstrukcyjne, a ponadto austenit w
warstwie powierzchniowej pod wpywem nacisku ulega przemianie w martenzyt. Z uwagi na te waciwoci,
stal 11G12 jest stosowana wszdzie tam, gdzie przy duej odpornoci na cieranie wymagana jest rwnie
dobra udarno. Ma ona szerokie zastosowanie do wytwarzania krzyownic rozjazdw kolejowych, szczk
amaczy, gsienic pojazdw itp. Naley podkreli, e stal Hadfielda jest odporna na cieranie tylko wtedy,
gdy zachodzi ono przy znacznym docisku powierzchniowym; np. w warunkach szlifowania bez docisku stal
ta nie wykazuje odpornoci na cieranie. Stal ta jest bardzo trudno obrabialna, najwyej wglikami
spiekanymi.
ponosi gospodarka na skutek korozji, s bardzo due i z tego wzgldu kade pastwo powica znaczne
rodki na ochron przed korozj. Ze wzgldu na charakter rozrniamy:
1) korozj chemiczn,
2) korozj elektrochemiczn.
Korozja chemiczna zachodzi zwykle pod wpywem dziaania suchych gazw w wysokich temperaturach.
Powstaje wwczas na powierzchni elementw metalowych cienka warstwa zwizkw chemicznych,
najczciej tlenkw, rzadziej siarczkw, azotkw czy te wglikw. Czynnik korodujcy przenika na drodze
dyfuzji poprzez warstw produktw korozji do metalu, co powoduje jej stopniowe pogbianie i korozja
postpuje w gb metalu, jakkolwiek szybko korozji ze wzrostem gruboci warstwy produktw korozji
maleje. Nie tylko czynnik korodujcy dyfunduje do metalu poprzez warstw produktw korozji, take i
atomy metalu dyfunduj w kierunku przeciwnym, tak e warstwa produktw korozji ronie nie tylko od
zewntrz, ale i od wewntrz. Warstwa produktw korozji moe doprowadzi do cakowitego zahamowania
postpu korozji, jeli spenia nastpujce warunki:
1) pokrywa cakowicie powierzchni metalu,
2) nie rozpuszcza si w otaczajcym rodowisku,
3) przylega cile do powierzchni metalu,
4) jej wspczynnik rozszerzalnoci jest zbliony do wspczynnika rozszerzalnoci metalu.
2. Korozja werowa wystpuje, gdy metal atakowany jest tylko w pewnych miejscach powierzchni,
wskutek czego powstaj w tych miejscach zagbienia zwane werami (rys. 14.4), ktre czsto s tak
gbokie, e przechodz przez ca grubo blachy na wskro (rys. 14.5).
3. Korozja midzykrystaliczna zachodzi wwczas, gdy orodek aktywny atakuje granice ziarn bez
naruszenia ich wntrza. Tego rodzaju korozja rozprzestrzenia si w gb metalu po granicach ziarn, co
powoduje naruszenie spjnoci metalu.
4. Korozja napreniowa zachodzi na skutek istnienia w metalu napre wasnych. Miejsca metalu o
rnych napreniach maj rozmaite iloci energii wewntrznej, co w obecnoci roztworw prowadzi do
powstania ogniw lokalnych, ktre z kolei powoduj korozj. Mog to by naprenia zarwno wywoane
dziaaniem si zewntrznych, jak i naprenia z uprzednich procesw technologicznych, np. zginania,
spawania. Przejawem tej korozji s kruche pknicia.
5. Korozja kontaktowa, ktra zachodzi, gdy stal styka si z innymi metalami, np. stopem miedzi, wskutek
czego powstaj lokalne ogniwa prowadzce do znacznego ubytku materiau.
Istniej nastpujce sposoby zapobiegania korozji lub zmniejszania jej skutkw:
1) zastosowanie materiaw odpornych na korozj,
2) zastosowanie powok ochronnych,
3) ochrona katodowa lub protektorowa,
4) usuwanie agresywnych skadnikw z orodka lub stosowanie inhibitorw zmniejszajcych szybko
korozji.
Stan pasywny metali. Liczne elementy maszyn i urzdze pracuj w orodkach chemicznie aktywnych i
musz z tego wzgldu wykazywa odporno na korozj. Stale wglowe i niskostopowe nie s odporne na
korozj, ale przez wprowadzenie do nich niektrych dodatkw stopowych mona zwikszy ich odporno
na korozj i otrzyma stopy nie ulegajce korozji w okrelonych rodowiskach. Stale te zwane s stalami
nierdzewnymi i kwasoodpornymi. Stale nierdzewne s odporne na korozj atmosferyczn i wodn, a stale
kwasoodporne nie ulegaj dziaaniu wikszoci rodowisk kwanych. Odporno na korozj stali tego typu
zwizana jest ze zdolnoci stopw elaza do pasywacji. Przez pojcie pasywacji rozumiemy zwikszenie
odpornoci metalu na korozj przez utlenienie jego powierzchni. Przyjmuje si, e na powierzchni pasywnego metalu istnieje szczelna i silnie przylegajca warstewka tlenkw prawdopodobnie
jednoczsteczkowych, ktra chroni metal przed oddziaywaniem otaczajcego rodowiska korozyjnego.
Stan pasywny metalu i jego trwao jest funkcj wikszej liczby wspdziaajcych ze sob czynnikw
cile zwizanych z waciwociami ukadu metal-rodowisko korozyjne. Wszelkie zmiany tych czynnikw
we wspomnianym ukadzie mog spowodowa zanik stanu pasywnego metalu. Metal praktycznie cakowicie
odporny na dziaanie okrelonego rodowiska korozyjnego w okrelonych warunkach moe mie ma
odporno na korozje lub nawet zupenie jej nie mie wobec innego rodowiska korozyjnego w tych samych
lub innych warunkach.
Czynniki wpywajce na odporno na korozj. Odporno na korozj stali nierdzewnych i
kwasoodpornych zaley gwnie od nastpujcych czynnikw:
1) skadu chemicznego, a zwaszcza zawartoci chromu, niklu, wgla, molibdenu, miedzi, manganu, azotu,
tytanu, niobu i tantalu;
2) struktury;
3) stanu powierzchni.
Skad chemiczny. Podstawowym dodatkiem stopowym stali odpornych na korozj jest chrom.
Wprowadzony do stali przy 13% swej zawartoci powoduje skokow zmian potencjau elektrochemicznego
z 0,6 V do +0,2 V. Na rysunku 14.6 przedstawiono zmian potencjau elektrochemicznego stali wglowej
w zalenoci od zawartoci chromu.
Jak wida, odporno na korozj wystpuje dopiero przy zawartoci powyej 13 14% chromu. Stale
chromowe s odporne na korozj w rodowiskach utleniajcych, np. kwasu azotowego; nie s one natomiast
odporne na dziaanie rodowisk redukujcych, np. kwasu solnego, siarkowego. W temperaturach wysokich
minimalna zawarto chromu zapewniajca odporno na korozj wzrasta do 20%.
Drugim oprcz chromu najwaniejszym skadnikiem stopowym stali odpornych na korozj jest nikiel,
ktry zwiksza odporno stali na dziaanie wielu rodowisk korozyjnych, a zwaszcza kwasu siarkowego,
roztworw obojtnych chlorkw (woda morska) itp. Stale zawierajce nikiel nie s odporne na dziaanie
gazw zawierajcych zwizki siarki w podwyszonych temperaturach z uwagi na powstawanie siarczku
niklu Ni2S.
Wgiel na og pogarsza odporno na korozj. Pogorszenie jest nieznaczne, jeli wgiel znajduje si w
postaci roztworu staego. Silnie zmniejsza si natomiast odporno na korozj stali, jeeli wgiel wystpuje
w postaci wglikw.
Struktura stali. Stale odporne na korozj maj struktur ferrytyczn, austenityczn lub martenzytyczn.
Najwiksz odporno na korozj wykazuj stale austenityczne. Wiksz odporno na korozj struktur
jednofazowych naley przypisa znacznie korzystniejszym warunkom powstawania stanu pasywnego oraz
utrzymania jego trwaoci i cigoci. Prawdopodobiestwo powstawania ogniw lokalnych w stali o
strukturze jednofazowej jest bardzo mae. Pojawienie si w stalach jednofazowych dodatkowych skadnikw
strukturalnych prowadzi zawsze do zmniejszenia odpornoci na korozj.
Stan powierzchni. Odporno na korozj stali zaley w duej mierze od stanu jej powierzchni. Stale o
powierzchni gadkiej s zawsze bardziej odporne na korozj od stali o powierzchni o znacznej chropowatoci
(maksymaln odporno na korozj maj stale o wypolerowanej powierzchni). Odporno na korozj mona
zwikszy take przez odpowiedni obrbk chemiczn, np. przez gotowanie elementw w 5% roztworze
HNO3.
Stale odporne na korozje. Stale odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) ujte s w normie
PN-71/H-86020. Znak poszczeglnych gatunkw stali skada si z liter i cyfr. Litery w znaku stali okrelaj
charakterystyczne dla danego gatunku stali pierwiastki stopowe:
H chrom,
G mangan,
N nikiel,
Cu mied,
Nb niob,
T tytan,
M molibden,
J
aluminium
Liczby stojce po literach oznaczaj przyblion zawarto pierwiastkw stopowych wyraon w
cakowitych procentach. Gdy gatunki stali rni si tylko zawartoci wgla, oznacza si to cyfr na
pocztku znaku stali przed pierwsz liter, ktr zawsze jest litera H
00, 0, l, 2, 3, 4.
Niektre gatunki stali odpornych na korozj podaje tabl. 14.1.
Tablica 14.1
Znak stali
C
Mn
OH13
max 0,08
max 0,88
1H13
0,12
max 0,8
2H13
0,2
max 0,8
3H13
0,3
max 0,8
H17
max 0,10
max 0,8
H25T11
max 0,15
max 0,8
1H18N9
max 0,12
max 2,0
OH18N10T
max 0,08
max 2,0
OH18N12Nb
max 0,08
max 2,0
Maksymalna zawarto krzemu wynosi 0,8%.
1)
Wedug PN-71/H-86022.
Cr
13,0
13,0
13,0
13,0
17,0
25,0
18,0
18,0
18,0
Ni
max 0,6
max 0,6
max 0,6
max 0,6
max 0,6
0,6
9,0
10,0
12,0
inne
Ti = 4xC
Ti = 5xC
Nb = 10 x C
Ze wzgldu na skad chemiczny stale odporne na korozj mona podzieli na trzy grupy:
1) stale chromowe,
2) stale chromowo-niklowe,
3) stale chromowo-niklowo-manganowe.
Stale chromowe. Stosowane stale chromowe w zalenoci od zawartoci chromu mona podzieli na trzy
grupy: stale o zawartoci 12 14% Cr, 16 18% Cr oraz 25 28% Cr. Stale grupy pierwszej zawieraj
12 14% chromu i do 0,45% wgla. Struktury tych stali s rne w zalenoci od zawartoci wgla, co
wida z rys. 14.7, na ktrym przedstawiono przekrj pionowy ukadu Fe-Cr-C przy 15% chromu. Jak wida,
w zakresie niskich zawartoci wgla (C < 0,1%) pole fazy rozciga si w caym zakresie temperatur i stale
o takim skadzie chemicznym bd miay struktur ferrytyczn. Stale ze redni zawartoci wgla
(0,20 0,30%) po nagrzaniu powyej okoo 950C bd miay czciowo struktur austenityczn, a
czciowo nie zmienionego ferrytu. Po ochodzeniu struktura tych stali bdzie zawieraa ferryt i martenzyt i z
tego wzgldu zwane s one stalami pferrytycznymi. Stale o zawartoci wgla powyej 0,3% przechodz po
nagrzaniu cakowicie w austenit, a po ochodzeniu bd miay struktur martenzytyczn. Zgodnie z
powyszym stale 0H13 zaliczamy do stali ferrytycznych, stal lH13 do stali pferrytycznych, a stale 2H13,
3H13 i 4H13 do stali martenzytycznych. S to najtasze gatunki stali nierdzewnych, stosowane zarwno w
yciu codziennym, jak i w technice. Stale 1H13 i 2H13 s bardzo plastyczne. Mona je ponadto atwo
spawa. Ich obrbka cieplna polega na hartowaniu z temperatury 950 1000C z nastpnym odpuszczaniem
w zakresie temperatur 600 700C, pozwalajca uzyska zalenie od zawartoci wgla wytrzymao na
rozciganie 600 1000 MPa. Stale te maj du odporno na korozj w atmosferze pary wodnej i rnych
kwasw (np. azotowego, octowego), nie s natomiast odporne na dziaanie kwasu solnego i siarkowego.
Wykonuje si z nich opatki turbin parowych, czci maszyn, ktre maj by odporne na korozj, przedmioty
codziennego uytku. Stale o wyszej zawartoci wgla (3H13 i 4H13) maj po zahartowaniu twardo rwn
twardoci martenzytu w stalach wglowych i z tego wzgldu produkuje si z nich wyroby o duej twardoci i
odpornoci na cieranie, np.: narzdzia chirurgiczne i dentystyczne, noe, brzytwy, spryny, oyska i inne
elementy przeznaczone do pracy w rodowiskach chemicznie aktywnych. Obrbka cieplna tych stali polega
na hartowaniu z temperatury 950 1000C (chodzenie na powietrzu lub w oleju) z nastpnym
odpuszczaniem w zakresie 150 400C w zalenoci od wymaganej twardoci.
Rys. 14.7. Przekrj pionowy ukadu Fe-Cr-C przy zawartoci 15% chromu
Stale grupy drugiej zawieraj 16 18% chromu i okoo 0,1% wgla. S one gatunkami stali
nierdzewnych o wikszej odpornoci na korozj (H17), majce w stanie wolnochodzonym struktur
ferrytyczn lub ferrytyczno-martenzytyczn. S szeroko uywane na naczynia kuchenne, aparaty w
przemyle spoywczym, ozdoby samochodowe itp. Mona je stosowa rwnie jako stale aroodporne do
pracy w temperaturach nie przekraczajcych 900C.
Stale trzeciej grupy, o zawartoci 25 28% chromu (H25T), maj struktur ferrytyczn. S one mniej
plastyczne ni stale o niszej zawartoci chromu i z tego wzgldu ich zastosowanie jako stali nierdzewnych
jest ograniczone; maj natomiast zastosowanie jako stale aroodporne do pracy w temperaturach do 1150C,
np. mufle, retorty itp. (PN-71/H-86022).
Stale pferrytyczne i ferrytyczne stosowane s gwnie w stanie wyarzonym. Nie mona ich poddawa
obrbce cieplnej, gdy nie doznaj przemiany alotropowej. Z tego wzgldu rozdrobnienie ziarna tych stali
moe nastpi jedynie na drodze przerbki plastycznej. Odporno na korozj stali ferrytycznych jest wysza
ni stali martenzytycznych.
Stale chromowo-niklowe. Wspczesne gatunki nierdzewnej stali chromowo-niklowej zawieraj
18 25% chromu i 8 20% niklu; maj one struktur austenityczn. Najczciej stosowana jest stal typu
18/8 zawierajca 18% chromu i 8% niklu lub pewne modyfikacje tego typu stali (0H18N9, 1H18N9,
2H18N9). Stal ta jest wybitnie odporna na korozj, nie dziaa na ni kwas azotowy, stony kwas siarkowy,
fosforowy i inne. W celu zwikszenia odpornoci na dziaanie kwasu siarkowego stosuje si dodatki
molibdenu w iloci 1,5 2,5%. Dodatek miedzi w iloci okoo 3% zmniejsza skonno tych stali do korozji
napreniowej, a dodatek krzemu w iloci 2 3% polepsza odporno na dziaanie kwasu solnego. W celu
nadania tej stali jednorodnej struktury austenitycznej przesyca si j od temperatury 1050 1100C w
wodzie. Stale chromowo-niklowe s szeroko stosowane do budowy aparatury chemicznej, czci maszyn i
aparatury w przemyle spoywczym. Wzrost znaczenia tych stali nastpi nie tylko dziki ich duej
odpornoci na korozj, ale take z uwagi na ich dobre waciwoci mechaniczne i technologiczne. S one
bardzo plastyczne, mona je atwo walcowa, nadaj si do toczenia, cignienia na zimno, jak rwnie s
dobrze spawalne.
Wad tych stali jest skonno do korozji midzykrystalicznej, ktra wystpuje wwczas, gdy byy one
wczeniej nagrzane do temperatury 450 700C. Przyczyn tego rodzaju korozji jest wydzielanie si na
granicach ziarn wglikw chromu powodujce zuboenie granic ziarn w chrom. Skonno do korozji
Aby zwikszy aroodporno stali, wprowadza si do niej chrom, krzem oraz aluminium. Pierwiastki
te, majc wiksze powinowactwo do tlenu ni elazo, utleniaj si szybciej i wytwarzaj na powierzchni
elementw stalowych zwart i szczelnie przylegajc warstw zgorzeliny, co hamuje proces dalszego
utleniania. Im wyszy jest zakres temperatury pracy, tym wiksza musi by zawarto dodatkw stopowych,
i tak np. przy zawartoci powyej 10% chromu stal jest aroodporna w temperaturze 900C, a zapewnienie
aroodpornoci w 1100C wymaga 20 25% chromu. aroodporno stali zaley od jej skadu
chemicznego, a nie od struktury, i z tego wzgldu nie ma zasadniczej rnicy pomidzy stalami
ferrytycznymi (chromowymi) i austenitycznymi (chromowo-niklowymi). Jest rzecz wan tylko, aby stale
aroodporne w zakresie temperatur ich pracy nie doznaway przemian alotropowych, gdy zwizane z tym
zmiany objtociowe mogyby naruszy spjno powstaej warstwy tlenkw. Stale aroodporne (ujte w
normie PN-71/H-86022) mona podzieli na trzy grupy:
stale chromowo-aluminiowe,
stale chromowo-krzemowe,
stale chromowo-niklowe.
Dla kadej stali istnieje pewna graniczna temperatura, powyej ktrej przestaje by ona aroodporna.
Stale aroodporne stosowane s do wyrobu urzdze pracujcych w wysokich temperaturach, ale nie
przenoszcych znaczniejszych obcie, jak armatura piecowa, skrzynie do nawglania itp.
Jeeli elementy metalowe naraone s nie tylko na chemiczne dziaanie gazw, ale te musz przenosi
obcienia w czasie pracy, stopy na nie uywane musz wykaza nie tylko aroodporno, ale te i
odpowiedni arowytrzymao. Przez arowytrzymao rozumiemy zdolno do przenoszenia obcie w
wysokich temperaturach. Wytrzymao materiau zaley od temperatury i czasu, jak to przedstawiono na
rys. 14.9. W niskich temperaturach zaleno ta nie jest jednak wyrana i linia dla temperatury tl ma przebieg
praktycznie poziomy. Natomiast ze wzrostem temperatury zaleno wytrzymaoci materiau od czasu
dziaania obcienia staje si coraz bardziej wyrana. Z przebiegu krzywych dla poszczeglnych temperatur
t1 < t2 < t3 <t4 wida, e naprenie, ktre powoduje rozerwanie prbki, jest tym nisze, im duszy jest czas
jego dziaania, przy czym zaleno ta wzrasta bardzo silnie ze wzrostem temperatury badania. Tote o ile
w niskich temperaturach wpyw czasu na wytrzymao materiau mona pomin, w wysokich
temperaturach uwzgldnienie wpywu tego czynnika na wytrzymao materiau staje si konieczne. Pod
wpywem obcie w podwyszonych temperaturach elementy metalowe przed rozerwaniem stopniowo si
odksztacaj. Zjawisko odksztacania elementw w czasie ich pracy w wysokich temperaturach z upywem
czasu nazywa si pezaniem, a krzywa obrazujca przebieg wyduania w czasie pod dziaaniem staego
obcienia nazywa si krzyw pezania. Krzyw pezania przedstawiono na rys. 14.10. Mona wyrni na
niej cztery zakresy: 0A odksztacenie spryste i plastyczne zaistniae w momencie przyoenia
obcienia, AB zakres zmniejszajcej si szybkoci odksztacania, BC zakres staej szybkoci
odksztacania, CD zakres wzrastajcej szybkoci odksztacania a do rozerwania prbki, ktre nastpuje
w punkcie D.
Szczeglnie istotny dla charakterystyki materiau jest zakres BC staej szybkoci odksztacania. Im
wysza temperatura, tym wiksza jest szybko odksztacania, o czym wiadczy wikszy kt nachylenia
odcinka staej szybkoci odksztacania (BC). Porwnanie krzywych pezania dla rnych temperatur podaje
rys. 14.11.
wielko. Granic pezania oznaczamy symbolem Rx/T/t, gdzie x oznacza trwae odksztacenie, T czas,
np. R1/1000/600C oznacza naprenie, ktre spowoduje trwae odksztacenie prbki wynoszcej 1% po
1000 h w temperaturze 600C.
2) Czasowa wytrzymao na pezanie, zwana wytrzymaoci na pezanie, jest to stae naprenie, ktre po
upywie okrelonego czasu dziaania w staej temperaturze spowoduje zerwanie prbki. Wytrzymao
na pezanie oznacza si symbolem Rz/T/t, np. Rz/1000/600C oznacza naprenie powodujce
rozerwanie prbki po 1000 h w temperaturze 600C.
Wytrzymao czasow dla stopw rnych metali podano na rys. 14.12. Jak wida, najwiksz
wytrzymao wykazuj stopy molibdenu, co przede wszystkim wie si z wysok temperatur topnienia, a
zatem take i wysok temperatur rekrystalizacji tego skadnika. Natomiast stopy na osnowie aluminium
maj najmniejsz arowytrzymao z uwagi na nisk temperatur topnienia aluminium. W zakresie poniej
300C zjawisko pezania nie zachodzi i nie ma potrzeby uycia stali arowytrzymaych, ktre stosuje si
dopiero do pracy w wyszych temperaturach.
Rys. 14.12. Wytrzymao czasowa (1000 h) stopw rnych metali (wg A. P. Gulajewa)
Tablica 14.2
Znak stali
C
Si
H6S2
H18JS
H24JS
max 0,15
max 0,12
max 0,12
2,0
1,0
1,5
H9S2
H10S2M
0,4
0,4
Najwysza temperatura
pracy na powietrzu C
inne
Cr
6,0
18,0
24,0
stale zaworowe
2,5
9,0
2,2
10,0
Al = l,0
Al = 1 ,4
800
1050
1200
Mo = 0,8
850
900
Mn
Si
Cr
Ni
inne
Najwysza
temperatura
stosowamia w
powietrzu C
0,15
max 0,20
max 0,20
max 0,20
2,0
max 2,0
max 2,0
max 1,5
1,4
max 1,0
max 1,0
2,5
18,0
23,0
23,0
25,0
9,0
13,0
18,0
20,0
850
1050
1050
1150
Mo = 0,35
W = 2,5
N = 0,4
900
H18N9S
H23N13
H23N18
H25N20S2
stale zaworowe
4H14N14W2M
0,45
max 0,7
max 0,8
14,0
14,0
50H21G9N4
0,50
9,0
max 0,5
21,0
4,0
900
Rys. 14.13. Porwnanie wytrzymaoci na pezanie stali ferrytycznych i austenitycznych (wg K. Wesoowskiego)
one wikszy opr elektryczny ni stopy bdce mieszanin faz. Zawarto skadnikw stopowych musi by
dua. Od stopw stosowanych na opory grzewcze wymaga si:
1) duego elektrycznego oporu waciwego,
2) maego wzrostu elektrycznego oporu waciwego w wysokich temperaturach,
3) duej aroodpornoci,
4) maego wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej,
5) wysokiej temperatury topnienia.
Materiay na opory grzewcze mona podzieli na dwie grupy:
1) stopy niklu z chromem zwane nichromami lub austenityczne stale chromowo-niklowe o skadzie
zblionym do skadu stali aroodpornych,
2) stale chromowo-aluminiowe o strukturze ferrytycznej o rnych nazwach, jak kanthal, alchrom.
Rys. 14.14. Zmiana wspczynnika rozszerzalnoci liniowej stopw elaza z niklem w zalenoci od zawartoci niklu
Druga grupa stopw elazo-nikiel charakteryzuje si tak zawartoci niklu, ktra zapewnia im
wspczynnik rozszerzalnoci mao rnicy si od wspczynnika rozszerzalnoci odpowiedniego gatunku
szka. Naley tu stop platynit o zawartoci 46% Ni i maksymalnie 0,15% wgla, o takim wspczynniku
rozszerzalnoci cieplnej jak platyny (std nazwa) i szka. Z tego powodu platynit stosowany jest do wtapiania
w szko w arwkach i lampach elektronowych.
Wane obecnie znaczenie maj bimetale, tj. dwuwarstwowe tamy, ktre otrzymuje si przez zgrzewanie
dwu materiaw o rnych wspczynnikach rozszerzalnoci. Jako materia o maej rozszerzalnoci stosuje
si inwar, a jako materiay o duym wspczynniku rozszerzalnoci stale niklowo-manganowe. Pod
wpywem nagrzewania pasek bimetalu wygina si, poniewa skada si z dwu warstw o rnym
wspczynniku rozszerzalnoci. Bimetale stosuje si w przyrzdach do pomiaru i regulacji temperatury,
wycznikach i przekanikach dziaajcych pod wpywem zmian temperatury oraz rnego rodzaju
zabezpieczeniach przed zmianami temperatury.
Rys. 15.1. Wpyw stopnia zgniotu na waciwoci mechaniczne miedzi gatunku MO: 1 materia o ziarnie 0,015 mm, 2
materia o ziarnie 0,040 mm (wg Smiriagina)
przerbki plastycznej.
Produkowane u nas gatunki miedzi ujmuje norma PN-77/H-82120. Zastosowanie miedzi technicznie
czystej zaley od iloci zawartych w niej zanieczyszcze. Do celw elektrotechnicznych konieczna jest
mied o duej czystoci (maksymalna zawarto zanieczyszcze 0,1%), gdy wszelkie domieszki
zmniejszaj przewodnictwo elektryczne. Z tego wzgldu blachy, prty, szyny i drut uywany na przewodniki
prdu oraz czci maszyn i urzdze elektrycznych wykonuje si z miedzi rafinowanej elektrolitycznie.
Ponadto mied tego gatunku uywana jest na stopy specjalne o wysokiej czystoci. Gatunki miedzi
rafinowanej ogniowo o wikszym stopniu zanieczyszczenia znajduj szerokie zastosowanie w przemyle
chemicznym oraz energetyce cieplnej w postaci zarwno przerobionej plastycznie (rury, blachy), jak rwnie
w postaci odleww na czci kondensatorw, wymiennikw ciepa i tam wszdzie, gdzie wymagane jest
wysokie przewodnictwo cieplne. Coraz wiksze zastosowania znajduje mied w urzdzeniach pracujcych w
obnionych temperaturach, jak urzdzenia chodnicze i urzdzenia do wytwarzania i transportu ciekych
gazw. Zdolno miedzi do pokrywania si patyn spowodowaa jej zastosowanie do krycia dachw
zabytkowych budowli oraz wyrobw artystycznych.
Mied znalaza szerokie zastosowanie do wytwarzania rnych stopw. S one po stalach i stopach
lekkich najbardziej rozpowszechnionymi stopami technicznymi. Mona je podzieli na mosidze i brzy.
Mosidzami nazywamy stopy miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest cynk. Natomiast
brzy s to stopy miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest jaki inny poza cynkiem
pierwiastek (z tego wzgldu do nazwy brz dodajemy jeszcze nazw uzupeniajc, ktra wskazuje na
gwny skadnik stopowy). Znamy wic brzy cynowe, aluminiowe, niklowe, oowiowe, manganowe,
krzemowe i berylowe. W pojciu potocznym przez nazw brzy rozumie si brzy cynowe.
Znak stopw miedzi (podobnie jak i wszystkich innych stopw metali nieelaznych) skada si z
symbolu metalu zasadniczego na pocztku znaku, po czym nastpuje symbol metalu bdcego gwnym
skadnikiem stopowym z liczb wskazujc na jego procentow zawarto w stopie wyraon w cakowitych
procentach, a nastpnie w kolejnoci zmniejszajcych si zawartoci procentowych podaje si pozostae
skadniki stopowe z liczbami odpowiadajcymi zawartoci tych skadnikw. Gdy zawarto skadnika
stopowego nie przekracza jeden procent, wwczas cyfr po symbolu tego skadnika opuszcza si. Tak na
przykad mosidz o zawartoci 43% cynku, 4% manganu, 3% oowiu i l % elaza ma znak:
CuZn43Mn4Pb3Fe.
Poniewa takie oznaczenia s zwaszcza dla stopw wieloskadnikowych dosy dugie, stosuje si
oznaczenia krtsze w postaci cech.
15. 2. Mosidze
Stopy miedzi z cynkiem, zwane mosidzami, nale do najbardziej rozpowszechnionych stopw miedzi,
zarwno dziki swoim dobrym waciwociom uytkowym i technologicznym, jak rwnie i ze wzgldu na
swoj nisk w porwnaniu z innymi stopami miedzi cen, gwny bowiem skadnik stopowy mosidzw
cynk jest metalem tanim. Zawarto cynku w praktycznie stosowanych mosidzach nie przekracza 45%,
gdy stopy o wikszej zawartoci cynku s bardzo kruche.
Ukad rwnowagi fazowej mied-cynk pokazano na rys. 15.2. W zakresie praktycznie stosowanych
stopw, tj. do okoo 45% Zn, wystpuj dwie fazy:
1. Faza , ktra jest roztworem cynku w miedzi o sieci pasko centrowanej ukadu regularnego (Al);
rozpuszczalno cynku w miedzi, wynoszca w temperaturze perytektycznej 903C okoo 33%, wzrasta
z obnieniem temperatury do 39% w temperaturach normalnych.
2. Faza , ktra jest roztworem staym na osnowie fazy midzymetalicznej CuZn o steniu elektronowym
3/2. Powstaje w wyniku reakcji perytektycznej pomidzy krysztaami a ciecz w temperaturze 903C.
Faza krystalizuje w sieci przestrzennie centrowanej ukadu regularnego (A2) o nie uporzdkowanym
rozmieszczeniu atomw. Poniej 454 468C roztwr nie uporzdkowany przechodzi w roztwr
uporzdkowany (nadstruktura) i faz t oznacza si symbolem '.
Stosowane w technice mosidze ze wzgldu na swoj budow dzieli si na mosidze o jednorodnej
strukturze roztworu staego, zawierajcego do ok. 39% Zn, oraz mosidze dwufazowe o strukturze bdcej
mieszanin krysztaw roztworu i nadstruktury ' zawierajce 39 45% cynku.
W miar zwikszania si zawartoci cynku pocztkowo wzrasta zarwno wytrzymao, jak i
wyduenie mosidzw (rys. 15.3); maksymalne wyduenie (48 50%) osiga mosidz przy zawartoci
30 32 % Zn. Nastpnie przy dalszym wzrocie zawartoci cynku, wyduenie zmniejsza si na skutek
pojawienia si w strukturze twardej i kruchej fazy '. Wytrzymao mosidzw osiga maksimum przy
mniej wicej rwnym udziale w strukturze faz i ', co odpowiada zawartoci 44% Zn.
Rys. 15.3. Wpyw zawartoci cynku na waciwoci mechaniczne mosidzu (wg Smiriagina)
Ze wzgldu na technologi przerbki dzieli si stopy Cu-Zn na mosidze przerabialne plastycznie oraz
mosidze odlewnicze.
Mosidze przerabialne plastycznie. Mosidze przerabialne plastycznie na zimno maj struktur
roztworu staego a. S one dostarczane w postaci odkuwek, prtw, blach, rur, tam i rnego rodzaju
ksztatownikw. Mosidze CuZnS i CuZnlO (wedug PN-77/H-87025) odznaczaj si duym
przewodnictwem cieplnym i z tego wzgldu wykonuje si z nich rurki chodnic silnikw spalinowych w
samochodach i cignikach. Mosidz CuZn15 naley do grupy mosidzw o zawartoci 80 90% miedzi
noszcych dawniej nazw tombakw. Maj one barw zocist i z tego wzgldu stosuje si je take na
wyroby jubilerskie i zotnicze. Szczeglnie dobr plastycznoci odznacza si mosidz CuZn30 oraz
zbliony do niego mosidz CuZn32, dajce si przerabia plastycznie do najcieszych nawet przekrojw (z
mosidzu tego typu wykonuje si uski pociskw i dlatego zwano go mosidzem uskowym). Mosidz
CuZn37 (cecha M63) jest mosidzem o najmniejszej zawartoci miedzi, przy ktrej odznacza si on jeszcze
gbokotocznoci zarwno na zimno, jak i na gorco. Dziki do duej wytrzymaoci uywa si go
powszechnie na osprzt maszynowy, rury do wymiennikw ciepa w kotach, osprzt elektrotechniczny i
samochodowy. Mikrostruktur mosidzu o budowie krysztaw roztworu staego przedstawiono na rys. 15.4.
Zakres kruchoci mosidzw a ley powyej 200C, lecz poniej temperatury czerwonego aru, dlatego
te przerbka plastyczna tych mosidzw na gorco jest moliwa powyej temperatury czerwonego aru.
Dwa mosidze tej grupy, a mianowicie CuZn37 i CuZn32, mog zawiera pewn ilo fazy /?', co nie jest
korzystne, gdy powoduje to ich krucho. Mosidze a po przerbce plastycznej mona poddawa
niskotemperaturowemu wygrzaniu (sezonowaniu), ktre ma na celu usunicie napre wewntrznych, a
przez to skonnoci do pkni, zwaszcza w rodowiskach korozyjnych.
Wyarzanie rekrystalizujce mosidzw w celu usunicia skutkw zgniotu przeprowadza si w
temperaturze 540 700C w zalenoci od ich skadu chemicznego. Moe to by zabieg midzyoperacyjny
dla umoliwienia dalszej przerbki plastycznej na zimno lub te jako zabieg kocowy dla otrzymania
mosidzu w stanie mikkim o dobrych waciwociach plastycznych.
Drug grup mosidzw stosowan do przerbki plastycznej, ale na gorco, s mosidze dwufazowe o
strukturze + ', np. mosidz CuZn40. W temperaturach powyej 500C faza ma wiksz plastyczno ni
faza , co powoduje podatno do przerbki plastycznej na gorco. Pwytwory z tych mosidzw produkuje
si w postaci pasw, blach, a przede wszystkim prtw o rnych przekrojach. Prty te otrzymuje si na
drodze wyciskania. Obrbka mechaniczna mosidzw dwufazowych jest uatwiona, gdy obecno fazy '
powoduje tworzenie si kruchego i amliwego wira. Jeszcze lepsz obrabialno maj mosidze z
dodatkiem oowiu. Mikrostruktur mosidzu + ' przedstawiono na rys. 15.5.
Rys. 15.5. Mosidz o strukturze roztworu + ' , trawiony Mil7Ca (pow. 200 x)
Faza , wchodzca w skad eutektoidu, jest faz elektronow Cu31Sn8 o koncentracji elektronowej 21/13,
krystalizujca w zoonej sieci ukadu regularnego. Odznacza si ona du twardoci i kruchoci.
Twardo ziarn fazy a wynosi okoo 50 HB, a fazy okoo 220 HB.
Brzy w stanie bliskim rwnowagi, z uwagi na ich struktur, mona podzieli na dwie grupy:
1) brzy jednofazowe o strukturze roztworu staego zawierajce do 10% cyny,
2) brzy dwufazowe o strukturze roztworu a z eutektoidem ( + ) o zawartoci powyej 10% cyny.
Zgodnie z ukadem Cu-Sn brzy o zawartoci do 14% cyny mogyby mie jednofazow struktur
roztworu staego, jednake duy odstp pomidzy lini likwidus i solidus wynoszcy ponad 150C
powoduje, e zakres krzepnicia brzw jest bardzo szeroki, z czym zwizana jest dua skonno do
powstawania segregacji dendrytycznej. Segregacji tej sprzyja dodatkowo maa szybko dyfuzji cyny w
miedzi. Z tego powodu ju przy zawartoci 5% cyny moe wystpi w brzach cynowych faza (w postaci
eutektoidu + ). Rysunek 15.7 przedstawia mikrostruktur brzu o zawartoci 10% cyny. Skada si ona z
niejednorodnych krysztaw a (ciemniejsze miejsca s bogatsze w mied) oraz jasnych wydziele eutektoidu
( + ). Wpyw zawartoci cyny na waciwoci mechaniczne brzw cynowych w stanie wyarzonym
podano na rys. 15.8.
Rys. 15.7. Mikrostruktura brzu o zawartoci 10% cyny CuSn10, trawiona Mil7Cu (pow. 200 x)
Rys. 15.8. Wpyw zawartoci cyny na waciwoci mechaniczne brzw cynowych w stanie wyarzonym
(wg Z. Wendorff)
Wzrost zawartoci cyny powoduje wzrost twardoci i wytrzymaoci na rozciganie, przy czym
wytrzymao po osigniciu maksimum maleje w wyniku pojawienia si w strukturze fazy (jedynie
twardo ronie w sposb cigy). Wyduenie osiga maksimum przy okoo 8% cyny, po czym maleje. Z
tego wzgldu brzy o zawartoci powyej 16% cyny s rzadko stosowane, gdy nadmierna ilo fazy
powoduje ich du krucho. Stosowane w technice brzy cynowe mona podzieli na dwie grupy:
1) brzy przerabialne plastycznie,
2) brzy odlewnicze.
Pierwsza grupa brzw zawiera maksymalnie 7 8% cyny. Dla zapewnienia im struktury jednorodnego
roztworu staego , brzy te naley po odlaniu ujednoradnia na drodze obrbki cieplnej. Zaliczamy tu
wedug PN-77/H-87050 brzy CuSn4 oraz CuSn8. Maj one dobre waciwoci plastyczne, a jednoczenie
dobre waciwoci wytrzymaociowe (Rm = 400 500 MPa przy A10 = 55 65%). Zgniot powoduje silne
podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych brzw w stopniu jeszcze wikszym, ni to jest w przypadku mosidzw. Zmian waciwoci mechanicznych brzu CuSn7P w zalenoci od stopnia zgniotu
podano na rys. 15.9.
Rys. 15.9. Wpyw stopnia zgniotu na waciwoci mechaniczne brzu CuSn7P (wg Smiriagina)
Szczeglnie dobre waciwoci plastyczne ma brz o zawartoci 5% cyny, ktry stosowano dawniej do
wyrobu rnych przedmiotw toczonych, np. monet, medali i nazywano go z tego wzgldu brzem
monetowym. Obecnie zastpiony on zosta taszym brzem aluminiowym. Poza dobrymi waciwociami
wytrzymaociowymi brzy tej grupy maj dobr odporno na korozj i s stosowane w postaci blach oraz
drutu do wyrobu siatek, spryn i elementw przyrzdw pomiarowo-kontrolnych.
Druga grupa brzw cynowych to brzy odlewnicze o strukturze dwufazowej. Najczciej stosowane s
brzy o zawartoci 10 12% cyny; zawieraj one wwczas niewielk ilo eutektoidu, a znaczn zawarto
fazy a. Z tego te wzgldu maj one dostateczn wytrzymao i twardo, a nie s zbyt kruche. Wykonuje
si z nich odlewy, a ich produkcja jest wielokrotnie wiksza ni brzw przerabialnych plastycznie. S one
ujte w normie PN-91/H-87026. Brzy te s dobrym materiaem odlewniczym (skurcz ich wynosi
poniej 1%), dlatego te wykonuje si z nich odlewy o bardzo skomplikowanym ksztacie, a take odlewy
artystyczne.
Ze wzgldu na zastosowanie odlewnicze brzy cynowe dzieli si na trzy grupy:
1) brzy maszynowe,
2) brzy armaturowe,
3) brzy oyskowe.
Brzy maszynowe musz mie wysze waciwoci wytrzymaociowe, a zwaszcza wysz granic
plastycznoci oraz wysz udarno w przypadku pracy w warunkach obcie dynamicznych. Typowym
brzem maszynowym jest brz CuSn10 o wytrzymaoci na rozciganie 200 MPa przy wydueniu A10 = 3%
(ma on te dobre waciwoci przeciwcierne).
Drug grup brzw odlewniczych stanowi brzy armaturowe uywane na armatur wodn i parow
oraz na czci pomp pracujcych w niezbyt agresywnych chemicznie rodowiskach. W porwnaniu z
brzami maszynowymi, cechuj je nieco nisze waciwoci wytrzymaociowe, a zwaszcza mniejsza
odporno na obcienia dynamiczne. Brzy te zawieraj ponadto dodatki cynku i oowiu, ktre zapewniaj
im dobr lejno i zapobiegaj typowej dla brzw cynowych mikroporowatoci, co jest bardzo wane z
punktu widzenia ich zastosowania. Z brzw armaturowych szczeglnie rozpowszechniony jest
wieloskadnikowy brz CuSn5Zn5Pb5 stosowany do wytwarzania osprztu przewodw dla wody i pary
wodnej.
Trzeci grup brzw odlewniczych stanowi brzy oyskowe. Nie rozwijajc w tym miejscu
zagadnienia materiaw uywanych na oyska lizgowe (co nastpi w punkcie 18.1), naley stwierdzi, e
budowa brzw dwufazowych jest bardzo korzystna z punktu widzenia odpornoci na cieranie. Wystajce z
osnowy twarde wydzielenia fazy przyjmuj na siebie nacisk wau, a mikka osnowa przenosi to
obcienie na cae oysko, co stwarza bardzo dobre warunki przeciwcierne. Bardzo dobrymi
waciwociami cechuje si zwaszcza brz CuSn10P, ktry znajduje zastosowanie do wyrobu oysk
maszyn i silnikw o bardzo duych obcieniach dynamicznych. Dla polepszenia waciwoci
przeciwciernych wprowadza si do brzw cynowych ow (s to brzy cynowo-oowiowe: CuSnl0Pbl0 i
CuSn5Pb20). Ze wzrostem zawartoci oowiu waciwoci wytrzymaociowe tych brzw obniaj si i z
tego wzgldu stosuje si je do wyrobu oysk pracujcych przy mniejszych naciskach, lecz wikszych
prdkociach obwodowych.
W celu obnienia kosztw produkcji wprowadza si do brzw cynowych 5 10% cynku, ktry
rozpuszcza si w miedzi, nie wpywajc w sposb istotny na ich struktur. Brzy cynowo-cynkowe zwano
dawniej spiami.
Brzy wysokocynowe o zawartoci powyej 16% cyny stosuje si bardzo rzadko z uwagi na ich
krucho. Spord nich wymieni mona brz o zawartoci 16 22% cyny, ktry stosowany jest do
odlewania dzwonw i zwany by dawniej brzem dzwonowym. Wieloskadnikowe brzy cynowe stosuje si
rwnie do odleww artystycznych, jak pomniki i inne dziea sztuki. Z biegiem czasu pokrywaj si one
patyn o piknym ciemnomalachitowym zabarwieniu. Jest to warstewka zasadowego wglanu miedzi typu
azurytu i malachitu powstajca pod wpywem zawartych w atmosferze wilgoci i dwutlenku wgla.
Rys. 15.10. Ukad rwnowagi fazowej mied-aluminium (do okoo 20% Al)
brzw (zgodnie z norm PN-77/H-87050) wymieni mona brz CuA15 o zawartoci okoo 5% Al,
zastpujcy cynowy brz monetowy, oraz brz CuA18 o zawartoci okoo 8% Al uywany na czci
sprynujce rnych aparatw i urzdze. Wytrzymao brzu CuA15 w stanie mikkim wynosi Rm= 400
MPa przy wydueniu A10 = 40%. Waciwoci wytrzymaociowe tych brzw, podobnie jak innych stopw
miedzi, mona podwyszy przez zgniot. W przypadku brzu CuA15 mona wwczas osign
wytrzymao na rozciganie Rm = 800 1000 MPa przy wydueniu A10 2%. Z wieloskadnikowych
brzw aluminiowych do przerbki plastycznej wymieni mona brzy CuA110Fe3Mn2 i brz
CuA110Fe4Ni4 produkowane w postaci prtw i rur. Maj one dobre waciwoci wytrzymaociowe, du
odporno na cieranie i du odporno na korozj, i s stosowane do wyrobu czci maszyn o duym
obcieniu. Wymienione oba gatunki brzw mona take odlewa.
Brzy odlewnicze. Brzy aluminiowe sprawiaj due trudnoci przy topieniu i odlewaniu; s
gstopynne i maj duy skurcz odlewniczy (2%). Wtrcenia tlenkw pozostae w zakrzepnitym materiale
obniaj waciwoci mechaniczne odleww. Brzy odlewnicze s gwnie wieloskadnikowe. Spord nich
mona wymieni (zgodnie z norm PN-79/H-87026) brz CuA19Fe3 bardzo odporny na obcienia
statyczne, na korozj, cieranie oraz na podwyszone temperatury. Jest on uywany na silnie obcione
czci maszyn i silnikw oraz na osprzt i aparatur naraon na korozj i cieranie. Brzy aluminiowe
odznaczaj si szczeglnie du, w porwnaniu z innymi stopami miedzi, odpornoci na korozj.
Powstajca na ich powierzchni warstewka tlenku aluminium jest nadzwyczaj cisa i chroni elementy przed
przenikaniem korozji w gb. Szczeglnie du odporno wykazuj brzy aluminiowe na korozyjne
dziaanie wody morskiej. Z tego wzgldu znajduj one zastosowanie do wyrobu rub okrtowych, korpusw
i czci pomp oraz osprztu okrtowego. Dalsze zastosowanie brzw aluminiowych to urzdzenia
energetyczne (zwaszcza armatura parowa, turbiny parowe), urzdzenia elektryczne (armatura
transformatorowa, przeczniki), urzdzenia w przemyle chemicznym i pokrewnym (papierniczy i naftowy)
oraz urzdzenia wodocigowe i armatura siowni wodnych.
Obrbka cieplna brzw aluminiowych. Przemiana eutektoidalna fazy w 565C wykazuje pewne
podobiestwo do przemiany perlitycznej w stopach elazo-wgiel. Podobnie jak austenit rozkada si przy
powolnym chodzeniu na mieszanin ferrytu i cementytu o budowie pytkowej, tak i z fazy powstaje
mieszanina eutektoidalna + 2 rwnie o budowie pytkowej. Przy szybkim chodzeniu faza ulega
przechodzeniu i ulega przemianie w zakresie niskich temperatur na drodze bezdyfuzyjnej, dajc iglast
struktur podobn do martenzytu, co stwarza moliwo obrbki cieplnej.
Obrbce cieplnej mona poddawa brzy o zawartoci 9,5 11,0% aluminium. Jest ona podobna do
obrbki cieplnej stali i polega na hartowaniu z temperatury 850 900C z chodzeniem w wodzie, w czasie
ktrego ulega przemianie typu martenzytycznego. Nastpnie przeprowadza si odpuszczanie (maksymaln
twardo uzyskuje si przy odpuszczaniu w temperaturze okoo 400C). W wyszych temperaturach
odpuszczania uzyskuje si wysze waciwoci plastyczne przy obnionej twardoci.
Rys. 15.11. Wpyw zawartoci krzemu na waciwoci mechaniczne brzu krzemowego (wg Z. Wendorff)
1) faza jest to roztwr stay berylu w miedzi o maksymalnej zawartoci 2,1% Be w temperaturze
perytektycznej 864C; rozpuszczalno ta maleje z obnieniem temperatury do dziesitych czci
procenta w temperaturze pokojowej;
2) faza jest to roztwr na osnowie fazy midzymetalicznej CuBe o steniu elektronowym 3/2
krystalizujca w ukadzie regularnym przestrzennie centrowym.
Do roku 1977 normy zalecay dwa brzy berylowe: CuBe2 i CuBe3, przerabialne plastycznie na gorco
oraz na zimno. Zmienna rozpuszczalno berylu w miedzi umoliwia obrbk ciepln brzw berylowych na
drodze utwardzania dyspersyjnego, np. obrbka cieplna brzu CuBe3 skada si z nastpujcych zabiegw:
1) przesycania polegajcego na dugotrwaym wygrzewaniu (kilka godzin) w temperaturze 800C w celu
ujednorodnienia struktury, z nastpnym ozibianiem w wodzie, co pozwala uzyska struktur roztworu
ot,
2) starzenia w temperaturze 250-H300C, podczas ktrego dziki wydzielaniu si z roztworu przesyconego
fazy y nastpuje utwardzanie stopu; wpyw temperatury starzenia na waciwoci przesyconego brzu
CuBe3 podano na rysunku 15.14.
Rys. 15.14. Wpyw temperatury starzenia na waciwoci mechaniczne przesyconego brzu CuBeS (wg Z. Wendorff)
nadzwyczaj plastyczna, o duej odpornoci na korozj; znalaza ona zastosowanie jako wyroby toczone
i cignione oraz do platerowania;
2) konstantan zawierajcy 40 45% niklu, odznaczajcy si duym oporem elektrycznym, stosowany
wycznie w elektrotechnice w postaci drutw lub tam na elementy oporowe.
znak
cecha
Zawarto Al
min %
Al 99,99
Al 99,95
A199,8
AR1
AR2
A00
99,99
99,95
99,8
Zawarto
zanieczyszcze
max %
0,01
0,05
0,20
A199,7
Al 99,5
A199
AO
Al
A2
99,7
99,5
99,0
0,30
0,50
1,00
Gatunek
Waniejsze zastosowanie
specjalna aparatura chemiczna,
folia kondensatorowa,
folia, przewody elektryczne, stopy specjalne,
aparatura chemiczna,
jak A00 z wyjtkiem przewodw
folia, stopy aluminium, platerowanie
stopy, aluminotermia, wyroby codziennego uytku
Tablica 16.2
Rm MPa
Re MPa
A10 %
HB
70 10
20 40
30 35
150 250
100 120
50 80
5 15
250 320
130 180
100 160
48
330 400
Rys. 16.1. Rozgraniczenie stopw przerabialnych plastycznie (zakres a) i stopw odlewniczych (zakres b)
a1 stopy nieobrabialne cieplnie, a2 stopy obrabialne cieplnie
Ukad aluminium-mied. Technicznie istotna dla stopw lekkich cze ukadu rwnowagi aluminiummied pomidzy aluminium a faz midzymetaliczn Al2Cu (faza ) przedstawiona jest na rys. 16.3. W tym
zakresie wystpuje w temperaturze 548C eutektyka o zawartoci 33% Cu. Skada si ona z krysztaw
roztworu staego miedzi w aluminium ( ) oraz zwizku midzymetalicznego Al2Cu (faza ). Zawarto
miedzi w krysztaach roztworu staego wynoszca w temperaturze eutektycznej 5,7% w miar obniania
temperatury maleje, osigajc 0,5% w temperaturze 300C. Faza midzymetaliczna odpowiadajca wzorowi
stechiometrycznemu Al2Cu zawiera 53,5% miedzi. Moe ona jednak rozpuszcza w sobie aluminium i z tego
wzgldu jej skad chemiczny waha si w granicach 1% Al.
Nasze normy (PN-76/H-88027) przewiduj silumin AlSill o zawartoci 10 13% Si, ktry stosowany
jest do wyrobu rednio obcionych czci maszyn o ksztacie skomplikowanym w przemyle
zbrojeniowym, elektrotechnicznym oraz w okrtownictwie (z uwagi na odporno siluminu na korozj w
wodzie morskiej). W stanie modyfikowanym ma on wytrzymao Rm = 180 MPa przy wydueniu A5 = 3%.
Na wiksze odlewy uywa si siluminu AlSi9Mg. Obrbka cieplna siluminw dwuskadnikowych pomimo
zmiennej rozpuszczalnoci krzemu w aluminium nie daje prawie adnego podwyszenia waciwoci
mechanicznych. W razie wyszych wymaga wytrzymaociowych stosuje si siluminy podeutektyczne o
zawartoci 4 11% Si z dodatkiem miedzi, manganu i magnezu. Magnez tworzy z krzemem zwizek Mg 2Si,
co umoliwia obrbk ciepln takiego siluminu na drodze utwardzania dyspersyjnego. Na toki silnikw
spalinowych uywa si wieloskadnikowego siluminu AlSil3MglCuNi. Po utwardzaniu dyspersyjnym osiga
on wytrzymao Rm = 220 MPa przy wydueniu A5 = 0,5%.
Na odlewy, od ktrych nie wymaga si wysokich waciwoci mechanicznych, mona uywa stopw
aluminium z miedzi; s to stopy podeutektyczne o zawartoci 4 13% miedzi. W stanie lanym struktura ich
skada si z krysztaw roztworu staego co z wydzieleniami eutektyki ( ) na ich granicach. Eutektyka
jest twardym i kruchym skadnikiem strukturalnym i dlatego plastyczno tych stopw nie jest dua.
Wykazuj one niezbyt silny spadek wytrzymaoci w podwyszonych temperaturach i dlatego mona je
stosowa do wyrobu tokw silnikw. Bardzo korzystny jest w stopach aluminium-mied dodatek niklu.
Stopy aluminim-mied-nikiel odznaczaj si dobr lejnoci i prawie sta wytrzymaoci na rozciganie
przy podgrzewaniu a do temperatury 200C.
Z odlewniczych stopw lekkich wymieni naley rwnie stopy aluminium-magnez o zawartoci 5 oraz
10% magnezu (AlMgl0 i AlMg5Si). Odznaczaj si one dobrymi waciwociami mechanicznymi, ktre
mona jeszcze podwyszy na drodze utwardzania dyspersyjnego z uwagi na zmienn rozpuszczalno
magnezu w aluminium. S one odporne na korozj w wodzie morskiej; odporno t mona jeszcze
podwyszy przez dodatek niewielkich iloci (okoo 1%) manganu.
Rys. 16.9. Wpyw temperatury i czasu starzenia na wytrzymao na rozciganie przesyconego duralumi nium
Mg 99,95 Mg 99,9
99,95 99,9
Mangan take podwysza waciwoci mechaniczne magnezu i zwiksza rwnoczenie jego odporno
na korozj. Rozpuszczalno wymienionych skadnikw w magnezie zmniejsza si z obnieniem
temperatury, co umoliwia obrbk ciepln stopw magnezu na drodze utwardzania dyspersyjnego. Polega
ono na wygrzewaniu w temperaturze 345 420C przez 16 20 h z nastpnym chodzeniem na powietrzu, w
czasie ktrego nastpuje przesycenie skadnikami stopowymi. Nastpnie przeprowadza si starzenie w
temperaturze 150 200C w cigu 12 h, powodujc podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych przy
nieznacznym zmniejszeniu wyduenia. Naley jednak zaznaczy, e obrbka cieplna stopw magnezu nie
daje tak znacznej zmiany waciwoci mechanicznych, jak to byo w stopach aluminium, i dlatego ma ona w
przypadku stopw magnezu znacznie mniejsze znaczenie. Najwaniejsz grup wrd stopw magnezu
stanowi stopy Mg-Al-Zn noszce nazw elektronw.
Podobnie jak stopy aluminium stopy magnezu dzieli si ze wzgldu na obrbk technologiczn, ktrej
podlegaj, na:
1) stopy odlewnicze (PN-88/H-88050),
2) stopy przerabialne plastycznie.
Zarwno stopy odlewnicze, jak i stopy przerabialne plastycznie mog by stosowane w stanie
obrobionym cieplnie, jak te i bez obrbki cieplnej. Znakowanie stopw magnezu jest zgodne z oglnymi
zasadami znakowania stopw metali nieelaznych, np. stop o znaku MgAl3ZnMn zawiera poza magnezem
3% aluminium, 1% cynku i 0,3% manganu.
Ze wzgldu na swj may ciar waciwy wynoszcy okoo 17,65 kN/m3 stopy magnezu zarwno
odlewnicze, jak i przerabialne plastycznie s stosowane wszdzie tam, gdzie istotny jest bardzo may ciar
waciwy konstrukcji, a wic w budowie samochodw, samolotw, taboru kolejowego. Stop magnezu z
manganem, dajcy si adnie barwi, stosowany jest do wyrobu rnych drobnych przedmiotw, gdy wany
jest ich estetyczny wygld.
Stopy odlewnicze magnezu. Stopy odlewnicze magnezu zawieraj aluminium, cynk i mangan, przy
czym przy zawartoci powyej 6% Al stopy te mog by utwardzane dyspersyjnie. Waciwoci stopu
MgAll0ZnMn w rnych stanach obrbki cieplnej podano w tabl. 17.2.
Tablica 17.2
Stan stopu
surowy
ujednorodniony
utwardzony dyspersyjnie
Wytrzymao na
rozciganie Rmmm
MPa
150
210
210
Wyduenie
A5 min %
Twardo
HB min
1
3
1
50
60
65
Stopy magnezu przerabialne plastycznie. Stopy magnezu przerabialne plastycznie nale zwykle do
stopw czteroskadnikowych, zawierajcych aluminium, cynk i mangan. Zawarto aluminium w tych
stopach jest mniejsza ni w stopach odlewniczych i wynosi maksymalnie okoo 9%. Zalenie od rodzaju
stopu przerbk plastyczn przeprowadza si za pomoc prasowania w temperaturze 250 420C lub
walcowania w temperaturze 280 350C, przy czym podgrzewa si nie tylko sam materia, ale take i
narzdzia suce do jego odksztacania, aby zapobiec powstawaniu pkni. Stopy te wykazuj take dobr
podatno do obrbki skrawaniem. Waciwoci mechaniczne przerabialnych plastycznie stopw magnezu
s nastpujce:
wytrzymao na rozciganie Rm = 200 320 MPa,
wyduenie
A5 = 12 M 3 %,
twardo
HB = 40 55.
Waciwoci te s prawie niezmienne w zakresie do 100C.
Najtaszym materiaem oyskowym jest szare eliwo perlityczne. Moe ono wytrzymywa due naciski
jednostkowe, lecz z uwagi na dosy du cieralno nie nadaje si ono do silnikw wysokoobrotowych.
W strukturze eliwa szarego wystpuje wprawdzie mikki grafit, lecz pomimo tego eliwo to pracuje dobrze,
gdy wykruszony grafit zmieszany ze smarem wytwarza na powierzchni metalu cienk warstewk
zmniejszajc cieralno. Najwiksze zastosowanie jako stopy oyskowe maj mikkie atwo topliwe
stopy, ktrych gwnym skadnikiem jest cyna lub ow. Oznaczenia i skad chemiczny niektrych z tych
stopw wedug PN-82/H-87111 podano w tabl. 18.1. Mona je podzieli na trzy grupy:
1) stopy cynowo-antymonowo-miedziowe,
2) stopy cynowo-oowiowo-antymonowe,
3) stopy oowiu z metalami ziem rzadkich.
Tablica 18.1
Znak
SnSb8Cu3
SnSb11Cu6
PbSnl6Sbl6Cu2
PbSnl0Sbl4Cu2As
PbSn6Sb6
Cecha
89
83
16
l0As
6
Sn
Sb
Cu
As
Pb
reszta
reszta
16
10
6
8,0
11,0
16
14
6
3,0
6,0
2
2
0,7
reszta
reszta
reszta
Najlepsze waciwoci wykazuj stopy grupy pierwszej, zwane babbitami. Mied i antymon
podwyszaj wytrzymao stopw oyskowych przy obnieniu ich plastycznoci. Z rysunku 18.2 wynika,
e stopy o najczciej spotykanej zawartoci miedzi 3 6% maj najwysz wytrzymao przy 9 10% Sb.
Dowiadczalnie stwierdzono, e najlepsze waciwoci wykazuj stopy o zawartoci nie wikszej ni
10 12% Sb i 6 7% Cu. Do tego typu stopw nale stosowane u nas babbity SnSb8Cu3 oraz SnSbllCu6.
Osnow tych stopw stanowi roztwr antymonu i miedzi w cynie, ktry jest mikki i cigliwy, twardszy
jednak od czystej cyny. Na tej osnowie rozmieszczone s szecienne krysztay zwizku SnSb, a obok nich
krysztay zwizku cyny z miedzi (Cu6Sn5) w postaci gwiazdek i igieek (rys. 18.3). Obie te fazy s twarde i
dosy kruche. Budowa babbitu jest wic taka, jak powinny mie stopy oyskowe, tj. twarde krysztay w
mikkiej osnowie. Babbity maj dobre waciwoci, jednake s one drogie i z tego wzgldu stosuje si je
tylko do wylewania panewek do oysk pracujcych pod duymi obcieniami i z duymi prdkociami
obwodowymi.
Rys. 18.2. Wpyw miedzi i antymonu na waciwoci mechaniczne stopw cyny (wg K. Wesoowskiego)
oowiem. W stopach tych mikk osnow stanowi potrjna eutektyka o duej zawartoci oowiu. Poza tym
ich struktura podobna jest do babbitw, gdy na tle tej osnowy wystpuj szecienne krysztay SnSb. W
stopach tych prawie zawsze wystpuje mied, ktra zmniejsza segregacj spowodowan rnic ciarw
skadnikw stopu, tworzc twarde zwizki Cu2Sb o ksztacie igieek. Do tych stopw naley stop
PbSnl6Sbl6Cu2. S one tasze od babbitw, lecz te od nich gorsze (stosowane s przy maych obcieniach
i maych szybkociach).
Trzecim rodzajem mikkich stopw oyskowych s stopy oowiu z metalami ziem alkalicznych, tzn.
wapniem, barem, strontem i innymi. Pierwiastki te tworz z oowiem twarde zwizki chemiczne (np. Pb 3Ca,
Pb3Ba), ktre s rozmieszczone w mikkiej osnowie prawie czystego oowiu. Aby ow by twardszy, dodaje
si do stopu nieco sodu, w iloci paru dziesitych procenta. Istnieje wiele takich stopw o rozmaitych
nazwach. Z uwagi na niewielk zawarto dodatkw stopowych nie s one drogie, a jako ich jest dobra
(pod niektrymi wzgldami dorwnuj one nawet brzom cynowym). Std te stopy te znajduj szerokie
zastosowanie, zwaszcza w kolejnictwie. Wad stopw oowiu jest maa odporno na korozj atmosferyczn
i wypalanie si skadnikw stopowych przy ich przetapianiu.
Do oysk pracujcych w cikich warunkach (przy duych naciskach jednostkowych i duych
prdkociach obwodowych) stosuje si brzy cynowe lub brzy oowiowe.
Luty twarde maj wysokie temperatury topnienia (rzdu 400 2000C) i s stosowane przede wszystkim
w przypadkach, gdy od lutowanego poczenia wymagana jest dua wytrzymao. Wytrzymao pocze
wykonanych lutami twardymi wynosi 200 700 MPa. Mona je podzieli na trzy zasadnicze grupy:
1) mied i stopy miedzi,
2) srebro i stopy srebra,
3) luty specjalne.
Mied ma dobre waciwoci lutownicze i jest szeroko stosowana do czenia zarwno stali i eliwa, jak
i stopw miedzi. Z uwagi jednak na jej wysok temperatur topnienia wymaga stosowania przy lutowaniu
wysokich temperatur, rzdu 1100 1200C, co pociga za sob zuycie duej iloci energii, a czsto
powoduje take pogorszenie waciwoci mechanicznych lutowanych przedmiotw, z uwagi na zmiany
struktury podczas nagrzewania. Z tego wzgldu obok czystej miedzi jako luty znajduj szerokie
zastosowanie jej stopy (PN-70/M-69413).
Technicznie czyste srebro jest rzadko stosowane jako lut, ze wzgldu na sw wysok cen i niskie
waciwoci wytrzymaociowe. Przemysowe znaczenie natomiast znajduj stopy srebra ujte norm PN80/M-69411. Wymieni tu mona stopy srebra z miedzi, stosowane w elektrotechnice z uwagi na du
przewodno elektryczn. Najwiksz jednak grup spoiw srebrnych stanowi stopy srebro-mied-cynk,
odznaczajce si dobr obrabialnoci, dobrymi waciwociami mechanicznymi i odpornoci na korozj.
Mona nimi czy stal, stopy miedzi, metale szlachetne i wgliki spiekane.
Z lutw specjalnych wymieni mona luty na osnowie zota i platyny, stosowane do lutowania wyrobw
jubilerskich i dentystycznych, luty na osnowie aluminium do czenia stopw lekkich i luty na osnowie
magnezu do czenia jego stopw.
jest niska i wynosi 419,4C, a temperatura wrzenia 907C. Wytrzymao na rozciganie cynku jest
niewielka (Rm 150 MPa), przy duym wydueniu (A10 50%). W normalnych temperaturach cynk jest
kruchy. Plastyczny staje si dopiero po nagrzaniu go powyej 100 150C i daje si wwczas walcowa na
cienkie nawet blachy, jak te cign na drut. Na dziaanie suchej atmosfery cynk jest odporny, natomiast
pod wpywem atmosfery zawierajcej par wodn i dwutlenek wgla pokrywa si biaym nalotem
zasadowego wglanu cynku, ktry chroni go od dalszej korozji. W rozcieczonych kwasach, czy te
zasadach cynk rozpuszcza si.
Cynk ma wane znaczenie przemysowe. Przede wszystkim suy do pokrywania stali, a take i innych
metali, jako ochrona przed korozj. Antykorozyjne warstwy cynkowe maj t zalet w porwnaniu np. z
warstwami cynowymi, e obecno w nich nieszczelnoci nie jest szkodliwa, gdy nie powoduje
zmniejszenia odpornoci na korozj. Nieszczelnoci w cynkowej warstwie ochronnej powoduj powstawanie
ogniw elektrycznych, w ktrych cynk, jako metal o mniejszym potencjale elektrochemicznym od potencjau
elektrochemicznego elaza, bdzie si rozpuszcza, zabezpieczajc w ten sposb elazo przed korozj. Cynk
znajduje zastosowanie rwnie w postaci pwyrobw i wyrobw przerobionych plastycznie, jak np. blacha
falista w budownictwie. Cynk jest wanym skadnikiem wielu stopw, jak np. stopw miedzi, aluminium,
magnezu (omwionych wczeniej), natomiast stopy, ktrych gwnym skadnikiem jest cynk, s nieliczne.
Do najbardziej rozpowszechnionych nale stopy cynku z aluminium, miedzi i magnezem. Znane s one u
nas pod nazw znali; mona je podzieli na:
1) stopy odlewnicze,
2) stopy przerabialne plastyczne.
Oprcz cynku zawieraj one do 30% aluminium, do 6% miedzi oraz nieznaczne iloci magnezu. Stopy
przerabialne plastycznie maj wysz wytrzymao (Rm = 280 320 MPa) przy lepszej plastycznoci
(A5 = 5%), natomiast stopy odlewnicze maj nieco nisz wytrzymao (Rm = 150 300 MPa) i bardzo
ma plastyczno (A5 1%). Odlewnicze stopy cynku w postaci odleww cinieniowych stosowane s
szeroko w przemyle maszynowym (korpusy, ramy, pokrywy), samochodowym (ganiki, dwignie, klamki),
w przemyle elektrotechnicznym (obudowa aparatw). Przerabialne plastycznie stopy cynku zastpuj
drosze stopy miedzi.
budowie maszyn i aparatury chemicznej. Szerszemu rozpowszechnieniu tytanu stoi jednak na przeszkodzie
jego wysoka cena.
Rys. 18.5. Porwnanie wytrzymaoci ciarowej Rm / w zalenoci od temperatury: 1 stop TiMn8, 2 tytan 99,0%, 3 stop
aluminium, 4 stop magnezu, 5 wyarzona stal kwasoodporna, 6 ptwarda umocniona przez zgniot stal kwasoodporna,
7 stop niklu Ni80Fe5Crl8 (wg Z. Wendorff)
Na osnowie obu odmian alotropowych Ti oraz Ti wystpuj w stopach tytanu odpowiednio roztwr
oraz roztwr .
Wystpowanie roztworu w wysokich temperaturach, a roztworu w temperaturach niskich stwarza
moliwoci obrbki cieplnej stopw tytanu. Podobnie jak w przypadku stopw elaza, mechanizm
przemiany w zaley od temperatury. W temperaturach wyszych przemiana alotropowa w ma
charakter dyfuzyjny i powstaje wwczas ziarnista struktura krysztaw roztworu staego . W przypadku
znacznego przechodzenia stopu z uwagi na ma ruchliwo atomw w niskich temperaturach, przemiana
w ma charakter bezdyfuzyjny typu martenzytycznego, w wyniku czego otrzymuje si struktur iglast
(martenzytyczn) oznaczon symbolem ' .
Praktycznie stosowane stopy tytanu mona w zalenoci od struktury podzieli na trzy grupy:
1) stopy jednofazowe o strukturze roztworu ,
2) stopy jednofazowe o strukturze roztworu ,
3) stopy dwufazowe o strukturze roztworu .
Do stopw o strukturze roztworu a. zaliczamy stopy tytanu z aluminium, ktre jest jedynym dodatkiem
stopowym stabilizujcym faz . Dodatek aluminium zwiksza wytrzymao stopw tytanu, a dziki
maemu ciarowi waciwemu zmniejsza take ich ciar waciwy.
Stopy o jednorodnej strukturze roztworu s natomiast stosunkowo mao rozpowszechnione.
Nazwa
Wytrzymao na
rozciganie Rm
MPa
Granica
plastycznoci Re
MPa
Twardo HB
Przewenie Z
%
Wyduenie A10
%
zoto
srebro
platyna
130
160
150
50
50
50
20
25
50
95
95
90
55
60
50
Zoto jest odporne na dziaanie wikszoci kwasw i zasad. Ze zota wykonuje si urzdzenia
laboratoryjne oraz ma ono zastosowanie do zocenia zarwno chemicznego, jak i galwanicznego, a take w
stopach uywanych w elektronice.
Srebro ma szczeglnie du odporno na dziaanie silnych zasad, natomiast jest sabo rozpuszczalne w
kwasach organicznych. Czyste srebro ma zastosowanie do posrebrzania zarwno chemicznego, jak i
galwanicznego, do wyrobu przewodw w urzdzeniach elektrycznych (z uwagi na due przewodnictwo
elektryczne) oraz aparatury w przemyle chemicznym.
Platyna wykazuje bardzo du odporno na dziaanie wielu czynnikw chemicznych, a rozpuszcza si
na gorco w wodzie krlewskiej. Czysta platyna znajduje zastosowanie w przemyle chemicznym, nie tylko
z uwagi na sw odporno na korozje, ale take na dziaanie katalityczne w wielu procesach chemicznych.
Jest ona rwnie stosowana do wyrobu sprztu laboratoryjnego w postaci siatek, tygli, parownic, deczek
itp.
Zoto i srebro stosowane s przede wszystkim w jubilerstwie oraz w dentystyce i to w postaci stopw,
gdy w stanie technicznie czystym s zbyt mikkie. Gwnymi skadnikami stopw zota s mied i srebro.
Stapianie zota ze srebrem nie jest celowe, gdy twardo tych stopw jest niewiele wysza od twardoci
czystego zota. Wysz twardo maj stopy zota z miedzi, lecz jednoczenie zmniejsza si do znacznie
ich odporno na korozj. Z tego wzgldu do wyrobw jubilerskich i dentystycznych stosuje si stopy
potrjne zota ze srebrem i miedzi. Prawnie ustalone w naszym kraju stopy zota maj nastpujce
zawartoci procentowe zota:
pierwsza prba 96% zota,
druga prba
75% zota,
trzecia prba 58,3% zota.
Cechy pastwowe poszczeglnych prb zota podano na rys. 18.6. Prby zota wyraano dawniej w
karatach, przy czym czyste zoto odpowiadao 24 karatom, pierwsza prba 23 karatom, druga prba 18
karatom, a trzecia prba 14 karatom. Stopy prby pierwszej s stosunkowo mikkie i atwo si cieraj.
Najwysz twardo i odporno na cieranie maj stopy zota prby trzeciej, jednake maj one brzydkie
czerwonawe zabarwienie, gdy miedzi w tym stopie jest objtociowo znacznie wicej ni zota.
Gwnymi skadnikami stopw srebra jest mied i cynk. Prawnie ustalone stopy srebra zawieraj
nastpujce iloci tego metalu:
pierwsza prba 94% srebra,
druga prba
87,5% srebra,
trzecia prba 80,0% srebra.
Cechy pastwowe poszczeglnych prb srebra podano na rys. 18.7. Rwnie i w przypadku srebra stopy
pierwszej prby nie s stosowane z uwagi na ich ma twardo. Praktyczne zastosowanie maj stopy drugiej
i trzeciej prby o wyszych waciwociach mechanicznych, lecz o nieco brzydszym tawym zabarwieniu.
One jednak znalazy zastosowanie w wyrobach artystycznych, naczy stoowych, galanterii. Due znaczenie
maj stopy srebra jako luty twarde i jest to najwaniejsze z punktu technicznego zastosowania stopw srebra.
W odrnieniu od zota i srebra platyna i jej stopy stosowane s gwnie do celw przemysowych.
Najwiksze praktyczne znaczenie maj stopy platyny z irydem, osigajce twardo HB = 265 przy 40%
irydu. Maj one zastosowanie w przemyle elektrotechnicznym, elektrochemicznym, medycznym i
jubilerstwie. Stopy platyny z rodem su jako katalizatory oraz w postaci drutw do wyrobu termopar.
rozdrabnianym materiale otrzymuje si proszek, ktry z reguy rni si swym skadem chemicznym od
materiau wyjciowego.
Do mechanicznych metod wytwarzania proszku zalicza si:
1) rozdrabnianie metalu w rnego rodzaju mynach kulowych, wirowo-udarowych, motkowych;
2) rozdrabnianie na drodze obrbki skrawaniem, w wyniku czego otrzymuje si metal w postaci wirw lub
opikw;
3) rozpylanie ciekego metalu wod lub gazem pod okrelonym cinieniem;
4) granulacja polegajca na wlewaniu ciekego metalu do wody, w wyniku czego metal krzepnie, tworzc
bardzo drobne czstki.
Do bardziej rozpowszechnionych fizykochemicznych metod otrzymywania proszkw nale:
1) redukcja tlenkw, ktra naley do bardzo ekonomicznych metod otrzymywania proszkw, gdy pozwala
wykorzysta jako materia wyjciowy rudy lub odpadowe tlenki z procesu hutniczego;
2) elektroliza z wodnych roztworw lub stopionych soli jest drug co do znaczenia metod otrzymywania
proszku (jest ona jednak stosunkowo droga z uwagi na ma wydajno procesu i due zuycie energii
elektrycznej);
3) rozkad karbonylkw to metoda pozwalajca otrzyma proszki o duej czystoci (jest ona jednak
kosztowna);
4) kondensacja par metali na zimnej powierzchni;
5) metoda elektroerozyjna do chwili obecnej jeszcze nie cakowicie opracowana.
Prasowanie. Waciwe prasowanie poprzedzaj operacje przygotowawcze, jak wyarzanie, przesiewanie
i mieszanie.
Wyarzanie proszkw ma na celu zwikszenie ich plastycznoci na drodze redukcji pozostaych w tych
proszkach tlenkw oraz usunicia zjawiska zgniotu. Przeprowadza si je w atmosferze gazw redukujcych
lub w prni w temperaturze wynoszcej 0,4 0,6 temperatury topnienia proszku.
Przesiewanie za pomoc odpowiedniego ukadu sit ma na celu rozdzielenie proszkw na klasy o rnej
wielkoci czstek. Pozwala to nastpnie na waciwe ustalenie w mieszaninach proszkowych procentowego
udziau frakcji o okrelonej wielkoci czstek.
Mieszanie proszkw ma na celu wytworzenie jednorodnej mieszaniny i jest ono czynnoci bardzo
wan, gdy od waciwego wymieszania zaley w duym stopniu pniejsza jako wyrobw spiekanych.
Przygotowan mieszanin proszkow prasuje si nastpnie w celu otrzymania pfabrykatw, tzw.
wyprasek, o danym ksztacie i wymiarach oraz o odpowiedniej wytrzymaoci koniecznej dla dalszego
procesu spiekania. Prasowanie przeprowadza si najczciej w stalowych prasownikach (schemat prostego
prasownika pokazano na rys. 19.1). Ksztat i wymiary wyrobw spiekanych s ograniczone moliwociami
prasowania i z tego wzgldu jest ono zasadnicz operacj, decydujc o moliwoci otrzymywania wyrobw
spiekanych. Ponadto wpywa ono w sposb istotny na waciwoci wyrobw spiekanych. Przy prasowaniu
proszku pocztkowo nastpuje zapenienie luk pomidzy czstkami i uzyskuje si najbardziej zwarte
uoenie czstek. Dalsze zagszczenie ukadu czstek nastpuje na drodze ich odksztacenia. Poszczeglne
stadia procesu zagszczania proszku w czasie prasowania podaje rys. 19.2. W praktyce wszystkie te etapy
nakadaj si na siebie; zarwno odksztacenie niektrych czstek zachodzi ju przy maych naciskach, jak i
przesunicia czstek zachodzi mog przy naciskach duych.
Rys. 19.1. Schemat prasownika: 1 matryca, 2 grny stempel, 3 dolny stempel, 4 proszek
Rys. 19.2. Przebieg prasowania proszku: 1 chaotyczne uoenie czstek, 2 najgstszy ukad czstek, 3 ukad
odksztaconych czstek
Rys. 19.3. Schemat prasownika do dwustronnego prasowania z nieruchom matryca; a) zapenienie matrycy proszkiem, b)
prasowanie, c) wypychanie wypraski, 1 matryca, 2 stempel dolny, 3 stempel grny, 4 wypraska
Rys. 19.4 Schemat prasownika do dwustronnego prasowania z ruchom matryc: a) zapenienie matrycy proszkiem, b)
prasowanie, c) wypychanie wypraski, 1 matryca, 2 stempel dolny, 3 stempel grny, 4 wypraska
Poniewa opisana technologia prasowania narzuca pewne ograniczenia zarwno co do ksztatu, jak
i wielkoci otrzymywanych wyprasek, rozwiny si inne specjalne metody formowania, jak: prasowanie
hydrostatyczne, odlewanie gstwy, walcowanie proszku, wyciskanie, ksztatowanie wibracyjne i
ksztatowanie z duymi szybkociami (ksztatowanie dynamiczne).
Spiekanie. Spiekanie polega na wygrzewaniu wyprasek w wysokich temperaturach, w czasie ktrego ze
sprasowanego proszku otrzymuje si spiek o waciwociach zblionych do waciwoci litego materiau.
Jest to zasadniczy etap produkcji, z tego wzgldu wzbudza on najwiksze zainteresowanie, jednak do chwili
obecnej nie ma jeszcze oglnej teorii ujmujcej caoksztat zjawisk zachodzcych w czasie spiekania.
Spiekanie przeprowadza si w ochronnej atmosferze lub w prni, w celu zabezpieczenia materiau przed
utlenieniem. Temperatura spiekania jest zwykle nisza od temperatury topnienia najatwiej topliwego
skadnika.
Na przebieg spiekania i na waciwoci otrzymanych wyrobw spiekanych maj wpyw nastpujce
czynniki:
1) granulacja wyjciowych proszkw; zwikszenie stopnia dyspersji czstek przyspiesza proces spiekania i
powoduje take podwyszenie waciwoci mechanicznych i elektrycznych otrzymanych spiekw;
2) cinienie prasowania, ktre w sposb istotny wpywa na przebieg spiekania; zwikszenie cinienia
prasowania prowadzi do podwyszenia waciwoci wytrzymaociowych spiekw;
3) temperatura spiekania; im wysza temperatura spiekania tym wiksza jest gsto spiekw;
4) czas spiekania; wygrzewanie wyprasek w staej temperaturze powoduje pocztkowo szybki, a nastpnie
bardziej powolny wzrost gstoci wyprasek, powoduje to podwyszenie waciwoci mechanicznych
spiekw;
5) atmosfera spiekania; spiekanie w atmosferze redukujcej prowadzi do otrzymania spiekw o wikszej
gstoci ni spiekanie w atmosferze obojtnej.
3)
4)
5)
6)
Spieki porowate. Spiekane materiay porowate znajduj zastosowanie do wyrobu oysk lizgowych,
filtrw, katalizatorw, podkadek oraz elementw o duym wspczynniku tarcia.
Otrzymywanie oysk lizgowych na drodze spiekania znane jest od lat czterdziestu. Zalety tego rodzaju
oysk powoduj, e stanowi one powan pozycj w oglnej produkcji wyrobw spiekanych. Wiadomo, e
optymaln struktur stopw oyskowych stanowi twarde czstki rozmieszczone w mikkiej osnowie.
Materia o tego rodzaju strukturze najatwiej wanie otrzyma na drodze spiekania. Spiekane oyska maj
bardzo dobre waciwoci lizgowe. W istniejcych porach kry w czasie pracy oysk smar, uatwiajc
wytworzenie warstwy olejowej midzy czopem a panewk, co powoduje samosmarowno tego rodzaju
oysk. W wielu przypadkach moe by zbdne doprowadzenie smaru z zewntrz, co ma istotne znaczenie
np. w trudno dostpnych wzach kontrakcyjnych maszyn. Porowato oysk wynosi 10 35%. Spiekane
oyska s cichobiene w odrnieniu od oysk tocznych. Ich technologia jest prosta i nie wymaga obrbki
skrawaniem. Prosty jest rwnie monta i eksploatacja. Materiay na oyska spiekane nie zawieraj
skadnikw deficytowych, s wic w odrnieniu od materiaw odlewanych tanie.
Pocztkowo na spiekane oyska uywano brzw zblionych skadem do brzw odlewniczych.
Stopniowo wprowadzono do tego rodzaju oysk skadniki polepszajce ich waciwoci przeciwcierne,
przede wszystkim grafit. Wspczynnik tarcia takich oysk by 7 8-krotnie mniejszy ni babbitw, tak e
prawie cakowicie nie powodoway one zuywania si czopw. Nastpnie jako taszego materiau, uyto na
oyska porowatego elaza oraz spiekw elazo-grafitowych. Obecnie najczciej stosowanymi spiekanymi
materiaami oyskowymi s: porowate elazo, spieki elazo-grafitowe (l 3% grafitu i 99 97% elaza)
oraz brzy grafitowe (86 88% miedzi, 9 10% cyny i 2 4% grafitu). Stosowane s rwnie spiekane
oyska na osnowie aluminium o skadzie 10% miedzi, 3% grafitu (reszta aluminium).
Filtry ze spiekanych materiaw maj due zastosowanie w przemyle chemicznym. Filtry takie
wykonuje si z proszkw materiaw odpornych na korozj, jak: brzw, stali nierdzewnej, niklu, srebra i
platyny, a take metali trudno topliwych lub ich stopw. Dziki duej porowatoci szybkoci filtracji s
bardzo due, co przy prostocie ich otrzymywania sprawia, e rozwj otrzymywania tego rodzaju filtrw jest
bardzo szybki. Oprcz tego spieki, a zwaszcza porowate elazo, stosowane s jako materiay uszczelniajce
w postaci rnego rodzaju podkadek do pocze rur, muf, konierzy przewodw itp.
Spieki s rwnie bardzo dobrym materiaem na elementy, ktre powinny mie duy wspczynnik
tarcia, jak nakadki w urzdzeniach hamulcowych oraz urzdzeniach do przenoszenia momentu obrotowego.
Materiay uywane na takie nakadki powinny mie duy wspczynnik tarcia, moliwie mao zmienny
w szerokim zakresie temperatur, du odporno na cieranie przy dostatecznej wytrzymaoci, dobre
przewodnictwo cieplne oraz odporno na korozj i na zacieranie si. Z uwagi na to, e wymienione
waciwoci s niejednokrotnie przeciwstawne i wzajemnie si wykluczajce, tylko na drodze spiekania
mona otrzyma materia w peni odpowiadajcy tym rnorodnym wymaganiom. Tego rodzaju spieki
zawieraj skadniki metaliczne i niemetaliczne, przy czym skadniki metaliczne sprzyjaj wysokiemu
przewodnictwu cieplnemu, a materiay niemetaliczne (dwutlenek krzemu, tlenek aluminium) zwikszaj
wspczynnik tarcia i przeciwdziaaj zacieraniu si.
Materiay elektrotechniczne. Bardzo wan dziedzin zastosowania wyrobw spiekanych jest
elektrotechnika oraz rodki cznoci. Pozwoliy one nie tylko wyeliminowa drogie deficytowe materiay,
ale umoliwiy produkcj nowych tworzyw o unikatowych waciwociach, ktrych otrzymanie
tradycyjnymi metodami nie byoby moliwe. Z materiaw spiekanych produkuje si styki elektryczne, ktre
powinny mie wysokie przewodnictwo elektryczne i cieplne, wysok temperatur topnienia i odporno na
korozj, wysok wytrzymao mechaniczn oraz odporno na dziaanie elektroerozyjne. Wanie,
spiekanie ze sob rnych skadnikw pozwala na otrzymanie materiaw o takich waciwociach.
Materiay o specjalnych waciwociach magnetycznych. Na drodze spiekania otrzymuje si gwnie
materiay magnetycznie twarde (magnesy trwae). Otrzymywanie magnesw na drodze spiekania ma wiele
zalet w porwnaniu z odlewaniem. Proces jest znacznie wydajniejszy, mniejsze s straty materiaowe,
a otrzymane spieki wymagaj ju tylko bardzo nieznacznej obrbki wykaczajcej. W obecnej chwili na
spiekane magnesy uywa si stopw elazo-nikiel-aluminium (alni, alniko, magniko) utwardzanych dyspersyjnie. Waciwoci spiekanych magnesw s lepsze ni magnesw odlewanych; s one rwnie mniej
kruche i atwiejsze w obrbce mechanicznej. Naley jednak zwrci uwag, e obecno porw nieco
pogarsza waciwoci magnesw.
Materiay konstrukcyjne. Technologi spiekania stosowano pocztkowo tylko do takich elementw,
ktrych otrzymanie innymi sposobami nie byo moliwe. W miar jednak rozwoju, z uwagi na swoje zalety,
technologia spiekania zacza konkurowa z innymi gaziami technologii i stosowana jest do otrzymywania
wielu elementw konstrukcyjnych wykonanych zarwno ze stali, jak i z metali nieelaznych. Z
ekonomicznego punktu widzenia, z uwagi przede wszystkim na koszt prasownikw, jest ona opacalna
dopiero przy masowej produkcji powyej 50 ty. sztuk. Porwnanie kosztw produkcji na drodze odlewania
z nastpn obrbk oraz spiekania w zalenoci od wielkoci produkcji podano na rys. 19.5. Jest rzecz
oczywist, e na skutek obecnoci porw waciwoci spiekw s nieco nisze ni elementw odlewanych,
niemniej jednak w wielu przypadkach produkuje si elementy o porowatoci 5^-20%, nie uwaajc pewnego
obnienia waciwoci mechanicznych za niedopuszczalne. Z elementw wykonywanych na drodze
spiekania mona wymieni koo zbate, piercienie tokowe, opatki kompresorw, kopaczki, trjniki, koa
wychwytowe. Dla uzyskania wymaganych waciwoci elementy takie mona poddawa rnym rodzajom
obrbki zarwno cieplnej, jak i cieplno-chemicznej.
Bardzo wan dziedzin zastosowania technologii spiekania jest otrzymywanie materiaw umocnionych
wknami: tworzywa te nosz nazw materiaw kompozytowych.
Umocnienie metali wknami prowadzi do otrzymania materiau o szczeglnie wysokiej granicy
plastycznoci rwnie i w wysokich temperaturach oraz odpornoci na kruche pkanie. Jednym z pierwszych
materiaw kompozytowych bya mied umocniona wknami wolframowymi lub molibdenowymi. Od
dwudziestu lat rozwijaj si stopy aluminium zbrojone drutem stalowym. Zbrojenie elaza tlenkami
aluminium lub wknami tytanu i molibdenu pozwala zwikszy jego wytrzymao 3- lub 5-krotnie.
Rys.19.5. Zaleno kosztw elementw odlewanych (1) i spiekanych (2) od wielkoci produkcji
(wg Kiparisowa i Libiensona)
Spieki metali trudno topliwych. Technologia spiekania odgrywa istotn rol w otrzymywaniu i dalszej
przerbce takich metali jak: wolfram, molibden, tania, niob i cyrkon. Metale te maj wane znaczenie we
wspczesnej technice, a zwaszcza w jej najnowszych gaziach: technice atomowej i rakietowej. Ze
wzgldu na wysokie temperatury topnienia otrzymuje sieje w postaci proszku i dopiero nastpnie podlegaj
one dalszej przerbce na drodze prasowania i spiekania.
Spieki narzdziowe. Due znaczenie spord wyrobw spiekanych maj spiekane materiay
narzdziowe, z ktrych spiekane wgliki omwiono w punkcie 13.7. Ponadto produkowane s spieki
diamentowo-metaliczne przeznaczone do obrbki szlifowaniem.