You are on page 1of 287

Stanisaw Rudnik

METALOZNAWSTWO
(Wyd. III PWN Warszawa 1996)

SPIS TRECI

Rozdzia 1. Wybrane zagadnienia z fizyki metali


1. Charakterystyczne waciwoci metali
2. Budowa atomu
3. Okresowy ukad pierwiastkw
4. Rozmieszczenie elektronw w atomach
5. Okresowo waciwoci pierwiastkw
6. Rodzaje wiza midzyatomowych i midzyczsteczkowych
7. Elementy krystalografii
8. Odlegoci midzyatomowe .
9. Metale i niemetale
10. Struktura krystaliczna metali
11. Anizotropia struktury krystalicznej metali
12. Teoria stanu metalicznego
13. Polikrystaliczna budowa metali
14. Wady struktury krystalicznej
15. Dyslokacje
16. Budowa ziarn metalicznych

Rozdzia 2. Krystalizacja
2.1. Energetyczne warunki przemian fazowych
2.2. Zarodkowanie i wzrost krysztaw
2.3. Kinetyka procesu krystalizacji
2.4. Ksztat krysztaw
2.5. Przebieg krzepnicia wlewka
2.6. Przemiany w stanie staym
2.7. Odmiany alotropowe elaza

Rozdzia 3. Badania struktury metali


3.1. Badania struktury krystalicznej metali
3.2. Badania mikroskopowe
3.3. Mikroskopia elektronowa
3.4. Badania makroskopowe
3.5. Nieniszczce metody bada

Rozdzia 4. Odksztacenie i rekrystalizacja


4.1. Odksztacenie spryste
4.2. Odksztacenie plastyczne
4.3. Odksztacenie plastyczne monokrysztau
4.4. Przebieg odksztacania ciaa polikrystalicznego
4.5. Mechanizm polizgu w wietle teorii dyslokacji
4.6. Powstawanie dyslokacji podczas odksztacania
4.7. Zgniot i umocnienie
4.8. Przyczyny umocnienia
4.9. Zniszczenie metalu
4.10. Proces rekrystalizacji
4.11. Temperatura rekrystalizacji
4.12. Wielko ziarna po zgniocie i rekrystalizacji
4.13. Badania waciwoci mechanicznych metali

Rozdzia 5. Budowa stopw


5.1. Oglne wiadomoci o stopach metali
5.2. Stopy metali w stanie ciekym i gazowym
5.3. Roztwory stae metali
5.4. Roztwory stae rnowzowe
5.5. Roztwory uporzdkowane
5.6. Roztwory stae midzywzowe
5.7. Zwizki chemiczne i fazy midzymetaliczne
5.8. Fazy elektronowe
5.9. Fazy midzywzowe

Rozdzia 6. Ukady rwnowagi fazowej


6. l. Pojcia podstawowe
6.2. Regua faz
6.3. Konstrukcja wykresu ukadu rwnowagi stopw dwuskadnikowych
6.4. Nieograniczona rozpuszczalno w stanie staym (roztwory stae cige)
6.5. Cakowity brak rozpuszczalnoci w stanie staym (eutektyka)
6.6. Ograniczona rozpuszczalno w stanie staym z przemian eutektyczn
6.7. Ograniczona rozpuszczalno w stanie staym z przemian perytektyczn
6.8. Ograniczona zmienna rozpuszczalno w stanie staym
6.9. Ukady rwnowagi ze zwizkiem chemicznym
6.10. Ukady rwnowagi z fazami midzymetalicznymi
6.11. Ograniczona rozpuszczalno w stanie ciekym
6.12. Przemiany w stanie staym
6.13. Waciwoci stopw dwuskadnikowych
6.14. Ukady rwnowagi fazowej stopw trjskadnikowych

Rozdzia 7. Stopy elazowgiel


7.1. Ukad rwnowagi elazowgiel
7.2. Stale wglowe
7.3. Surwki i eliwa

Rozdzia 8. Teoretyczne podstawy obrbki cieplnej


8.1. Rola i znaczenie obrbki cieplnej
8.2. Zwizek midzy ukadami rwnowagi fazowej a obrbk ciepln
8.3. Pojcia podstawowe i klasyfikacja zabiegw obrbki cieplnej
8.4. Przemiany przy nagrzewaniu
8.5. Wielko ziarna w stali
8.6. Kinetyka przemiany austenitu
8.7. Izotermiczna przemiana austenitu
8.8. Przemiana perlityczna
8.9. Przemiana martenzytyczha
8.10. Przemiana bainityczna
8.11. Przemiana austenitu przy chodzeniu cigym
8.12. Przemiany przy odpuszczaniu
8.13. Wpyw obrbki cieplnej na waciwoci stali

Rozdzia 9. Technologia obrbki cieplnej


9.1. Nagrzewanie
9.2. Atmosfery ochronne
9.3. Hartowanie
9.4. Hartowno
9.5. Sposoby hartowania
9.6. Naprenia wewntrzne
9.7. Hartowanie powierzchniowe
9.8. Odpuszczanie

9.9. Obrbka podzerowa


9.10. Wyarzanie
9.11. Utwardzanie dyspersyjne (wydzieleniowe)

Rozdzia 10. Obrbka cieplno-chemiczna 244


10.1. Wiadomoci podstawowe
10.2. Nawglanie
10.3. Azotowanie
10.4. Wgloazotowanie
10.5. Inne zabiegi obrbki cieplno-chemicznej

1.

PODSTAWY FIZYKI METALI

1. 1.

Charakterystyczne waciwoci metali

Metalami nazywamy ciaa majce charakterystyczne waciwoci, wyranie odrniajce je od


niemetali. Do charakterystycznych fizycznych waciwoci metali nale:
l. Dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne. Przewodnictwo elektryczne metali jest okoo 10 20 1025
razy wiksze ni przewodnictwo elektryczne niemetali. Dla metali charakterystyczny jest zwaszcza
ujemny wspczynnik temperaturowy przewodnictwa elektrycznego; z obnieniem temperatury
przewodnictwo elektryczne metali ronie. Rysunek 1.1 podaje zalenoci waciwego oporu
elektrycznego od temperatury dla metali (rys. 1.1 a) i niemetali (rys. 1.1 b); okazuje si, e z obnieniem
temperatury opr waciwy metali maleje, podczas gdy niemetali wzrasta.

Rys. 1.1. Zaleno waciwego oporu elektrycznego od temperatury: a) dla metali, b) dla niemet ali

2. Waciwoci optyczne, a to: nieprzezroczysto i poysk, tj. zdolno do odbijania wiata przez
polerowane powierzchnie metalu.
3. Plastyczno, tj. podatno na trwae odksztacenia pod dziaaniem si zewntrznych bez naruszenia
spjnoci.
Jakkolwiek zesp tych waciwoci jest dla cia metalicznych charakterystyczny, niekiedy jednak cise
odgraniczenie metali od niemetali jest trudne.
Za najistotniejsz waciwo metali naley uwaa przewodnictwo elektryczne, ktre zarwno w fazie
staej jak i w fazie ciekej metalu odbywa si wycznie za porednictwem elektronw. Jednak nawet i ta
cecha nie pozwala na jednoznaczne rozgraniczenie metali od niemetali, gdy np. grafit, bdcy
przewodnikiem elektrycznym o ujemnym wspczynniku temperaturowym przewodnictwa elektrycznego,
innych cech metalicznych nie wykazuje i z tego wzgldu zalicza si go do niemetali.
Z przewodnictwem elektrycznym jest cile zwizane przewodnictwo cieplne. Pomidzy
wspczynnikiem przewodnictwa elektrycznego i wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego a
temperatur (bezwzgldn) zachodzi zaleno, znana pod nazw prawa Wiedemanna Franza:

const.
T
W zwizkach chemicznych z pierwiastkami niemetalicznymi metale stanowi z zasady skadniki
elektrododatnie. W roztworach wodnych tych zwizkw tworz one kationy. Wymienione waciwoci
chemiczne nie stanowi jednak zasadniczego kryterium, gdy waciwoci metaliczne najwyraniej
przejawiaj si w fazie staej.

1. 2.

Budowa atomu

Atomy skadaj si z nastpujcych podstawowych czstek elementarnych:


elektronw o masie 9,10 1028g i ujemnym elementarnym adunku elektrycznym 1,60219 1019 C,
protonw o masie l,6 1024g i dodatnim elementarnym adunku,
neutronw o masie zblionej do masy protonw, pozbawionych adunku elektrycznego.
Zgodnie z planetarnym modelem budowy (E. Rutherford, 1911 r.), atom skada si z jdra oraz
otaczajcych go elektronw, jak to przedstawia rys. l .2. Jdro atomowe o rednicy rzdu 10 l2cm,
zbudowane gwnie z protonw i neutronw, skupia ca prawie mas atomu i ma dodatni adunek
elektryczny. Cz zewntrzna atomu o rednicy rzdu 107s 108 cm zbudowana jest z elektronw o
ujemnym adunku elektrycznym. Liczba elektronw odpowiada liczbie protonw w jdrze, tak e atom jako
cao jest elektrycznie obojtny. Oderwanie elektronu od atomu lub przyczenie elektronu do atomu
powoduje, e staje si on odpowiednio jonem dodatnim bd ujemnym.

Rys. 1.2. Planetarny model budowy atomu

Opierajc si na teorii kwantw, W. H. Bohr przyj (1913 r.), e elektrony kr dookoa jdra po
stacjonarnych orbitach odpowiadajcych okrelonym poziomom energetycznym; elektrony znajdujce si na
swoich orbitach nie pochaniaj ani te nie wypromieniowuj energii. Energia elektronw ronie ze
wzrostem ich odlegoci od jdra; elektrony poruszajce si po torze najbliszym jdra maj energi
najmniejsz, natomiast elektrony orbity zewntrznej maj energi najwiksz i s duo sabiej zwizane z
jdrem ni elektrony orbit wewntrznych. Dla odsunicia elektronu od jdra naley wykona okrelon
prac, w celu pokonania siy elektrostatycznej przycigania pomidzy elektronami a jdrem. Praca ta
zostanie oddana, gdy elektron z orbity o wyszym poziomie energetycznym El przejdzie na orbit o niszym
poziomie energetycznym E2, pod postaci kwantu promieniowania o czstoci v, zgodnie z zalenoci:
E1 E2 h ,

gdzie h jest sta Plancka.


Orbity stacjonarne atomu, poczynajc od jdra, oznacza si kolejno literami: K, L, M, N, O, P i Q oraz
liczb kwantow n, ktra przybiera wartoci: l, 2, 3, 4, 5, 6 i 7. Liczba n zwana jest gwn liczb kwantow.
Liczba elektronw znajdujcych si na poziomie energetycznym n wynosi 2n2.
Tak wic na pierwszym poziomie K(n=1) mamy 2 elektrony, na drugim poziomie L(n=2) jest 8
elektronw, a na trzecim poziomie M(n=3) jest 18 elektronw, na czwartym poziomie N(n=4) mamy 32
elektrony itd. Energia elektronw ronie ze wzrostem gwnej liczby kwantowej n.
Poszczeglne poziomy energetyczne dziel si z kolei na podpoziomy, oznaczone poczynajc od jdra
atomowego kolejno literami: s, p, d, f, czemu odpowiadaj wartoci pobocznej liczby kwantowej l
odpowiednio: 0, 1, 2, 3. Poboczna liczba kwantowa l musi by mniejsza od gwnej liczby kwantowej n
przynajmniej o jedno; pomidzy gwn liczb kwantow a poboczn zachodzi wic zaleno:
l n 1

Maksymaln liczb elektronw na kadym podpoziomie okrela wzr:

x 2(2l 1)
Tak wic
podpoziom s (l=0) ma 2 elektrony,
podpoziom p (l= 1) ma 6 elektronw,

podpoziom d (l=2) ma 10 elektronw,


podpoziom f (l= 3) ma 14 elektronw.
Rwnie w przypadku podpoziomw najmniejsz energi maj elektrony podpoziomu s, pooonego
najbliej jdra.
Liczba podpoziomw wchodzcych w skad jednego poziomu energetycznego jest rwna gwnej liczbie
kwantowej. Na pierwszym poziomie energetycznym (K) s wic tylko 2 elektrony podpoziomu s, na drugim
poziomie energetycznym (L) wystpuje podpoziom s z 2 elektronami oraz podpoziom p z 6 elektronami;
w trzecim poziomie energetycznym (M) mamy trzy podpoziomy: s z 2 elektronami, podpoziom p z 6 elektronami oraz podpoziom d z 10 elektronami, w sumie 18 elektronw. Zgodnie z podan symbolik struktur
elektronow np. atomu aluminium mona wyrazi formu:
1s 2 2 s 2 p 6 3s 2 p1

W powyszym wzorze cyfry oznaczaj numery poziomw, litery s symbolami poszczeglnych


podpoziomw, a indeksy oznaczaj liczb elektronw w poszczeglnych podpoziomach. Na podstawie tego
wzoru mona powiedzie, e atom aluminium ma na pierwszym poziomie energetycznym (K) 2 elektrony na
podpoziomie s, na drugim poziomie (L) 2 elektrony na podpoziomie s oraz 6 elektronw na podpoziomie p i
na trzecim poziomie energetycznym (M) 2 elektrony na podpoziomie s oraz l elektron na podpoziomie p.
Budowa elektronowa atomu ma zasadnicze znaczenie dla fizycznych i chemicznych waciwoci
pierwiastkw. Wartociowo chemiczna, waciwoci elektryczne i magnetyczne, barwa oraz sposb
wizania z innymi pierwiastkami w zwizki chemiczne zale przede wszystkim od struktury elektronowej
pierwiastka, a w szczeglnoci od zewntrznego poziomu energetycznego. Elektrony tego zewntrznego
poziomu energetycznego okrelaj wartociowo pierwiastka i dlatego zwane s elektronami wartociowymi lub czciej elektronami walencyjnymi. Liczba ich moe zmienia si l 8. Pierwiastki majce
najwiksz liczb, tj. 8 elektronw na zewntrznym poziomie energetycznym, maj cakowicie wypenione
podpoziomy s oraz p, co daje trway ukad elektronw i tego rodzaju pierwiastki s chemicznie obojtne. Nie
tworz one w stanie gazowym dwuatomowych czsteczek; s to gazy szlachetne.

1. 3.

Okresowy ukad pierwiastkw

Koncepcje dotyczce podobiestwa i oglnej systematyki pierwiastkw istniay ju od dawna


(Doebereiner, J. L. Meyer). Jednake dopiero genialny rosyjski chemik Dymitr Mendelejew podszed do
zagadnienia we waciwy sposb; biorc mas atomow za podstaw systematyki, wykry on w 1869 r.
zasadnicze prawa periodycznoci waciwoci pierwiastkw chemicznych.
Mendelejew uoy pierwiastki w kolejnoci wzrastajcych mas atomowych. Okazao si wwczas, e
waciwoci fizyczne i chemiczne pierwiastkw powtarzaj si w sposb regularny w pewnych okrelonych
odstpach. Aby uczyni zado prawu periodycznoci, naleao potem w tak uoonym szeregu pierwiastkw
przestawi argon i potas, kobalt i nikiel oraz jod i tellur, tj. w trzech miejscach zakci kolejno mas
atomowych. Po takim przestawieniu ponumerowano kolejno pierwiastki, zaczynajc od wodoru o numerze
pierwszym, a do uranu, ktry otrzyma numer 92. Ustalona w ten sposb liczba porzdkowa odpowiada
liczbie protonw w jdrze atomowym, tj. liczbie atomowej pierwiastka.
Na rysunku 1.3 przedstawiono ukad okresowy pierwiastkw w postaci obecnie podawanej. Oprcz 92
pierwiastkw zawiera on jeszcze jedenacie pierwiastkw otrzymanych sztucznie, o liczbie atomowej
wikszej od 92. Pierwiastki s uszeregowane w kolejnoci wzrastajcej liczby atomowej od strony lewej ku
prawej, tworzc siedem poziomych okresw i osiemnacie kolumn pionowych. Poszczeglne okresy
poziome zawieraj rne liczby pierwiastkw; pierwszy zawiera 2 pierwiastki, drugi i trzeci okres po 8
pierwiastkw, czwarty i pity po 18, szsty zawiera 32 pierwiastki, a sidmy, jeszcze nie zakoczony,
zawiera obecnie 17 pierwiastkw. Pierwiastki zgrupowane w kolumnach pionowych maj t sam budow
zewntrznych poziomw energetycznych. Kolumny oznaczone oprcz liczby arabskiej liter A zawieraj
pierwiastki rodzin gwnych, natomiast kolumny oznaczone liter B obejmuj pierwiastki przejciowe.

Rys. 1.3. Okresowy ukad pierwiastkw

1. 4.

Rozmieszczenie elektronw w atomach

Ukad okresowy pierwiastkw pozostaje w cisym zwizku z budow elektronowi ich atomw.
Rozmieszczenie elektronw na poszczeglnych poziomach i podpoziomach wykazuje pewn regularno.
Wraz ze wzrastajc liczb atomow wzrasta dodatni adunek jdra oraz liczba otaczajcych je elektronw,
ktre wypeniaj stopniowo poszczeglne poziomy energetyczne. Wysze poziomy energetyczne mog by
zajmowane przez elektrony dopiero po cakowitym zapenieniu niszych poziomw.
Rozmieszczenie elektronw na poziomach i podpoziomach energetycznych atomw poszczeglnych
pierwiastkw podaje tabl. 1.1.
Tablica 1.1

Liczba
atomowa
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Rozmieszczenie elektronw na poziomach i podpoziomach dla znanych pierwiastkw


Poziom
energetyczny
Podpoziom
energetyczny
H
He
Li
Be
B
C
N
O
F
Ne
Na
Mg
Al
Si
P

sp

spd

spdf

spdf

spdf

1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
26
26
26

1
2
21
22
23

Liczba
atomowa
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80

Poziom
energetyczny
Podpoziom
energetyczny
S
Cl
Ar
K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
Rb
Sr
Y
Zr
Nb
Mo
Te
Ru
Rh
Pd
Ag
Cd
In
Sn
Sb
Te
J
Xe
Cs
Ba
La
Ce
Pr
Nd
Pm
Sm
Eu
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Tu
Yb
Lu
Hf
Ta
W
Re
Os
Ir
Pt
Au
Hg

sp

spd

spdf

spdf

spdf

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26

24
25
26
26
26
261
262
263
265
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

1
2
2
2
2
1
2
2
2
2
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
264
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 1
2 6 10 2
2 6 10 4
2 6 10 5
2 6 10 6
2 6 10 7
2 6 10 7
2 6 10 8
2 6 10 9
2 6 10 10
2 6 10 11
2 6 10 12
2 6 10 13
2 6 10 14
2 6 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14

1
2
2
2
1
1
1
1
1
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
261
261
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
262
263
264
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10

1
2
2
2?
2?
2?
2?
2
2
2
2?
2?
2?
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2

Liczba
atomowa
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98

Poziom
energetyczny
Podpoziom
energetyczny
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
Fr
Ra
Ac
Th
Pa
U
Np
Pu
Am
Cm
Bk
Cf

sp

spd

spdf

spdf

spdf

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 2
2 6 10 3
2 6 10 4
2 6 10 5
2 6 10 7
2 6 10 7
2 6 10 8
2 6 10 9

21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
261
261
261
261
26
261
261
261

1
2
2?
2?
2?
2?
2?
2?
2
2?
2?
2?

W pierwszym okresie wystpuj dwa pierwiastki. Jeden z nich to wodr o numerze porzdkowym l,
majcy na poziomie K jeden elektron 1s. Hel o numerze porzdkowym 2 ma dwa elektrony 1s ze wzgldu na
to, e na pierwszym poziomie energetycznym istnieje tylko jeden podpoziom s mogcy zawiera najwyej
dwa elektrony, poziom K zostaje cakowicie wypeniony i hel zalicza si do gazw szlachetnych. Schemat
budowy atomu wodoru i helu przedstawiono na rys. 1.4.

Rys. 1.4. Budowa atomu wodoru i helu

Drugi okres rozpoczyna pierwiastek lit o numerze 3 majcy trzy elektrony: dwa elektrony 1s (poziom K)
oraz jeden elektron na podpoziomie 2s (poziom L). W nastpnym z kolei pierwiastku, berylu, o numerze
porzdkowym 4 czwarty elektron dopenia podpoziom 2s drugiego poziomu L. Br o numerze porzdkowym
5, oprcz elektronw na podpoziomie 1s oraz 2s, ma jeszcze jeden, pity, elektron na podpoziomie 2p.
Nastpnie, przechodzc kolejno od boru do neonu, zapenia si stopniowo podpoziom 2p, a do moliwych 6
elektronw przy neonie. Wwczas nastpuje cakowite zapenienie poziomu L, ktry ma wwczas 8
elektronw, i neon podobnie jak i hel naley rwnie do gazw szlachetnych. Schemat budowy
atomw pierwiastkw drugiego okresu podano na rys. 1.5.

Rys. 1.5. Budowa atomw pierwiastkw drugiego okresu

W trzecim okresie, podobnie jak i w drugim, dla pierwiastkw o wzrastajcej liczbie atomowej, od sodu
do argonu, przy wypenionych poziomach K i L nastpuje stopniowe zapenianie podpoziomu 3s, a nastpnie
3p (poziom M). Argon o liczbie atomowej 18 ma zewntrzny poziom energetyczny M zapeniony 8
elektronami i naley rwnie do gazw szlachetnych.
W okresie czwartym dziewitnasty elektron atomu potasu rozpoczyna zapenianie nie podpoziomu 3d
(poziom M), lecz niszego energetycznie, jak to przedstawia rys. 1.6, podpoziomu 4s (poziom N). Na
podpoziomie 45 umieszcza si rwnie nastpny elektron atomu wapnia. Dopiero po zapenieniu
podpoziomu 4s rozpoczyna si zapenianie elektronami ostatniego podpoziomu 3d (poziom M) a do
dziesiciu elektronw u pierwiastkw od skandu do niklu. Dodawanie elektronw na podpoziomie 3d nie
jest jednak zupenie regularne. Pierwiastki te, o nie wypenionym podpoziomie d, zwane s metalami
przejciowymi. Nastpnie ulega zapenieniu podpoziom 4p, a do szeciu elektronw dla kryptonu. Wwczas
na poziomie N znajduje si 8 elektronw i krypton zalicza si do gazw szlachetnych.

Rys. 1.6. Podpoziomy energetyczne w atomach

W nastpnym, pitym, okresie dochodzi do pocztkowego zapeniania podpoziomu 5s poziomu O


(rubid, stront), po czym dopiero, analogicznie jak w okresie poprzednim, dopenia si wolny jeszcze
podpoziom 4d (poziom N). I w tym okresie wystpuje rwnie grupa metali przejciowych (od itru do
palladu) o nie wypenionej warstwie wewntrznej. Po cakowitym wypenieniu podpoziomu 4d (dla srebra)
nastpuje zapenianie elektronami podpoziomu 5p (poziom O), a do szeciu elektronw. Gaz szlachetny
ksenon, majcy na zewntrznym poziomie energetycznym O 8 elektronw, koczy ten okres. W okresie tym
wystpuj rwnie pewne nieregularnoci w zapenianiu elektronami poszczeglnych podpoziomw.
O przebiegu dalszego wypeniania elektronami poziomw energetycznych pierwiastkw szstego i

sidmego okresu wnosi mona z tabl. 1.1.

1. 5.

Okresowo waciwoci pierwiastkw

Budowa zewntrznego poziomu energetycznego, tj. liczba elektronw wypeniajcych podpoziomy s


oraz p, ma decydujcy wpyw na waciwoci pierwiastkw. Porwnujc budow atomw rnych
pierwiastkw z ich pooeniem w ukadzie okresowym, widzimy, e pierwiastki chemiczne nalece do
jednej grupy ukadu okresowego, tj. znajdujce si w jednej kolumnie, maj jednakow liczb elektronw na
zewntrznym poziomie energetycznym, w zwizku z tym i ich waciwoci s podobne. Tak na przykad
metale alkaliczne (lit, sd, potas, rubid i cez), nalece do pierwszej grupy ukadu okresowego, maj po
jednym elektronie na podpoziomie energetycznym s. Miedziowce, tj. mied, srebro i zoto, maj rwnie po
jednym tylko elektronie na zewntrznym poziomie energetycznym, lecz ich wewntrzna struktura
elektronowa jest odmienna. Pierwiastki grupy drugiej, do ktrej nale beryl, magnez, wap, stront, bar i rad,
maj po dwa elektrony na poziomie zewntrznym w podpoziomie energetycznym s. Pierwiastki rodziny
chlorowcw mieszczce si w sidmej grupie ukadu okresowego, jak fluor, chlor, brom, jod, maj na
zewntrznym poziomie energetycznym 7 elektronw: dwa na podpoziomie s oraz pi na podpoziomie p.
Gazy szlachetne, mieszczce si w ostatniej grupie ukadu okresowego, maj na zewntrznym poziomie 8
elektronw: dwa na podpoziomie s oraz sze na podpoziomie p. Wyjtek stanowi tutaj hel, ktry ma tylko
dwa elektrony na podpoziomie s. Ukad omiu elektronw na zewntrznym poziomie energetycznym jest
trway, tak e gazy szlachetne cechuje bierno chemiczna. Podobiestwa w budowie zewntrznego poziomu
energetycznego wystpuj i w pozostaych grupach ukadu okresowego. Okresowo ta w budowie
zewntrznych poziomw energetycznych pochodzi std, e liczba elektronw, ktre mog znajdowa si na
poszczeglnych poziomach energetycznych, jest ograniczona. W miar wzrostu liczby porzdkowej nowe
elektrony, po zapenieniu wszystkich moliwych miejsc na poziomach niszych, zaczynaj zapenia kolejne
poziomy wysze, powtarzajc kolejno zapeniania niszych poziomw i budow zewntrznego poziomu
energetycznego atomw lejszych.
Okresowa powtarzalno budowy zewntrznego poziomu energetycznego powoduje okresowe zmiany
waciwoci pierwiastkw. Rysunek l.7 pokazuje zmian objtoci atomowej (w masie atomowej/gsto) w
zalenoci od liczby atomowej. W punktach ekstremalnych krzywej znajduj si pierwiastki alkaliczne, gdy
sia przycigania, dziaajca na jedyny elektron zewntrznego poziomu, jest stosunkowo maa i wskutek tego
znajduje si on dosy daleko od jdra; objto atomu jest wic dua, najwiksza dla danego okresu. W
obrbie poszczeglnych grup objto atomowa musi wzrasta w miar wzrostu liczby atomowej, gdy
wiksza liczba poziomw energetycznych musi zajmowa wiksz objto. Rwnie i inne waciwoci,
jak: twardo, wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, temperatura topnienia, przewodnictwo elektryczne itp.,
zmieniaj si w sposb okresowy.
Tak wic waciwoci pierwiastkw nalecych do jednej grupy ukadu okresowego, tworzcych
kolumn pionow, s do siebie zblione. Pierwiastki takie, wprowadzone jako dodatki do stopw, wpywaj
zazwyczaj jednakowo na ich waciwoci. Ma to due praktyczne znaczenie przy badaniach waciwoci
stopw i moe dawa cenne wskazwki przy poszukiwaniu zastpczych dodatkw stopowych zamiast
deficytowych skadnikw. Natomiast waciwoci pierwiastkw w poszczeglnych rzdach, tj. w okresach
ukadu okresowego, ulegaj stopniowej zmianie, przy czym charakter zmian powtarza si w kadym
nastpnym okresie. Im bardziej oddalone s od siebie pierwiastki w okresach ukadu okresowego, tym
bardziej rne s ich waciwoci.

1. 6.

Rodzaje wiza midzyatomowych i midzyczsteczkowych

Spjno cia staych jest wynikiem dziaania si przycigania pomidzy atomami. Te siy
midzyatomowe s bezporedni konsekwencj struktury elektronowej atomu. Ze wzgldu na charakter
wiza czcych atomy w ciaach staych rozrniamy nastpujce rodzaje wiza: jonowe, kowalencyjne,
midzyczsteczkowe i metaliczne.
Najprostszym typem wiza midzyatomowych s wizania jonowe, zwane rwnie wizaniami
heteropolarnymi, ktre polegaj na elektrostatycznym przyciganiu midzy dodatnimi i ujemnymi jonami.
Liczne pierwiastki mog oddawa swoje elektrony walencyjne, stajc si jonami dodatnio naadowanymi;
struktura elektronowa takich jonw jest wwczas analogiczna do poprzedzajcego je w ukadzie okresowym
gazu szlachetnego, tak np. sd, po oddaniu jednego elektronu staje si jonem dodatnim Na +1 o strukturze
elektronowej, takiej jak neon; analogiczn struktur ma dodatni jon magnezu Mg+2 po utracie dwu
elektronw. Pierwiastki majce powyej czterech elektronw walencyjnych maj z kolei zdolno
przyczania elektronw, uzupeniajc zewntrzn warstw do omiu elektronw, w wyniku czego staj si
one jonami ujemnymi. Atom chloru np. po przyczeniu jednego elektronu staje si ujemnym jonem Cl-1 z
elektronow struktur atomu argonu; analogicznie atom siarki moe przyczy dwa elektrony, tworzc jon
ujemny S-2 rwnie o elektronowej strukturze atomu argonu. Tworzenie si zwizkw o wizaniu jonowym
polega na tym, e jak to przykadowo przedstawia rys. 1.8 atom sodu oddaje swj elektron walencyjny,
stajc si dodatnio naadowanym jonem, atom chloru za o siedmiu elektronach walencyjnych po
przyczeniu dodatkowego elektronu staje si jonem ujemnym. Oba te jony przycigaj si wzajemnie,
tworzc czsteczk zwizku chemicznego chlorku sodu.

Rys. 1.8. Przemieszczenie elektronu przy powstaniu czsteczki NaCl

Wizanie to nie ogranicza si tylko do jednej czsteczki; adunki dodatnie oddziaywaj przycigajce na
wszystkie jony ujemne tak, e kady jon dodatni sodu otoczony jest szecioma ujemnymi jonami chloru, i
odwrotnie, jak to wida na rys. l.9, ktry przedstawia sie przestrzenn krysztau typu chlorku sodu.

Rys. l .9. Sie przestrzenna krysztau typu NaCl

Wizanie kowalencyjne, zwane rwnie wizaniem atomowym lub homeopolarnym, ma zupenie


odmienny charakter ni wizanie jonowe. Przykadem tego rodzaju wizania moe by dwuatomowa
czsteczka chloru. Atom chloru, jak wiadomo, ma siedem elektronw walencyjnych. Dla uzyskania trwaej
omioelektronowej struktury dwa atomy chloru cz si, tworzc wspln par elektronow, jak to
przedstawia rys. 1.10. Te dwa elektrony s wsplne dla obu atomw, tj. nale jednoczenie do obu jder
atomowych i tworz mocne wizanie midzy nimi.

Rys. 1.10. Struktura czsteczki chloru

Liczba moliwych dla danego atomu wiza kowalencyjnych zaley od liczby elektronw koniecznych
do uzupenienia jego poziomu zewntrznego do omiu elektronw. Atom o siedmiu elektronach
walencyjnych moe wic zwiza tylko jeden atom, atom za o czterech elektronach walencyjnych moe
zwiza rwnoczenie cztery atomy. Gdy atom ma mniej ni cztery elektrony, nie tworzy wiza
kowalencyjnych.
Idealnym przykadem wizania kowalencyjnego jest diament. Kady atom wgla zawiera na swym
poziomie zewntrznym cztery elektrony, za pomoc ktrych tworzy pary z ssiednimi atomami, co daje w
wyniku ukad atomw powizanych kowalencyjnymi parami elektronw, jak to przedstawia na paszczynie
rys. 1.11 a. W sieci przestrzennej kady atom wgla otoczony jest czterema innymi atomami wgla,
rozmieszczonymi w naroach prawidowego tetraedru, jak to wida na rys. 1.11 b. Wizania kowalencyjne
stanowi potne siy przycigania pomidzy atomami. Ciaa, w ktrych wystpuje tego rodzaju wizanie,
maj wysok temperatur topnienia i wysok wytrzymao mechaniczn. Przykadem moe by diament,
ktry jest najtwardszym materiaem naturalnym.

Rys. 1.11. Sie krystaliczna diamentu: a) model dwuwymiarowy, b) model przestrzenny

Wizania midzy czsteczkowe siami van der Waalsa nale do najsabszych wiza midzyatomowych.
rdem si przycigania w tego rodzaju wizaniach s dipole elektryczne, tj. czsteczki o pewnej
biegunowoci. Ssiednie czsteczki indukuj w sobie wzajemnie dipole elektryczne, co jest rdem sabego
przycigania pomidzy tymi czsteczkami. Dodatni biegun dipola jest przycigany przez ujemny biegun
dipola ssiedniego, jak to przedstawia rys. 1.12. Poniewa natenie tych pl nie jest due, krysztay o tego
rodzaju wizaniach s atwo topliwe i maj nisk wytrzymao mechaniczn.

1.12. Wizania midzyczsteczkowe siami van der Vaalsa

Jeeli atom ma tylko niewiele elektronw walencyjnych, ulegaj one stosunkowo atwo oderwaniu od
jdra, podczas gdy elektrony wewntrzne s z jdrem silnie zwizane. Wynikiem tego jest utworzenie
dodatnich jonw i elektronw swobodnych, nie zwizanych z okrelonymi jonami. Dodatnie jony i
poruszajce si midzy nimi elektrony wzajemnie si przycigaj, jak to przedstawia rys. 1.13. Tego rodzaju
wizanie nosi nazw wizania metalicznego.

Rys. 1.13. Wizania metaliczne

Naley jednak zauway, e w wielu ciaach staych wystpuje rwnoczenie kilka rodzajw wiza o
rnej intensywnoci. Rodzaj wiza atomowych wywiera zasadniczy wpyw na waciwoci krysztaw.

1. 7.

Elementy krystalografii

W ciaach krystalicznych atomy (czsteczki, jony) s uoone w pewnym geometrycznie okrelonym


porzdku. Aby przedstawi rozmieszczenie atomw w przestrzeni, przypisuje si im ksztat ku. Poniewa s
one rozmieszczone w krysztaach w regularnych odstpach, przyjmuje si, e tworz one tzw. sie
przestrzenn, jak to przedstawia rys. 1.14; pokazany na rysunku ukad atomw-ku obrazuje budow
krysztau. Atomy rozmieszczone w wzach sieci przestrzennej tworz grupy paszczyzn sieciowych do
siebie rwnolegych i rwno od siebie oddalonych. Ukad atomw w paszczynie sieciowej przedstawia rys.
1.15 a; dla uzyskania wikszej wyrazistoci rysunku zamiast atomw zaznacza si zazwyczaj tylko ich
rodki cikoci, jak to pokazano na rys. 1.15 b. Paszczyzny sieciowe przecinaj si wzdu krawdzi
odpowiadajcych prostym, na ktrych le atomy. W miejscu przecicia si kilku krawdzi powstaje wze.
Elementami sieci przestrzennej krysztau s wic paszczyzny sieciowe, proste sieciowe i wzy. Oczywicie,
zarwno sie przestrzenna jak i jej elementy w rzeczywistoci nie istniej, lecz utworzone s przez
odpowiednie rozmieszczenie atomw.

Rys. 1.14. Sie przestrzenna krysztau

Rys. 1.15. Ukad atomw w paszczynie sieciowej: a) atomy, b) rodki cikoci atomw

Ukad atomw w sieci przestrzennej krysztau moe by bardzo rnorodny. Dla scharakteryzowania
budowy krysztau nie jest potrzebna znajomo pooenia wszystkich jego atomw, wystarczy, gdy znany
jest najprostszy wycinek sieci przestrzennej krysztau, zwany elementarn komrk sieciow. Prosty typ
sieci przestrzennej krysztau wraz z zaznaczon komrk elementarn przedstawiono na rys. 1.16.

Rys. 1.16. Elementarna komrka sieciowa w sieci prostej

Dla jednoznacznego okrelenia elementarnej komrki sieciowej naley poda:


1) dugo trzech jej krawdzi, czyli tzw. parametry (a, b, c) wyraane w nanometrach,
2) kty, ktre te krawdzie tworz midzy sob (),
3) rodzaj, liczb i pooenie atomw, jonw czy czsteczek wchodzcych w jej skad.
Wszystkie krysztay w zalenoci od ich budowy mona zaliczy do siedmiu podstawowych ukadw
krystalograficznych; charakterystyka elementarnej komrki sieciowej tych ukadw jest nastpujca:
1) ukad regularny:
a = b = c,
90
2) ukad tetragonalny:
a = b c,
90

3) ukad rombowy:
4) ukad heksagonalny:
5) ukad jednoskony:
6) ukad romboedryczny :
7) ukad trjskony :
co przedstawiono na rys. 1.17.

a b c,
a b c,
a b c,
a b c,
a b c,

90
90
90
90
90

= 120,
90,

Rys. 1.17. Podstawowe ukady krystalograficzne

Oprcz atomw rozmieszczonych w wzach sieci przestrzennej mog wystpowa jeszcze dodatkowe
atomy zlokalizowane na cianach komrki sieciowej lub w jej wntrzu. W zwizku z tym w kadym z
wymienionych siedmiu ukadw podstawowych wystpuje kilka klas krystalograficznych o rnym uoeniu
atomw, tak e w sumie otrzymuje si 32 klasy krystalograficzne.

Rys. 1.18. Elementarna komrka sieciowa ukadu regularnego

Charakterystycznymi wielkociami sieci przestrzennej s: liczba koordynacyjna oraz wspczynnik

wypenienia przestrzeni. Liczba koordynacyjna podaje liczb atomw znajdujcych si w najbliszej i


rwnej odlegoci od atomu lecego wewntrz sieci. W ukadzie prostym, regularnym, kady atom
wewntrz sieci ma sze najbliej pooonych atomw w odlegoci rwnej parametrowi sieci przestrzennej;
dlatego te liczba koordynacyjna tego ukadu wynosi 6, jak to wida na rys. 1.18. Jeeli wyobrazimy sobie,
e atomy maj ksztat ku, to w kadej sieci przestrzennej oprcz przestrzeni zajtej przez atomy-kule istnieje
jeszcze przestrze wolna (rys. 1.19). Wspczynnik wypenienia przestrzeni wyraony jest stosunkiem
objtoci sieci przestrzennej zajtej przez atomy do cakowitej jej objtoci; im bardziej zwarte jest uoenie
atomw w sieci przestrzennej Krysztau, tym wiksza jest liczba koordynacyjna oraz wspczynnik
wypenienia przestrzeni.

Rys. 1.19. Elementarna komrka sieciowa

Pooenie paszczyzn w sieci przestrzennej krysztau oznacza si za pomoc specjalnych wskanikw


krystalograficznych. W metaloznawstwie przyjy si wskaniki Millera; aeby je wyznaczy, naley dla
danej sieci przestrzennej przyj ukad wsprzdnych, ktrego osie x, y, z pokrywaj si z krawdziami
komrki elementarnej, jak to przedstawiono na rys. l .20.

Rys. 1.20. Paszczyzna sieciowa (111)

Kierunki dodatnie osi przyjmuje si zwyczajowo tak, jak to oznaczono na rysunku. Pooenie kadej
paszczyzny sieciowej oznacza si trzema liczbami cakowitymi, odwrotnie proporcjonalnymi do dugoci
odcinkw, ktre dana paszczyzna odcina na wszystkich trzech osiach. Dugo odcinkw1 mierzona jest nie
w jednostkach bezwzgldnych, lecz w jednostkach osiowych, odpowiadajcych parametrom elementarnej
komrki sieciowej. Wielko jednostek osiowych dla poszczeglnych osi krystalograficznych moe by
rna, gdy elementarna komrka sieciowa ma rne parametry. W przypadku paszczyzny rwnolegej do
osi krystalograficznej przyjmuje si, e dana paszczyzna sieciowa przecina t o w nieskoczonoci. W celu
wyznaczenia paszczyzny sieciowej naley:
1) znale dugo odcinkw odcitych przez t paszczyzn na wszystkich trzech osiach, mierzon w
jednostkach osiowych,
2) wzi odwrotne wartoci tych odcinkw,
3) pomnoy odpowiednio otrzymane wartoci tak, aby wskaniki przybray wartoci prostych liczb

cakowitych.
Otrzymane wskaniki pisze si zazwyczaj w nawiasach okrgych. Pokazana na rys. 1.20 paszczyzna
krystalograficzna ma wskaniki (111), gdy odcina na osiach krystalograficznych odcinki rwne jednej
jednostce osiowej. Oznaczenie niektrych waniejszych paszczyzn sieciowych w ukadzie regularnym
podano na rys. 1.21; zakreskowana na rys. 1.21a paszczyzna, bdca jedn ze cian szecianu, odcina na osi
x odcinek rwny jednej jednostce, a do osi y oraz z jest rwnolega. Przyjmuje si wwczas, e paszczyzna
1 1
przecina te osie w nieskoczonoci; oznaczenie paszczyzny jest wic nastpujce 1
, to jest (100).

Paszczyzna zakreskowana na rys. 1.21b odcina na osiach x oraz y odcinki rwne jednostce, a do osi z jest
rwnolega; oznaczenie paszczyzny jest wic nastpujce: (110). Paszczyzna zaznaczona na rys. l .21d
odcina na osiach x oraz y odcinki rwne jednostce, a na osi z odcinek rwny poowie jednostki osiowej.
Liczby odpowiadajce odwrotnociom dugoci odcinkw, stanowice zarazem wskaniki krystalograficzne
tej paszczyzny, wynosz wic (112). W ten sposb mona okreli pooenie dowolnej paszczyzny we
wszystkich rodzajach ukadw krystalograficznych. Oznaczenie paszczyzn w ukadzie heksagonalnym, w
ktrym przyjmuje si cztery osie odniesienia, jest analogiczne do wyej podanego, z tym e kada
paszczyzna ma cztery wskaniki. Sposb oznaczenia paszczyzn w ukadzie heksagonalnym podano na rys.
1.22. Wskaniki krystalograficzne nie oznaczaj jakiej okrelonej paszczyzny, a ca grup paszczyzn do
siebie rwnolegych; wszystkie paszczyzny w danym przyjtym ukadzie wsprzdnych, bdce do siebie
rwnolege i rwno od siebie oddalone, maj te same wskaniki krystalograficzne.

Rys. 1.22. Sposb oznaczania paszczyzn sieciowych w ukadzie heksagonalnym

Oprcz paszczyzn sieciowych mona rwnie wyznaczy wskaniki kierunku w sieci przestrzennej
krysztau. Sposb oznaczania kierunku jest nastpujcy: zakadajc, e przemieszczenie w okrelonym
kierunku dane jest za pomoc wektora wychodzcego ze rodka ukadu wsprzdnych, ktrego skadowe
rwnolege do osi x, y oraz z maj warto odpowiednio u jednostek osiowych (skadowa rwnolega do osi
x), v jednostek osiowych (skadowa rwnolega do osi y) oraz w jednostek osiowych (skadowa rwnolega
do osi z), to, jeeli u, v, w s wzgldem siebie liczbami pierwszymi, mona je uwaa za wskaniki kierunku.
Wskaniki kierunku oznacza si w nawiasach kwadratowych. Przy tych oznaczeniach o x ma wskaniki
[100], o y [010], o z za [001]. Oznaczenie kierunkw w komrce sieciowej ukadu regularnego podano na
rys. 1.23.

Rys. 1.23. Oznaczenie kierunkw w sieci ukadu regularnego

1. 8.

Odlegoci midzyatomowe

Pomidzy atomami wystpuj siy wzajemnego przycigania; przeciwdziaaj im siy odpychania


wywoane przez dodatni adunek jder atomowych. Zaleno si przycigania i odpychania oraz energii
potencjalnej od odlegoci pomidzy atomami przedstawia rys. l.24 Wida, e w miar zbliania si do siebie
atomw zarwno siy przycigania, jak i siy odpychania rosn; przy maych odlegociach pomidzy
atomami wzrost si odpychania staje si tak gwatowny, e osigaj one warto wiksz ni siy przycigania. Na skutek tego przy odlegoci midzyatomowej rwnej a-d wypadkowa tych si jest rwna zeru; w tej
odlegoci pomidzy atomami siy odpychania rwnowa siy przycigania, a energia potencjalna atomu
osiga w tym miejscu, jak to wida z rys. 1.24 b, warto minimaln. Odcinek a-a' stanowi zatem odlego
pomidzy dwoma atomami w jego sieci przestrzennej w stanie rwnowagi. Mona przyj, e ta odlego
pomidzy rodkami dwu atomw jest sum ich promieni. W krysztale elaza na przykad rednia odlego
pomidzy rodkami atomw wynosi 0,2470 nm w temperaturze pokojowej; poniewa oba atomy s
jednakowe, promie atomu elaza wynosi 0,1238 nm.

Rys. 1.24. Zaleno si miedzyatomowych (a) oraz energii potencjalnej atomw (b)
od odlegoci pomidzy atomami (wg L. H. Van Vlacka)

1. 9.

Metale i niemetale

Ze znanych 92 pierwiastkw tworzcych ukad okresowy (nie liczc pierwiastkw otrzymanych


sztucznie) wikszo zaliczy naley do metali. Z tego te wzgldu atwiej wyliczy mona pierwiastki
niemetaliczne: nale do nich gazy szlachetne oraz wodr, br, wgiel, azot, tlen, fluor, fosfor, siarka, chlor,
brom i jod. Stanowisko porednie pomidzy metalami a niemetalami zajmuj: krzem, gal, german, selen i
tellur. Cech charakterystyczn budowy elektronowej pierwiastkw metalicznych jest maa liczba
elektronw walencyjnych, wynoszca najczciej l lub 2, podczas gdy niemetale maj wiksz liczb
elektronw walencyjnych, zwykle 5 do 8.
Metale pierwiastki, tj. zupenie czyste metale nie zawierajce adnych domieszek, praktycznie nie
istniej. W technice tworzywa metaliczne mona podzieli na dwie grupy:
1) metale techniczne, tj. metale zawierajce tylko niewielk ilo domieszek pochodzcych z procesw
metalurgicznych; stopie czystoci tych metali moe by rny w zalenoci od metody otrzymywania i
od zastosowania; za pomoc specjalnych metod rafinacyjnych mona otrzymywa obecnie metale o
bardzo duej czystoci i to nawet w skali technicznej;
2) stopy metaliczne bdce poczeniem metali z innymi pierwiastkami metalicznymi lub niemetalicznymi.

1. 10. Struktura krystaliczna metali


Struktury krystaliczne metali cechuje szczeglnie zwarte uoenie atomw; wspczynnik wypenienia
przestrzeni oraz liczba koordynacyjna metali maj maksymalne moliwe wartoci. Wikszo metali
krystalizuje w nastpujcych trzech rodzajach sieci przestrzennej:
1) sie pasko centrowana ukadu regularnego, oznaczana symbolem Al (lub RCS),
2) sie przestrzennie centrowana ukadu regularnego o symbolu A2 (lub RPC),

3) sie zwarta ukadu heksagonalnego A3 (lub HZ).

Rys. 1.25. Sie regularna pasko centrowana

Elementarna komrka sieciowa pasko centrowana ukadu regularnego Al ma osiem atomw na


naroach i po jednym atomie w rodku kadej ciany, jak to przedstawia rys. 1.25. Liczba koordynacyjna
tego rodzaju sieci wynosi 12; kady atom ma 12 najbliszych atomw pooonych w odlegoci:

a 2
2
gdzie a oznacza parametr sieci przestrzennej. Wspczynnik wypenienia przestrzeni wynosi 0,74.
Poniewa kady atom na narou bierze udzia w budowie omiu komrek sieciowych, a kady atom w
rodku ciany w budowie dwu ssiednich komrek sieciowych, wobec tego na jedn elementarn
komrk sieciow przypada
1
1
8 6 4 atomy
8
2

Zestawienie metali krystalizujcych w sieci Al podano w tabl. 1.2.


Tablica 1.2
Liczba
atomowa
13
20
21
26
27
28
29
38
45

Metale krystalizujce w ukadzie regularnym o elementarnej sieci pasko centrowanej


Nazwa
metalu
glin
wap
skand
elazo
kobalt
nikiel
mied
stront
rod

Symbol
metalu
Al
Ca
Sc
Fe
Co
Ni
Cu
Sr

Rh

Parametr a
nm
0,40414
0,556
0,4532
0,356
0,354
0,3517
0,3607
0,607
0,3795

Liczba
atomowa
46
47
57
70
77
78
79
82
90

Nazwa
metalu
pallad
srebro
lantan
iterb
iryd
platyna
zoto
ow
tor

Symbol
metalu
Pd
Ag
La
Yb
Ir
Pt
Au
Pb
Th

Parametr a
nm
0,3882
0,30779
0,5296
0,547
0,3831
0,3915
0,40704
0,49395
0,507

Elementarna komrka sieciowa przestrzennie centrowana ukadu regularnego ma osiem atomw na


naroach oraz jeden atom w geometrycznym rodku szecianu, jak to pokazuje rys. 1.26.

Rys. 1.26. Sie regularna przestrzennie centrowana A2

Kady atom ma osiem najbliszych atomw pooonych w odlegoci:

a 3
2
tj. liczba koordynacyjna tego typu sieci wynosi 8, a wspczynnik wypenienia przestrzeni 0,68. Liczba
atomw przypadajcych na jedn komrk sieciow wynosi:
8

1
1 2 atomy
8

Zestawienie metali krystalizujcych w typie sieci A2 podano w tabl. 1.3.


Tablica l .3
Liczba
atomowa
3
11
19
22
23
24
26
37
40

Metale krystalizujce w ukadzie regularnym o elementarnej sieci przestrzennie centrowanej


Nazwa
metalu
lit
sd
potas
tytan
wanad
chrom
elazo
rubid
cyrkon

Symbol
metalu
Li
Na
K
Ti
V
Cr
Fe
Rb
Zr

Parametr a
nm
0,3501
0,4282
0,5333
0,332
0,30338
0,2871
0,2861
0,562
0,361

Liczba
atomowa
41
42
52
55
56
63
73
74
92

Nazwa
metalu
niob
molibden
tellur
cez
bar
europ
tantal
wolfram
uran

Symbol
metalu
Nb
Mo
Te
Cs
Ba
Eu
Ta
W
U

Parametr a
nm
0,32941
0,3140
0,3874
0,605
0,501
0,457
0,32959
0,3158
0,343

Elementarna komrka sieciowa zwartego ukadu heksagonalnego ma dwanacie atomw na naroach,


dwa atomy w rodku grnej i dolnej podstawy oraz trzy atomy wewntrz, jak to przedstawia rys. 1.27. Kady
atom warstwy wewntrznej styka si z trzema atomami grnej i dolnej podstawy. Teoretycznie stosunek osi
c/a wynosi 1,6333 i kady atom ma wwczas dwanacie najbliszych atomw pooonych w odlegoci
rwnej parametrowi sieci przestrzennej a. W rzeczywistoci stosunek osi c/a waha si w pewnych wskich
granicach, jak to wida z tabl. 1.4 obejmujcej zestawienie metali krystalizujcych w sieci A3.
Wspczynnik wypenienia przestrzeni wynosi 0,74. Poniewa kady atom na narou bierze udzia w
budowie szeciu komrek sieciowych, a atom w rodku podstawy w budowie dwch, na jedn komrk
sieciow przypada
1
1
12 2 3 6 atomw
6
2

Rys. 1.27. Sie heksagonalna zwarta A3


Tablica l .4
Liczba
atomowa
4
12
20
21
22
27

Nazwa
metalu
beryl
magnez
wap
skand
tytan
kobalt

Metale krystalizujce w ukadzie heksagonalnym zwartym


Symbol
metalu
Be
Mg
Ca
Sc
Ti
Co

Parametr a
w nm
0,2281
0,32030
0,398
0,330
0,295
0,250

Parametr c
w nm
0,35771
0,32002
0,652
0,523
0,472
0,407

Stosunek
c/a
1,5682
1,62354
1,638
1,585
1,601
1,624

28
30
39
40
44
48
57
58
59
60
64
65
66
67
68
72
75
76
81

nikiel
cynk
itr
cyrkon
ruten
kadm
lantan
cer
prazeodym
neodym
gadolin
terb
dysproz
hol m
erb
hafn
ren
osm
tal

Ni
Zn
Y
ZR

Ru
Cd
La
Ce
Pr
Nd
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Hf
Re
Os
Tl

0,249
0,26595
0,366
0,322
0,26984
0,29731
0,375
0,365
0,366
0,366
0,362
0,359
0,358
0,356
0,374
0,320
0,276
0,27298
0,34496

0,408
0,49368
0,5811
0,512
0,42730
0,56069
0,606
0,591
0,592
0,588
0,575
0,566
0,565
0,562
0,559
0,507
0,445
0,43104
0,55137

1,64
1,8563
1,588
1,589
1,5865
1,8858
1,613
1,62
1,62
1,61
1,59
1,58
1,58
1,58
1,63
1,587
1,61
1,5790
1,5984

Porwnujc pooenie atomw w podanych trzech rodzajach sieci przestrzennych, widzimy, e ukad
atomw w sieci A l i A3 jest bardziej zwarty ni w sieci A2; wskazuj na to wiksze wartoci liczby
koordynacyjnej i wspczynnika wypenienia przestrzeni. Typy struktur Al i A3 s do siebie bardzo zblione,
co przedstawia schemat na rys. 1.28; przypumy, e atomy w pierwszej warstwie zajm pooenie A,
wwczas atomy drugiej warstwy mog zaj jedno z dwu pooe B lub C, jak to zaznaczono na rys. 1.28.

Rys. 1.28. Ukad atomw w sieci Al oraz A3

Gdy atomy drugiej warstwy zajm np. pooenie 5, wtedy atomy trzeciej warstwy mog zaj pozycje
bezporednio nad atomami warstwy pierwszej i wwczas powstanie zwarta sie heksagonalna A3 lub zaj
pozycje ponad pooeniem C w warstwie drugiej, tak e dopiero atomy czwartej warstwy znajd si
bezporednio ponad atomami warstwy pierwszej; tego rodzaju ukad atomw ma sie regularna pasko
centrowana. Jeeli oznaczymy trzy pierwsze pooenia warstw atomowych A, B, C, to w strukturze A3
kolejno warstw bdzie nastpujca: AB AB AB..., w strukturze Al natomiast ABC ABC...
Nieliczne tylko metale krystalizuj w innych rodzajach sieci przestrzennej; w ukadzie tetragonalnym,
majcym posta skrconego lub wyduonego szecianu, krystalizuje Sn, Mn, In; w ukadzie
romboedrycznym krystalizuj: As, Sb, Bi, ponadto Ge i Sn, a z niemetali C oraz Si maj sie ukadu
regularnego typu diamentu.

1. 11. Anizotropia struktury krystalicznej metali


Krysztay nale do cia anizotropowych; badania prbek wycitych z tego samego krysztau w rnych
kierunkach w stosunku do jego osi symetrii wykazuj, e waciwoci krysztau, w zalenoci od kierunku
wycicia prbek, mog by nawet bardzo rne: Ronokierunkowo ta jest wynikiem uporzdkowanego

rozmieszczenia atomw w krysztale. Gsto rozmieszczenia atomw w rnych paszczyznach sieciowych


nie jest jednakowa, jak to wida z opisu struktur krystalicznych; niektre paszczyzny sieciowe s gciej
obsadzone atomami, inne rzadziej; np. w sieci pasko centrowanej regularnej Al paszczyzna (111) jest
gciej obsadzona atomami ni paszczyzna (110). Ciaa bezpostaciowe natomiast, w ktrych ukad atomw
jest nieuporzdkowany, maj jednakowe waciwoci we wszystkich kierunkach i z tego wzgldu nale do
cia izotropowych.
Jednym z objaww anizotropii jest nierwnomierna szybko rozrostu krysztaw w rnych kierunkach
w czasie krystalizacji, co powoduje, e mog one przybiera ksztat regularnych wielocianw
ograniczonych paskimi cianami; kierunki prostopade do cian s kierunkami najpowolniejszego narastania
krysztau. Jeeliby prdko rozrostu krysztau bya we wszystkich kierunkach jednakowa, przybierayby
one ksztat ku.
Anizotropia cia krystalicznych dotyczy rwnie waciwoci mechanicznych. Modu sprystoci,
granica plastycznoci, wytrzymao na rozciganie, wyduenie s zalene od kierunku badania.
Wytrzymao na rozciganie prbek wycitych z duego krysztau miedzi w rnych kierunkach waha si
140 350 MPa, a wyduenie waha si 10 55%. Model wykazujcy zmian granicy pezania krysztau
miedzi w zalenoci od kierunku badania podano na rys. 1.29; kierunki gwnych osi krystalograficznych
zaznaczone s na modelu prcikami; warto granicy pezania w okrelonym kierunku odpowiada dugoci
odcinka wychodzcego z pocztku ukadu wsprzdnych do przebicia z powierzchni modelu. Jak wida,
kryszta miedzi ma najwysz granic pezania w kierunku [111]. W krysztaach kruchych wystpuj
paszczyzny upliwoci. S to paszczyzny, w ktrych wytrzymao krysztaw jest szczeglnie niska, co
pozwala na ich atwe upanie. Do zarysowania rnych cian krysztau trzeba uy rnych si; wskazuje to
na anizotropi twardoci.

Rys. l .29. Anizotropia granicy pezania monokrysztau miedzi (wg S. S. Steinberga)

Rwnie pod wzgldem waciwoci chemicznych krysztay wykazuj anizotropi. Ulegaj one
mianowicie szybszemu lub powolniejszemu dziaaniu odczynnikw zalenie od kierunku, czego rezultatem
s figury wytrawiania, otrzymane w czasie trawienia powierzchni krystalograficznych (rys. 1.30).

Rys. 1.30. Figury trawienia w mikkiej stali (wg S. S. Steinberga)

Istnieje oczywicie wiele waciwoci, ktre nie maj charakteru kierunkowego, jak np. ciepo molowe

czy gsto.

1. 12. Teoria stanu metalicznego


Charakterystyczne waciwoci metali mona wyjani, opierajc si na elektronowej teorii ich budowy.
Teoria ta, zwizana pocztkowo tylko z przewodnictwem elektrycznym i cieplnym metali, staa si
podstaw nauki o budowie ciaa staego. Opiera si ona na tym, e w przypadku metali elektrony
zewntrznego poziomu energetycznego s sabo zwizane z wasnym jdrem i mog si stosunkowo atwo
przemieszcza od atomu do atomu; ilo energii konieczna do ich oderwania od wasnego jdra atomowego
(tzw. potencja jonizacyjny) jest maa. Dotyczy to zwaszcza tych metali, ktre maj jeden lub dwa
elektrony walencyjne.
Pierwotna forma elektronowej teorii stanu metalicznego pochodzi od P. Drudego (1900 r.), ktry
opracowa w szczegach zaoenia E. Rieckiego (1898 r.) o istnieniu swobodnych elektronw w metalach.
Wedug hipotezy Drudego metal zbudowany jest z dodatnich jonw metalicznych, pomidzy ktrymi mog
si swobodnie porusza ich elektrony walencyjne. Kryszta metalu zachowuje swoj spjno dziki siom
przycigania pomidzy dodatnio naadowanymi jonami i ujemnymi elektronami, jak to byo pokazane na
rys. 1.13. Tego typu wizanie midzyatomowe nazywa si wanie wizaniem metalicznym. Hipoteza ta,
zmodyfikowana nastpnie przez H. A. Lorentza, nosi nazw klasycznej teorii elektronw swobodnych
Drudego-Lorentza. Zgodnie z t teori elektrony swobodne mona rozpatrywa jako czsteczki gazu
poruszajce si ruchem chaotycznym, podlegajc prawom mechaniki klasycznej, a szczeglnie klasycznej
teorii kinetycznej gazw. Ten swobodny ruch ograniczony jest tylko zderzeniami elektronw z dodatnimi
jonami. Potencja wytworzony przez dodatnio naadowane jony przyjto za niezmienny, jak to przedstawia
rys. 1.31; widoczna skokowa zmiana potencjau na granicy metalu rzdu 10 eV (elektronowoltw) stanowi
barier, ktr pokona musi elektron, aby mc opuci metal. Pominite zostay zarwno struktura
krysztau, jak i wzajemne odpychanie si elektronw. Przy takich zaoeniach elektrony przesuwaj si w
krysztale z miejsca na miejsce bez jakichkolwiek zmian ich energii, a prdkoci ich w staej temperaturze s
zgodne z prawem rozdziau prdkoci Maxwella. Zasadnicz cech przejcia od metali do niemetali jest
zanikanie swobodnych elektronw i ich zwizanie z pojedynczymi jonami.

Rys. 1.31. Uproszczony przebieg potencjau w metalu

Pomimo tych uproszcze teoria Drudego-Lorentza okazaa si bardzo przydatna nie tylko dlatego, e
umoliwia wyjanienie wielu waciwoci metali, ale i dlatego, e zaoenie o poruszajcych si elektronach
trafnie ujo podstawowe zjawisko stanu metalicznego. Opierajc si na elektronowej teorii budowy metali,
wyjaniono nastpujce ich waciwoci:
1. Przewodnictwo cieplne i elektryczne, ktre jest zwizane z atwoci poruszania si elektronw. Jeeli
do metalu przyoymy zewntrzne pole elektryczne, to ujemnie naadowane elektrony ulegaj
przyspieszeniu w dodatnim kierunku pola. Powstajcy w ten sposb prd elektryczny ograniczony jest
zderzeniami elektronw z atomami, a jego natenie jest proporcjonalne do gradientu napicia zgodnie z
prawem Ohma.
2. Waciwoci optyczne; elektrony swobodne, wprawione w drgania w polu elektromagnetycznym
padajcej wizki wiata, absorbuj jej energi niezalenie od dugoci fal wietlnych, czynic na tej
drodze metal nieprzezroczystym. Elektron swobodny pobudzony do wyszego poziomu energetycznego
w wyniku absorpcji wiata moe powrci do poprzedniego poziomu, emitujc przy tym we wszystkich
kierunkach wiato o tej samej czstotliwoci, co jest rdem poysku metalicznego.
3. Suszno prawa Wiedemanna-Franza, o ktrym wspomniano poprzednio.
Sukcesy klasycznej teorii elektronowej byy jednak ograniczone; w szczeglnoci za pomoc klasycznej
teorii kinetycznej gazw nie mona byo wyjani rozbienoci pomidzy uzyskiwanymi eksperymentalnie a
przewidywanymi wartociami ciepa waciwego metali; nie mona byo rwnie wytumaczy, dlaczego
niektre substancje s przewodnikami elektrycznoci, inne za nie maj tej waciwoci.

Dalszym etapem rozwoju elektronowej teorii budowy metali byo zastosowanie przez A. Sommerfelda
(1928 r.) do gazu elektronowego praw mechaniki kwantowej. Naoyo to na poruszajce si elektrony
ograniczenia nie znane w klasycznej teorii kinetycznej i tego rodzaju gaz elektronowy nie odpowiada ju
swymi waciwociami normalnym gazom jednoatomowym, ktrych prawa klasyczna teoria przeniosa bez
zastrzee na elektrony w metalach. Sommerfeld wprowadzi do teorii elektronowej:
1) zasad nieoznaczonoci Heisenberga, zgodnie z ktr pozycj czsteczki w przestrzeni fazowej mona
ustali tylko w sposb przybliony, jako pooon w obrbie komrki objtoci V = h3 (h staa
Plancka) zwanej komrk fazow,
2) statystyk Fermiego-Diraca (1926 r.) dotyczc poziomw energetycznych gazu elektronowego i ich
wypeniania przez elektrony.
Pozwolio to na dalszy postp w zakresie wyjanienia wielu waciwoci metali, jak np. ciepa
waciwego i termicznej emisji elektronw.
Jednake koncepcja zupenie swobodnego gazu elektronowego nawet w ujciu Sommerfelda bya jeszcze
niewystarczajca, aby wyjani wiele waciwoci metali. Przyczyna leaa w zbyt uproszczonym zaoeniu,
e elektrony w metalu, jako znajdujce si w polu niezmiennego potencjau, s swobodne. Naleao
uwzgldni wpyw dodatnio naadowanych jonw, tworzcych sie przestrzenn krysztau, na ruch
elektronw, biorc pod uwag falowy charakter ruchu elektronw. Podstaw mechaniki falowej jest
rwnanie de Broglie'a

h
mv

ktre wyraa, e elektronowi o masie m i prdkoci v mona przypisa dugo fali A.


W rozwaaniach teoretycznych celowe jest posugiwanie si odwrotnoci dugoci fali pomnoon
przez 2:
k

Wielko ta nazywa si liczb falow. Jest wielkoci wektorow, ktra okrela kierunek rozchodzenia si
fali elektronowej.
Przebieg zmian cakowitej energii elektronu swobodnego jako funkcji liczby falowej k przy staej
wartoci energii potencjalnej w metalu przedstawia rys. 1.32a. Jak wida, jest to parabola o charakterze
cigym. Natomiast przebieg zmian tej energii dla elektronu poruszajcego si w zmiennym polu potencjau
przedstawia rys. 1.32b. Jak wida, na krzywej, rwnie o charakterze parabolicznym, pojawiy si
niecigoci, wskazujce na wystpowanie poziomw energetycznych, w ktrych elektrony nie mog
przebywa. Istnienie takich "zakazanych stref", zwanych strefami Brillouina, mona wytumaczy na
zasadzie odbicia fal elektronowych od paszczyzn sieci przestrzennej metalu. Teoria stref wywara wielki
wpyw na poznanie budowy metali i ich waciwoci. Od wielkoci bowiem skokw energii na granicach
stref Brillouina oraz od wypenienia elektronami poszczeglnych poziomw energetycznych zaley, czy
dana substancja jest metalem, izolatorem czy te pprzewodnikiem. Teoria stref nie dotyczy tylko metali;
ma ona bardziej szerokie znaczenie i dla innych faz staych.
Waciwoci metaliczne danej substancji s wic zwizane z istnieniem okrelonego rodzaju wiza
pomidzy jej atomami, tj. wizania metalicznego, a nie z rodzajem jej atomw. Ta sama substancja moe w
zalenoci od czynnikw zewntrznych zachowywa si jak metal lub metaloid; np. typowy niemetal, jakim
jest fosfor, poddany wysokim cinieniom wykazuje waciwoci metaliczne. Z tego wzgldu zamiast mwi
o podziale na metale i niemetale wprowadzono w fizyce ciaa staego pojcie stanu metalicznego,
obejmujcego charakterystyczn odmian materii o budowie krystalicznej i wizaniu metalicznym.

1.32. Zmiana energii elektronu w staym polu potencjau (a) i zmienionym polu potencjau (b): l przerwa energetyczna

Metale i stopy metaliczne maj w zasadzie budow krystaliczn. Jednake w 1960 r. odkryto moliwo
wystpowania niektrych stopw metali w stanie bezpostaciowym. Pocztkowo wydawao si, e odkrycie
to nie bdzie miao powaniejszego znaczenia praktycznego. Pogld ten okaza si niesuszny, gdy ju w
1978 r. wyprodukowano bezpostaciowe tamy ze stopw elaza.

1. 13. Polikrystaliczna budowa metali


Pojedyncze krysztay metali zwane monokrysztaami mona otrzymywa na drodze odpowiednio
sterowanej krystalizacji lub te specjalnych innych zabiegw, gwnie dla celw naukowych. W praktyce
metale s zwykle ciaami polikrystalicznymi, zbudowanymi z duej liczby krysztaw. W tym przypadku
tylko wewntrzna budowa krysztaw jest prawidowa, natomiast ich ksztat zewntrzny zaley od
warunkw krzepnicia. Takie znieksztacone krysztay nosz nazw krystalitw lub ziarn. Ziarnist budow
metalu przedstawiono na rys. 1.33. Wystpowanie krysztaw metali o prawidowym ksztacie zewntrznym
obserwuje si rzadko.

Rys. 1.33. Ukad ziarn w metalu

Rys. 1.34. Schemat ukadu ziarn w metalu

W kawaku odlanego metalu poszczeglne ziarna maj rn orientacj przestrzenn, jak to


schematycznie przedstawia rys. 1.34, skutkiem czego jego waciwoci s, praktycznie biorc, jednakowe we
wszystkich kierunkach, pomimo e kady pojedynczy kryszta jest anizotropowy. Zjawisko to nazywa si
uasi-izotropi. Jeeli jednak pod wpywem przerbki plastycznej wszystkie ziarna zostan jednakowo
zorientowane, to zjawisko anizotropii wystpi; np. walcowana blacha wykazuje rne waciwoci w
kierunku poprzecznym i podunym do kierunku pynicia metalu podczas przerbki plastycznej.

1. 14. Wady struktury krystalicznej


Kryszta z doskonale uporzdkowan siatk przestrzenn, w ktrej wszystkie atomy (jony, czsteczki)

zajmuj prawidowe pozycje, nazywamy krysztaem idealnym. W rzeczywistoci w sieci przestrzennej


wystpuj zaburzenia, ktre to nieprawidowoci w rozmieszczeniu atomw nazywamy defektami. Wiele
wanych waciwoci metali, a take przemian zachodzcych w ich budowie, zwizanych jest z tymi
defektami. Defekty wystpujce w krysztaach dzieli si zazwyczaj na trzy grupy: punktowe, liniowe i
paskie.
Zaburzenia sieci zlokalizowane w pobliu poszczeglnych atomw nosz nazw defektw punktowych.
Do tego rodzaju defektw zaliczamy wakansy, tj. puste, nie zajte przez atomy, wzy sieci przestrzennej
oraz dodatkowe atomy w pooeniu midzywzowym. Moe zachodzi rwnie przesunicie atomw w
pooenie midzywzowe z rwnoczesnym utworzeniem wakansu (defekt Frenkla); te wady sieciowe
pokazuje rys. 1.35. Defekty punktowe powoduj tylko lokalne odksztacenia sieci przestrzennej i nie
zakcaj struktury rozleglejszej czci krysztau. Gdy gsto wystpujcych defektw punktowych jest
dua, mog one utworzy wsplne skupiska, dajc rozleglejsze defekty.

Rys. l .35. Wady punktowe: a) puste wzy (wakanse), b) defekt Frenkla

Liczba wakansw, bardzo maa w pokojowej temperaturze w porwnaniu z ogln liczb atomw (w
przyblieniu jeden wakans na 1018 atomw), ronie jednak szybko z podwyszeniem temperatury i w pobliu
temperatury topnienia moe osign warto jednego wakansu na l04 atomw. Wakanse odgrywaj wan
rol w procesie dyfuzji.
Drugim rodzajem nieprawidowoci sieci przestrzennej s defekty liniowe, rozprzestrzeniajce si w
krysztaach na znaczne odlegoci. Zwane s one dyslokacjami.
Do defektw paskich zalicza si granice ziarn w ciaach polikrystalicznych, granice pomidzy
przylegymi obszarami tego samego krysztau nieco wzgldem siebie skrconymi, jak rwnie zakcenia w
kolejnoci nakadania si warstw atomowych w krysztaach.

1. 15. Dyslokacje
Zagadnienie wad struktury krystalicznej i ich wpywu na waciwoci metali byo przedmiotem docieka
od pocztku obecnego stulecia, jednake za dat powstania teorii dyslokacji mona uwaa rok 1934, w
ktrym to G. I. Taylor, E. Orowan i I. Polanyi opublikowali swoje prace zwizane z tym zagadnieniem.
Pojcie dyslokacji zostao pocztkowo wprowadzone w celu wyjanienia zagadnie zwizanych z
odksztacaniem plastycznym metali; w szczeglnoci na podstawie modelu doskonaej struktury krystalicznej nie mona byo wytumaczy zastanawiajce duych rozbienoci pomidzy teoretyczn i
rzeczywist wartoci wytrzymaoci metali. Rzeczywista wytrzymao metali jest okoo 100 1000 razy
mniejsza od wytrzymaoci teoretycznej wyznaczonej na podstawie si midzyatomowych wizania
metalicznego. Postawiono wic hipotez, aby przyczyn wspomnianych rozbienoci dopatrywa si w
istnieniu szczeglnych nieprawidowoci sieci przestrzennej krysztau, ktre nazwano dyslokacjami. Dopiero
pniej uzyskano bezporedni dowd istnienia dyslokacji przez ich obserwacj za pomoc mikroskopu
elektronowego. Okazao si, e teoria dyslokacji pozwala na wyjanienie istoty wielu innych jeszcze
waciwoci metali, jak rwnie przemian zachodzcych w ich budowie, tak e nabraa ona w ostatnich
latach podstawowego znaczenia dla wspczesnej nauki o materiaach.
Rozrnia si dwa zasadnicze rodzaje dyslokacji, a mianowicie dyslokacj krawdziow i dyslokacj
rubow.

Rys. 1.36. Powstanie dyslokacji krawdziowej

Powstanie dyslokacji krawdziowej mona sobie wyobrazi w ten sposb, e pod wpywem
przyoonego naprenia nastpuje w krysztale polizg obejmujcy nie ca paszczyzn, a tylko jej cz
ABCD, jak to zaznaczono na rys. 1.36; w pozostaej czci paszczyzny polizg nie nastpi. Granica strefy
polizgu AD prostopada do wektora polizgu b, zwanego wektorem Burgersa, stanowi dyslokacje
krawdziow. Dyslokacj krawdziow mona sobie rwnie wyobrazi w ten sposb, e pomidzy
paszczyzny atomowe doskonaej sieci przestrzennej zostanie wsunita dodatkowa ppaszczyzna, jak to
przedstawia rys. 1.37. Jest ona prostopada do paszczyzny rysunku. Krawd tej ppaszczyzny prostopada
do paszczyzny rysunku jest lini dyslokacji, dookoa ktrej wystpuje najbardziej odksztacony obszar sieci
przestrzennej o rednicy kilku (25) jednostek sieciowych. Dugo linii dyslokacji moe siga wielu
tysicy jednostek sieciowych. Opisana wyej dyslokacja nosi umownie nazw dyslokacji dodatniej i oznaczana jest symbolem i. Gdy dodatkowa ppaszczyzna znajduje si pod paszczyzn polizgu, dyslokacj
tak nazywamy dyslokacj ujemn i oznaczamy symbolem T.

Rys. 1.37. Dyslokacja krawdziowa (wg Ch. A. Werta)

Rys. 1.38. Powstanie dyslokacji rubowej (wg J. A. Odinga)

Rys. 1.39. Dyslokacja rubowa

Powstanie dyslokacji rubowej najlepiej widoczne jest na perspektywicznym rysunku prostej sieci
ukadu regularnego. Jeeli cz krysztau przesuniemy wzgldem czci pozostaej wzdu paszczyzny Q,
rwnolegle do jej krawdzi CD o wielko jednego parametru sieciowego, jak to przedstawia rys. 1.38, to
paszczyzny sieciowe doznaj niewielkiego ugicia, przy czym krawd kadej z tych paszczyzn pokryje si
z krawdzi najbliszej dolnej paszczyzny. W krysztale powstanie wwczas (jak to wida na rys. 1.39) jak
gdyby jedna powierzchnia atomowa, skrcona na ksztat spirali, ktrej osi jest prosta CD, stanowica lini
dyslokacji. Tego rodzaju dyslokacj przyjto uwaa za prawoskrtn. Dyslokacja moe by rwnie
lewoskrtna. Linia dyslokacji rubowej CD jest rwnolega do wektora polizgu b, zaznaczonego na rys.
1.38 w przeciwiestwie do linii dyslokacji krawdziowej, ktra jest prostopada do wektora polizgu
(rys. l. 36).
W rzeczywistoci w krysztaach wystpuj bardziej zoone dyslokacje, zwane dyslokacjami
mieszanymi, ktre mona uwaa za naoone na siebie dyslokacje krawdziowe i rubowe. Linia dyslokacji
nie jest w tym przypadku prosta, jak przy dyslokacjach rubowych i krawdziowych, ale ma charakter
krzywoliniowy. Powstanie tego rodzaju dyslokacji przedstawiono schematycznie na rys. l .40. Jeeli kryszta
nadetniemy tak, aby gboko nacicia bya ograniczona lini AB stanowic np. 1/4 okrgu koa (rys. 1.40)
i pod dziaaniem si zewntrznych atomy tej czci krysztau zostan przesunite, jak to wida na rys. 1.40b,
powstanie wwczas dyslokacja mieszana.

Rys. 1.40. Powstanie dyslokacji mieszanej

W punkcie A, w ktrym linia dyslokacji wychodzi na powierzchni krysztau, wystpuje dyslokacja


krawdziowa, gdy linia dyslokacji w tym punkcie (a cilej biorc styczna do linii dyslokacji w tym
punkcie) ma kierunek prostopady do wektora polizgu. W punkcie B, w ktrym linia dyslokacji jest
rwnolega do kierunku polizgu, wystpuje dyslokacja rubowa. Pomidzy tymi kracowymi punktami
wystpuje dyslokacja mieszana, przy czym udzia skadowych rubowej i krawdziowej zmienia si w
zalenoci od kierunku linii dyslokacji. Linie dyslokacji nie mog si w krysztale przerywa; mog wic
wychodzi na powierzchni krysztau lub tworzy w jego obrbie zamknite ptle, jak to pokazuje rys. 1.41.
Ptla taka zamyka przemieszczon stref krysztau (obszar zakreskowany na rys. 1.41), atomy lece na
zewntrz linii dyslokacji nie ulegy przemieszczeniu. Ksztat ptli moe by dowolny. Charakter dyslokacji
w kadym punkcie tej ptli bdzie zalee od kierunku linii dyslokacji w stosunku do kierunku wektora
polizgu. W punktach, w ktrych linia dyslokacji (a cilej styczna do linii dyslokacji) ma kierunek
rwnolegy do wektora Burgersa, wystpuje dyslokacja rubowa, a w punktach, w ktrych linia dyslokacji
ma kierunek prostopady do wektora polizgu dyslokacja krawdziowa.

Rys. 1.41. Dyslokacja mieszana

W pozostaych czciach linii dyslokacji wystpuje dyslokacja mieszana. Wektor Burgersa b takiej
dyslokacji mona rozoy na skadow krawdziow
bk b sin

oraz skadow rubow


bk b cos

gdzie kt a jest zawarty pomidzy styczn do linii dyslokacji a wektorem Burgersa. Kt a ulega zmianie i w
zwizku z tym udzia skadowej krawdziowej i skadowej rubowej moe ulec zmianie, pomimo e warto
wektora Burgersa wzdu linii dyslokacji jest sta.

Rys. 1.42. Rodzaje dyslokacji

Rysunek 1.42 przedstawia lini dyslokacji w postaci okrgu, na ktrego obwodzie zaznaczono, jak
zmienia si rodzaj dyslokacji w zalenoci od kierunku linii dyslokacji w stosunku do wektora Burgersa.
Wida, e dyslokacja zmienia si od krawdziowej poprzez mieszan do rubowej. Naley zauway, e
dyslokacje po przeciwnych stronach ptli s tego samego rodzaju, lecz maj przeciwny znak.

Rys. 1.43. Wyznaczanie wektora Burgersa dla dyslokacji krawdziowej

Wektor Burgersa charakteryzuje wielko zaburzenia sieci w wyniku powstania dyslokacji, a zatem i
energi tego zaburzenia. Sposb wyznaczenia wektora Burgersa dla dyslokacji krawdziowej przedstawiono
na rys. l.43. Na rysunku tym, przedstawiajcym prosty typ sieci ukadu regularnego, zaznaczone s dwa
obwody: obwd grny otacza dyslokacj krawdziow, natomiast obwd dolny dyslokacji nie zawiera.
Dugo kadego z obwodw, wyraona w jednostkach sieciowych, jest taka sama; od zaznaczonego punktu
pocztkowego w prawo dugo obwodu wynosi 4 jednostki sieciowe, nastpnie w d 2 jednostki sieciowe,
kolejno w lewo 4 jednostki sieciowe oraz od dou do gry 2 jednostki sieciowe. Obwd nie zawierajcy
dyslokacji tworzy lini zamknit, tj. ten sam atom jest zarazem pocztkowym i kocowym punktem
obwodu. Natomiast obwd zawierajcy dyslokacj nie tworzy linii zamknitej; pocztek i koniec obwodu
stanowi dwa rne atomy. Dugo tej niecigoci obwodu okrela wanie warto wektora Burgersa, jak
to przedstawia rys. 1.43; zwrot tego wektora jest okrelony kierunkiem od kocowego do pocztkowego
punktu obwodu. Tego rodzaju obwd nazywa si obwodem Burgersa i zakrela si go zgodnie z ruchem
wskazwki zegara.
Podobnie mona wyznaczy wektor Burgersa dla dyslokacji rubowej. W tym celu naley wykona tak
sam konstrukcj zamknitego obwodu w krysztale zawierajcym dyslokacj rubow. Dugo przerwy w
obwodzie pomidzy jego punktami pocztkowym i kocowym, jak to wida na rys. l .44, wyznacza
wielko i zwrot wektora Burgersa.

Rys. 1.44. Wyznaczanie wektora Burgersa dla dyslokacji rubowej

Do najwaniejszych waciwoci wektora Burgersa naley zaliczy:


1) wektor Burgersa jest prostopady do linii dyslokacji krawdziowej, a rwnolegy do linii dyslokacji
rubowej;
2) jeeli obwd Burgersa otacza kilka dyslokacji, to dla rozpatrywanego obszaru dyslokacyjnego
wektor Burgersa bdzie rwny sumie geometrycznej wektorw poszczeglnych dyslokacji;
3) warto wektora Burgersa wzdu linii dyslokacji jest staa.
Za ilociow miar dyslokacji przyjto ich gsto, tj. dugo linii dyslokacji zawart w jednostce
objtoci metalu. Jeeli cakowita dugo wszystkich linii dyslokacji wystpujcych w krysztale wynosi L
cm i odniesiemy j do objtoci krysztau, np. V w cm3, to gsto dyslokacji wyraona bdzie wzorem:

L 2
cm
V

Rys. 1.45. Jamki trawienni na powierzchni krysztau (wg Charlesa i McCabe'a)

Du przeszkod w rozwoju i zastosowaniu teorii dyslokacji byy trudnoci w ich wykrywaniu i


obserwacji. Trudnoci te zostay przezwycione i obecnie znamy nastpujce metody badania dyslokacji:
1. Selektywne trawienie majce na celu ujawnienie punktw, w ktrych dyslokacje wychodz na
powierzchni krysztau. Na skutek zaburzenia w przestrzennym ukadzie atomw wok dyslokacji
miejsca te silniej si trawi, w wyniku czego powstaj jamki trawienne. Metoda ta ma t zalet, e
pozwala na obserwacj dyslokacji pod zwyczajnym mikroskopem metalograficznym. Ukad jamek
trawiennych na cianie krysztau jest widoczny na rys. 1.45.

Rys. l .46. Dyslokacje na cienkich foliach (pow. 70 000 x) (wg S. Gorczycy)

2. Badanie cienkich folii pod mikroskopem elektronowym w przechodzcym strumieniu elektronw. Jest to
obecnie szeroko stosowana metoda analizy nawet bardzo trudnych ukadw dyslokacji. Wygld
dyslokacji obserwowanych na cienkich foliach przedstawia rys. 1.46.

Rys. 1.47. Zdjcie elektronowe dyslokacji krawdziowej: a) sie prawidowa, b) dyslokacja krawdziowa,
c) schemat dyslokacji krawdziowej (pow. l 500 000 x) (wg N. F. Bochowitinowa)

3. Bezporednia obserwacja dyslokacji pod mikroskopem elektronowym lub jonowym. Wykorzystujc


najwiksz zdolno rozdzielcz mikroskopu elektronowego, mona obserwowa paszczyzny sieciowe,
ktrych odlego przekracza 0,6 nm, co w zasadzie umoliwia obserwacj niektrych rodzajw
dyslokacji, jak to wida na rys. l .47, ktry przedstawia ukad paszczyzn zawierajcych dyslokacj
krawdziow. Rwnie i mikroskop jonowy o zdolnoci rozdzielczej rzdu 0,20,3 nm, pozwalajcy na
obserwacj ukadu atomw, umoliwia ujawnienie dyslokacji

1. 16. Budowa ziarn metalicznych


W rzeczywistych metalach ziarna nie stanowi jednolitego ukadu, utworzonego ze cile rwnolegych
warstw atomowych, lecz skadaj si z oddzielnych blokw o wymiarach 10-510-3 cm, przy czym ich
paszczyzny krystalograficzne s wzgldem siebie skrcone o niewielki kt rzdu 1020 minut. Schemat
budowy blokowej przedstawiono na rys. 1.48. Zmiana wielkoci blokw i ich wzajemnej orientacji w
wyniku rnych procesw obrbki metali prowadzi do zmiany waciwoci. Wygld struktury blokowej pod
mikroskopem pokazano na rys. 1.49.

Rys. 1.48. Schemat struktury blokowej

Rys. 1.49. Struktura blokowa (pow. 600 x)


(wg N.F. Bochowitinowa)

Kade ziarno czy si z otaczajcymi je ziarnami wszystkimi punktami swojej powierzchni, tworzc
wspln granic. Granice ziarn stanowi niecigo w periodycznej budowie sieciowej krystalitw i dlatego
mona j uwaa za rodzaj defektu sieciowego. Ze wzgldu na to, e kade ziarno ronie w procesie
krystalizacji niezalenie, przebieg granicy pomidzy ziarnami nie jest zwizany z ich orientacj
krystalograficzn. Ziarna majce wspln granic mog si rni wzajemnie orientacj krystalograficzn,
wymiarami staych sieciowych oraz skadem chemicznym. W przypadku czystych metali ssiednie ziarna
rni si tylko orientacj krystalograficzn, ale w stopach pomidzy ssiednimi ziarnami mog wystpi
rnice wszystkich trzech wymienionych waciwoci. Granice ziarn maj rne waciwoci fizyczne i
chemiczne od ich wntrz, co ma powany wpyw na waciwoci metali. Z tego te wzgldu struktura granic
ziarn jest jednym z podstawowych problemw metaloznawstwa. Obecne pogldy na budow granic ziarn
oparte s na teorii strefy przejciowej Hargreavesa i Hillsa. Zgodnie z t teori pomidzy dwoma ssiednimi
ziarnami wystpuje wska strefa przejciowa o gruboci kilku rednic atomowych (23). Kade ze
wspistniejcych ziarn oddziauje na atomy warstwy zewntrznej ze zblion si, co powoduje, e atomy
tej strefy zajmuj pooenie przejciowe w stosunku do ukadu atomw obu ziarn, jak to przedstawia rys.
1.50.

Rys. 1.50. Budowa granicy szerokoktowej

Jak ju wiadomo, atomy zajmujce miejsca w wzach sieci przestrzennej maj minimum energii; w
zwizku z tym atomy strefy przejciowej zajmujce nieprawidowe pozycje musz mie wiksz energi ni
atomy lece wewntrz ziarn. Z tego wzgldu granice ziarn s strefami o zwikszonej energii, co ma bardzo
istotne znaczenie dla wielu procesw i zjawisk. Rnic w orientacji pomidzy ssiednimi ziarnami okrela
warto kta pomidzy ich gwnymi osiami krystalograficznymi. W zalenoci od wielkoci tego kta
rozrnia si granice wskoktowe i szerokoktowe. Granice szerokoktowe wystpuj, gdy rnica w
orientacji krystalograficznej ziarn wynosi 20 i wicej stopni. Schemat budowy takiej granicy przedstawia
wanie rys. 1.50. Przy nagrzewaniu pod wpywem napicia powierzchniowego granice szerokoktowe d
do wytworzenia wsplnych wierzchokw pomidzy trzema ziarnami i wwczas maj one po 120, jak to w
ukadzie dwuwymiarowym przedstawia rys. 1.51.

Rys. 1.51. Granica trzech ziarn

Jeeli dwa ziarna lub bloki s skrcone wzgldem siebie o niewielki kt wynoszcy od kilku minut do
kilku stopni, powstaje granica wsko-ktowa. Budow granicy wsko-ktowej dwu ziarn lub blokw o
strukturze prostej sieci przestrzennej ukadu regularnego podano schematycznie na rys. 1.52. Jak wida,
granic tworzy odpowiednie uszeregowanie dyslokacji krawdziowych. Odlego D pomidzy ssiednimi
dyslokacjami mona okreli ze wzoru:
D

gdzie b oznacza wielko wektora Burgersa, kt skrcenia w radianach.

Rys. 1.52. Schemat dyslokacyjnej budowy granicy wskoktowej

2. KRYSTALIZACJA

2. 1. Energetyczne warunki przemian fazowych


Metale, podobnie jak i inne ciaa, mog wystpowa w zalenoci od temperatury i cinienia w trzech
stanach skupienia: w stanie staym, ciekym i gazowym. Zmiana stanu skupienia zachodzi w przypadku
czystych metali w okrelonych temperaturach, a wic w temperaturze topnienia oraz w temperaturze
wrzenia. Temperatury te zale od cinienia i stanowi bardzo istotn ich charakterystyk. Tablica 2.1 podaje
temperatury topnienia i wrzenia czciej stosowanych w praktyce metali przy cinieniu 1,01310-1 MPa.
Szczeglnie wan waciwoci metali jest ich temperatura topnienia, ktra waha si dla rnych metali w
szerokich granicach od -38,9C dla rtci, wystpujcej w temperaturach otoczenia w stanie ciekym, do
3410C dla trudno topliwego wolframu. Z termodynamiki wiadomo, e samoczynnie przebiega mog tylko
te procesy, ktre zwizane s ze zmniejszeniem energii swobodnej ukadu; powstajca w zmienionych
warunkach nowa faza ma mniejsz energi swobodn. Im wiksz energi swobodn ma dana faza w
okrelonych warunkach, tym jest ona mniej trwaa i jeeli tylko jest to moliwe, ulegnie ona przemianie w
faz o mniejszej energii swobodnej.
Tablica 2. l Niektre wasnoci najwaniejszych metali

Pierwiastek

Be
Mg
Al
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Zr
Nb
Mo
Ag
W
Au
Hg
Pb
U

Liczba
pierwiastka
w ukadzie
okresowym
4
12
13
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
41
42
47
74
79
80
82
92

Promie Gsto (w
atomowy
20C)

Temperatura
topnienia

Temperatura
wrzenia

Wspczynnik
rozszerzalnoci
liniowej
(w 20C)

nm

g/cm3

106

0,113
0,160
0,143
0,145
0,136
0,128
0,131
0,127
0,126
0,124
0,128
0,137
0,160
0,147
0,140
0,144
0,141
0,144
0,155
0,175
0,155

1,82
1,74
2,70
4,50
6,11
7,14
7,46
7,86
8,9
8,90
8,92
7,14
6,52
8,56
10,2
10,5
19,3
19,3
13,51
11,3
19,0

1284
651
660
1672
1900
1875
1244
1538
1480
1455
1083
419
1855
2450
2615
960
3410
1063
-38,9
327
1133

2970
1110
2500
3260
3000
2470
2150
2880
3135
3080
2300
907
3580
3700
4800
1950
5500
2600
357
1750
3927

12,2
25,7
23,1
7,14
8,3
6,2
22,1
11,5
12,5
13,5
16,5
32,5
6,23
7,1
5,4
18,9
4,5
14,2

28,1
23

Twardo
HB

140
30
20
80
260
100
200
70
50
60
35
35
100
80
150
25
300
19

4
240

Rys. 2.1. Zmiana energii swobodnej w zalenoci od temperatury

Na rysunku 2.1 pokazano zmian energii swobodnej faz ciekej i staej tego samego metalu w zalenoci
od temperatury. Poniej temperatury krzepnicia (krystalizacji) Tk mniejsz energi swobodn ma faza staa,
natomiast powyej tej temperatury mniejsz energi ma faza cieka. Wynika std, e powyej temperatury Tk
faz trwa jest ciecz, natomiast poniej temperatury Tk ciao stae. Cieky metal po ochodzeniu poniej
temperatury krzepnicia bdzie krystalizowa, natomiast metal w stanie staym, nagrzany powyej Tk, bdzie
ulega topnieniu.
W temperaturze krzepnicia energia swobodna cieczy Fc i ciaa staego Fk danego metalu s sobie rwne:
Fc Fk

W temperaturze tej bd zatem wystpoway rwnoczenie w rwnowadze obie fazy: cieka i staa. Jest
to teoretyczna temperatura krystalizacji. Poniewa w tej temperaturze energia swobodna cieczy i energia
swobodna krysztaw danego metalu s sobie rwne dla zapocztkowania procesu krystalizacji naley ciecz
przechodzi poniej tej temperatury. Rnica pomidzy temperatur krystalizacji teoretyczn i rzeczywist
nazywa si stopniem przechodzenia cieczy. Podobnie przejcie ciaa staego w ciecz zachodzi w
temperaturach wyszych od Tk i zjawisko to nosi nazw przegrzania. Przechodzenie metali uzyskuje si
atwo, zjawisko przegrzania metali jest nieznaczne.
Zmianom stanu skupienia towarzysz efekty cieplne w postaci wydzielenia czy te pochaniania
dodatkowych iloci ciepa; dlatego te najatwiej ledzi przebieg tych przemian na krzywej nagrzewania lub
chodzenia. Krzywe takie wykazuj, jak zmienia si temperatura nagrzewanego lub chodzonego metalu w
zalenoci od czasu. Przebieg krzywej chodzenia ciekego lub zakrzepnitego metalu jako ukadu, w ktrym
nie zachodz adne przemiany, podano na rys. 2.2. Jeeli metal w czasie chodzenia krzepnie, to w
temperaturze krzepnicia wystpi na krzywej chodzenia poziomy odcinek staej temperatury, jak to
pokazano na rys. 2.3a; jest to spowodowane wydzielaniem si utajonego ciepa krzepnicia.

Rys. 2.2. Krzywa chodzenia

Dalsze opadanie temperatury nastpuje dopiero po cakowitym zakrzepniciu metalu. Podobnie na


krzywej nagrzewania, ktr przedstawia rys. 2.3b, wystpuje w temperaturze topnienia poziomy odcinek;
odcinek ten powstaje w wyniku dodatkowego pochaniania ciepa koniecznego do stopienia metalu, przez co
podnoszenie si temperatury w miar nagrzewania metalu zostaje na pewien czas zahamowane.

Rys. 2.3. Krzywe chodzenia (a) oraz nagrzewania (b)

Temperatury krzepnicia i topnienia tego samego metalu s identyczne, dlatego te oba poziome odcinki
powinny lee" w tej samej temperaturze. Ze wzgldu jednak na zjawisko przechodzenia oraz przegrzania,
ta sama przemiana zachodzi przy chodzeniu w temperaturze niszej ni przy nagrzewaniu; zjawisko to nosi
nazw histerezy cieplnej. Przebieg krzywej chodzenia z wystpujcym przechodzeniem (Ar) przedstawiono
na rys. 2.4a. Jak wida, przy niewielkim stopniu przechodzenia wydzielajce si utajone ciepo krzepnicia
podnosi temperatur krzepncej cieczy a do waciwej temperatury krzepnicia metalu, po ktrej
osigniciu zaznacza si na krzywej chodzenia poziomy odcinek, ktry trwa tak dugo, dopki caa ciecz nie
zakrzepnie. Przy szybszym przechodzeniu ilo ciepa wydzielajca si przy krzepniciu metalu nie jest
wystarczajca do podniesienia temperatury cieczy do waciwej temperatury jej krzepnicia i wwczas
krzywa chodzenia przybiera posta podan na rys. 2.4b. Stopie prze-chodzenia zaley od szybkoci
chodzenia; im wolniejsze chodzenie, tym mniejszy stopie przechodzenia i przystanek" odpowiadajcy
krzepniciu ley bliej teoretycznej temperatury krystalizacji.

Rys. 2.4. Krzywe chodzenia

2. 2. Zarodkowanie i wzrost krysztaw


Przejcie ciekego metalu w stan stay nazywa si krystalizacj pierwotn, w odrnieniu od
krystalizacji wtrnej, zachodzcej przy przemianach budowy krystalicznej metali w stanie staym.
W czasie krystalizacji zachodz rwnoczenie dwa procesy:
1) powstawanie trwaych ugrupowa atomw stanowicych zarodki krystaliczne,
2) rozrastanie si krysztaw z istniejcych zarodkw.
Jak to byo podane, tworzenie si krysztaw przy krzepniciu powoduje zmniejszenie energii
swobodnej. Rwnoczenie jednak powstajca pomidzy krysztaami a ciecz powierzchnia rozdziau i
zwizane z ni napicie powierzchniowe powoduj z kolei wzrost energii. Krzepnicie zachodzi bdzie
wtedy, gdy zmniejszenie energii zwizane z przejciem ciekego metalu w stan bardziej stabilny (stay)
bdzie wiksze ni wzrost energii zwizanej z powstaniem powierzchni rozdziau. Zmian energii
swobodnej ukadu w czasie krystalizacji wyraa wzr:
A VF

(1)

gdzie A oznacza wielko powierzchni rozdziau, napicie powierzchniowe na jednostk powierzchni,


V- objto zarodka, F rnic pomidzy energi swobodn cieczy i krysztaw na jednostk objtoci.
Zakadajc, e powstajcy zarodek ma ksztat kulisty, wzr (1) napiszemy w postaci
4
4r 2 r 3 F
3

(2)

gdzie r oznacza promie zarodka.


Zmian energii swobodnej krzepncego metalu ze wzrostem wielkoci zarodka podaje rys. 2.5. Jak
wida, w miar wzrostu wielkoci zarodka pocztkowo energia swobodna wzrasta, osigajc warto
maksymaln dla zarodka o krytycznym promieniu rk, po czym dalszy wzrost wielkoci zarodka prowadzi do
zmniejszenia energii swobodnej krzepncego metalu. Poniewa samoczynnie przebiega mog tylko te
procesy, ktre s zwizane ze zmniejszeniem energii swobodnej ukadu, trwaymi zarodkami krystalicznymi
bd tylko te, ktrych promie jest rwny lub wikszy od promienia krytycznego; z tych tylko zarodkw
powstawa bd krysztay. Zarodki krystaliczne o wielkoci promienia mniejszej od rk nie mog si
rozrasta, gdy byoby to zwizane ze wzrostem energii swobodnej ukadu. Jeli nawet zarodki takie
powstan, ponownie rozpuszcz si w cieczy.

Rys. 2.5. Zmiana energii swobodnej w zalenoci od promienia zarodka

Im mniejszy jest krytyczny promie zarodka, tym wicej powstaje w cieczy trwaych zarodkw
krystalicznych i wiksza jest szybko krystalizacji. Krytyczny promie zarodka mona obliczy, badajc
ekstremum funkcji wyraonej wzorem (2), wynosi ono:
rk 2

(3)

Ze wzrostem stopnia przechodzenia zwiksza si rnica energii swobodnej F krysztaw i cieczy;


natomiast zaleno napicia powierzchniowego od stopnia przechodzenia cieczy jest niewielka. Ze wzoru
(3) wida wobec tego, e im wikszy jest stopie przechodzenia cieczy, tym niniejszy jest krytyczny
promie zarodka, co wykrelnie przedstawia rys. 2.6. W temperaturze krzepnicia powstanie zarodka jest
praktycznie niemoliwe ( F 0 ). Obecne w krzepncym metalu wtrcenia faz staych mog uatwia
powstawanie zarodkw krystalicznych. Aktywno dziaania wtrce na powstawanie zarodkw nowej fazy
zaley od napicia powierzchniowego pomidzy nimi a powstajc now faz. Im mniejsze jest napicie
powierzchniowe pomidzy obcymi wtrceniami a zarodkami nowej fazy w porwnaniu z napiciem
powierzchniowym na granicy pomidzy star i now faz, tym wiksza bdzie rola tych wtrce przy
tworzeniu si zarodkw krystalicznych. Napicie powierzchniowe pomidzy obcymi wtrceniami a now
faz bdzie tym mniejsze, im bardziej zbliona jest budowa krystaliczna tych faz i ich parametry sieciowe.
Na zarodkowanie krysztaw wpywaj wtrcenia niemetaliczne, jak tlenki i azotki, ciany form, a zwaszcza
obecne na nich pknicia i nierwnoci, a take nie roztopione w procesie metalurgicznym czstki
krzepncego metalu.

Rys. 2.6. Zaleno krytycznego promienia zarodka od temperatury przechodzonej cieczy

Rwnolegle z powstawaniem zarodkw zachodzi rozrost krysztaw, zwizany rwnie ze


zmniejszeniem si energii swobodnej krzepncego metalu. Rozrost ten polega na ukadaniu si warstw
atomowych na istniejcych zarodkach krystalicznych.
Istotny wpyw na rozrastanie si zarodkw ma obecno dyslokacji. F. C. Frank wykaza, e warunki
energetyczne wzrostu zarodka krystalicznego s korzystniejsze, gdy przyczane do zarodka atomy ukadaj
si w dyslokacj rubow ni w przypadku ukadania si ich w struktur doskona. Gdyby zarodek mia
doskona struktur ograniczon paskimi cianami, jak to przedstawia rys. 2.7, wwczas wzrost jego byby
utrudniony, gdy wydzielajce si na jego powierzchni z fazy gazowej lub ciekej atomy miayby tylko jedno
wizanie. Natomiast w obecnoci dyslokacji rubowej, jak to przedstawia rys. 2.8, istnieje na powierzchni
krysztau nie zanikajcy prg (uskok), przy ktrym intensywnie zatrzymywane s atomy krzepncego
metalu, gdy w tym przypadku maj one trzy wizi z krysztaem. W miar przyczania si nowych atomw
uskok ten nie zanika, lecz jedynie obraca si dookoa punktu B, w ktrym dyslokacja rubowa wychodzi na
powierzchni krysztau, co prowadzi do wytworzenia si na tej powierzchni spirali wzrostu o wysokoci od
jednego do kilku tysicy atomw. Schemat spirali wzrostu podano na rys. 2.9, a wygld spirali wzrostu na
krysztale wglika krzemu pokazano na rys. 2.10. Tak powstaj dyslokacje w procesie krystalizacji.

Rys. 2.7. Osadzanie atomu na powierzchni zarodka

Rys. 2.8. Wzrost krysztau zawierajcego dyslokacj rubow

Rys. 2.9. Schemat spirali wzrostu

Rys. 2.10. Wygld spirali wzrostu na krysztale wglika krzemu (pow. 500 x Opton)

Dyslokacje tworzy si mog ponadto przy zrastaniu ramion dendrytw, zrastaniu ziarn, podziarn i
blokw, gdy kt dezorientacji pomidzy zrastajcymi czciami krysztau jest bardzo may, rzdu minut do
kilku stopni. Schemat budowy takiej granicy podano na rys. 1.52.

2. 3. Kinetyka procesu krystalizacji


Wielko i ksztat ziarn powstajcych w czasie krystalizacji pierwotnej zale od warunkw, w jakich
przebiegao krzepnicie. Z gwnych czynnikw wpywajcych na przebieg krystalizacji naley wymieni:
1) maksymaln temperatur nagrzania ciekego metalu przed odlewaniem i czas wygrzewania w tej
temperaturze,
2) waciw temperatur odlewania,
3) sposb odlewania (odlewanie bezporednie lub syfonowe, kierunek strugi metalu, szybko napeniania
wlewnicy),
4) szybko chodzenia, zalen od materiau i gruboci cianek formy, jej temperatury oraz ewentualnych
urzdze sucych do przyspieszania lub zmniejszania szybkoci chodzenia,
5) jako metalu, a w szczeglnoci jego stopie zanieczyszczenia wtrceniami niemetalicznymi,
6) napicie powierzchniowe metalu w temperaturze krzepnicia,
7) wstrzsy mechaniczne, drgania i ultradwiki.
Jak wida, poza stopniem przechodzenia cieczy istnieje wiele czynnikw wpywajcych na przebieg
krystalizacji, a tym samym na struktur zakrzepnitego metalu. Nie ma te z tego wzgldu oglnej teorii
ujmujcej wpyw wszystkich tych czynnikw na przebieg krystalizacji.
Dla scharakteryzowania procesu krystalizacji uczony niemiecki G. Tammann (1925 r.) wprowadzi dwie
wielkoci:
1. Liczb zarodkw krystalicznych tworzcych si spontanicznie w czasie krzepnicia. Wielko ta,
mierzona liczb zarodkw powstajcych w l cm3 cieczy w cigu jednej minuty, oznaczana jest
symbolem l.z.
2. Szybko narastania krysztaw, tzw. liniowa szybko krystalizacji, mierzona w milimetrach na minut,
oznaczana symbolem s.k.

Im wiksza jest liczba powstajcych zarodkw krystalicznych oraz liniowa szybko krystalizacji, tym
szybciej przebiega krzepnicie. Obie te wielkoci zale, jak podano w punkcie 2.2 i co wykaza
eksperymentalnie Tammann, od stopnia przechodzenia cieczy. Zaleno liczby zarodkw krystalicznych
powstajcych w jednostce czasu (l.z.) oraz liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia
cieczy przedstawiono na rys. 2.11. Obie krzywe maj dla wszystkich substancji podobny charakter. Z ich
przebiegu wida, e przy przechodzeniu rwnym 0C, tj. w temperaturze krzepnicia, zarwno liczba
zarodkw krystalicznych (l.z.), jak i liniowa szybko krystalizacji (s.k.) s rwne zeru, tak e dla
zapocztkowania procesu krystalizacji konieczne jest pewne, choby nieznaczne, przechodzenie cieczy. W
miar wzrastania stopnia przechodzenia zarwno liczba zarodkw krystalicznych (l.z.), jak te liniowa
szybko krystalizacji (s.k.) zwikszaj si a do maksimum, po czym znowu zmniejszaj si, osigajc
wartoci zerowe. W przypadku duych stopni przechodzenia, kiedy zarwno liczba zarodkw
krystalicznych (l.z.), jak i liniowa szybko krystalizacji (s.k.) s rwne zeru, ciecz krzepnie jako ciao
bezpostaciowe. Metale nie daj si tak znacznie przechadza i jedynie linie cige na rys. 2.11 dotycz
metali; linie kreskowane odnosz si do substancji organicznych, na ktrych Tammann przeprowadza swoje
badania. Z rysunku 2.11 wida, e przy wzrastajcym stopniu przechodzenia liczba zarodkw
krystalicznych powstajcych w jednostce czasu (l.z.) wzrasta szybciej ni liniowa szybko krystalizacji
(s.k.). Oznacza to, e wiksza ilo metalu krystalizuje w drodze tworzenia si nowych krysztaw, a nie
przez rozrost krysztaw ju istniejcych. Z tego wzgldu ze wzrostem przechodzenia ciekego metalu
liczba ziarn krystalicznych wzrasta, a wielko ich maleje, skutkiem czego zakrzepy metal bdzie mia
budow bardziej drobnoziarnist. Maksimum krzywej liczby zarodkw krystalicznych (l.z.) ley przy
wikszych stopniach przechodzenia w porwnaniu z krzyw liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.); jeeli
wic osignie si taki stopie przechodzenia ciekego metalu, dla ktrego ze wzrostem stopnia
przechodzenia liczba zarodkw krystalicznych (l.z.) jeszcze wzrasta, a liniowa szybko krystalizacji (s.k.)
utrzymuje si na staym poziomie, to metal po zakrzepniciu bdzie mia szczeglnie drobnoziarnist
budow. Przy nieznacznym natomiast przechodzeniu tworzy si niedua liczba zarodkw krystalicznych
(l.z.) przy stosunkowo duej liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.), co prowadzi do powstawania materiau
gruboziarnistego.

Rys. 2.11. Zaleno liczby zarodkw (l.z.) oraz liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia cieczy

Ze wzgldu na to, e pomiar stopnia przechodzenia natrafia w praktyce na trudnoci, mona przyj, e
stopie przechodzenia cieczy jest proporcjonalny do szybkoci jej chodzenia. Z przytoczonych zalenoci
wynika, e przy wolnym chodzeniu otrzymuje si budow gruboziarnist, a przy szybkim budow
drobnoziarnist.
Podan wyej zaleno pomidzy wielkoci ziarna a szybkoci chodzenia nie zawsze obserwuje si w
praktyce. Wynika to std, e pojcie jednakowego stopnia przechodzenia cieczy mona odnie tylko do
niewielkich objtoci metalu; w przypadku krzepnicia wlewkw czy te duych odleww przechodzenie
we wszystkich punktach ciekego metalu praktycznie nie moe by jednakowe. Poza tym zawarte w metalu
obce czsteczki stae silnie zmieniaj liczb zarodkw krystalicznych i mog aktywniej dziaa ni
powstajce spontanicznie w ciekym metalu zarodki. Rwnie i liniowa szybko krystalizacji zaley nie
tylko od samego metalu, ale take od wielu czynnikw zewntrznych. Z tych wzgldw, opierajc si na
podanej teorii krystalizacji, nie zawsze mona przewidzie, jaka bdzie wielko ziarna po zakrzepniciu.

Mimo to teoria ta nie traci swojej wartoci, gdy obrazuje w sposb jasny zaleno krystalizacji od dwu
gwnych czynnikw, tj. liczby zarodkw krystalicznych (l.z.) i liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.).
Ponadto moe by ona stosowana nie tylko do krystalizacji pierwotnej, lecz take dla objanienia przemian
zachodzcych w zakrzepych metalach, tj. do krystalizacji wtrnej.

2. 4. Ksztat krysztaw
W zalenoci od warunkw krzepnicia, z powstaych zarodkw mog wytworzy si krysztay o
rozmaitych ksztatach. W niektrych przypadkach otrzyma mona krysztay o prawidowym ksztacie
zewntrznym w postaci figur geometrycznych, ograniczonych paskimi cianami; utworzenie si tego
rodzaju krysztaw metali zachodzi jednak bardzo rzadko.
Poniewa krysztay rosn szybciej w kierunku odprowadzania ciepa, tj. prostopadle do cian wlewnicy,
ni w innych kierunkach, tworz si zatem krysztay metali majce posta zblion do gazi choiny; z tego
te wzgldu nazywa si je dendrytami (z greckiego dendron - drzewo). Schemat rozrostu dentrytw wedug
Czernowa podano na rys. 2.12; w czasie krzepnicia pocztkowo powstaje o pierwszorzdowa a, od tej osi
pod okrelonym ktem narastaj osie drugorzdowe b, z ktrych z kolei wyrastaj osie trzeciorzdowe c. W
dalszym przebiegu krystalizacji osie te wyduaj si i grubiej; w ten sposb powstaj podobne do choinek
krysztay dendrytyczne.

Rys. 2.12. Schemat rozrostu dendrytw (wg D. K. Czernowa)

Rys. 2.13. Schemat przebiegu krystalizacji (wg Rosenheina)

Schemat przebiegu krystalizacji ciekego metalu wedug Rosenheina pokazano na rys. 2.13. Na pocztku
krystalizacji w cieczy pojawiaj si zarodki krystaliczne, ktre nastpnie rozrastaj si, tworzc dendryty.
Dendryty te rosn a do momentu, w ktrym zaczynaj si styka wzajemnie, przez co ich dalszy rozrost
zostaje zahamowany. Od tej chwili nastpuje stopniowe zapenianie krzepncym metalem przestrzeni
midzydendrytycznych pomidzy gazkami dendrytw, tak e przybieraj one w kocu posta ziarn. Ziarna
te rozrastaj si we wszystkich kierunkach a do cakowitego wyczerpania si cieczy. W wyniku
krystalizacji otrzymuje si metal skadajcy si ze cile do siebie przylegajcych i mocno ze sob
sczepionych ziarn krystalicznych. W ostatniej fazie krzepnicia na granicach ziarn, w miejscu ich
wzajemnego zetknicia, znajduje si pewna ilo cieczy. Zawiera ona prawie wszystkie domieszki, ktre
znajdoway si w pynnym metalu, a ktre nie s rozpuszczalne w fazie staej lub ich rozpuszczalno jest
ograniczona. Ciecz ta krzepnie na kocu, umiejscawiajc si na granicach ziarn.

Rys. 2.14. Powstawanie dendrytw w jamie skurczowej (wg D. K. Czernowa)

Dendryty przeksztacaj si wic w czasie krystalizacji w ziarna i w zakrzepnitym metalu zazwyczaj


dentrytw nie obserwuje si. Jeeli jednak warunki krystalizacji s takie, e nie wystarczy ciekego metalu
dla zapenienia midzydendrytycznych przestrzeni powstaych pocztkowo dendrytw, to mona je
bezporednio zaobserwowa. Dendryty mog wic wystpowa w jamach skurczowych wlewkw i
wszelkiego rodzaju mniejszych czy wikszych porach odleww, gdzie poziom ciekego metalu, w ktrym
ronie kryszta, obniy si na skutek skurczu materiau przy krzepniciu. Schematyczne przedstawienie
krysztaw dendrytycznych w jamie usadowej odlewu staliwnego wedug D. K. Czernowa przedstawiono na
rys. 2.14. Rysunek 2.15 przedstawia fotografi duego dendrytycznego krysztau o dugoci 39 cm,
znalezionego przez jednego z uczniw Czernowa w jamie skurczowej 100-tonowego stalowego wlewka.
Kryszta ten zosta podarowany Czernowowi i nazwany jego imieniem.

Rys. 2.15. Kryszta Czernowa

2. 5. Przebieg krzepnicia wlewka


Korzystajc z podanych wiadomoci o krystalizacji, rozpatrzymy przebieg krzepnicia stalowego
wlewka. Jeeli wlewnic napenimy ciek stal, to jako pierwsza, prawie natychmiast, krzepnie cienka
warstwa metalu, stykajca si bezporednio ze ciankami wlewnicy. Poniewa ciany wlewnicy s zimne,
warstewka ta ulega silnemu przechodzeniu. Powstaje wic dua liczba zarodkw krystalicznych, tak e
zakrzepnita warstwa stali skada si z drobnych, chaotycznie uoonych krysztaw. Jest to tzw. strefa
krysztaw zamroonych. Wskutek wytworzenia si warstwy zakrzepnitego metalu i pewnego nagrzania
cian wlewnicy dalsze krzepnicie odbywa si ju w agodniejszych warunkach, przy czym wzrost
krysztaw nastpuje zgodnie z kierunkiem odprowadzania ciepa, tj. prostopadle do cian wlewnicy. W ten
sposb powstaje strefa krysztaw supkowych, prostopadych do cian wlewnicy. Grubo strefy krysztaw
supkowych zaley od temperatury odlewania i szybkoci chodzenia wlewka. Im wysza jest temperatura
odlewania oraz szybsze chodzenie, tym grubo tej strefy jest wiksza. Wystpowanie strefy krysztaw
supkowych nie jest korzystne, gdy w miejscach, gdzie zrastaj si krysztay rosnce w kierunkach do siebie
prostopadych naley oczekiwa pogorszenia waciwoci mechanicznych.
Zewntrzne zakrzepnite warstwy wlewka s dociskane do cian wlewnicy w wyniku cinienia
hydrostatycznego ciekego metalu. W chwili gdy docisk ten staje si niewystarczajcy, powstaje pomidzy
zakrzepnitym wlewkiem a cianami formy szczelina, wskutek czego prdko odprowadzania ciepa
jeszcze bardziej maleje. W tych warunkach krzepnie rodkowa cz wlewka. Z uwagi na jej oddalenie od
cian wlewnicy nastpuje zanik kierunkowego odprowadzania ciepa, tak e orientacja krystaliczna
powstajcych krysztaw jest chaotyczna. Ze wzgldu na may stopie przechodzenia liczba tworzcych si
zarodkw krystalicznych jest niewielka. Wytworzone krysztay maj wiksz gsto ni ciecz i maj
tendencj do opadania na dno wlewka. W ten sposb powstaje w rodkowej czci wlewka strefa krysztaw

wolnych, skadajca si z wikszych, chaotycznie uoonych krysztaw. Schemat krzepnicia stali przy
cianie wlewnicy wedug Czernowa podano na rys. 2.16, a przekrj osiowy i poprzeczny zakrzepnitego
wlewka z wyranie widocznymi wszystkimi trzema strefami krystalicznymi na rys. 2.17. W wyniku
naturalnego skurczu materiau przy krzepniciu w grnej czci wlewka powstaje pusta przestrze, zwana
jam skurczow.

Rys. 2.16. Schemat krzepnicia stali na cianie wlewnicy: l krysztay zamroone, 2 krysztay supkowe, 3 krysztay
wolne

Oprcz rnicy w budowie krystalicznej poszczeglnych stref wlewka istniej take rnice w ich
skadzie chemicznym. W czasie krzepnicia skad chemiczny wydzielanych krysztaw i pozostaej cieczy
ulega cigej zmianie. Pierwsze krysztay s metalem najbardziej czystym, wolnym od domieszek, a
pozostaa ciecz stopniowo wzbogaca si w zanieczyszczenia, wskutek czego najwiksza zawarto siarki i
fosforu a take wgla wystpuje w krzepncej na kocu grnej czci wlewka, w pobliu jamy skurczowej.

Rys. 2.17. Budowa krystaliczna wlewka: / krysztay zamroone, 2 krysztay supkowe, 3 krysztay wolne

Tego rodzaju zjawisko niejednorodnoci skadu chemicznego wlewka nosi nazw segregacji
makroskopowej w odrnieniu od segregacji mikroskopowej, wystpujcej w obrbie poszczeglnych ziarn
metalicznych. W stalach stopowych zjawisko segregacji moe rwnie dotyczy skadnikw stopowych.
Grna cz wlewka o duej zawartoci zanieczyszcze cznie z jam skurczow nie podlega dalszej
przerbce i jest odcinana. W okolicach jamy skurczowej skupiaj si rwnie pcherze powstae na skutek
wydzielania si gazw z metalu przy krzepniciu. W stalach dobrze odtlenionych i odgazowanych liczba
pcherzy gazowych jest bardzo niewielka. Stale te nazywaj si stalami uspokojonymi ze wzgldu na to, e
przebieg ich krzepnicia we wlewnicy jest spokojny. Oprcz stali uspokojonych wytapia si jeszcze stale
nieuspokojone, odtleniane tylko czciowo manganem. Krzepniciu takich wlewkw we wlewnicy

towarzyszy intensywne wydzielanie si gazw (wrzenie). Po zakrzepniciu wystpuje w caej masie wlewka
dua liczba pcherzy gazowych i struktura takiej stali przypomina ser szwajcarski (jak to pokazuje rys.
2.18), jama skurczowa natomiast nie tworzy si. Pcherze gazowe, jeli tylko s usytuowane w odpowiedniej
odlegoci od powierzchni wlewka, nie stanowi wady materiau, gdy ulegaj zgrzaniu w czasie dalszej
przerbki plastycznej na gorco. Szkodliwa jest tylko obecno pcherzy przypowierzchniowych, ktre
otwieraj si podczas przerbki plastycznej. Poniewa najbardziej zanieczyszczon cz wlewka odcina si,
stale uspokojone zawieraj mniej zanieczyszcze, a wic maj lepsze waciwoci ni stale nieuspokojone;
uzysk tych stali z powodu odcinania czci wlewka jest jednak mniejszy. Stale nieuspokojone wykazuj
du skonno do segregacji. Produkowane s rwnie stale puspokojone, odtlenione nieco bardziej ni
stale nieuspokojone za pomoc manganu i aluminium lub manganu i niewielkiej iloci krzemu.

Rys. 2.18. Makrostruktura wlewka ze stali: a) nieuspokojonej, b) puspokojonej, c) uspokojonej

2. 6. Przemiany w stanie staym


Niektre metale, w zalenoci od temperatury i cinienia, mog krystalizowa w rnych rodzajach sieci
przestrzennych. Zjawisko to nosi nazw polimorfizmu lub alotropii, a rne formy krystaliczne tego samego
metalu nazywaj si odmianami alotropowymi. Odmiany alotropowe oznacza si greckimi literami oc, /?, y,
S itd., ktre w formie indeksw dodaje si do symbolu chemicznego pierwiastka. Odmian alo-tropow
trwa w najniszych temperaturach oznacza si symbolem a, nastpn symbolem jS itd. Do metali
krystalizujcych w kilku odmianach alotropowych nale: elazo, kobalt, cyna, mangan, tytan, cyrkon i
niektre inne.
Kada odmiana alotropowa jest trwaa w pewnym zakresie temperatur, a po przekroczeniu okrelonych
temperatur krytycznych nastpuje cakowite przekrystalizowanie metalu. Zjawisko to podobne jest do
krystalizacji pierwotnej i z tego wzgldu nazywa si krystalizacj wtrn. Krystalizacja wtrna polega
rwnie a tworzeniu si zarodkw krystalicznych nowej fazy i ich dalszego rozrostu, jak to wystpowao w
fazie ciekej przy krystalizacji pierwotnej. Ze wzgldu na to, e przemiany alotropowe zachodz w stanie
staym, a wic w rodowisku anizotropowym, krysztay nowej fazy mog zachowa orientacj
krystalograficzn fazy starej.
Przemiany alotropowe zachodz w staych okrelonych temperaturach i towarzyszy im wydzielanie
ciepa przy chodzeniu lub pochanianie ciepa przy nagrzewaniu. Na krzywych chodzenia lub nagrzewania
pojawiaj si skutkiem tego przystanki odpowiadajce temperaturom, w jakich te przemiany zachodz. W
wyniku przemian alotropowych nastpuje cakowita zmiana wszystkich waciwoci metali: fizycznych,
mechanicznych i chemicznych. Przemiany alotropowe wykazuj du skonno do przegrzania lub
przechodzenia, co ma wane praktyczne znaczenie dla obrbki cieplnej. Zestawienie waniejszych metali
wystpujcych w rnych odmianach alotropowych podaje tabl. 2.2.
Tablica 2.2 Odmiany alotropowe metali
Metal
Fe

Odmiana
alotropowa

Zakres temperatur trwaoci


odmiany C
do 912 i 1394 1538
912 1354

Sie przestrzenna krysztau


regularna przestrzennie centrowana
regularna pasko centrowana

Metal
Co

Odmiana
alotropowa

Sn

Mn

Ti
Zr

Zakres temperatur trwaoci


odmiany C
do 450
450 1480
do 18
18 232
do 700
700 1079
1079 1143
1143 1244
do 882
882 1672
do 867
867 1855
do 668
668 720
720 1132

Sie przestrzenna krysztau


heksagonalna zwarta
regularna pasko centrowana
diamentu
tetragonalna centrowana
szecienna zoona
szecienna zoona
tetragonalna zwarta
regularna przestrzennie centrowana
heksagonalna zwarta
regularna przestrzennie centrowana
heksagonalna zwarta
regularna przestrzennie centrowana
rombowa
tetragonalna
regularna przestrzennie centrowana

Niektre metale, np. elazo, nikiel i kobalt, wykazuj trwae namagnesowanie po usuniciu
zewntrznego pola magnetycznego. Zjawisko to nosi nazw ferromagnetyzmu. Jednake w miar
podwyszania temperatury metale te trac stopniowo swoje waciwoci magnetyczne, jak to uwidacznia
rys. 2.19, przy czym cakowita utrata waciwoci magnetycznych nastpuje po osigniciu tzw. punktu
Curie, powyej ktrego metale te staj si ciaami paramagnetycznymi.

Rys. 2.19. Zaleno magnetycznych waciwoci elaza, niklu i kobaltu od temperatury

Przemiany magnetyczne rni si w sposb zasadniczy od przemian alotropowych. Przejcie metalu ze


stanu paramagnetycznego w stan ferromagnetyczny jest zwizane z rwnolegym ustawieniem trwaych
momentw magnetycznych poszczeglnych atomw; nie zachodzi przekrystalizowanie materiau i zmiana w
budowie sieci przestrzennej. W wyniku tej przemiany zmieniaj si tylko waciwoci magnetyczne,
elektryczne i niektre waciwoci cieplne. Temperatura przemiany magnetycznej jest niezalena od
szybkoci chodzenia czy te nagrzewania.

2. 7. Odmiany alotropowe elaza


Przykadem metalu doznajcego przemian alotropowych i przemiany magnetycznej jest elazo.
Wystpuje ono w dwu odmianach alotropowych:
elazo , trwae w temperaturach do 912C oraz 1394 1538C,
elazo , trwae w zakresie temperatur 912 1394C.
elazo krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie centrowanej (A2). W temperaturach poniej
770C elazo jest ferromagnetyczne; przy nagrzewaniu w temperaturze 770C traci ono swoje
waciwoci magnetyczne i staje si paramagnetyczne. W zakresie temperatur 912 1394C wystpuje
druga odmiana alotropowa elaza, a mianowicie elazo krystalizujce w sieci regularnej pasko
centrowanej (Al). Przy przemianie Fe w Fe w temperaturze 912C nastpuje wzrost parametru
sieciowego z 0,29 nm dla elaza do 0,365 nm dla elaza . Poniewa sie regularna pasko centrowana
jest bardziej zwarta ni przestrzennie centrowana, przemianie tej towarzyszy wyrany skurcz. W
temperaturze 1394C elazo ulega z kolei przemianie w elazo trwae a do temperatury topnienia, tj.

1538C. T wysokotemperaturow odmian elaza zwano dawniej elazem . Krzyw chodzenia dla
czystego elaza przedstawiono na rys. 2.20.

Rys. 2.20. Krzywe chodzenia czystego elaza

3. BADANIA STRUKTURY METALI


Waciwoci metali i stopw zale w duej mierze od ich wewntrznej budowy, czyli struktury. Na
pojecie struktury metalu skada si struktura krystalograficzna, czyli sposb rozoenia atomw w
przestrzeni, mikrostruktura, czyli rodzaj i ksztat ziaren, ktre dostrzegalne s tylko przez mikroskop, i
wreszcie makrostruktura, czyli te elementy budowy metalu, ktre moemy obserwowa okiem
nieuzbrojonym lub przy niewielkim, kilkakrotnym powikszeniu. Badanie kadego z wymienionych
elementw budowy wewntrznej metali wymaga stosowania odrbnych metod i stanowi osobn niejako
dziedzin metaloznawstwa, ale dopiero synteza wynikw rnych bada pozwala na przedstawienie penego
obrazu budowy metalu.

3. 1. Badania struktury krystalicznej metali


Badania budowy krystalicznej metali, majce na celu okrelenie rodzaju sieci przestrzennej oraz sposobu
uoenia atomw w tej sieci, przeprowadzamy obecnie gwnie za pomoc promieni rentgenowskich.
Pierwsze systematyczne badania tego rodzaju (tzw. analiz rentgenostrukturaln) przeprowadzi w 1912 r.
niemiecki fizyk, M. Laue. Dowiadczenie Lauego polegao na przepuszczeniu przez kryszta wskiej wizki
promieni rentgenowskich. Promienie te ulegaj w krysztale odbiciu od poszczeglnych paszczyzn
krystalograficznych i jeli za krysztaem umiecimy klisz fotograficzn, to otrzymamy na niej obraz
zoony z wielu plamek (tzw. lauogram), jak to przedstawia rys. 3.1.

Rys. 3.1. Lauegram

Kada plamka stanowi refleks przechodzcy od okrelonej grupy paszczyzn. Powstawanie refleksw na
rentgenogramach jest cile zwizane ze zjawiskiem dyfrakcji i interferencji fal eletromagnetycznych.
Zachodzi tu analogiczne zjawisko do wystpujcego przy przejciu wizki wiata widzialnego przez siatk
dyfrakcyjn. Kryszta, w ktrym odlegoci midzypaszczyznowe s tego samego rzdu co dugo fali rentgenowskiej, odgrywa waciwie tak rol jak siatka dyfrakcyjna w stosunku do wiata widzialnego. Dalsze
badania fizykw W. H. Bragga i W. L. Bragga oraz Piotra Debye'a, przyczyniy si do rozwinicia metod
bada rentgenostrukturalnych. Braggowie wprowadzili bardzo wan zaleno pomidzy ktem ugicia
promieni X od okrelonej grupy paszczyzn krystalograficznych a odlegociami pomidzy tymi
paszczyznami i dugoci fali (rys. 3.2).

Rys. 3.2. Rwnanie Braggw

Zaleno t wyraa wzr


n 2d sin

gdzie: oznacza dugo fali promieniowania, d odlego pomidzy paszczyznami, kt ugicia


promieni, n = l, 2, 3 krotno dugoci fali.
Znajc dugo fali / promieni wysyanych przez lamp i obliczajc z pooenia poszczeglnych prkw
na kliszy kty , obliczamy odlegoci midzypaszczyznowe d dla rnych grup paszczyzn. W ten sposb
mona ustali typ sieci przestrzennej oraz wartoci parametrw sieciowych.
Metody rentgenowskie pozwalaj ponadto bada wiele innych zjawisk w metalu; mona np. do
dokadnie okreli wielko ziarn metalu, stopie zgodnoci ich orientacji przestrzennej, czyli tzw. tekstur,
wielko napre wewntrznych, gsto zaburze sieciowych, takich jak dyslokacje, wakanse itp.
W ostatnich latach, oprcz dyfrakcji promieni rentgenowskich, coraz czciej stosuje si metody bada
oparte na dyfrakcji wizki elektronw lub neutronw. Pozwalaj one w pewnych przypadkach dokadniej
wnikn w budow metalu ni metody rentgenowskie.

3. 2. Badania mikroskopowe
Badania mikrostruktury metali przeprowadzamy najczciej za pomoc mikroskopu optycznego, stosujc
powikszenia od okoo 20- do 1800-krotnych. Stosowany w badaniach metali mikroskop nazywa si
mikroskopem metalograficznym, a jego budowa rni si od znanych mikroskopw biologicznych, poniewa
nawet najciesze prbki metali s nieprzezroczyste i z tego wzgldu nie mona stosowa do ich owietlenia
wiata przechodzcego przez prbk. Struktur metali obserwujemy w wietle odbitym od powierzchni
prbki. Z tego wzgldu musi by ona szlifowana i polerowana do lustrzanego poysku. Przygotowan do
obserwacji mikroskopowej prbk metalu nazywamy szlifem lub zgadem metalograficznym. Szlifowanie i
polerowanie mechaniczne powoduje zawsze pewne znieksztacenie cienkiej warstwy powierzchniowej, co w
niektrych przypadkach moe utrudni, a nawet uniemoliwi obserwacj waciwej struktury metalu. Z
tego wzgldu stosuje si czsto polerowanie elektrolityczne.
Na wypolerowanej powierzchni metalu mona obserwowa tylko niektre skadniki strukturalne,
rnice si znacznie wspczynnikiem odbicia wiata, np. grafit lub wtrcenia niemetaliczne. Dla
ujawnienia ziarn metalu konieczne jest wytrawienie zgadu. Odczynniki trawice atakuj przede wszystkim
granice ziarn. Padajce wiato ulega wtedy rozproszeniu i w mikroskopie obserwujemy granice ziarn jako
ciemne linie, jak to przedstawia rys. 3.3. Powierzchnia poszczeglnych ziarn tej samej fazy moe si
wytrawi silniej lub sabiej, zalenie od ich orientacji krystalograficznej w stosunku do paszczyzny zgadu.
Przy obserwacji przez mikroskop ziarna o bardziej wytrawionej powierzchni silniej rozpraszaj padajce
wiato i wydaj si przez to ciemniejsze (rys. 3.4). Jeeli mamy do czynienia ze stopem skadajcym si z
rnych faz, wtedy najczciej nastpuje silniejsze wytrawienie jednej z nich w porwnaniu z drug, co
umoliwia rozrnienie ich pod mikroskopem.

Rys. 3.3. Granice ziarn

Rys. 3.4. Rozpraszanie wiata przez powierzchnie ziarn

Do bada metaloznawczych stosuje si najczciej tzw. mikroskop Le Chateliera ze skierowanym ku


grze obiektywem, nad ktrym umieszczony jest stolik przedmiotowy. Pozwala to na wygodn obserwacj
prbek o nieregularnym ksztacie. Owietlenie powierzchni prbki nastpuje za pomoc tzw. owietlacza
poprzez obiektyw mikroskopu. Nowoczesne mikroskopy metalograficzne zaopatrzone s z reguy w
urzdzenie do fotografowania obserwowanych struktur. Schemat takiego mikroskopu produkcji firmy
Reichert" w Wiedniu przedstawiono na rys. 3.5. Zasadnicze elementy optyczne mikroskopu to: owietlacz,
obiektyw i okular. Zadaniem owietlacza jest skierowanie na powierzchni prbki dostatecznie silnej i
rwnomiernej wizki wiata. rdem wiata moe by arwka stosowana zwykle przy obserwacji lub
lampa ukowa, ksenonowa lub rtciowa, stosowane przy wykonywaniu fotografii. Aby zapewni
rwnomierne owietlenie caej obserwowanej powierzchni prbki, wizka wiata przechodzi przez kilka
przyson i soczewek oraz filtrw barwnych. Cay ten ukad jest umieszczony w uchwycie prostopadle do osi
optycznej mikroskopu. Wizka wiata, wychodzca z owietlacza, pada w tubusie mikroskopu na pytk
paskorwnolega, ktra odbija cz promieni i poprzez obiektyw mikroskopu kieruje ku powierzchni
zgadu. Pozostaa cz przechodzi przez pytk i jest pochaniana przez ciank tubusa. Promienie odbite od
zgadu przechodz powtrnie przez obiektyw oraz pytk i trafiaj do okularu. Zamiast pytki
paskorwnolegej mona stosowa pryzmat. Pryzmat daje janiejsze owietlenie, lecz pogarsza nieco jako
obrazu (zmniejsza tzw. zdolno rozdzielcz); stosowany jest na og przy powikszeniach mniejszych ni
500-krotne.

Rys. 3.5. Schemat mikroskopu MeF firmy Reichert": 1 rdo wiata, 2 kondensator, 3 przysona rozwartoci optycznej,
4 przysona pola widzenia, 5 pryzmat, 6 pytka paskorwnolega, 7 obiektyw, 8 prbka, 9 pryzmat okularu,
10 okular wzrokowy, 11 okular fotograficzny,12 zwierciado, 13 matwka

3. 3. Mikroskopia elektronowa
Zdolno rozdzielcza mikroskopu optycznego jest ograniczona i dopiero zastosowanie wizki elektronw
zamiast wiata biaego umoliwio uzyskanie duych powiksze. Zgodnie z teori de Broglie'a wizk
elektronw mona traktowa jako fal. Dugo takiej fali okrela si wzorem:

h
mv

gdzie: oznacza dugo fali, h; sta Plancka, m mas elektronu, v prdko elektronu.
Dugo fali zaley wic od prdkoci elektronw. Wizce elektronw mona nada bardzo due
prdkoci w odpowiednio silnym polu elektrostatycznym; np. w polu o napiciu l V elektrony uzyskuj
prdko okoo 600 km/s, a w polu o napiciu 100000 V prdko 165000 km/s. Stosujc odpowiednio
due napicie, otrzymujemy bardzo krtkie fale; zgodnie z zalenoci

150
nm,
V

np. przy napiciu 100 kV otrzymamy l rwne okoo 0,004 nm. Przy tej dugoci fali mona otrzyma
powikszenie rzdu kilkuset tysicy razy. Zdolno rozdzielcza nowoczesnych mikroskopw elektronowych
jest rzdu 0,1 -H 0,2 nm.
Zalenie od sposobu otrzymywania obrazu mikroskopy elektronowe dzieli si na: przewietleniowe,
refleksyjne, skanningowe oraz emisyjne. W mikroskopach przewiet-leniowych, najczciej stosowanych,
wizka elektronw przenika przez badany preparat. Poniewa elektrony s silnie pochaniane przez metal,
grubo preparatw musi by rzdu 100 nm: s to tzw. cienkie folie, ktrych otrzymywanie jest dosy
trudne. Z tego wzgldu z powierzchni metalu mona wykona replik, bardzo dokadnie odwzorowuj-c
wszystkie szczegy powierzchni, ktra staje si dopiero przedmiotem obserwacji.
W mikroskopach refleksyjnych obraz otrzymuje si przez odbicie wizki elektronw od obserwowanej
powierzchni, co umoliwia badanie prbek o znacznej nawet gruboci. Mona rwnie pobudzi
powierzchni metalu do emisji elektronw, np. na drodze termoemisji, co jest wykorzystywane w
elektronowych mikroskopach emisyjnych. Szczeglnego znaczenia nabray ostatnio elektronowe
mikroskopy skanningowe, ktre umoliwiaj badanie powierzchni przedmiotw o bardzo zrnicowanej
topografii, np. przeomw, co ma due znaczenie przy badaniu przyczyn dekohezji metali. Wygld
zewntrzny mikroskopu elektronowego przedstawia rys. 3.6.

3. 4. Badania makroskopowe
Badania makroskopowe polegaj na obserwacji okiem nieuzbrojonym lub przy niewielkim powikszeniu
odpowiednio szlifowanych i wytrawionych zgadw, a take przeomw elementw metalowych. Poniewa
obserwacjom podlega dua powierzchnia metalu, pozwalaj one na zorientowanie si w oglnym
charakterze i rozoeniu skadnikw strukturalnych, w przeciwiestwie do bada mikroskopowych, ktre pozwalaj na obserwacj tylko bardzo maego wycinka przedmiotu. Opierajc si wycznie na obserwacji
mikroskopowej, mona atwo popeni bd uoglnienia zjawiska o charakterze mikroskopowym na cay
badany przedmiot.
W badaniach makroskopowych chodzi najczciej o stwierdzenie, czy w materiale nie wystpuj
okrelone wady, jak np. pknicia, patki niene, pcherze, due wtrcenia niemetaliczne itp. Mona take
wykry pewne elementy wewntrznej budowy metalu, jak: wielko ziarna, ukad wkien w materiaach
przerobionych plastycznie, miejscowe odksztacenia plastyczne, segregacj fosforu i siarki.
Prbk do bada makroskopowych powinien by cay przekrj poprzeczny lub te odpowiednio duy
wycinek przekroju poprzecznego badanego elementu. W wikszoci przypadkw przygotowanie
makrozgadw polega na tym, e prbki szlifujemy na papierach ciernych o redniej wielkoci ziarna, a
nastpnie trawimy odpowiednimi odczynnikami. Poza tym rozpowszechnione s jeszcze inne specjalne
metody bada makroskopowych, jak np. prba przeomu niebieskiego, prba strugania i toczenia
schodkowego.
Do bada makroskopowych zaliczamy rwnie obserwacj przeomw pknitych czci maszyn i
innych elementw; na podstawie wygldu przeomu mona okreli, czy pknicie nastpio na skutek
doranego przecienia, czy te w wyniku zmczenia materiau; mona rwnie oceni w przyblieniu

wielko napre, wielko ziarna itp.

3. 5. Nieniszczce metody bada


Wszystkie opisane poprzednio metody bada strukturalnych jak rwnie badania waciwoci
mechanicznych i technologicznych zalicza si do bada niszczcych, poniewa do ich przeprowadzenia
konieczne jest w zasadzie wycinanie z badanych elementw odpowiednich prbek. Z tego wzgldu ich
zastosowanie do kontroli produkcji moe mie jedynie charakter wyrywkowy. W przypadku wic gdy
konieczna jest kontrola jednostkowa, musimy posuy si takimi metodami bada, ktre nie byyby
zwizane ze zniszczeniem czy te uszkodzeniem badanych elementw.
Najbardziej rozpowszechnionymi metodami bada nieniszczcych s:
badania radiograficzne,
badania ultradwikowe,
badania magnetyczne.
Badania radiograficzne opieraj si na zjawisku przenikania przez materi bardzo krtkich fal
elektromagnetycznych. Ze wzgldu na rdo tych fal rozrniamy dwie metody:
1) badania za pomoc promieni Roentgena (X),
2) badania za pomoc promieni .
Promienie rentgenowskie i przenikaj atwo przez materi. W trakcie przenikania nastpuje jednak
osabienie i rozproszenie promieni. Osabienie wizki promieni przy przejciu przez materia jest tym
wiksze, im:
1) wiksza jest dugo fali (promienie mikkie" s silniej osabiane i rozpraszane ni twarde"),
2) wiksza jest grubo przewietlanego przedmiotu,
3) wiksza jest gsto przewietlanej substancji,
4) wiksza jest liczba atomowa Z przewietlanej substancji.
Dla okrelonej dugoci fali promieni X lub osabienie bdzie zaleao od rodzaju przewietlanego
materiau i jego gruboci. Na tym zjawisku opiera si metoda wykrywania wad w metalach. Jeeli na pyt
stalow o gruboci D, w ktrej znajduje si pcherz lub wtrcenie niemetaliczne o gruboci d, pada wizka o
nateniu I0, to przy przejciu przez warstw D promienie te ulegn osabieniu i wizka wychodzca bdzie
miaa natenie (rys. 3.7):
I A I 0 e D

gdzie oznacza wspczynnik osabienia.


W miejscu gdzie znajduje si, np. pcherz, promienie przechodz przez warstw D d metalu, a zatem
osabienie ich bdzie tutaj mniejsze i wizka wyjciowa w tym miejscu bdzie miaa natenie
I B I 0 e ( D d )

Std oczywicie wynika, e IB>IA.

Rys. 3.7. Wykrywanie wad za pomoc promieni rentgenowskich

Jeeli umiecimy pod pyt klisz fotograficzn, to promienie, dziaajc na emulsj wiatoczu,

spowoduj jej zaczernienie S. Poniewa zaczernienie to jest proporcjonalne do czasu ekspozycji i natenia
promieni, w miejscu wystpowania wady bdzie ono zatem silniejsze, czyli

SB>SA.
Pcherz ujawni si jako ciemniejsza plama na tle mniej wicej rwnomiernie zaczernionego radiogramu.
W badaniach ultradwikowych wykorzystuje si ultradwiki, tj. fale mechaniczne jakiego orodka
(np. metalu) o czstotliwoci drga wikszej ni 18000 drga na sekund. Jeli w badanym materiale
wystpuj wady wewntrzne, powoduj one zaburzenia w rozchodzeniu si fal, co wida na ekranie
oscyloskopu.
W praktyce stosujemy najczciej dwie metody defektoskopowych bada ultradwikowych:
1) metod echa,
2) metod cienia.
W metodzie echa nadajnik i odbiornik znajduj si po tej samej stronie badanego przedmiotu (rys. 3.8).
Wychodzca z nadajnika wizka ultradwikw odbija si od dna przedmiotu lub od wady (czciowo lub
cakowicie) i trafia do odbiornika.

Rys. 3.8. Metoda echa: N nadajnik, O odbiornik, E ekran oscyloskopu,


a) materia bez wad, b, c) wady wewntrzne, impulsy: l wejcia, 2 wyjcia, 3 od wady

W metodzie cienia nadajnik i odbiornik znajduj si po przeciwnych stronach badanego przedmiotu


(rys. 3.9). Wizka ultradwikw, jeeli natrafi na wad wewntrzn, jest przez ni osabiona lub nawet
odbita.

Rys. 3.9. Metoda cienia: N nadajnik, O odbiornik, E ekran oscyloskopu,


materia bez wad, b, c) wady wewntrzne, impulsy: 1 wejcia, 2 wyjcia

Badania magnetyczne maj zastosowanie do bada wyrobw z materiaw ferromagnetycznych, a


przede wszystkim stali. Jeeli badany przedmiot umieszczony w polu magnetycznym zawiera ukryte wady
(np. pknicia, rozwarstwienia, wtrcenia niemetaliczne itp.), to wok nich wystpi zaburzenia pola
magnetycznego. Zaburzenia te moemy ujawni, posypujc badany przedmiot drobnym proszkiem
magnetycznym lub polewajc go zawiesin takiego proszku w nafcie lub oleju. Ujawnianie wad w defektoskopie magnetycznym przedstawia rys. 3.10.

Rys. 3.10. Ujawnianie wad w defektoskopie magnetycznym

4. ODKSZTACENIE l REKRYSTALIZACJA
Metale jako ciaa plastyczne ulegaj pod dziaaniem si zewntrznych odksztaceniu, ktre polega na
zmianie ich wymiarw i ksztatu, nie ulegajc przy tym zniszczeniu. Zjawisko to umoliwia ksztatowanie
metali w drodze przerbki plastycznej. Przy odksztacaniu metali w miar wzrostu napre wystpuj
pocztkowo odksztacenia spryste, nastpnie odksztacenia plastyczne, po czym w miar dalszego wzrostu
napre nastpuje w kocu zniszczenie materiau.

4. 1. Odksztacenie spryste
Odksztacenia spryste s to odksztacenia przemijajce, ktre zanikaj po odcieniu (odksztacony
element metalowy powraca do swego pierwotnego ksztatu i wymiarw). W zakresie odksztace
sprystych pod wpywem przyoonego obcienia nastpuje zmiana odstpw pomidzy atomami w sieci
krystalicznej. W przypadku dziaania si rozcigajcych komrki sieciowe wyduaj si w kierunku
dziaania tych si, a w przypadku dziaania si ciskajcych nieznacznie si skracaj, jak to przedstawia rys.
4.1. W wyniku wzajemnego oddziaywania pomidzy wysunitymi ze swych pooe rwnowagi atomami
powstaj wewntrz odksztaconego materiau siy wewntrzne, ktre d do przywrcenia stanu
rwnowagi, i pod wpywem tych si element metalowy po odcieniu powraca do swego pierwotnego
ksztatu.

Rys. 4.1. Odksztacenie spryste: a) rozciganie, b) brak odksztace, c) ciskanie

Dla metali i ich stopw wystpuje w zakresie odksztace sprystych proporcjonalna zaleno
pomidzy napreniem a odksztaceniem, wyraajca si wzorem:

E
gdzie oznacza naprenie, odksztacenie wzgldne.
Dla napre rozcigajcych lub ciskajcych wspczynnik proporcjonalnoci E nazywa si moduem
sprystoci podunej (moduem Younga) i rwny jest tangensowi kta nachylenia prostej wyraajcej
podan zaleno w ukadzie normalne naprenie-odksztacenie, jak to przedstawia rys. 4.2. Warto
moduu sprystoci daje pojcie o szybkoci narastania naprenia ze wzrostem deformacji sprystej.
Modu sprystoci jest rny dla rnych metali i zaley gwnie od rodzaju metalu, typu jego sieci
przestrzennej i jej parametrw. Dla monokrysztaw metali jako cia anizotropowych modu sprystoci ma
rn warto w rnych kierunkach, np. modu sprystoci dla monokrysztau elaza waha si w
zalenoci od kierunku badania w granicach 135 000 290 000 MPa.

Rys. 4.2. Wykres odksztace sprystych

Oprcz napre rozcigajcych wystpowa mog rwnie naprenia styczne, czyli cinajce, ktre
powoduj przemieszczanie warstw atomw wzgldem siebie, jak to przedstawia rys. 4.3. Odksztacenia te s
rwnie w przyblieniu proporcjonalne do napre, a wspczynnik proporcjonalnoci nazywa si moduem
sprystoci poprzecznej.

Rys. 4.3. Odksztacenie spryste cinajce: a) brak odksztace, b) odksztacenie cinajce

Poniewa modu sprystoci zaley od si midzyatomowych, obrbka cieplna czy te dodatki stopowe
nieznacznie tylko wpywaj na jego warto. Modu sprystoci zaliczy mona do waciwoci metali,
ktre s mao zalene od rnych czynnikw zewntrznych. Warto moduu sprystoci elaza jest
szczeglnie dua w stosunku do moduu wikszoci innych metali, co jest jedn z przyczyn, ktre czyni
stopy elaza tak cennymi tworzywami w technice.

4. 2. Odksztacenie plastyczne
Obcienie metalu powyej okrelonej granicy, zwanej granic sprystoci, powoduje odksztacenie
plastyczne, tj. odksztacenie trwae; odciony element metalowy wykazuje trwa zmian ksztatu.
Odksztacenie plastyczne zachodzi gwnie w drodze polizgu oraz bliniakowania.
Odksztacenie przez polizg polega na tym, e pod wpywem si zewntrznych nastpuje przesunicie
wzgldem siebie czci krysztau wzdu okrelonych paszczyzn sieciowych, jak to przedstawia rys. 4.4.
W paszczyznach tych metal stawia najmniejszy opr zachodzcym odksztaceniom i z tego wzgldu
paszczyzny te nosz nazw paszczyzn atwego polizgu. Wzajemne przesuwanie si czci krysztau
wzgldem siebie powoduje pewne znieksztacenia sieci przestrzennej krysztau, co wpywa hamujco na
ruch polizgowy, tak e przenosi si on z kolei na drug paszczyzn o tej samej orientacji
krystalograficznej. W ten sposb tworz si stopniowo nowe paszczyzny polizgu oddzielone
nieodksztaconymi warstwami krystalicznymi, jak to przedstawia rys. 4.5. Grubo tych warstw, czyli
odlego pomidzy paszczyznami polizgu, jest zwykle rzdu 10 3 10 5 cm.

Rys. 4.4. Odksztacenie przez polizg

Rys. 4.5. Powstawanie pasm polizgu

Paszczyznami atwego polizgu, w ktrych metal stawia najmniejszy opr odksztaceniom, s


paszczyzny z najgstszym uoeniem atomw. Z rysunku 4.6 wida, e paszczyzny odpowiadajce rzdom
atomw A-A' (prostopadle do paszczyzny rysunku) s gciej obsadzone atomami ni paszczyzny
odpowiadajce rzdom atomw B-B'; w zwizku z tym oddalenie paszczyzn A-A' od siebie jest wiksze ni
jakichkolwiek innych paszczyzn i z tego wzgldu paszczyzny A-A' atwiej si wzgldem siebie przesuwaj
ni np. paszczyzny B-B'. Kierunek polizgu w paszczynie atwego polizgu jest zgodny z kierunkiem
najgstszego uoenia atomw.

Rys. 4.6. Paszczyzny polizgu

Plastyczno metali jest bezporednio zwizana z paszczyznami atwego polizgu. Im wicej ukadw
paszczyzn atwego polizgu wystpuje w sieci przestrzennej krysztau danego metalu, tym bardziej metal

ten jest plastyczny. W ukadzie regularnym pasko centrowanym (Al) paszczyznami atwego polizgu s
paszczyzny omiocianu, np. paszczyzna (111). W metalach krystalizujcych w ukadzie regularnym
przestrzennie centrowanym (A2) paszczyznami atwych polizgw s paszczyzny przektne elementarnego
szecianu, np. paszczyzna (110). Dla sieci przestrzennej krysztau ukadu heksagonalnego zwartego
paszczyzn atwych polizgw jest paszczyzna podstawy (0001). Paszczyzny atwych polizgw wraz z
zaznaczonymi kierunkami atwych polizgw podaje rys. 4.7. Jak wynika z rysunku, najmniej paszczyzn i
kierunkw atwego polizgu wystpuje w ukadzie heksagonalnym, tote metale krystalizujce w tym
ukadzie, jak np. magnez i cynk, odznaczaj si mniejsz plastycznoci.

Rys. 4.7. Paszczyzny i kierunki atwego polizgu

Rys. 4.8. Odksztacenie przez bliniakowanie: a) brak odksztacenia, b) kryszta bliniaczy

Odksztacenie plastyczne moe zachodzi take za pomoc bliniakowania. Tego rodzaju odksztacenie
zachodzi szczeglnie atwo w metalach krystalizujcych w ukadzie regularnym pasko centrowanym (A1)
i heksagonalnym zwartym (A3). Tworzenie si krysztaw bliniaczych polega na tym, e pod wpywem si
zewntrznych cz krysztau przybiera pooenie bdce zwierciadlanym odbiciem pozostaej czci
krysztau, jak to przedstawia rys. 4.8. Przesunicie poszczeglnych warstw atomw jest proporcjonalne do
ich odlegoci od paszczyzny bliniaczej.

4. 3. Odksztacenie plastyczne monokrysztau


Przebieg odksztacenia plastycznego w drodze polizgu mona najatwiej obserwowa przy rozciganiu
cylindrycznej prbki wykonanej z monokrysztau cynku, ktry krystalizuje w ukadzie heksagonalnym
zwartym (A3) i ma tylko jedn paszczyzn atwego polizgu. Proces ten przedstawiono na rys. 4.9. Pod
dziaaniem. siy rozcigajcej powstaj w paszczynie polizgu naprenia cinajce, powodujce polizg
poszczeglnych warstw krysztau wzgldem siebie.

Rys. 4.9. Odksztacenie monokrystalicznego prta cynku rozciganego si F:


a) kryszta nie odksztacony, b, c) kryszta odksztacony

Polizg zaczyna si w chwili, gdy naprenie cinajce w paszczynie polizgu, powstae w wyniku
oddziaywania na metal si zewntrznych, skierowane w kierunku atwego polizgu, osignie pewn
minimaln warto zwan krytycznym napreniem stycznym (kr). Dla pojedynczych krysztaw czystych
metali krytyczne naprenie styczne jest bardzo mae i wynosi 0,l 1 MPa. Poniewa sie heksagonalna
zwarta ma trzy kierunki atwego polizgu (zgodnie z przektnymi szecioboku stanowicego podstaw
elementarnej komrki sieciowej), polizg zachodzi bdzie zgodnie z t przektn szecioboku, w kierunku
ktrej warto naprenia cinajcego bdzie najwiksza.
Zaleno naprenia cinajcego dziaajcego w kierunku atwego polizgu od siy rozcigajcej F
mona znale z rys. 4.10. Jeeli powierzchnia przekroju poprzecznego rozciganej prbki wynosi S0, a kt
pomidzy paszczyzn przekroju poprzecznego prbki a paszczyzn polizgu ma wielko , to
powierzchnia paszczyzny polizgu S1 wynosi:

S1

S0
cos

Rys. 4.10. Rozkad si przy rozciganiu monokrystalicznego prta

Gdy kierunek polizgu tworzy z kierunkiem przyoonej siy F kt , wwczas skadowa tej siy w
kierunku polizgu ma warto F cos . Naprenie cinajce wynosi:

F cos F

cos cos
S1
S0

Wielko naprenia cinajcego wywoujcego polizg zaley od orientacji krysztau w stosunku do


siy dziaajcej. W przypadku rozcigania osiowego osiga ono maksimum, gdy paszczyzna polizgu
tworzy kt 45 z osi prbki, co dla krysztau cynku przedstawia rys. 4.11. Przy takiej orientacji paszczyzny
polizgu najatwiej wic moe by przekroczone naprenie styczne kr; natomiast gdy paszczyzna atwego
polizgu jest rwnolega ( 90 ) lub prostopada ( 0 ) do kierunku dziaania siy F, naprenie
styczne rwna si zeru.

Rys. 4.11. Zaleno naprenia stycznego T przy rozciganiu od orientacji paszczyzny polizgu

W czasie rozcigania monokrysztau cynku zachodz rwnoczenie trzy procesy:


1) wzajemne przesuwanie si warstw krystalicznych,
2) obrt paszczyzny polizgu w kierunku siy rozcigajcej (90),
obrt paszczyzn atwego polizgu wok osi do nich prostopadej tak, aby kierunek atwego polizgu pokry
si z kierunkiem napre cinajcych.

Rys. 4.12. Odksztacona prbka monokrysztau cynku (wg J.S. Umaskiego)

W ten sposb cylindryczna prbka przeksztaca si stopniowo w pask tam. Obraz rozcignitej
prbki monokrysztau cynku przedstawiono na rys. 4.12. Jeeli w danym typie sieci przestrzennej istnieje
kilka ukadw paszczyzn atwego polizgu, to polizg zaczyna si w tym ukadzie paszczyzn, ktre s
najbardziej dogodnie zorientowane w stosunku do si dziaajcych, tj. wzdu ktrych naprenie cinajce T
osignie najwiksz warto.

4. 4. Przebieg odksztacania ciaa polikrystalicznego


Przebieg odksztacania ciaa polikrystalicznego, jakim s metale, jest bardziej zoony. Ssiedztwo ziarn
o rnej orientacji krystalograficznej, jak rwnie wystpowanie zanieczyszcze na ich granicach wpywaj
hamujco na przebieg polizgw w poszczeglnych ziarnach. Zmian ksztatu ziarn pod wpywem
rozcigania, obserwowan na zgadzi wykonanym zgodnie z kierunkiem pynicia metalu, przedstawiono
na rys. 4.13. W pocztkowej fazie odksztacania polizgi zachodz tylko w tych ziarnach, w ktrych
paszczyzna polizgu nachylona jest pod ktem 45 w stosunku do siy dziaajcej, gdy do ich
odksztacenia, jak to ju wykazano, potrzeba najmniejszej siy. Ziarna o innej orientacji krystalograficznej
pozostaj nieodksztacone. T faz rozcigania pokazuje rys. 4.13a. W miar wzrostu si rozcigajcych
odksztaceniu ulegaj rwnie i pozostae ziarna, przy czym stopniowo wyduaj si one w kierunku si
dziaajcych, przybierajc posta wkien, jako to wida n rys. 4.13 b i c.

Rys. 4.13. Zmiana struktury pod wpywem rozcigania

Tego rodzaju struktura metalu o odksztaconych ziarnach, ktre zalenie od rodzaju przerbki

plastycznej mog przybiera ksztat wkien lub patkw o jednakowej w przyblieniu przestrzennej
orientacji krystalograficznej, nosi nazw tekstury, przy czym rozrnia si tekstur walcowania, cignienia
itp. Naley jednak zauway, e po deformacji plastycznej rozgraniczenie poszczeglnych ziarn od siebie nie
jest optycznie tak wyrane, jak w materiale odlanym czy te wyarzonym. Granice ziarn miejscami nawet
zanikaj ze wzgldu na to, e same ziarna nie s po przerbce plastycznej jednolite, ale rozpadaj si na
szereg blokw wzgldem siebie skrconych.
Mikrostrukturalnym objawem odksztace plastycznych s linie, ktre mona obserwowa na zgadach
w ziarnach odksztaconego metalu, jak to przedstawiono na rys. 4.14. Linie te s ladami paszczyzn, wzdu
ktrych zachodziy polizgi w poszczeglnych ziarnach w czasie odksztacania. Nosz one nazw linii
polizgu lub pasm polizgu (dlaczego s one widoczne pod mikroskopem, wyjania schemat na rys. 4.15).

Rys. 4.14. Linie polizgu

Rys. 4.15. Schemat powstawania linii polizgu: a) przed polizgiem, b) po polizgu (wg C. H. Samansa)

Przerbka plastyczna metalu, powodujca wyduenie si ziarn krystalicznych w kierunku dziaania si


odksztacajcych, sprawia, e metal, ktry w stanie odlanym jest uasi-izotropowy, staje si anizotropowy. Z
tego wzgldu waciwoci metali przerobionych plastycznie s rne w rnych kierunkach; prbki wycite
w kierunku zgodnym i poprzecznym w stosunku do kierunku pynicia metalu wykazuj rne waciwoci
mechaniczne.

4. 5. Mechanizm polizgu w wietle teorii dyslokacji


Prby okrelenia waciwoci wytrzymaociowych metali na podstawie praw rzdzcych
oddziaywaniem atomw w doskonaej sieci przestrzennej krysztau nie daway zadowalajcych rezultatw.

Otrzymane na drodze stosunkowo prostych oblicze teoretycznych wartoci krytycznego naprenia


stycznego wywoujcego polizg dla rnych metali byy 102 104 razy wiksze od wartoci uzyskiwanych
eksperymentalnie. W praktyce metale okazay si sabsze, ni to wynikao z teorii ich budowy. Przyczyn
tych niezgodnoci byo to, e przy przyjtym modelu mechanizmu odksztacania, w myl ktrego polizg
zachodzi jednoczenie na caym przekroju krysztau, konieczne jest rwnoczesne pokonanie si
oddziaywania wszystkich atomw znajdujcych si w paszczynie polizgu. Wwczas, jak mona
wykaza, krytyczne naprenie styczne wynosi

kr

G
2

kr

G
30

lub przy dokadniejszych obliczeniach

gdzie kr oznacza krytyczne naprenie wywoujce polizg, G modu sprystoci poprzecznej.


Wartoci krytycznego naprenia stycznego, wywoujcego polizg, obliczone wedug obydwu wzorw oraz
rzeczywiste wartoci ustalone dowiadczalnie przedstawia tabl. 4.1. Jak wida, wartoci obliczone na
podstawie teoretycznych rozwaa rni si o kilka rzdw wielkoci rzeczywistych.
Tablica 4.1 Wartoci krytycznych napre wywoujcych polizg (wg J. A. Odinga)

Metal

aluminium
mied
srebro
zoto
nikiel
elazo
magnez
cynk
kadm
cyna
bizmut

Wartoci rzeczywistego (krytycznego) Modu sprystoci


naprenia wywoujcego polizg
poprzecznej
N/mm2
GN/mm2
1,2 2,4
1,0
0,6
0,9
5,8
9,0
0,8
0,9
0,6
1,3
2,2

27000
46200
29100
28200
78000
69000
17700
37800
26400
17100
12900

Wartoci teoretycznego (krytycznego)


naprenia wywoujcego polizg
Tkr = G/271N/mm2
4300
7350
4550
4500
12400
11000
2800
6000
4200
2700
2050

tkr = G/30 N/mm2


900
1540
970
940
2600
2300
590
1260
880
570
430

Dopiero zastosowanie teorii dyslokacji do wyjanienia mechanizmu polizgu pozwolio na usunicie


tych niezgodnoci. Wedug tej teorii w rzeczywistym krysztale polizg przy odksztaceniu plastycznym jest
procesem przemieszczania si dyslokacji, jak to schematycznie przedstawia rys. 4.16. Jeeli na kryszta o
idealnej sieci przestrzennej dziaa sia zewntrzna F, to pocztkowo wystpi przesunicia spryste atomw
w pionowych rzdach l, 2 oraz 3, nad paszczyzn polizgu A-A (rys. 4.16a). Przy dalszym wzrocie siy F
drugi rzd atomw wytworzy dodatkow paszczyzn, tj. powstanie dyslokacja krawdziowa (rys. 4.16b).
Teraz wystarczy przyoy niedu si zewntrzn, aeby spowodowa przesuwanie si poszczeglnych
pionowych rzdw atomw nad paszczyzn polizgu A-A. Przesunicia te jednorazowo nie s wiksze ni
jedna odlego midzyatomowa (rys. 4.16c). W ten sposb dyslokacja bdzie si przenosia na dalsze rzdy
atomw (4, 5 itd.), jak gdyby pewnego rodzaju sztafeta, wychodzc w kocu na powierzchni krysztau
(rys. 4.ld). W ten sposb na powierzchni krysztau wytworzy si uskok odpowiadajcy jednej staej
sieciowej, a dyslokacja zanika. Kocowym wynikiem opisanego ruchu dyslokacji jest przesunicie czci
krysztau wzdu paszczyzny polizgu o jedn odlego midzyatomowa.

Rys. 4.16. Dyslokacyjny schemat polizgu

Wedug tego mechanizmu odksztacania jedynie do wytworzenia dyslokacji niezbdne jest do znaczne
przemieszczenie atomw pierwszego rzdu, a zatem dosy dua pocztkowa sia F. Jeli dyslokacja ju
powstaa, to do wywoania odksztacenia potrzebne s ju siy znacznie mniejsze. Wielko naprenia i
potrzebnego do uruchomienia dyslokacji okrela przyblione rwnanie:
2W

G exp

gdzie W oznacza sta, b wektor Burgersa.


Przy przemieszczaniu dyslokacje natrafiaj na przeszkody, ktre hamuj ich ruch. Moe to by obecno
obcych atomw w roztworze staym oraz rnego rodzaju wydziele dyspersyjnych. Przeszkody te bd tym
trudniejsze do pokonania dla dyslokacji, im wiksze bdzie znieksztacenie sieci przestrzennej krysztau
zwizane z ich obecnoci.

Rys. 4.17. Rozmieszczenie dyslokacji w pobliu granicy ziarna

Istnienie innych dyslokacji wpywa rwnie hamujco na ich ruch. Przeszkod dla dyslokacji bdzie
rwnie granica ziarna; rys. 4.17 pokazuje przemieszczenie dyslokacji w pobliu granicy ziarna. Tego
rodzaju ukad dyslokacji jest przyczyn duej koncentracji napre, co moe spowodowa uruchomienie
rda dyslokacji w drugim ziarnie.

4. 6. Powstawanie dyslokacji podczas odksztacania


Odksztacenie plastyczne metali prowadzi do powstania nowych dyslokacji. Hipoteza mechanizmu tego
procesu zostaa wysunita niezalenie przez dwch badaczy: W. T. Reada oraz F. C. Franka, dlatego te tego
rodzaju rda powstania dyslokacji nazwano rdami Franka-Reada. Przebieg powstawania nowych
dyslokacji przedstawia si nastpujco: jeeli w paszczynie polizgu (odpowiadajcej paszczynie
rysunku) wy-stpuje dyslokacja krawdziowa utwierdzona w punktach D i D', jak to przedstawia rys. 4.18 a,
to pod wpywem dziaania stale rosncego naprenia wygina si ona a do chwili uzyskania ksztatu
pokrgu (rys. 4.18b). Krytyczne naprenie styczne w kierunku wektora Burgersa, niezbdne do wygicia
linii dyslokacji wynosi

Gb
2r

gdzie G oznacza modu sprystoci poprzecznej, b wektor Burgersa, r promie krzywizny linii
dyslokacji.

Rys. 4.18. rdo Franka Reada i kolejne stadia jego rozwoju

Dalszy rozwj spirali moe nastpi przy mniejszych napreniach, poniewa promie krzywizny r
powiksza si; linia dyslokacji zaczyna si wygina, tworzc nastpnie ptl z dwiema spiralami. Rozwj
dyslokacji poprzez tworzenie si dwu ptli trwa tak dugo (rys. 4.18c), dopki nie nastpi zetknicie si
prawej i lewej czci spirali w punktach C i C. Poniewa odcinki linii dyslokacji w punktach C oraz C' maj
znaki przeciwne, wzajemnie si rwnowa (rys. 4.18d). Wtedy dyslokacja dzieli si na dwie:
1) dyslokacj zewntrzn zamykajc si w postaci zewntrznego okrgu (rys. 4.18e),
2) dyslokacj wewntrzn, zajmujc pozycj wyjciow D-D'.
Dyslokacja zewntrzna rozszerza si nastpnie pod wpywem naprenia stycznego, wywoujc w danej
paszczynie jednostkowy polizg, tymczasem dyslokacja wewntrzna po osigniciu pooenia
wyjciowego zaczyna si ponownie wygina w opisany wyej sposb, dajc now dyslokacj.
Powstawanie nowych dyslokacji nie moe trwa jednak nieskoczenie dugo, gdy powstajce ptle
mog natrafi na przeszkody hamujce ich ruch. Zalenie od rodzaju przeszkd rdo moe przesta
wytwarza dyslokacje, zanikn cakowicie lub wznowi swoj dziaalno przy wikszych napreniach
stycznych. Gsto dyslokacji w metalu silnie odksztaconym dochodzi do l09 1012 cm2.

4. 7. Zgniot i umocnienie
Zmiany, jakie zachodz w strukturze i waciwociach metali pod wpywem odksztacania
plastycznego na zimno, okrela si pojciem zgniotu. Za miar zgniotu przyjto stopie
odksztacenia wyraony ubytkiem przekroju w procentach:
Z

F0 F1
100
F0

gdzie Z oznacza stopie zgniotu w procentach, F0 pole powierzchni przekroju przed odksztaceniem, F1
pole powierzchni przekroju po odksztaceniu.
Na skutek odksztacenia nastpuje wzrost gstoci dyslokacji (1010 1012 cm2), a take wzrost stenia
defektw punktowych. Za pomoc mikroskopu elektronowego mona zaobserwowa, e dyslokacje s
pogrupowane w gste nieregularne sploty oddzielone obszarami prawie e wolnymi od dyslokacji. Przy
odksztaceniu 10 25% te nieregularne gste sploty dyslokacji cz si, tworzc cige cianki, otaczajce
komrki o maej gstoci dyslokacji. Dalszy wzrost odksztacenia powoduje zwikszenie gstoci dyslokacji
w ciankach komrek oraz zmiany ksztatu komrek.
Zagszczenie dyslokacji powoduje, e ich ruch jest hamowany, czy te blokowany przez inne
dyslokacje. W wyniku tego opr przeciwko dalszemu odksztaceniu stopniowo wzrasta i aby go pokona,
trzeba stosowa coraz to wiksze siy. Zjawisko to nosi nazw umocnienia; zachodzi ono zarwno w
monokrysztaach, jak i w ciaach polikrystalicznych, przy czym w tym ostatnim przypadku naley jeszcze
uwzgldni wpyw granic ziarn. W wyniku umocnienia waciwoci wytrzymaociowe metali, jak granica
plastycznoci, wytrzymao na rozciganie i twardo, podwyszaj si, natomiast waciwoci plastyczne,
jak wyduenie, przewenie a take udarno, ulegaj obnieniu, co przedstawia rys. 4.19. Jednoczenie ze
zmian waciwoci mechanicznych zmieniaj si take waciwoci fizyczne i chemiczne metali; ze

wzrostem stopnia zgniotu maleje przewodnictwo elektryczne i przenikalno magnetyczna, natomiast sia
koercji i magnetyzm szcztkowy rosn. Zgnieciony metal ma wiksz objto waciw, a mniejszy ciar
waciwy; zwiksza si rozpuszczalno w kwasach. Najwyraniej zmieniaj si jednak waciwoci
mechaniczne.

Rys. 4.19. Zmiana waciwoci mechanicznych czystego elaza w zalenoci od stopnia zgniotu (wg Z. Wendorff)

4. 8. Przyczyny umocnienia
Jakkolwiek dyslokacje wywieraj istotny wpyw na waciwoci wytrzymaociowe metali, zmniejszajc
opr odksztacenia, jednak wzajemne oddziaywanie dyslokacji, jak rwnie dyslokacji i innego rodzaju
przeszkd hamujcych ich ruch prowadzi z kolei do podwyszenia wytrzymaoci metali.
Wpyw gstoci dyslokacji i innych wad sieciowych na waciwoci wytrzymaociowe metali
przedstawiono na rys. 4.20. Poniewa obecno dyslokacji uatwia odksztacanie metali, krysztay metali o
prawidowej strukturze, nie zawierajce defektw sieciowych, maj bardzo du wytrzymao, zblion do
wytrzymaoci teoretycznej. Krysztay metali nie zawierajce dyslokacji, otrzymywane s w postaci cienkich
woskw o gruboci 2 10 m.

Rys. 4.20. Wpyw gstoci dyslokacji na waciwoci wytrzymaociowe metali

Granica plastycznoci krysztaw nitkowatych czystego elaza osiga warto 5000 MPa, a miedzi 2500
MPa. Wzrost gstoci dyslokacji w metalach technicznych (linia ciga na rys. 4.20) powoduje z kolei
wzrost wytrzymaoci. Oglnie biorc, na waciwoci wytrzymaociowe metali maj wpyw nastpujce
czynniki:
1) siy wiza midzyatomowych,
2) gsto dyslokacji i innych defektw sieciowych,
3) wady struktury krystalicznej powstae zarwno na skutek zgniotu, jak i obrbki cieplnej,

4) wielko ziarna, submikroskopowe wydzielenia faz utwardzajcych, ktrych obecno na paszczyznach


polizgu utrudnia odksztacanie metali.

4. 9. Zniszczenie metalu
Gdy naprenia wywoane dziaaniem na monokryszta metalu si zewntrznych przekrocz jego
wytrzymao, nastpuje oddzielenie czci krysztau. Zjawisko to okrelamy pojciem zomu (dekohezji).
Zasadniczo wyrni mona dwa rodzaje zomu, jakiemu mog podlega ciaa krystaliczne: zom kruchy i
zlom polizgowy (cicie).
Cech charakterystyczn zomu kruchego jest to, e powstaje on bez uprzedniego odksztacenia
plastycznego; pokonanie si spjnoci nastpuje w zakresie odksztace sprystych przed osigniciem
granicy plastycznoci. W przypadku zomu kruchego rozdzielenie nastpuje zazwyczaj przez oderwanie, a
paszczyzna oderwania jest prostopada do kierunku napre. Odporno krysztau na zniszczenie zwie
si w tym przypadku wytrzymaoci rozdzielcz i jest wan charakterystyk materiau. Mechanizm
pkania polega na tym, e w krysztale powstaj bardzo drobne pknicia, ktre nastpnie pod^dziaaniem
si zewntrznych rozrastaj si, doprowadzajc w kocu do zomu. Wedug hipotezy Griffitha pknicia
takie mog si samorzutnie rozprzestrzenia tylko wtedy, gdy cakowita energia ukadu (tj. metalu) maleje.
Warunkiem rozprzestrzeniania si pknicia jest, aby ubytek energii sprystej metalu, wywoany rozprzestrzenianiem si pkni, by wikszy ni zachodzcy z tego powodu przyrost energii powierzchniowej.
Zgodnie z tym rozprzestrzenia si mog tylko pknicia o dugoci wikszej od okrelonej wartoci
krytycznej. Warto t obliczy Griffith z wzoru:

2E
c

gdzie c oznacza krytyczn dugo pknicia, - rzeczywiste naprenie rozdzielcze, jednostkow


energi powierzchniow, E modu sprystoci podunej.
Obliczone na podstawie tego wzoru dugoci szczelin okazuj si w wielu przypadkach jednak zbyt
due. Powodem moe by to, e teoria Griffitha odnosi si do materiaw cakowicie nieplastycznych,
podczas gdy zom metali, nawet kruchy, jest zawsze poprzedzany chociaby bardzo nieznacznym
odksztaceniem plastycznym.
Przyczyn powstawania pkni mog by skupienia dyslokacji (rys. 4.21), obecno wtrce
niemetalicznych i innych niecigoci materiau. W metalach polikrystalicznych zom kruchy moe
przebiega take wzdu granic ziarn, poniewa umiejscawiajce si na granicach zanieczyszczenia osabiaj
spjno ziarn.

Rys. 4.21. Skupienie dyslokacji jako przyczyna pknicia

Zom polizgowy (cicie) powstaje w wyniku naruszenia spjnoci krysztau w paszczyznach polizgu.
W przeciwiestwie do zomu kruchego powstanie zomu polizgowego poprzedza odksztacenie plastyczne
metalu, niekiedy nawet bardzo znaczne. Odporno materiau na zniszczenie w tych warunkach okrela si
jako wytrzymao na cinanie. Powstanie tego rodzaju zomu mona wyobrazi sobie w ten sposb, e w

wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje umocnienie metalu w paszczyznach polizgu; zwizana z tym
krucho powoduje zmniejszenie spjnoci w paszczyznach polizgu, a w konsekwencji zomu.
Na podstawie obserwacji makroskopowej powierzchni zomu ciaa polikrystalicznego mona okreli
jego charakter. W przypadku zomu kruchego powierzchnia jego jest szorstka i daj si wyodrbni
poszczeglne ziarna. Zom bowiem przebiega wzdu pewnych paszczyzn krystalograficznych ziarn albo
na ich granicach (zom midzykrystaliczny). Zom polizgowy natomiast jest gadki i nie mona na jego
powierzchni stwierdzi budowy ziarnistej. Pochodzi to std, e odksztacenia plastyczne, wystpujce w
paszczynie cicia s tak silne, e ziarna jako takie zostaj w warstwie najbliszej powierzchni zomu
bardzo znieksztacone, a ich obraz zatarty. W przypadku pkni elementw maszyn rzadko obserwuje si
klasyczne cicie czy te oderwanie; zwykle powstajce pknicie czy w sobie elementy zomu kruchego i
polizgowego.

4. 10. Proces rekrystalizacji


Dua gsto dyslokacji, a take innych wad struktury sieciowej powoduje, e zgnieciony metal ma
wiksz energi wewntrzn ni metal odlany czy te wyarzony i znajduje si w stanie rwnowagi
nietrwaej. Dla wikszoci metali taki stan wywoany zgniotem moe utrzymywa si w normalnych
temperaturach dowolnie dugo, gdy ruchliwo atomw jest zbyt maa, aby usun naprenia wystpujce
w sieci przestrzennej krysztau i przywrci jej prawidow budow. Tylko niektre odksztacone metale, jak
cynk, ow, cyna, kadm, stanowi w tym wzgldzie wyjtek i ju w normalnych temperaturach mog
zmienia z czasem budow swych odksztaconych ziarn. W wikszoci jednak przypadkw dopiero po
nagrzaniu, w zwizku ze zwikszon ruchliwoci atomw, skutki zgniotu zostaj usunite i metal odzyskuje
prawidow struktur krystaliczn i odpowiednie waciwoci, jak to przedstawia rys. 4.22. Cao zjawisk
zachodzcych podczas nagrzewania zgniecionego metalu dzieli si tradycyjnie na trzy etapy:
1) zdrowienie i poligonizacja,
2) rekrystalizacja pierwotna,
3) rozrost ziarn.
Naley jednak podkreli, e nie ma wyranych granic pomidzy poszczeglnymi etapami procesu
rekrystalizacji; w rzeczywistoci przemiany zachodz w sposb cigy. Przy nagrzaniu metalu do
niewysokich temperatur (dla elaza 300 400C) zachodz procesy zwizane ze zmniejszeniem gstoci
defektw punktowych oraz gstoci dyslokacji przy zmianie w ich przestrzennym rozmieszczeniu. Procesy
te obejmujemy ogln nazw zdrowienia. Id one w kierunku zmniejszenia energii wewntrznej metalu i
uzyskania stanu bliszego rwnowagi. Procesy te realizowane s przez:
dyfuzj defektw punktowych do miejsc ich anihilacji
przegrupowanie dyslokacji poczone z anihilacj dyslokacji przeciwnych znakw,
kurczenie si ptli dyslokacyjnych.

Rys. 4.22. Zmiana waciwoci w procesie rekrystalizacji

W mikrostrukturze metalu podczas zdrowienia nie zachodz adne zmiany widoczne pod mikroskopem
optycznym. W wyniku zdrowienia waciwoci mechaniczne metalu zmieniaj si jedynie nieznacznie;
wytrzymao na rozciganie i twardo nieco si zmniejszaj, a plastyczno wzrasta; znaczniejszym
zmianom podlegaj niektre waciwoci fizyczne (przewodnictwo elektryczne) oraz chemiczne (odporno
na korozj).
W nieco wyszych temperaturach nastpuje proces poligonizacji. Dyslokacje, ktre w zgniecionym
metalu rozmieszczone s w sposb nieuporzdkowany, jak to przedstawia rys. 4.23 a, ulegaj spitrzeniu, jak
to wida na rys. 4.23 b, w ten sposb powstaj granice podziarn (blokw), tj. obszarw o nieznacznie
rnicej si orientacji krystalograficznej. Ziarna zgniecionego metalu rozpadaj si na wiele podziarn
skrconych wzgldem siebie o niewielkie kty, rzdu paru minut; wielko podziarn wynosi 10 3 105 cm.
Zjawisko to prowadzi do zmniejszenia energii wewntrznej metalu. Jeli stopie uprzedniego zgniotu nie by
wielki, zdrowienie i poligonizacja mog wytworzy struktur trwa nawet w do wysokich temperaturach.

Rys. 4.23. Schemat procesu poligonizacji: a) dowolne rozmieszczenie dyslokacji, b) uszeregowanie dyslokacji krawdziowych
na cianach poligonalnych

Przywrcenie zgniecionemu metalowi prawidowej struktury krystalicznej oraz waciwoci, ktre mia
on przed przerbk plastyczn, nastpuje po nagrzaniu go powyej okrelonej temperatury, zwanej
temperatur rekrystalizacji. Zaznaczajca si na rys. 4.24 naga zmiana twardoci okrela wanie
temperatur rekrystalizacji. W tej temperaturze w miejsce odksztaconych ziarn krystalicznych z zaburzon
sieci przestrzenn powstaj nowe ziarna krystaliczne o prawidowej strukturze sieciowej; zmiany te mona
wyranie obserwowa pod mikroskopem. Proces ten zwany jest procesem rekrystalizacji.

Rys. 4.24. Wpyw nagrzewania na twardo zgniecionego mosidzu

Kinetyka procesu rekrystalizacji polega, podobnie jak przy innych procesach krystalizacyjnych, na
tworzeniu si zarodkw i ich dalszym rozrocie. Wedug modelu Cahna Cottrella przegrupowanie
dyslokacji tego samego typu i o takich samych wektorach Burgersa w obszarach o ich duej gstoci
prowadzi do powstawania wolnych od dyslokacji podziarn; te z nich, ktre z osnow tworz granice
szerokoktowe, staj si zarodkami rekrystalizacji, rozrastajcymi si przy dalszym nagrzewaniu kosztem
ssiedniej sieci odksztaconej. W ten sposb w zgniecionym metalu tworz si nowe ziarna o prawidowej
strukturze sieciowej. Zrekrystalizowane ziarna rozrastaj si; proces ten przebiega samorzutnie, wskutek
naturalnego denia ukadu do zmniejszenia zasobu swej energii wewntrznej. Poniewa na jednostk
objtoci przypada okrelona warto energii powierzchniowej, tworzenie si mniejszej liczby duych ziarn
kosztem duej liczby ziarn drobnych powoduje zmniejszenie ich cznej powierzchni, co prowadzi do
zmniejszenia si energii wewntrznej caego ukadu. Due ziarno, majce mniejsz powierzchni
przypadajc na jednostk swej objtoci, jest z punktu widzenia termodynamiki bardziej trwae ni ziarno
drobne. Dlatego te due krysztay rozrastaj si kosztem drobnych. Rozrost ziarn nastpuje w drodze
migracji granic szerokoktowych, zwykle wklsa granica duego ziarna przesuwa si w kierunku swego
rodka krzywizny, jak to przedstawia rys. 4.25; due ziarno o wklsej granicy ronie kosztem ziarna
drobniejszego o granicy wypukej. Ksztat ziarna moe by tego rodzaju, e z jednej strony bdzie si ono
rozrasta, z drugiej za moe by pochaniane przez ziarna ssiednie.

Rys. 4.25. Rozrost ziarn

Due ziarna rozrastaj si kosztem ziarn drobnych, a do zupenego zaniku tych ostatnich; struktura
stopw jednofazowych bdzie si wwczas skadaa niemal w caoci z duych ziarn. Szybko migracji
granic ziarn zaley gwnie od temperatury, obecnoci domieszek obcych atomw w roztworze stopu oraz
zanieczyszcze. Wzrost temperatury przyspiesza szybko migracji granic ziarn, natomiast obce atomy w
roztworze oraz zanieczyszczenia wpywaj hamujco na migracj.
Niekiedy w czasie nagrzewania, w temperaturach znacznie przewyszajcych temperatur
rekrystalizacji, zachodzi moe anormalny rozrost ziarn, zwany rwnie rekrystalizacj wtrn. Polega ona
na szybkim rozrocie niektrych ziarn kosztem ziarn drobnych. Ziarna wtrne w krtkim czasie osign
mog bardzo due wymiary, tak e w poszczeglnych przypadkach moliwe jest powstawanie pojedynczych
ziarn o wielkoci nawet do kilkuset mm2.
Jak to byo wyej podane, przy wysokich stopniach deformacji na zimno tworzy si tekstura polegajca
na uprzywilejowanej orientacji ziarn krystalicznych. Obecno w przerobionym plastycznie metalu tekstury

deformacji powoduje, e powstae w procesie rekrystalizacji nowe ziarna w licznych przypadkach take
zachowuj okrelon orientacj i powstaje tzw. tekstura rekrystalizacji. Tego rodzaju tekstury rekrystalizacji
spotyka si w elazie, miedzi, aluminium i innych metalach.

4. 11. Temperatura rekrystalizacji


Kady metal ma waciw sobie temperatur rekrystalizacji. Dla oowiu i innych atwo topliwych metali
ley ona poniej temperatur pokojowych; dla czystej miedzi temperatura rekrystalizacji wynosi okoo
200C, dla elaza 450C, dla niklu okoo 600C, dla wolframu okoo 1200C. Zaleno bezwzgldnej
temperatury rekrystalizacji od bezwzgldnej temperatury topnienia zostaa przez Boczwara wyraona
wzorem:

Tr Tt
gdzie Tr oznacza bezwzgldn temperatur rekrystalizacji, Tt bezwzgldn temperatur topnienia,
wspczynnik wahajcy si zwykle w granicach 0,35 0,60.
Temperatura rekrystalizacji ponadto:
1) zaley od stopnia uprzedniej deformacji plastycznej i tym jest nisza, im stopie zgniotu by wikszy, co
przedstawia rys. 4.26, na ktrym wida szczeglnie silny wpyw maych stopni zgniotu na temperatur
rekrystalizacji.

Rys. 4.26. Wpyw stopnia zgniotu na temperatur rekrystalizacji

2) tym nisza, im bardziej czysty by metal,


3) tym nisza, im mniejsze byo ziarno metalu przed przerbk plastyczn,
4) tym nisza, im duej trwa proces nagrzewania.
Temperatura rekrystalizacji ma wane praktyczne znaczenie; okrela ona temperatur jednego z
zabiegw obrbki cieplnej, zwanego wyarzaniem rekrystalizujcym, ktrego dokonuje si, aby
zgniecionemu materiaowi przywrci jego waciwoci plastyczne. W warunkach przemysowych
wyarzanie rekrystalizujce przeprowadza si w temperaturach wyszych ni temperatura rekrystalizacji,
aby zwikszy szybko przebiegu rekrystalizacji.
Ze wzgldu na temperatury, w jakich przeprowadza si odksztacanie metali, mona rozrni przerbk
plastyczn na zimno oraz przerbk plastyczn na gorco. Temperatur rozgraniczajc oba te rodzaje
przerbki plastycznej jest temperatura rekrystalizacji. Przerbk plastyczn na gorco nazywamy przerbk
przeprowadzon w temperaturach powyej temperatury rekrystalizacji. Skutki zgniotu wywoane deformacj
plastyczn s w tym przypadku usuwane przez rwnoczenie zachodzc rekrystalizacj i metal nie umacnia
si, ani nie traci swoich waciwoci plastycznych. Poniewa temperatura rekrystalizacji jest rna dla
rnych metali, dlatego te i pojcie przerbki plastycznej na gorco jest wzgldne. Tak na przykad dla
oowiu o temperaturze topnienia 327C temperatura rekrystalizacji obliczona wedug wzoru Boczwara (dla
= 0,4) wynosi 33C i dlatego przerbka plastyczna oowiu w normalnych temperaturach bdzie
przerbk plastyczn na gorco, gdy zachodzi bdzie w temperaturach wyszych ni temperatura
rekrystalizacji tego metalu. Gdy szybko odksztacania metalu jest dua w stosunku do szybkoci, z jak
przebiegaj procesy rekrystalizacyjne, zachodzi moe czciowe umocnienie metalu, pomimo e przerbka
plastyczna odbywa si bdzie w temperaturach wyszych do temperatury rekrystalizacji. Dlatego te w
praktyce, chcc unikn zjawiska zgniotu w czasie przerbki plastycznej, przeprowadza si j w
temperaturach znacznie przewyszajcych temperatur rekrystalizacji, zwikszajc przez to szybko
procesw rekrystalizacyjnych. Jeeli odksztacanie metalu odbywa si w temperaturach poniej temperatury

rekrystalizacji, proces taki nazywamy przerbk plastyczn na zimno. Ze wzgldu na zachodzce


umocnienie materiau i zwizan z tym krucho, dla umoliwienia dalszego odksztacania metalu na zimno,
naley przeprowadzi wyarzanie rekrystalizacyjne jako zabieg midzyoperacyjny.

4. 12. Wielko ziarna po zgniocie i rekrystalizacji


Wielko ziarna po przerbce plastycznej na zimno i rekrystalizacji moe by bardzo rna. Nowe ziarno
metalu moe by znacznie drobniejsze od ziarna przed przerbk plastyczn, ale moe by te duo wiksze.
Na wielko ziarna po zgniocie i rekrystalizacji maj wpyw nastpujce czynniki:
stopie zgniotu,
temperatura wyarzania rekrystalizacyjnego,
wielko ziarna metalu przed przerbk plastyczn,
rozkad wielkoci ziarna w chwili zakoczenia procesu rekrystalizacji.

Rys. 4.27. Wpyw stopnia zgniotu na wielko ziarna elaza (wg S. S. Steinberga)

Wielko ziarna metalu po rekrystalizacji zaley przede wszystkim od stopnia uprzedniego zgniotu. Im
wyszy by stopie zgniotu, tym drobniejsze ziarno otrzymuje si w wyniku rekrystalizacji. Zaleno
wielkoci ziarna po rekrystalizacji od stopnia uprzedniego zgniotu przedstawiono na rys. 4.27. Z rysunku
wynika, e przy maych stopniach zgniotu nagrzewanie nie powoduje rekrystalizacji i nie obserwuje si
adnych zmian w rednim rozmiarze ziarna. Po osigniciu pewnego stopnia zgniotu, zwanego krytycznym
stopniem zgniotu, w wyniku rekrystalizacji powstaj ziarna bardzo duych rozmiarw, przewyszajce
wielokrotnie sw wielkoci ziarna materiau przed przerbk plastyczn. Dopiero dalsze podwyszanie
stopnia zgniotu powoduje silne zmniejszanie si ziarna po rekrystalizacji i to tym wiksze, im wikszy by
stopie odksztacenia plastycznego na zimno. Warto krytycznego stopnia zgniotu jest niedua i dla
wikszoci metali waha si w granicach 2 10%. Takiego stopnia zgniotu naley unika przy przerbce
plastycznej na zimno, gdy przy wyarzaniu rekrystalizujcym, przeprowadzonym dla usunicia skutkw
zgniotu, otrzyma si materia gruboziarnisty, o niskich waciwociach mechanicznych. Takiego materiau
nie mona zastosowa bezporednio do produkcji, lecz musi si go podda dalszej przerbce plastycznej czy
te obrbce cieplnej w celu rozdrobnienia ziarna i polepszenia na tej drodze waciwoci mechanicznych.
Oprcz stopnia zgniotu na wielko ziarna wpywa rwnie temperatura wyarzania rekrystalizujcego;
im wysza jest temperatura tego zabiegu obrbki cieplnej, tym wiksze otrzymuje si ziarno, gdy
szybko rozrastania si krysztaw zwiksza si ze wzrostem temperatury. Zaleno wielkoci ziarna od
stopnia zgniotu i temperatury rekrystalizacji mona przedstawi na przestrzennym modelu,
uwidocznionym w danym przypadku dla elaza na rys. 4.28.

Rys. 4.28. Wpyw stopnia zgniotu i temperatury rekrystalizacji na wielko ziarna elaza (wg S. S. Stein-berga)

Proces rozrostu ziarna zaley rwnie od rozkadu wielkoci ziarna w chwili zakoczenia procesu
rekrystalizacji. Jeeli wielko ziarna jest rwnomierna, rozrost ziarn bdzie przebiega powoli. Jeeli
natomiast w strukturze bd ziarna rnej wielkoci, to rozrost ziarn bdzie szybszy. Pogrubienie lub
rozdrobienie ziarn metalu zaley wreszcie od wielkoci ziarna przed przerbk plastyczn. Ten sam stopie
zgniotu moe wywoa rozdrobnienie ziarna, gdy materia by gruboziarnisty lub pogrubienie ziarna przy
drobnoziarnistym materiale.

4. 13. Badania waciwoci mechanicznych metali


Elementy metalowe naraone s w czasie ich pracy uytecznej na dziaania rnego rodzaju sil o
charakterze statycznym lub dynamicznym w normalnych, w wysokich lub w niskich temperaturach. Z tego
powodu metale poddaje si badaniom, ktre maj na celu stwierdzenie odpornoci materiau na dziaanie
rnego rodzaju obcie. Nauka o wytrzymaoci materiaw zajmuje si wpywem ksztatu i wymiarw
przedmiotw na ich wytrzymao, badania za waciwoci mechanicznych konkretnych metali wchodz w
zakres metaloznawstwa.
Waciwoci te mona podzieli na waciwoci wytrzymaociowe i waciwoci technologiczne. Przy
okreleniu waciwoci wytrzymaociowych jednym z parametrw do ich wyznaczania jest sia. Przy
badaniach technologicznych natomiast warto siy nie jest okrelana, a badania te maj na celu ustalenie
przydatnoci metalu do okrelonych procesw technologicznych, np. kucia, gicia, skrcania. Do bada
wytrzymaociowych zaliczamy:
1) statyczn prb rozcigania metali,
2) statyczn prb ciskania metali,
3) statyczn prb skrcania,
4) statyczn prb zginania,
5) statyczn prb cinania,
6) prby udarowe,
7) prby zmczeniowe,
8) pomiary twardoci,
9) prby w podwyszonych i obnionych temperaturach.
Badania technologiczne obejmuj: technologiczn prb zginania, prb podwjnego zginania oraz
zawijania ze zginaniem, prb wielokrotnego przeginania, prby toczliwo-ci, prby spczania, prby
spaszczania, prb skrcania i nawijania drutw, prb rozginania ktownikw, prby rozpychania,
zwania i odwijania konierza rur i inne.
Oczywicie, stosowane prby nie odzwierciedlaj w peni warunkw obcienia, wystpujcych w
realnych elementach konstrukcji, daj jednak dane liczbowe konieczne do projektowania oraz umoliwiaj
porwnanie waciwoci rnych materiaw.
W zwizku z wprowadzeniem nowego ukadu jednostek SI przy okrelaniu waciwoci mechanicznych
metali zamiast dotychczasowego wymiaru kG/mm2 stosuje si MPa.

Aby przeliczy wartoci ze starych jednostek na nowe, trzeba je pomnoy przez 10, np.
Rm = 40 kG/mm2

odpowiada

Rm = 400 MPa.

Jest to oczywicie warto przybliona, gdy dokadny mnonik wynosi 9,81, ale rnica ta wynoszca
okoo 2% praktycznie nie jest istotna.
Wyej wymienione tradycyjne badania waciwoci mechanicznych nie s ju obecnie wystarczajce
do oceny przydatnoci materiau dla wspczesnych wysoko obcionych konstrukcji. Nie charakteryzuj
one (z wyjtkiem udarnoci) odpornoci materiau na skonno do kruchego pkania. Z tego wzgldu
rozwijaj si obecnie inne metody bada, ktre wchodz w zakres nowej dziedziny wiedzy, zwanej
mechanik pkania.

5. BUDOWA STOPW

5. 1. Oglne wiadomoci o stopach metali


Tylko nieliczne metale znajduj . bezporednie zastosowanie w stanie chemicznie lub technicznie czystym, ze
wzgldu na ich nisk wytrzymao. W technice stosuje si gwnie stopy metali; maj one wysze waciwoci
mechaniczne ni metale czyste, a ponadto mog wykazywa nowe szczeglne waciwoci, nie wystpujce u czystych
metali.
Stopy metaliczne mog by zoone z dwch lub wikszej liczby skadnikw, przy czym przynajmniej jeden gwny
skadnik stopu musi by metalem. Wykazuj one makroskopowo waciwoci metaliczne, co wskazuje, e
wizania midzyatomowe w tych stopach s typu metalicznego jako jedynego lub wspistniejcego z innymi rodzajami
wiza. Stopy metali znalazy bardzo szerokie zastosowanie w zwizku z rnorodnymi waciwociami, jakie mona
uzyska przez stapianie ze sob rnych skadnikw. Waciwoci stopw zale nie tylko od ich skadu
chemicznego, ale te od ich budowy wewntrznej, tj. struktury. W zalenoci od iloci skadnikw tworzcych
stop rozrnia si stopy podwjne, potrjne, poczwrne, tj. zoone z dwch, trzech lub czterech skadnikw.
Skad chemiczny stopw wyraa si w procentach wagowych, ujmujcych procentow ilo masy
danego skadnika w stosunku do caej masy stopu lub w procentach atomowych, okrelajcych procentowy
udzia atomw poszczeglnych skadnikw do oglnej liczby atomw stopu. Pierwszy sposb wyraania skadu
chemicznego stopw znajduje gwnie zastosowanie w przemyle, drugi natomiast w rozwaaniach teoretycznych.
Wzory na przeliczenie udziaw atomowych na wagowe lub wagowych na atomowe s nastpujce:

a
100
A

% atomowych
a b

A B

A 100
% wagowych
A B

gdzie A oznacza ciar atomowy skadnika A, procenty atomowe skadnika A, a procenty wagowe
skadnika A, B ciar atomowy skadnika B, procenty atomowe skadnika B, b procenty wagowe
skadnika B.
Najbardziej rozpowszechnion metod otrzymywania stopw jest stapianie ze sob poszczeglnych
skadnikw wchodzcych w skad stopu. Nie jest to jednak jedyny sposb ich uzyskiwania. Stopy mona
jeszcze otrzymywa przez spiekanie i dyfuzj w stanie staym (technologia spiekowa) oraz przez kondensacj
ze stanu gazowego lub przez jednoczesne osadzanie z elektrolitu. Te dwie ostatnie metody nie znalazy dotychczas
szerszego zastosowania w praktyce.
Budowa stopw metalicznych, podobnie jak i czystych metali, jest rwnie krystaliczna, jednake w stosunku
do budowy czystych metali bdzie ona bardziej zoona. Struktura stopw zalee bdzie od sposobu
wzajemnego oddziaywania stapianych skadnikw w procesie krystalizacji. Gdy stapiane skadniki zupenie
na siebie nie oddziaywaj, struktura stopu po jego zakrzepniciu bdzie mieszanin oddzielnych ziarn obu tych
metali, jak to przedstawia rys. 5.1. Stapiane skadniki mog jednak wchodzi midzy sob w reakcje chemiczne;
powstaj wwczas krysztay zwizkw chemicznych i faz midzymetalicznych lub te stapiane metale mog si
wzajemnie cakowicie lub czciowo rozpuszcza, tworzc krysztay roztworw staych.

Rys. 5.1. Mikrostruktura stopu mieszaniny

W zalenoci od warunkw zewntrznych, tj. cinienia i temperatury, stopy metaliczne mog si


znajdowa w stanie staym, ciekym i gazowym.

5. 2. Stopy metali w stanie ciekym i gazowym


W stanie gazowym stopy metaliczne tworz jednorodn mieszanin atomw lub czsteczek.
W stanie ciekym wikszo metali rozpuszcza si wzajemnie w sposb nieograniczony, co oznacza, e po
stopieniu niezalenie od ilociowego ich stosunku otrzymuje si jednorodny cieky roztwr. Istniej rwnie
metale nie rozpuszczajce si wzajemnie, jak np. elazo i ow. Stopione, nie rozpuszczajce si wzajemnie w
stanie ciekym, metale rozwarstwiaj si po pewnym czasie, wytwarzajc dwie oddzielne warstwy cieczy, jedn nad
drug, w zalenoci od ich ciarw waciwych; metale te w stanie ciekym bd si zachowywa analogicznie jak
np. olej i woda, ktre zmieszane razem po pewnym czasie zawsze wytworz dwie warstwy, przy czym grn
warstw stanowi bdzie lejszy olej, a pod ni zbiera si bdzie woda.
Zupeny brak rozpuszczalnoci w stanie ciekym zdarza si jednak bardzo rzadko. Czciej metale
rozpuszczaj si w sobie, chociaby w stopniu bardzo nieznacznym. Jeli zawarto skadnika stopu nie
przekracza jego granicznej rozpuszczalnoci w metalu rozpuszczalniku, otrzymuje si rwnie jednorodny cieky
roztwr. W przypadku za gdy zawarto skadnika stopowego przekracza jego graniczn rozpuszczalno,
powstaj dwa nasycone cieke roztwory na podou obu metali wchodzcych w skad stopu. Na podstawie
obecnej wiedzy o ciekych roztworach metalicznych nie mona z gry przewidzie, czy dwa metale w stanie
ciekym bd si w sobie nieograniczenie rozpuszcza, czy te ich wzajemna rozpuszczalno bdzie ograniczona.
Dowiadczalnie stwierdzono jedynie, e metale, ktrych wzajemna rozpuszczalno jest ograniczona, maj
rednice atomowe i temperatury topnienia znacznie rnice si od siebie. Naley jednak zaznaczy, e istnieje
wiele par metali o nieznacznie rnicych si rednicach atomowych, ktrych wzajemna rozpuszczalno w stanie
ciekym jest ograniczona.

5. 3. Roztwory stae metali


Podobnie jak w stanie ciekym, rwnie i w stanie staym wystpuje zjawisko wzajemnej
rozpuszczalnoci skadnikw tworzcych stop. Powstaj wwczas krysztay, ktrych sie przestrzenna
zbudowana jest z atomw wszystkich skadnikw wchodzcych w skad stopu. Takie wanie krysztay
nazywamy krysztaami roztworu staego. Stopy o strukturze roztworu staego maj budow jednorodn, zoon z
krysztaw tego samego rodzaju, majcych jednakowy typ sieci przestrzennej, jak to przedstawia schemat na rys.
5.2, i pod tym wzgldem nie rni si od krysztaw czystego skadnika.

Rys. 5.2. Mikrostruktura roztworu staego

Rnica pomidzy roztworem staym a czystym metalem wystpuje dopiero w budowie atomowej. Sie
przestrzenna roztworw staych zbudowana jest z atomw skadnikw stopu w przeciwiestwie do krysztaw
czystych metali, ktre zbudowane s tylko z atomw danego pierwiastka. Metal, ktrego sie przestrzenna stanowi
podstaw struktury stopu, nazywa si metalem rozpuszczalnika. Przy tworzeniu si roztworw staych sie
przestrzenna metalu rozpuszczalnika zostaje wic zachowana, chocia ulega ona pewnej deformacji. Jest to
zasadnicza cecha roztworw staych, wyranie oddzielajca je od innych faz midzymetalicznych. Roztwory
stae oznacza si zazwyczaj literami greckimi , , , .
Tylko niektre metale mog si w sobie rozpuszcza nieograniczenie. Dla wikszoci metali ta wzajemna
rozpuszczalno jest ograniczona. Wwczas gdy zawarto stapianych metali nie przekracza granicy ich
wzajemnej rozpuszczalnoci, otrzymuje si rwnie stop o budowie jednorodnej, zoony z krysztaw roztworu
staego. Natomiast gdy jeden z metali wystpuje w ilociach przekraczajcych jego graniczn rozpuszczalno w
drugim metalu, wwczas oprcz roztworu staego pojawi si jeszcze druga faza.
W zalenoci od sposobu rozmieszczenia atomw w sieci przestrzennej metalu rozpuszczalnika rozrnia
si dwa rodzaje roztworw staych:
1) roztwory rnowzowe (zamienne, substytucyjne),
2) roztwory midzywzowe (rdwzowe, interstycyjne).

5. 4. Roztwory stae rnowzowe


W roztworach staych rnowzowych atomy metalu rozpuszczonego zastpuj atomy metalu
rozpuszczalnika w jego sieci przestrzennej, jak to przedstawia rys. 5.3.

Rys. 5.3. Dwuwymiarowa sie krysztau roztworu staego rnowzowego

Atomy rozpuszczonego skadnika powoduj miejscowe zaburzenia w strukturze sieciowej metalu


rozpuszczalnika, wskutek czego w porwnaniu z czystym metalem zachodz zmiany waciwoci fizycznych,
mechanicznych i chemicznych zarwno w poszczeglnych krysztaach majcych znieksztacon sie przestrzenn,
jak i w caym stopie. Jako przykad przedstawiono na rys. 5.4 zmian waciwoci mechanicznych i fizycznych
wyarzonego mosidzu o budowie roztworu staego cynku i miedzi.

Rys. 5.4. Waciwoci wyarzonego mosidzu (wg L. H. Van Placka)

Rys. 5.5. Objtoci atomowe niektrych pierwiastkw (wg J. Feszczenki-Czopiwskiego)

Gwn przyczyn zaburze w strukturze sieciowej roztworu staego jest rnica objtoci atomowych
skadnika rozpuszczanego i metalu rozpuszczalnika. Porwnawcze zestawienie objtoci atomowych niektrych
pierwiastkw podano na rys. 5.5. Obce atomy zajmujce miejsce w sieci przestrzennej metalu
rozpuszczalnika mog mie wiksz lub mniejsz objto ni atomy metalu rozpuszczalnika. Wskutek tego
sie przestrzenna metalu rozpuszczalnika ulega odksztaceniu. Gdy obcy atom jest nieco wikszy, komrka
sieciowa powiksza si, jak to przedstawia rys. 5.6 a, w przeciwnym za "przypadku zmniejsza si, co wida na
rys. 5.6 b. Zmiana ta jest w przyblieniu proporcjonalna do zawartoci skadnika rozpuszczonego, wyraonej
w procentach atomowych. Zmiana parametrw sieci przestrzennej roztworw staych jest bardzo wanym
czynnikiem, od ktrego zale ich waciwoci. Rysunek 5.7 przedstawia wzrost parametrw sieciowych roztworw
rnowzowych, majcych za osnow najwaniejsze metale techniczne, tj. aluminium, mied i elazo. Gdy stapiane
metale rozpuszczaj si w sobie nieograniczenie, mwimy o roztworach staych cigych, a gdy ich wzajemna
rozpuszczalno jest ograniczona, tworz si roztwory stale graniczne.

Rys. 5.6. Znieksztacenie sieci krysztau rnowzowego roztworu staego

Rys. 5.7. Parametry sieci przestrzennej krysztau rnowzowych roztworw staych: a) aluminium, b) miedzi, c) elaza (wg A.
P. Gulajewa)

W roztworach staych cigych mona dowoln liczb atomw metalu rozpuszczalnika zastpi atomami
metalu rozpuszczanego. Ze wzrostem koncentracji metalu rozpuszczanego wzrasta ilo jego atomw w sieci
przestrzennej roztworu i w granicznym przypadku wszystkie atomy metalu rozpuszczalnika mog zosta
zastpione atomami metalu rozpuszczanego. Mona zatem w przypadku zupenej rozpuszczalnoci w sposb
cigy przej od sieci przestrzennej jednego ze skadnikw stopu do sieci przestrzennej drugiego skadnika
stopu, jak to schematycznie przedstawia rys. 5.8.

Rys. 5.8. Elementarne komrki sieciowe roztworu staego rnowzowego w przypadku nieograniczonej
rozpuszczalnoci skadnikw

Wedug W. Hume-Rothery'ego istniej cztery zasadnicze czynniki wpywajce na tworzenie si cigych


roztworw rnowzowych:
1. Czynnik struktury krystalicznej. Oba skadniki tworzce roztwr musz krystalizowa w tym samym typie
sieci przestrzennej.
2. Czynnik wielkoci atomu. Im bardziej zblione s co do wielkoci rednice atomowe skadnikw tworzcych
roztwr, tym wiksza jest ich wzajemna rozpuszczalno.
3. Czynnik elektrochemiczny. Im bliej pooone s wzgldem siebie dwa metale w ukadzie okresowym, tym
bardziej zblione s one do siebie pod wzgldem charakteru elektrochemicznego i tym wiksza jest ich wzajemna
rozpuszczalno. Im bardziej elektrododatni jest jeden ze skadnikw stopu, a bardziej elektroujemny drugi,
tym bardziej wzrasta tendencja do tworzenia si pomidzy tymi skadnikami faz midzymetalicznych, a nie
roztworw.
4. Czynnik wartociowoci wzgldnej. Roztwory stae cige mog tworzy jedynie te skadniki, ktre maj jednakow
wartociowo. Jest ogln zasad, e pierwiastki o duej wartociowoci rozpuszczaj si w wikszym stopniu w
rozpuszczalniku o mniejszej wartociowoci ni na odwrt. Zasada ta odnosi si gwnie do stopw metali
jednowartociowych, jak miedzi, srebra i zota.
Spenienie wyej wymienionych warunkw jest konieczne, aby moliwe byo tworzenie si roztworw

staych cigych; warunki te nie s jednak wystarczajce. W licznych przypadkach mimo zachowania wszystkich
tych warunkw wystpuje jedynie ograniczona rozpuszczalno w stanie staym, np. mied, srebro i zoto maj
jednakowy typ sieci przestrzennej, zblione parametry sieciowe oraz nale do jednej grupy okresowego ukadu
pierwiastkw; mied i zoto oraz srebro i zoto tworz roztwory cige, natomiast wzajemna rozpuszczalno srebra i
miedzi jest ograniczona.
Jeeli wymienione wyej warunki nie s spenione, zachodzi przypadek ograniczonej rozpuszczalnoci metali.
Wzajemna rozpuszczalno metali jest tym mniejsza, im wiksza jest rnica w rozmiarach atomw i im
bardziej s one od siebie odlege w ukadzie okresowym. W wikszoci przypadkw rozpuszczalno zmniejsza si
z obnieniem temperatury.
Praktycznie rozpuszczalno nie wystpuje w stanie staym lub jest ona bardzo maa, gdy rnica rednic
atomowych, przekracza 15 17%, oraz gdy pierwiastki znajduj si daleko od siebie w ukadzie okresowym. W stopach
elaza nieograniczona rozpuszczalno w stanie staym zachodzi, gdy rnica rednic atomowych nie przekracza 8%;
przy rnicy wynoszcej 8 15% wystpuje rozpuszczalno ograniczona.

5. 5. Roztwory uporzdkowane
W roztworach staych rnowzowych atomy metalu rozpuszczanego mog zajmowa zupenie dowolne miejsca
w sieci metalu rozpuszczalnika. W niektrych jednak przypadkach w tego rodzaju roztworach, po powolnym
chodzeniu lub wyarzaniu w okrelonych temperaturach, nastpuje przemieszczenie atomw rozpuszczanego
skadnika w cile okrelone miejsca w sieci przestrzennej metalu, jak to przedstawia rys. 5.9.

Rys. 5.9. Dwuwymiarowa sie krysztau rnowzowego roztworu staego uporzdkowanego

Przemiana ta nazywa si uporzdkowaniem. Nie jest to przemiana fazowa, gdy typ sieci nie ulega
zmianie. Roztwory o tego rodzaju uporzdkowanej strukturze krystalicznej nazywaj si roztworami staymi
uporzdkowanymi lub nadstrukturami z tego wzgldu, e w rentgenogramach roztworu z uporzdkowanym
rozmieszczeniem atomw pojawiaj si dodatkowe linie interferencyjne. Przemiany takie zachodz np. w ukadzie
mied-zoto oraz mied-platyna przy 50 i 75% atomw miedzi. Elementarn komrk sieciow stopu 75% Cu i
25% Au przedstawiono na rys. 5.10. Jest rzecz widoczn, e atomy zota zajmuj miejsca w naroach elementarnego
szecianu, natomiast atomy miedzi rozmieciy si w geometrycznym rodku kadej z jego cian. Stosunek liczby
atomw miedzi i zota na jedn elementarn komrk sieciow wynosi 3 : l i faz t mona wyrazi wzorem
chemicznym Cu3Au. Rysunek 5.11 przedstawia elementarn komrk sieciow stopu o skadzie 50% Au i 50%
Cu, z uporzdkowanym rozmieszczeniem atomw. Atomy zota rozmieszczone s w naroach i w rodku obu
podstaw, atomy miedzi za w rodku cian bocznych. Liczbowy stosunek atomw miedzi do zota w elementarnej
komrce sieciowej wynosi 1:1 i std faza ta oznaczona jest wzorem stechiometrycznym CuAu.

Rys. 5.10. Elementarna komrka sieciowa


uporzdkowanego roztworu staego Cu3Au

Rys. 5.11. Elementarna komrka sieciowa


uporzdkowanego roztworu staego CuAu

Proces uporzdkowania jest procesem dyfuzyjnym; z tego wzgldu wolne ochadzanie sprzyja procesowi
uporzdkowania. Typ sieci krystalicznej przy uporzdkowaniu zostaje zachowany, mog nastpi jedynie zmiany
parametrw sieciowych oraz nieznaczne zaburzenia sieciowe. Roztwory stae uporzdkowane s trwae tylko w
stosunkowo niskich temperaturach; przy nagrzewaniu do wyszych temperatur, w zwizku ze wzrastajc
energi kinetyczn atomw, przechodz one w roztwory stale nieuporzdkowane. Nadstruktury wystpuj gwnie w
trzech odmianach sieci krystalicznej: w ukadzie regularnym pasko centrowanym i przestrzennie centrowanym (Al i
A2) oraz w ukadzie heksagonalnym zwartym (A3). W procesie uporzdkowania zmieniaj si waciwoci fizyczne,
mechaniczne i chemiczne roztworw; opr elektryczny waciwy zmniejsza si. W zwizku ze zmian parametrw
sieciowych nastpuj rwnie zmiany objtociowe. Roztwory stae uporzdkowane maj mniejsz energi
swobodn ni nieuporzdkowane, s wic fazami bardziej trwaymi.

5. 6. Roztwory stae midzywzowe


Roztwory stae midzywzowe (interstycyjne, rdwzowe) tworz si przez rozmieszczenie atomw
rozpuszczonego pierwiastka w przestrzeniach rdwzowych, pomidzy wzami sieci rozpuszczalnika, jak to
schematycznie przedstawia rys. 5.12. Rozmieszczenie to ma charakter nieuporzdkowany. Poniewa w
podstawowych rodzajach sieci przestrzennej Al, A2 oraz A3 przestrzenie midzywzowe s niewielkie, atomy
rozpuszczanych pierwiastkw musz mie znacznie mniejsz objto od atomw metalu rozpuszczalnika. Z
tego wzgldu roztwory stae midzywzowe tworz si tylko pomidzy metalami a pierwiastkami o maych rednicach
atomowych, jak wodr, tlen, azot, wgiel, br, ktrych promienie atomowe s mniejsze od 0,1 nm. Roztwory tego
rodzaju tworz si, gdy stosunek rednic atomowych pierwiastka rozpuszczanego i metalu rozpuszczalnika jest
mniejszy od 0,59. Z faktu, e roztwory stae rnowzowe tworz si, gdy stosunek rednic atomowych stapianych
metali ley w granicach 0,85 1,00, wynika, e w zakresie stosunku rednic atomowych 0,59 0,85 tworzenie
roztworw staych jest utrudnione.

Rys. 5.12. Dwuwymiarowa sie krysztau roztworu staego midzywzowego

Obecno atomw midzywzowych w sieci przestrzennej metalu rozpuszczalnika powoduje wzrost jej
parametrw sieciowych, na og proporcjonalnie do zawartoci rozpuszczanego skadnika. W przypadku
roztworw staych midzywzowych wzajemna rozpuszczalno skadnikw stopu moe by tylko ograniczona, gdy
metal rozpuszczalnik moe pomieci tylko ograniczon liczb atomw skadnika rozpuszczanego w swej sieci
przestrzennej. Dalsze podwyszanie zawartoci rozpuszczanego skadnika powoduje powstanie drugiej fazy.
Wanym w technice roztworem midzywzowym jest roztwr stay wgla w elazie y, zwany austenitem. Atomy wgla
w austenicie rozmieszczone s w geometrycznym rodku elementarnej komrki sieciowej elaza y, jak to przedstawia rys.
5.13.

Rys. 5.13. Struktura krystaliczna austenitu

W stopach kilkuskadnikowych moliwe jest rwnoczesne istnienie roztworu staego rnowzowego i


midzywzowego, np. w austenitycznych stalach manganowych mangan tworzy z elazem roztwr
rnowzowy, natomiast wgiel roztwr midzywzowy.

5. 7. Zwizki chemiczne i fazy midzymetaliczne


W stopach metali oprcz roztworw staych wystpuj take fazy o odrbnej, w porwnaniu z ich
skadnikami, strukturze sieciowej. Nale do nich zwizki chemiczne i fazy midzymetaliczne.
Zwizki chemiczne tworz si pomidzy metalami o charakterze silnie elektrododatnim a skadnikami o
charakterze elektroujemnym. Wizania atomowe w tych zwizkach maj gwnie charakter jonowy; atomy
utrzymywane s w sieci przestrzennej dziki siom przycigania pomidzy rnoimiennymi jonami. Skad
chemiczny tych zwizkw jest stay, cile okrelony wartociowoci skadnikw; nie moe wystpowa ani
nadmiar, ani te niedobr ktregokolwiek ze skadnikw. Dlatego zwane s one zwizkami walencyjnymi.
Przykadem tego rodzaju zwizkw jest chlorek sodu, ktrego sie przestrzenna zbudowana jest z dodatnich
jonw sodu i ujemnych jonw chloru. Zwizki chemiczne maj okrelon temperatur topnienia i odrbne
waciwoci fizyczne, chemiczne i mechaniczne od tworzcych je skadnikw; wykazuj one brak plastycznoci, s
twarde i kruche. Tworzenie si zwizkw chemicznych zachodzi najczciej pomidzy metalami a pierwiastkami
niemetalicznymi, jak np. tlen, chlor czy siarka; wystpuj one w stopach metali jako wtrcenia niemetaliczne.
Poza zwizkami chemicznymi w stopach metali wystpuj jeszcze fazy midzymetaliczne. Stanowi one
poczenia metali lub metali z niemetalami, majce metaliczny lub zoony charakter wiza midzyatomowych i
metaliczne w zwizku z tym waciwoci. Fazy midzymetaliczne maj struktur krystaliczn odrbn od
tworzcych je skadnikw, uporzdkowany ukad atomw w sieci przestrzennej oraz odmienne waciwoci od
tworzcych je skadnikw. Znajc struktur sieciow i obsadzenie wzw komrki elementarnej przez atomy, mona
okreli wzr stechiometryczny danej fazy analogicznie do wzorw zwizkw chemicznych. W zwizku jednak z
charakterem wiza atomowych fazy midzymetaliczne maj czsto zmienny skad ilociowy i zakres ich egzystencji
nie ogranicza si do cile okrelonego wzorem stosunku liczby atomw, jak to jest w przypadku zwizkw
chemicznych. Z tego wzgldu fazy te mona traktowa jako roztwory stae na osnowie zwizkw chemicznych i dlatego
te nosz one nazw wtrnych roztworw staych. W zalenoci od zawartoci poszczeglnych skadnikw moe
wystpi w elementarnej komrce sieciowej danej fazy midzymetalicznej nadmiar atomw jednego metalu i niedobr
atomw drugiego skadnika w porwnaniu ze stosunkiem liczby atomw wynikajcym ze wzoru stechiometrycznego.
Ta zmiana liczby atomw moe zachodzi w rny sposb. Najczciej spotykana jest wymiana atomw skadowych w
wzach sieci przestrzennej, jak to wystpuje w roztworach staych rnowzowych; np. faza Cu5Sn krystalizujca
w ukadzie regularnym o sieci przestrzennie centrowanej zmienia swj skad w zakresie 15 19% atomowych cyny.
Fazy midzymetaliczne mog rwnie zmienia swj skad analogicznie do tworzenia si roztworw
midzywzowych; wystpuje to w zwizkach metali z niemetalami o maych rednicach atomowych; faza Fe2N (azotek
elaza) zmienia na tej drodze swj skad chemiczny w zakresie 23 33% atomowych azotu.

Rys. 5.14. Roztwr stay pustowzowy (FeO)

Trzeci wreszcie sposb zmiany skadu chemicznego faz midzymetalicznych polega na pozostawieniu wolnych,
nie obsadzonych wzw sieciowych przez jeden ze skadnikw danej fazy. Istnienie tego rodzaju faz
stwierdzono na przykadzie zwizkw FeS, FeSe, FeO. W takich fazach atomy skadnika bdcego w nadmiarze
(w stosunku do skadu chemicznego zwizku) zajmuj normalne pooenie w wzach sieci przestrzennej, podczas gdy
inne wzy sieciowe, ktre miay by zajte przez atomy drugiego skadnika, pozostaj czciowo nie
obsadzone, jak to przykadowo pokazano na rys. 5.14. W zwizku z tym tego rodzaju fazy nosz nazw
roztworw pustowzowych. Do waniejszych faz midzymetalicznych zalicza si:
1) fazy elektronowe,
2) fazy midzywzowe.

5. 8. Fazy elektronowe
W. Hume-Rothery oraz Westgren i Bradley wykryli, e struktura niektrych faz midzymetalicznych
zaley od stenia elektronowego; z tego wzgldu fazy te nazwano fazami elektronowymi lub od nazwiska ich
odkrywcy, fazami Hume-Rothery'ego. Tworz si one pomidzy metalami dwu grup: Cu, Ag, Au, Fe, Co, Ni, Pd i
Pt z jednej strony, a Be, Zn, Cd, Al, Sn, Si z drugiej strony. Fazy elektronowe cechuje okrelony stosunek liczby
elektronw walencyjnych obu skadnikw do cakowitej liczby atomw stopu, tj. okrelone stenie
elektronowe, ktre wynosi 3/2, 21/13 i 7/4. Aby atwiej zapamita, stenia te okrela mona take liczbami
21/14, 21/13 oraz 21/12. Kademu steniu elektronowemu odpowiada okrelony typ sieci przestrzennej, w
ktrej dana faza krystalizuje. Tak wic steniu elektronowemu 3/2 odpowiada gwnie ukad regularny o
sieci przestrzennie centrowanej i poczenie to nazywa si faz . Przy steniu elektronowym rwnym
21/13 wystpuje zoona sie ukadu regularnego z 52 atomami wewntrz komrki elementarnej, ktra nazywa si
faz . Fazom elektronowym o steniu 7/4 odpowiada sie heksagonalna zwarta i nosz one wwczas nazw
fazy . Skad chemiczny faz elektronowych jest zwykle zmienny w szerokich lub w niektrych przypadkach
w wskich granicach. Fazy elektronowe maj odrbn sie krystaliczn w stosunku do tworzcych je
skadnikw. Ukad atomw w sieci przestrzennej jest nieuporzdkowany w wyszych temperaturach; w
niszych temperaturach nastpuje niekiedy uporzdkowanie atomw. Fazy elektronowe spotykamy w wielu
technicznie wanych stopach, jak stopy Cu-Sn, Cu-Zn, Fe-Al, Cu-Si, przy czym zazwyczaj w tego rodzaju
ukadach dwuskadnikowych wystpuj wszystkie trzy rodzaje faz elektronowych: | , oraz .

5. 9. Fazy midzywzowe
Fazy midzywzowe stanowi poczenia metali przejciowych z pierwiastkami o maych rednicach
atomowych, jak wodr, azot, wgiel oraz br. Powstaj one, gdy stosunek promienia atomu niemetalu do
promienia atomu metalu jest mniejszy lub rwny 0,59. W fazach midzywzowych atomy metali tworz
jedn z prostych sieci przestrzennych, stanowicych jak gdyby szkielet budowy tych pocze, w przestrzeniach za
midzywzowych rozmieszczone s atomy niemetali tworzcych wasn sie skadow. Atomy metali tworz w
fazach midzywzowych jedn z czterech podstawowych sieci metalicznych: regularn pasko centrowan (Al),
regularn przestrzennie centrowan (A2), heksagonaln zwart (A3) oraz heksagonaln prost.
Skad ilociowy tych faz moe by przedstawiony nastpujcymi wzorami stechiometrycznymi:
Me4 X , Me2 X , MeX , MeX 2 ,

gdzie symbol Me oznacza metal, a X pierwiastek niemetaliczny.


Wypenienie luk sieciowych przez atomy niemetalu moe by cakowite lub czciowe, co powoduje
nadmiar atomw metalu w sieci przestrzennej faz midzywzowych; ich skad chemiczny moe by wic z tego
powodu w pewnym zakresie zmienny.
Pomimo e w skad faz midzywzowych wchodz atomy niemetali, ich waciwoci s typowo metaliczne, a
wic maj one metaliczny poysk, dobrze przewodz ciepo i elektryczno. Temperatura topnienia tych faz
jest wysoka, czsto nawet wysza od temperatur topnienia odpowiednich metali. Fazy midzywzowe maj
wysok twardo, zblion do twardoci diamentu oraz s kruche. Do faz midzywzowych nale liczne wgliki i
azotki wystpujce w stalach, jak: TiC, WC, Mo2C, Fe4N, Fe2N, WN itd.
Gdy stosunek promieni atomw niemetalu i metalu jest wikszy od 0,59, powstaj zwizki o
skomplikowanej strukturze krystalicznej i o znacznej zazwyczaj liczbie atomw w komrce sieciowej, jak to
wystpuje w niektrych wglikach i borkach.

6. UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ

6. 1. Pojcia podstawowe
Przebieg przemian zachodzcych podczas analizy termicznej czystych metali jest prosty. W okrelonych
temperaturach krytycznych nastpuj tylko zmiany stanu skupienia lub przemiany alotropowe w stanie
staym, czemu odpowiadaj na krzywych chodzenia czy te nagrzewania przystanki temperatur.
Inaczej jest w przypadku stopw. Przemiany zachodzce w tego rodzaju ukadach wieloskadnikowych s
bardziej zoone i przedstawia si je graficznie na wykresach ukadw rwnowagi fazowej, zwanych krtko
ukadami rwnowagi. Ilustruj one caoksztat przemian zachodzcych w stopach zarwno w stanie ciekym,
jak i w stanie staym, w zalenoci od temperatury i skadu chemicznego. Mona za ich pomoc ustali, jakie
przemiany zachodz w stopach o okrelonym skadzie chemicznym podczas nagrzewania czy te chodzenia i
jak struktur otrzymuje si w wyniku tych przemian. Ponadto z wykresw ukadw rwnowagi fazowej mona
odczyta, z jakich faz skada si stop o okrelonym skadzie w okrelonej temperaturze oraz ustali ich liczb.
Ukady te dlatego zwane s ukadami rwnowagi, poniewa przedstawiaj trwae stany stopw, odpowiadajce w
danych warunkach najmniejszemu zapasowi energii swobodnej ukadu, a w praktyce otrzymywane przez bardzo
wolne nagrzewanie czy te chodzenie. Pomoc przy konstrukcji wykresw ukadw rwnowagi oraz
sprawdzianem prawidowego ich wykonania jest regua faz Gibbsa, dajca jakociow charakterystyk ukadw
wielofazowych w stanie rwnowagi. Na podstawie reguy faz mona przewidzie, czy przemiany zachodz w
staej temperaturze, czy te w zakresie temperatur, oraz ile faz moe rwnoczenie wystpowa w stanie
rwnowagi.
Podstawowymi pojciami, ktrymi operuje si przy omawianiu ukadw rwnowagi, a ktre ju byy uywane
bez podania ich waciwego znaczenia, s: ukad, faza, skadnik i stopnie swobody. Wyodrbnion z otoczenia
grup cia, bdc przedmiotem badania, nazywamy ukadem; bdzie wic ukadem np. stop metaliczny, w
ktrym badamy przemiany zachodzce przy nagrzewaniu czy te chodzeniu. Faza jest jednorodn czci
ukadu o jednakowych waciwociach fizycznych i jednakowym skadzie chemicznym, oddzielona powierzchni
rozdziau od pozostaych czci ukadu. Stop dwu metali nie rozpuszczajcych si w sobie w stanie staym, np.
elaza i oowiu, bdzie si skada po zakrzepniciu z dwu faz: krysztaw oowiu i elaza. Natomiast stop dwu
metali rozpuszczajcych si nieograniczenie w stanie ciekym po stopieniu stanowi tylko jedn faz, tj. cieky
roztwr tych metali. Wszystkie czstki tej samej substancji, tworzce zawiesin, uwaa si za jedn faz,
pomimo e s oddzielone od siebie powierzchniami rozdziau, gdy nie rni si midzy sob waciwociami.
Skadnikami nazywamy substancje proste lub zoone, z ktrych w odpowiednich warunkach mog powsta
wszystkie fazy danego ukadu. Skadnikami mog by pierwiastki albo zwizki chemiczne. Niemoliwa jest przemiana
jednego skadnika w drugi, natomiast poszczeglne skadniki mog przechodzi z jednej fazy do drugiej. Zwizki
chemiczne mona uwaa za skadniki jedynie wtedy, gdy nie rozpadaj si w rozpatrywanym zakresie temperatur.
Jest rzecz istotn wyrane rozrnienie pojcia skadnika i fazy (np. czysty metal w temperaturze topnienia jest
ukadem jednoskadnikowym, lecz skada si z dwu faz, tj. krysztaw i cieczy). Brz jest stopem zoonym z dwu
skadnikw: z miedzi i cyny, a po stopieniu skada si z jednej fazy ciekego roztworu obu tych skadnikw.
Stan ukadu zaley od temperatury i cinienia oraz skadu chemicznego poszczeglnych faz, przy czym
wielkoci te s zmienne. Liczb stopni swobody ukadu nazywamy t liczb zmiennych czynnikw niezalenych,
ktre mona zmienia dowolnie, niezalenie od siebie, bez spowodowania zmiany liczby faz ukadu. Chemicznie
jednorodny gaz doskonay ma trzy zmienne: cinienie, temperatur i objto. Tylko dwie jednak z nich mog zmienia
si niezalenie, poniewa rwnanie stanu gazu doskonaego wie je z trzeci zmienn (np. przy okrelonym cinieniu
i w okrelonej temperaturze okrelona jest objto gazu). Ukad wic, jakim jest gaz doskonay, ma dwie zmienne
niezalene, czyli dwa stopnie swobody. W przypadku ukadu jednoskadnikowego, zoonego z dwu faz (np. woda i para
wodna), stan ukadu zaley od dwu zmiennych, cinienia i temperatury. Tylko jedna z tych zmiennych moe si
zmienia niezalenie, np. woda moe znajdowa si w rwnowadze z par wodn o okrelonym cinieniu tylko w
okrelonej temperaturze. Ukad ma wic jedn zmienn niezalen, tj. jeden stopie swobody. Wspistnienie
trzech faz w ukadzie jednoskadnikowym, np. wody, lodu i pary, jest moliwe tylko przy okrelonym cinieniu i w
okrelonej temperaturze. Ukad jest wic niezmienny i nie ma adnego stopnia swobody. W ukadach
wieloskadnikowych przybywaj nowe zmienne stenia skadnikw w poszczeglnych fazach.

6. 2. Regua faz
Regua faz podaje liczbow zaleno pomidzy liczb skadnikw n, liczb faz wspistniejcych ze sob w
stanie rwnowagi / oraz liczb stopni swobody s. Zostaa ona wyprowadzona przez J. W. Gibbsa w 1876 r.
Przy wyprowadzeniu reguy faz mona si posuy analogi do ukadu rwna algebraicznych, w ktrym
liczba zmiennych niezalenych jest rwna rnicy midzy liczb wszystkich zmiennych wystpujcych w
rwnaniach a liczb wicych je rwna. Te zmienne niezalene mog by odpowiednikiem stopni swobody
ukadu, a oglna liczba zmiennych odpowiada liczbie wszystkich zmiennych czynnikw wpywajcych na stan caego
ukadu. Czynnikami tymi s temperatura i cinienie, jednakowe we wszystkich czciach ukadu, oraz stenia
skadnikw w kadej fazie.
Zamy, e ukad skada si z n skadnikw tworzcych w stanie rwnowagi f faz, przy czym wszystkie
skadniki wchodz w skad kadej fazy ukadu. W tym przypadku w kadej fazie mamy n zmiennych
okrelajcych jej skad chemiczny. Oznaczamy symbolami x\, x'2, x'3, ..., x'n stenia wszystkich n skadnikw w
fazie pierwszej (indeks u gry przy x oznacza faz pierwsz). Podobnie oznaczy mona stenie skadnikw w
fazie drugiej, trzeciej itd., a do fazy f. Zestawienie zmiennych charakteryzujcych skad poszczeglnych faz jest
nastpujce:

x'1 ,

x' 2 ,

x '3 ,

... ,

x' n

faza 1,

x' ' 2 ,
x' ' 3 ,
x' ' n
x' '1 ,
... ,

faza 2,


faza f 1 ,
... ,
x1f 1 ,
x2f 1 ,
x3f 1 ,
xnf 1
x1f ,

x 2f ,

x3f ,

... ,

x nf

faza f ,

Zgodnie z przyjtymi oznaczeniami w szeregach poziomych mamy podane skady poszczeglnych faz, od
fazy pierwszej a do fazy /, a w szeregach pionowych stenie poszczeglnych skadnikw we wszystkich
fazach ukadu, a wic np. pierwszy szereg pionowy reprezentuje skadnik pierwszy, a ostatni szereg pionowy
reprezentuje n-ty skadnik. Oglna wic liczba zmiennych ukadu, wczajc w to dwie zmienne czynnikw
zewntrznych, tj. cinienie i temperatur, wynosi:

nf 2 .
Okrelimy teraz liczb rwna czcych te zmienne. Jeeli liter M' oznaczymy mas fazy pierwszej, a masy
wchodzcych w jej skad skadnikw symbolami m'1 , m'2 , m'3 , ... m'n , to
M ' m'1 m' 2 m'3 ... m'n

lub
m'
m'1 m' 2 m'3

... n 1
M' M' M'
M'

Lewa cz rwnania przedstawia stenie poszczeglnych skadnikw ukadu w pierwszej fazie, gdy
m'1
x'1 ,...,
M'

wobec czego mona napisa

x'1 x'2 x'3 ... x' n 1


Podobne rwnanie mona rwnie napisa dla pozostaych faz ukadu. Jeli wic w rozpatrywanym
ukadzie wspistnieje ze sob w stanie rwnowagi f faz, to mona utworzy f analogicznych rwna. Ze
wzgldu na to, e wszystkie fazy danego ukadu znajduj si w stanie rwnowagi, stosunek stenia kadego
skadnika w dwu fazach jest wielkoci sta, np.

x'1
const.
x' '1

Na podstawie tego warunku dla kadego skadnika wchodzcego w skad f faz mona napisa f 1
analogicznych rwna, co dla ukadu o n skadnikach daje liczb rwna:

n ( f 1),
wic liczba wszystkich rwna wicych zmienne ukadu bdzie wynosi:

f ( f 1) n,
Wszystkie nf 2 zmienne ukadu zwizane s f ( f 1) n liczb rwna.
Liczb zmiennych niezalenych, tj. liczb stopni swobody ukadu, otrzymujemy odejmujc od liczby
zmiennych liczb wicych je rwna. Liczba stopni swobody ukadu wynosi wic
s nf 2 f f 1 n;

std

s n f 2.
Ta ostatnia zaleno jest matematycznym ujciem reguy faz. Przy rozwaaniu ukadw metalicznych
zakadamy cinienie stae; wpyw maych zreszt zmian cinienia na przebieg przemian fazowych w metalach
jest nieznaczny. Z tego wzgldu oglna liczba zmiennych zmniejszy si o jeden i regua faz przybierze w tym
przypadku posta:

s n f 1
Z podanego wzoru wynika, e dla ukadu niezmiennego s 0

f n 1.
W tym przypadku aden z czynnikw wpywajcych na stan ukadu nie moe ulec zmianie bez naruszenia
liczby faz ukadu.
Rozpatrzmy zastosowanie reguy faz do ukadu jednoskadnikowego, jakim jest czysty metal. W
przypadku gdy czysty metal znajduje si w stanie ciekym czy te w stanie staym, ukad skada si tylko z
jednej fazy (f = 1) i liczba stopni swobody ukadu wynosi 1. Istotnie, w zakresie powyej czy te poniej
temperatury topnienia mona temperatur ukadu zmienia, a bdzie si on skada z jednej tylko fazy, tj.
ciekego lub zakrzepnitego metalu. W momencie krystalizacji wspistniej ze sob dwie fazy, tj. krysztay i ciecz
(f = 2). Ukad jest wwczas niezmienny i nie ma adnego stopnia swobody (s = 0). Oznacza to, e w ukadzie
jednoskadnikowym dwie fazy mog istnie w rwnowadze tylko w cile okrelonej temperaturze i nie moe si
ona zmienia, gdy jedna z faz zniknie. Wwczas ukad mie bdzie znowu jeden stopie swobody.

6. 3. Konstrukcja wykresu ukadu rwnowagi stopw dwuskadnikowych


Ukad rwnowagi stopw dwuskadnikowych zwanych stopami podwjnymi moe by przedstawiony
wykrelnie na paszczynie, jak to przedstawia rys. 6.1. Na poziomym odcinku AB odczytuje si skad chemiczny
stopu, wyraony w procentach wagowych. Punkty kocowe A i B odpowiadaj 100%-owym zawartociom
skadnikw A i B w stopie, tj. punkt A oznacza czysty skadnik A, a punkt B czysty skadnik B. Kademu
punktowi w obrbie odcinka A B odpowiada stop obu tych skadnikw o okrelonym skadzie chemicznym.
Zawarto procentowa skadnika A wzrasta od punktu B w lewo, tj. od 0% skadnika A w punkcie B do 100% w
punkcie A, jak to zaznaczono strzak na rys. 6.1. Podobnie zawarto procentowa skadnika B wzrasta w prawo
od 0% w punkcie A do 100% w punkcie B, co rwnie zaznaczono strzak. Skad chemiczny w punkcie x wynosi
wic Ax% skadnika B oraz Bx% skadnika A. Sumaryczna zawarto tych skadnikw musi wynosi
oczywicie 100%. Z tego wzgldu wystarczy, aby skala procentowa odpowiadaa tylko zawartoci jednego
ze skadnikw stopu, w tym przypadku zawarto skadnika B. Zawarto drugiego skadnika, tj. A,
odczytuje si jako dopenienie do 100%. W rzeczywistych ukadach zamiast hipotetycznych skadnikw A oraz
B wystpuj metale wchodzce w skad stopu. Temperatur odczytuje si na osi rzdnych.

Rys. 6.1. Zasada konstrukcji wykresu ukadu rwnowagi fazowej stopw dwuskadnikowych

Kademu punktowi na wykresie odpowiada stop o okrelonym skadzie chemicznym, znajdujcy si w


okrelonej temperaturze. Dla odczytania skadu chemicznego stopu trzeba go zrzutowa pionowo na podstaw
wykresu, tj. na odcinek AB. Stop okrelony punktem M na rys. 6.1 zawiera 60% skadnika A oraz 40%
skadnika B i znajduje si w temperaturze t1. Stop o skadzie punktu W jest czystym metalem B, znajdujcym si
w temperaturze t2. Wszystkie stopy lece na jednej linii pionowej maj oczywicie ten sam skad chemiczny, a
wszystkie stopy lece na tej samej linii poziomej znajduj si w tej samej temperaturze. W nastpnych
punktach bd rozwaone rne rodzaje podstawowych ukadw rwnowagi, ktrych charakter zaley od
sposobu wzajemnego oddziaywania obu skadnikw stopu. S to ukady hipotetyczne, ktre w rzeczywistoci
(poza pewnymi wyjtkami) nie wystpuj. Wystpujce w praktyce ukady rwnowagi s z reguy bardziej zoone.
Dopiero dokadne poznanie tych podstawowych ukadw pozwoli na prawidow analiz ukadw
rzeczywistych.

6. 4. Nieograniczona rozpuszczalno w stanie staym (roztwory stae cige)


Metale, ktrych wzajemna rozpuszczalno zarwno w stanie ciekym jak i staym jest nieograniczona,
tworz po stopieniu jednorodny roztwr cieky, a w stanie staym jednorodne krysztay roztworu staego.
W celu sporzdzenia wykresu ukadu rwnowagi fazowej trzeba przeprowadzi analiz termiczn
szeregu stopw o rnym stosunku wagowym obu metali, polegajc na wykreleniu krzywych chodzenia
czy te nagrzewania. Im wicej stopw zostanie przebadanych, tym dokadniej ustali mona przebieg
poszczeglnych linii wykresu. Wemy np. mied i nikiel oraz kilka stopw tych metali o odpowiednio
wzrastajcej zawartoci miedzi, a mianowicie:
stop I
stop II
stop III

75% Ni i 25% Cu,


50% Ni i 50% Cu,
25% Ni i 75% Cu.

Uzyskane na drodze analizy termicznej krzywe chodzenia zarwno dla obu czystych metali, jak i dla ich
stopw pokazano na rys. 6.2. Na krzywych chodzenia czystych skadnikw, tj. niklu i miedzi, wystpuj tylko
przystanki w temperaturach 1455C (1-1') oraz 1083C (8-8'), odpowiadajce krzepniciu tych metali. Stopy
Ni-Cu krzepn natomiast nie w staej temperaturze, lecz w pewnym zakresie temperatur, czemu na krzywych
chodzenia odpowiadaj dwa punkty zaamania z wybrzuszeniem pomidzy nimi. Pierwszy punkt oznacza
pocztek krzepnicia, drugi za zakoczenie krzepnicia. Wybrzuszenie powstaje w wyniku wydzielania si
utajonego ciepa krzepnicia. Z porwnania przebiegu krzywych wida, e im wiksza jest w stopie zawarto
metalu niej topliwego, tj. miedzi, tym zakres temperatur krzepnicia stopw jest niszy.

Rys. 6.2. Ukad rwnowagi Ni-Cu z krzywymi chodzenia

W celu narysowania na podstawie tych krzywych chodzenia wykresu rwnowagi Ni-Cu naley na
wykresie dwuskadnikowym wykreli linie pionowe odpowiadajce skadom poszczeglnych stopw i nanie
na nie uzyskane temperatury krytyczne, jak to przedstawiono na rys. 6.2. Tak wic na liniach pionowych
oznaczajcych czyste metale nanosi si punkty 7 i 8, odpowiadajce temperaturom ich krzepnicia. Na linii
pionowej stopu I nanosi si punkty 2 i 3 jako temperatury pocztku i koca krzepnicia tego stopu; dla stopu
II nanosi si punkty 4 i 5 i podobnie dla stopu III punkty 6 i 7. czc liniami cigymi naniesione punkty,
otrzymamy wykres ukadu rwnowagi stopw Ni-Cu. Krzywa 1-2-4-6-8, odpowiadajca pocztkowi
krzepnicia stopw nazywa si lini likwidus, a krzywa 1-3-5-7-8, oznaczajca zakoczenie krzepnicia, nazywa
si lini solidus. Przez wykrelenie tych linii wykres rozpad si na trzy pola. W polu powyej linii likwidus
wystpuje cieky roztwr miedzi i niklu. Pomidzy liniami likwidus i solidus wspistniej ze sob dwie
fazy, tj. roztwr cieky i roztwr stay. Poniej linii solidus wystpuj tylko krysztay roztworu staego.
Na rysunku 6.3 przedstawiono hipotetyczny ukad rwnowagi dwu metali A-B, tworzcych roztwr stay
cigy wraz z krzyw chodzenia dla stopu I. Przy chodzeniu tego stopu do temperatury punktu l stygnie tylko
jednorodny cieky roztwr i adne przemiany w tym czasie nie zachodz. Po osigniciu temperatury, w ktrej
pionowa reprezentujca stop przecina lini likwidus (punkt 1), z ciekego roztworu zaczn si wydziela
krysztay roztworu staego , czemu na krzywej chodzenia odpowiada punkt przegicia. Skad chemiczny
pierwszego wydzielonego krysztau otrzymamy krelc na wykresie rwnowagi z punktu 7 poziom a do
przecicia si z lini solidus w punkcie 2 i rzutujc ten punkt na podstaw ukadu. W miar obniania
temperatury, z cieczy, ktrej skad chemiczny zmienia si wzdu linii likwidus, wydzielaj si w dalszym cigu
krysztay roztworu staego o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii solidus w zakresie 2-3. Koniec
krzepnicia nastpuje w temperaturze, w ktrej pionowa reprezentujca stop przecina lini solidus (w punkcie
3), czemu na krzywej chodzenia odpowiada drugi punkt przegicia. Skad chemiczny ostatniej kropli cieczy
otrzymamy krelc z punktu 3 poziom a do przecicia z lini likwidus (punkt 4). Przy dalszym chodzeniu
adne przemiany ju nie zachodz. Jak wynika z ukadu rwnowagi, wydzielajce si na pocztku
krzepnicia krysztay s bogatsze w skadnik trudniej topliwy (metal B), ni wynosi redni skad stopu, wobec
czego koncentracja skadnika niej topliwego (metal A) w ciekym roztworze musi wzrasta. Zakadamy przy tym,
e przebieg chodzenia jest bardzo powolny i skad chemiczny wszystkich wydzielonych krysztaw, jak i
pozostaej cieczy, wyrwnuje si w drodze dyfuzji, tak e poszczeglne punkty linii solidus czy te likwidus
wskazuj skad chemiczny wszystkich wydzielonych krysztaw lub pozostaej cieczy.

Rys. 6.3. Roztwory stae cige

W czasie krzepnicia roztworw staych cigych w kadej temperaturze istniej w rwnowadze dwie
fazy: roztwr cieky i stay obu metali tworzcych stop. Zgodnie z regu faz ukad ma podczas krzepnicia
jeden stopie swobody:

s n 1 f 2 1 2 1
W okrelonej temperaturze wystpuj w rwnowadze dwie fazy o okrelonym skadzie chemicznym.
Zmiana temperatury pociga za sob zmian skadu chemicznego obu faz. Z wykresu ukadu rwnowagi
mona odczyta, jakie s fazy, jaki maj skad chemiczny oraz jaki jest ich ilociowy stosunek. W tym celu
naley wykreli na wykresie w odpowiedniej temperaturze izoterm do przecicia si z najbliszymi liniami
wykresu. Tak na przykad linia pozioma wykrelona w temperaturze t1 na wykresie ukadu rwnowagi podanym
na rys. 6.4, przetnie lini likwidus w punkcie 1oraz solidus w punkcie 2. Rzutujc oba te punkty na podstaw
wykresu, otrzymamy skad chemiczny fazy ciekej (punkt 1') oraz krysztaw (punkt 2').

Rys. 6.4. Zastosowanie reguy dwigni

Z wykrelonej prostej mona ponadto odczyta ilociowy stosunek faz pozostajcych w danej
temperaturze w rwnowadze, opierajc si na regule dwigni. Niech w ukadzie dwu metali A i B istnieje
stop, ktrego temperatur i skad chemiczny okrela punkt 3, skadajcy si z dwu faz: M oraz N o skadach 1'
oraz 2' w ilociach wagowych p oraz q. Skad chemiczny poszczeglnych faz i redni skad stopu mona
odczyta z wykresu podanego na rys. 6.4, a mianowicie zawarto skadnika B w caym stopie wynosi x, w
fazie M wynosi x1; a w fazie N wynosi x2. Mona zaoy, e suma iloci wagowych tych faz jest rwna jednoci, tj.

p q 1

(1)

Wwczas rednia zawarto skadnika B w stopie moe by wyraona rwnaniem


px1 qx2 x

(2)

Rozwizujc ukad rwna (1) oraz (2), znajdziemy


p

skd

x2 x
x2 x1

oraz g

x x1
x2 x1

p x2 x

q x x1

Wartoci p oraz q podano, gdy ciar stopu by rwny jednoci. W przypadku gdy ciar stopu wynosi Q,
wartoci p oraz q naley odpowiednio pomnoy. Dla okrelenia procentowej iloci faz stopu mog suy
nastpujce zalenoci:
p%

x2 x
100%,
x2 x1

q%

x-x1
100% .
x2 x1

Na podstawie podanych wzorw mona okreli iloci faz wchodzcych w skad stopu w okrelonej
temperaturze:
1 3
ilo roztworu staego o skadzie chemicznym 2' w % rwna si
100%,
1 2
ilo roztworu ciekego o skadzie chemicznym 1' w % rwna si

3 2
100%, .
1 2

Aeby wic okreli ilociowy stosunek faz w stopie w punkcie 3, prowadzi si przez ten punkt poziom
do przecicia z liniami likwidus i solidus (punkty 1 oraz 2). Dugoci odcinkw tej linii, znajdujcych si
pomidzy punktem okrelajcym stan stopu a punktami okrelajcymi skad chemiczny faz, s odwrotnie
proporcjonalne do iloci tych faz. Opisany sposb okrelania iloci faz odnosi si rwnie do wszystkich innych
rodzajw ukadw podwjnych, a z uwagi na pewne analogie do rozwaa z mechaniki nosi on w literaturze
nazw reguy dwigni.

6. 5. Cakowity brak rozpuszczalnoci w stanie staym (eutektyka)


Przykadem pary metali, ktre zupenie nie rozpuszczaj si w sobie w stanie staym ani te nie tworz
zwizkw chemicznych, a w stanie ciekym rozpuszczaj si wzajemnie nieograniczenie, jest bizmut i kadm.
Praktycznie biorc metale te rwnie i w stanie staym rozpuszczaj si w pewnym stopniu, jednak ta
rozpuszczalno jest tak nieznaczna, e mona j pomin.
Podobnie jak poprzednio, dla ustalenia ukadu rwnowagi naley przeprowadzi analiz termiczn
zarwno obu czystych metali, jak te pewnej liczby ich stopw, np.:
stop I
stop II
stop III
stop IV
stopa V

90% Bi i 10% Cd,


70% Bi i 30% Cd,
60% Bi i 40% Cd,
50% Bi i 50% Cd,
30% Bi i 70% Cd

Rys. 6.5. Ukad rwnowagi stopw Bi-Cd z krzywymi chodzenia

Uzyskane krzywe chodzenia przedstawia rys. 6.5. Dla bizmutu i kadmu wystpuj na nich przystanki
temperatur w 271C (1-1') oraz w 321C (10-10'), odpowiadajce krzepniciu tych metali. Rwnie stop III

krzepnie w staej temperaturze 144C (E-E') i ksztat krzywej chodzenia jest analogiczny jak dla czystych
skadnikw. Wszystkie inne stopy krzepn w pewnym zakresie temperatur. Na krzywej chodzenia tych stopw
obserwuje si punkt przegicia, wystpujcy dla kadego stopu w innej temperaturze (punkty 2, 4, 6, 8), oraz,
przystanek lecy dla wszystkich stopw w staej temperaturze. Wydzielenie pierwszych krysztaw nastpuje w
chwili pojawienia si punktu przegicia; koniec krzepnicia zachodzi natomiast w staej temperaturze. Poziomy
odcinek na krzywej chodzenia trwa tak dugo, a cay stop nie ulegnie zakrzepniciu. Dugo odcinka
poziomego jest rna i zaley od skadu chemicznego stopu. Na podstawie analizy termicznej uzyskano
nastpujce temperatury krytyczne dla poszczeglnych stopw:
temperatura
temperatura
stop
punktu przegicia
przystanku
C
C
I
250
144
II
170
144
III

144
IV
190
144
V
255
144
Nanoszc uzyskane temperatury krytyczne na linie pionowe reprezentujce poszczeglne stopy w
ukadzie Bi-Cd i czc je liniami cigymi, otrzymuje si dwie linie: 1-2-4-E oraz E-6-8-10, przecinajce si
w punkcie E. Linia czca punkty 3-5-E-7-9 jest prost, gdy wszystkie odcinki poziome odpowiadaj tej
samej temperaturze 144C. Linia 1-E-10 jest lini likwidus, a linia 1-11-E-12-10 jest lini solidus. Powyej
linii likwidus wystpuje jednorodny cieky roztwr, a poniej linii solidus wystpuje mieszania krysztaw bizmutu i
kadmu.
Rozpatrzmy przebieg krzepnicia poszczeglnych stopw zaczynajc od stopu III. Zgodnie z przebiegiem
krzywej ostygania (rys. 6.5), do temperatury punktu E adne zmiany nie zachodz i stygnie jednorodny, cieky
roztwr Bi-Cd. W temperaturze 144C z tej jednorodnej cieczy o skadzie punktu E wydzielaj si krysztay
obu metali, tj. bizmutu i kadmu. Stosujc regu faz otrzymamy:

s n 1 f 2 1 3 0
Liczba stopni swobody wynosi zero. Ukad jest wic niezmienny i krzepnicie zachodzi bdzie w staej
temperaturze, co si w rzeczywistoci obserwuje. Przystanek na krzywej chodzenia trwa tak dugo, a caa
ciecz nie ulegnie zakrzepniciu i przy dalszym obnieniu temperatury w badanym stopie adne zmiany ju nie
zachodz. Powstajca mieszanina krysztaw ma budow drobnoziarnist, o charakterystycznym zazwyczaj
wygldzie pod mikroskopem. Tak drobnoziarnist mieszanin krysztaw rnych metali, wydzielajc si z
ciekego roztworu o okrelonym skadzie chemicznym w staej temperaturze, nazywamy mieszanin eutektyczn
lub krtko eutektyk. Punkt E okrelajcy skad ciekego roztworu, z ktrego powstaa eutektyk, nazywa si
punktem eutektycznym, a pozioma linia przechodzca przez punkt E, odpowiadajca temperaturze krzepnicia
eutektyki, czyli temperaturze eutektycznej, nazywa si lini eutektyczn (linia 11-E-12). Stop za o skadzie
odpowiadajcym cile punktowi E, w rozpatrywanym ukadzie stop o zawartoci 60% Bi oraz 40% Cd, nazywa
si stopem eutektycznym. Stopy o skadach na lewo od punktu E, tj. pomidzy punktami 11-E, nazywamy
stopami podeutektycznymi, a stopy o skadach lecych pomidzy punktami E-12 nadeutek-tycznymi. Koce
linii eutektycznej, w omawianym przypadku punkty 11 i 12, wskazuj skad chemiczny krysztaw
wchodzcych w skad eutektyki. Wynika std, e w analizowanym przypadku eutektyk zoona jest z
krysztaw czystych metali: bizmutu (punkt 11) i kadmu (punkt 12).
Stopy podeutektyczne Bi-Cd lece na lewo od punktu E krzepn w ten sposb, e z jednorodnej cieczy
wydzielaj si pocztkowo krysztay bizmutu i skad cieczy zmienia si wzdu linii likwidus a do punktu E.
Dopiero wtedy reszta cieczy krzepnie w staej temperaturze jako mieszanina eutektyczna krysztaw bizmutu
i kadmu. Struktura takiego stopu bdzie si skada z pierwotnie wydzielonych, stosunkowo duych krysztaw
bizmutu na tle drobnoziarnistej eutektyki Bi-Cd.
Stopy nadeutektyczne krzepn podobnie, z tym e pocztkowo wydzielaj si krysztay kadmu; po
zakrzepniciu stopy te zbudowane bd z krysztaw kadmu na tle eutektyki Bi-Cd. Jak z porwnania przebiegu
krzywych chodzenia podanych na rys. 6.5 wynika, im stop (zarwno podeutektyczny jak i nadeutektyczny) swym
skadem chemicznym jest bardziej zbliony do skadu punktu eutektycznego, tym nisza jest temperatura
pocztku jego krzepnicia, a przystanek odpowiadajcy krzepniciu eutektyki jest duszy i tym mniej w jego
strukturze bdzie pierwotnie wydzielonych krysztaw bizmutu czy te kadmu, a wicej eutektyki. W
zakresie midzy lini likwidus a solidus ukad ma jeden stopie swobody:

s 2 1 2 1

W okrelonej temperaturze wystpuj w stanie rwnowagi dwie fazy o okrelonym skadzie


chemicznym i odwrotnie fazy o okrelonym skadzie chemicznym wystpuj w rwnowadze tylko w
okrelonej temperaturze. W oglnym przypadku wykres rwnowagi dwu metali A i B, ktre w stanie staym
tworz mieszanin eutektyczna, przedstawiono na rys. 6.6. Linie wykresu odpowiadaj nastpujcym przemianom:
1-E likwidus pocztek wydzielania si krysztaw metalu A, E-3 likwidus pocztek wydzielania si
krysztaw metalu B, 1-2-E-4-3 solidus, 2-E-4 linia eutektyczna.

Rys. 6.6. Eutektyka

W poszczeglnych polach wykresu wystpuj nastpujce fazy lub skadniki strukturalne:


I
jednorodny cieky roztwr metali A-B,
II krysztay metalu A oraz cieky roztwr A-B,
III krysztay B oraz cieky roztwr A-B.
Poniej linii eutektycznej wystpuj dwie fazy, tj. krysztay A i B. Biorc jednak pod uwag, e krysztay
te wystpuj w strukturze stopw albo oddzielnie, albo te jako eutektyka, przy opisie pl mona uwzgldni
skadniki strukturalne i wwczas w polach poniej linii eutektycznej wystpuj:
IV krysztay A oraz eutektyka (A + B),
V krysztay B oraz eutektyka (A + B).
Przy chodzeniu stopu o skadzie okrelonym lini pionow I (rys. 6.6) do temperatury odpowiadajcej
pooeniu punktu 5 nie zachodz adne przemiany (stygnie tylko roztwr cieky). W temperaturze punktu 5,
w ktrej linia pionowa reprezentujca skad stopu przecina lini likwidus, zaczynaj si wydziela pierwsze
krysztay. Skad krysztaw otrzymamy, krelc z punktu 5 izoterm do przecicia z lini solidus; jest to punkt 6,
co wskazuje, e wydzielajce si krysztay bd czystym metalem A. W miar chodzenia z cieczy o skadzie
chemicznym zmieniajcym si od punktu 5 do punktu eutektycznego wydzielaj si w dalszym cigu krysztay
metalu A. Na podstawie reguy dwigni mona w kadej temperaturze ustali skad chemiczny wystpujcych
faz, jak te i ich wzajemny ilociowy stosunek, krelc w danej temperaturze lini poziom do przecicia si
z liniami likwidus i solidus. Tak na przykad na rys. 6.6 pokazano, e w skad stopu w temperaturze tx
wchodz dwie fazy: ciecz o skadzie punktu 9 oraz krysztay o skadzie punktu 7 (tj. krysztay metalu A).
Wzajemny stosunek ilociowy tych faz okrelony jest zalenoci:
L9 7 8

A 89

Przy osigniciu temperatury eutektycznej stop bdzie si skada z krysztaw A oraz cieczy eutektycznej.
W staej temperaturze nastpuje obecnie krzepnicie eutektyki, przy czym przystanek na krzywej chodzenia
trwa bdzie tak dugo, a caa ciecz nie ulegnie zakrzepniciu. Otrzymamy wic po zakrzepniciu krysztay A
na tle drobnoziarnistej eutektyki (A + B). Przy dalszym chodzeniu adne przemiany ju nie zachodz. Dla
pewnego uproszczenia punkty na ukadzie rwnowagi i krzywych chodzenia zostay identycznie oznakowane,
np. punkt 5 znajduje si zarwno na ukadzie rwnowagi, jak i na krzywej chodzenia (rys. 6.6). Ma to na celu
podkrelenie, e chodzi tu o t sam temperatur. Nie s to natomiast identyczne punkty, gdy le w innych
ukadach wsprzdnych (wykres rwnowagi: w ukadzie temperatura-skad chemiczny, krzywa chodzenia: w
ukadzie tempera tura-czas).
Analizowa mona rwnie przebieg przy nagrzewaniu. Przemiany zachodz wwczas w odwrotnej
kolejnoci, tj. na pocztku topi si w staej temperaturze eutektyka, a dopiero nastpnie przy wzrastajcej
temperaturze rozpuszczaj si stopniowo w cieczy pozostae krysztay metalu A lub B.

6. 6. Ograniczona rozpuszczalno w stanie staym z przemian eutektyczn


Ukad rwnowagi fazowej dwu metali A i B, ktre cakowicie rozpuszczaj si wzajemnie w stanie
ciekym, a tylko ograniczenie w stanie staym, tworzc eutektyk, przedstawiono na rys. 6.7. Oprcz ciekego
roztworu wystpuj wwczas dwie fazy: krysztay roztworu staego skadnika B w skadniku A (oznaczone
jako krysztay ) oraz krysztay roztworu staego skadnika A w skadniku B (oznaczone jako krysztay ).
Pionowa linia 2-3 okrela graniczn rozpuszczalno skadnika B w skadniku A, a linia pionowa 5-6 okrela
graniczn rozpuszczalno skadnika A w skadniku B. Krysztay po osigniciu skadu chemicznego danego
punktem 3, a krysztay punktem 6, staj si roztworami nasyconymi.

Rys. 6.7. Eutektyka z ograniczon rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym

Omawiany ukad jest jak gdyby poczeniem obu poprzednio poznanych wykresw. Stopy o skadach
pomidzy punktami A-3 oraz 6-B krzepn podobnie jak roztwory stae cige i w stanie staym zbudowane s z
jednorodnych krysztaw roztworu lub . Tak na przykad krzepnicie stopu I wedug rys. 6.7 rozpoczyna si
w temperaturze punktu 7 i polega na wydzielaniu si z cieczy, o skadzie chemicznym zmieniajcym si
wzdu linii likwidus od punktu 7 do punktu 10, krysztaw roztworu staego o skadzie chemicznym
zmieniajcym si wzdu linii solidus od punktu 8 do punktu 9, a do cakowitego wyczerpania cieczy.
rodkowa cz ukadu, obejmujca stopy o koncentracji pomidzy punktami 3 i 6, jest zupenie
podobna do poprzednio omwionego przypadku eutektyki, z t jednak rnic, e przy krzepniciu
pocztkowo wydziela si bd krysztay roztworu staego lub , w zalenoci od tego, czy bd to stopy
podeutektyczne czy nadeutektyczne. Ponadto linia eutektyczna 2-E-5 nie siga do pionowych
odpowiadajcych czystym skadnikom, jak to byo przy cakowitym braku rozpuszczalnoci w stanie staym,
lecz koczy si w punktach 2 oraz 5, odpowiadajcych nasyconym roztworom 2 i 2 (eutektyka jest wic w
tym przypadku mieszanin obu nasyconych roztworw staych i ). Dla przykadu zostanie omwiony
przebieg przemian przy chodzeniu stopu podeutektycznego II wedug rys. 6.7. Stop taki zaczyna krzepn w
temperaturze punktu 11. Z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 11-E wydzielaj si krysztay a o
zmieniajcym si skadzie chemicznym 12-2. Po osigniciu temperatury eutektycznej stop skada si z cieczy
eutektycznej (LE) oraz krysztaw (2). Zgodnie z regu dwigni ilociowy stosunek tych faz wynosi
LE

2 13
13 E

W temperaturze eutektycznej z cieczy wydzielaj si rwnoczenie krysztay 2 i 5, tworzc mieszanin


eutektyczn. Po zakrzepniciu stop bdzie si skada z pierwotnie wydzielonych krysztaw 2 na tle eutektyki.
Przy dalszym ostyganiu adne zmiany w strukturze stopu ju nie zachodz. Skadniki fazowe lub
strukturalne, wystpujce w poszczeglnych polach ukadu, podano na rys. 6.7.

6. 7. Ograniczona rozpuszczalno w stanie staym z przemian perytektyczn


Inny rodzaj ukadu rwnowagi fazowej dwu metali tworzcych w stanie staym roztwory graniczne
przedstawiono na rys. 6.8. W tym przypadku przy krzepniciu zachodzi przemiana perytektyczna polegajca na

tym, e ciecz (L4) reaguje z uprzednio wydzielonymi krysztaami (2), w wyniku czego powstaje nowy rodzaj
krysztaw (3):

2 L4 3 .

Rys. 6.8. Perytektyka z ograniczon rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym

Ze wzgldu na to, e w czasie reakcji perytektycznej wystpuj rwnoczenie trzy fazy, ukad jest
niezmienny:

s n 1 f 2 1 3 0
Przemiana ta zachodzi w staej temperaturze, ktrej na wykresie ukadu rwnowagi odpowiada linia pozioma
(2-3-4). Jak wynika z ukadu, do linii pionowych odpowiadajcych czystym skadnikom A i B przylegaj
pola, w ktrych wystpuj jednorodne roztwory stae na osnowie tych metali, tj. roztwory lub . Linia
pionowa 2-5 okrela graniczn rozpuszczalno skadnika B w skadniku A, a linia pionowa 3-6 okrela
graniczn rozpuszczalno skadnika A w skadniku B. Lini likwidus jest linia 1-4-7, a lini solidus linia 1-2-3-7.
Stopy o skadzie na lewo od punktu 5 i na prawo od punktu 4 krzepn jak roztwory stae i nie ma tu adnej
rnicy w stosunku do poprzednio omwionych przypadkw.
Przy chodzeniu stopw o skadzie pomidzy punktami 5-6 (np. stop I) pocztkowo wydzielaj si z cieczy
o zmieniajcym si skadzie chemicznym 9-4 krysztay roztworu staego o zmieniajcym si skadzie
chemicznym 10-2. Po osigniciu temperatury perytektycznej otrzymamy krysztay roztworu staego 2 oraz
cieky roztwr L4 w ilociowym stosunku:
L4

28
84

Rys. 6.9. Schemat powstawania mieszaniny perytektycznej

W staej temperaturze zachodzi reakcja perytektyczna, ktra trwa a do cakowitego wyczerpania si cieczy
L4. Schemat przebiegu reakcji perytektycznej przedstawiono na rys. 6.9. Zaczyna si ona na powierzchni
krysztaw 2 . Atomy metalu B z cieczy, stykajc si z atomami metalu A krysztaw , tworz nowe
krysztay . Dalszy proces rozrastania si krysztaw zachodzi dziki obustronnej dyfuzji atomw metalu B z cie-

czy poprzez kryszta w kierunku krysztaw i atomw metalu A z wntrza krysztaw


w kierunku cieczy L, w wyniku czego warstwa krysztaw staje si coraz grubsza kosztem otaczajcej je
cieczy L i zanikajcych krysztaw . Przemiana ta trwa a do cakowitego zaniku cieczy. W przypadku
omawianego stopu I w ten sposb otrzymuje si mieszanin perytektyczna krysztaw 2 + 3 (wok resztek
krysztaw 2 powstay krysztay 3, jak to pokazano na rys. 6.8). Ilociowy stosunek krysztaw 2 i 3
przedstawia si nastpujco:

2 8 3

3 2 8
W stopach o skadzie pomidzy punktami 3-4 pocztek krzepnicia przy chodzeniu jest podobny; np. przy
chodzeniu stopu II z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 11-4 wydzielaj si krysztay
roztworu o skadzie 12-2. Po osigniciu temperatury perytektycznej wystpuj podobnie jak w stopie I
krysztay 2 i ciecz L4, jednak w tym przypadku mamy nadmiar fazy ciekej w stosunku do iloci niezbdnej
do tworzenia krysztaw . W tym przypadku ilociowy stosunek fazy ciekej do fazy staej jest nastpujcy:
L4

2 13
.
13 4

Dlatego te reakcja perytektyczna koczy si wyczerpaniem krysztaw roztworu staego 2. W wyniku reakcji
perytektycznej otrzymujemy krysztay 3 i pozosta reszt cieczy L4. Przy dalszym chodzeniu stopu II z
cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym 4-14 wydzielaj si krysztay roztworu o zmieniajcym si
skadzie chemicznym 3-15, a do cakowitego wyczerpania si cieczy. Stop po zakrzepniciu bdzie
zbudowany z jednorodnych krysztaw . Krzywe chodzenia dla obu stopw podano rwnie na rys. 6.8.
Przy nagrzewaniu przebieg reakcji perytektycznej jest odwrotny, tj.

6. 8. Ograniczona zmienna rozpuszczalno w stanie staym


W poprzednio omawianych przypadkach ukadw z eutektyk i perytektyk linie ograniczajce pola
roztworw staych byy pionowe, co wskazywao, e maksymalna wzajemna rozpuszczalno skadnikw bya
staa, niezalenie od temperatury. Najczciej jednak rozpuszczalno ta maleje z obnieniem temperatury i
wwczas ukad rwnowagi fazowej moe przybra posta podan na rys. 6.10. Lini likwidus jest linia 1-E-3, a lini
solidus jest linia 1-2-E-4-3. Linia 2-5 odpowiada granicznej rozpuszczalnoci skadnika B w skadniku A (w roztworze a),
a linia 4-6 okrela graniczn rozpuszczalno skadnika A w skadniku B (roztwr ). Jak z tego wynika, wzajemna
rozpuszczalno obu tych skadnikw maleje z obnieniem temperatury, np. maksymalna rozpuszczalno skadnika B
w A w temperaturze eutektycznej wynosi A-2', a w temperaturze otoczenia tylko A-5, podobnie jest i z roztworem .
W polu A-1-2-5-A wystpuj krysztay roztworu , a w polu B-3-4-6-B krysztay roztworu ; pomidzy liniami 2-5 i
4-6 wystpuj dwie fazy, tj. krysztay nasyconych roztworw oraz . W zwizku ze zmniejszajc si rozpuszczalnoci
metalu B w metalu A, przy chodzeniu z nasyconych krysztaw roztworu , o zmieniajcym si skadzie
chemicznym wzdu linii 2-5, wydziela si bd krysztay bogate w skadnik B, tj. krysztay o zmieniajcym si
skadzie chemicznym wzdu linii 4-6. Analogicznie z nasyconych krysztaw roztworu o zmieniajcym si skadzie
chemicznym wzdu linii 4-6 wydzielaj si przy chodzeniu krysztay o zmieniajcym si skadzie 2-5. Tego rodzaju
wydzielenia z krysztaw roztworu staego w odrnieniu od krysztaw pierwotnych zw si krysztaami
wtrnymi i oznacza si je zwykle jako " lub ". Tak na przykad stop I (rys. 6.10) krzepnie w ten sposb, e z cieczy o
skadzie 7-10 wydzielaj si krysztay roztworu o zmieniajcym si skadzie 8-9. W punkcie 9 krystalizacja koczy
si i przy dalszym chodzeniu a do punktu 11 adne przemiany w zakrzepym stopie nie zachodz. Dopiero po
przekroczeniu linii granicznej rozpuszczalnoci w punkcie 11, z krysztaw roztworu a o zmieniajcym si skadzie
11-5 wydzielaj si wtrne krysztay " o zmieniajcym si skadzie 12-6. Ilociowy stosunek krysztaw i
okrela regua dwigni, np. w temperaturze tx wystpuj krysztay 13 i 15 w ilociowym stosunku:

13 14 15

15 13 14
Po osigniciu temperatury otoczenia stop bdzie zbudowany z krysztaw 5 i ''6 .

Rys. 6.10. Ograniczona zmienna rozpuszczalno w stanie staym (eutektyk)

Odmiennie przebiegaj przemiany przy chodzeniu stopu II, nalecego do stopw podeutektycznych.
Krzepnicie tego stopu rozpoczyna si w punkcie 16 (z cieczy L16-E wydzielaj si krysztay a o skadzie 172). Po osigniciu temperatury eutektycznej stop bdzie si skada z cieczy eutektycznej (LE) oraz krysztaw
roztworu staego 2 (obecnie w staej temperaturze krzepnie eutektyka), z cieczy wydzielaj si rwnoczenie
krysztay 2 i 4

LE 2 4
co zachodzi a do cakowitego wyczerpania si cieczy. Struktura stopu po jego zakrzepniciu skada si bdzie z
pierwotnych krysztaw 2 na tle eutektyki (2 + 4). Przy dalszym chodzeniu zakrzepnitego stopu z
krysztaw 2 - 5 wydzielaj si krysztay wtrne ''46 i w temperaturze otoczenia zarwno krysztay pierwotne
, jak te i krysztay wchodzce w skad eutektyki bd miay skad odpowiadajcy punktowi 5. Proces
wydzielania si faz wtrnych ze skadnikw eutektyki mona pomin. cz si one bowiem z odpowiedni
faz eutektyki i nie wida ich pod mikroskopem, tak e uwzgldnia si jedynie wydzielenia wtrne z krysztaw
pierwotnych. Stop II jest wic w temperaturach otoczenia zbudowany z krysztaw pierwotnych 5, wtrnych
krysztaw ''6 oraz eutektyki (5 + 6). Pomimo rnorodnoci tych skadnikw strukturalnych, oglnie
biorc, stop skada si z dwu faz, tj. krysztaw nasyconych roztworw i . Analogicznie przebiegaj
przemiany w stopach nadeutektycznych. Na rysunku 6.10 zaznaczono, jakie skadniki strukturalne lub
fazowe wystpuj w poszczeglnych polach ukadu. Na rysunku tym podano ponadto przebieg krzywych
chodzenia obu tych stopw I oraz II. Zmienna rozpuszczalno moe wystpowa take w przypadku
perytektyki, jak to przedstawiono na rys. 6.11. Rzadszym przypadkiem jest wzrost rozpuszczalnoci z
obnieniem temperatury, jak to wystpuje na ukadzie rwnowagi, przedstawionym na rys. 6.12. Linia 2-3
wskazuje na wzrost rozpuszczalnoci metalu B w metalu A, w zwizku z czym przy chodzeniu krysztay
metalu B rozpuszczaj si w roztworze i ich ilo w strukturze zakrzepnitego stopu maleje. W przypadku
chodzenia, stopy o skadzie 2-3, ktre po zakrzepniciu skadaj si z dwu faz: krysztaw i , po
przekroczeniu linii 2-3 zbudowane s ju tylko z jednorodnego roztworu .

Rys. 6.11. Ograniczona zmienna rozpuszczalno w stanie staym (perytektyka)

Rys. 6.12. Wzrost rozpuszczalnoci w stanie


staym przy obnianiu temperatury

6. 9. Ukady rwnowagi ze zwizkiem chemicznym


Poniewa skad chemiczny zwizkw chemicznych jest stay, s one na wykresie ukadu rwnowagi
reprezentowane lini pionow, przechodzc przez punkt osi od-citych, okrelajcych odpowiedni stosunek
skadnikw zwizku, jak to przedstawiono na rys. 6.13 (widoczna linia pionowa na wykresie A-B odpowiada
zwizkowi chemicznemu Z o wzorze stechiometrycznym AmBn). Metale A i B, ktrych ukad rwnowagi
przedstawiono na rys. 6.13, tworz trway zwizek chemiczny, tj. taki, ktry mona nagrza bez jego
rozkadu a do temperatury topnienia. Topnienie (czy te krzepnicie) zwizku chemicznego zachodzi w staej
temperaturze, ktrej na linii likwidus odpowiada maksimum (punkt 3). Jest to zgodne z regu faz, gdy czysty
zwizek chemiczny jako ukad jednoskadnikowy ( n = l ) ma liczb stopni swobody w temperaturze
topnienia rwn zeru, zgodnie z rwnaniem:

s n 1 f 2 2 0 .

Rys. 6.13. Zwizek chemiczny

Krzywa chodzenia stopu o skadzie odpowiadajcym zwizkowi chemicznemu bdzie miaa jeden
przystanek w temperaturze krzepnicia. Linia pionowa, reprezentujca zwizek chemiczny, dzieli wykres
rwnowagi fazowej na dwie jak gdyby niezalene od siebie czci, ktre mona rozpatrywa oddzielnie. Na
rysunku 6.13 mona wic wyrni dwa ukady skadowe:
1) ukad: A-AmBn (Z),
2) ukad: Am-Bn (Z),
Ukady te s proste i odpowiadaj omwionemu poprzednio przypadkowi eutektyki. W ukadzie pierwszym
wystpuje eutektyka E1 zoona z krysztaw skadnika A oraz zwizku AmBn. W zalenoci od skadu
chemicznego stopy z tego ukadu krzepn z pocztkowym wydzielaniem si krysztaw A (stopy podeutektyczne)
lub krysztaw zwizku AmBn (stopy nadeutektyczne), po czym w staej temperaturze krzepnie reszta cieczy, tworzc
mieszanin eutektyczn. W ukadzie drugim wystpuje rwnie eutektyka E2, zoona z krysztaw zwizku AmBn i

metalu B. Krzepnicie stopw w tej czci ukadu rozpoczyna si wydzieleniem zwizku chemicznego AmBn lub
skadnika B, po czym reszta cieczy krzepnie, dajc mieszanin eutektyczn. Skadniki strukturalne i fazowe
wystpujce w poszczeglnych polach tego rodzaju ukadu pokazano na rys. 6.13. Na tym te rysunku podano
przykadowo krzyw chodzenia dla stopu I, z zaznaczeniem zachodzcych przemian. Mog rwnie wystpowa
nietrwae zwizki chemiczne i ukad z tego rodzaju faz przedstawiono na rys. 6.14. Jak z niego wynika, utworzony
ze skadnikw stopu zwizek chemiczny AmBn jest nietrway, gdy przy nagrzewaniu przed osigniciem
temperatury topnienia ulega on rozpadowi na ciecz o skadzie punktu 4 oraz krysztay metalu A. Podczas chodzenia
natomiast zachodzi w staej temperaturze reakcja perytektyczna:

L4 A Z .
Przebieg przemian przy chodzeniu stopu I zaznaczono na krzywej chodzenia (rys. 6.14).

Rys. 6.14. Nietrway zwizek chemiczny

Z cieczy o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu likwidus 5-4 wydzielaj si krysztay skadnika A.
W temperaturze 2-3-4 nastpuje reakcja pomidzy ciecz a krysztaami A, w wyniku czego powstaje
nietrway zwizek chemiczny AmBn (reakcja ta trwa a do cakowitego wyczerpania skadnika A), przy dalszym
chodzeniu z cieczy o zmieniajcym si skadzie 4-E wydzielaj si krysztay zwizku AmBn, po czym w temperaturze
eutektycznej z reszty cieczy o skadzie punktu E wydziela si mieszanina eutektyczna AmBn-B. W tym przypadku
na krzywej chodzenia bd wystpowa dwa przystanki. W przypadku ukadw podanych na rys. 6.13 oraz 6.14
metale A i B wzajemnie si nie rozpuszczaj.

6. 10. Ukady rwnowagi z fazami midzymetalicznymi


Rysunki 6.15 oraz 6.16 przedstawiaj ukady rwnowagi fazowej z faz midzymetaliczn ; moe ona
zawiera nadmiar atomw metalu A lub metalu B, na skutek czego skad chemiczny fazy jest w pewnym
zakresie koncentracji zmienny. Metal A i metal B wzajemnie si rozpuszczaj, na skutek czego w obu
ukadach wystpuj roztwory stae oraz . Rysunek 6.15 przedstawia ukad rwnowagi, gdzie wystpuj
roztwory stae oraz faza midzymetaliczna , ktr mona uwaa za roztwr stay metalu A lub metalu B w
zwizku AmBn; faza ta jest trwaa a do temperatury jej topnienia. Ukad rwnowagi z faz midzymetaliczn
nietrwa przedstawiono na rys. 6.16. Skadniki strukturalne lub fazowe wystpujce w poszczeglnych polach
ukadu zostay na obu rysunkach oznaczone. Przebieg przemian zachodzcych w tych ukadach mona opisa na
podstawie znajomoci ukadw ze zwizkami chemicznymi oraz wykresw z ograniczon rozpuszczalnoci w
stanie staym, tworzcych eutektyk lub perytektyk.

Rys. 6.15. Faza midzymetaliczna

Rys. 6.16. Nietrwaa faza midzymetaliczna

6. 11. Ograniczona rozpuszczalno w stanie ciekym


We wszystkich rozpatrzonych wyej ukadach rwnowagi metale w stanie ciekym rozpuszczay si
wzajemnie cakowicie, tj. powyej linii likwidus wystpowa jednorodny cieky roztwr. Istniej take pary
takich metali, jak np. ow-mied, ktrych wzajemna rozpuszczalno w stanie ciekym jest ograniczona, na
og wzrastajca z podwyszeniem temperatury.
Ukad z ograniczon rozpuszczalnoci w stanie ciekym przedstawiono na rys. 6.17. W wysokich
temperaturach wystpuje jednorodny cieky roztwr, jednake w miar chodzenia, po przekroczeniu linii
nasycenia (linia kreskowana na rys. 6.17) nastpuje jego rozpad na dwa nasycone cieke roztwory, jeden bogaty
w metal A, drugi za bogaty w metal B, ktrych skad chemiczny przy chodzeniu czy te nagrzewaniu zmienia
si wzdu linii nasycenia. W polu ograniczonym wic lini nasycenia i odpowiednim odcinkiem linii
likwidus 2-3 wystpuj dwa nasycone cieke roztwory. Ze wzgldu na to, e maj one rn gsto, przy
dostatecznie wolnym chodzeniu mog si wytworzy dwie oddzielne warstwy cieczy; zjawisko to w
niektrych stopach technicznych jest szkodliwe, gdy powoduje powstanie segregacji. Z tego wzgldu np.
brzy oowiowe, stosowane jako materia oyskowy, poddaje si po zalaniu form szybkiemu chodzeniu, co
pozwala unikn zjawiska segregacji i uzyska rwnomierne rozmieszczenie drobnych krysztaw oowiu na tle
osnowy miedzi.

Rys. 6.17. Ukad rwnowagi stopw podwjnych skadnikw o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie ciekym wraz z krzyw
chodzenia

Przy chodzeniu stopu (rys. 6.17) a do punktu 7 stygnie jednorodny roztwr cieky, po czym z tego roztworu
o zmieniajcym si skadzie chemicznym 7-2 wydziela si drugi nasycony roztwr cieky o zmieniajcym si
skadzie 8-3. Po osigniciu temperatury tm stop bdzie si skada z dwu roztworw ciekych L2 oraz L3. W tej
temperaturze nastpuje rozpad cieczy L2 w myl reakcji:
L2 A L3

Tego rodzaju reakcja, w czasie ktrej jedna faza cieka rozpada si na drug faz ciek oraz krysztay,
nazywa si reakcj monotektyczn. Ze wzgldu na to, e w czasie przebiegu tej reakcji wystpuj rwnoczenie
trzy fazy, liczba stopni swobody ukadu jest rwna zeru:

s n 1 f 3 3 0 ,
i reakcja ta zachodzi w staej temperaturze. Z chwil gdy ciecz L2 wyczerpie si, przy dalszym chodzeniu z
cieczy o zmiennym skadzie chemicznym 3-E wydzielaj si krysztay metalu A, po czym w temperaturze
eutektycznej krzepnie reszta cieczy jako mieszanina eutektyczna (A + B).
Znane s rwnie pary metali cakowicie wzajemnie nie rozpuszczajce si w stanie ciekym, jak np. elazoow.

6. 12. Przemiany w stanie staym


Omwione ukady rwnowagi fazowej dotyczyy metali nie majcych odmian alo-tropowych. Dlatego te, z
wyjtkiem zmiennej rozpuszczalnoci w stanie staym, dotyczyy one przemian zwizanych z krystalizacj
pierwotn. Jeli jednak przynajmniej jeden ze skadnikw stopu jest polimorficzny, to w zakrzepnitym stopie
przebiega bd jeszcze procesy krystalizacji wtrnej. Na wykresach rwnowagi fazowej pojawiaj si
wwczas poniej linii solidus dodatkowe linie odpowiadajce tym przemianom.
Jeeli skadnik A ma dwie odmiany alotropowe (A i A), przy czym trwaa w niszych temperaturach odmiana A i
skadnik B tworz roztwory stae cige, to wykres ukadu rwnowagi fazowej ma posta przedstawion
schematycznie na rys. 6.18 a. Linia 1-2-3 jest lini przemiany perytektycznej, w ktrej wyniku przy chodzeniu z
krysztaw roztworu 1 i cieczy L3 powstaj krysztay roztworu staego 2. W polu 1-2-5 wspistniej w stanie
rwnowagi oba roztwory stae i , przy czym skad roztworu a zmienia si wzdu linii 2-5, a skad chemiczny
roztworu wzdu linii 1-5. W przypadku gdy trwaa w wyszych temperaturach odmiana alotropowa A tworzy ze
skadnikiem B roztwr stay cigy, wykres rwnowagi fazowej ma posta podan na rys. 6.18 b. Jest rzecz
widoczn, e w polu 1-2-3 wystpuj w rwnowadze oba roztwory oraz .

Rys. 6.18. Przemiany w stanic staym

Na rys. 6.18 c przedstawiono ukad rwnowagi fazowej dwu skadnikw, z ktrych kady ma dwie odmiany
alotropowe, przy czym zarwno trwae w niszych temperaturach odmiany A i B jak te trwae w wyszych
temperaturach odmiany A i B rozpuszczaj si wzajemnie nieograniczenie. Wykres rwnowagi przypomina wwczas
podwjny wykres roztworw staych cigych, z tym tylko, e linie 1-2 dotycz krystalizacji pierwotnej, a linie
3-4 krystalizacji wtrnej. Jeeli natomiast tylko wysokotemperaturowe odmiany alotropowe (A i B) tworz
roztwr stay cigy , natomiast wzajemna rozpuszczalno niskotemperaturowych odmian alotropowych (A i B) jest
ograniczona, to ukad ma posta podan na rys. 6.18 d. W czci dolnej ukad rwnowagi podobny jest do poprzednio
omwionej eutektyki, z tym jednak, e faz wyjciow jest roztwr stay (a nie ciecz), ktry na linii 1-E-2 ulega rozpadowi
na mieszanin krysztaw a i jS. Tego rodzaju przemian zachodzc w stanie staym nazywamy przemian eutektoidaln, a
otrzyman mieszanin krysztaw eutektoidem. Podobnie jak w przypadku eutektoidu, w stanie staym moe
zachodzi przemiana podobna do przemiany perytektycznej, zwie si ona wwczas przemian perytektoidaln.

Rys. 6.19. Faza midzymetaliczna

Fazy midzymetaliczne mog rwnie powstawa w stanie staym, co przedstawia ukad rwnowagi podany na
rys. 6.19. Przy chodzeniu z roztworu staego powstaje faza midzymetaliczna . Mona j uwaa za
roztwr na osnowie zwizku midzymetalicznego AmBn Podobne tworzenie faz midzymetalicznych spotykamy w
wielu ukadach, jak Fe-Cr, Fe-V i innych.

6. 13. Waciwoci stopw dwuskadnikowych


Waciwoci stopw zale gwnie od ich budowy wewntrznej, tj. struktury, a nieznacznie tylko od
waciwoci tworzcych je skadnikw. Waciwoci stopw jednofazowych o strukturze jednorodnej zwizane s
z ich skadem chemicznym i wielkoci ziarn. Natomiast waciwoci stopw o strukturze niejednorodnej,
wielofazowej, zale od rodzaju i udziau kadej z faz, sposobu ich wystpowania i rozmieszczenia oraz od
wielkoci ziarna. Z tych wzgldw wystpuj okrelone zalenoci pomidzy rodzajem ukadu rwnowagi z
waciwociami stopw. Wida to szczeglnie wyranie na przykadzie takich waciwoci fizycznych jak
przewodnictwo elektryczne i cieplne, rozszerzalno cieplna, gsto; waciwoci te praktycznie nie zale od
wielkoci ziarna, postaci wystpowania i rozmieszczenia poszczeglnych faz. Zwizek pomidzy tymi
waciwociami stopu a rodzajem ukadu rwnowagi przedstawiono na rys. 6.20. W grnej czci rysunku
podano cztery zasadnicze rodzaje ukadw rwnowagi fazowej, a w czci dolnej przedstawiono zmian
waciwoci stopw w zalenoci od ich skadu chemicznego dla poszczeglnych ukadw. Wida, e dla stopw
tworzcych mieszanin skadnikw (rys. 6.20 a) zmiana waciwoci stopw ma charakter prostoliniowy.
Waciwoci roztworw staych cigych zmieniaj si ze zmian skadu chemicznego stopu wedug zalenoci
krzywoliniowej (rys. 6.20 b), przy czym gwatowna zmiana waciwoci nastpuje ju przy niewielkich ilociach
rozpuszczonego skadnika. Tego rodzaju zaleno wykazuje zwaszcza przewodnictwo elektryczne (co ma due
znaczenie praktyczne). Obecno niewielkich nawet iloci domieszek wystpujcych w postaci roztworu staego
silnie zmniejsza przewodnictwo elektryczne i np. mied o duej czystoci (99,999% Cu) ma przewodno
elektryczn waciw 59,77 MS/m, podczas gdy mied o czystoci 99,95% Cu ma przewodno elektryczn
waciw obnion do okoo 56 MS/m. Ten szkodliwy wpyw rozpuszczonych domieszek na przewodnictwo
elektryczne tumaczy si tym, e obecno obcych atomw w sieci metalu rozpuszczalnika powoduje odksztacenia jego sieci krystalicznej, co z kolei utrudnia przepyw elektronw. Rozpad roztworu staego i wydzielenie
skadnika rozpuszczonego w postaci odrbnej fazy bdzie powodowa wzrost przewodnictwa elektrycznego.
Zjawisko to okrela si nazw prawa Kurnakowa. W przypadku tworzenia si roztworw staych o ograniczonej
rozpuszczalnoci, waciwoci stopw zmieniaj si w zakresach odpowiadajcych stopom jednofazowym wedug
zalenoci krzywoliniowej, a w zakresach dwufazowych wedug zalenoci prostoliniowej, jak to przedstawiono
na rys. 6.20c (punkty skrajne odcinka prostej odpowiadaj waciwociom roztworw nasyconych, tworzcych
mieszanin). Jeeli natomiast w danym ukadzie wystpuj fazy midzymetaliczne, to na wykresie zalenoci
waciwoci stopw od ich skadu chemicznego pojawia si maksimum lub minimum okrelajce waciwoci danej
fazy (rys. 6.20 d). Tego rodzaju punkty odpowiadajce wystpowaniu faz midzymetalicznych nosz nazw punktw
szczeglnych lub osobliwych. Wikszo jednak waciwoci stopw, a zwaszcza waciwoci mechaniczne i technologiczne,

zaley nie tylko od rodzaju faz i ich liczby, lecz take od postaci ich wystpowania, sposobu rozmieszczenia, wielkoci
ziarna; std te podane zalenoci mog mie jedynie charakter orientacyjny. Dotyczy to zwaszcza stopw o
skadzie eutektycznym lub eutektoidalnym, ktre majc bardzo drobnoziarnist budow, wykazuj niekiedy najlepsze
waciwoci mechaniczne, takie jak wytrzymao na rozciganie czy te twardo.

Rys. 6.20. Zwizek pomidzy rodzajem ukadu a waciwociami stopw

6. 14. Ukady rwnowagi fazowej stopw trjskadnikowych


Oprcz stopw dwuskadnikowych szerokie zastosowanie w technice znajduj stopy wieloskadnikowe (jak np.
stopy elaza, miedzi, aluminium) zoone z trzech, czterech, czy te nawet wikszej liczby skadnikw. Z tego
wzgldu zachodzi konieczno poznania rwnie ukadw rwnowagi fazowej stopw trjskadnikowych (budowa modeli
ukadw rwnowagi stopw o jeszcze wikszej liczbie skadnikw jest bardzo zoona i pomimo duego
praktycznego znaczenia s one do tej chwili mao zbadane).

Rys. 6.21. Zasada okrelania skadu chemicznego stopw potrjnych w trjkcie rwnobocznym

W przypadku ukadw dwuskadnikowych wystpoway dwie zmienne niezalene, tj. temperatura ukadu oraz
zawarto jednego ze skadnikw, co umoliwiao przedstawienie ich na paszczynie. W ukadzie
trjskadnikowym dochodzi jeszcze jedna zmienna niezalena, tj. stenie drugiego ze skadnikw (skadnik
trzeci stanowi dopenienie do 100% stopu: A + B + C = 100%). Z tego wzgldu ukad taki, bdcy zalenoci trzech
zmiennych, mona przedstawi w postaci modelu przestrzennego. Podstaw modelu stanowi bdzie paszczyzna
pozioma, na ktrej nanosi si odpowiednio skad chemiczny stopw, wyraony w procentach, na osi za pionowej
zaznacza si temperatury przemian. Najczciej za podstaw ukadu przyjmuje si trjkt rwnoboczny, na
ktrym najatwiej odczyta mona skad chemiczny stopw. Trjkt taki nazywa si trjktem skadw lub
trjktem koncentracji i jest przedstawiony na rys. 6.21. Wierzchoki trjkta odpowiadaj czystym skadnikom, np. A,
B, C, rozpatrywanego ukadu potrjnego. Bokom tego trjkta odpowiadaj waciwe ukady podwjne A-B, B-C
oraz C-A. Wszystkie stopy potrjne tych skadnikw mieszcz si wewntrz trjkta ABC, tj. kademu punktowi
wewntrz trjkta odpowiada stop trjskadnikowy o okrelonym skadzie chemicznym. Odczytanie skadu stopw

opiera si na zasadzie, e jeeli przez dowolny punkt M, lecy wewntrz trjkta rwnobocznego, przeprowadzimy
rwnolege do jego bokw, to suma otrzymanych na tych bokach odcinkw (a, b, c) jest staa i rwna dugoci boku
trjkta (rys. 6.21):
a + b + c = AB = BC =CA
Przy zaoeniu, e dugo boku trjkta stanowi 100% stopu, zawarto poszczeglnych skadnikw w
trjskadnikowym stopie o skadzie danym punktem M jest nastpujca:
A' C
A%
100 zawarto skadnika A,
AB
B%

AB'
100
AB

zawarto skadnika B, AD

BC'
100 zawarto skadnika C AB
AB
Aby wic okreli skad procentowy potrjnego stopu, naley przez punkt M reprezentujcy stop
przeprowadzi rwnolege do poszczeglnych bokw trjkta, zgodnie z rys. 6.21 i wwczas:
rwnolega do boku BC odcina na boku AC odcinek A'C, proporcjonalny do zawartoci skadnika A w
stopie;
rwnolega do boku AC odcina na boku AB odcinek AB', proporcjonalny do zawartoci skadnika B w
stopie;
rwnolega do boku AB odcina na boku BC odcinek BC', proporcjonalny do zawartoci skadnika C w
stopie.
C%

Rys. 6.22. Trjkt skadw

Linie rwnolege do poszczeglnych bokw trjkta odpowiadaj stopom o staej zawartoci jednego ze
skadnikw; tak np. linia M-N na rys. 6.22 rwnolega do boku AC trjkta skadw odpowiada stopom o staej
zawartoci skadnika B. Stopy, ktrych skad chemiczny ley na siecznej przechodzcej przez jeden z wierzchokw
trjkta skadw, maj stay stosunek skadnikw reprezentowanych przez wierzchoki trjkta, lece po obu
stronach od tej siecznej, tak np. stopy, ktrych skad chemiczny ley na siecznej BE, maj stay stosunek
koncentracji skadnikw A do C. W praktyce dla uatwienia odczytywania skadu stopw, pole trjkta dzieli
si rwnolegymi do bokw, otrzymujc skal w postaci sieci trjktnej, jak to przedstawiono na rys. 6.23.

Rys. 6.23. Trjkt skadw

Zawarto skadnikw stopu odczytuje si na odpowiednich bokach trjkta zgodnie z zaznaczonymi


strzakami; np. stop N zawiera: 20% A, 20% B i 60% C. Przykadowo rozpatrzymy dwa proste przypadki
ukadw potrjnych, a mianowicie roztwory stae cige oraz eutektyk potrjn. Trjskadnikowy ukad
rwnowagi fazowej o cakowitej wzajemnej rozpuszczalnoci wszystkich trzech skadnikw zarwno w stanie
ciekym, jak i w stanie staym jest przedstawiony w perspektywie na rys. 6.24.

Rys. 6.24. Ukad rwnowagi stopw potrjnych o nieograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw

Jest to graniastosup o podstawie trjkta, ktrego krawdzie odpowiadaj czystym skadom A, B, C, a


ciany boczne ukadom podwjnym A-B, B-C, C-A. Grna wypuka powierzchnia przechodzca przez
temperatury topnienia wszystkich trzech skadnikw jest powierzchni likwidus i odpowiada temperaturom
pocztku krzepnicia stopw potrjnych, oraz jest ona ograniczona liniami likwidus odpowiednich ukadw
podwjnych. Dolna powierzchnia wklsa, przechodzca rwnie przez temperatury topnienia skadnikw stopu i
ograniczona liniami solidus na ukadach podwjnych, jest powierzchni solidus okrelajc temperatury koca
krzepnicia stopw potrjnych. Stop o skadzie np. punktu N bdzie krzep w zakresie temperatur od t1 do t2
(rys. 6.24), ktre to temperatury odpowiadaj punktom przebicia powierzchni likwidus lub solidus przez
prostopad biegnc z punktu N. Krzywa chodzenia, zupenie podobnie jak i w ukadach podwjnych,
wykazywa bdzie w tym zakresie temperatur wybrzuszenie odpowiadajce krystalizacji roztworu staego.

Rys. 6.25. Przekroje izotermiczne w ukadzie rwnowagi stopw trjskadnikowych

Poniewa modele ukadw potrjnych maj charakter przestrzenny, co ogranicza praktyczne zastosowanie,
istnieje tendencja do przedstawiania ich na paszczynie; mona tego dokona stosujc rzuty izoterm likwidus i
solidus na podstaw ukadu. Jeeli powierzchni likwidus oraz powierzchni solidus danego ukadu przetniemy
paszczyzn poziom, jak to pokazano na rys. 6.25, to przetnie ona powierzchni likwidus wzdu krzywej a 1 b 1 , a powierzchni solidus wzdu krzywej c 1 -d 1 . Krzywe te, odpowiadajce okrelonej temperaturze, nosz wanie
nazw izoterm, przy czym krzywa a l -b 1 leca na powierzchni likwidus nosi nazw izotermy likwidusu, a krzywa c 1 -

d 1 leca na powierzchni solidus izotermy solidusu. Izotermy te mona nastpnie rzutowa na paszczyzn
podstawy. Otrzymane w ten sposb rzuty izoterm likwidusu (a-b) oraz solidusu (c-d) umoliwiaj okrelenie
temperatur krzepnicia stopw. W tym celu przecina si model ukadu rwnowagi szeregiem paszczyzn
izotermicznych, a otrzymane izotermy rzutuje si w sposb wyej podany na paszczyzn podstawy (rys. 6.26).
Rzuty izoterm likwidusu podaje rys. 6.26 a, a rzuty izoterm solidusu rys. 6.26 b. Wykresy te mog zastpi model
przestrzenny, gdy umoliwiaj odczytanie temperatury pocztku i koca krzepnicia (lub topnienia) stopw z
dokadnoci zalen od gstoci izoterm; np. stop o skadzie punktu M zacznie krzepn w temperaturze okoo
!030C, poniewa ley pomidzy izotermami likwidusu dla 1000C i 1050C, a koczy krzepn w
temperaturze okoo 880C, poniewa ley pomidzy izotermami solidusu dla 850C i 900C.

Rys. 6.26. Rzuty izoterm likwidusu i solidusu w ukadzie potrjnym

Gdy skadniki cakowicie nie rozpuszczaj si w stanie staym, tworzc eutektyk potrjn, model ukadu
rwnowagi ma wygld przedstawiony na rys. 6.27.

Rys. 6.27. Eutektyka potrjna

Ma on rwnie ksztat graniastosupa o podstawie trjktnej; krawdzie odpowiadaj czystym skadnikom A,


B, C, a ciany boczne stanowi odpowiednie ukady podwjne A-B, B-C, A-C, przy czym w tym przypadku kady z
nich przedstawia prosty przypadek podwjnej eutektyki. Wida to wyranie na rozwinitym modelu ukadu po
dokonaniu kadu cian bocznych na paszczyzn podstawy, jak to przedstawiono na rys. 6.28. Na rysunku 6.27 z
punktw l, 2, i 3 odpowiadajcych temperaturom topnienia poszczeglnych skadnikw, wybiegaj wzdu linii
E31E1, E12E2 oraz E23E3 powierzchnie grne, bdce powierzchniami likwidus. Wzdu powierzchni tych zachodzi
przy krzepniciu wydzielanie si z cieczy krysztaw czystych skadnikw A, B lub C, zalenie z ktrej

krawdzi dana powierzchnia wybiega. Powierzchnie te przecinaj si wzdu linii odpowiadajcych wydzielaniu
si eutektyk podwjnych, a mianowicie wzdu linii E1E wydziela si eutektyka (A + B), wzdu linii E2E
eutektyka (B + C), a wzdu linii E3E eutektyka (A + C). Wszystkie te trzy linie eutektyk podwjnych przecinaj si
w punkcie E, w ktrym z cieczy o skadzie tego punktu powstaje eutektyka potrjna (A + B + C). Ukad jest
wwczas niezmienny i krzepnicie eutektyki potrjnej zachodzi w staej temperaturze t' zgodnie z regu faz:

s n 1 f 3 1 4 0
Przez punkt E przebiega pozioma paszczyzna, bdca solidusem, odpowiadajca zakoczeniu krzepnicia.
Krzepnicie wszystkich stopw takiego ukadu koczy si wytworzeniem eutektyki potrjnej, analogicznie jak
w podanym ukadzie dwuskadnikowym krzepnicie koczy si wytworzeniem w staej temperaturze eutektyki
podwjnej.

Rys. 6.28. Paska projekcja ukadu rwnowagi skadnikw tworzcych eutektyk potrjn

Jakie skadniki strukturalne wystpuj w zakrzepnitych stopach, mona odczyta z rozwinitego ukadu
podanego na rys. 6.28. W tym celu na podstaw wykresu naniesiono rzuty linii eutektyk podwjnych E'1E',
E'2E', E'3E' cznie z punktem rzutu eutektyki potrjnej E' oraz poczono jeszcze punkt E' z wierzchokami
trjkta skadw. Trjkt ten rozpad si na sze obszarw, w ktrych zakrzepnite stopy bd miay rn
struktur. Rozpatrzmy krzepnicie stopu w obszarze E'1BE'. Podczas krzepnicia stopu o skadzie punktu O
pocztkowo bd si wydzielay krysztay czystego metalu B. Poniewa wwczas stosunek stenia pozostaych
skadnikw stopu (A : C) bdzie wielkoci sta, skad cieczy bdzie si zmienia wzdu siecznej
przechodzcej przez punkt B na odcinku Ob, dopki nie osignie ona linii eutektyki podwjnej, w tym
przypadku linii E'1E', wwczas z cieczy zacznie si wydziela eutektyka podwjna (A + B), a skad cieczy
bdzie si zmienia wzdu tej linii, a do osignicia punktu E', w ktrej to temperaturze krzepnie eutektyka
potrjna. Przebieg krzywej chodzenia wraz z podaniem przemian pokazano na rys. 6.29.

Rys. 6.29. Krzywa chodzenia stopu skadnikw tworzcych eutektyk potrjn

Stop O po zakrzepniciu bdzie si skada z krysztaw metalu B, eutektyki podwjnej (A + B) oraz eutektyki
potrjnej (A + B + C). W podobny sposb krzepn wszystkie stopy tego ukadu, z wyjtkiem tych, ktrych

skady le na liniach eutektyk podwjnych; w stopach takich krzepnie od razu eutektyka podwjna, bez
uprzedniego wydzielania si krysztaw jednego ze skadnikw stopu. Skadniki strukturalne stopw w
poszczeglnych obszarach trjkta skadw przedstawiono na rys. 6.30.

Rys. 6.30. Struktury stopw skadnikw tworzcych eutektyk potrjn

7. STOPY ELAZO-WGIEL
Omwienie metali stosowanych w technice rozpoczniemy od elaza i jego stopw z wglem ze wzgldu
na to, e s to podstawowe tworzywa metaliczne stosowane w budowie maszyn i urzdze. wiatowa
produkcja stali i eliwa jest ilociowo znacznie wiksza od produkcji wszystkich innych metali razem
wzitych.

7. 1. Ukad rwnowagi elazo-wgiel


7. 1. 1.

Waciwoci elaza i wgla

Przez nazw elazo rozumie si chemicznie lub technicznie czysty metal (Fe) o bardzo maej zawartoci
innych skadnikw. Do odmian elaza technicznego zalicza, si:
1) elazo chemicznie czyste, otrzymywane przez redukcj chemicznie czystych tlenkw elaza, zawierajce
okoo 0,007% domieszek,
2) elazo elektrolityczne, otrzymywane w drodze elektrolizy i zawierajce okoo 0,02% domieszek,
3) elazo karbonylkowe, otrzymywane przez rozkad karbonylka elaza, o zawartoci okoo 0,03%
domieszek,
4) elazo armco, otrzymywane metod hutnicz, o zawartoci 0,1 0,2% domieszek. Waciwoci
mechaniczne czystego elaza w stanie wyarzonym w zalenoci od stopnia jego czystoci wahaj si w
nastpujcych granicach:
wytrzymao na rozciganie
Rm= 180H 280 MPa,
granica plastycznoci
Re = 90 200 MPa,
wyduenie
A10 = 30 50%,
przewenie
Z = 70 80%,
udarno
KCU2 = 180 280 J/cm2,
twardo
HB = 45 80.
Jak wida, technicznie czyste elazo jest metalem mikkim o duej plastycznoci. Z tego wzgldu nie
znajduje ono szerszego zastosowania w technice jako materia konstrukcyjny i produkowane jest, z
wyjtkiem elaza armco, w niewielkich ilociach. Rozwj nowoczesnych gazi przemysu jak automatyka i
elektronika powoduj wzrost zapotrzebowania na technicznie czyste elazo gwnie z uwagi na jego
waciwoci magnetyczne.
W technice elazo znajduje zastosowanie gwnie w postaci stopw z wglem, ktre w zalenoci od
zawartoci wgla nazywamy stalami lub eliwami (surwkami). Stopy te poza elazem i wglem zawieraj
jeszcze niewielkie iloci domieszek pochodzcych z procesw metalurgicznych, a take mog mie pewne
dodatki stopowe celowo wprowadzane dla uzyskania podanych waciwoci. Naley jednak zwrci
uwag na to, e w ostatnich latach rozpowszechniaj si stopy elaza o bardzo maej zawartoci wgla, a
nawet takie stopy, w ktrych obecno wgla jest szkodliwa. Ponadto istnieje wiele stopw, w ktrych
zawarto elaza jest mniejsza od 50%.

Rys. 7.1. Struktura krystaliczna grafitu

Wgiel moe wystpowa w stopach z elazem w postaci wolnej jako grafit lub te w postaci zwizanej
z elazem jako wglik elaza Fe3C, zwany cementytem. Grafit jest odmian alotropow wgla, krystalizujc
w ukadzie heksagonalnym, jak to przedstawiono na rys. 7.1. Jego ciar waciwy jest okoo trzykrotnie
mniejszy od ciaru waciwego elaza i wynosi 21,76 kN/m3. Wytrzymao, twardo i plastyczno
grafitu s bardzo niskie. Drug odmian alotropow wgla jest diament, ktry w stopach elaza nie
wystpuje.

Rys. 7.2. Struktura krystaliczna cementytu

Cementyt jest to zwizek chemiczny elaza z wglem o zawartoci 6,67% wagowych wgla,
krystalizujcy w ukadzie rombowym. Struktura krystaliczna cementytu, pokazana na rys. 7.2, jest do
zoona. Kryszta cementytu zbudowany jest z omiocianw, ktrych osie uoone s wzgldem siebie pod
odpowiednimi ktami; wewntrz kadego z omiocianw znajduje si atom wgla. (Dla przejrzystoci na
rys. 7.2 pokazano tylko niektre z omiocianw). Cementyt jest skadnikiem bardzo twardym (okoo 800
HB) i bardzo kruchym; jego ciar waciwy wynosi 75,3 kN/m3. Do temperatury 230C cementyt wykazuje
sabe waciwoci ferromagnetyczne, a w wyszych temperaturach jest paramagnetyczny. Za temperatur
topnienia cementytu przyjmuje si okoo 1227C. Cementyt jest zwizkiem nietrwaym i w okrelonych
warunkach ulega rozpadowi na grafit oraz elazo, z tego wzgldu temperatura topnienia cementytu nie
zostaa dokadnie okrelona.

7. 1. 2.

Ukad rwnowagi elazo-cementyt

Ukad rwnowagi Fe-Fe3C przedstawiony na rys. 7.3 obejmuje stopy elaza z wglem do zawartoci
6,67% wgla, co odpowiada zawartoci wgla w cementycie. Dalsza cz ukadu rwnowagi nie zostaa
dokadnie zbadana, poniewa stopy o wikszej zawartoci wgla nie przedstawiaj praktycznie znaczenia, a

badanie ich jest utrudnione. Podana posta ukadu jest wynikiem bada wielu uczonych, ktre
zapocztkowa uczony rosyjski D. K. Czernow w 1868 r., wykrywajc temperatury krytyczne stali i ich
zaleno od zawartoci wgla. Zestawienie charakterystycznych punktw ukadu elazo-cementyt wraz z
odpowiadajcymi im wsprzdnymi wedug obecnie podawanych wartoci zawiera tabl. 7.1.
Tablica 7.1 Wsprzdne punktw w ukadzie elazo-cementyt

Oznaczenie punktu
w ukadzie
A
B
C
D
E
F
G
H
J
K
M
N
O
P
R
S

Temperatura
C
1538
1495
1148
1227
1148
1148
912
1495
1495
727
770
1394
770
727
20
727

Zawarto wgla
%
0
0,5
4,3
6,67
2,11
6,67
0
0,10
0,17
6,67
0
0
0,6
0,02
0,008
0,8

Na podstawie przedstawionego ukadu rwnowagi Fe-Fe3C dzieli si stopy elaza z wglem na stale
zawierajce do 2% wgla (punkt E obecnie cilej 2,11%) oraz eliwa (surwki) o zawartoci 2,0 6,67%
wgla. Skadniki strukturalne, wystpujce w poszczeglnych polach ukadu, zaznaczono bezporednio na
rys. 7.3.
W stopach elazo-cementyt w stanie rwnowagi wystpuj nastpujce skadniki strukturalne:
1. Cieky roztwr wgla w elazie.
2. Ferryt; jest to roztwr stay wgla w elazie krystalizujcy w ukadzie regularnym przestrzennie
centrowanym. Jest to prawie czyste elazo; rozpuszczalno wgla w elazie w temperaturze
eutektoidalnej (727C) wynosi 0,02%, a w temperaturach normalnych 0,008%. Do temperatury 770C
ferryt jest ferromagnetyczny, a w wyszych temperaturach jest paramagnetyczny. W ukadzie elazocementyt wystpuj dwa obszary ferrytu, tj. na lewo od linii GPR oraz w wyszych temperaturach na
lewo od linii AHN; jest to ferryt .
3. Austenit; jest to roztwr stay wgla w elazie , krystalizujcy w ukadzie regularnym pasko
centrowanym, jak to przedstawiono na rys. 5.13; maksymalna rozpuszczalno wgla w elazie w
temperaturze 1148C wynosi okoo 2,11% z obnieniem temperatury zmniejsza si do 0,8% w 727C. W
stalach wglowych austenit jest trway powyej 727C; jest paramagnetyczny.
4. Cementyt; rozrnia si nastpujce rodzaje cementytu: pierwotny krystalizujcy z roztworu ciekego
wgla w elazie zgodnie ze zmian rozpuszczalnoci wedug linii DC, wtrny wydzielajcy si w
stanie staym z austenitu wskutek malejcej rozpuszczalnoci wgla w elazie wedug linii ES i
trzeciorzdowy wydzielajcy si z ferrytu na skutek malejcej rozpuszczalnoci wgla w elazie
wedug linii PR.
5. Perlit; jest to eutektoidalna mieszanina ferrytu i cementytu, zawierajca 0,8% wgla (tj. 87% ferrytu oraz
13% cementytu). Powstaje z rozkadu austenitu w temperaturze 727C. W stalach wolno chodzonych
ma on budow pasemkow w postaci na przemian uoonych pytek ferrytu i cementytu.
6. Ledeburyt; jest to eutektyczna mieszanina austenitu i cementytu, tworzca si przy krzepniciu z cieczy
o zawartoci 4,3% wgla w temperaturze 1148C. Po ochodzeniu do temperatury 727C austenit
ledeburytu przemienia si w perlit, tak e poniej tej temperatury wystpuje mieszanina perlitu i
cementytu, przy czym zasadniczy charakter ledeburytu zostaje zachowany; taka eutektyka nosi nazw
ledeburytu przemienionego.

Rys. 7.3. Ukad rwnowagi elazo-cementyt

Oznaczenie linii na wykresie ukadu rwnowagi elazo-cementyt przedstawia si nastpujco:


AB likwidus, pocztek wydzielania si krysztaw ferrytu , okrela zmienn zawarto wgla w fazie
ciekej na skutek krystalizacji ferrytu ;
BC likwidus, pocztek wydzielania si krysztaw austenitu, okrela zmienn zawarto wgla w fazie
ciekej na skutek krystalizacji austenitu;
DC likwidus, pocztek wydzielania si cementytu pierwotnego, okrela zmienn zawarto wgla w fazie
ciekej na skutek krystalizacji cementytu;
AH solidus, koniec krzepnicia ferrytu , okrela skad chemiczny krysztaw ferrytu ;
H B linia przemiany perytektycznej:
ciecz B + ferryt H

chodzenie
nagrzewanie

austenit J ;

JE solidus, koniec krzepnicia austenitu, okrela skad chemiczny krysztaw austenitu;


DF solidus, odpowiadajcy wydzielaniu si z cieczy krysztaw cementytu pierwotnego;
ECF linia krzepnicia eutektyki ledeburytycznej:
ciecz C

chodzenie
nagrzewanie

ledeburyt (austenit E + Fe3C) ;

HN pocztek przemiany alotropowej ferrytu w austenit, okrela zmienn zawarto wgla w ferrycie na skutek
krystalizacji austenitu;
JN koniec przemiany ferrytu w austenit, charakteryzuje zmienn zawarto wgla w austenicie na
skutek przemiany ferrytu w austenit;

ES pocztek wydzielania si cementytu wtrnego, okrela zmienn zawarto wgla w austenicie na


skutek krystalizacji cementytu;
GOS pocztek przemiany alotropowej austenitu w ferryt, okrela zmienn zawarto wgla w austenicie
na skutek krystalizacji ferrytu; w zakresie GO wydziela si ferryt paramagnetyczny, a w zakresie OS
ferryt ferromagnetyczny;
MO linia przemiany magnetycznej ferrytu;
GP koniec przemiany alotropowej austenitu w ferryt, okrela zmienn zawarto wgla w krysztaach
ferrytu, powstajcych w wyniku przemiany alotropowej;
PSK linia przemiany eutektoidalnej (perlitycznej):
austenit S

chodzenie
nagrzewanie

perlit (ferryt P+Fe3C) ;

PR pocztek wydzielania si cementytu trzeciorzdowego, okrela zmienn zawarto wgla w ferrycie na


skutek wydzielania si cementytu trzeciorzdowego.

7. 1. 3.

Oznaczenie przemian

Dla uatwienia przemiany w stopach elazo-wgiel przyjto za F. Osmondem oznacza symbolem A.


Poniewa wikszo tych przemian wykazuje du histerez ciepln w zalenoci od szybkoci chodzenia
czy te nagrzewania, przeto w celu odrnienia temperatur przemian ustalonych przy nagrzewaniu od
temperatur przemian przy chodzeniu oznacza si pierwsze liter A ze znaczkiem c (Ac), drugie za liter A
ze znaczkiem r (Ar). Jeeli jest mowa o przemianie w stanie rwnowagi, to pisze si symbol A. Szczegowe
oznaczenie przemian jest nastpujce:
A 0 przemiana magnetyczna cementytu w staej temperaturze 230C;
A 1 przemiana eutektoidalna (perlityczna) zachodzca w staej temperaturze 727C przy chodzeniu (Ar1
powstaje z austenitu mieszanina eutektoidalna (perlit), natomiast przy nagrzewaniu (Ac:) z eutektoidu
powstaje austenit;
A 2 przemiana magnetyczna ferrytu, zachodzca w staej temperaturze 770C w stopach zawierajcych
poniej 0,6% wgla; przy chodzeniu pojawiaj si waciwoci magnetyczne (Ar2), natomiast przy
nagrzewaniu nastpuje utrata tych waciwoci (Ac2); w stalach zawierajcych powyej 0,6% wgla
przemiana magnetyczna zachodzi rwnoczenie z przemian alotropow;
A 3 przemiana alotropow; Fe
Fe zachodzca w czystym elazie w temperaturze 912C; w stopach
przemiana A3 oznacza pocztek wydzielania si ferrytu z austenitu (Ar3 przy chodzeniu) lub koniec
przemiany ferrytu w austenit (Ac3 przy nagrzewaniu), zgodnie z przebiegiem linii GOS;
A 4 przemiana alotropow; Fe
Fe zachodzca w stopach o zawartoci wgla poniej 0,17%; w
czystym elazie zachodzi ona w temperaturze 1394C; w miar wzrostu zawartoci wgla temperatura
przemiany wzrasta i dla stali o zawartoci 0,10 0,17% wgla jest staa i wynosi 1495C;
A cm pocztek wydzielania si cementytu wtrnego z austenitu (Arcm przy chodzeniu) lub koniec
rozpuszczania si cementytu wtrnego w austenicie (Accm przy nagrzewaniu) zgodnie z przebiegiem linii
ES.

7. 1. 4.

Przemiany zachodzce w stopach elazo-cementyt przy wolnym chodzeniu

Dla zapoznania si z zasadniczymi przemianami w ukadzie elazo-cementyt rozpatrzmy przebieg zmian


zachodzcych przy wolnym chodzeniu kilku stopw o rnej zawartoci wgla. Stop I o zawartoci 0,12%
wgla (stal konstrukcyjna) zaczyna krzepn w temperaturze 1525C (punkt 1 na rys. 7.4). Z ciekego
roztworu o skadzie zmieniajcym si wzdu linii likwidus 1-B wydzielaj si krysztay ferrytu o
zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii solidus 2-H. Po ostygniciu do temperatury 1495C
pomidzy ciecz o skadzie punktu B a krysztaami ferrytu o skadzie punktu H zachodzi w staej
temperaturze reakcja perytektyczna:

ferryt H ciecz B austenit J .


Trwa ona a do cakowitego wyczerpania cieczy B. Przy dalszym chodzeniu z krysztaw ferrytu o
zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu H-3 wydzielaj si krysztay austenitu J-4. W zakresie
temperatur odpowiadajcych punktom 4-9 nastpuje chodzenie austenitu i adne przemiany nie zachodz.
Poniej temperatury okoo 860C (punkt 9) z austenitu o zmieniajcym si skadzie chemicznym 9-S
wydzielaj si krysztay ferrytu W-P (do temperatury 770C ferryt jest paramagnetyczny, a w tej

temperaturze staje si ferromagnetyczny). W temperaturze 727C austenit zawierajcy 0,8% wgla (punkt S)
przemienia si w perlit. Przy dalszym obnianiu temperatury z ferrytu o skadzie chemicznym zmieniajcym
si wzdu linii PR wydziela si cementyt trzeciorzdowy. W temperaturze otoczenia stop ma struktur
ferrytyczno-perlityczn z trzeciorzdowym cementytem.

Rys. 7.4. Fragment ukadu rwnowagi elazo-cementyt

Stop II o zawartoci 0,30% wgla (stal konstrukcyjna) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1515C
(punkt 5 na rys. 7.4). Z ciekego roztworu o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 5-B
wydzielaj si krysztay ferrytu o skadzie 6-H. W temperaturze 1495C zachodzi reakcja perytektyczna
pomidzy ciecz B a krysztaami ferrytu H, w ktrej wyniku powstaj krysztay austenitu J, przy czym w
tym przypadku reakcja trwa a do cakowitego wyczerpania ferrytu H. Przy dalszym chodzeniu z cieczy B-8
wydzielaj si krysztay austenitu o skadzie chemicznym zmieniajcym si wzdu linii J-7. Pomidzy
temperaturami odpowiadajcymi punktom 7-11 adne przemiany nie zachodz. Poniej temperatury okoo
810C z krysztaw austenitu, o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 11-S, wydzielaj si
krysztay ferrytu (o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii 12-P), paramagnetycznego do
temperatury 770C i ferromagnetycznego w temperaturach niszych. W temperaturze 727C zachodzi
przemiana eutektoidalna, a przy dalszym chodzeniu z ferrytu wydziela si cementyt trzeciorzdowy.

Rys. 7.5. Fragment ukadu rwnowagi elazo-cementyt

Stop III o zawartoci 1,3% wgla (stal narzdziowa) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1420C
(punkt 1 na rys. 7.5). Z ciekego roztworu 1-4 wydziela si austenit o zmieniajcym si skadzie chemicznym
wzdu linii 2-3. W zakresie temperatur 3-7 adne przemiany przy chodzeniu nie zachodz i dopiero od
temperatury odpowiadajcej punktowi 7 z austenitu o zmieniajcym si skadzie chemicznym wzdu linii

7-S wydziela si cementyt wtrny, po czym austenit o skadzie punktu S rozkada si w temperaturze 727C
na perlit.
Stop IV o zawartoci 3,0% wgla (eliwo biae) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1300C (punkt
5 na rys. 7.5). Z cieczy o skadzie 5-C wydzielaj si krysztay austenitu o zmieniajcym si skadzie
chemicznym wzdu linii 6-E. W staej temperaturze 1148C ciecz o zawartoci 4,3% wgla krzepnie jako
mieszanina eutektyczna austenitu zawierajcego 2,11% wgla oraz cementytu. Po zakrzepniciu w strukturze
stopu bd wystpoway krysztay austenitu na tle ledeburytu. Przy dalszym chodzeniu z austenitu o
zmieniajcym si skadzie wzdu linii E-S wydziela si cementyt wtrny, przy czym w temperaturze 727C
austenit rozkada si na perlit, w zwizku z czym ledeburyt przechodzi w ledeburyt przemieniony.
Stop V o zawartoci 5% wgla (eliwo biae) zaczyna krzepn w temperaturze okoo 1200C (punkt 8
na rys. 7.5). Z cieczy o skadzie zmieniajcym si wzdu linii 8-C wydziela si cementyt pierwotny. W
temperaturze 1148C reszta cieczy o skadzie punktu C krzepnie, tworzc mieszanin eutektyczn, tj.
ledeburyt, a w temperaturze 727C austenit ledeburytyczny o skadzie punktu S rozkada si na perlit i taki
ledeburyt nosi nazw ledeburytu przemienionego. W temperaturach otoczenia w strukturze omawianego
stopu bd wystpoway igy cementytu pierwotnego na tle ledeburytu przemienionego.

7. 2. Stale wglowe
7. 2. 1.

Wiadomoci oglne

Stal jest stopem elaza z wglem o zawartoci do 2% wgla. Do zasadniczych domieszek zawsze
wystpujcych w stalach wglowych w mniejszej lub wikszej iloci nale mangan, krzem, fosfor i siarka.
Zawarto tych pierwiastkw w stalach wglowych nie przekracza zwykle nastpujcych wartoci:
manganu 0,8%,
krzemu 0,4%,
fosforu 0,05%,
siarki 0,05%.
Ponadto stal wglowa moe jeszcze zawiera mae iloci miedzi, chromu i niklu pochodzce ze zomu
stalowego oraz rozpuszczone gazy, jak wodr, tlen i azot.

7. 2. 2.

Struktura i waciwoci stali wglowych w stanie rwnowagi

Ze wzgldu na struktur po wolnym chodzeniu (studzeniu) stale wglowe mona podzieli na trzy
zasadnicze grupy:
1) stale podeutektoidalne, zawierajce do 0,8% wgla, o strukturze ferrytyczno-perlitycznej,
2) stale eutektoidalne, zawierajce 0,8% wgla, majce struktur perlityczn,
3) stale nadeutektoidalne o zawartoci 0,8 2,0% wgla, o strukturze perlitycznej z cementytem wtrnym.
Przy bardzo maej zawartoci wgla, praktycznie poniej 0,1%, stal ma struktur prawie czysto
ferrytyczn, jak to przedstawiono na rys. 7.6. Po wytrawieniu azotalem widoczne s ziarna oddzielone
ciemnymi granicami. Przy wikszych zawartociach wgla w strukturze stali pojawia si perlit. Jest on
zbudowany z na przemian uoonych pytek ferrytu i cementytu, ktre pod mikroskopem maj wygld
pasemek, i z tego wzgldu nosi on nazw perlitu pytkowego.

Rys. 7.6. Stal o zawartoci poniej 0,1% wgla, trawiona 4% azotalem (pow. 600 x)

Wprawdzie podczas obserwacji mikroskopowej przy maych powikszeniach, po wytrawieniu azotalem,


ziarna perlitu mog mie wygld ciemnych pl, jednak przy odpowiednio duym powikszeniu budowa
pytkowa perlitu staje si wyranie widoczna dziki temu, e pytki cementytu wystaj ponad ferryt
(rys. 7.7). W miar wzrostu zawartoci wgla ilo perlitu zwiksza si i przy zawartoci 0,4% wgla iloci
perlitu i ferrytu w strukturze stali s prawie rwne. Struktur stali podeutektoidalnej o zawartoci wgla
0,4% przedstawia rys. 7.8.

Rys. 7.7. Budowa perlitu

Rys. 7.8. Sia o zawartoci 0,4% wglu trawiona 4% azotalem (pow. 600 x )

W stalach o zawartoci wga powyej 0,6 0,7% ilo ferrytu jest tak maa, e nie tworzy on caych
pl, lecz wystpuje w postaci siatki na granicach ziarn perlitu, ktra stopniowo zanika i przy zawartoci
0,8% wgla stal ma struktur czysto perlityczn, jak to przedstawiono na rys. 7.9. Przy dalszym wzrocie
zawartoci wgla na granicach ziarn perlitu pojawia si cementyt wtrny w postaci siatki, ktra pogrubia si
w miar wzrostu zawartoci wgla do 2,0%. Struktur stali nadeutektoidalnej po wytrawieniu 4%-owym
azotalem oraz zasadowym pikrynianem sodu pokazano na rys. 7.10 i 7.11.

Rys. 7.9. Stal o zawartoci 0,8% wgla trawiona 4% azotalem (pow. 600x)

Rys. 7.10. Stal o zawartoci 1,3% wgla trawiona 4% azotalem (pow. 600x)

Stale przegrzane i odlewy maj struktur Widmannstattena. Powstaje ona przy powolnym chodzeniu
stali podeutektoidalnej od wysokich temperatur a do temperatur krytycznych (Ar3 Ar1), z nastpnym
nieco szybszym chodzeniem, wskutek czego ferryt wykrystalizowuje si wewntrz ziarn austenitu wzdu
cian omiocianw. Pod mikroskopem struktura Widmannstattena wyglda jak ukad trjktw, kwadratw
lub szecioktw, jak to mona zauway na rys. 7.12. Stale o takiej budowie wykazuj du krucho.
Podobny ukad moe przybiera wydzielajcy si z austenitu cementyt wtrny w przegrzanych stalach
nadeutektoidalnych.
Z iloci perlitu i ferrytu w strukturze stali podeutektoidalnej w stanie wolno chodzonym mona okreli
zawarto wgla w stali. Biorc pod uwag, e przy zawartoci 0,8% wgla stal ma czysto perlityczn
struktur, a przy 0% wgla czysto ferrytyczn, oceniajc pod mikroskopem procentowy udzia perlitu w
strukturze stali, mona obliczy zawarto wgla w stali ze wzoru
x

P
0,8
100

gdzie x oznacza zawarto wgla w procentach, P - powierzchni zajt przez perlit w procentach.
Ocena ta jest oczywicie przybliona, niemniej jednak daje w praktyce cenne usugi. Posugujc si tym
wzorem, naley pamita, e odnosi si on tylko do stali wglowych i to w stanie wolno chodzonym.
Rwnie i w stalach nadeutektoidalnych z ilociowego udziau cementytu wtrnego w strukturze mona
okreli zawarto wgla w stali, jednak ocena ta jest bardzo mao dokadna i dlatego rzadko stosowana w
praktyce.

Rys. 7.11. Stal o zawartoci 1.3% wgla trawiona zasadowym pikrymanem sodu (pow. 600x)

Rys. 7.12. Struktura Widmannstattena trawiona 4% azotalem (pow. 600 x )

7. 2. 3.

Wpyw skadnikw chemicznych na waciwoci stali wglowych

Wgiel jest gwnym skadnikiem stopowym stali wglowych, silnie wpywajcym na ich waciwoci,
nawet przy niewielkich zmianach zawartoci. Wzrost zawartoci wgla podwysza wytrzymao na
rozciganie Rm, granic plastycznoci Re oraz twardo stali, natomiast waciwoci plastyczne, jak
wyduenie A, przewenie Z oraz udarno KC ulegaj obnieniu. Wytrzymao na rozciganie i granica
plastycznoci wzrastaj tylko do zawartoci 0,8% wgla z uwagi na zbyt du przy wikszych zawartociach
wgla ilo kruchego cementytu. Wpyw wgla na waciwoci mechaniczne stali w stanie wolno
chodzonym przedstawiono na rys. 7.13. Wzrost zawartoci wgla pogarsza rwnie zgrzewalno,
obrabialno oraz spawalno.
Mangan wystpuje w stalach wglowych jako pozostao z procesu wytapiania stali, a gwnie
odtleniania i odsiarczania, w postaci roztworu staego w ferrycie lub cementycie. Mangan podwysza
wytrzymao stali oraz wpywa korzystnie na zgrzewalno. Wie on siark na siarczek manganu MnS,
przez co zapobiega powstawaniu szkodliwego siarczku elaza FeS.

Rys. 7.13. Wpyw zawartoci wgla na waciwoci mechaniczne stali w stanie wolno chodzonym

Krzem pochodzi z procesw odtleniania stali. Jest on energicznym odtleniaczem hamujcym tworzenie
si pcherzy w czasie krzepnicia stali. Krzem wystpuje w stali w postaci roztworu staego w ferrycie;
podnosi wytrzymao stali, a zwaszcza granic sprystoci, pogarszajc jej zgrzewalno.
Fosfor w stali naley do domieszek szkodliwych i powinno go by jak najmniej. Jak z podanego na rys.
7.14 ukadu rwnowagi elazo-fosfor wynika, wystpuje on w stali w postaci roztworu staego w ferrycie.
Fosfor podwysza wytrzymao na rozciganie i twardo, ale gwatownie obnia waciwoci plastyczne
stali oraz podwysza temperatur, w ktrej stal staje si krucha, wywoujc krucho na zimno. Wpyw ten
stwierdza si bardzo wyranie przy zawartociach powyej 0,1% P, jednak nawet w stalach najniszej
jakoci zawarto fosforu nie powinna przekracza 0,05%. Poniewa fosfor rozszerza zakres temperatur
pomidzy likwidusem i solidusem w czasie krzepnicia stali, a ponadto ma ma szybko dyfuzji zarwno
w Fe, jak i w Fe, wykazuje wybitn skonno do segregacji. W wyjtkowych przypadkach obecno
fosforu w stali moe by podana, gdy polepsza ona skrawalno, a przy jednoczesnej zawartoci miedzi
podwysza odporno na korozj.

Rys. 7.14. Ukad rwnowagi elazofosfor

Siarka w stali naley rwnie do domieszek szkodliwych. Jak z podanego na rys. 7.15 ukadu rwnowagi
elazo-siarka wynika, siarka praktycznie nie rozpuszcza si w elazie i wystpuje w stali w postaci
siarczkw, gwnie siarczkw elaza i manganu. Siarczek elaza jest atwo topliwy (temperatura topnienia
1193C), a ponadto tworzy z elazem atwo topliw eutektyk Fe-FeS o temperaturze topnienia 985C.
Eutektyka ta wystpuje przewanie na granicach ziarn. Podczas przerbki plastycznej na gorco w
temperaturach powyej 985C nastpuje nadtapianie tych otoczek siarczkowych, co prowadzi do powstania
pkni i naderwa: zjawisko to nazywa si kruchoci na gorco i zachodzi ju powyej 800C. Dodatek
manganu do stali zmniejsza szkodliwe dziaanie siarki, gdy wwczas w ciekej stali powstaj siarczki
manganu w myl reakcji
FeS Mn MnS Fe .

Siarczek manganu (MnS) jest wybitnie trudno topliwy (temperatura topnienia 1620C) i wystpuje
zazwyczaj w postaci oddzielnych wtrce; z tych wzgldw nie powoduje on kruchoci na gorco. Mangan
ma due powinowactwo do siarki. W przypadku dostatecznej iloci manganu w stali tworzenie si siarczku
elazawego (FeS) nie zachodzi. Siarczek elazawy powstaje wwczas, gdy zawarto siarki w stali jest dua,
a zawarto manganu niewystarczajca.

Rys. 7.15. Ukad rwnowagi elazo-siarka

W stanie ciekym stal rozpuszcza w sobie skadniki gazowe, ktre po zakrzepniciu mog w niej
pozosta chociaby w bardzo nieznacznych ilociach; nale do nich tlen, wodr i azot. Tlen wystpuje w
stali w postaci zwizanej lub w roztworze staym, powodujc krucho stali na gorco, podobnie jak i siarka.
Z tego wzgldu obecno tlenu w stali jest bardzo szkodliwa. Wodr rwnie rozpuszcza si w stali i
powoduje jej krucho; jest on przyczyn zjawiska pkni wewntrznych, zwanych patkami nienymi.
Azot w stali tworzy twarde i kruche azotki.
Obecno miedzi w iloci do 0,2% jest korzystna z uwagi na odporno stali na korozj atmosferyczn.
Ponadto w stali wystpuj fazy o charakterze niemetalicznym, ktre nazywamy oglnie wtrceniami
niemetalicznymi. Znajduj si one w kadej stali w mniejszych lub wikszych ilociach. Stanowi przerwy w
cigoci osnowy metalicznej i z tego wzgldu wywieraj na og niekorzystny wpyw, zwaszcza na
waciwoci mechaniczne stali; dlatego te powinno ich by w stali jak najmniej. Biorc pod uwag
pochodzenie, rozrnia si dwie grupy wtrce:
1) wtrcenia endogeniczne, powstajce w ciekej stali w wyniku reakcji fizykochemicznych, zachodzcych
w czasie procesu stalowniczego; s to najczciej siarczki, tlenki oraz krzemiany;
2) wtrcenia egzogeniczne, dostajce si z zewntrz do stali, jak czstki materiaw ogniotrwaych
wyoenia pieca, rynny spustowej, kadzi stalowniczej i ukadu wlewowego.
Wpyw wtrce na waciwoci stali zaley od ich iloci, wielkoci, ksztatu i rozmieszczenia. Jeli
wtrcenia s bardzo drobne i rwnomiernie rozmieszczone, to nie wpywaj szkodliwie na waciwoci stali,
a nawet ich obecno moe by korzystna. Zdecydowanie szkodliwe s due wtrcenia oraz obecno
skupie drobnych wtrce.

7. 2. 4.

Klasyfikacja stali wglowych

Podzia stali na poszczeglne gatunki opiera si na ich skadzie chemicznym, waciwociach


mechanicznych, podstawowym zastosowaniu, stopniu czystoci (jakoci) i przeznaczeniu. Schemat
klasyfikacji stali przerabianej plastycznie wedug normy PN-57/H-01000 pokazano na rys. 7.16. Zgodnie z
nim klasyfikacja stali wglowych (niestopowych) przedstawia si nastpujco:
1) stale konstrukcyjne:
oglnego przeznaczenia,
a) zwykej jakoci
o okrelonym przeznaczeniu,
oglnego przeznaczenia,
b) wyszej jakoci
o okrelonym przeznaczeniu,
c) najwyszej jakoci o okrelonym przeznaczeniu;
2) stale narzdziowe:
a) pytko hartujce si,
b) gboko hartujce si;
3) stale o szczeglnych waciwociach:
a) magnetycznie mikkie,
b) atwo obrabialne mechanicznie.

Rys. 7.16. Klasyfikacja stali wedug PN-57/H-01000

Stal nie przerabiana plastycznie, stosowana w postaci odleww, nazywa si staliwem. Biorc pod uwag
zawarto wgla, mona podzieli stale na niskowglowe o zawartoci wgla do 0,25%, redniowglowe o
zawartoci 0,25 0,6% i wysokowglowe o zawartoci wgla powyej 0,6%.

7. 2. 5.

Konstrukcyjne stale wglowe

Do konstrukcyjnych stali wglowych zalicza si stale o zawartoci wgla w zasadzie poniej 0,65%.
Podzia tych stali ze wzgldu na ich czysto (jako) na stale: zwykej, wyszej i najwyszej jakoci, opiera
si na maksymalnych dopuszczalnych zawartociach fosforu i siarki. Dopuszczalne zawartoci tych
domieszek dla poszczeglnych grup stali podano w tabl. 7.2. Naley jednak podkreli, e na jako stali
wpywa nie tylko jej skad chemiczny, lecz take wiele innych czynnikw, jak: zwarto ich budowy,
zawarto wtrce niemetalicznych, obecno wad wewntrznych, nasycenie gazami i wielko ziarna.
Jako stali zaley od starannoci przeprowadzenia procesu wytapiania i rozlewania stali, od sposobu
czyszczenia powierzchni wlewkw, od przerbki plastycznej i obrbki cieplnej oraz od kontroli
poszczeglnych etapw procesu, poczwszy od wytapiania, a do gotowego wyrobu. Przy doborze stali

wglowej do okrelonego celu uwzgldnia si zarwno jako stali, jak te zawarto wgla, warunkujc
odpowiednie waciwoci mechaniczne.
Tablica 7.2 Dopuszczalne zawartoci fosforu i siarki w stalach wglowych
Jako stali

zwyka
wysza
najwysza

Maksymalna zawarto w %
P

0,050
0,040
0,030

0,050
0,040
0,030

Konstrukcyjne stale wglowe zwykej jakoci, oglnego przeznaczenia, s najczciej stosowanym


materiaem do budowy maszyn i urzdze metalowych konstrukcji budowlanych, wyrobw powszechnego
uytku. S to stale niskowglowe lub redniowglowe; ujte w normie PN-88/H-84020 (stal niestopowa
oglnego przeznaczenia) stosuje si je gwnie w stanie surowym albo w stanie normalizowanym lub
zgniecionym. Stale te s dostarczane przez huty po walcowaniu na gorco w postaci rnego rodzaju prtw,
ksztatownikw, tam, rur itp. W zalenoci od skadu chemicznego i wymaga waciwoci mechanicznych
stale niestopowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia obejmuj sze podstawowych gatunkw o
nastpujcych oznaczeniach: St0S, St3S, St4S (przeznaczone na konstrukcje spawane) oraz St5, St6 i St7.
Znak stali St5, St6 i St7 w przypadku okrelonej dodatkowo zawartoci wgla, krzemu i manganu uzupenia
si na pocztku liter M (np. MSt6). Znak stali niestopowej konstrukcyjnej oglnego przeznaczenia skada
si wic z liter St i liczby porzdkowej. Najnisz wytrzymao ma stal St0S (300 540 MPa, przy
wydueniu A5 = 20%), po czym w kolejnych gatunkach stali wytrzymao wzrasta, osigajc warto
maksymaln dla stali St7 (670-840 MPa, przy wydueniu A5 = 11%). W gatunkach St3S i St4S rozrnia si
nastpujce odmiany:
1) z ograniczon zawartoci wgla (oznaczone liter V zamiast S),
2) z ograniczon zawartoci wgla oraz fosforu i siarki (oznaczone liter W zamiast S).
Stale objte wymienion norm mog by produkowane jako nieuspokojone (na kocu znaku litera X,
np. St3SX), puspokojone (na kocu znaku litera Y, np. St3SY), uspokojone oraz specjalnie uspokojone
(drobnoziarniste). Rnica w sposobie odtleniania stali zaznacza, si przede wszystkim w zawartoci
krzemu; i tak:
stale uspokojone zawieraj
0,15 0,37% Si,
stale puspokojone zawieraj
0,07 0,15% Si,
stale nieuspokojone zawieraj
0,07% Si.
Stale St3S i St4S o wymaganej udarnoci w temperaturze normalnej oznacza si liter U (np. St3SU), o
wymaganej udarnoci po starzeniu liter J (np. St3SJ), a o wymaganej udarnoci w temperaturze 20C
liter M (np. St3SM). Zestawienie podanych gatunkw stali podano w tabl. 7.3.

Tablica 7.3 Stale niestopowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia wg PN-88/H-84020


Granica plastycznoci 1)
Re min
MPa

Wytrzymao na
rozciganie Rm2)
MPa

Wyduenie 3)
As min
%

St0S

195

300 540

20

St3SX, St3ScuX
St3SY, St3CuY
St3S
St3VX, St3V
St3VY, St3W

235

360 490

24

St4SX, St4ScuX
St4SY, St4CuY
St4S
St4VX, St4V
St4VY, St4W

275

420 550

22

St5, MSt5

295

470 640

20

St6, MSt6

335

570 740

15

St7, MSt7

365

670 840

11

Znak stali

1)
2)
3)

wartoci dla wyrobw o gruboci lub rednicy do 16 mm,


wartoci dla wyrobw o gruboci lub rednicy 3 100 mm,
wartoci dla wyrobw o gruboci lub rednicy 3 40 mm.

Drug grup konstrukcyjnych stali wglowych stanowi stale wglowe wyszej jakoci oglnego
przeznaczenia, ujte norm PN-75/H-84019. Jak podano w tabl. 7.4, stale te oznaczone s symbolami 08, 10,
15 do 65, ktre odpowiadaj redniej zawartoci wgla w stali, wyraonej w setnych czciach procenta.
Stale te maj okrelony zarwno skad chemiczny, jak i waciwoci mechaniczne. Wykonuje si z nich
gwnie cz maszyn, ktre obrabia si cieplnie, stale niskowglowe (10, 15, 20) nawgla si, a stale
redniowglowe i wysokowglowe (25 do 65) poddaje si ulepszaniu cieplnemu lub normalizowaniu. Ze
wzgldu na to, e jak to bdzie pniej podane hartowno stali wglowych nie jest wielka, ulepszanie
cieplne stosuje si tylko do elementw o maych przekrojach (do gruboci 24 40 mm). Symbol G oznacza
stale o podwyszonej zawartoci manganu, np. stal 15G.
Tablica 7.4 Stale wglowe konstrukcyjne wyszej jakoci oglnego przeznaczenia (przykady) wg PN-75/11-84019

Znak stali

08
10
15
20
25UT
30UT
40UT
45UT
55
60
65

Stan obrbki
cieplnej prbek wytrzymao na
kwalifikacyjnych
rozciganie

N
N
N
N
T
T
T
T
T
T
N

Wasnoci mechaniczne
granica
plastycznoci
Re min

wyduenie
A 5 min

przewenie
Z min

udarno
KCU2

MPa

MPa

J/cm2

min 295

175
205
295
245
305
335
390
410
460
490
410

35
31
16
25
21
20
18
16
14
13
10

60
55

55

30

88
78
59
49

min 335
490 735
min 410
490 635
540 685
620 765
655 805
735 885
785 930
min 695

UT stal z wymagan udarnoci w stanie ulepszonym cieplnie


T stan ulepszony cieplnie
N stan znormalizowany

Poza omwionymi ju stalami wglowymi, uywanymi do oglnych celw konstrukcyjnych,


produkowane s stale o szczeglnym przeznaczeniu do okrelonych zastosowa. W porwnaniu ze stalami
oglnego przeznaczenia maj one nieco inny skad chemiczny i waciwoci mechaniczne ze wzgldu na

konieczno zapewnienia szczeglnych waciwoci uytkowych lub technologicznych rnym wyrobom


stalowym. S one przedmiotem odrbnych norm. W grupie stali najwyszej jakoci nie ma stali oglnego
przeznaczenia; w tej grupie jakociowej mamy tylko stale o okrelonym przeznaczeniu, ujte odpowiednimi
normami.
Wanym materiaem konstrukcyjnym jest staliwo stosowane w budowie maszyn i urzdze w postaci
odleww. Otrzymuje si je w drodze odlewania stali do form, gdzie krzepnc uzyskuje waciwy ksztat
uytkowy. Zestawienie produkowanych gatunkw staliwa podaje wedug normy PN-86/H-83152 tabl. 7.5.
Tablica 7.5 Staliwo wglowe konstrukcyjne wg PN-86/H-83152

Znak gatunku

Wytrzymao na Granica plastyczrozciganie Rm


noci Re min

Wyduenie
AS min

Przewenie Z
min

Udarno KCU2
min

MPa

MPa

L400

400

250

25

40

60

L450

450

260

22

30

50

L500

500

320

18

25

45

L600

600

360

16

21

40

L650

650

380

15

18

35

Znak poszczeglnych gatunkw staliwa skada si z litery L na pocztku znaku i trzycyfrowej liczby
okrelajcej wymagan minimaln warto wytrzymaoci na rozciganie oraz cyfry rzymskiej podajcej
grup staliwa. Rozrnia si dwie grupy staliwa wglowego konstrukcyjnego:
grupa I staliwo wglowe konstrukcyjne zwykej jakoci,
grupa II staliwo wglowe konstrukcyjne wyszej jakoci.
Odlewy staliwne mona stosowa bezporednio po zakrzepniciu lub po odpowiedniej obrbce cieplnej
dla zapewnienia jednorodnoci skadu chemicznego, usunicia gruboziarnistoci (struktury Widmannstttena) oraz napre odlewniczych.
Otrzymywanie elementw na drodze odlewania ze staliwa jest niewtpliwie bardzo ekonomiczne;
ponadto staliwo ma dobre waciwoci mechaniczne i dobr, zwaszcza przy niskich zawartociach wgla,
spawalno, co umoliwia regeneracj miejsc zuytych na drodze napawania. W porwnaniu jednak z
eliwem, staliwo ma gorsze waciwoci odlewnicze; jest bardziej gstopynne, ma znaczny skurcz
odlewniczy oraz wysok temperatur topnienia, dochodzc do 1600C.
Wglowe stale narzdziowe bd omwione dokadniej w rozdziale o materiaach narzdziowych.

7. 2. 6.

Stale atwo obrabialne

Obrbka skrawaniem naley do podstawowych gazi technologii w budowie maszyn i z tego wzgldu
podatno materiau do obrbki skrawaniem ma wane znaczenie praktyczne. Zaley ona niewtpliwie od
skadu chemicznego stali, jej struktury i waciwoci, niemniej jednak nie wszystkie zagadnienia z tym
zwizane zostay do chwili obecnej w peni wyjanione. Zoono problemu obrabialnoci stali jest
zwizana przede wszystkim z niejednoznaczn interpretacj samego pojcia obrabialnoci, ktre mona
rozpatrywa z punktu widzenia zarwno dopuszczalnej szybkoci skrawania, si skrawania, jak i jakoci
obrabianej powierzchni. Ponadto obrabialno tego samego materiau moe by rna w zalenoci od
rodzaju obrbki skrawaniem. Wzrost twardoci i wytrzymaoci stali pogarsza jej obrabialno, jednake
przy jednakowej twardoci rnice w strukturze i skadzie chemicznym mog prowadzi do znacznych
rnic w obrabialnoci. Duy wpyw na podatno do obrbki skrawaniem wywiera wielko ziarna w stali;
stale o grubym ziarnie, jako bardziej kruche, s lepiej obrabialne od stali o ziarnie drobnym. Wzrost
zawartoci wgla w stali, powodujc zwikszenie jej twardoci, pogarsza obrabialno stali; z kolei stale
mikkie maj rwnie bardzo z obrabialno wskutek duej cigliwoci i plastycznoci.
Stale o szczeglnej podatnoci do obrbki wirowej (atwo obrabialne mechanicznie), przeznaczone do
obrbki mechanicznej na obrabiarkach automatach, nosz popularnie nazw stali automatowych. Byy to
dawniej gwnie stale niskowglowe stosowane w przypadku, gdy warunki eksploatacyjne zezwalay na
pewne pogorszenie niektrych waciwoci uytkowych, a decydujc rol odgrywa niski koszt obrbki
skrawaniem.
Obecnie jednak sformuowanie takie nie jest waciwe i produkuje si w tej grupie stali stale wglowe o
wyszej zawartoci wgla, a nawet niektre stale stopowe przy duych wymaganiach dotyczcych

waciwoci uytkowych. Warunki obrbki mechanicznej na obrabiarkach automatach wymagaj, aby


powstajcy wir by kruchy i nie tworzy dugich zwojw, co mona uzyska przy zastosowaniu stali o
podwyszonej zawartoci fosforu i siarki. Siarka wystpujca w postaci siarczkw powoduje przerwy w
cigoci osnowy metalicznej; im drobniejsze siarczki, tym lepsza obrabialno stali i mniejszy ich ujemny
wpyw na waciwoci mechaniczne. Fosfor wystpujc w postaci roztworu staego powoduje korzystn z
punktu widzenia obrabialnoci krucho stali. Ze wzgldu na skonno do segregacji tych pierwiastkw
maksymalna zawarto siarki w stalach automatowych nie powinna przekracza 0,30%, a fosforu 0,15%. W
celu przeciwdziaania kruchoci na gorco, powodowanej obecnoci siarki, konieczne jest podwyszenie w
stalach automatowych zawartoci manganu lub cyrkonu. Ow w iloci 0,l 0,2%, ktry nie rozpuszcza si
w elazie, wystpuje w postaci odosobnionych wydziele na granicach ziaren i polepsza skrawalno.
Rwnie selen, tellur i wap polepszaj obrabialno stali. Skad chemiczny stosowanych u nas stali atwo
obrabialnych wedug PN-73/H-84026 podano w tabl. 7.6.
Tablica 7.6 Stale automatowe wg PN-73/H-84026
Zawarto pierwiastkw %

Znak stali
A10X
A10N
Ali
A35
A45
A35G2

Mn

Si

max 0,12
max 0,10
0,07 0,1 3
0,32 0,39
0,42 0,50
0,32 0,42

0,90 1,30
0,90 1,30
0,50 0,90
0,50 0,90
0,50 0,90
1,40 1,80

max 0,05
max 0,05
0,15 0,40
0,15 0,40
0,15 0,40
0,17 0,37

0,04 0,8
0,04 0,8
max 0,06
max 0,06
max 0,06
max 0,035

S
0,24
0,24
0,15
0,15
0,15
0,08

N
0,34
0,34
0,25
0,25
0,25
0,20

0,010-0,016

7. 3. Surwki i eliwa
7. 3. 1.

Wiadomoci oglne

Surwki albo eliwa s to stopy elaza z wglem o teoretycznej zawartoci 2,11 6,67% wgla. Poza
tym stopy te zawieraj jeszcze krzem, mangan, fosfor i siark, a niekiedy take dodatki stopowe. Jest to
najbardziej rozpowszechnione tworzywo na odlewy w budowie maszyn. Polska terminologia rozrnia
surwki i eliwa, przy czym rnica ta dotyczy wycznie technologii ich otrzymywania. Surwki s
bezporednim produktem wielkiego pieca, natomiast eliwa otrzymuje si po przetopieniu surwki w
piecach odlewniczych. Co do struktury, nie ma rnicy pomidzy surwkami i eliwami, tote to wszystko,
co dotyczy surwek biaych i szarych, dotyczy rwnie odpowiednich gatunkw eliwa.
W zalenoci od postaci wystpowania wgla uwarunkowanego tym zabarwienia przeomu rozrnia si
surwki i eliwa biae i szare. W surwkach biaych wgiel wystpuje wycznie w postaci zwizanej z
elazem (cementyt), a take z innymi pierwiastkami (iloci wgla w roztworze ferrytu s minimalne) i
dlatego te przeom ich jest jasny. W eliwach szarych natomiast wgiel wystpuje czciowo w postaci
zwizanej, a czciowo w postaci wolnej jako grafit, ktrego obecno powoduje, e przeom tego rodzaju
eliwa jest matowoszary; std te jego nazwa. Praktycznie ilo wgla zwizanego w eliwach szarych nie
przekracza zawartoci wgla w perlicie (0,8%). eliwo, ktre zawiera wgiel czciowo w postaci
pierwszorzdowego cementytu, a czciowo w postaci grafitu, nazywa si eliwem poowicznym (dawna
nazwa eliwo pstre). Ponadto istniej rwnie eliwa cigliwe, otrzymywane po specjalnej obrbce cieplnej
odleww z eliwa biaego.
Obecnie obowizujca norma PN-80/H-01552 eliwo, Podzia, nazwy i okrelenia definiuje eliwo jako
stop elaza z wglem i innymi pierwiastkami, zawierajcy wgiel w postaci eutektyki i wydziele
pierwotnych, przeznaczony na odlewy.

7. 3. 2.

Surwki biae

W zalenoci od zawartoci wgla i struktury rozrnia si nastpujce rodzaje surwek biaych:


1) surwki podeutektyczne o zawartoci 2,11 4,3% wgla,
2) surwki eutektyczne o zawartoci 4,3% wgla,
3) surwki nadeutektyczne o zawartoci 4,3 6,67% wgla.

Surwki biae podeutektyczne, zgodnie z ukadem Fe-Fe3C, w zakresie temperatur 1148C^-727C


zbudowane s z dendrytw austenitu z cementytem wtrnym na tle ledeburytu, a poniej 727C z perlitu,
cementytu wtrnego i z ledeburytu przemienionego (rys. 7.17). Surwki biae eutektyczne zbudowane s w
wysokich temperaturach z ledeburytu, a poniej 727C z ledeburytu przemienionego, surwki za biae
nadeutektyczne w zakresie 1148C H727C skadaj si z ledeburytu i cementytu pierwotnego, a poniej
727C z cementytu pierwotnego i ledeburytu przemienionego (rys. 7.18). Z uwagi na du ilo cementytu
surwki i eliwa biae s bardzo twarde, kruche i praktycznie nieskrawalne. Rwnie i waciwoci
odlewnicze surwek biaych s ze, dlatego s one stosowane gwnie do dalszego przerobu na stal. Nie
stosuje si odleww z eliwa biaego do wytwarzania czci konstrukcyjnych. Wyjtek stanowi eliwo
cigliwe, ktre otrzymuje si przez obrbk ciepln odleww z eliwa biaego.

Rys. 7.17. Surwka biaa podeutektyczna trawiona 4% azotalem (pow. 250x)

Rys. 7.18. Surwka biaa nadeutektyczna trawiona 4% azotalem (pow. 250 x )

7. 3. 3.

Proces grafityzacji

Zagadnienie powstawania krysztaw grafitu w eliwie ma zoony charakter. Rozpatrujc struktur i


skad chemiczny austenitu, cementytu i grafitu mona stwierdzi, e istnieje pewne podobiestwo budowy
krystalicznej austenitu i cementytu, podczas gdy struktury krystaliczne austenitu i grafitu s zasadniczo
rne. Rwnie i pod wzgldem skadu chemicznego austenit (2,11 % wgla) i cementyt (6,67% wgla)
mniej si rni od siebie ni austenit i grafit (100% wgla). Z tych wzgldw wydzielanie si cementytu z
austenitu lub z cieczy przebiega atwiej ni wydzielanie grafitu. Z drugiej strony grafit jest faz bardziej
trwa ni cementyt i mieszanina austenit-grafit ma mniejsz energi swobodn ni mieszanina austenitcementyt (rys. 7.19). Czynniki termodynamiczne sprzyjaj wic wydzielaniu si nie cementytu, lecz grafitu
jako fazy bardziej trwaej. Rozwaajc proces grafityzacji, naley oba te czynniki uwzgldni.

Rys. 7.19. Zaleno energii swobodnej roztworu ciekego (F,) mieszaniny austenit-cementyt (FA + C)
oraz mieszaniny austenit-grafit (FA + G) od temperatury

Jak wynika z rys. 7.19, linie przedstawiajce zmian energii swobodnej roztworu ciekego (FL) i mieszaniny
austenit-cementyt (FA+C) przecinaj si w temperaturze 1148C. Natomiast linia zmiany energii swobodnej
trwalszej termodynamicznie mieszaniny austenit-grafit (FA + G) przebiega poniej linii zmiany energii
swobodnej mieszaniny austenit-cementyt i przecina lini zmiany energii swobodnej cieczy w temperaturze
1154C. Poniej temperatury 1148C krystalizacja przebiega bdzie z wytworzeniem cementytu, poniewa
z podanych wyej wzgldw wydzielanie cementytu atwiej zachodzi pomimo faktu, e mieszanin faz o
mniejszej energii swobodnej jest mieszanina austenit-grafit. W zakresie temperatur 1148 1154C
wydzielanie z cieczy mieszaniny austenit-cementyt nie jest w zasadzie moliwe; w warunkach rwnowagi
powinna si wwczas wydziela mieszanina austenit-grafit. Analogicznie przebiegaj procesy rozkadu
austenitu na mieszanin ferrytu z cementytem lub ferrytu z grafitem. Poniewa temperatura rwnowagi
A

F + Fe3C

F + Cgrafit

wynosi 727C, a temperatura rwnowagi


wynosi 738C (gdzie A oznacza austenit, F ferryt), zatem w zakresie 738 727C austenit moe rozpa
si tylko na mieszanin ferrytu i grafitu.
Na rys. 7.20 przedstawiono oba ukady rwnowagi fazowej stopw elazo-wgiel:
1) ukad Fe-Fe3C zwany ukadem nietrwaym (metastabilnym),
2) ukad Fe-C grafit zwany ukadem trwaym (stabilnym).

Rys. 7.20. Ukad rwnowagi fazowej elazo-cementyt oraz elazo-grafit

Linie wykresu ukadu trwaego s przesunite w stosunku do ukadu nietrwaego w kierunku wyszych
temperatur. Grafit moe wic krystalizowa bezporednio z cieczy przy chodzeniu w wskim zakresie
temperatur, pomidzy liniami wykresw rwnowagi trwaej i nietrwaej, tj. gdy stopie przechodzenia
cieczy jest may lub niewielkie s szybkoci chodzenia.
Oznaczenie krzywych na wykresie ukadu rwnowagi elazo-grafit jest nastpujce:
C'D' likwidus, pocztek wydzielania si grafitu z cieczy; charakteryzuje zmienn zawarto wgla w fazie
ciekej na skutek krystalizacji grafitu (punkt C' odpowiada zawartoci 4,25% wgla);
E'C'F' linia krzepnicia eutektyki grafitowej, zoonej z grafitu i austenitu (temperatura 1154C);
E'S' charakteryzuje zmienn zawarto wgla w austenicie; wedug tej krzywej zachodzi wydzielanie si
grafitu (punkt E' odpowiada zawartoci 2,08% wgla, punkt S' odpowiada zawartoci 0,68% wgla);
P'S'K' linia wydzielania si mieszaniny eutektoidalnej, zoonej z ferrytu i grafitu (temperatura 738C.
Grafit powsta moe ponadto rwnie w wyniku rozkadu cementytu w stanie staym. Proces ten ma
charakter dyfuzyjny i praktycznie przebiega tylko w temperaturach podwyszonych. Powyej linii P'S'K'
fazami trwaymi s austenit i grafit i dlatego cementyt w tym zakresie rozpada si wedug relacji:
Fe3C A + Cgrafit ,
gdzie A oznacza austenit.
Wytworzony w wyniku grafityzacji austenit cznie z istniejcym uprzednio austenitem ulega przy
dalszym chodzeniu przemianom, zgodnie z ukadem elazo-cementyt, na perlit lub ferryt i perlit, w
zalenoci od zawartoci wgla w austenicie. W temperaturach poniej linii P'S'K' fazami trwaymi s ferryt
i grafit. Dlatego te w tym zakresie temperatur przy bardzo wolnym chodzeniu poniej temperatury 738C
rozpadowi moe ulec rwnie cementyt eutektoidalny, zawarty w perlicie, wedug relacji:
Fe3C F + Cgrafit ,
gdzie F oznacza ferryt.
Poniewa rozpuszczalno wgla w ferrycie jest nieznaczna, proces ten moe prowadzi praktycznie do
cakowitej grafityzacji, tj. do przemiany caej iloci cementytu w grafit.
Oglnie biorc, szybkie chodzenie sprzyja tworzeniu si eliwa biaego, natomiast chodzenie powolne
powoduje powstawanie grafitu i tym samym eliwa szarego. Dziki temu zjawisku eliwo w jednym i tym
samym odlewie moe mie rne struktury. W ciankach cienkich lub warstwach przypowierzchniowych
odlewu eliwnego, gdzie chodzenie jest szybsze, wytwarza si wicej cementytu, a w ciankach grubszych
lub w rdzeniu odlewu, gdzie chodzenie byo powolniejsze, powstaje wicej grafitu.

7. 3. 4.

Struktura eliwa szarego

W eliwie szarym rozrnia si nastpujce skadniki strukturalne: osnow metaliczn, grafit, eutektyk

fosforow oraz wtrcenia niemetaliczne. Podzia eliwa szarego w zalenoci od osnowy metalicznej
przedstawia si nastpujco:
1) eliwa ferrytyczne (ferryt i grafit rys. 7.21),
2) eliwa ferrytyczno-perlityczne (ferryt, perlit i grafit rys. 7.22),
3) eliwa perlityczne (perlit i grafit rys. 7.23).
Jak wida, osnowa metaliczna eliwa szarego podobna jest do stali, z tym e w eliwie szarym
wystpuj ponadto wtrcenia grafitu, co powoduje rnic we waciwociach pomidzy tymi tworzywami.

Rys. 7.21. eliwo ferrytyczne trawione 4% azotalem (pow. 600x)

Rys. 7.22. eliwo ferrytyczno-perlityczne trawione 4% az.otalem (pow. 250 x )

Rys. 7.23. eliwo perlityczne trawione 4% azotalem (pow. 600 x )

7. 3. 5.

Grafit i jego wpyw na waciwoci eliwa

Grafit wywiera istotny wpyw na waciwoci eliwa szarego. Moe on wystpowa w eliwie w trzech
gwnych postaciach, jako:
1) grafit patkowy, majcy na szlifie metalograficznym ksztat yek lub pasemek; tego rodzaju posta ma
grafit w zwykym eliwie szarym;
2) grafit sferoidalny o ksztacie kulistym, wystpujcy w eliwie sferoidalnym,
3) grafit kaczkowy o ksztacie zwartym, lecz nie kulkowym; zwany jest on wglem arzenia i wystpuje w
eliwie cigliwym.
Ksztat przestrzenny podanych rodzajw grafitu pokazano na rys. 7.24, a ich wygld na zgadzi
metalograficznym przedstawia rys. 7.25. Wspomniana norma PN-80/H-01552 wyrnia jeszcze grafit w
postaci krtkowej i tego rodzaju eliwo nazywa si eliwem wernikularnym.

Rys. 7.24. Ksztat przestrzenny rnych postaci grafitu: a) patkowy, b) sferoidalny, c) kaczkowy
(wg A. P. Gulajewa)

Rys. 7.25. Ksztat rnych postaci grafitu na


zgadzie metalograficznym: a) patkowy, b) sferoidalny, c) kaczkowy (pow. 500 x) (wg. A. P.
Gulajewa)

Grafit jest niemetalicznym skadnikiem strukturalnym eliwa, powodujcym niecigliwo osnowy


metalicznej, dlatego te wpyw jego na waciwoci mechaniczne jest zdecydowanie ujemny. Wytrzymao
eliwa szarego jest nisza ni stali, a ponadto eliwo jest kruche, w zasadzie pozbawione plastycznoci. Przy
zachowaniu pozostaych warunkw nie zmienionych, wpyw grafitu na waciwoci eliwa jest tym wikszy,
im jest go wicej, dlatego te w praktyce stosuje si eliwa o niezbyt duej zawartoci wgla (zazwyczaj nie
wicej ni 4% wgla cakowitego, w czym 3% grafitu). Jednake na waciwoci eliwa maj wpyw oprcz
iloci grafitu take jego ksztat, wielko i sposb rozmieszczenia. Najlepsze waciwoci ma eliwo o maej
iloci grafitu rwnomiernie rozoonego w postaci drobnych odosobnionych wtrce. W eliwie takim
osabienie osnowy metalicznej zaznacza si najsabiej, a jego wytrzymao zblia si do wytrzymaoci
stali. Natomiast im wtrcenia grafitu s grubsze, tym waciwoci eliwa s gorsze. Najgorsze waciwoci
mechaniczne ma eliwo o graficie w postaci duych patkw, ktre stykajc si ze sob, tworz w nim jak
gdyby zwarty szkielet. W miar zaokrglania ksztatu wtrce grafitu, ich ujemny wpyw na waciwoci
eliwa zmniejsza si. Obecno grafitu w postaci kulek pozwala na uzyskanie eliwa o bardzo wysokiej
wytrzymaoci i o pewnych waciwociach plastycznych. Takie waciwoci eliwa szarego, jak
wytrzymao na ciskanie czy te twardo, ktre zale gwnie od struktury osnowy metalicznej, s
zblione do waciwoci odpowiednich stali.
Grafit wpywa dodatnio na waciwoci odlewnicze eliwa (eliwo szare jest rzadko-pynne i wykazuje
may skurcz odlewniczy). Wzrost objtoci, ktry towarzyszy tworzeniu si grafitu przy krzepniciu, sprzyja
dobremu wypenianiu wnk form odlewniczych. Istnienie wtrce grafitu polepsza skrawalno eliwa,
czynic wir kruchym. Grafit zwiksza odporno na cieranie, co umoliwia stosowanie eliwa jako
materiau oyskowego; tumaczy si to tym, e wykruszony grafit miesza si ze smarem i polepsza jego
waciwoci, pozostae za po graficie pory na powierzchni eliwa su jako zbiorniczki smaru zasilajcego
powierzchnie trce. Grafit, zwaszcza w postaci patkw, powoduje tumienie drga. Ocen wystpowania
grafitu przeprowadza si na zgadach metalograficznych w stanie nie trawionym metod porwnania wedug
normy PN-75/H-04661.

7. 3. 6.

Skadniki chemiczne eliwa szarego

W eliwie szarym wglowym (niestopowym) oprcz wgla wystpuje krzem, siarka, mangan i fosfor.
Jednym z najwaniejszych skadnikw eliwa szarego jest krzem (jest to typowy pierwiastek sprzyjajcy
grafityzacji). Przez odpowiedni dobr zawartoci wgla i krzemu oraz szybkoci chodzenia mona
regulowa stopie grafityzacji oraz wpywa na struktur osnowy metalicznej. Wykres zalenoci struktury

odlewu eliwnego o gruboci cianki 50 mm od zawartoci wgla i krzemu w eliwie przedstawiono na rys.
7.26.

Rys. 7.26. Zaleno struktury odlewu eliwnego o gruboci cianki 50 mm od zawartoci wgla i krzemu: I eliwo biae, II
eliwo szare perlityczne, III eliwo szare ferrytyczne (wg Maurera)

Na rysunku 7.27 zamieszczono wykres zalenoci struktury odlewu eliwnego od cznej zawartoci
wgla i krzemu oraz od gruboci cianki odlewu (ktra decyduje o szybkoci chodzenia). Zawarto krzemu
w eliwach odlewniczych waha si 0,5 3,5%. Zwikszajc zawarto krzemu, mona osabi wpyw
szybkoci chodzenia, otrzymujc eliwo szare nawet przy duych szybkociach chodzenia. Ze wzgldu na
to, e krzem sprzyja tworzeniu si grubopatkowego grafitu, ktry powoduje rozlunienie struktury i
pogorszenie waciwoci mechanicznych, zawarto jego w eliwie nie moe by jednak zbyt dua. Siarka w
eliwie szarym jest domieszk szkodliw; przeciwdziaa grafityzacji, sprzyjajc zabieleniu eliwa, pogarsza
jako eliwa i zwiksza jego gstopynno. eliwo takie le wypenia form, ma zwikszony skurcz i jest
skonne do pkni. Z tego wzgldu zawarto siarki w maych odlewach nie powinna przekracza 0,08%, a
w duych 0,10 0,12%.

Rys. 7.27. Zaleno struktury odlewu eliwnego od cznej zawartoci wgla i krzemu oraz od gruboci cianek odlewu: I
eliwo biae, II eliwo szare perlityczne, III eliwo szare ferrytyczne (wg F. Greinera i Th. Klingensteina)

Mangan jest wprawdzie pierwiastkiem wglikotwrczym i przeciwdziaa grafityzacji, jednak jego


obecno w eliwach szarych w granicach 0,4 1,2% jest podana ze wzgldu na to, e mangan wie
siark na siarczek manganu oraz dziaa odtleniajco na eliwo.
Fosfor wystpuje w eliwach w iloci 0,1 1,5% i jest podanym skadnikiem, gdy obnia
temperatur topnienia eliwa i podnosi jego rzadkopynno. Na grafityzacj nie wywiera wyranego
wpywu. Fosfor wystpuje w eliwie w postaci potrjnej eutektyki fosforowej Fe 3C-Fe3P-Fe, zwanej
steadytem, o temperaturze topnienia 953C. Ze wzgldu na to, e eutektyka ta jest twardym i kruchym
skadnikiem, w eliwach maszynowych zawarto fosforu nie powinna przekracza 0,5%. Eutektyka
fosforowa powinna wystpowa w postaci drobnych wydziele o rwnomiernym rozoeniu. Obecno
eutektyki fosforowej podwysza odporno eliwa szarego na cieranie. Jeeli eliwo zawiera jeszcze inne
specjalnie wprowadzone dodatki, nazywamy je eliwem stopowym.

7. 3. 7.

eliwo szare niestopowe

eliwo szare niestopowe (wglowe) mona podzieli na trzy grupy:


1) eliwa zwyke maszynowe,
2) eliwa modyfikowane,

3) eliwa sferoidalne.
eliwo szare ferrytyczne, ktrego osnowa metaliczna jest ferrytem, ma nisk wytrzymao, jest atwo
obrabialne i ma ma odporno na cieranie. W miar wzrastajcego udziau perlitu w strukturze eliwa
szarego twardo jego i wytrzymao stopniowo wzrastaj. eliwo perlityczne o osnowie perlitu ma
twardo 200 240 HB i wytrzymao na rozciganie okoo 300 MPa. Oceny jakoci eliwa szarego
dokonuje si na podstawie prby rozcigania. Wedug normy PN-92/H-83101, obejmujcej klasyfikacj
zwykego i modyfikowanego eliwa szarego, poszczeglne klasy eliwa oznacza si symbolem Zl oraz
trzycyfrow liczb, okrelajc minimaln wytrzymao na rozciganie, stwierdzon na prbkach
wykonanych z wakw o rednicy 30 mm; np. eliwo Z1300 oznacza eliwo szare o minimalnej
wytrzymaoci na rozciganie Rm = 300 MPa. Uywane dotychczas na odlewy handlowe, kanalizacyjne
eliwo Z1X, stosowane bez sprawdzania waciwoci mechanicznych, nie jest umieszczone w nowej normie.
Poniewa waciwoci eliwa s w duym stopniu zalene od gruboci cianek odlewu, wyniki prb
kwalifikacyjnych nie odpowiadaj rzeczywistym waciwociom odlewu, ktry wykonano z danego eliwa
(wytrzymao eliwa moe by wysza lub nisza, w zalenoci od gruboci cianek odlewu). Zestawienie
gatunkw eliwa szarego podano w tabl. 7.7. Podwyszenie waciwoci eliwa mona uzyska w drodze
modyfikacji. Polega ona na wprowadzeniu przed odlewaniem do ciekego metalu niewielkich iloci
modyfikatorw, np. elazokrzemu lub wapniokrzemu w iloci 0,1 0,5%. Modyfikator powoduje
rozdrobnienie struktury, a zwaszcza grafitu, i umoliwia otrzymanie jednorodnej struktury odlewu nawet
przy przekrojach rnicych si gruboci. Osnowa metaliczna eliwa modyfikowanego powinna by
perlityczna. Wskutek zastosowania modyfikacji eliwo uzyskuje znacznie wysz wytrzymao na
rozciganie ni zwyczajne eliwo szare, dochodzc do 600 MPa, a po odpowiedniej obrbce cieplnej nawet
wiksz. Rwnie wytrzymao na ciskanie i zdolno tumienia drga s wiksze. Waciwoci plastyczne
eliwa modyfikowanego, podobnie jak i zwykego eliwa szarego, s bardzo ze.
Tablica 7.7 eliwo szare Z wg PN-92/H-83101
Gatunek

100

150

200

250

300

350

Wytrzymao na roziganie Rm min,


MPa

100

150

200

250

300

350

eliwo, w ktrym wydzielenia grafitu maj posta regularnych lub nieregularnych kulek, jak to
przedstawiono na rys. 7.28, nosi nazw eliwa sferoidalnego.

Rys. 7.28. eliwo sferoidalne trawione 4% azotalem (pow. 250 x)

Tego rodzaju posta grafitu powoduje najmniejsze, w porwnaniu z innymi formami wystpowania
grafitu, pogorszenie waciwoci mechanicznych i dlatego eliwo sferoidalne ma dobre waciwoci
wytrzymaociowe oraz wykazuje pewn plastyczno. Sferoidyzacj grafitu uzyskuje si przez
wprowadzenie przed odlewaniem do ciekego eliwa magnezu i jego stopw. Waciwoci eliwa
sferoidalnego zale gwnie od osnowy metalicznej, ktra moe by ferrytyczna, ferrytyczno-perlityczna
lub perlityczna. Zestawienie produkowanych w Polsce gatunkw eliwa sferoidalnego podano na podstawie
normy PN-92/H-83123 w tabl. 7.8. Podstaw klasyfikacji eliwa sferoidalnego zgodnie z podan norm s
waciwoci mechaniczne. Znak eliwa skada si z symbolu Zs, wskazujcego na eliwo sferoidalne oraz
liczby gatunku, w ktrej trzy pierwsze cyfry oznaczaj minimaln wytrzymao na rozciganie, jedna lub
dwie pozostae minimalne wyduenie. Tak na przykad symbol Zs 400 12 oznacza gatunek eliwa

sferoidalnego o minimalnej wytrzymaoci na rozciganie 400 MPa i minimalnym wydueniu As = 12%.


Tablica 7.8

Gatunek eliwa

Wytrzymao na
rozciganie Rm min

eliwo sferoidalne Zs wg PN-92/H-83123


Granicaplastycznoci
R02 min

Wyduenie1) A 5 min

Twardo Brinella

MPa
MPa
%
HB
350-22
350
220
22
150
400-18
400
250
18
130 180
400-15
400
250
15
130 180
450-10
450
310
10
160 210
500-7
500
320
7
170 230
600-3
600
370
3
190 270
700-2
700
420
2
225 305
800-2
800
480
2
245 335
900-2
900
600
2
280 360
1)
Wyduenie jest mierzone na pocztkowej dugoci pomiarowej L0 = 5d, gdzie d jest rednic prbki na dugoci
pomiarowej.

Waciwoci te okrela si na podstawie prbek odlanych oddzielnie. Analogicznie do stali eliwo


sferoidalne o osnowie ferrytycznej (np. Zs 370 17) ma nisz wytrzymao, a lepsze waciwoci
plastyczne, eliwo sferoidalne perlityczne za wykazuje wysz wytrzymao przy gorszych
waciwociach plastycznych (np. Zs 700 02). Dziki swoim dobrym waciwociom eliwo sferoidalne
znajduje coraz szersze zastosowanie, zastpujc w budowie maszyn eliwo stopowe, staliwo, eliwo
cigliwe, a nawet stopy metali nieelaznych, dajc due efekty ekonomiczne. Z eliwa sferoidalnego
wykonuje si way korbowe, koa zbate, walce, piercienie tokowe, rury, czci aparatury itp.

7. 3. 8.

eliwo cigliwe

eliwo cigliwe otrzymuje si przez grafityzujce wyarzanie odleww z eliwa biaego, w czasie
ktrego cementyt ulega rozpadowi z wydzieleniem wolnego wgla (grafitu), zwanego wglem arzenia.
Osnowa metaliczna eliwa cigliwego jest zbliona do stali, a wgiel arzenia wystpuje w postaci
postrzpionych lub zwartych skupie. Przy tego rodzaju postaci wystpowania grafitu osnowa metaliczna
jest mniej poprzerywana, ni to jest w przypadku grafitu patkowego, i eliwo cigliwe wykazuje dobre
waciwoci mechaniczne, a zwaszcza dobr, w porwnaniu z innymi rodzajami eliwa, plastyczno.
eliwo cigliwe znajduje szerokie zastosowanie w wytwarzaniu drobnych czci maszyn rolniczych, maszyn
wkienniczych, czci samochodw, wagonw, traktorw, armatury itp. Rozrnia si eliwo cigliwe
biae, eliwo cigliwe czarne oraz eliwo cigliwe perlityczne.
eliwo cigliwe biae otrzymuje si poprzez wyarzanie odwglajce odleww z eliwa biaego w
temperaturze 950 1000C przez okres 60 90 godzin, z nastpnym studzeniem. W tym celu odlewy aduje
si do skrzy i obsypuje pokruszon rud elazn (hematytem) lub zgorzelin, po czym skrzynie zamyka si
i uszczelnia. W wyniku wyarzania warstwa powierzchniowa odlewu zostaje odwglona. Ma ona struktur
ferrytyczn bez wgla arzenia, a grubo jej wynosi 3 5 mm. W przedmiotach o wikszej gruboci
cianek (powyej 10 mm) w rdzeniu wystpuje wgiel arzenia na tle osnowy perlityczno-ferrytycznej
(rys. 7.29). Ze wzgldu na to, e taka niejednorodna struktura jest niekorzystna, zastosowanie eliwa
cigliwego biaego ogranicza si do elementw drobnych. Przeom tego rodzaju eliwa jest biay. eliwo to
oznacza si symbolem Zcb.

Rys. 7.29. eliwo cigliwe biae trawione 4% azotalem (pow. 250 x )

eliwo cigliwe czarne otrzymuje si przez wyarzanie grafityzujce odleww z eliwa biaego w
atmosferze obojtnej. W tym celu odlewy do wyarzenia umieszcza si w skrzynkach i obsypuje piaskiem
kwarcowym lub ulem, po czym skrzynie zamyka si szczelnie. Wyarzanie skada si z dwu zasadniczych
etapw: pocztkowego wygrzania odleww w temperaturze 900 1050C przez czas konieczny do
rozoenia wolnegc cementytu (okoo 15 godzin) oraz nastpnego wygrzewania w temperaturach niszych w
czasie ktrego nastpuje rozkad cementytu wtrnego i eutektoidalnego. Proces ten trwa 40 70 godzin.
Otrzymane w ten sposb eliwo cigliwe ma struktur ferrytyczn z zaokrglonymi wydzieleniami wgla
arzenia. Na przeomie barwa tego eliwa skutkiem obecnoci wgla arzenia jest matowociemna; std nosi
ono nazw eliwa cigliwego czarnego. eliwo to oznacza si symbolem Zcc.
eliwo cigliwe perlityczne otrzymuje si, podobnie jak i eliwo cigliwe czarne, przez wyarzanie
odleww z eliwa biaego w atmosferze obojtnej, przy czym proces grafityzacji nie jest doprowadzony do
koca. Cementyt perlitu nie ulega grafityzacji i osnowy metaliczn tego rodzaju eliwa cigliwego stanowi
perlit. Proces wyarzania grafityzujcego polega na tym, e po pierwszym okresie wyarzania w
temperaturze 900 -r 1050C chodzi si dostatecznie szybko w zakresie przemian perlitycznych (np.
chodzeniu odleww na powietrzu), przez co zapobiega si grafityzacji cementytu eutektoidalnego Struktura
eliwa bdzie si skadaa z wgla arzenia na tle osnowy perlitycznej; ma ono wysok wytrzymao i dobr
odporno na cieranie. eliwo cigliwe perlityczne oznacza si symbolem Zcp.
Gatunki produkowanego w Polsce eliwa cigliwego, ich oznaczenia oraz klasyfikacj podaje norma
PN-92/H-83221. Oprcz symbolu kady gatunek eliwa cigliwego oznaczony jest liczb piciocyfrow, w
ktrej trzy pierwsze cyfry podaj wymagam minimaln wytrzymao na rozciganie (w MPa), dwie
pozostae minimalne wyduenie A3. Podaje je tabl. 7.9.

eliwo cigliwe biae wg PN-92/H-83221

Tablica 7.9

Gatunek eliwa

7. 3. 9.

Wytrzymao
Wyduenie Twardo H
na rozciganie
A3 min %
B max
Rm min MPa

eliwo cigliwe
biae

W 35-04
W 38-12
W 40-05
W 40-07

350
380
400
450

4
12
5
7

230
200
220
220

eliwo cigliwe
czarne

B 30-06
B 32-12
B 35-10

300
320
350

6
12
10

150
150
150

eliwo cigliwe
perlityczne

P 45-06
P 50-05
P 55-04
P 60-03
P 65-02
P 70-02
P 80-01

450
500
550
600
650
700
800

6
5
4
3
2
2
1

150 200
160 220
180 230
200 250
210 260
240 290
270 310

eliwo zabielone

Elementy, od ktrych wymagana jest dua odporno na cieranie, jak walce hutnicze, bbny mynw,
czci maszyn do obrbki kamieni, wykonuje si z eliwa zabielonego. Warstwa powierzchniowa takich
odleww jest eliwem biaym o duej twardoci i odpornoci na cieranie, natomiast ich rdze jest eliwem
szarym. Pomidzy warstw zewntrzn a rdzeniem odleww wystpuje strefa o strukturze eliwa
poowicznego. Wane jest, aby przejcie od zewntrznej strefy zabielonej do rdzenia odleww byo agodne.
Zabielenie warstwy zewntrznej odlewu uzyskuje si przez zwikszon szybko chodzenia, co osign
mona przez zastosowanie wkadek metalowych w odpowiednim miejscu formy odlewniczej.

7. 3. 10. Ronicie eliwa


Odlewy eliwne nie trac swoich waciwoci, dopki temperatura ich pracy nie przekroczy 400C.
Natomiast w czasie pracy w wyszych temperaturach, zwaszcza przy cyklicznie powtarzajcym si
chodzeniu i nagrzewaniu, odlewy eliwne zwikszaj swoj objto (puchn), ich osnowa metaliczna ulega
rozlunieniu, tak e staj si one po pewnym czasie mikkie i kruche, nieprzydatne do dalszej pracy.
Zjawisko to nosi nazw ronicia eliwa. Przyczyn jest rozkad cementytu w podwyszonych
temperaturach. Wynike std miejscowe zmiany objtoci powoduj powstanie bardzo licznych drobnych
pkni, co daje pocztek rozlunieniu struktury, ponadto gorce gazy przenikaj wzdu tych pkni,
utleniajc eliwo.

8. TEORETYCZNE PODSTAWY OBRBKI CIEPLNEJ

8. 1. Rola i znaczenie obrbki cieplnej


Obrbka cieplna jest zabiegiem lub poczeniem kilku zabiegw cieplnych majcych na celu zmian
struktury stopw w stanie staym, a przez to nadanie im podanych waciwoci mechanicznych, fizycznych
czy te chemicznych. Jako rodek do tego celu stosuje si podnoszenie lub obnianie temperatury
obrabianego cieplnie przedmiotu oraz pewne procesy cieplno-chemiczne, cieplno-plastyczne i cieplnomagnetyczne. Nazwy i okrelenia zabiegw obrbki cieplnej s przedmiotem normy PN-76/H-01200.
Obrbka cieplna metali. Niniejszy rozdzia dotyczy stali oraz eliwa; obrbka cieplna stopw nieelaznych,
majca swoj odrbn specyfik, zostanie omwiona oddzielnie. Obrbka cieplna stosowana jest od wiekw,
odkd zaczto wyrabia narzdzia i bro z elaza. Jednake a do ostatnich lat zeszego stulecia bya ona
jedynie umiejtnoci rzemielnicz, przekazywan z pokolenia na pokolenie. Dopiero dziki powstaniu i
rozwojowi metaloznawstwa stworzono warunki do naukowego ujcia podstaw obrbki cieplnej, co z kolei
spowodowao ogromny rozwj technologii obrbki cieplnej.
Olbrzymie rozpowszechnienie elaza w postaci jego najwaniejszych stopw technicznych, tj. stali i
eliwa, przypisa naley ich dobrym waciwociom mechanicznym oraz tanioci i atwoci przerbki w
stopniu niespotykanym u innych materiaw konstrukcyjnych. Stopy te nie osignyby jednak tak duego
znaczenia, gdyby stosowane byy tylko w stanie surowym, nie obrobionym cieplnie, tj. takim, w jakim
wychodz one spod walcw, czy te z formy odlewniczej. Dziki istnieniu odmian alotropowych elaza.
mona na drodze obrbki cieplnej zmienia waciwoci jego stopw, co ogromnie rozszerza zakres
moliwoci ich zastosowania.
Stay rozwj techniki stawia stosowanym materiaom coraz to wysze wymagania, co stwarza
konieczno rozwoju nowych metod obrbki cieplnej. Od naleytego ich opanowania zaley rozwj wielu
gazi przemysu. Wszelkie niedocignicia w obrbce cieplnej odbijaj si fatalnie na dalszych fazach
produkcji oraz na wartoci uytkowej gotowych wyrobw. Ostatnie czasy przyniosy ogromny postp w
dziedzinie obrbki cieplnej zarwno pod wzgldem naukowego ujcia procesw, jak i w zakresie technologii
obrbki cieplnej.

8. 2. Zwizek midzy ukadami rwnowagi fazowej a obrbk ciepln


Ukady rwnowagi fazowej nie uwzgldniaj wpywu czasu na przebieg przemian, gdy odpowiadaj
warunkom bardzo wolnego nagrzewania czy te chodzenia. Mimo to, mona na ich podstawie wnosi o
przemianach zachodzcych w czasie obrbki cieplnej stopw, i to nie tylko przy wolnym, ale te i szybkim
nagrzewaniu lub chodzeniu. Z tego wzgldu ukady te daj podstaw do ustalenia, jakim rodzajom obrbki
cieplnej mog podlega stopy danych skadnikw oraz w jakim zakresie temperatur naley t obrbk
przeprowadza. W stopach, ktrych ukad rwnowagi przedstawiono na rys. 8. la, nie zachodz adne
przemiany w stanie staym, i dlatego nie mog by one obrabiane cieplnie. Na rys. 8.1b przedstawiono
przypadek zmiennej rozpuszczalnoci w stanie staym. Stopy o skadzie chemicznym danym midzy
punktami 1-2' maj po nagrzaniu powyej linii 1-2 struktur jednorodnego roztworu a. Przez szybkie
ochodzenie takiego stopu mona otrzyma roztwr przesycony, z ktrego podczas ponownego podgrzania
nastpuje wydzielenie skadnika B. Zjawisko to umoliwia obrbk ciepln. Z uwagi na rozpuszczalno
skadnika B w metalu A stopy te mona poddawa take obrbce cieplno-chemicznej, polegajcej na
nasycaniu metalu A skadnikiem B. Stopy, ktrych ukad rwnowagi przedstawiono na rys. 8. l c, doznaj
przemian alotropowych w stanie staym; w wyszych temperaturach wystpuje roztwr stay y, a poniej
temperatury przemiany eutektoidalnej mamy mieszanin krysztaw A i B. Stwarza to rwnie moliwo
obrbki cieplnej, gdy stosujc rne szybkoci chodzenia, uzyskuje si stopy o rnej budowie.

Rys. 8.1. Ukady rwnowagi fazowej

Dla obrbki cieplnej stopw elaza podstawowe znaczenie ma ukad rwnowagi elazo-cementyt, a
cile biorc tylko jego cz do zawartoci 2,11% wgla, jak to przedstawiono na rys. 8.2. Ze wzgldu na to,
e przemiany zwizane z krystalizacj pierwotn nie s dla zabiegw obrbki cieplnej istotne, grna cz
wykresu rwnowagi Fe-Fe3C zostaa opuszczona. Jak wida, po nagrzaniu powyej temperatury Ac3-Ac1-Acm
otrzymuje si austenit, co czy si z przekrystalizowaniem materiau. W czasie chodzenia austenit ulega
przemianie, przy czym w zalenoci od szybkoci chodzenia otrzymuje si rne struktury. Zmienna
rozpuszczalno wgla w elazie a (zgodnie z przebiegiem linii P-R) ma znaczenie jedynie w przypadku
bardzo mikkich stali o strukturze ferrytycznej.

Rys. 8.2. Fragment ukadu rwnowagi elazo-cementyt

8. 3. Pojcia podstawowe i klasyfikacja zabiegw obrbki cieplnej


Zabieg obrbki cieplnej jest to okrelony zesp czynnoci nagrzewania, wygrzewania i chodzenia
obrabianego cieplnie stopu.
Nagrzewanie polega na cigym lub stopniowym podnoszeniu temperatury do wysokoci przewidzianej
dla danego zabiegu obrbki cieplnej. Przy nagrzewaniu stopniowym rozrnia si: podgrzewanie, tj.
nagrzewanie do temperatury niszej ni waciwa temperatura obrbki cieplnej oraz dogrzewanie, tj.
nagrzewanie podgrzanego przedmiotu do temperatury waciwej dla danego zabiegu obrbki cieplnej.
Wygrzewanie polega na utrzymywaniu temperatury odpowiadajcej danemu zabiegowi obrbki cieplnej

w czasie potrzebnym do wyrwnania temperatury na caym przekroju obrabianego przedmiotu i przebiegu


zamierzonych przemian w jego strukturze.
Chodzenie jest to cige lub stopniowe obnianie temperatury przedmiotu do temperatury otoczenia lub
innej okrelonej warunkami zabiegu. Powolne chodzenie (np. w piecu lub w spokojnym powietrzu)
nazywamy studzeniem, a chodzenie szybkie (np. w wodzie lub oleju) nazywamy ozibianiem. Przy
chodzeniu stopniowym mona wyrni podchadzanie, tj. chodzenie do temperatury wyszej ni
zamierzona kocowa temperatura chodzenia, oraz dochadzanie, to znaczy chodzenie od temperatury
podchadzania do zamierzonej kocowej temperatury chodzenia.
Poniewa obrbka cieplna polega na zmianie temperatury obrabianych elementw w zalenoci od
czasu, kady jej zabieg mona przedstawi graficznie w ukadzie wsprzdnych temperatura-czas, jak to
pokazano na rys. 8.3. Na schemacie tym mona wyrni poszczeglne czynnoci zabiegu cieplnego: 1-2
nagrzewanie, 2-3 wygrzewanie, 3-4 chodzenie.

Rys. 8.3. Schemat zabiegu obrbki cieplnej:

czas nagrzewania,

czas wygrzewania,

ch

czas chodzenia

Szybko chodzenia i nagrzewania nie jest staa, lecz ulega zmianie. Mona wic mwi o redniej
(przecitnej) oraz rzeczywistej szybkoci nagrzewania czy te chodzenia. redni szybko nagrzewania Vn
czy te chodzenia Vch oblicza si z nastpujcych zalenoci:
Vn

tm t p

C/s, Vch

tm tk

ch

C/s

gdzie: tm oznacza maksymaln temperatur nagrzewania, tp temperatur pocztkow, tk temperatur


kocow, n - czas nagrzewania, ch - czas chodzenia.
Zmian temperatury w czasie zabiegw cieplnych mona okreli za pomoc funkcji t = f(). Wwczas
rzeczywist szybkoci V nagrzewania czy te chodzenia w danym momencie bdzie rniczka zupena
V

dt
C/s
d

rwna tangensowi kta nachylenia stycznej do wykresu w danym punkcie (rys.8.3).


Zabiegi obrbki cieplnej dzieli si na obrbk ciepln zwyk, obrbk cieplno-chemiczn, obrbk
cieplno-plastyczn oraz obrbk cieplno-magnetyczn. Przy zabiegach obrbki cieplnej zwykej uzyskanie
danych waciwoci nastpuje na drodze zmiany struktury bez zmiany skadu chemicznego. Do zabiegw
tych nale: wyarzanie, hartowanie, odpuszczanie, ulepszanie cieplne, przesycanie, starzenie, utwardzanie
dyspersyjne, przechadzanie i wymraanie. Obrbka cieplno-chemiczna jest poczeniem zabiegu cieplnego
z oddziaywaniem rodowiska chemicznego na metal. Do zabiegw obrbki cieplno-chemicznej nale:
nawglanie, azotowanie, cyjanowanie, nasiarczanie oraz termodyfuzyjne nasycanie metalami lub
niemetalami (aluminium, chromem, krzemem, borem). Obrbka cieplno-plastyczna jest poczeniem zabiegu
cieplnego z odksztaceniem plastycznym, stosowana gwnie w celu poprawy waciwoci mechanicznych.
Obrbka cieplno-magnetyczna jest poczeniem zabiegu cieplnego z dziaaniem pola magnetycznego,
stosowana gwnie w celu osignicia okrelonych waciwoci fizycznych.

8. 4. Przemiany przy nagrzewaniu


Przy nagrzewaniu stali, po osigniciu temperatury Acl (727C), zachodzi przemiana perlitu w austenit.
Nastpnie, w przypadku stali podeutektoidalnych, w miar dalszego nagrzewania pozostay ferryt ulega
przemianie w austenit; proces ten koczy si z chwil osignicia temperatury Ac3. W stalach
nadeutektoidalnych, po przemianie perlitu w austenit w temperaturze 727C, podczas dalszego nagrzewania

rozpuszcza si w austenicie cementyt wtrny, co trwa a do temperatury Accm. W obu przypadkach w wyniku
nagrzewania otrzymuje si struktur austenityczn.

Rys. 8.4. Schemat przemiany perlitu w austenit

Przemiana perlitu w austenit rozpoczyna si powstaniem zarodkw austenitu na granicy midzy


cementytem a ferrytem (rys. 8.4). W wyniku zachodzcej przemiany alotropowej elaza a w elazo y zarodki
te stopniowo rozrastaj si, wypeniajc cae ziarno perlitu. Rwnoczenie w powstaym austenicie
rozpuszcza si cementyt. Przemiana alotropowa zachodzi szybciej ni rozpuszczanie si cementytu,
skutkiem czego po wyczerpaniu ferrytu pozostaj jeszcze resztki wglikw, ktre stopniowo rozpuszczaj
si w austenicie. Austenit w obrbie poszczeglnych ziarn jest pocztkowo niejednorodny, gdy w
miejscach, gdzie wystpowa cementyt, zawarto wgla jest wiksza i dopiero po pewnym czasie nastpuje
ujednorodnienie austenitu. Z tego wzgldu proces przemiany perlitu w jednorodny austenit mona podzieli
na trzy etapy:
1) przemian perlitu w niejednorodny austenit,
2) rozpuszczanie si resztek wglikw w austenicie,
3) ujednoradnianie austenitu.
Przemiana perlitu w austenit zachodzi w temperaturze 727C jedynie w przypadku bardzo wolnego
nagrzewania. Przy szybszym nagrzewaniu zostaje ona przesunita w kierunku wyszych temperatur. Na
rysunku 8.5 przedstawiono zaleno przebiegu przemiany perlitu w austenit od temperatury, w ktrej ona
przebiega. Zaznaczono na nim krzywe pocztku (1-1) i koca (2-2) przemiany perlitu w niejednorodny
austenit, krzyw koca rozpuszczania si wglikw (3-3) oraz krzyw zakoczenia ujednorodniania si
austenitu (4-4). Z wykresu mona odczyta, e przemiana perlitu w austenit w temperaturze np. 760C
rozpocznie si po kilku sekundach (punkt /), po kilkunastu sekundach otrzymamy niejednorodny austenit z
resztkami wglikw (punkt II), ktre przejd do roztworu austenitu po okoo l h (punkt III), w ktrym to
momencie wystpowa bdzie tylko niejednorodny austenit (koniec ujednoradniania austenitu w
temperaturze 760C nie jest na wykresie widoczny). W celu przedstawienia wpywu szybkoci nagrzewania
na przemian perlityczn naniesiono na tym rysunku dwa przebiegi nagrzewania cigego z szybkoci VA
oraz VB C/min, przy czym VB VA .

Rys. 8.5. Przebieg przemiany perlitu w austenit w stali eutektoidalnej w zalenoci od temperatury nagrzewania: P perlit,
W cementyt, An austenit niejednorodny, Aj austenit jednorodny

Jak std wynika, przy nagrzewaniu z szybkoci VA krzywa nagrzewania przecina lini pocztku
przemiany perlitu w austenit w punkcie A', a lini koca przemiany w punkcie A", krzywa nagrzewania za z
szybkoci VB przecina obie te linie odpowiednio w punktach B' oraz B", co wiadczy, e w tych zakresach
przebiega przemiana perlitu w austenit niejednorodny. Z porwnania pooe tych punktw wida, e im
wiksza jest szybko nagrzewania, tym wyszy jest zakres temperatury, w ktrym zachodzi przemiana
perlitu w austenit i tym wiksza jest szybko tej przemiany. Na szybko przemiany perlitu w austenit maj
jeszcze wpyw ponadto nastpujce czynniki:
1) stopie dyspersji perlitu - zwikszenie stopnia dyspersji perlitu, powikszajce powierzchni rozdziau
pomidzy ferrytrm a cementytem przyspiesza przemian;
2) posta cementytu w perlicie - szybko przemiany jest wiksza dla perlitu pasemkowego ni dla perlitu,
w ktrym cementyt ma posta kulek;
3) skad chemiczny stali, a przede wszystkim zawarto wgla i dodatkw stopowych.

8. 5. Wielko ziarna w stali


Ziarno wystpujce w stali bezporednio po jej zakrzepniciu (wlewki, odlewy) nazywa si ziarnem
pierwotnym. Ulega ono nastpnie przemianom na skutek obrbki cieplnej czy te przerbki plastycznej, i to
ostatnie ziarno austenitu nazywa si ziarnem wtrnym lub rzeczywistym. Waciwoci stali zale oczywicie
od wielkoci ziarna rzeczywistego, ktre powinno by drobne. Stale, ktre podczas austenityzowania miay
struktur gruboziarnist, s po ochodzeniu kruche i z tego wzgldu maj one nisk udarno. Wpyw
wielkoci ziarna austenitu na wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci, twardo i wyduenie jest
stosunkowo nieznaczny. Z tych wzgldw rozwaenie wpywu obrbki cieplnej na wielko ziarna w stali
jest rzecz istotn.
Przemianie perlitu w austenit towarzyszy rozdrobnienie ziarna; dopiero w czasie dalszego nagrzewania
nastpuje rozrost ziarn austenitu. Rozrost jest spowodowany naturaln dnoci metalu do zmniejszenia
energii powierzchniowej, ktra jest tym wiksza, im mniejsze s ziarna i im bardziej rozwinite s ich
granice. Im wysza jest temperatura nagrzania i duszy czas wygrzania w tej temperaturze, tym wiksze
bdzie ziarno austenitu. Po chodzeniu w stalach podeutektoidalnych lub nadeutektoidalnych na tle perlitu
wystpuje siatka ferrytu (lub cementytu), ktrej przebieg odpowiada granicom ziarn austenitu. Schemat
zmian wielkoci ziarna podczas nagrzewania i chodzenia ilustruje rys. 8.6, z ktrego wynika, e dla
otrzymania stali o budowie drobnoziarnistej nie naley dopuci do nadmiernego rozrostu ziarna austenitu.

Rys. 8.6. Zmiana wielkoci ziarna stali eutektoidalnej podczas nagrzewania i chodzenia

Skonno ziarna austenitu (nie zgniecionego) do rozrostu pod wpywem temperatury i czasu okrelamy
pojciem przegrzewnoci. Istniej stale o maej skonnoci do rozrostu ziarna austenitu, ktre nazywamy
stalami drobnoziarnistymi, i stale o duej skonnoci do rozrostu ziarna austenitu, zwane stalami
gruboziarnistymi. Schemat rozrostu ziarna austenitu obu tych rodzajw stali pokazano na rys. 8.7. W czasie
nagrzewania stali gruboziarnistych ziarno austenitu zaczyna si szybko rozrasta, osigajc due rozmiary,
natomiast w przypadku stali drobnoziarnistych rozrost ziarn austenitu jest pocztkowo nieznaczny i dopiero
po osigniciu wysokich temperatur (950 1000C) ziarno austenitu zaczyna si szybko rozrasta. Przy
znacznym przegrzaniu ziarno austenitu stali drobnoziarnistej moe osign wiksze rozmiary ni ziarno
stali gruboziarnistej, co wida wyranie z rys. 8.7. Naley pamita, e pojcie stali drobnoziarnistej i
gruboziarnistej dotyczy skonnoci do rozrostu ziarna austenitu i nie naley go czy z wielkoci ziarna
rzeczywistego. Stal drobnoziarnista moe mie rzeczywiste ziarno grube, jeli zostanie przegrzana, i
odwrotnie, stal gruboziarnista moe mie rzeczywiste ziarno drobne, jeli zostaa nagrzana do temperatur
nieznacznie tylko przewyszajcych Ac1 (Ac3). Przy jednakowej wielkoci ziarna rzeczywistego nie ma
rnicy we waciwociach pomidzy stalami grubo- i drobnoziarnistymi. Rnica pomidzy
waciwociami tych stali wystpi wtedy, gdy ich ziarno rzeczywiste bdzie rne.

Rys. 8.7. Schemat rozrostu ziarna austenitu stali gruboziarnistej (1) i drobnoziarnistej (2): P perlit, A austenit

Przegrzewalno stali ma due znaczenie technologiczne. Stale drobnoziarniste s mniej skonne do


przegrzania. Maj one szerszy zakres temperatur hartowania ni stale gruboziarniste. Przerbk plastyczn
na gorco stali drobnoziarnistej mona zakoczy w wyszych temperaturach ni stali gruboziarnistej bez
obawy otrzymania grubego ziarna rzeczywistego. Stale drobnoziarniste otrzymuje si przez odtlenianie stali
dodatkiem aluminium; powstajce wwczas tlenki lub azotki aluminium (A12O3, A1N) w postaci
submikroskopowych wydziele umiejscawiaj si podczas krzepnicia stali na granicach ziarna, hamujc ich

rozrost. Okrelenie skonnoci ziarna austenitu do rozrostu, tzw. ocen przegrzewnoci stali, przeprowadza
si zgodnie z norm PN-84/H-04507/04. Badanie przegrzewnoci stali. Ma ona na celu oznaczenie wielkoci
ziarna po austenityzacji przeprowadzonej w warunkach zblionych do warunkw obrbki cieplnej danej
stali, tj. w okrelonej temperaturze i po okrelonym czasie (zazwyczaj 930C przez 8 godzin). Tego rodzaju
ziarno zwano dawniej umownym ziarnem austenitu. Wielko ziarna austenitu mona okreli z wygldu
przeomu stali w stanie zahartowanym, jednak ocena ta nie jest dokadna. Z tego wzgldu wprowadzono
specjaln metod pomiaru wielkoci ziarna austenitu; polega ona na ujawnieniu granic byego ziarna
austenitu, po czym dokonuje si waciwego pomiaru wielkoci ziarna. Ujawnienie przebiegu granic ziarna
austenitu moe nastpi przez zwolnione chodzenie w zakresie temperatur krytycznych, powodujce
wydzielenie ferrytu lub cementytu na granicach ziarn austenitu, dugotrwae wygrzewanie w atmosferze
utleniajcej, powodujce wytworzenie si tlenkw na granicach ziarn austenitu, specjalne metody trawienia
martenzytu, nawglanie powodujce wytworzenie cementytu na granicach ziarn austenitu. Po ujawnieniu
granic ziarn austenitu przeprowadza si waciwy pomiar wielkoci ziarna. Zgodnie z norm PN-84/H04507/01 znajduj zastosowanie trzy metody:
1) metoda zliczania, w ktrej miar wielkoci jest liczba ziarn w jednostce powierzchni zgadu,
2) metoda wyznaczania rednicy ziarna,
3) metoda porwnawcza polegajca na porwnaniu obrazu widzianego pod mikroskopem z odpowiedni
skal wzorw (rys. 8.8).

Rys. 8.8. Skala wielkoci ziarna wedug PN-84/H-04507/01

8. 6. Kinetyka przemiany austenitu


Obecnie rozwaymy przemiany zachodzce w kierunku odwrotnym, tj. przy chodzeniu austenitu.
Poniej 727C austenit staje si faz nietrwa i ulega przemianie na perlit, ktry w tych warunkach ma
mniejsz energi swobodn. Im wikszy jest stopie przechodzenia austenitu, tym wiksza jest rnica
pomidzy energiami swobodnymi austenitu i perlitu, i tym szybciej powinna przebiega przemiana austenitu
w perlit:

F FA FP

gdzie FA oznacza energi swobodn austenitu, FP energi swobodn perlitu.


Z obnieniem temperatury maleje jednak szybko procesw dyfuzyjnych, co wpywa z kolei hamujco
na t przemian. W wyniku cznego dziaania obu tych przeciwstawnych tendencji szybko przemiany
austenitu ze wzrostem stopnia przechodzenia pocztkowo wzrasta, osigajc maksimum w temperaturze
okoo 550C, po czym maleje, osigajc warto rwn zeru w temperaturze okoo 200C. W zakresie
poniej 200C przemiana austenitu ma charakter bezdyfuzyjny. Zaleno szybkoci przemiany austenitu od
stopnia przechodzenia przedstawiono na rys. 8.9. Zgodnie z ukadem elazo-cementyt przy chodzeniu stali
podeutektoidalnych przemian austenitu poprzedza wydzielanie si ferrytu (od temperatury Ar3), lub w
przypadku stali nadeutektoidalnych wydzielanie cementytu wtrnego (od temperatury Arcm). Procesy
zwizane z przemian austenitu mog zachodzi zarwno przy nieprzerwanym (cigym) chodzeniu od
temperatury austenityzowania, jak te i w warunkach izotermicznych, tj. w czasie wytrzymania austenitu w
orodku o staej temperaturze poniej Arl.

Rys. 8.9. Zaleno szybkoci przemiany austenitu od stopnia przechodzenia

8. 7. Izotermiczna przemiana austenitu


Zachowanie si austenitu w warunkach izotermicznych poniej temperatury Arl obrazuj krzywe, z
ktrych jedn przedstawiono na rys. 8.10. Jest ona wykrelona w ukadzie wsprzdnych: ilo
przemienionego austenitu logarytm czasu i przedstawia postp przemiany austenitu w staej temperaturze.
Jak mona zauway, po przechodzeniu do tej temperatury austenit pocztkowo nie ulega przemianie i
przez pewien okres pozostaje nie zmieniony. Okres ten nosi nazw okresu trwaoci austenitu lub okresu
inkubacyjnego (zero produktw rozoonego austenitu). W miar dalszego wytrzymywania w tej
temperaturze rozpoczyna si przemiana austenitu (punkt a) i przebiega a do cakowitego jego wyczerpania
(punkt b).

Rys. 8. 10. Kinetyczna krzywa przemiany austenitu dla stali eutektoidalnej: a pocztek przemiany, b koniec
przemiany

Tego rodzaju krzywe kinetyczne otrzymane dla rnych temperatur pokazano na rys. 8.11. Jak wynika z
porwnania ich przebiegu, dugo okresu inkubacyjnego jest rna w zalenoci od temperatury, jak
rwnie rna jest w poszczeglnych temperaturach szybko przemiany austenitu, np. w temperaturze t1
okres inkubacji jest bardzo dugi, a szybko przemiany austenitu bardzo maa, w temperaturze t4 za okres
inkubacji jest bardzo krtki, a szybko przemiany austenitu bardzo dua.

Rys. 8.11. Kinetyczne krzywe przemiany austenitu w rnych temperaturach: tl>t2>ti>t4>t5>t6

Nanoszc punkty pocztku (a1 a6) i koca (b1 b6) przemiany austenitu na wsplny wykres w sposb
pokazany na rys. 8.12 i czc je lini cig, otrzymuje si krzywe pocztku i koca przemiany austenitu.

Rys. 8.12. Sposb ustalenia przebiegu linii wykresu izotermicznego rozkadu austenitu CTPi

W ten sposb uzyskano wykres przemiany austenitu w warunkach izotermicznych, ktrego posta dla stali o
zawartoci 0,8% wgla podano na rys. 8.13. Wykres ten oznaczony jest symbolem CTPi (czas
temperatura przemiana izotermiczna) i jest sporzdzony w ukadzie wsprzdnych: temperatura
logarytm czasu. Widoczne na wykresie dwie linie w ksztacie litery C odpowiadaj pocztkowi oraz
zakoczeniu przemiany austenitu. Odlego pomidzy tymi liniami okrela czas, a zatem i szybko
przemiany austenitu. Czasami na wykres nanosi si jeszcze krzywe odpowiadajce okrelonym stopniom
przemiany, np. 25%, 50%, 75% przemienionego austenitu, co pozwala na dokadniejsze okrelenie postpu
przemian austenitu w danej temperaturze. Tak na przykad linia przerywana na rys. 8.13 odpowiada 50%
rozoonego austenitu. Na tego rodzaju wykresie obrazujcym przemian austenitu mona wic dla kadej
temperatury okreli dugo okresu inkubacyjnego, pocztek i koniec przemiany austenitu oraz szybko
tego procesu.

Rys. 8.13. Izotermiczny wykres przemiany austenitu CTPi dla stali eutektoidalnej: p pocztek przemiany, k koniec
przemiany, Ms pocztek przemiany martenzytycznej.

Z wykresu izotermicznego przemiany austenitu mona wycign nastpujce wnioski:


1) nieco poniej temperatury A1 trwao przechodzonego austenitu jest bardzo dua i maa jest szybko
jego przemiany;
2) ze wzrostem stopnia przechodzenia szybko przemiany austenitu silnie wzrasta osigajc maksimum w
zakresie temperatur 550-^600C, w ktrym okres inkubacyjny jest najkrtszy;
3) w miar dalszego obniania temperatury szybko przemiany przechodzonego austenitu maleje i w
zakresie okoo 250C istnieje drugi zakres duej trwaoci przechodzonego austenitu i minimalnej
szybkoci jego rozkadu;
4) poniej poziomu linii oznaczonej symbolem Ms linie pocztku i koca przemiany austenitu zanikaj, co
wskazuje, e zachodzca przemiana austenitu ma inny charakter ni w wyszych temperaturach.
Ze wzgldu na charakter zachodzcych przemian rozrni mona na wykresach CTPi nastpujce trzy
zakresy:
1) zakres od temperatury A1 do temperatury minimalnej trwaoci austenitu (550 600C), w ktrym
zachodzi przemiana perlityczna;
2) zakres od temperatury minimalnej trwaoci austenitu do temperatury Ms, w ktrym powstaj struktury
iglaste zwane bainitem;
3) zakres poniej linii Ms, w ktrym zachodzi przemiana bezdyfuzyjna.

8. 8. Przemiana perlityczna
Przemiana austenitu w perlit rozpoczyna si pojawieniem zarodkw cementytu na granicy ziarn
austenitu. Dziki dyfuzji wgla z otaczajcego te zarodki austenitu, czsteczki cementytu stopniowo
rozrastaj si tworzc pytki, a sam austenit o maej zawartoci wgla ulega przemianie na ferryt. Poniewa
ferryt prawie nie zawiera wgla, w ssiednim obszarze austenitu nastpuje wzrost koncentracji wgla, co
prowadzi do powstania nowej pytki cementytu itd. Powstae pytki cementytu i ferrytu rozrastaj si
rwnoczenie w kierunku wzdunym (w gb ziarn austenitu). Na tej drodze tworzy si perlit, przy czym w
jednym ziarnie austenitu powstaje kilka obszarw zoonych z rwnolegych pasemek ferrytu i cementytu.
Schemat tworzenia si perlitu przedstawiono na rys. 8.14.

Rys. 8.14. Schemat przemiany austenitu w perlit: a) pierwsze pytki cementytu, b) pierwsze pasemka ferrytu, c) rozrost koloni i
perlitycznych, d) perlit

Przemiana austenitu w perlit jest procesem dyfuzyjnym, zachodzcym na drodze tworzenia si zarodkw
i ich dalszego rozrostu. Zgodnie z Tammannem liniowa szybko krystalizacji (s.k.) i liczba zarodkw
krystalizacyjnych (l.z.) wzrastaj ze wzrostem stopnia przechodzenia austenitu, osigajc maksymalne
wartoci w zakresie temperatur odpowiadajcych minimalnej trwaoci austenitu (550 H600C), jak to
przedstawiono na rys. 8.15. Z tego wzgldu ze wzrostem stopnia przechodzenia austenitu zmienia si
rwnie i budowa otrzymanego perlitu. W wyniku przemiany austenitu w temperaturach bliskich Ar1
otrzymuje si perlit grubopasemkowy. W miar obniania si temperatury przemiany austenitu pytki
cementytu staj si coraz ciesze, a odstpy pomidzy nimi coraz mniejsze; jest to perlit drobny. Ze
wzrostem stopnia dyspersji perlitu podwyszaj si waciwoci wytrzymaociowe stali, natomiast
waciwoci plastyczne ulegaj obnieniu, jak to przedstawiono na rys. 8.16, np. perlit powstay z przemiany
austenitu w temperaturze 700C jest grubopasemkowy i ma twardo okoo 220 HB, natomiast w
temperaturze 500C z austenitu otrzymuje si perlit bardzo drobnopasemkowy o twardoci ok. 500 HB. Taki
perlit o duym stopniu dyspersji nazywa si drobnym perlitem.

Rys. 8.15. Zaleno liczby zarodkw krystalizacyjnych (l.z.) i liniowej szybkoci krystalizacji (s.k.) od stopnia przechodzenia
dla przemiany perlitycznej (wg Mirkina)

Rys. 8.16. Zaleno twardoci perlitu i odlegoci midzypytkowych od temperatury przemiany (wg K. Wesoowskiego)

Wykres izotermicznej przemiany austenitu dla stali podeutektoidalnych oraz nad-eutektoidalnych


przedstawiono na rys. 8.17. W stosunku do wykresu poprzednio omwionego ma on jeszcze jedn lini
odpowiadajc wydzielaniu si ferrytu (w stalach podeutektoidalnych) lub cementytu wtrnego (w stalach
nadeuteoktoidalnych). Krzywa ta zbiega si z krzyw pocztku przemiany austenitu w zakresie temperatur
minimalnej trwaoci austenitu. Z wykresu wida, e w stalach podeutektoidalnych przemian
zapocztkowuje wydzielanie si z przechodzonego austenitu, ferrytu, a dopiero wwczas, gdy zawarto
wgla w austenicie dostatecznie wzronie, nastpuje przemiana perlityczna. Z przechodzonego austenitu
wydziela si tym mniej ferrytu, a powstajcy perlit ma tym mniej wgla, im silniejsze jest przechodzenie
austenitu, a wic im nisza jest temperatura jego przemiany. W temperaturach odpowiadajcych minimalnej
trwaoci austenitu wydzielanie si ferrytu podeutektoidalnego zanika prawie zupenie. W stalach
nadeutektoidalnych przemian perlityczna poprzedza wydzielanie si cementytu wtrnego, ktre rwnie
zanika ze wzrostem przechodzenia austenitu.

Rys. 8.17. Wykres izotermicznego rozkadu austenitu CTPi: a) dla stali podeutektoidalnej, b) nadeute-ktoidalnej, A austenit,
F ferryt, C cementyt

8. 9. Przemiana martenzytyczna
Przemiana austenitu poniej temperatury Ms (pozioma na rys. 8.13) ma zupenie inny charakter, gdy w
tych temperaturach ruchliwo atomw jest bardzo maa i dyfuzja wgla praktycznie nie zachodzi. Nastpuje
wic tylko przebudowa sieci przestrzennej elaza na elazo bez zmiany koncentracji wgla w roztworze

staym. Tego rodzaju przemiana bezdyfuzyjna nazywa si przemian martenzytyczna, a otrzyman struktur
nazywamy tnartenzytem. Bezdyfuzyjny przebieg przemiany martenzytycznej jest jej cech
charakterystyczn, wyranie j odrniajc od przemian zachodzcych powyej Ms. Poniewa maksymalna
rozpuszczalno wgla w elazie a w temperaturach otoczenia nie przekracza 0,008%, martenzyt jest
przesyconym roztworem staym wgla w elazie .
Obecno nadmiernej iloci atomw wgla powoduje znieksztacenie sieci elaza a, tak e przybiera ona
posta tetragonaln, jak to przedstawiono na rys. 8.18. To wanie znieksztacenie sieci przestrzennej elaza
a powoduje, e martenzyt cechuje si wysok twardoci, ale zarazem i du kruchoci. Praktycznie wane
jest to, e ze wszystkich produktw przemiany austenitu, martenzyt ma najwiksz objto waciw.
Wynika to z rys. 8.19, na ktrym przedstawiono krzyw dylatometryczna stali o zawartoci 0,8% wgla,
nagrzewanej wolno (2C/min) i ozibianej w wodzie; wida, e w miar nagrzewania objto stali wzrasta;
raptowne zmniejszenie objtoci nastpuje w temperaturze 730C w zwizku z przemian perlitu w austenit,
gdy elazo y ma mniejsz objto waciw ni elazo a. Przy chodzeniu stal o strukturze austenitycznej
zmniejsza swoj objto i dopiero poniej temperatury Ms, gdy zachodzi przemiana martenzytyczna,
objto stali wolno wzrasta. Z porwnania przebiegu krzywych wida, e martenzyt ma wiksz objto
waciw nie tylko od austenitu, ale nawet od perlitu.

Rys. 8.18. Struktura krystaliczna martenzytu: atomy elaza, prawdopodobne pooenie atomw wgla (stal 1,1% C)

Rys. 8.19. Krzywa dylatometryczna stali o zawartoci 0,8% wgla, nagrzewanie 2C/min, chodzenie w wodzie
(wg H. Schumanna)

Przemiana austenitu w martenzyt wymaga tylko nieznacznego przesunicia atomw elaza; wedug G.
W. Kurdiumowa i G. Sachsa zasadnicze znaczenie maj tu zblione wymiary komrek sieciowych Fe i Fe
w kierunku [101] i [111], tj.
DA DM

jak to przedstawiono na rys. 8.20. Podczas przemiany martenzytycznej paszczyzna (111) austenitu staje si
paszczyzn (011) martenzytu (paszczyzny zakreskowane na rys. 8.20), a zwizane z tym przesunicie
atomw elaza nie przekracza wielkoci DA/2 lub DM/2. Istnieje wic cisa zaleno krystalograficzna

pomidzy sieciami przestrzennymi macierzystego austenitu i powstaego martenzytu. Krysztay martenzytu


maj ksztat pytek o niewielkiej gruboci, przecite paszczyzn szlifu ogldane pod mikroskopem maj
posta igie (rys. 8.21).

Rys. 8.20. Mechanizm przemiany austenitu w martenzyt (wg G. W. Kurdiumowa i G. Sachsa)

Rys. 8.21. Struktura martenzytyczna trawiona 4% azotalem (pow. 600 x)

Przemiana martenzytyczna zachodzi po przechodzeniu austenitu poniej temperatury oznaczonej


symbolem Ms, ktra nazywa si temperatur pocztku przemiany martenzytycznej. Przemiana rozpoczyna si
natychmiast, bez wystpowania okresu inkubacyjnego, i polega na powstawaniu coraz to nowych krysztaw
(igie), przy czym czas powstawania pojedynczego krysztau jest znikomo may (nie wikszy ni 3-10 7s).
Zwikszenie si iloci martenzytu w miar postpu przemiany zachodzi przez tworzenie si nowych
krysztaw (igie), a nie przez rozrost krysztaw istniejcych. Pierwsze pytki martenzytu przebiegaj przez
cae ziarna austenitu, nie przekraczajc jednak ich granic. Nastpne pytki (igy) powstaj rwnolegle do nich
lub nachylone s pod ktem 60 i 120. Igy martenzytu maj czsto rwnie posta zygzakw, jak to
pokazano na rys. 8.22. Wielko pytek martenzytu zaley od wielkoci ziarna austenitu, z ktrego powstaj.
Z gruboziarnistego austenitu otrzymuje si martenzyt gruboiglasty. Struktura ta nie jest podana, gdy stal o
takiej budowie jest bardzo krucha.

Rys. 8.22. Martenzyt i szcztkowy austenit trawiony 4% azotalem (pow. 200 x)

Przemiana martenzytyczna przebiega w warunkach cigego chodzenia. Ilo tworzcego si w wyniku


przemiany martenzytu jest przede wszystkim funkcj temperatury, co mona przedstawi graficznie na
wykresie temperatura-procent martenzytu (rys. 8.23). Jak mona zauway, przemiana zaczyna si w
temperaturze Ms i kadej niszej temperaturze odpowiada okrelony stopie przemiany austenitu w
martenzyt; koczy si ona w temperaturze oznaczonej symbolem Mf. Poniewa objto waciwa
martenzytu jest wiksza ni objto waciwa austenitu, austenit w czasie przemiany doznaje napre
ciskajcych. Powoduje to w kocu zahamowanie przemiany, tak e pomimo osignicia temperatury koca
przemiany martenzytycznej Mf pewna ilo austenitu pozostaje nie przemieniona. Pozostay austenit nazywa
si austenitem szcztkowym, a jego ilo odczytana z rys. 8.23 wynosi A1%. Ilo austenitu szcztkowego po
ochodzeniu w orodku o temperaturze 20C jest oczywicie wiksza i wynosi A%.

Rys. 8.23. Krzywa kinetyczna przemiany martenzytycznej

Temperatura pocztku i koca przemiany austenitu zaley od skadu chemicznego stali, a przede
wszystkim od zawartoci wgla, jak to przedstawiono na rys. 8.24. Im nisza jest temperatura koca
przemiany martenzytycznej (Mf), tym przy chodzeniu stali w orodku o temperaturze otoczenia 20C
otrzymamy wicej austenitu szcztkowego. Tak na przykad stal wglowa o zawartoci 0,6% wgla po
zahartowaniu zawiera 2 3% austenitu szcztkowego, a przy zawartoci 1,2% wgla po zahartowaniu ilo
austenitu moe dochodzi do 30% (rys. 8.25). Wytrzymanie stali w staej temperaturze w zakresie
temperatur przemiany martenzytycznej (Ms Mf) nie tylko nie powoduje dodatkowej przemiany austenitu w
martenzyt, lecz zmniejsza zdolno austenitu do przemiany przy dalszym chodzeniu. Zjawisko to nazywa
si stabilizacj austenitu; naley je uwzgldni przy hartowaniu stali z nastpn obrbk podzerow; aby
unikn zjawiska stabilizacji, naley stal wymraa w niedugim czasie po jej zahartowaniu.

Rys. 8.24. Zaleno temperatury pocztku (Ms) i koca (Mf) przemiany martenzytycznej od zawartoci wgla (wg Troia-na i F.
Greinera)

Rys. 8.25. Wpyw zawartoci wgla na ilo austenitu szcztkowego w zahartowanej stali (wg A. P. Gulajewa)

Przemiana martenzytyczna (bezdyfuzyjna) zachodzi nie tylko w stopach elaza, ale take w stopach
innych metali majcych przemiany alotropowe (Ti, Zr, Co, Tl, Li).

8. 10. Przemiana bainityczna


Po przechodzeniu austenitu do temperatur odpowiadajcych rodkowemu obszarowi na wykresie
izotermicznej przemiany austenitu CTPi (okoo 550 200C dla stali; wglowej) zachodzi przemiana zwana
od nazwiska E. Baina przemian bainityczna, ktra zawiera w sobie elementy przemiany zarwno
martenzytycznej, jak i perlitycznej, rnic si jednak w swoisty sposb od obu tych przemian. W tym
zakresie temperatur szybko dyfuzji wgla w austenicie jest bardzo maa. W warunkach tych z austenitu
powstaj pytki ferrytu przesyconego wglem. Poniewa jednak szybko dyfuzji wgla w elazie a jes!^
znacznie wiksza ni w elazie y, z powstaych pytek przesyconego ferrytu wydziela si cementyt. Schemat
przebiegu przemiany bainitycznej podaje rys. 8.26. Bainit jest wic mieszanin ferrytu przesyconego wglem
i wglikw. Im nisza jest temperatura przemiany bainitycznej, tym mniejsza jest szybko dyfuzji wgla i
wydzielenia cementytu s drobniejsze. Z tego wzgldu waciwoci i struktura bainitu zale od temperatury
przemiany austenitu. Rozrnia si bainit grny powstay z przemiany austenitu w orientacyjnym zakresie
temperatur 550 350C oraz bainit dolny powstay w zakresie 350 250C. Mikrostruktura bainitu grnego
ma charakter pierzasty, a dolnego iglasty, zbliony do martenzytu. Im nisza temperatura powstania
bainitu, tym jest on twardszy. Twardo grnego bainitu wynosi okoo 45 HRC, a twardo dolnego bainitu
okoo 55 HRC.

Rys. 8.26. Schemat przebiegu przemiany bainitycznej: a) pytki ferrytu przesyconego wglem, b) wydzielenie cementytu w
ferrycie, c) bainit (wg Z. Wendorff)

W stalach wglowych zakresy przemiany bainitycznej i perlitycznej nie s wyranie od siebie


rozgraniczone, tote bezporednio poniej temperatury minimalnej trwaoci austenitu jego przemiana moe
przebiega czciowo jako przemiana perlityczna a czciowo jako bainityczna, wskutek czego powstaj
struktury czciowo iglaste a czciowo perlityczne.

8. 11. Przemiana austenitu przy chodzeniu cigym


Tylko nieliczne zabiegi obrbki cieplnej polegaj na przemianie austenitu w warunkach izotermicznych.
Podczas wikszoci zabiegw po austenityzowaniu nastpuje chodzenie cige i dlatego omwienie
przemian, jakim podlega austenit w tych warunkach, jest rwnie konieczne.
Podczas bardzo wolnego chodzenia stali przemiany przebiegaj zgodnie z ukadem elazo-cementyt, to
znaczy w przypadku stali podeutektoidalnej w temperaturze Ar3 zaczyna si wydziela z austenitu ferryt, po
czym po osigniciu temperatury Ar1 nastpuje przemiana perlityczna. Po ochodzeniu struktura takiej stali
bdzie si skada z ferrytu oraz grubopasemkowego perlitu. W miar wzrostu szybkoci chodzenia,
temperatury przemian Ar3 oraz Arl ulegaj obnieniu, jak to dla stali o zawartoci 0,45% wgla
przedstawiono na rys. 8.27. Obnianie temperatury Ar3 jest wiksze ni Ar1, tak e wydzielanie ferrytu w
miar wzrostu szybkoci chodzenia stopniowo zanika i nastpuje poczenie obu tych przemian. Wwczas
austenit, niezalenie od zawartoci wgla, ulega bezporednio przemianie na perlit, bez uprzedniego
wydzielania si ferrytu. Wzrastajca szybko chodzenia wywiera rwnie wpyw na struktur. Grubo
pasemek ferrytu i cementytu w perlicie staje si coraz mniejsza i otrzymuje si perlit drobny. Przy dalszym
wzrocie szybkoci chodzenia austenit ulega z kolei przemianie na bainit, przy czym obie te przemiany
(perlityczna i bainityczna, jak to z rys. 8.27 wynika) w pewnym zakresie szybkoci chodzenia czciowo na
siebie zachodz i otrzymujemy struktury bdce mieszanin drobnego perlitu i bainitu. Dalszy wzrost
szybkoci chodzenia powoduje, e przemiana austenitu dzieli si na dwa etapy; tylko cz austenitu
przemienia si na bainit w zakresie wysokich temperatur (550 500C), reszta ulega jeszcze wikszemu
przechodzeniu i przemienia si w niskich temperaturach (poniej Ms) na martenzyt, ktrej to przemianie
odpowiada na wykresie oddzielna pozioma linia oznaczona liter M. W zwizku z tym otrzymane struktury
zawieraj bainit i martenzyt. Przemiana austenitu w zakresie 550 500C w miar wzrastajcej szybkoci
chodzenia, stopniowo zanika. Wreszcie przy duych szybkociach chodzenia, wynoszcych dla stali
wglowej 150 300C/s, przemiana bainityczna zanika zupenie, a zachodzi jedynie przemiana
martenzytyczna. Stal bdzie miaa wwczas struktur martenzytyczn (z pewn iloci austenitu
szcztkowego). Z wykresu wida, e temperatura przemiany martenzytycznej jest ju staa i nie zaley od
szybkoci chodzenia. Wan wielkoci jest minimalna szybko chodzenia, przy ktrej otrzymuje si
jednorodny struktur martenzytyczn. Szybko ta nazywa si krytyczn szybkoci chodzenia (Vk na rys.
8.27).

Rys. 8.27. Zaleno temperatur krytycznych Ar3 i Arl od szybkoci chodzenia

Linie GOS oraz ES przecinaj si na linii przemiany A1 (727C) w jednym punkcie S tylko przy bardzo
wolnym chodzeniu. Ze wzgldu na to, e wzrost szybkoci chodzenia silniej obnia temperatur przemian
Ar3 oraz Arcm ni przemiany Ar1, linia GOS oraz linia ES ulegaj silniejszemu obnieniu ni linia PSK i
przecinaj j na skutek tego w dwu oddzielnych punktach o rnych zawartociach wgla (np. punkty S'1 i
S"1 dla szybkoci chodzenia V1 (C/s), jak to przedstawiono na rys. 8.28. W tym wic zakresie koncentracji
wgla przy chodzeniu z szybkoci Vl austenit ulega rozkadowi na perlit bez uprzedniego wydzielania si
ferrytu czy te cementytu. Ze wzrostem szybkoci chodzenia zakres ten ulega rozszerzeniu (np. punkty S'2
oraz S"2' dla szybkoci chodzenia V2 C/s). Tylko wic w przypadku bardzo wolnego chodzenia perlit
powstay z przemiany austenitu zawiera 0,8% wgla. W warunkach szybszego chodzenia otrzymuje si z
przemiany austenitu, w pewnym zakresie koncentracji wgla, jednorodn struktur perlityczn, przy czym
zakres ten jest tym szerszy, im wiksza jest szybko chodzenia. Tego rodzaju eutektoid o zawartoci wgla
rnej od 6,8% nosi nazw uasi-eutektoidu.

Rys. 8.28. Wpyw szybkoci chodzenia na zawarto wgla w perlicie: linia odpowiada V1 C/s,
linia odpowiada V2 C/s

Podobnie jak to zachodzio przy izotermicznej przemianie austenitu, sporzdzono rwnie wykresy
przemiany przy spadku temperatury w czasie chodzenia cigego. W tym celu chodzono prbki stali z
rnymi szybkociami, ustalajc dla kadego przebiegu chodzenia pocztek i koniec przemiany austenitu.
Konstrukcja wykresw polegaa na tym, e w ukadzie wsprzdnych temperatura-logarytm czasu krelono

krzywe chodzenia, nanoszc na nie odpowiednie punkty krytyczne pocztku i koca przemiany (rys. 8.29).
czc te punkty liniami cigymi otrzymano wykres obrazujcy postp przemiany austenitu dla chodzenia
cigego i oznaczono go symbolem CTPc.

Rys. 8.29. Konstrukcja wykresu przemiany austenitu dla chodzenia cigego CTPc

Wykres ten jest w zasadzie podobny do wykresu izotermicznej przemiany austenitu. W porwnaniu
jednak z wykresem CTPi linie przemian dla chodzenia cigego s przesunite w prawo (co oznacza
opnienie pocztku i koca rozkadu austenitu) oraz w kierunku niszych temperatur. Tego rodzaju
wykresy daj dokadniejszy obraz przemian zachodzcych przy chodzeniu cigym ni wykresy
izotermicznej przemiany austenitu, gdy sposb chodzenia zastosowany przy ich konstrukcji jest bardziej
zbliony do przebiegu rzeczywistego. Wykres CTPi oraz CTPc dla stali H15 przedstawia rys. 8.30. Na
wykresie CTPc oprcz linii przemian wrysowano ponadto przebiegi chodzenia z rnymi prdkociami.
Cyfry w kole przy kadej krzywej okrelaj twardo (w stopniach HRC lub HV), jak osiga si przy
okrelonym przebiegu chodzenia. Z pooenia krzywej chodzenia w stosunku do linii wykresu mona
wnosi, jakie przemiany bd zachodzi w czasie chodzenia i jak otrzymamy struktur. Tak na przykad
przy chodzeniu, w ktrego wyniku otrzymamy twardo stali 38 HRC, przemiana rozpoczyna si w punkcie
I wydzielaniem ferrytu, co trwa do punktu II. W punkcie II rozpoczyna si przemiana bainityczna, w a
punkcie III przemiana martenzytyczna. Struktura stali bdzie skada si z 2% ferrytu, 70% bainitu oraz 28%
martenzytu, co mona odczyta z cyfr podanych przy krzywej chodzenia.

Rys. 8.30. Wykresy CTPi (a) oraz CTPc (b) dla stali H15

8. 12. Przemiany przy odpuszczaniu


Martenzyt jest faz nietrwa. Jednake w zakresie poniej 80C nie stwierdza si zmian w strukturze
zahartowanej stali. Dopiero nagrzanie do wyszych temperatur, zwikszajc ruchliwo atomw, uatwia
przebieg przemian zachodzcych w martenzycie; proces ten nosi nazw odpuszczania.

Przemiany zachodzce podczas nagrzewania martenzytu mona podzieli na cztery zasadnicze etapy. W
zakresie 80 200C zachodzi pierwsze stadium przemiany martenzytu, polegajce na wydzieleniu si z
przesyconego roztworu wglika elaza o skadzie chemicznym w zakresie Fe 2C-Fe3C zwanego wglikiem .
To pocztkowe wydzielanie si wglikw z martenzytu przebiega bardziej intensywnie w stalach
wysokowglowych ni niskowglowych. Z tego wzgldu zawarto wgla w martenzycie po odpuszczaniu
powyej 150C zaley gwnie od temperatury i czasu odpuszczania, niezalenie od pocztkowej zawartoci
wgla w martenzycie. Tak wic w wyniku odpuszczania poniej 200C otrzymuje si iglast struktur
bdc mieszanin ferrytu przesyconego wglem (okoo 0,5% wgla) oraz wglikw (o twardoci okoo
60 65 HRC). Austenit szcztkowy istniejcy w stali po zahartowaniu w tym zakresie temperatur
odpuszczania nie ulega jeszcze adnym przemianom.
Przy nagrzaniu martenzytu do temperatury 200 300C nastpuje drugie stadium jego przemiany,
polegajce na dalszym wydzielaniu si z roztworu wglika , skutkiem czego zawarto wgla w
martenzycie maleje do okoo 0,15% w temperaturze 300C. Rwnoczenie zachodzi dyfuzyjna przemiana
austenitu szcztkowego w struktur o charakterze bainitycznym. W wyniku procesw zachodzcych w tym
zakresie temperatur otrzymuje si mieszanin ferrytu nieznacznie przesyconego wglem oraz wglika (o
twardoci okoo 50 55 HRC). W miar wydzielania si wglikw z martenzytu stopie tetragonalnoci
jego struktury sieciowej (c/a) maleje (rys. 8.31).

Rys. 8.31. Zmiana tetragonalnoci martenzytu c/a w zalenoci od temperatury odpuszczania stali wglowej i stopowej (wg G. W.
Kurdiumowa i Pierkasa)

Podczas trzeciego etapu przemian zachodzcych w odpuszczonym martenzycie w zakresie temperatur


300 400C nastpuje cakowite wydzielenie wgla z roztworu, a wydzielone wgliki ulegaj przemianie
na cementyt. Na tym etapie zostaje wic osignity stan rwnowagi, a otrzymana struktura jest mieszanin
ferrytu i cementytu o twardoci 40 45 HRC. Struktura powstaa przez odpuszczanie zahartowanej stali w
temperaturach 150 400C nazywa si martenzytem odpuszczonym.
W zakresie 400 650C przebiega czwarte stadium przemiany, w ktrym zachodzi koagulacja
czsteczek cementytu, wzrastajca ze wzrostem temperatury. Struktura otrzymana przy odpuszczaniu
martenzytu w tym zakresie temperatur bdca mieszanin ferrytu i cementytu o twardoci 30 40 HRC
nazywa si sorbitem. Czsteczki cementytu w sorbicie maj ksztat globularny; s one tym wiksze, im
wysza jest temperatura odpuszczania i czas wygrzewania w tej temperaturze. Na tym etapie przemian przy
odpuszczaniu nastpuje cakowite usuniecie napre. Wpyw temperatury odpuszczania na niektre procesy
zachodzce w martenzycie przedstawia rys. 8.32.

Rys. 8.32. Wpyw temperatury odpuszczania na niektre procesy zachodzce w martenzycie

8. 13. Wpyw obrbki cieplnej na waciwoci stali


Martenzyt odznacza si wysok twardoci przy jednoczesnej duej kruchoci. Twardo martenzytu
zwiksza si ze wzrostem zawartoci wgla w stali, co jest zwizane ze zwikszajcym si odksztaceniem
sieci krystalicznej elaza . Znaczny przyrost twardoci obserwuje si zwaszcza do zawartoci 0,7% wgla,
kiedy to martenzyt osiga twardo okoo 64 HRC. Dalszy przyrost twardoci jest ju nieznaczny (krzywa c
na rys. 8.33). W stalach nadeutektoidalnych zahartowanych od temperatur powyej Accm oprcz martenzytu
wystpuje jeszcze szcztkowy austenit; ze wzgldu na to, e ilo austenitu szcztkowego zwiksza si ze
wzrostem zawartoci wgla, twardo maleje ze wzrostem zawartoci wgla, jak to wida z przebiegu
krzywej a. Twardo stali wglowych o zawartoci powyej 0,6% wgla zahartowanych od temperatur
nieco wyszych od Ac1, jest praktycznie jednakowa (krzywa b na rys. 8.33).

Rys. 8.33. Zaleno twardoci zahartowanej stali od zawartoci wgla: a temperatura hartowania powyej Ac3 lub Accm, b
temperatura hartowania powyej Ac1, c twardo martenzytu

W zwizku z przemianami, jakie zachodz w strukturze zahartowanej stali przy odpuszczaniu, nastpuje
zmiana jej waciwoci. Nagrzanie zahartowanej stali do 100C powoduje nieznaczny wzrost twardoci, co
zwizane jest z wydzielaniem wglika e w pierwszym stadium przemiany martenzytu. Zjawisko to wystpuje
tylko w stalach wysokowglowych jest tym wyraniejsze, im wiksza jest zawarto wgla w stali
(rys. 8.34), np. dla stali o zawartoci l % wgla przyrost twardoci wynosi l 2 jednostek Rockwella. Dalszy
wzrost temperatury odpuszczania powoduje zmniejszenie twardoci stali, co zwizane jest ze zmniejszaniem
si koncentracji wgla w martenzycie i wzrostem czsteczek wglikw. Przy odpuszczaniu w zakresie
200 2500C obserwuje si zahamowanie spadku twardoci, a w stalach wysokowglowych przyrost

twardoci, wywoany przemian austenitu szcztkowego. Przy dalszym wzrocie temperatury odpuszczania
powyej 300C twardo stali maleje, przy czym zaleno ta ma charakter prostoliniowy. Przebieg
krzywych zmian twardoci przy odpuszczaniu stali o rnej zawartoci wgla jest rwnolegy.
Rwnoczenie z twardoci obnia si granica sprystoci, wytrzymao na rozciganie, a waciwoci
plastyczne jak wyduenie i przewenie oraz udarno wzrastaj (rys. 8.35). Optimum waciwoci
mechanicznych uzyskuje si przy odpuszczaniu w zakresie 600 650C. Wysza temperatura odpuszczania
nie powoduje ju dalszego wzrostu waciwoci plastycznych. W tej samej temperaturze odpuszczania
waciwoci wytrzymaociowe s tym wysze, a waciwoci plastyczne tym nisze, im wiksza jest
zawarto wgla w stali.

Rys. 8.34. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo zahartowanej stali (wg G. W. Kurdiumowa)

Rys. 8.35. Wpyw temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne (a) oraz na udarno (b)
zahartowanej stali o zawartoci 0,4% C

Budowa i waciwoci drobnego perlitu otrzymanego bezporednio z rozkadu austenitu (w warunkach


izotermicznych lub te przy chodzeniu cigym) oraz budowa i waciwoci struktur otrzymanych przez
odpuszczanie martenzytu pomimo podobnego wygldu pod mikroskopem i tej samej twardoci s jednak
rne. Cementyt w strukturach perlitycznych otrzymanych bezporednio z przemiany austenitu ma ksztat
pasemek, natomiast w strukturach otrzymanych przez odpuszczanie martenzytu ma posta ziarnist.

Porwnanie waciwoci obu rodzajw struktur pokazano na rys. 8.36. Z porwnania wynika, e przy tej
samej twardoci struktury otrzymane bezporednio z przemiany austenitu i struktury otrzymane przez
odpuszczanie martenzytu maj praktycznie jednakow wytrzymao na rozciganie i wyduenie. Natomiast
granica plastycznoci i przewenie s dla struktur odpuszczania (z ziarnistym cementytem) znacznie
wysze. Rnica ta jest szczeglnie wyrana dla struktur o twardoci 25 30 HRC. Z tego wzgldu
hartowanie z nastpnym odpuszczaniem stali dla uzyskania twardoci 25 30 HRC (w temperaturach
550 650C) daje najlepsze waciwoci mechaniczne.

Rys. 8.36. Porwnanie waciwoci struktur otrzymanych bezporednio z rozkadu austenitu oraz przez odpuszczanie martenzytu
(wg E. Baina)

9. TECHNOLOGIA OBRBKI CIEPLNEJ

9. 1. Nagrzewanie
Nagrzewanie materiau przeznaczonego do obrbki cieplnej ma na celu podniesienie jego temperatury
do wysokoci wymaganej dla danego materiau i rodzaju obrbki cieplnej. W wikszoci zabiegw obrbki
cieplnej stosuje si raczej niewielkie szybkoci nagrzewania, wynoszce rednio 10 20C na minut, a to w
celu osignicia moliwie rwnomiernego nagrzewania obrabianego cieplnie elementu. Pozwala to unikn
niebezpiecznych napre, a w konsekwencji odksztace, a nawet pkni.
Na szybko nagrzewania, poza iloci doprowadzanego ciepa, maj wpyw nastpujce czynniki:
1. Sposb doprowadzenia ciepa do przedmiotu; nagrzewanie nastpuje szybciej, gdy ciepo doprowadzane
jest do caej powierzchni, a nie tylko do pewnej czci jego powierzchni.
2. Temperatura orodka nagrzewajcego; im wysza jest temperatura pieca w stosunku do temperatury
nagrzewanego przedmiotu, tym wiksza jest szybko nagrzewania.
3. Rodzaj orodka nagrzewajcego i szybko jego ruchu wzgldem nagrzewanych przedmiotw; im
wiksza jest pojemno cieplna nagrzewajcego orodka, tym szybciej nastpuje nagrzewanie. Rnice
w szybkoci nagrzewania do temperatury 650C w rnych orodkach przedstawia rys. 9.1; piec z
wymuszonym obiegiem powietrza nagrzewa prawie 1,5 ra szybciej ni zwyky piec komorowy; kpiel
solna 4 5 razy, a kpiel oowiowa 6 8 razy szybciej.

Rys. 9.1. Wpyw orodka nagrzewajcego na szybko nagrzewania


1 kpiel oowiowa, 2 kpiel solna, 3 piec elektryczny z wymuszonym obiegiem powietrza,
4 elektryczny piec komorowy bez cyrkulacji powietrza (wg S. Jaboskiego)

4. Rodzaj nagrzewanego materiau, a zwaszcza jego przewodnictwo cieplne. Jeli przyjmiemy za


jednostk porwnawcz szybko przenikania ciepa w mikkiej stali wglowej, otrzymamy dla
szybkoci przenikania ciepa w stali stopowej konstrukcyjnej mnonik 0,75, stali wysokostopowych 0,5
4 0,3, mosidzu l ,4, miedzi l ,7 i aluminium 2,5.
5. Powierzchnia przekroju; im wiksze s liniowe wymiary przekroju nagrzewanego przedmiotu, tym
wolniej si on nagrzewa i czas nagrzewania musi by duszy.
6. Ksztat przedmiotu; przedmioty nagrzewaj si tym szybciej, im wikszy jest stosunek powierzchni do
ich masy. Przedmiot o ksztacie zwartym (np. kula) nagrzewa si wolniej ni przedmiot o tej samej
masie, lecz o ksztacie rozwinitym.

Rys. 9.2. Wpyw sposobu uoenia wsadu na czas nagrzewania (wg S. Jaboskiego)

7. Sposb ukadania przedmiotw w piecu; na rys. 9.2 przedstawiono kilka sposobw ukadania w piecu
prtw o przekroju kwadratowym i koowym oraz podano wzgldny czas nagrzewania w zalenoci od
przyjtego sposobu uoenia wsadu. Wida na przykad, e przedmioty uoone w jednej warstwie z
odstpami pomidzy nimi nagrzewaj si szybciej ni przedmioty uoone bez odstpw.
8. Obcienie cieplne pieca; im wikszy jest wsad do pieca, tym wolniejsze jest jego nagrzewanie.
Jak std wynika, istnieje wiele czynnikw wpywajcych na czas nagrzewania wsadu do danej
temperatury. Ujcie ich wszystkich w formie matematycznej wymaga do zoonych oblicze i daje tylko
przyblione wyniki. Dlatego dla celw praktycznych wystarczy w wikszoci przypadkw przyblione
okrelenie czasu nagrzewania i wygrzewania na podstawie danych empirycznych, przy zaoeniu, e czas
grzania jest proporcjonalny do rednicy lub gruboci nagrzewanych elementw. Tablica 9.1 podaje
przykadowo orientacyjny czas nagrzewania stali do temperatury okoo 800C w piecu komorowym w
minutach na l cm gruboci (rednicy) bez podgrzewania (wg S. Jaboskiego). Czas wygrzewania waha si w
granicach 25 100% czasu nagrzewania.
Tablica 9.1

Czas nagrzewania stali do temperatury okoo 800 C w piecu komorowym w minutach na l cm gruboci (rednicy)

Ksztat przedmiotu

Wspczynnik
ksztatu k

Rodzaj stali
konstrukcyjna

narzdziowa

wglowa

stopowa

wglowa

stopowa

prty koowe lub wieloktne

78

9 11

14 16

24 30

wyroby z blachy
(bez zamknitych przestrzeni)

1,5

10 12

14 16

21 24

36 45

rury i przedmioty skrzynkowe

14 16

18 22

28 32

48 60

9. 2. Atmosfery ochronne
Przy grzaniu w wyniku oddziaywania atmosfery pieca zachodzi utlenianie oraz odwglanie powierzchni
obrabianych cieplnie elementw. Utlenianie prowadzi do powstania na powierzchni grzanych elementw
warstwy tlenkw zwanej zgorzelin. Skada si ona gwnie z tlenku elazawego FeO. Odwglanie
natomiast polega na wypaleniu wgla z powierzchni stali, skutkiem czego moe powsta warstwa prawie
czystego ferrytu. Oba te procesy s bardzo niekorzystne. Straty stali na skutek utleniania jej powierzchni

wynosz przecitnie 2 3% przy kadym podgrzaniu (do temperatury okoo 1200C). Odwglanie natomiast
prowadzi do znacznego pogorszenia waciwoci mechanicznych materiau, a zwaszcza zmniejszenia
wytrzymaoci zmczeniowej. Dlatego te ochrona stali przed utlenieniem i odwgleniem w czasie obrbki
cieplnej ma zasadnicze znaczenie.
Intensywno utleniania i odwglania zaley gwnie od skadu chemicznego atmosfery piecw i od
temperatury. Do 500C intensywno tych procesw jest tak maa, e mona nie bra jej pod uwag.
Natomiast przy dalszym podwyszaniu temperatury wzrasta ona niewspmiernie szybko, tak np.
intensywno utleniania w temperaturze 800C jest kilkadziesit razy wiksza ni w 700C.
Atmosfer nie wchodzc w reakcje chemiczne z nagrzewanym materiaem nazwano atmosfer
ochronn. Nowoczesne piece do obrbki cieplnej s wyposaone w urzdzenia do wytwarzania tego rodzaju
atmosfer, przy czym zakres ich stosowania obejmuje take przerbk plastyczn, zgrzewanie itp. Idealna
atmosfera ochronna nie powinna w ogle reagowa z nagrzewanym materiaem i z tego wzgldu najlepszy
byby jeden z gazw szlachetnych, np. hel czy argon. Jednak z uwagi na ich wysoki koszt nie s one do tych
celw praktycznie stosowane. Do najczciej stosowanych w przemyle atmosfer ochronnych nale:
1) atmosfery typu N2-H2 otrzymywane przez dysocjacj amoniaku i czciowe spalanie produktw
dysocjacji,
2) atmosfery typu CO-CO2-H2-N2 najbardziej rozpowszechnione w przemyle, otrzymywane przez spalanie
czciowe rnych gazw, np. wietlnego, koksowniczego,
3) atmosfery typu CO-CO2-CH4-H2-N2 otrzymywane przez rozkad wglowodorw gazowych lub ciekych,
rzadko stosowane,
4) atmosfery typu CO-CO2-N2 wytwarzane w generatorach z dodatkowym przedmuchiwaniem powietrza
przez rozarzony wgiel drzewny.
Ponadto istniej rwnie inne sposoby zapobiegania nawglaniu lub odwglaniu stali, a mianowicie:
1) nagrzewanie w szczelnych skrzynkach wypenionych np. opikami eliwnymi,
2) stosowanie powok ochronnych (np. miedziowanie),
3) nagrzewanie w kpielach solnych lub oowiowych. Stosuje si rwnie piece prniowe.

9. 3. Hartowanie
Hartowanie jest to zabieg cieplny polegajcy na nagrzaniu elementu do temperatury 30 50C powyej
Ac3- Ac1, wygrzania w tej temperaturze z nastpnym dostatecznie szybkim ozibieniem, w celu otrzymania
struktury martenzytycznej lub bainitycznej, a przez to zwikszenia twardoci stali. Na zabieg hartowania
skadaj si wic kolejno po sobie nastpujce czynnoci:
1) nagrzanie stali do stanu austenitycznego i wygrzanie w tej temperaturze (austenityzowanie),
2) szybkie chodzenie (ozibianie).
Wysoko temperatury nagrzania przy hartowaniu zaley od skadu chemicznego stali, a zwaszcza od
zawartoci wgla, jak to przedstawiono na rys. 9.3. Nagrzanie stali podeutektoidalnej powyej temperatury
Ac3 jest konieczne do uzyskania jednorodnej struktury austenitycznej. Jeli przy nagrzaniu nie zostaaby
przekroczona temperatura Ac3, to w strukturze zahartowanej stali pozostaby wolny ferryt, zmniejszajc jej
twardo, a po odpuszczeniu i inne waciwoci mechaniczne. Stale nadeutektoidalne natomiast nagrzewa si
przy hartowaniu powyej Ac1 i to niezalenie od zawartoci wgla. W tym przypadku rezygnuje si z
cakowitego rozpuszczenia cementytu wtrnego w austenicie, ktrego obecno w strukturze zahartowanej
stali jest nawet podana.

Rys. 9.3. Zakres temperatur hartowania stali wglowej

Cementyt jest bowiem najtwardszym skadnikiem strukturalnym i osadzony w twardym podou


martenzytycznym zwiksza ogln twardo a zwaszcza odporno na cieranie. Poza tym zwikszone
nasycenie austenitu wglem spowodowaoby wzrost iloci austenitu szcztkowego w zahartowanej stali,
zmniejszajc jej twardo. Przy doborze temperatury hartowania naley bra pod uwag rwnie wielko
przedmiotu. Przedmioty due hartuje si od nieco wyszych temperatur, a mianowicie 50 70C, powyej
Ac3-Ac1, co zwiksza trwao przechodzonego austenitu, uatwia przechodzenie przy hartowaniu,
zwikszajc gboko hartowania. Czas wygrzania przy hartowaniu musi by dostatecznie dugi, aby
przemiany fazowe nastpiy w caym przekroju obrabianych cieplnie elementw. W praktyce wynosi on
zwykle okoo 30% czasu nagrzewania.
(Szybkie chodzenie przy hartowaniu (ozibianie) ma na celu przechodzenie austenitu do zakresu
temperatur przemiany martenzytycznej (poniej Ms), w ktrym to zakresie temperatur austenit ulega
przemianie na martenzyt. Zastosowana szybko chodzenia musi by wiksza od szybkoci krytycznej dla
danego gatunku stali. Podstawow zasad przy doborze orodka chodzcego jest unikanie szybszego ni to
konieczne chodzenia, gdy ze wzrostem szybkoci chodzenia powstaj wiksze naprenia i wzrasta w
zwizku z tym tendencja do odksztace lub pkni. Naley ponadto wzi pod uwag to, e szybkie
chodzenie przy hartowaniu konieczne jest tylko w granicach minimalnej trwaoci austenitu, tj.
650 400C, gdy w tym zakresie temperatur austenit ulega bardzo szybkiej przemianie. Natomiast zarwno
w wyszych (powyej 650C), jak i w niszych temperaturach (poniej 400C) trwao przechodzonego
austenitu jest do znaczna, co pozwala na powolniejsze chodzenie. Rwnie w zakresie przemiany martenzytycznej chodzenie moe by wolne. Idealny przebieg chodzenia przedstawiono na rys. 9.4. Z tych
wzgldw istotna jest intensywno chodzenia orodka chodzcego w dwu zakresach temperatur, a
mianowicie:
1) w zakresie okoo 600C, w ktrym szybko chodzenia musi by dua, aby zapobiec przedwczesnej
przemianie austenitu,
2) w zakresie 200 300C, tj. w zakresie tworzenia si martenzytu (u wikszoci stali), w ktrym szybko
chodzenia powinna by maa, a to dla zmniejszenia powstajcych napre w chodzonych elementach.

Rys. 9.4. Idealny przebieg krzywej chodzenia przy hartowaniu

W tablicy 9.2 zestawiono dowiadczalnie stwierdzone na prbkach (kulka srebrna 20 mm) szybkoci
chodzenia w tych dwch zakresach temperatur dla rnych orodkw chodzcych.
Tablica 9.2.

Szybko chodzenia w rnych orodkach (kulka srebrna e 20 mm)

rodek chodzcy
woda o temperaturze 18C
woda o temperaturze 26C
woda o temperaturze 50C
woda o temperaturze 74C
roztwr 10% wodorotlenku sodu w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% soli kuchennej w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% sody w wodzie o temperaturze 18C
roztwr 10% kwasu siarkowego w wodzie o temperaturze 18C
woda destylowana
emulsja oleju w wodzie
woda z mydem
olej mineralny maszynowy
olej transformatorowy
stop 75% Sn, 25% Cd (o temperaturze okoo 175C)
rt
pyty miedziane
pyty elazne

Szybko chodzenia w C/s w


zakresie temperatur
550 650C
600
500
100
30
1200
1100
800
750
250
70
30
150
120
450
500
60
35

200 300C
270
270
270
200
300
300
270
300
200
200
200
30
25
50
130
30
15

Orodki chodzce z uwagi na ich stan skupienia podzieli mona na orodki stae, cieke i gazowe.
Najczciej stosowane s orodki cieke. Do ciekych orodkw chodzcych zaliczamy:
1) wod i roztwory wodne,
2) oleje i tuszcze,
3) stopione sole i metale.
Najbardziej rozpowszechnionym orodkiem chodzcym jest woda. Naley ona do najbardziej
energicznie chodzcych orodkw, ozibiajcych szybko zarwno w zakresie 550 650C, jak i w zakresie
przemian martenzytycznych, co stanowi jej gwn wad. Intensywno chodzenia zaley w pewnym
stopniu od zawartoci gazw, ktre wyranie zmniejszaj zdolno hartownicz wody. Dlatego te do
hartowania najlepiej jest stosowa wod mikk (odstaa deszczow lub rzeczn). Gorsza jest woda rdlana,
ktra moe zawiera sole mineralne i gazy. Dla usunicia gazw wystarczy wod przegotowa i wwczas
praktycznie biorc zdolnoci chodzenia rnych wd ujednostajniaj si. Woda stosowana do hartowania
powinna by utrzymywana w temperaturze 15-40C. Nagrzana do wyszej temperatury ma ma szybko
chodzenia w zakresie 500 650C i daje nierwnomierne hartowanie, a woda zbyt zimna nie jest rwnie
zalecana, gdy zbyt szybko odprowadza ciepo i moe powodowa pkanie hartowanych elementw. Poza
tym kpiel chodzca powinna by czysta, pozbawiona kurzu, skrawkw papieru, popiou i innych

zanieczyszcze.
Szybko chodzenia wody mona zwikszy przez dodatek 2 3% soli lub okoo 15% kwasu
siarkowego lub solnego. Roztwory kwasw stosuje si w praktyce jednak rzadko z uwagi na przyspieszenie
rdzewienia zarwno hartowanych elementw, jak i urzdze chodzcych. Dodatek soli kuchennej,
zwaszcza w wikszych ilociach, zwiksza szybko chodzenia wody oraz daje czystsz powierzchni
hartowanych elementw, gdy na powierzchni nagrzanego elementu osadza si przy chodzeniu warstewka
soli, ktra nastpnie odpryskuje odrywajc rwnoczenie warstw zgorzeliny i oczyszczajc w ten sposb
powierzchni metalu. Rwnie wodny roztwr ugu sodowego lub potasowego (5 10%) ma zwikszon
szybko chodzenia. Jeeli do wody dodamy mleka wapiennego, gliceryny lub myda, to otrzymane
roztwory bd mie osabion zdolno hartownicz. Chcc zmniejszy intensywno dziaania chodzcego
wody, mona da na jej powierzchni warstewk oleju; przy zanurzeniu przedmiot chodzony styka si
wwczas najpierw z olejem i pokrywa si jego warstewk, co zmniejsza szybko chodzenia.
Wod i roztwory wodne stosuje si gwnie do hartowania stali narzdziowych pytko hartujcych si,
gdy chodzi o uzyskanie duej twardoci powierzchniowej. Do hartowania stali konstrukcyjnych wod mona
stosowa tylko dla mikszych gatunkw o maej zawartoci wgla, gdy przy chodzeniu w wodzie stali
twardszych powstaj due naprenia wasne powodujce paczenie przedmiotw i pknicia. Natomiast do
hartowania powierzchniowego uywa si wycznie wody, poniewa przy nagrzanej warstwie
powierzchniowej nie ma obawy powstawania duych napre.
Drugim bardzo rozpowszechnionym orodkiem chodzcym s oleje; chodz one jednak znacznie
wolniej. W porwnaniu z zimn wod olej ma 3 4 razy mniejsz szybko chodzenia w zakresie
minimalnej trwaoci austenitu oraz 10 razy mniejsz w zakresie przemian martenzytycznych. Powolne
chodzenie w zakresie niskich temperatur jest podane, gdy powstaj mniejsze naprenia ni przy
hartowaniu w wodzie. Intensywno chodzenia w rnych gatunkach oleju zaley gwnie od ich lepkoci
(skad chemiczny oleju ma znaczenie drugorzdne). Podane s oleje rzadkie o maej lepkoci. Oleje takie
maj jednak nisk temperatur zaponu, co jest znowu niekorzystne z uwagi na niebezpieczestwo poaru. W
praktyce wybiera si wic oleje nieco gstsze o wyszej temperaturze zaponu. Kpiel olejowa powinna by
podgrzana do 40 60C, poniewa olej jest wwczas rzadszy i lepiej odprowadza ciepo. Obecnie do
hartowania stosuje si wszelkiego rodzaju oleje mineralne, jak olej maszynowy, rzadszy od niego olej
wrzecionowy oraz specjalnie preparowane oleje hartownicze; oleje te nie jeczej, nie psuj si i mog suy
bardzo dugo.
Jako orodki o charakterystyce chodzenia poredniej pomidzy olejem a wod stosuje si emulsje
olejowe, bdce zawiesin czsteczek oleju w wodzie. Dobre wyniki daje kpiel dwuwarstwowa, tj. olej
ciki w warstwie dolnej, woda w warstwie grnej. Chodzony przedmiot przechodzi najpierw przez wod,
co powoduje szybkie chodzenie od 800 do 300C, a nastpnie w zakresie przemiany martenzytycznej
stygnie powoli w oleju. Operacja ta wymaga jednak duej wprawy.
Kpiele ze stopionych soli lub atwo topliwych metali powoduj cokolwiek powolniejsze ni oleje
chodzenie w zakresie wysokich temperatur (550-750C) i bardzo powolne w temperaturach niszych,
zblionych do temperatur kpieli. Tego rodzaju kpiele chodzce nagrzane do temperatur 250 500C
znajduj zastosowanie przy hartowaniu stopniowym i izotermicznym. Jako kpiel soln stosuje si
najczciej azotan sodu (NaNO3), azotan potasu (KNO3) lub mieszanin azotanu potasu i azotanu sodu
(50%). Z metali atwo topliwych praktyczne zastosowanie ma stopiony ow (temperatura topnienia 327C).
Stopy z cyn maj wprawdzie jeszcze nisz temperatur topnienia, nie s jednak rozpowszechnione, gdy s
drogie i w wikszym jeszcze stopniu ni ow wykazuj tendencj do przylepiania si do powierzchni
hartowanego przedmiotu. Zalet kpieli metalowej jest jej wysoki punkt parowania i dobre przewodnictwo
cieplne. Naley jednak pamita, e pary oowiu s szkodliwe dla zdrowia i konieczne jest zainstalowanie
specjalnych urzdze wentylacyjnych.

Rys. 9.5. Urzdzenie do chodzenia natryskiem: a) mota, b) tulei

Z orodkw gazowych mona zastosowa sprone powietrze o niezbyt wysokim cinieniu


10-2 5 10-2 MPa. Chodzi ono 3 4 razy wolniej ni olej i stosowane jest do stali wysokostopowych i
szybkotncych.
W przypadku gdy chcemy zapobiec deformacji przy hartowaniu, zwaszcza przedmiotw cienkich (np.
piy), stosuje si pyty stalowe lub miedziane, niekiedy wewntrz chodzone wod.
Urzdzenia do chodzenia w kpielach nosz nazw wanien hartowniczych. S to zbiorniki z blachy
stalowej przewanie w ksztacie prostopadocianiu, rzadziej walca,

Rys. 9.6. Schemat pionowej prasy hartowniczej: l hartowane koo, 2 grna ptyta uchwytu, 3 dolna pyta uchwytu, 4
tok dolnego cylindra, 5 zbiornik z olejem (wg S. Prowansa i S. Okoniewskiego)

wypenione ciecz chodzc. Objto wanien musi by tak dobrana w stosunku do wielkoci
chodzonych przedmiotw, aby nie nastpowao nagrzewanie si kpieli chodzcej. Przy produkcji cigej
konieczne jest odpowiednie chodzenie. Przy hartowaniu czciowym, szczeglnie narzdzi albo duych
elementw, mona chodzi natryskiem cieczy (rys. 9.5). Aby zapobiec odksztaceniom przy chodzeniu,
zwaszcza przedmiotw o ksztacie skomplikowanym, stosuje si prasy hartownicze. Zasada ich dziaania
polega na chodzeniu przedmiotw w kpieli albo natryskiem cieczy po uprzednim ich zaciniciu pomidzy
dwiema uksztatowanymi pytkami. Schemat pionowej prasy hartowniczej pokazano na rys. 9.6.

9. 4. Hartowno
Hartownoci stali nazywamy zdolno do tworzenia struktury martenzytycznej podczas hartowania.
Okrela si j na podstawie pomiaru gruboci warstwy martenzytycznej na przekroju hartowanego
przedmiotu. Poszczeglne gatunki stali hartuj si na rn gboko. Jeeli zahartujemy szereg prtw z
danego gatunku stali o odpowiednio wzrastajcej rednicy, to zauwaymy (rys. 9.7), e do pewnej rednicy
(D0) prty bd zahartowane na wskro, a przy wikszych rednicach rdze prta pozostanie nie
zahartowany, przy czym grubo warstwy zahartowanej bdzie malaa ze wzrostem rednicy prta.
Maksymalna rednica, przy ktrej prbka zostaje zahartowana na wskro, nazywa si rednic krytyczn. Z
porwnania gbokoci zahartowanych prtw w wodzie i w oleju wida, e rednica krytyczna dla wody
jako bardziej energicznego orodka chodzcego jest wiksza ni dla oleju.

Rys. 9.7. Grubo strefy martenzytycznej (nie zakreskowana) zahartowanych prtw o rnej rednicy

Gboko zahartowania jest zwizana bezporednio z krytyczn szybkoci chodzenia. Jak wynika z
rys. 9.8, szybko chodzenia jest najwiksza na powierzchni hartowanego elementu i maleje w kierunku
rdzenia, osigajc minimum w osi prta. Jeeli w osi prta szybko chodzenia jest mniejsza od szybkoci
krytycznej dla danego gatunku stali, to zahartowaniu ulegnie tylko ta warstwa powierzchniowa, ktra bya
chodzona z szybkoci wiksz od szybkoci krytycznej. Im mniejsza bdzie krytyczna szybko chodzenia
dla danego gatunku stali, tym grubsza bdzie strefa zahartowana. W przypadku gdy szybko chodzenia w
osi prta jest wiksza od szybkoci krytycznej, ulegnie on zahartowaniu w caym przekroju, tj. na wskro.

Rys. 9.8. Zaleno gruboci warstwy martenzytycznej zahartowanego prta od krytycznej szybkoci chodzenia

Hartowno jest wan cech stali okrelajc jej przydatno do obrbki cieplnej. Jeli przedmiot nie
zahartuje si na wskro, to w rdzeniu otrzymamy drobny perlit i waciwoci na poprzecznym przekroju
zahartowanego elementu, np. twardo, nie bd jednakowe. Wprawdzie przez nastpne odpowiednio
wysokie odpuszczanie mona uzyska wyrwnanie twardoci w poprzecznym przekroju, jednak nie oznacza
to wyrwnania i innych waciwoci. Rdze elementw nie zahartowanych na wskro, jak to przedstawiono
na rys. 9.9, ma wwczas nisz wytrzymao na rozciganie, a zwaszcza nisz granic plastycznoci i
mniejsz udarno w porwnaniu ze stref zewntrzn, gdy tylko struktury otrzymane przez odpuszczanie
martenzytu wykazuj wysokie waciwoci mechaniczne. Z tego wzgldu przy doborze stali na elementy

maszyn i urzdze musimy uwzgldnia ich hartowno. Jeeli wzgldy konstrukcyjne wymagaj
jednakowych waciwoci w caym przekroju, stosujemy stal o duej hartownoci, natomiast gdy wymagana
jest tylko twarda strefa zewntrzna, mona stosowa stal o maej hartownoci. Oczywicie, dotyczy to
elementw o odpowiednio duych wymiarach. Elementy mae mog by wykonane ze stali o mniejszej
hartownoci.

Rys. 9.9. Wpyw gruboci strefy martenzytycznej (strefa zakreskowana) na waciwoci stali zahartowanej i odpuszczonej:
a) prt o maej gruboci strefy zahartowanej, b) prt o wikszej gruboci strefy zahartowanej, c) prt zahartowany na wskro

Na hartowno stali wpywaj nastpujce waniejsze czynniki:


1. Skad chemiczny stali, a zwaszcza zawarto wgla i skadnikw stopowych. Stale wglowe maj ma
hartowno, ktra wzrasta ze wzrostem zawartoci wgla. Krytyczna szybko chodzenia stali
wglowych waha si w zalenoci od zawartoci wgla w granicach 200-600C/s. rednia krytyczna dla
eutektoidalnej stali wglowej przy hartowaniu w wodzie nie przekracza 25 27 mm. Stale stopowe maj
wiksz hartowno z uwagi na wiksz trwao przechodzonego austenitu i mniejsz w zwizku z tym
krytyczn szybko chodzenia.
2. Dodatek intensyfikatorw. Dodatek boru, w iloci okoo 0,002%, zwiksza gboko hartowania l,5 5
razy.
3. Wielko ziarna austenitu. Stale o grubym ziarnie hartuj si gbiej ni stale o ziarnie drobnym.
4. Jednorodno ziarn austenitu. Im austenit jest bardziej jednorodny, tym wiksza jest hartowno stali.
5. Nie rozpuszczone czstki jak tlenki, wgliki, azotki, zwizki midzymetaliczne zwikszaj szybko
rozkadu austenitu, zmniejszajc hartowno stali.
W celu okrelenia hartownoci stali stosowane s nastpujce waniejsze metody:
1) badanie hartownoci na przeomie,
2) metoda Grossmanna,
3) badanie hartownoci metod chodzenia od czoa.
Badanie hartownoci na przeomie. Jest to najprostsza, a rwnoczenie i najdawniejsza metoda
okrelania hartownoci stosowana do wglowych stali narzdziowych o maej gbokoci hartowania. Polega
ona na obserwacji przeomu zahartowanej prbki. Na przeomie takim strefa zahartowana jest matowa i
jedwabista i atwo mona j odrni od nie zahartowanego rdzenia, ktry ma budow gruboziarnist i jest
byszczcy. W ten sposb mona ustali grubo warstwy zahartowanej. W razie wtpliwoci za warstw
zahartowan uwaa si stref o twardoci powyej 55 HRC. Grubo tej warstwy jest miar hartownoci
stali.
Metoda Grossmanna. Bya to w latach trzydziestych najbardziej rozpowszechniona metoda okrelania
hartownoci stali dla ulepszania cieplnego. Polegaa ona na hartowaniu w wodzie lub w oleju cylindrycznych
prbek o rnych rednicach. Prbki te nastpnie przecinano i dokonywano pomiaru twardoci w ich
poprzecznym przekroju wzdu rednicy. Wyniki pomiarw przedstawiono graficznie na wykresie (rys.
9.10).

Rys. 9.10. Rozkad twardoci w przekroju zahartowanej prbki stalowej

Punkt rodkowy osi odcitych odpowiada osi prbki; na lewo i na prawo od tego punktu odmierzano
odlegoci od osi prbki. Na osi rzdnych o zaznaczano odpowiadajce okrelonym punktom przekroju
twardoci w skali Rockwella C. W ten sposb otrzymywano krzywe o ksztacie podobnym do litery U
obrazujce przebieg zmian twardoci wzdu rednicy przekroju prbki. Gdybymy rwnoczenie
obserwowali struktur takiej prbki pod mikroskopem, mona by zauway, e przy powierzchni wystpuje
jednorodny martenzyt, po czym w gbszych warstwach oprcz martenzytu pojawia si bainit, a nastpnie
drobny perlit, ktrego ilo wzrasta stopniowo w kierunku osi prbki, jeli tylko rednica prbki jest
dostatecznie dua. Za granic strefy zahartowanej przyjto struktur zawierajc 50% martenzytu, gdy
stwierdzono, e tej wanie strefie odpowiada najbardziej gwatowny spadek twardoci. Jest to tak zwana
strefa plmartenzytyczna. Twardo odpowiadajca tej strefie nazywa si twardoci krytyczn. Zaleno
twardoci krytycznej od zawartoci wgla dla stali wglowej i niskostopowej podano na rys. 9.11. Sposb
oznaczenia gbokoci zahartowania cylindrycznej prbki z przebiegu krzywych U polega na tym, e na
wykresie przedstawionym na rys. 9.10 nanosi si warto twardoci krytycznej, co pozwala na ustalenie
rednicy nie zahartowanego rdzenia (Dr), o twardoci mniejszej od twardoci krytycznej. Gboko
zahartowanej strefy okrelona jest wwczas wzorem:

D p Dr
2

mm

Rys. 9.11. Zaleno twardoci krytycznej od zawartoci wgla w stali wedug PN-79/H-04402

Jeli twardo prbki w rdzeniu jest wiksza od twardoci krytycznej, uwaa si, e prbka zostaa
zahartowana na wskro. Ta metoda badania hartownoci jest jednak kopotliwa do przeprowadzenia, a
ponadto do wielu czynnikw wpywajcych na gboko zahartowania dochodzi jeszcze jeden bardzo
istotny czynnik, a mianowicie renica prbki. Wskutek tego, nawet przy innych czynnikach jednakowych,
wyniki badania hartownoci prbek o rnych rednicach s trudno porwnywalne.
Prba chodzenia czoowego. Hartowno stali konstrukcyjnych oznacza si najczciej za pomoc
prby chodzenia czoowego (prby Jominy'ego) ujtej norm PN-79/H-04402. Polega ona na tym, e
cylindryczn prbk, ktrej ksztat i wymiary podano na rys. 9.12, nagrzewa si do temperatury hartowania,
a nastpnie chodzi w urzdzeniu, ktrego schemat przedstawiono na rys. 9.13. Pod bezporednim
natryskiem wody pozostaje tylko powierzchnia czoowa prbki i ona chodzona jest najbardziej intensywnie
(im dalej od czoa prbki, tym chodzenie wolniejsze). Po ostygniciu i wyjciu z urzdzenia hartowniczego,
prbk szlifuje si wzdu dwu przeciwlegych tworzcych, a na oszlifowanych powierzchniach dokonuje si
pomiaru twardoci aparatem Rockwella, skala C na dugoci 50 mm. Wyniki pomiaru ujmuje si w postaci
wykresu, oznaczajc na osi odcitych odlegoci od czoa prbki, a na osi rzdnych odpowiednie wartoci
twardoci. czc otrzymane punkty lini cig, uzyskuje si krzyw hartownoci (rys. 9.14)
charakteryzujc przebieg spadku twardoci wzdu dugoci prbki. W przypadku stali gboko hartujcej
si spadek twardoci bdzie powolny, natomiast w przypadku stali pytko hartujcej si spadek twardoci
bdzie szybki. W celu wyznaczenia odlegoci krytycznej (lk mm), tj. odlegoci od czoa, na ktrej prbka
ulega zahartowaniu, naley najpierw z wykresu przedstawionego na rys. 9.11 odczyta twardo krytyczn
dla danego gatunku stali. Znajc twardo krytyczn, mona z rys. 9.14 okreli odlego krytyczn lk,
odpowiadajc odlegoci od czoa prbki, na ktrej twardo jest wiksza od twardoci krytycznej.
Posugujc si nastpnie wykresem przedstawionym na rys. 9.15, mona ustali rednic krytyczn (Dk mm)
badanej stali przy hartowaniu w wodzie i oleju.

Rys. 9.12. Prbka do badania hartownoci metod chodzenia czoowego

Rys. 9.13. Przyrzd do badania hartownoci metod chodzenia czoowego: 1 uchwyt prbki, 2 prbka, 3 przesona, 4
dysza wodna, 5 wanna, 6 zawr do regulowania wysokoci wytrysku wody

Rys. 9.14. Krzywa hartownoci

Rys. 9.15. Zaleno rednicy krytycznej Dk w mm od odlegoci krytycznej lk w mm; w woda, o olej (wg PN-79/H-04402)

Warunki przeprowadzenia prby hartowania s cile znormalizowane, jednake dowiadczenie


wykazuje, e nieznaczne odchylenia od warunkw jej przeprowadzenia nie wpywaj na wynik. Z prby Jominy'ego mona wic okreli:
1) maksymaln twardo stali po zahartowaniu,
2) charakter zmian twardoci, a po odpowiednim przeliczeniu i innych waciwoci mechanicznych (w
przyblieniu),
3) redni krytyczn, a za pomoc odpowiednich nomogramw take idealn rednic krytyczn.
Przebieg krzywych hartownoci moe si nieco rni dla poszczeglnych wytopw stali tego samego
gatunku, a nawet dla prbek pochodzcych z rnych czci tego samego wlewka. Wynika to z
dopuszczalnych waha skadu chemicznego, niejednakowej wielkoci ziarna i innych czynnikw. Z tego
wzgldu przy masowych badaniach prbek pochodzcych z rnych wytopw i z rnych czci wlewka
wyniki pomiarw twardoci wykazuj oczywicie pewien rozrzut. Jeeli punkty odpowiadajce
poszczeglnym pomiarom ograniczy obustronnie liniami, to powstanie pasmo hartownoci danej stali,
okrelajce moliwe odchylenia przebiegu krzywych hartownoci dla danego gatunku stali. Przykady pasm
hartownoci podano na rys. 9.16.

Rys. 9.16. Pasma hartownoci niektrych gatunkw stali (wg A. P. Gulajewa)

W wielu krajach opracowano dla wielu stali konstrukcyjnych pasma hartownoci i wprowadzono stale o
reglamentowanej hartownoci. Stale te maj hartowno w granicach waciwego danej stali pasma
hartownoci i cecha ta jest gwnym kryterium odbiorczym. Skad chemiczny i wielko ziarna maj w tym
przypadku znaczenie drugorzdne.

9. 5. Sposoby hartowania
Ze wzgldu na sposb chodzenia rozrniamy hartowanie zwyke, stopniowe i z przemian
izoterrniczn. Waciwy sposb hartowania naley dobiera w zalenoci od skadu chemicznego stali,
ksztatu hartowanych elementw i danych waciwoci. Im bardziej skomplikowany jest ksztat
przedmiotu, tym ostroniej naley go ozibia, gdy atwiej o pknicia. Skonno do pkni zwiksza si
rwnie ze wzrostem zawartoci wgla i dodatkw stopowych.
Najprostszym sposobem hartowania jest hartowanie zwykle. Polega ono na nagrzaniu stali powyej
Ac3 - Ac1, wygrzaniu i ozibieniu w orodku o temperaturze niszej od temperatury pocztku przemiany
martenzytycznej Ms, w celu otrzymania struktury martenzytycznej, przynajmniej w powierzchniowej
warstwie hartowanego przedmiotu. Przedmiot wytrzymuje si w orodku chodzcym (zwykle w wodzie lub
w oleju) a do jego zupenego ochodzenia. Szybko chodzenia powinna by tak dua, aby przej przez
zakres minimalnej trwaoci austenitu (500 650C) bez jego przemiany. Po tym hartowaniu stosuje si
odpuszczanie w celu zmniejszenia napre i uzyskania odpowiednich waciwoci mechanicznych.
Hartowanie stopniowe polega na nagrzaniu stali powyej Ac3 - Ac1, wygrzaniu i ozibieniu w kpieli o
temperaturze nieznacznie wyszej od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej M s. W kpieli tej
wytrzymuje si hartowany przedmiot przez czas konieczny do wyrwnania temperatury w jego przekroju,
ale na tyle krtko, aby nie rozpocza si jeszcze przemiana bainityczna. Podczas nastpnego studzenia w
powietrzu uzyskuje si struktur martenzytyczn. Taki sposb hartowania powoduje mniejsze naprenia
wewntrzne w porwnaniu ze zwykym hartowaniem, gdy wyrwnanie temperatury przed kocow faz
chodzenia zmniejsza naprenia cieplne, a zachodzca nastpnie przemiana martenzytyczn przebiega
prawie rwnoczenie w caym przekroju, przez co unika si napre strukturalnych. Orodkiem chodzcym
s zwykle stopione sole. Po hartowaniu stopniowym stosuje si odpuszczanie. Moliwo zastosowania
hartowania stopniowego zaley od hartownoci stali i wymiarw hartowanego przedmiotu, ze wzgldu na
niezbyt szybkie chodzenie w gorcej kpieli. Stosuje si je gwnie do przedmiotw nieduych (graniczne
wymiary dla stali wglowej wynosz = l0 12 mm, a dla stali stopowej o wikszej hartownoci s one
odpowiednio wiksze). Hartowanie stopniowe stosuje si rwnie do przedmiotw, ktre z uwagi na swj
ksztat s skonne do krzywienia si i paczenia, jak wierta, rozwiertaki, waki itp. Do hartowania
stopniowego mona zaliczy hartowanie przerywane, polegajce na ozibianiu przedmiotw w wodzie do
okoo 300C z dalszym chodzeniem w powietrzu lub w oleju; w czasie tego chodzenia zachodzi przemiana

martenzytyczn. Ten sposb chodzenia powoduje mae naprenia wewntrzne, gdy przemiana martenzytyczn przebiega w warunkach wolnego chodzenia.
Hartowanie z przemian izotermiczn, zwane krtko hartowaniem izotermicznym, polega na nagrzaniu
stali powyej Ac3 - Act, wygrzaniu i nastpnym ozibieniu w kpieli o temperaturze wyszej od temperatury
pocztku przemiany martenzytycznej Ms. W kpieli tej hartowany przedmiot wytrzymuje si a do
zakoczenia przemiany austenitu na bainit, po czym dalsze chodzenie odbywa si na powietrzu lub w
wodzie. Dziki unikniciu przemiany martenzytycznej, ktra daje najwiksze naprenia wasne, oraz
wyrwnaniu temperatury na caym przekroju przed przemian bainityczna ten sposb hartowania powoduje
najmniejsze naprenia i odksztacenia. Temperatura kpieli zaley od waciwoci, jakie chcemy otrzyma,
i wynosi zwykle 250 350C, w wyniku czego otrzymuje si bainit o twardoci 48 58 HRC. Hartowanie z
przemian izotermiczn stosuje si gwnie do przedmiotw wykonanych ze stali stopowych. Schematy
wszystkich sposobw hartowania podano na rys. 9.17.

Rys. 9.17. Krzywe chodzenia dla rnych rodzajw hartowania: a hartowanie zwyke, b hartowanie przerywane,
c hartowanie stopniowe, d hartowanie z przemian izotermiczn

Zabiegiem zblionym do hartowania izotermicznego jest patentowanie, stosowane do drutu lub tam ze
stali o zawartoci 0,35 1,0% wgla. Patentowanie polega na nagrzaniu drutu do temperatury
900 l000C, z nastpnym chodzeniem w kpieli oowianej o temperaturze 450 550C oraz kocowym
cignieniem na zimno do danej rednicy, przy czym liczba cigw jest tak dobrana, aby wytrzymao
drutu osigna (w zalenoci od rednicy) 1800 2800 MPa. W wyniku przemiany austenitu w kpieli
oowianej otrzymujemy struktur bardzo drobnego perlitu, co pozwala po nastpnym cignieniu uzyska
znacznie lepsze waciwoci mechaniczne ni przy perlicie grubopasemkowym. Na drodze patentowania
mona uzyska drut o wytrzymaoci nawet powyej 3600 MPa.

9. 6. Naprenia wewntrzne
Nagrzewanie czy te chodzenie obrabianego cieplnie elementu nie zachodzi rwnoczenie w caym
przekroju przedmiotu (powierzchnia jest nagrzewana czy te stygnie znacznie szybciej ni rdze).
Nierwnomiernie przebiegajce z tego wzgldu zmiany objtociowe powoduj, e czci przedmiotu o
wikszej objtoci waciwej wywieraj nacisk na czci o mniejszej objtoci, co prowadzi do powstania
napre wewntrznych. Mog one spowodowa odksztacenia, a w przypadku gdy ich warto przekroczy
granic wytrzymaoci materiau powstanie pkni. Naprenia wewntrzne mona podzieli na
naprenia cieplne i naprenia strukturalne.
Naprenia natury cieplnej powstaj w wyniku nierwnomiernego chodzenia czy te nagrzewania
przedmiotw w zakresie poniej A1 i zwizane s z rozszerzalnoci ciepln (przy nagrzewaniu). Zjawisko to
jest odwracalne (przedmiot nagrzany i nastpnie chodzony powraca do swych pierwotnych wymiarw).
Gdyby wic nagrzewanie czy te chodzenie odbywao si rwnomiernie w caej masie przedmiotu,
naprenia nie powstayby. Powierzchnia przedmiotu nagrzewa si jednak (czy te ozibia) znacznie
szybciej ni rdze. Im szybsze jest nagrzewanie czy te chodzenie, tym wiksze s rnice temperatury
pomidzy powierzchni przedmiotu i rdzenia i tym wiksze powstaj naprenia (rys. 9.18). W przypadku

nagrzewania naprenia zanikaj po osigniciu dostatecznie wysokiej temperatury, poniewa granica


plastycznoci ze wzrostem temperatury maleje i materia odksztacajc si ulega odpreniu. Pozostaj
jednak w tym przypadku trwae odksztacenia, znaczne zwaszcza, gdy nagrzewanie nie byo rwnomierne.
Natomiast przy chodzeniu, gdy granica plastycznoci wzrasta, mog pozosta w materiale znaczne
naprenia, nawet po zupenym wyrwnaniu temperatury.

Rys. 9.18. Wpyw szybkoci chodzenia na przebieg zmian temperatury powierzchni i rdzenia: a) due szybkoci chodzenia,
b) rednie szybkoci chodzenia, 1 temperatura powierzchni, 2 temperatura rdzenia, 3 rnica temperatur powierzchni
i rdzenia

Naprenia strukturalne powstaj w wyniku zmian objtociowych natury strukturalnej przy przejciu
przez zakres temperatur krytycznych. Poszczeglne skadniki strukturalne stali maj rn objto
waciw, co mona przedstawi w postaci nastepujcego szeregu skadnikw strukturalnych o wzrastajcej
objtoci waciwej: austenit, perlit, sorbit, bainit, martenzyt. Najmniejsz objto waciw ma austenit, a
najwiksz martenzyt. Z tego wzgldu procesowi przemiany austenitu towarzyszy wzrost objtoci,
najwikszy przy przemianie austenitu w martenzyt, a mniejszy przy przemianie w struktury perlityczne lub
bainityczne. Zmiany objtociowe natury strukturalnej ze wzgldu na swoj warto (0,5 1,5%) i szybko,
z jak zachodz, powoduj ogromne naprenia, przewyszajce naprenia pochodzce od zjawisk
rozszerzalnoci cieplnej i s dlatego gwnym powodem odksztace i pkni hartowniczych.
Na warto napre wewntrznych, a zatem take na skonno do pkni i odksztace przy
hartowaniu, wywieraj wpyw nastpujce czynniki:
1. Rodzaj orodka chodzcego; im szybciej dany orodek chodzi w zakresie temperatur przemiany
martenzytycznej, tym wiksze jest prawdopodobiestwo powstawania napre i pkni; natomiast
szybko chodzenia w zakresie austenitycznym nie odgrywa wikszej roli.
2. Skad chemiczny, tj. zawarto wgla i skadnikw stopowych oraz struktura i jako stali. Wzrost
zawartoci wgla a take dodatkw stopowych sprzyja wzrostowi napre. Niejednorodna struktura
stali, obecno wtrce niemetalicznych s czsto powodem powstawania i rozprzestrzeniania si
pkni.
3. Temperatura pocztku chodzenia; im wysza, tym wiksze powoduje naprenia.
4. Wielko ziarna austenitu; im stal jest bardziej gruboziarnista, tym wysze powstaj w niej naprenia.
5. Ksztat i wielko przedmiotu; im wikszy przedmiot, a ksztat jego bardziej zoony, tym wiksza
skonno do powstawania napre.
Szczeglnie istotny jest wpyw konstrukcji przedmiotu, jego wielkoci i ksztatu na skonno do
odksztace i pkni. Z tego punktu widzenia naley zwrci uwag na nastpujce zalecenia:
1) poszczeglne elementy hartowanego przedmiotu powinny mie moliwie rwnomierny przekrj (naley
unika skupie materiau i gwatownych przej pomidzy poszczeglnymi czciami przedmiotu);
2) naley unika ostrych podci i naroy;
3) przedmioty powinny mie moliwie symetryczne rozmieszczenie mas;
4) naley unika otworw w przedmiotach hartowanych.

9. 7. Hartowanie powierzchniowe
Celem hartowania powierzchniowego jest uzyskanie twardej i odpornej na cieranie warstwy
powierzchniowej przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Polega ono na szybkim nagrzaniu zewntrznej
cienkiej warstwy przedmiotu, ktra ma zosta utwardzona z nastpnym ozibieniem. Nagrzanie musi by
bardzo szybkie, a ozibianie natychmiastowe, gdy w przeciwnym przypadku ciepo przeniknie do gbszych
warstw materiau i zahartowana strefa moe by zbyt gruba. Aby uzyska austenit o dostatecznej
jednorodnoci przy tak krtkich czasach nagrzewania, trzeba stosowa znacznie wysze temperatury
hartowania ni normalnie. Zaleno zakresu temperatur hartowania od szybkoci nagrzewania podano na
rys. 9.19. Hartowanie powierzchniowe ma nastpujce zasadnicze zalety:
1) moliwo zastosowania do przedmiotw o niemal dowolnym rozmiarze i ksztacie,
2) otrzymanie twardej warstwy powierzchniowej o okrelonej gruboci przy zachowaniu cigliwego
rdzenia,
3) wyeliminowanie krzywienia si,
4) zachowanie gadkiej nie utlenionej powierzchni,
5) dua wydajno procesu.

Rys. 9.19. Zaleno temperatury hartowania od szybkoci nagrzewania dla stali o zawartoci 0,8% wgla: / waciwy zakres
temperatur hartowania, // zakres temperatur hartowania dla powolnego nagrzewania (wg A. P. Gulajewa)

W zalenoci od sposobu nagrzewania rozrnia si: hartowanie pomieniowe, indukcyjne i kpielowe.


Z wymienionych metod hartowania powierzchniowego zwaszcza hartowanie indukcyjne znalazo szerokie
zastosowanie w przemyle przy masowej produkcji. Hartowanie kpielowe ma ograniczone zastosowanie
raczej do pojedynczych elementw. Ponadto stosuje si jeszcze inne specjalne metody hartowania powierzchniowego: hartowanie kontaktowe i hartowanie elektrolityczne. S one jednak mao rozpowszechnione i nie
maj wikszego znaczenia.
Hartowanie pomieniowe. Hartowanie pomieniowe polega na grzaniu czci przedmiotu, ktr chcemy
zahartowa, palnikiem gazowym i nastpnie intensywnym ozibieniu strumieniem wody. Najczciej stosuje
si do nagrzewania pomie acetylenowo-tlenowy, ktry w wierzchoku stoka wewntrznego ma
temperatur okoo 3100C. Schemat urzdzenia do hartowania pomieniowego metod posuwow
przedstawia rys. 9.20.

Rys. 9.20. Urzdzenie do hartowania pomieniowego posuwowego: 1 palnik, 2 dysza wodna

Temperatur nagrzania i grubo warstwy zahartowanej mona regulowa, zmieniajc szybko


wzgldn palnika i nagrzewanej powierzchni oraz odlego palnika od natrysku wody. Ponadto grubo
zahartowanej strefy zaley rwnie od wielkoci palnika, rodzaju mieszanki gazowej i waciwoci
hartowanej stali.
Do hartowania pomieniowego stosuje si stale do ulepszania cieplnego o zawartoci wgla
0,45 0,65% zarwno wglowe, jak i stopowe. Gdy wymagane s wysokie waciwoci rdzenia, mona
przed hartowaniem powierzchniowym poddawa elementy ulepszaniu cieplnemu (hartowaniu i wysokiemu
odpuszczaniu). Uzyskuje si wtedy struktur martenzytyczn w warstwie powierzchniowej i sorbityczn w
rdzeniu. Hartowanie pomieniowe znajduje zastosowanie przy budowie maszyn cikich i urzdze
hutniczych oraz w produkcji maoseryjnej i jednostkowej. Tym sposobem utwardza si zby duych k,
limacznice, wrzeciona, rolki prostarek, walce hutnicze, koa suwnic itp.
Hartowanie indukcyjne. Jeeli stalowy przedmiot umiecimy w szybkozmiennym polu
elektromagnetycznym, powstan w przedmiocie prdy wirowe o czstotliwoci odpowiadajcej
czstotliwoci prdu wzbudzajcego. Gsto ich w przekroju jest niejednakowa. Dziki wystpowaniu
efektu powierzchniowego indukowany prd pynie gwnie w cienkiej warstwie powierzchniowej, a w miar
oddalania od powierzchni jego gsto szybko maleje. Energia prdw wirowych zamienia si na ciepo.
Poniewa ilo wydzielanego ciepa jest proporcjonalna do kwadratu gstoci prdu, zmniejszenie iloci
wydzielanego ciepa w miar oddalania si od powierzchni hartowanego przedmiotu w kierunku rdzenia jest
jeszcze bardziej gwatowne. Na tym zjawisku oparte jest hartowanie indukcyjne. Grubo warstwy
powierzchniowej, przez ktr przepywaj prdy wirowe i ktra ulega nagrzaniu, mona okreli wzorem:
d 5,03 10 4

mm
f

gdzie: p oznacza opr elektryczny waciwy materiau w m, przenikalno w H/m, f


czstotliwo w Hz.
Czas nagrzania potrzebny do osignicia wymaganej temperatury zaley od mocy generatora w stosunku
do powierzchni hartowanego przedmiotu; stosunek ten nosi nazw mocy waciwej. Im wiksza jest moc
waciwa, tym prdzej grzana powierzchnia osignie dan temperatur i tym mniej ciepa przejdzie w gb
materiau. Na grubo warstwy nagrzanej wpywaj wic nastpujce czynniki:
1) czstotliwo prdu; gboko przenikania prdu jest odwrotnie proporcjonalna do pierwiastka
kwadratowego czstotliwoci prdu i zmienia si w szerokich granicach w zalenoci od temperatury;
zgodnie z tym im ciesza musi by warstwa zahartowana, tym naley stosowa wiksze czstotliwoci
prdu;
2) moc waciwa; im wiksza moc waciwa, tym szybsze jest nagrzewanie i ciesza warstwa zahartowana;
3) czas nagrzewania; im krtszy, tym ciesza jest warstwa zahartowana.
Orientacyjne zapotrzebowanie mocy przy hartowaniu indukcyjnym wynosi 0,3 3,0 kW na l cm2
grzanej powierzchni. Czas grzania indukcyjnego konieczny do uzyskania waciwej temperatury jest bardzo
krtki i wynosi od p sekundy do kilkunastu sekund.
Urzdzenie do hartowania indukcyjnego skada si zasadniczo, jak to przedstawia rys. 9.21, z dwu
podstawowych elementw:
1) generatora wysokiej czstotliwoci, poczonego z uzwojeniem pierwotnym transformatora,
2) urzdzenia do grzania przedmiotu zwanego wzbudnikiem (induktorem), poczonego z obwodem

wtrnym transformatora.

Rys. 9.21. Schemat urzdzenia do hartowania indukcyjnego: 1 hartowany przedmiot, 2 wzbudnik, 3 prdnica, 4 silnik
elektryczny, 5 transformator, 6 kondensator

Wzbudnik (induktor) jest to cewka o jednym zwoju lub wikszej ich liczbie wykonany z rurki
miedzianej, najczciej wewntrz chodzonej wod. Ksztat i wielko wzbudnika musi cile odpowiada
hartowanemu przedmiotowi, gdy od tego zale zarwno wspczynnik spawalnoci elektrycznej, jak i
rwnomierno nagrzania hartowanego przedmiotu. Nawet nieznaczna zmiana ksztatu moe spowodowa
niewaciw prac induktora.
Do hartowania indukcyjnego nadaj si stale wglowe i stopowe zawierajce powyej 0,4% wgla,
nadajce si do ulepszania cieplnego. Poniewa nagrzewanie trwa bardzo krtko, jest rzecz podan, aby
w strukturze stali byo jak najmniej wolnego ferrytu, ktrego obecno przedua czas konieczny do
ujednorodnienia austenitu. Przed hartowaniem powierzchniowym podane jest przeprowadzenie
normalizowania lub ulepszania cieplnego. Hartowanie indukcyjne powoduje powstawanie napre, dlatego
te po hartowaniu stosuje si odpuszczanie w temperaturze 150 200C w cigu 2,5 h. Zaletami hartowania
indukcyjnego s:
1) wysoka jako obrbki cieplnej; unika si odwglania i przegrzania; maa jest tendencja do odksztace i
pkni; istnieje moliwo regulacji gruboci warstwy zahartowanej;
2) dua wydajno procesu;
3) moliwo grzania w trudno dostpnych miejscach;
4) mae zuycie energii elektrycznej;
5) atwo obsugi;
6) moliwo wczenia urzdzenia do hartowania w lini produkcyjn.
Naley jednak wzi pod uwag koszt instalacji oraz konieczno stosowania dla kadego elementu
wzbudnika o odpowiednim ksztacie. Ponadto konieczne jest uprzednie ustalenie w drodze szczegowych
bada parametrw procesu. Jest wic metod opacaln tylko przy masowej, wielkoseryjnej produkcji.
Hartowanie kpielowe. Hartowanie kpielowe polega na nagrzewaniu powierzchni przedmiotu przez
jego zanurzenie przez krtki okres w kpieli solnej lub metalowej o temperaturze znacznie wyszej ni
temperatura hartowania i nastpnym chodzeniu w wodzie lub oleju. Jako kpiele stosuje si mieszaniny
chlorkw, np. chlorek baru (BaCl2) i chlorku potasu (KCl), roztopione eliwo itp.

9. 8. Odpuszczanie
Odpuszczanie jest to zabieg cieplny stosowany do przedmiotw uprzednio zahartowanych, polegajcy
na nagrzewaniu ich do temperatury niszej od Ac1 wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym chodzeniem
powolnym lub przyspieszonym. Jest ono zwykle stosowane w celu polepszenia waciwoci plastycznych
elementw przy jednoczesnym usuniciu napre wasnych, ktre mogyby doprowadzi do ich pknicia.
Stopie usunicia napre zaley od temperatury odpuszczania (im wysza jest temperatura

odpuszczania, tym wikszy procent napre zostanie usunity, jak to przedstawiono na rys. 9.22).
Temperatur odpuszczania dobiera si w zalenoci od wymaganych waciwoci. Rozrnia si nastpujce
rodzaje odpuszczania:
1. Odpuszczanie niskie (150 250C), ktrego celem jest czciowe usunicie napre hartowniczych
oraz rozkad austenitu szcztkowego, przy zachowaniu wysokiej twardoci. Stosowane jest do narzdzi,
sprawdzianw, przedmiotw nawglonych itp.
2. Odpuszczanie rednie (250 500C), ktrego celem jest obnienie twardoci i zwikszenie odpornoci
na uderzenie przy zachowaniu wysokiej wytrzymaoci i sprystoci. Odpuszczanie to znajduje
zastosowanie przy obrbce cieplnej spryn, matryc itp.
3. Odpuszczanie wysokie (500 650C) stosowane w celu uzyskania jak najwyszej udarnoci, przy
wystarczajcej wytrzymaoci na rozciganie. Istotna jest zwaszcza dua warto stosunku ReRm. W
wyniku tego odpuszczania otrzymuje si struktur sorbitycz-n, waciw dla stali konstrukcyjnych.
Poczenie zabiegw hartowania i wysokiego odpuszczania w celu otrzymania optymalnych waciwoci
mechanicznych nosi nazw ulepszania cieplnego.

Rys. 9.22. Wpyw temperatury i czasu odpuszczania na warto maksymalnych napre wasnych w stali zahartowanej o zawartoci 0,3% wgla

Na wynik odpuszczania oprcz temperatury wpywa rwnie, chocia w nieco mniejszym stopniu, czas
odpuszczania. Ten sam wynik mona uzyska przez krtkie odpuszczanie w wyszej temperaturze lub przez
dusze odpuszczanie w temperaturze niszej. Zbyt krtki czas odpuszczania nie jest jednak korzystny;
dlatego te temperatura odpuszczania musi by tak dobrana, aby wygrzanie mogo trwa dostatecznie dugo,
co gwarantuje jednorodno struktury obrabianych cieplnie elementw. Chodzenie po odpuszczaniu
powinno by w zasadzie powolne, a jedynie w przypadku stali skonnych do kruchoci odpuszczania stosuje
si szybsze chodzenie w wodzie lub w oleju.

9. 9. Obrbka podzerowa
W przypadku stali wglowych o wyszej zawartoci wgla i niektrych stali stopowych temperatura
koca przemiany martenzytycznej Mf jest znacznie nisza od temperatury otoczenia. Podczas zwykego
hartowania takich stali w orodku o temperaturze otoczenia (20C) nie osiga si temperatury koca
przemiany martenzytycznej Mf, wskutek czego w strukturze zahartowanej stali pozostaje dua ilo austenitu
szcztkowego. Jest to niekorzystne, gdy nie osiga si przy hartowaniu maksymalnej twardoci, a
zachodzce z biegiem czasu procesy rozkadu austenitu powoduj zmiany wymiarowe zahartowanych
elementw. Dopiero ozibienie tego rodzaju stali do temperatury Mf powoduje prawie cakowit przemian
austenitu szcztkowego w martenzyt.
Obrbka podzerowa (wymraanie) polega wic na ozibieniu uprzednio zahartowanej stali do niskich
temperatur (poniej 0C) w celu zmniejszenia zawartoci austenitu szcztkowego.
Powinna by ona przeprowadzona bezporednio po hartowaniu, aeby unikn szkodliwej stabilizacji
austenitu. Po obrbce podzerowej, a niekiedy przed ni, przeprowadza si odpuszczanie dla usunicia
napre. Najprostszym sposobem wymraania jest zanurzenie przedmiotu w orodku chodzcym, ktrym
moe by mieszanina staego CO2 ze spirytusem (o temperaturze okoo 80C). W produkcji masowej
najkorzystniej stosowa specjalne urzdzenia chodnicze (chodziarki) pozwalajce na utrzymanie dowolnej,
staej temperatury. W praktyce obrbk podzerowa stosuje si najczciej do narzdzi ze stali szybkotncej i

przedmiotw nawglonych w celu zwikszenia ich twardoci oraz do sprawdzianw w celu stabilizacji
wymiarw.

9. 10. Wyarzanie
Wyarzanie jest to zabieg cieplny polegajcy na nagrzaniu stali do okrelonej temperatury, wygrzaniu w
tej temperaturze z nastpnym studzeniem (czyli powolnym chodzeniem). Zalenie od temperatury
wygrzania, sposobu studzenia i celu, jaki chcemy osign, rozrnia si nastpujce rodzaje wyarzania:
1) wyarzanie ujednoradniajce,
2) wyarzanie zupene,
3) wyarzanie normalizujce,
4) wyarzanie z przemian izotermiczn,
5) wyarzanie sferoidyzujce,
6) wyarzanie rekrystalizujce,
7) wyarzanie odprajce,
8) wyarzanie grafityzujce,
9) wyarzanie odwglajce,
10) wyarzanie przegrzewajce.
Zakres temperatur niektrych rodzajw wyarzania podano na rys. 9.23.

Rys. 9.23. Zakres temperatur niektrych rodzajw wyarzania

W wyniku procesu krystalizacji stal moe wykazywa rnice w skadzie chemicznym w rnych
punktach przekroju wlewka (segregacja wlewkowa), jak te w obrbie poszczeglnych ziarn (segregacja
dendrytyczna). Wyarzanie ujednoradniajce (ujednoradnianie, homogenizowanie) ma na celu usunicie lub
zmniejszenie tych wanie niejednorodnoci skadu chemicznego stali na drodze dyfuzji. Polega ono na
nagrzaniu stali o 150 250C powyej temperatury przemian Ac3 - Acm, zazwyczaj do 1000 1250C,
wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem. Czas wygrzania musi by dostatecznie dugi, gdy
procesy dyfuzyjne przebiegaj wolno; w zalenoci od wielkoci przedmiotu wynosi on zwykle 8 24 h.
Ujednoradnianie stosowane jest najczciej do wlewkw lub odleww ze stali wysokostopowych. Wysoka
temperatura wyarzania sprzyja rozrostowi ziarna. W przypadku wlewkw nie jest to szkodliwe, gdy dalsza
przerbka plastyczna spowoduje rozdrobnienie ziarna. Do odleww natomiast, ktre nie bd przerabiane
plastycznie, naley w celu rozdrobnienia ziarna zastosowa odpowiedni obrbk ciepln, np. wyarzanie
normalizujce.
Wyarzanie zupene ma na celu rozdrobnienie ziarna stali, usunicie budowy Widmannstattena,
uzyskanie jednorodnoci struktury oraz usunicie napre, przez co uzyskuje si polepszenie waciwoci

plastycznych, przy zmniejszeniu twardoci, a czasem polepszenie obrabialnoci. Polega ono na nagrzaniu
stali do temperatury 30 50C powyej Ac3 - Acm, wygrzaniu z nastpnym studzeniem z piecem lub w
popiele przynajmniej w zakresie temperatur krytycznych (pomidzy GSE i PSK). Dalsze studzenie moe si
ju odbywa w powietrzu. Niektre stale wolno chodzone po wyarzeniu w zakresie temperatur
700 400C wykazuj zwikszon krucho. Zjawisko to, zwane kruchoci wyarzania, podobne jest do
kruchoci wystpujcej w procesie odpuszczania.
Wyarzanie normalizujce, zwane krtko normalizowaniem, rni si od wyarzania zupenego tylko
sposobem chodzenia. Polega ono na nagrzaniu stali do temperatury 30 50C powyej Ac3 - Acm,
wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem w spokojnym powietrzu. Celem tego zabiegu jest
uzyskanie jednolitej drobnoziarnistej struktury i zwizane z tym polepszenie waciwoci plastycznych oraz
usunicie napre wewntrznych. Czsto normalizowanie ma rwnie na celu przygotowanie struktury
elementw do ostatecznej obrbki cieplnej (np. przed ulepszaniem cieplnym). W stalach nadeutektoidalnych
mona na drodze normalizowania rozbi siatk cementytu wtrnego. Po normalizowaniu twardo i
wytrzymao stali s wysze ni po wyarzaniu zupenym, zwaszcza stali wysokowglowych oraz
stopowych.
Wyarzanie z przemian izotermiczn, zwane krtko wyarzaniem izotermicznym, jest odmian
wyarzania zupenego. Polega ono na nagrzaniu stali do temperatur 30 50C powyej Ac3 - Acm, wygrzaniu
w tej temperaturze, ozibieniu do temperatury odpowiadajcej zakresowi przemian perlitycznych (okoo
700 500C), wytrzymaniu w tej temperaturze a do zakoczenia przemiany austenitu w perlit z nastpnym
chodzeniem wolnym lub przyspieszonym. Porwnanie przebiegu chodzenia przy wyarzaniu zupenym z
przemian izotermiczn podaje rys. 9.24. Wyarzanie to stosowane jest gwnie do stali wysokowglowych
oraz stopowych w celu zmniejszenia twardoci i polepszenia obrabialnoci; trwa ono 2 do 3 razy krcej w
porwnaniu z wyarzaniem zupenym.

Rys. 9.24. Schemat wyarzania zupenego i wyarzania z przemian izotermiczn

Wyarzanie sferoidyzujce ma na celu koagulacj (sferoidyzacj) wglikw, przez co uzyskuje si


najmiksz i najbardziej plastyczn struktur, jak dla danej stali mona osign. Wyarzanie to polega na
nagrzaniu stali do temperatury zblionej do Ac1, wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem.
Czas wygrzewania musi by stosunkowo dugi i wynosi od kilku do kilkudziesiciu godzin. Po prawidowo
przeprowadzonym wyarzaniu sferoidyzujcym struktura stali skada si z ziarnistego cementytu (wglikw)
rwnomiernie rozmieszczonego na tle osnowy ferrytycznej. Wyarzanie sferoidyzujce stosowane jest do
stali o zawartoci powyej 0,5% wgla.
Wyarzanie rekrystalizujce polega na nagrzaniu uprzednio zgniecionej stali do temperatury nieco
wyszej od temperatury pocztku rekrystalizacji, wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym chodzeniem.
Wyarzanie to stosuje si do materiau uprzednio poddanego przerbce plastycznej na zimno i ma na celu
usunicie skutkw zgniotu.
Wyarzanie odprajce (odpranie) ma na celu zmniejszenie napre wasnych elementw
stalowych, powstaych w procesach technologicznych, jak przerbka plastyczna na gorco, obrbka
mechaniczna, spawanie, prostowanie itp., nie powodujc przy tym zmiany struktury stali i w zwizku z tym
nie obniajc jej twardoci i wytrzymaoci. Wyarzanie odprajce polega na nagrzaniu stali poniej Ac1

zwykle poniej 650C (najczciej 600 500C), wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem.
Czas wygrzania jest dugi i wynosi od kilku godzin do kilku nawet dni, w zalenoci od wielkoci
przedmiotu. Chodzenie po odpreniu musi by bardzo powolne. Im wysza temperatura wygrzania, tym
krtszy moe by czas wygrzania. Odpranie zachodzi rwnie w temperaturze otoczenia, lecz proces ten
trwa bardzo dugo.
Wyarzanie grafityzujce, tzw. grafityzacja, ma na celu rozkad cementytu na grafit (wgiel arzenia) i
austenit, jeeli temperatura procesu ley powyej Ac1, lub na grafit i ferryt, jeeli temperatura procesu ley
poniej Ac1. Polega ono na nagrzaniu do temperatury, w ktrej zachodzi rozkad cementytu, wygrzaniu w tej
temperaturze z nastpnym chodzeniem. Stosowane jest najczciej do niektrych gatunkw eliwa biaego
w celu uzyskania eliwa cigliwego (punkt 7.3.8).
Wyarzanie odwglajce ma na celu wypalenie wgla z powierzchni elementu, np. w celu uzyskania
biaego eliwa cigliwego, lub przy produkcji blach transformatorowych.
Wyarzanie przegrzewajce polega na nagrzaniu stali do temperatury, w ktrej nastpuje silny rozrost
ziarna, wygrzaniu w tej temperaturze z nastpnym studzeniem. Celem tego zabiegu jest uzyskanie
gruboziarnistej struktury, np. w celu polepszenia obrabialnoci stali.

9. 11. Utwardzanie dyspersyjne (wydzieleniowe)


Obrbka cieplna stopw elaza jest oparta gwnie na przemianie alotropowej elaza w elazo .
Istnieje jednak jeszcze inna moliwo obrbki cieplnej stopw metali, wykorzystujca zjawisko zmiennej
rozpuszczalnoci w stanie staym, zgodnie z ukadem rwnowagi podanym na rys. 9.25. Wydzielanie
rozpuszczonego skadnika z przesyconego roztworu a przy chodzeniu prowadzi do zmiany waciwoci
stopu. Ze wzgldu na to, e efekt obrbki cieplnej jest w tym przypadku zaleny od stopnia dyspersji
wydziele, nosi ona nazw utwardzania dyspersyjnego. Utwardzanie dyspersyjne jest poczeniem dwu
kolejnych zabiegw cieplnych: przesycania i starzenia.
Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do temperatury powyej linii granicznej rozpuszczalnoci, w
ktrej wydzielony skadnik przechodzi cakowicie do roztworu staego bez przemiany alotropowej
(temperatura tp dla stopu I na rys. 9.25), wygrzaniu z nastpujcym ozibieniem w celu zatrzymania
rozpuszczonego skadnika w roztworze przesyconym. Optymaln temperatur przesycania okrela linia
granicznej rozpuszczalnoci. Szybko chodzenia od temperatury przesycania zalena jest od rodzaju stopu
(dla wikszoci przypadkw konieczne jest szybkie chodzenie w wodzie lub oleju). W wyniku przesycenia
nastpuje nieznaczne obnienie waciwoci wytrzymaociowych stopu, a podwyszenie waciwoci
plastycznych. Z uwagi na podobiestwo technologiczne przesycanie zwane jest niekiedy hartowaniem, co
jest bdne, gdy pomidzy oboma zabiegami wystpuj zasadnicze rnice. W przeciwiestwie do
hartowania podczas przesycania nie zachodzi przemiana alotropowa, a w wyniku przesycenia nie uzyskuje
si wzrostu twardoci.

Rys. 9.25. Wykres rwnowagi z ograniczon zmienn rozpuszczalnoci skadnika B i skadnika A

Starzenie jako zabieg obrbki cieplnej polega na nagrzaniu uprzednio przesyconego stopu do
temperatury wyszej od temperatury otoczenia, a niszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci,
wygrzaniu i nastpnym studzeniu. Skadnik przesycajcy roztwr wydziela si wwczas w postaci odrbnej
fazy o odpowiednim stopniu dyspersji.

Tego rodzaju zabieg zwany jest starzeniem przyspieszonym (sztucznym). Ten sam proces zachodzcy w
temperaturze otoczenia w cigu duszego czasu nosi nazw starzenia naturalnego (samorzutnego).
Wydzielone w czasie starzenia z roztworu staego czsteczki hamuj ruch dyslokacji, na skutek czego
nastpuje wzrost twardoci i wytrzymaoci stopu przy obnieniu waciwoci plastycznych. Uzyskana
zmiana waciwoci zaley od iloci wydzielonego skadnika i jego stopnia dyspersji, co z kolei zaley od
temperatury i czasu starzenia. Im nisza temperatura starzenia, tym wikszy jest stopie dyspersji wydziele
i wikszy efekt wzrostu twardoci jak to wynika z rys. 9.26, jednak stosowanie zbyt niskich temperatur
starzenia nie jest celowe, gdy osignicie maksymalnej twardoci trwaoby zbyt dugo. Wzrost temperatury
starzenia przyspiesza wprawdzie wydzielanie si rozpuszczonego skadnika, wskutek czego maksimum
twardoci dla danej temperatury uzyskuje si po upywie krtszego czasu, jednak rwnoczenie ronie
wielko wydzielonych czstek, tak e w wyszych temperaturach starzenia uzyskuje si nisz twardo.
Przekroczenie czasu odpowiadajcego maksimum twardoci dla danej temperatury starzenia powoduje
spadek twardoci, tym szybszy, im wysza jest temperatura starzenia. Jest to wynikiem koagulacji
wydzielonych czstek. Wzrostowi twardoci podczas starzenia towarzyszy spadek waciwoci plastycznych.
Starzenie bywa rwnie zwane mylnie odpuszczaniem, co nie jest suszne, gdy odpuszczanie obnia
twardo, a podwysza waciwoci plastyczne, podczas gdy starzenie dziaa wrcz przeciwnie.

Rys. 9.26. Wpyw temperatury i czasu starzenia na twardo przesyconego stopu

W ukadzie elazo-cementyt wystpuje zmienna rozpuszczalno wgla w ferrycie od 0,008% w


temperaturach normalnych do 0,02% w temperaturze eutektoidalnej 727C. Fakt ten wskazuje na moliwo
zastosowania utwardzania dyspersyjnego do stali mikkich o strukturze ferrytycznej. Najwikszy efekt
utwardzenia powinien wystpowa w stalach o zawartoci wgla 0,02%, gdy dalszy wzrost zawartoci
wgla powoduje zmniejszenie si iloci ferrytu w strukturze stali. Praktycznie efekt utwardzania mona
zaobserwowa w stalach zawierajcych do 0,15% wgla, jednake stosowanie tego rodzaju obrbki cieplnej
nie byoby celowe, gdy stale te musz mie wanie dobre waciwoci plastyczne. Naley odrni
starzenie jako nazw okrelonego zabiegu obrbki cieplnej od oglnego pojcia starzenia, obejmujcego
caoksztat zjawisk zwizanych z rozpadem przesyconych roztworw staych.
Zjawisko starzenia si jest szczeglnie niepodane w stalach mikkich, ktre powinny wykazywa
dobre waciwoci plastyczne, jak np. blachy do gbokiego toczenia czy te materiay kotowe. Te ostatnie,
mimo e pracuj w podwyszonych temperaturach, co sprzyja procesowi starzenia, powinny zachowa
wysok cigliwo i udarno przez dugi czas. Z tego wzgldu produkowane s tzw. stale niestarzejce si.
W procesie metalurgicznym s one silnie odazotowane i odtleniane dodatkiem aluminium lub aluminium i
tytanu, co zmniejsza starzenie lub nawet cakowicie mu zapobiega.

10. OBRBKA CIEPLNO-CHEMICZNA

10. 1. Wiadomoci podstawowe


Obrbka cieplno-chemiczna polega na nasycaniu warstw powierzchniowych obrabianych cieplnie
elementw okrelonymi skadnikami, co uzyskuje si w rezultacie oddziaywania orodka, w ktrym
zachodzi wygrzewanie. Dla wytworzenia takiego chemicznie aktywnego orodka mog by zastosowane
zarwno substancje stae, cieke jak i gazowe. Najczciej celem obrbki cieplno-chemicznej jest
podwyszenie powierzchniowej twardoci i odpornoci na cieranie; mona osign rwnie zwikszenie
odpornoci na korozj. Do zabiegw obrbki cieplno-chemicznej nale: nawglanie, azotowanie,
wgloazotowanie, nasiarczanie, a take nasycanie innymi pierwiastkami metalicznymi i niemetalicznymi. W
czasie obrbki cieplno-chemicznej zachodz nastpujce procesy:
1) powstawanie wolnych aktywnych atomw w orodku otaczajcym obrabiany metal,
2) adsorpcja aktywnych atomw na powierzchni metalu,
3) dyfuzja zaadsorbowanego pierwiastka w gb metalu.
W wyniku tych trzech procesw na powierzchni obrabianego cieplnie elementu powstaje warstwa
dyfuzyjna o odmiennym skadzie chemicznym ni rdze.
Aktywne atomy mog powstawa zarwno na drodze dysocjacji, jak te w wyniku zachodzcych reakcji
chemicznych. Ulegaj one nastpnie adsorpcji na powierzchni obrabianego cieplnie elementu. Zjawisko to
polega na wchoniciu swobodnych atomw pierwiastka nasycajcego przez powierzchni metalu
podstawowego, przy czym musz by spenione dwa zasadnicze warunki:
1) adsorpcja moliwa jest tylko w chwili tworzenia si aktywnych atomw (zwizki chemiczne, a nawet
pierwiastki wystpujce w postaci czstek adsorpcji nie ulegaj);
2) pierwiastek nasycajcy musi si rozpuszcza w metalu podstawowym.
Zaadsorbowane na powierzchni elementu atomy przenikaj nastpnie w gb metalu na drodze dyfuzji.
Przebieg dyfuzji oraz rodzaj powstajcych w jej wyniku faz zale od typu ukadu rwnowagi, jaki tworz
oba te skadniki. W zwizku z tym rozrnia si dwa podstawowe rodzaje dyfuzji: dyfuzj atomow oraz
dyfuzj reakcyjn. Dyfuzja atomowa zachodzi, gdy oba skadniki tworz roztwr stay, i polega na
przemieszczaniu si atomw dyfundujcego pierwiastka w sieci przestrzennej metalu podstawowego. Na
skutek tego rodzaju dyfuzji powstaje roztwr stay o strukturze krystalicznej metalu podstawowego.
Maksymalne stenie metalu dyfundujcego w metalu podstawowym nie moe w tym przypadku
przekracza jego granicznej rozpuszczalnoci w temperaturze dyfuzji. Moliwe jest rwnie, e
adsorbowany skadnik oraz metal podstawowy reaguj ze sob, w wyniku czego powstaj fazy
midzymetaliczne. Tego rodzaju dyfuzj, ktra prowadzi do powstania nowych faz, nazywamy dyfuzj
reakcyjn. W tym przypadku wzajemna dyfuzja metali moe doprowadzi do ste wielokrotnie
przekraczajcych stenia wystpujce w roztworach staych granicznych. Poniewa najczciej, jak to
wynika z ukadw rwnowagi fazowej, zachodzi zarwno rozpuszczenie si dyfundujcego pierwiastka w
metalu podstawowym, jak i powstawanie nowych faz midzymetalicznych, moliwy jest rwnoczesny
przebieg obu tych rodzajw dyfuzji, z tym jednak, e faza midzymetaliczna powstaje dopiero po nasyceniu
metalu podstawowego pierwiastkiem dyfundujcym. Dyfuzj okrela ilociowo pierwsze prawo Ficka
wyraone rwnaniem
dm D

dc
dFd
dx

Z rwnania tego wynika, e ilo pierwiastka dm (w gramach), ktra przedyfunduje przez element
powierzchni dF (w cm2) na odlego dx (w cm) od tej powierzchni w czasie di (w sekundach) jest
proporcjonalna do gradientu dc/dx (spadku koncentracji substancji dyfundujcej dc na drodze dx).
Wspczynnik proporcjonalnoci D, zwany wspczynnikiem dyfuzji, jest rwny iloci substancji
przedyfundowanej przez jednostk powierzchni (l cm2) w jednostce czasu (l s) przy rnicy ste po obu
stronach tej powierzchni rwnej jednoci (0% i 100% substancji dyfundujcej). Znak minus we wzorze
oznacza, e dyfuzja zachodzi w kierunku spadku koncentracji.
Wspczynnik dyfuzji jest wielkoci zmienn, zalen od temperatury procesu, stenia dyfundujcego
pierwiastka oraz obecnoci innych pierwiastkw w podstawowym metalu. Moe on by wyraony wzorem:

D Ae

Q
RT

gdzie A oznacza wspczynnik zaleny od typu sieci krysztau Q energi aktywacji, tj. ilo energii
potrzebnej do wysunicia atomu z jego normalnego pooenia w sieci krysztau w odniesieniu do jednego
mola, R sta gazow 8,31 J/(mol-K), T temperatur bezwzgldn.
Z podanego wzoru wynika, e dla danego pierwiastka dyfundujcego i okrelonego metalu
podstawowego wspczynnik dyfuzji zaley przede wszystkim od temperatury. Zaleno t przedstawiono
na rys. 10.1. Grubo warstwy dyfuzyjnej w zalenoci od czasu mona okreli rwnaniem:
x 2 c

gdzie x oznacza grubo warstwy dyfuzyjnej, c - sta zalen od wspczynnika dyfuzji, - czas dyfuzji.

Rys. 10.1. Zaleno wspczynnika dyfuzji D od temperatury

Jak wynika z tego wzoru, grubo warstwy dyfuzyjnej wzrasta tym wolniej, im duszy jest czas
procesu, jak to wida na rys. 10.2.

Rys. 10.2. Zaleno gruboci warstwy dyfuzyjnej od czasu wygrzewania

Struktura warstwy dyfuzyjnej zaley przede wszystkim od rodzaju ukadu rwnowagi, jaki rozpatrywane
skadniki tworz ze sob. Jeeli metal podstawowy A i skadnik nasycajcy B tworz roztwr stay cigy
(rys. 10.3), to po odpowiednio dugim czasie wygrzewania koncentracja skadnika B w warstwie dyfuzyjnej
bdzie si zmienia od C1 (100% B) do C2 (100% A). Jeeli natomiast metal podstawowy A nasycony
skadnikiem B tworzy ukad podany na wykresie z rys. 10.4, to w czasie nasycania w temperaturze tv na
powierzchni elementu po dostatecznie dugim wygrzaniu tworzy si warstewka roztworu o zmieniajcym
si skadzie chemicznym w zakresie 100-C4. Pod ni wystpi warstewka zwizku midzymetalicznego o
zmieniajcym si skadzie C3-C2 (faza ) i wreszcie w warstwach najgbiej pooonych wystpi roztwr o
zmieniajcym si skadzie chemicznym w zakresie C1-0. Std wynika, e na drodze dyfuzji powstaj tylko
warstwy jednofazowe, w ktrych stenie zmienia si w sposb cigy. Pola o strukturze dwufazowej w
warstwie dyfuzyjnej nie wystpuj. Std te, jak to z rys. 10.5 wynika, pomidzy poszczeglnymi
warstewkami nastpuje skokowa zmiana koncentracji skadnika B.

Rys. 10.3. Ukad rwnowagi a skad fazowy warstwy dyfuzyjnej

Rys. 10.4. Ukad rwnowagi fazowej

Rys. 10.5. Skad fazowy warstwy dyfuzyjnej

10. 2. Nawglanie
Nawglanie jest to najstarszy i do dzi najbardziej rozpowszechniony zabieg obrbki cieplnochemicznej, polegajcy na nasyceniu powierzchni elementw stalowych wglem w celu uzyskania twardej i
odpornej na cieranie warstwy powierzchniowej przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Waciwoci te
uzyskuje si przez dodatkow obrbk ciepln po waciwym nawgleniu. W zalenoci od rodzaju orodka,
w ktrym przeprowadza si wygrzewanie, rozrnia si:

1) nawglanie w proszkach z zastosowaniem staych orodkw nawglajcych,


2) nawglanie gazowe w gazowych orodkach nawglajcych.
Stale do nawglania. Do nawglania stosuje si stale wglowe lub stopowe o zawartoci 0,10 0,20%,
a niekiedy nawet do 0,35% wgla. Stali wglowych uywa si na elementy mniej odpowiedzialne o
ksztatach prostych, gdy chodzi gwnie o du odporno na cieranie. Na czci bardziej obcione, ktre
obok twardej powierzchni powinny mie wysokie waciwoci mechaniczne rdzenia, stosuje si stale
stopowe (p. punkt 12.3).
Struktura warstwy nawglonej. W nawglonym przedmiocie zawarto wgla zmniejsza si stopniowo
od powierzchni w kierunku rdzenia, w zwizku z czym zmienia si rwnie i struktura, jak to pokazano na
rys. 10.6. Najsilniej nawglona warstwa zewntrzna o strukturze odpowiadajcej stali nadeutektoidalnej
skada si z cementytu siatkowego na tle perlitu; pod ni wystpuje warstwa perlityczna, a nastpnie strefa
perlityczno-ferrytyczna, przy czym im bliej rdzenia, tym wicej jest ferrytu, a mniej perlitu; struktura ta jest
waciwa dla mikkiego rdzenia. Maksymalna zawarto wgla w strefie zewntrznej nie powinna
przekracza 1,0 1,2%, aby unikn kruchoci na skutek zbyt silnie rozwinitej siatki cementytu. Jest rzecz
wan, aby przejcie warstwy nawglonej do nienawglonego rdzenia byo agodne. Warstwy nawglone
ostro odcinajce si od mikkiego rdzenia maj skonno do uszczenia si i odpryskiwania.

Rys. 10.6. Struktura warstwy nawglonej w stanie rwnowagi trawiona 4% azotalem (pow. 200 x)

Nawglanie w orodkach staych. Jako stae orodki nawglajce stosowane s proszki bdce
mieszanin wgla drzewnego oraz rodkw przyspieszajcych nawglanie. Jest to najczciej wglan baru
(BaCO3) lub sodu (Na2CO3), ktrych zawarto w wieym proszku wynosi przewanie 10 20%.
Nawglanie zachodzi nie przez bezporednie przenikanie wgla do stali, lecz za porednictwem, tlenku
wgla. Wgiel drzewny wobec maej iloci powietrza w skrzynkach do nawglania utlenia si. Powstaje
tlenek wgla CO zgodnie z reakcj:
C + O2 CO2,

CO2 + C 2CO.

Rwnoczenie rodki przyspieszajce rozkadaj si w wysokiej temperaturze, wydzielajc dwutlenek wgla,


ktry rwnie ulega redukcji do tlenku wgla. W przypadku wglanu baru przebieg reakcji jest nastpujcy:
BaCO3 BaO + CO2,

CO2 + C 2CO.

Tlenek wgla jest nietrway i na powierzchni stali rozkada si zgodnie z reakcj:


2CO CO2 + C.
Powstay wgiel atomowy ulega adsorpcji i nastpnie dyfunduje w gb nawglanych elementw, a na ich
powierzchni wydzielaj si dalsze atomy wgla.
Zawarto wgla w warstwie nawglonej zaley od temperatury i czasu nawglania, od aktywnoci
karboryzatora oraz od rodzaju stali. Nawglanie przeprowadza si w temperaturach powyej Ac3, zazwyczaj
850 950C. Im wysza temperatura wygrzania, tym wiksza koncentracja wgla w warstwie nawglanej.
Zaleno zawartoci wgla w warstwie nawglonej od temperatury nawglania przedstawiono na rys. 10.7.

Rys. 10.7. Wpyw temperatury nawglania na zawarto wgla w warstwie nawglonej, temperatura nawglania: / - 900C, 2 925C, 3 - 950C, 4 - 1000C

Podwyszenie temperatury nawglania prowadzi rwnie do zwikszenia gruboci warstwy nawglonej.


Podobnie wpywa rwnie i czas wygrzewania podczas nawglania. Im jest on duszy, tym warstwa
nawglona jest grubsza i ma wysz zawarto wgla, a przejcie pomidzy warstw nawglona a
nienawglonym rdzeniem jest bardziej agodne. Zaleno gruboci warstwy nawglonej od temperatury i
czasu nawglania podaje rys. 10.8. Proces nawglania proszkami jest zabiegiem trwajcym od kilku do
kilkunastu godzin w zalenoci od wymaganej gruboci warstwy nawglonej.

Rys. 10.8. Wpyw temperatury i czasu nawglania na grubo warstwy nawglonej; temperatura nawglania: 1 950C, 2
925C, 3 900C, 4 870C, 5 840C, 6 815C (wg K. Wesoowskiego)

Nawglanie w proszkach stosuje si do otrzymywania warstw grubych (powyej 1,5 mm). Warstwy
cienkie uzyskiwane s raczej na drodze nawglania gazowego lub cyjanowania. Gwnymi zaletami
nawglania w proszkach jest atwo przeprowadzenia procesu oraz to, e poza skrzynkami nie wymaga on
adnych innych specjalnych urzdze. Jednoczenie metoda ta ma jednak wady ograniczajce jej
zastosowanie, zwaszcza w nowoczesnej produkcji wielkoserynej, a mianowicie:
1) trudno regulowania gruboci warstw cienkich oraz zawartoci w nich wgla i poczone z tym niezbyt
pewne wyniki,
2) kopoty z zaadowaniem i rozadowaniem skrzynek,
3) dua ilo czasu i energii zwizana z nagrzewaniem skrzynek z proszkiem.
Nawglanie gazowe. Nawglanie gazowe polega na wygrzewaniu elementw w atmosferze gazw
naweglajcych. Gwnymi skadnikami gazw nawglajcych s tlenek wgla (CO),wglowodory nasycone
(CnH2n+2) oraz wglowodory nienasycone (CnH2n), ktre w wysokiej temperaturze i pod katalitycznym
wpywem elaza ulegaj rozkadowi z wydzieleniem wgla atomowego, ktry dyfunduje do stali, powodujc
jej nawglanie.

W przemyle do nawglania gazowego stosuje si rnego rodzaju gazowe wglowodory lub ich
mieszaniny, jak gaz ziemny, gaz wietlny, gaz koksowniczy, generatorowy, propan, butan, gazy pochodzce
z rozkadu benzolu i pirobenzolu oraz gazy pochodzce z rozkadu i krakowania nafty. Gazw tych uywa
si w stanie surowym" albo te odpowiednio obrobionym", gdy zachodzi obawa, e uycie gazw w stanie
surowym" z powodu nadmiaru wglowodorw mogoby spowodowa osadzanie sadzy na powierzchni
nawglonych elementw. Ta obrbka gazw polega na ich czciowym spaleniu z nastpnym mieszaniem
spalin z gazem surowym; mona rwnie miesza gaz bogatszy z gazem uboszym lub z powietrzem.
Temperatura nawglania gazowego jest zwykle wysza ni nawglania w orodkach staych (okoo
950C), co ma na celu uzyskanie peniejszego rozkadu metanu. Czas wygrzewania przy nawglaniu
gazowym jest krtszy ni przy nawglaniu w proszkach (okoo 1,5 ra). Dla warstw cieszych (do l mm)
cakowity czas nawglania gazowego moe by nawet 2,5 3 razy krtszy ni przy nawglaniu w
proszkach. Do zalet nawglania gazowego nale:
1) rwnomierno nawglania oraz moliwo regulacji gruboci warstwy nawglonej i zawartoci w niej
wgla,
2) wiksza szybko procesu,
3) mono hartowania przedmiotw bezporednio po nawglaniu,
4) moliwo automatyzacji procesu,
5) mniejsze zapotrzebowanie na miejsce i czysto miejsca pracy.
Nawglanie gazowe jest jednak zabiegiem trudniejszym do opanowania, wymagajcym odpowiednich
urzdze do przygotowania i regulacji gazu nawglajcego.
Obrbka cieplna po nawglaniu. Powierzchniowa twardo nawglonych elementw jest maa;
ponadto w czasie dugiego wygrzewania przy nawglaniu nastpuje silny rozrost ziarna zarwno w warstwie
powierzchniowej, jak i rdzeniu nawglanych elementw, co pogarsza ich waciwoci mechaniczne. Z tego
wzgldu przedmioty po nawgleniu poddaje si obrbce cieplnej. Ma ona na celu:
1) znaczne utwardzenie warstwy nawglonej, zwykle powyej 60 HRC,
2) otrzymanie cigliwego rdzenia, odpornego na obcienia dynamiczne i majce okrelon wytrzymao
na rozciganie.
Klasyczna obrbka cieplna nawglonych przedmiotw polega na dwukrotnym hartowaniu z nastpnym
niskim odpuszczaniem. Pierwsze hartowanie ma na celu rozdrobnienie ziarna w rdzeniu i usunicie siatki
cementytu w warstwie zewntrznej. W tym celu przedmioty nawglone nagrzewa si do temperatury
powyej Ac3 (dla stali wglowych 870 900C). Nastpnie ozibienie w wodzie lub oleju (zalenie od
rodzaju stali) powoduje zahartowanie zarwno rdzenia, jak i warstwy powierzchniowej. Z uwagi na to, e
przyjta temperatura hartowania, odpowiednia dla rdzenia, jest zbyt wysoka dla warstwy powierzchniowej
nawglanego elementu, otrzymana w teje warstwie struktura martenzytyczna jest gruboiglasta i odznacza
si du kruchoci. Z tego wzgldu stosuje si drugie hartowanie w temperaturze 750 770C, ktre ma na
celu uzyskanie drobnoiglastego martenzytu w warstwie powierzchniowej, a jednoczenie nadanie rdzeniowi
odpowiedniej cigliwoci. Po hartowaniu stosuje si niskie odpuszczanie w temperaturze 150 180C,
majce na celu zmniejszenie napre hartowniczych i polepszenie waciwoci mechanicznych warstwy
nawglonej.
Hartowanie podwjne jest zabiegiem kosztownym. Poza tym dwukrotne nagrzewanie sprzyja
odwglaniu i utlenianiu powierzchni oraz powstawaniu odksztace. Z tego wzgldu stosuje si rwnie
hartowanie pojedyncze z nastpnym niskim odpuszczeniem. Stale wglowe nagrzewa si wwczas do
temperatury 820 850C, przez co uzyskuje si znaczne rozdrobnienie ziarna w rdzeniu i jednoczenie
stosunkowo drobnoiglasty martenzyt w warstwie nawglonej.
Niekiedy stosowane bywa hartowanie wprost od temperatury nawglania; ten sposb obrbki cieplnej
nazywa si hartowaniem bezporednim. Polega ono na tym, e nagrzane elementy wyjmuje si ze skrzynek i
bezporednio ozibia. Ze wzgldu na to, e nie nastpuje tu rozdrobnienie ziarna stali, sposb ten moe by
stosowany tylko w przypadku stali drobnoziarnistych lub gdy chodzi o wytwory, ktrym nie stawia si
szczeglnych wymaga co do ich waciwoci plastycznych. Szczeglnie natomiast dogodny jest ten sposb
hartowania po nawglaniu gazowym, gdy przedmioty po wyjciu z komory pieca mona bezporednio
ozibia. Oczywicie i w tym przypadku po hartowaniu przeprowadza si niskie odpuszczanie.
Stosowane s jeszcze i inne, bardziej zoone zabiegi obrbki cieplnej, w przypadku gdy nawglanym
elementom stawia si szczeglnie due wymagania.

10. 3. Azotowanie
Azotowaniem nazywamy proces powierzchniowego nasycenia stali lub eliwa azotem. Rozrnia si
azotowanie utwardzajce i antykorozyjne. Azotowanie utwardzajce, stosowane do stali stopowych ma na
celu podwyszenie powierzchniowych waciwoci, a gwnie twardoci, natomiast azotowanie
antykorozyjne stosuje si zarwno do stali wglowych, jak i stopowych w celu powikszenia odpornoci na
korozj.
Oglne wiadomoci o azotowaniu. Do azotowania konieczna jest obecno azotu atomowego. W tym
celu stosuje si amoniak gazowy, ktry w temperaturze azotowania rozkada si w myl reakcji:
2NH3 6H + 2N.
Poniewa azot atomowy przechodzi szybko w azot molekularny, naley w czasie azotowania zastosowa
stay przepyw amoniaku, ktry stopniowo dysocjuje, co zapewnia cige wydzielanie si azotu atomowego.
Stopie dysocjacji amoniaku wynosi zwykle 20 60% w zalenoci od temperatury, cinienia, szybkoci
przepywu gazu, a take od wielkoci wsadu, poniewa stal dziaajc jako katalizator przyspiesza dysocjacj
amoniaku.
Podstaw do wyjanienia procesu azotowania jest ukad elazo-azot, przedstawiony na rys. 10.9. Jak std
wynika, w ukadzie tym mog wystpowa nastpujce fazy:
1. Faza (ferryt azotowy) jest to roztwr stay azotu w elazie a o zawartoci azotu zmieniajcej si od
0,01% w temperaturze pokojowej do okoo 0,42% w temperaturze 591C.
2. Faza (austenit azotowy) jest to roztwr stay azotu w elazie y istniejcy w stanie rwnowagi powyej
temperatury eutektoidalnej 591C. Podczas powolnego chodzenia austenit azotowy o zawartoci 2,35%
azotu rozkada si w temperaturze 591C na eutektoid zwany braunitem, przypominajcy perlit. Podczas
szybkiego chodzenia przemiana eutektoidalna zanika, a austenit przemienia si w niskich temperaturach
na martenzyt azotowy.
3. Faza ' (azotek elaza Fe4N), faza midzywzowa o zawartoci 5,9% azotu. Skad chemiczny tej fazy
moe si zmienia w granicach od 5,5 do 6,0% azotu.
4. Faza (azotek elaza Fe4N), faza midzywzowa o zawartoci 11,2% azotu; skad chemiczny tej fazy
moe si zmienia 8,1 11,2% azotu.

Rys. 10.9. Ukad rwnowagi fazowej elazo-azot

Stale do azotowania. Do azotowania stosuje si stale stopowe zawierajce dodatki aluminium, tytanu,
wanadu, molibdenu i chromu. Skadniki te tworz z azotem zwizki zwane azotkami, ktre odznaczaj si
du trwaoci i wysok twardoci oraz duym stopniem dyspersji (najtrwalszy jest azotek aluminium
A1N). Wpyw dodatkw stopowych na twardo warstwy azotowanej podano na rys. 10.10. Jak wynika z
rysunku, najefektywniej w tym wzgldzie dziaa aluminium, a nastpnie chrom i molibden. Norma PN-89/H84030 przewiduje do azotowania stale chromo-wo-aluminiowe 38HMJ, 33H3MF, 25H3M (molibden
przeciwdziaa kruchoci odpuszczania). Wyroby azotowane oprcz wysokiej twardoci powierzchniowej

powinny wykazywa wysok wytrzymao rdzenia. Z tego wzgldu zawieraj one zwykle 0,30 0,45%
wgla. Wszystkie stale azotuje si zasadniczo w stanie ulepszonym cieplnie, tzn. po hartowaniu i wysokim
odpuszczaniu. Temperatura azotowania musi by nisza od temperatury odpuszczania, aeby w czasie
azotowania nie nastpio obnienie wytrzymaoci rdzenia (punkt 12.5).

Rys. 10.10. Wpyw dodatkw stopowych na twardo warstwy azotowanej (wg achtina)

Azotowanie stali wglowych powoduje tylko nieznaczne podwyszenie twardoci warstwy


powierzchniowej i dlatego te stale wglowe poddaje si tylko azotowaniu antykorozyjnemu.
Struktura i waciwoci warstwy azotowanej. Mikrostruktura warstwy azotowanej w temperaturze
poniej eutektoidalnej (591C), zgodnie z ukadem Fe-N, skada si, idc od powierzchni, z warstewki fazy
i pod ni mieszaniny faz +'. Ta grna strefa ma znaczn odporno chemiczn i nie podlega dziaaniu
trawicych odczynnikw. Przy obserwacji mikroskopowej jest ona biaa. Pod ni wystpuje strefa roztworu
(ferryt azotowy) z igiekami fazy '; faza ta wydziela si w czasie wolnego chodzenia. Struktura warstwy
powierzchniowej stali po azotowaniu w temperaturze 600 650C ma jasn stref zewntrzn skadajc si
z warstewek fazy oraz mieszaniny faz +', pod ni wystpuje atwo trawica si (ciemna) strefa
mieszaniny eutektoidalnej braunitu (+'), przechodzca w niezmienion struktur rdzenia z azotkami '.
Budow tak ma warstwa azotowana wytworzona na stali w stanie wolno chodzonym. Jeeli elementy
stalowe byy uprzednio ulepszone cieplnie, to pod jasn, nie trawic si stref faz e oraz + ' wystpuje
ciemna warstwa sorbityczna bogata w azot, przechodzca w janiejszy rwnie sorbityczny rdze.
Warstwa azotowana odznacza si du twardoci, przy czym maksimum twardoci uzyskuje si nie na
samej powierzchni, lecz cokolwiek gbiej (0,01 0,07 mm), tak e gdy podana jest bardzo wysoka
twardo powierzchniowa, zewntrzn warstw naley usun przez szlifowanie. Wykazuje ona rwnie
du odporno na cieranie. Warstwa azotowana jest odporna na dziaanie podwyszonej temperatury do
okoo 500C. Bardzo wan cech azotowanych elementw jest ich zwikszona wytrzymao zmczeniowa.
Azotowanie osabia ponadto dziaanie karbw, tak e stopie gadkoci powierzchni w przypadku
azotowanych elementw nie ma tak istotnego znaczenia. Wynika to std, e warstwa azotowana ma znacznie
wiksz wytrzymao ni rdze; pknicia zaczynaj si wic nie od powierzchni, lecz na granicy warstwy
dyfuzyjnej i rdzenia. Warstwy azotowane odznaczaj si ponadto zwikszon odpornoci na korozj w
wielu orodkach, jak woda wodocigowa, para przegrzana, wilgo atmosferyczna i niektre roztwory
alkaliczne. S one jednak kruche, co stwierdza si przez obserwacj odciskw Vickersa. Im wiksze s
odpryski wok odcisku po pomiarze twardoci metod Vickersa, tym wiksza jest krucho warstwy
azotowanej. Stosowan skal do oceny kruchoci warstwy azotowanej przedstawia rys. 10.11. Warstwa
azotowana jest natomiast wraliwa na szybkie zmiany temperatury.

Rys. 10.11. Skala kruchoci warstwy azotowanej (wg N. A. Minkiewicza)

Temperatura i czas azotowania. Temperatura azotowania waha si najczciej w granicach


500 540C. Podwyszenie temperatury azotowania powyej 550C pozwala wprawdzie otrzyma grubsze
warstwy dyfuzyjne, powoduje jednak obnienie twardoci powierzchniowej na skutek obnionego stopnia
dyspersji powstajcych azotkw. Wpyw czasu i temperatury azotowania na grubo i twardo warstwy
naazotowanej przedstawia rys. 10.12 i 10.13. Azotowanie jest procesem powolnym i trwa 10 80 h. W celu
skrcenia czasu azotowania stosuje si azotowanie dwustopniowe, polegajce na wygrzewaniu w cigu 10 h
w niszej temperaturze, okoo 500C, a nastpnie w temperaturze podwyszonej 550 600C. W pierwszym
okresie nastpuje wytworzenie azotkw o wysokim stopniu dyspersji, co zapewnia odpowiednio wysok
twardo. W drugim okresie natomiast podwyszona temperatura pozwala uzyska w krtszym czasie
odpowiedni grubo warstwy naazotowanej bez wikszego obnienia twardoci, gdy temperatura jest zbyt
niska, aby powodowa koagulacj powstaych azotkw.

Rys. 10.12. Wpyw temperatury i czasu azotowania na grubo warstwy azotowanej (wg A. P. Gulajewa)

Rys. 10.13. Wpyw temperatury i czasu azotowania na twardo warstwy azotowanej (wg A. P. Gulajewa)

Azotowanie stosuje si gwnie przy budowie silnikw samochodowych i lotniczych. Azotuje si takie
elementy jak tuleje cylindrw, way korbowe, way pompki wodnej, czci pompki paliwowej. Gwn wad
azotowania jest dugotrwao procesu i zwizane z tym wysokie koszty.
Azotowanie antykorozyjne. Poniewa w tym przypadku od warstwy naazotowanej wymaga si jedynie
odpornoci na korozj, azotowanie antykorozyjne stosuje si rwnie do stali wglowej. Przeprowadza sieje
w stosunkowo wysokiej temperaturze 600 850C w czasie od kilkunastu minut do 2 godzin, uzyskujc
warstwy o gruboci 0,02 0,04 mm. Powierzchnia azotowanych przedmiotw powinna by gadka, gdy
zapewnia to po azotowaniu du odporno na korozj. Zakres optymalnych parametrw azotowania
antykorozyjnego podano na rys. 10.14.

Rys. 10.14. Zakres optymalnych parametrw azotowania antykorozyjnego: l zakres warstw bardzo kruchych, 2 zakres
warstw odpornych na korozje. 3 zakres warstw porowatych (wg N. A. Minkiewicza)

10. 4. Wgloazotowanie
Wgloazotowaniem nazywamy proces rwnoczesnego nasycenia powierzchni elementw wglem i
azotem w orodku wydzielajcym atomy obu tych pierwiastkw w celu podwyszenia twardoci i
odpornoci na cieranie. Wgloazotowanie przeprowadza si w orodkach ciekych i gazowych.
Wgloazotowanie w orodkach staych (w proszkach) nie znalazo szerszego zastosowania z uwagi na duy
koszt i ma wydajno procesu.
Zawarto wgla i azotu w warstwie dyfuzyjnej zaley przede wszystkim od temperatury i czasu
wgloazotowania. Temperatura wgloazotowania waha si w granicach 500 900C. Im nisza jest
temperatura procesu, tym w wikszym stopniu nastpuje nasycenie stali azotem, przy mniejszym nasyceniu
wglem. Mimo niskiej zawartoci wgla osiga si jednak wysze twardoci powierzchniowe ni przy
nawglaniu z uwagi na rwnoczesn obecno azotu. W miar wzrostu temperatury wgloazotowania
wzrasta intensywno nawglania, przy sabszym nasyceniu azotem. Wpyw temperatury i czasu
wgloazotowania na zawarto wgla i azotu w warstwie powierzchniowej podaje rys. 10.15. W wyniku

wgloazotowania w warstwie dyfuzyjnej powstaj bardzo drobne wgliki, azotki oraz wglikoazotki.

Rys. 10.15. Wpyw temperatury wgloazotowania na zawarto wgla i azotu w warstwie dyfuzyjnej (wg A. P. Gulajewa)

W praktyce rozrnia si wgloazotowanie w niskich temperaturach oraz w wysokich temperaturach.


Wgloazotowanie w niskich temperaturach (540 570C) stosowane jest dla polepszenia waciwoci
skrawajcych narzdzi ze stali szybkotncej. Przeprowadza si je ju po ostatecznej obrbce cieplnej i z tego
wzgldu temperatura wygrzania nie powinna przekracza temperatury odpuszczenia stali szybkotncej
(550 600C). W wyniku tego procesu powstaje na powierzchni narzdzi cienka warstwa (0,02 0,04 mm)
o duej zawartoci azotu (do 2,5%) przy stosunkowo sabym nasyceniu wglem. Wykazuje ona wysok
twardo (l000 1100 HV), ktr zachowuje do 650C. Warstwa ta jest jednak bardzo krucha i z tego
wzgldu wgloazotowanie nie moe by stosowane do narzdzi naraonych na uderzenia.
Wgloazotowanie w wysokich temperaturach (900 950C) pozwala uzyska warstwy o wikszej
gruboci (1,5 2,0 mm) z du zawartoci wgla (1,0 1,2%) i ma zawartoci azotu. Stosowane jest ono
do stali konstrukcyjnych zamiast nawglania. Po wgloazotowaniu wysokim nastpuje obrbka cieplna, tj.
hartowanie wraz z odpuszczaniem.
Wgloazotowanie kpielowe (cyjanowanie). Kpiele cyjanowe skadaj si z mieszaniny soli
cyjanowych, z ktrych najczciej stosowany jest cyjanek sodu (NaCN) lub rzadziej cyjanek potasu (KCN),
z innymi solami obojtnymi w stosunku do stali. W czasie cyjanowania cyjanek sodu rozkada si z
wydzieleniem azotu atomowego i tlenku wgla. Tlenek wgla z kolei rozkada si z wydzieleniem wgla
atomowego. Najbardziej rozpowszechniona jest kpiel o skadzie:
50 55% NaCN,

25 30% Na2CO3,

15 20% BaCl2

lub
25 35% NaCN,

45% Na2CO3,

25% NaCl.

Przy stosowaniu kpieli cyjankowych naley pamita, e s to zwizki silnie trujce i dlatego trzeba
zachowa wszelkie rodki ostronoci, aby unikn zatrucia obsugi. Koszt kpieli jest stosunkowo wysoki.
Wgloazotowanie gazowe. Wgloazotowanie gazowe przeprowadza si w orodku zawierajcym gazy
nawglajce i amoniak. W wyniku reakcji pomidzy wglowodorami a amoniakiem tworz si poczenia
cyjanowe, ktre nastpnie rozkadaj si z wydzieleniem atomw wgla i azotu. Odpowiednim stosunkiem
gazw nawglajcych do amoniaku mona regulowa stopie nasycenia stali azotem i wglem. W
porwnaniu z cyjanowaniem kpielowym wgloazotowanie gazowe ma nastpujce zalety:
1) wyeliminowanie trujcych soli cyjanowych,
2) mono regulacji procesu przez zmian iloci gazw nawglajcych i amoniaku,
mniejszy koszt procesu, gdy gazy s tasze ni sole cyjanowe. Wgloazotowanie gazowe mona
przeprowadza zarwno w niskich, jak i w wysokich temperaturach w tych samych celach jak
cyjanowanie kpielowe.

10. 5. Inne zabiegi obrbki cieplno-chemicznej


Stosowane jest rwnie nasycanie dyfuzyjne powierzchniowej warstwy przedmiotw stalowych lub
eliwnych rnymi skadnikami metalicznymi i niemetalicznymi w orodkach staych, ciekych lub
gazowych. Zalenie od skadnika nasycajcego rozrnia si: dyfuzyjne aluminiowanie, krzemowanie,
chromowanie, tytanowanie. Z mniej znanych procesw mona wymieni nasycanie stali molibdenem,
borem, berylem oraz wanadem. Procesy te obejmuje si zwykle pojciem metalizowania dyfuzyjnego, co jest
o tyle niekonsekwentne, e skadnikami nasycajcymi s zarwno pierwiastki metaliczne, jak i
niemetaliczne. Wprowadza si rwnie do praktyki metalizowanie kombinowane, polegajce na
jednoczesnym nasyceniu warstwy powierzchniowej przedmiotu dwoma pierwiastkami, np. chromem i
glinem (chromoaluminiowanie) lub chromem i krzemem (chromokrzemowanie).
Orodkami staymi stosowanymi w metalizowaniu dyfuzyjnym s zwykle sproszkowane elazostopy
(elazoglin, elazochrom, elazokrzem) z dodatkiem salmiaku (NH4C1), ktry w wysokiej temperaturze
reaguje z elazostopami, dajc lotne chlorki (A1C13, CrCl2, SiCl4). Chlorki te z kolei dysocjuj przy
zetkniciu z powierzchni stali, wydzielajc na niej wolne atomy metali (aluminium, chromu i krzemu),
ktre dyfunduj do stali. Orodkami ciekymi mog by roztopione metale, jak np. aluminium nasycone
elazem, elazokrzem. W charakterze orodkw gazowych stosuje si lotne chlorki metali.
Dyfuzja chromu, aluminium czy te innych metali przebiega znacznie wolniej ni dyfuzja wgla czy te
azotu w elazie, gdy metale tworz z elazem roztwory rnowzowe, co zmusza do stosowania wysokich
temperatur i dugich czasw wygrzania. Utrudnia to i podraa procesy metalizacji. Dlatego te metalizacja
dyfuzyjna jest stosowana w praktyce stosunkowo rzadko, gdy chodzi o oszczdno pierwiastkw
stopowych i szczeglne waciwoci warstw powierzchniowych.

11. DODATKI STOPOWE W STOPACH ELAZO-WGIEL

11. 1. Stale stopowe


Stalami stopowymi nazywamy stale, ktre poza elazem i wglem oraz zwykymi domieszkami (Mn, Si,
P, S, Cu) zawieraj jeszcze inne specjalnie wprowadzone skadniki lub podwyszone zawartoci manganu i
krzemu. Te celowo wprowadzone skadniki nosz nazw dodatkw stopowych.
Dodatki stopowe oddziauj zarwno na wgiel i elazo, jak i wzajemnie na siebie, na skutek czego
struktura i waciwoci stali ulegaj zmianie. Dziki wprowadzeniu do stali dodatkw stopowych mona
przede wszystkim uzyska:
1) wysokie waciwoci mechaniczne i technologiczne,
2) zwikszon hartowno,
3) wysok twardo i odporno na cieranie,
4) okrelone waciwoci fizyczne i chemiczne, np. odporno na korozj, aroodpor-no i
arowytrzymao.
Stale stopowe s drosze od stali wglowych i stosuje si je tylko wtedy, gdy stawiane wymagania s
niemoliwe do spenienia w przypadku uycia stali wglowych. W celu uzyskania optymalnych waciwoci
stale stopowe stosowane s zwykle w stanie obrobionym cieplnie.
Do kryteriw, na ktrych oparta jest klasyfikacja stali stopowych, zaliczy mona ich skad chemiczny,
tj. rodzaj i ilo dodatkw stopowych, struktur w stanie wolno chodzonym, zastosowanie, jako stali oraz
metody jej otrzymywania.
Najbardziej rozpowszechniony jest podzia stali w zalenoci od zawartych w nich dodatkw stopowych,
na tym te oparto nazwy stali stopowych, np. stale chromowe, stale manganowe, stale chromowo-niklowe.
Z uwagi na bardzo zoony obecnie skad chemiczny stosowanych gatunkw stali stopowych podzia ten
staje si coraz mniej jednoznaczny. Wedug iloci dodatkw stopowych dzieli si stale na niskostopowe,
redniostopowe i wysokostopowe, to znaczy stale o maej, redniej i duej zawartoci dodatkw stopowych.
Stale o bardzo maej zawartoci dodatkw stopowych nosz nazw stali mikrostopowych. Due praktyczne
znaczenie ma podzia stali wedug ich zastosowania, a mianowicie stale konstrukcyjne, narzdziowe i stale o
specjalnych waciwociach.
Oprcz stali przerabianych plastycznie mamy take staliwa stopowe. Rwnie i eliwa mog zawiera
dodatki stopowe i nazywamy je wwczas eliwami stopowymi.
Poszczeglne gatunki stali s oznaczone symbolami wskazujcymi na ich zasadniczy skad chemiczny.
System oznacze przyjty w polskich normach dla stali stopowych nie jest cakowicie jednolity. Oznaczenie
stali kontrukcyjnych, stali nierdzewnych i kwasood-pornych, a take stali aroodpornych oparte jest na
normach GOST. Znak tych stali skada si z cyfr oraz liter. Cyfry oznaczaj zawarto wgla i pierwiastkw
stopowych, a litery okrelaj zawarte w stali skadniki stopowe.
Symbolika poszczeglnych pierwiastkw, pochodzca z alfabetu rosyjskiego, jest nastpujca:
N nikiel,
M molibden,
H chrom,
G mangan,
K kobalt,
T tytan,
S krzem,
F wanad,
W wolfram,
J aluminium.
Pierwsza liczba na pocztku znaku stali okrela redni zawarto wgla w setnych procenta, liczby za
po literach wskazuj przecitn zawarto pierwiastka stopowego wyraon w cakowitych procentach. Brak
liczby po literze okrelajcej dany pierwiastek oznacza, e jego zawarto w stali nie przekracza 1,5%. Stale
stopowe produkowane s jako stale zwykej i wyszej jakoci. Stale wyszej jakoci (zawierajce poniej
0,03% fosforu i poniej 0,03% siarki) oznacza si przez dodanie na kocu znaku litery A. Zgodnie z tym stal
o znaku 18H2N2 zawiera: 0,15 0,22% C, 1,80 2,10 Cr, i 1,80 2,10% Ni i jest stal zwykej jakoci.
Dodatkowy symbol przed znakiem stali wskazuje na jej zastosowanie, np. litera oznacza stal oyskow.
System oznaczania stali narzdziowych jest odmienny. Na pocztku znaku stali wystpuj litery N, W
lub S. Oznaczaj one odpowiednio: stale do pracy na zimno (N), stale do pracy na gorco (W) oraz stale
szybkotnce (S). Dalsze litery w znaku narzdziowej stali stopowej wskazuj na zawarto zasadniczych
pierwiastkw stopowych lub ich grup, a cyfry su do odrnienia gatunkw stali zawierajcych te same

dodatki stopowe. Literowe oznaczenie pierwiastkw w stalach narzdziowych jest nastpujce:


W wolfram,
S krzem,
V wanad,
L molibden,
C chrom,
K kobalt,
M mangan,
N nikiel,
P grupa: chrom + nikiel+wanad,
Z grupa: krzem + chrom+wolfram.
Przykady oznacze podano przy omawianiu stali narzdziowych. Pewne indywidualne oznaczenia
stosowane dla niektrych rodzajw stali stopowych bd podane przy ich omwieniu.

11. 2. Wpyw dodatkw stopowych na przemiany fazowe


Pierwiastki stopowe wpywaj na zakres istnienia odmian alotropowych elaza, co wynika z
odpowiednich ukadw rwnowagi fazowej. Mona je pod tym wzgldem podzieli na dwie zasadnicze
grupy. Pierwiastki grupy pierwszej powoduj obnienie
temperatury przemiany A3, a podwyszenie temperatury przemiany A4, jak to przedstawiono na
schemacie ukadu rwnowagi na rys. 11. l. W miar zwikszania si zawartoci pierwiastka stopowego,
zakres istnienia fazy znacznie si rozszerza, a do cakowitego zaniku obszaru wystpowania fazy . Nie
zachodzi wwczas przemiana alotropowa elaza
i roztwr istnieje w caym zakresie temperatur, od
temperatury otoczenia a do temperatury topnienia. Jest to ukad z tak zwanym otwartym polem austenitu.
Tego rodzaju ukad maj stopy elaza z niklem, kobaltem i manganem, ktre to pierwiastki tworz z elazem
roztwory stae cige. Jeeli pierwiastki rozszerzajce zakres istnienia fazy tworz z elazem jedynie
roztwory stae graniczne, obszar zasigu fazy jest wwczas ograniczony przez wystpowanie zakresw
dwufazowych. W tym przypadku rwnie w miar zwikszania si zawartoci dodatku stopowego
temperatura krytyczna A3 obnia si, a temperatura A4 podwysza si i zakres istnienia roztworu
pocztkowo rozszerza si. Jednake w dalszym cigu na skutek powstawania zakresw dwufazowych,
obszar fazy stopniowo zawa si, a wreszcie zupenie zanika. Jest to ukad z rozszerzonym polem
austenitu, ktrego schemat podano na rys. 11.2. Ukady tego rodzaju maj stopy elaza z miedzi i zotem
oraz pierwiastkami tworzcymi z elazem roztwory midzywzowe jako wgiel i azot.

Rys. 11.1. Ukad rwnowagi fazowej z otwartym polem austenitu

Pierwiastki grupy drugiej dziaaj wrcz przeciwnie, to jest obniaj temperatur przemiany A4 i
podnosz temperatur A3. Jeeli rozpuszczalno danego pierwiastka w elazie jest dostatecznie dua, linie
przemian A4 i A3 zbiegaj si, tworzc zamknite pole austenitu, ograniczone zakresem, w ktrym
wspistniej ferryt i austenit, co wida na rys. 11.3. Poza tym zakresem wystpuje ferryt od temperatur
normalnych a do temperatur topnienia. Jest to ukad rwnowagi z zamknitym polem austenitu. Tego
rodzaju ukady maj stopy elaza z berylem, aluminium, krzemem, fosforem, tytanem, wanadem, chromem,
germanem, arsenem, niobem, molibdenem, cyn, antymonem i wolframem. O zaliczeniu pierwiastka do tej
grupy decyduje fakt zamknicia pola austenitu zakresem dwufazowym + y, bez wzgldu na obecno
innych faz, ktre mog wystpowa przy wikszych zawartociach pierwiastka stopowego. Jeeli

rozpuszczalno pierwiastka stopowego w elazie y nie jest wystarczajco dua, aby spowodowa powstanie
zamknitego obszaru austenit-ferryt, ograniczajcego pole austenitu, to powstaje ukad ze zwonym polem
austenitu, ktrego schemat podano na rys. 11.4. W tym przypadku nie dochodzi do wytworzenia obszaru o
czysto ferrytycznej strukturze. Taki ukad rwnowagi maj stopy elaza z borem, cyrkonem i cezem.

Rys. 11.2. Ukad rwnowagi fazowej z rozszerzonym polem austenitu

Rys. 11.3. Ukad rwnowagi fazowej z zamknitym polem austenitu

Rys. 11.4. Ukad rwnowagi fazowej ze zwonym polem austenitu

11. 3. Posta wystpowania dodatkw stopowych


Pierwiastki stopowe mog wystpowa w stali w rnych postaciach:

w roztworze staym,
jako wgliki,
jako wtrcenia niemetaliczne,
jako zwizki midzymetaliczne,
w postaci wolnej.
Ilo wtrce niemetalicznych w stalach stopowych jest niewielka, przy czym z punktu widzenia
wpywu na waciwoci stali wiksze znaczenie ma ksztat, wielko i rozmieszczenie wtrce ni ich skad
chemiczny, mona je wic w tym miejscu pomin. Wikszo pierwiastkw stopowych moe stworzy
zwizki midzymetaliczne, jednake zwizki te wystpuj dopiero przy duych zawartociach pierwiastkw
stopowych. Z tego wzgldu mona przyj, e w stosowanych zwykle stalach stopowych pierwiastki
stopowe zwizkw midzymetalicznych na og nie tworz. Rwnie i przypadki wystpowania dodatkw
stopowych w postaci wolnej s bardzo rzadkie. Z powyszych wzgldw zasadnicze znaczenie z uwagi na
wpyw na waciwoci stali ma wystpowanie dodatkw stopowych w postaci roztworu staego oraz
wglikw.
1)
2)
3)
4)
5)

11. 4. Wpyw dodatkw stopowych na waciwoci ferrytu


Wikszo pierwiastkw stopowych rozpuszcza si w ferrycie lub w austenicie, przy czym
rozpuszczalno ta jest rna, indywidualna dla kadego pierwiastka, zgodnie z ogln zasad tworzenia
roztworw staych. Wychodzc ze rednicy atomu elaza wynoszcej 2,48 kX i zakadajc, e roztwory stae
rnowzowe tworz si przy rnicy w rednicach atomowych w granicach +15%, okrelono, e korzystny
zakres rednic atomowych z punktu widzenia rozpuszczalnoci w elazie, ley w granicach 2,11 2,85 kX.

Rys. 11.5. Rozpuszczalno dodatkw stopowych w elazie w zalenoci od ich rednicy atomowej
(wg W. Hume-Rothery'ego)

Wartociom tym odpowiadaj linie kreskowane na rys. 11.5. W ferrycie rozpuszczaj si w mniejszym
lub w wikszym stopniu takie pierwiastki jak krzem, nikiel, kobalt, chrom, molibden i inne. Pierwiastki o
maych rednicach atomowych jak azot, wgiel, bor, tlen i wodr tworz z elazem roztwory
midzywzowe.

Dodatki stopowe rozpuszczone w ferrycie zmieniaj jego waciwoci, a mianowicie podwyszaj


wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci, twardo, a obniaj waciwoci plastyczne. Zmiana
waciwoci jest tym wiksza, im bardziej te pierwiastki s oddalone od elaza w okresowym ukadzie
pierwiastkw i im wiksza jest rnica w rednicach atomowych. Z rysunku 11.6 wynika, e najwiksze
utwardzanie ferrytu powoduj mangan i krzem oraz nikiel. Wpyw chromu, molibdenu, czy te wolframu
jest znacznie mniej wyrany. Wszystkie te pierwiastki natomiast, z wyjtkiem chromu i niklu, obniaj
udarno ferrytu, co wida na rys. 11.7. Z podanych wic szeciu pierwiastkw najkorzystniej na
waciwoci ferrytu wpywa nikiel, ktry podwysza zarwno twardo jak i udarno stali.

Rys. 11.6. Wpyw dodatkw stopowych na twardo


ferrytu (wg A. P. Gulajewa i Jemielina)

Rys. 11.7. Wpyw dodatkw stopowych na udar-no


ferrytu (wg A. P. Gulajewa i Jemielina)

Podane zalenoci dotycz stopw w stanie wolno chodzonym. Jak wida z rys. 11.8, twardo ferrytu
zawierajcego w roztworze nikiel, chrom lub mangan zaley od szybkoci chodzenia. Przy szybkim
chodzeniu otrzymuje si struktur typu iglastego, podobn z wygldu do martenzytu, o 100 150 HB
twardsz ni w przypadku wolnego chodzenia. Natomiast waciwoci ferrytu zawierajcego w roztworze
krzem, molibden lub wolfram prawie nie zale od szybkoci chodzenia.

Rys. 11.8. Wpyw dodatkw stopowych na twardo ferrytu w stanie zahartowanym (linia kreskowana) i w stanie wyarzonym
(linia ciga) (wg A. P. Gulajewa)

11. 5. Wgliki
Wgiel tworzy z metalami przejciowymi grup IVA-VIIA, w tym rwnie z elazem, zwizki zwane
wglikami. Metale te s pooone na lewo od elaza w okresowym ukadzie pierwiastkw. Skonno
pierwiastkw stopowych do tworzenia wglikw jest zwizana ze struktur elektronow ich atomw, a w

szczeglnoci ze stopniem wypenienia elektronami podpoziomu d. Im bardziej na lewo od elaza zajmuje


miejsce dany pierwiastek wglikotwrczy w ukadzie okresowym, tym mniej jest wypeniony elektronami
podpoziom energetyczny d i tym jego powinowactwo do wgla jest wiksze, a powstay wglik bardziej
stabilny. W zwizku z tym mona uszeregowa pierwiastki stopowe wedug wzrastajcej zdolnoci
tworzenia wglikw nastpujco:
Fe, Mn, Cr, Mo, W, V, Ti, Zr, Nb.
Im bardziej stabilne s wgliki danego metalu, tym w wyszych temperaturach rozpuszczaj si w
austenicie przy nagrzewaniu oraz trudniej wydzielaj si z martenzytu w procesie odpuszczania, co ma
bardzo istotne znaczenie dla obrbki cieplnej stali stopowych.
Klasyfikacj wglikw wedug Goldschmidta podano na rys. 11.9. Rysunek przedstawia cz ukadu
okresowego, w ktrej wystpuj pierwiastki tworzce wgliki.

Rys. l 1.9. Klasyfikacja wglikw wedug V. M. Goldschmidta

Zgodnie z klasyfikacj Goldschmidta wszystkie wgliki mona podzieli na trzy grupy:


Grupa I
wgliki o sieci regularnej prostej (typ NaCl) odpowiadajce wzorowi MC, ktre tworz
pierwiastki grupy IVA i VA, jak np. TiC, ZrC, VC, NbC, TaC. S one zwizkami
stabilnymi o wysokiej temperaturze topnienia (2000 3500C) i duej twardoci
(1600 3200 HV).
Grupa II wgliki o sieci heksagonalnej zwartej odpowiadajce wzorowi MC lub M2C, ktre tworz
pierwiastki grupy VA i VIA, jak np. V2C, Nb2C, Ta2C, MoC, W2C, WC. Maj one nisz
temperatur topnienia i nisz twardo (1600 2200 HV) ni wgliki grupy I.
Grupa III wgliki M3C o strukturze rombowej cementytu; maj one najnisz twardo
(700 2100 HV). Wgliki tego typu tworz: elazo i mangan.
Wgliki stopowe nie wystpuj jednak w postaci prostej. Przewanie zawieraj one w roztworze elazo,
a gdy w skad stali wchodzi kilka dodatkw stopowych, rwnie i te pierwiastki. Ponadto wgliki o tym
samym typie wzoru chemicznego wzajemnie si rozpuszczaj; tak np. cementyt Fe3C oraz wglik manganu
Mn3C, krystalizujce w tym samym typie sieci przestrzennej, tworz roztwory stae. Istniej rwnie jeszcze
i inne odmiany wglikw, np. M23C6, M7C3, o zoonej budowie krystalicznej. Cyfra przy symbolu M
oznacza w tych oglnych wzorach czn liczb atomw metali wchodzcych w skad wglikw. Wgliki o
budowie prostej typu MC i M2C s bardzo stabilne i trudno si rozpuszczaj w austenicie nawet w wysokich
temperaturach, w przeciwiestwie do wglikw o budowie zoonej, ktre atwo rozpuszczaj si w
austenicie podczas nagrzewania.

11. 6. Podzia pierwiastkw stopowych pomidzy poszczeglne fazy stali


Pod wzgldem oddziaywania na wgiel wszystkie pierwiastki stopowe mona podzieli na dwie grupy,
a mianowicie:
1) pierwiastki nie tworzce wglikw,
2) pierwiastki wglikotwrcze.
Do pierwiastkw stopowych nie tworzcych wglikw zaliczamy:
Ni, Si, Co, Al, Cu, N.
W stalach dodatki te wystpuj w postaci roztworu staego w elazie, z wyjtkiem miedzi, ktra przy

zawartoci powyej 0,5% tworzy odrbn faz (roztwr stay na osnowie miedzi) oraz azotu, ktry tworzy
zwizki zwane azotkami.
Pierwiastki wglikotwrcze mog wystpowa w stalach w postaci zarwno roztworu staego jak i
wglikw. Zaley to zarwno od zawartoci wgla w stali, jak i od jednoczesnego wystpowania innych
pierwiastkw wglikotwrczych. Jeeli zawarto wgla w stali jest znaczna przy niewielkiej iloci
wglikotwrczych dodatkw stopowych, to pierwiastki te wystpuj gwnie w postaci wglikw. Gdy
natomiast zawarto wgla w stali jest niewielka, a zawarto dodatkw stopowych tworzcych wgliki jest
dua, wwczas wgiel zostanie zwizany w postaci wglikw, reszta za dodatkw stopowych wystpowa
bdzie w postaci roztworu staego. Czynnikiem okrelajcym rozmieszczenie dodatkw stopowych w
poszczeglnych fazach stali w tym przypadku jest ich stopie powinowactwa do wgla. Pierwiastki o
najwikszym powinowactwie do wgla bd wystpowa w postaci wglikw, natomiast pozostae
pierwiastki stopowe bd wystpowa w postaci roztworu staego w ferrycie lub austenicie.
Wgliki stopowe powoduj wzrost wytrzymaoci i twardoci stali, przy czym decydujcy jest stopie
dyspersji wglikw zaleny od uprzedniej obrbki cieplnej i skadu chemicznego stali. Ten wpyw wglikw
jest zwykle wielokrotnie silniejszy od utwardzenia ferrytu przez rozpuszczone skadniki stopowe. Oglnie
biorc, wpyw wglikw stopowych na waciwoci stali jest podobny do wpywu cementytu w stalach
niestopowych, a mianowicie:
1) im wiksze s czstki wglikw, tym wpyw ich na wytrzymao jest mniejszy,
2) wydzielenia wglikw w postaci pytkowej daj mniejsz plastyczno ni wydzielenia sferoidalne przy
tej samej twardoci,
3) wydzielenia wglikw na granicach ziarn powoduj krucho materiau,
4) przy jednakowym stopniu dyspersji wgliki stopowe maj taki sam wpyw na waciwoci
wytrzymaociowe i cigliwo stali w temperaturze pokojowej jak cementyt; mog one jednak
odmiennie wpywa na inne waciwoci stali.

11. 7. Wpyw dodatkw stopowych na ukad rwnowagi elazo-cementyt


Pierwiastki stopowe rozszerzajce zakres istnienia fazy y obniaj temperatur przemiany Ac3; a pierwiastki
zwajce istnienie fazy podwyszaj temperatur przemiany Ac3; zjawisko to szczeglnie wyranie
wystpuje przy niskiej zawartoci wgla. Do pewnego stopnia podobny wpyw wywieraj te pierwiastki na
temperatur przemiany eutektoidalnej, poniewa wtedy rwnie zachodzi przemiana alotropowa, co
przedstawiono na rys. 11.10.

Rys. 11.10. Wpyw dodatkw stopowych na temperatur przemiany Al (wg E. Baina)

Pierwiastki stopowe wpywaj rwnie na koncentracj wgla w punkcie eutektoidalnym. Wszystkie


pierwiastki stopowe przesuwaj punkt perlityczny S w lewo ku niszym zawartociom wgla, obniajc tym
samym zawarto wgla w perlicie stopowym (rys. 11.11). Podobnie jak punkt eutektoidalny, wikszo
pierwiastkw stopowych przesuwa w lewo take punkt E okrelajcy granic rozpuszczalnoci wgla w
austenicie. Najbardziej przesuwaj punkt E pierwiastki (uoone w kolejnoci ich wzrastajcego stopnia
dziaania):
W, Si, Cr, Mo, V, Ti.

Punkt E moe ulec przesuniciu tak dalece, e w stalach stopowych nawet przy koncentracji wgla
poniej 2% moe wystpi struktura ledeburytyczna.

Rys. 11.11. Wpyw dodatkw stopowych na pooenie punktu S oraz E w ukadzie Fe-Fe3C

Wprowadzenie do stopw Fe-C pierwiastkw stopowych powoduje wic zmiany zarwno temperatur
przemian, jak i koncentracji wgla w punktach charakterystycznych ukadu elazo-cementyt i to tym
wiksze, im wiksza jest zawarto tych pierwiastkw w stali. Dlatego te w przypadku stali stopowych nie
mona si posugiwa ukadem elazo-cementyt, lecz tylko odpowiednim ukadem wieloskadnikowym.

11. 8. Wpyw dodatkw stopowych na rozrost ziarn austenitu


Wszystkie dodatki stopowe z wyjtkiem manganu zmniejszaj skonno do rozrostu ziarna austenitu
podczas nagrzewania. Wpyw ten jest rny dla rnych pierwiastkw i zaley od ich zawartoci i postaci
wystpowania w stali. Najintensywniej na rozdrobnienie ziarn austenitu wpywaj:
Cr, W, Mo, V, Nb, Ti, Al, Si.
Pierwiastki te tworz w stali trudno rozpuszczalne wgliki, azotki lub tlenki o duym stopniu dyspersji.
Podczas nagrzewania fazy te rozmieszczone na granicach ziarn austenitu hamuj ich rozrost. Dlatego te
wszystkie stale stopowe z wyjtkiem stali manganowych s mniej wraliwe na przegrzanie ni stale
wglowe, co jest wan zalet technologiczn stali stopowych. Dopiero po nagrzaniu stali do wysokich
temperatur, gdy fazy te rozpuszcz si w austenicie, ziarno austenitu zaczyna si rozrasta. Jeli wymienione
pierwiastki wystpuj w stali w postaci roztworu staego, to wywieraj one tylko bardzo nieznaczny wpyw
na zmniejszenie si skonnoci do rozrostu ziarna austenitu. Wyjtek stanowi mangan, ktry zwiksza
skonno do rozrostu ziarna austenitu, czynic stal skonn do przegrzania.

11. 9. Wpyw dodatkw stopowych na przemiany przechodzonego austenitu


Wpyw dodatkw stopowych na przemiany, jakim podlega przechodzony austenit, uwidacznia si
wyranie na wykresach czas-temperatura-przemiana izotermiczna (wykresy CTPi). Dodatki stopowe, w
zalenoci od ich rodzaju i iloci, przy rwnoczesnym uwzgldnieniu zawartoci wgla, powoduj zmian
zarwno ksztatu, jak i pooenia linii odpowiadajcych poszczeglnym przemianom.
Pierwiastki nie tworzce wglikw, jak np. Ni, Cu, Si, Al, Co, nie zmieniaj ksztatu linii pocztku i
koca przemiany austenitu na wykresach CTPi, a jedynie przesuwaj je w prawo, jak to przedstawiono na
rys. 11.12. Z rysunku wynika, e zwikszaj one trwao przechodzonego austenitu i zmniejszaj szybko
jego przemiany. Jedynie kobalt zachowuje si odmiennie, przyspieszajc przemian. Pierwiastki
wglikotwrcze natomiast, zwaszcza przy duych zawartociach wgla, powoduj:
1) opnienie przemiany perlitycznej,
2) podniesienie (z wyjtkiem manganu) temperatury maksymalnej szybkoci przemiany perlitycznej,
3) obnienie grnej granicy temperatury przemiany bainitycznej,

4) opnienie przemiany bainitycznej, ale zwykle w stopniu znacznie sabszym ni przemiany perlitycznej.

Rys. 11.12. Schemat wykresu izotermicznego rozkadu austenitu dla stali zawierajcych dodatki stopowe nie tworzce wgl ikw

Oddziaywanie to powoduje, e zakresy przemiany perlitycznej i bainitycznej, ktre na wykresach CTPi


dla stali niestopowych zachodz na siebie, w miar wzrostu zawartoci pierwiastkw stopowych w stali
rozsuwaj si. Powstaj wskutek tego dwa odrbne maksima szybkoci przemiany perlitycznej i
bainitycznej, rozdzielone zakresem duej trwaoci austenitu (rys. 11.13). Wykres izotermicznej przemiany
austenitu ma wic wwczas dwa wyranie rozgraniczone zakresy przemiany perlitycznej i przemiany
bainitycznej.

Rys. 11.13. Schemat wykresu izotermicznego rozkadu austenitu dla stali zawierajcych wglikotwrcze dodatki stopowe

Wpyw dodatkw stopowych na przemiany austenitu zaley od ich rzeczywistej zawartoci w austenicie.
Z tego wzgldu pierwiastki wglikotwrcze zwikszaj trwao przechodzonego austenitu jedynie w tym
przypadku, gdy zostay w nim w czasie austenityzacji cakowicie rozpuszczone. Jeeli natomiast wystpuj
one w postaci wglikw, to moe nastpi nawet skutek wrcz przeciwny, tj. zmniejszenie trwaoci
przechlodzonego austenitu, a to dlatego, e skutkiem obecnoci wglikw austenit jest uboszy zarwno w
dodatki stopowe, jak i w wgiel. Ponadto wgliki, odgrywajc rol zarodkw krystalicznych, sprzyjaj
zwikszeniu szybkoci przemiany austenitu.
Wany jest rwnie wpyw dodatkw stopowych na temperatur pocztku i koca przemiany
martenzytycznej (Ms i Mf), poniewa od niej zaley zarwno ilo austenitu szcztkowego, jak i skonno
stali do pkania podczas hartowania. Niektre tylko pierwiastki, jak aluminium i kobalt, podwyszaj
temperatur pocztku przemiany martenzytycznej i zmniejszaj ilo austenitu szcztkowego. Wikszo
jednak pierwiastkw obnia temperatur pocztku przemiany martenzytycznej i zwiksza ilo austenitu
szcztkowego.
Najsilniej w tym wzgldzie dziaaj Mn, a nastpnie Mo, Cr, Ni i Cu, jak to wida na rys. 11.14.
Obnienie temperatury pocztku przemiany martenzytycznej moe by tak due, e bdzie on lee poniej
0C; taka stal, ochodzona do temperatur otoczenia, zachowa swoj struktur austenityczn.

Rys. 11.14. Wpyw dodatkw stopowych na temperatur pocztku przemiany martenzytycznej


(a) oraz ilo austenitu szcztkowego (b) (wg D. Sadowskiego)

Stale stopowe mog mie w zalenoci od zawartoci wgla i dodatkw stopowych w warunkach
wolnego chodzenia struktur perlityczn, bainityczn, martenzytyczn lub austenityczn, co przedstawiono
na rys. 11.15. Jeeli krzywa chodzenia przecina linie pocztku i koca przemiany perlitycznej, otrzymuje si
stal o strukturze perlitycznej, jeli za krzywa ta przecina linie wykresu CTPi w zakresie przemian
bainitycznych, stal bdzie miaa struktur bainityczn. W przypadku gdy krzywa chodzenia nie przetnie na
wykresie CTPi linii pocztku przemiany austenitu, wwczas austenit przechodzony poniej Ms, ulega
przemianie na martenzyt i stal po ochodzeniu bdzie miaa struktur martenzytyczn. Jeli temperatura Ms
ley dla danej stali poniej temperatury otoczenia, to taka stal po ochodzeniu zachowa swoj struktur
austenityczn.

Rys. 11.15. Klasyfikacja stali stopowych w stanie wolno chodzonym wedug struktury na podstawie wykresu CTPi: a) stale
perlityczne, b) stale bainityczne, c) stale martenzytyczne, d) stale austenityczne

Dodatki stopowe nie oddziaywaj na kinetyk przemiany martenzytycznej, lecz wpywaj na krytyczn
szybko chodzenia i zwizan z tym hartowno stali. Pierwiastki stopowe, ktre zwikszaj trwao
przechodzonego austenitu, zmniejszaj krytyczn szybko chodzenia, zwikszajc przez to hartowno

stali. Jest to bardzo istotna waciwo stali stopowych i dlatego na elementy o duych wymiarach, ktre
powinny hartowa si na wskro, stosuje si stale stopowe o odpowiednio duej zawartoci dodatkw
stopowych i o duej w zwizku z tym hartownoci. Najwaniejsze pierwiastki stopowe uszeregowane
wedug wzrastajcego wpywu na hartowno s nastpujce:
Ni, Si, Cr, Mo, Mn.
Naley jednak pamita, e pierwiastki te wtedy tylko zwikszaj hartowno stali, gdy w czasie
austenityzacji ulegaj rozpuszczeniu. Obecno nie rozpuszczonych wglikw tych pierwiastkw powoduje
skutek wrcz przeciwny.

11. 10.

Wpyw dodatkw stopowych na przemiany przy odpuszczaniu

Twardo zahartowanych stali stopowych zaley przede wszystkim od zawartoci wgla i dlatego jest
zbliona do twardoci stali niestopowych o tej samej zawartoci wgla, jeli tylko po zahartowaniu nie
wystpuje w ich strukturze zbyt duo austenitu szcztkowego. Wpyw pierwiastkw stopowych zaznacza si
wyranie dopiero podczas odpuszczania. Dodatki stopowe opniaj proces przemiany martenzytu i
austenitu szcztkowego. Zakres temperatur przemian martenzytu ley dla stali stopowej o redniej
zawartoci dodatkw stopowych o kilkadziesit stopni wyej ni dla stali wglowych, a temperatura
pocztku dostrzegalnego obnienia twardoci jest take wysza. W zwizku z tym, aby przez odpuszczenie
obniy twardo do danej wartoci, naley nagrzewa stal stopow do wyszej temperatury ni stal
wglowa lub stosowa dusze czasy odpuszczania. Sprzyja to uzyskaniu lepszych waciwoci plastycznych
przy zachowaniu stosunkowo wysokich waciwoci wytrzymaociowych. Szczeglnie silnie w tym
wzgldzie oddziaywaj
Ti, V, Cr, Mo, W, Si.
Przemiany martenzytu podczas odpuszczania stali stopowych w zakresie niskich temperatur przebiegaj
podobnie jak w stalach niestopowych, tj. pocztkowo powstaje wglik e, ktry nastpnie przemienia si w
cementyt; ponadto zachodzi przemiana austenitu szcztkowego w dolny bainit. Dzieje si to dlatego, e
przemiany w niskich temperaturach polegaj gwnie na dyfuzji wgla, a dyfuzja elaza i pierwiastkw
stopowych w tych temperaturach praktycznie nie zachodzi. Istotne rnice w przebiegu odpuszczania
zaznaczaj si dopiero w zakresie 400 500C; w tych temperaturach szybko dyfuzji pierwiastkw
stopowych staje si wyrana. W wyniku przemiany cementytu powstaj wwczas wgliki stopowe.
Koncentracja pierwiastkw stopowych w wglikach i zuboenie w te pierwiastki ferrytu zaznacza si tym
silniej, im wiksze jest ich powinowactwo chemiczne do wgla. Proces ten zley oczywicie take nie tylko
od temperatury, lecz i od czasu odpuszczania. W niszych temperaturach odpuszczania proces ten trwa
duej. Wgliki stopowe mog powstawa albo w drodze przemiany wglika wyjciowego (tzw. przemiana
in situ"), albo te w drodze rozpuszczania si wglika wyjciowego i wydzielania si roztworu nowego
wglika stopowego. Wydzielanie si z roztworu staego wysokodyspersyjnych wglikw w zakresie
temperatur 550 650C prowadzi w stalach o wikszej zawartoci wgla i dodatkw stopowych do
utwardzenia dyspersyjnego. Zjawisko wzrostu twardoci zahartowanej stali przy odpuszczaniu, ktre moe
nawet przekroczy twardo uzyskan bezporednio po zahartowaniu, nosi nazw twardoci wtrnej. Ma
ono wane znaczenie dla obrbki cieplnej narzdziowych stali stopowych.

12. KONSTRUKCYJNE STALE STOPOWE

12. 1. Charakterystyka oglna


Przez pojcie stali konstrukcyjnych rozumie si stale stosowane do wyrobu czci maszyn, urzdze i
konstrukcji pracujcych w zwykych warunkach, tzn. w temperaturach nie przekraczajcych 300C i nie
niszych od temperatur wystpujcych w okresach zimowych ( 40C) oraz w rodowiskach nie
oddziaujcych szkodliwie na te elementy. Stale przeznaczone na elementy pracujce w wysokich i niskich
temperaturach lub w rodowiskach chemicznie aktywnych zalicza si do stali o okrelonych waciwociach
fizycznych lub chemicznych.
Stale konstrukcyjne powinny odznacza si dostatecznymi waciwociami wytrzymaociowymi przy
dobrych waciwociach plastycznych, aby elementy maszyn i urzdze wykonane z tych stali mogy
przenosi obcienia zarwno o charakterze statycznym, jak i dynamicznym. Istotna jest zwaszcza wysoka
granica plastycznoci, gdy elementy nie mog si w czasie pracy odksztaca plastycznie, oraz temperatura
przejcia plastyczno-kruchego (Tpk). Ponadto przy obcieniach zmiennych stale te musz mie wysok
wytrzymao zmczeniow. W przypadku elementw podlegajcych cieraniu musz one wykazywa
wysok twardo powierzchniow odporno na cieranie. W zasadzie rwnie i stale wglowe
(niestopowe) wykazuj dobre waciwoci mechaniczne, lecz tylko przy maych przekrojach z uwagi na ich
ograniczon hartowno. Elementy z tych stali o rednicy lub gruboci wikszej od 25 mm nie hartuj si na
wskro, co po nastpnym odpuszczeniu nie pozwala na uzyskanie jednakowych waciwoci na caym
przekroju obrabianych cieplnie elementw. Podwyszenie waciwoci mechanicznych stali stopowych jest
wynikiem wpywu dodatkw stopowych, ktry polega na:
1) zwikszeniu hartownoci stali,
2) umocnieniu ferrytu przez rozpuszczenie w nim dodatkw stopowych,
3) rozdrobnieniu ziarna,
4) opnieniu procesw odpuszczania wraz ze wzrostem temperatury,
5) wzrocie stopnia dyspersji produktw przemiany przechodzonego austenitu.
Wysoka efektywno wpywu dodatkw stopowych na waciwoci stali wystpuje dopiero po obrbce
cieplnej; z tego wzgldu stale stopowe stosuje si gwnie w stanie obrobionym cieplnie. Do konstrukcji stali
stopowych zalicza si nastpujce rodzaje stali:
stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci,
2) stale do nawglania,
3) stale do ulepszania cieplnego,
4) stale do azotowania,
5) stale sprynowe,
6) stale na oyska toczne.

12. 2. Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci


Mimo e stale stopowe podlegaj zwykle obrbce cieplnej, jednak w pewnych szczeglnych
przypadkach, z uwagi na specjalne waciwoci, czy te brak moliwoci obrbki cieplnej, stosuje si
konstrukcyjne stale stopowe w stanie normalizowanym, przy czym wymaga si od tych stali dobrych
waciwoci mechanicznych, a zwaszcza podwyszonej granicy plastycznoci (min Re = 300 460 MPa),
przy zachowaniu moliwoci spawania tych stali. Ten ostatni wzgld by powodem, e podwyszenie
waciwoci mechanicznych nie byo moliwe na drodze podwyszenia zawartoci wgla, ktra w tych
stalach nie przekracza 0,22%. Rwnowanik zawartoci wgla okrela si wedug skadu chemicznego stali
za pomoc wzoru:
Cc % C

Mn Cr Mo V Ni Cu

6
5
15

(wartoci w procentach).
Z uwagi na struktur stale te mona podzieli na dwie grupy:

1) stale perlityczne,
2) stale bainityczne.
Stale perlityczne maj w stanie normalizowanym struktur ferrytyczno-perlityczn. Dodatki stopowe
wystpuj w tych stalach w postaci roztworu staego w ferrycie lub jako wgliki w perlicie. Maj one wysze
waciwoci wytrzymaociowe od stali niestopowych (wglowych), o tej samej zawartoci wgla, a to z
nastpujcych przyczyn:
1) rozpuszczone w ferrycie dodatki stopowe podwyszaj jego twardo, wytrzymao i granic
plastycznoci,
2) dodatki stopowe zwikszaj ilo perlitu w strukturze stali,
3) dodatki stopowe powoduj rozdrobnienie ziarna stali.
Jako dodatki stopowe w stalach perlitycznych wystpuj najczciej mangan, mied, krzem oraz
aluminium, a take w niektrych gatunkach stali wanad i niob. Szczeglnie czstym dodatkiem stopowym
jest mangan w iloci 1,0 1,8%, ktry podnosi granic plastycznoci, odporno na cieranie i polepsza
spawalno, oraz krzem w iloci 0,20 0,60%.
Stale bainityczne maj w stanie normalizowanym struktur bainityczn. Dodatki stopowe wystpuj w
tych stalach w roztworze przesyconego wglem ferrytu oraz w postaci wglikw. Zawieraj one zwykle
niewielkie iloci (okoo 1%) dodatkw stopowych zmniejszajcych trwao przechodzonego austenitu w
zakresie bainitycznym, jak molibden oraz bor, i opniajcych przemian dyfuzyjn, np. mangan i chrom, co
pozwala uzyska przy chodzeniu na powietrzu wytrzymao R m = 1100 1200 MPa. Przykady
niskostopowej stali o podwyszonej wytrzymaoci zgodne z norm PN-86/H-84018 podaje tabl. 12.1.
Tablica 12.1

Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci (przykady) wg PN-86/H-84018

Znak stali

C max

Mn

09G2

0,12

1,50

18G2ACu
18G2AY
18G2AVCu

0,20
0,20
0,20

1,30
1,50
1,40

Znak stali

09G2
18G2Acu
18G2AV
18G2AVCu

Skad chemiczny w % (wartoci rednie)


Si
Cu
Mo max
V
max
0,30

0,10
0,10
0,40
0,40
0,40

0,40

0,15
0,40

0,15
Waciwoci mechaniczne

Nb

N2

max
0,009
0,015
0,20

granica plastycznoci 1)
Re min
MPa

wytrzymao na
rozciganie Rm
MPa

wyduenie
A5 min
%

udarno 2)
KCU2 min
J/cm2

290
345
410
410

440 580
490 625
540 675
560 715

22
22
19
18

30
30
30
30

Uwaga: temperatura badania 20C.


1)
Dla gruboci 16 30 mm.
2)
Po starzeniu dla gruboci 16 30 mm.

12. 3. Stale do nawglania


Do nawglania stosuje si stale o niskiej zawartoci wgla (0,104 0,25%), aby przy twardej warstwie
powierzchniowej rdze mia dobre waciwoci plastyczne. Stale wglowe stosuje si do wytwarzania
elementw drobnych o maych przekrojach lub w przypadku, gdy oprcz duej odpornoci na cieranie nie
stawia si wymaga co do odpowiedniej wytrzymaoci rdzenia. Z uwagi na ma hartowno stali
wglowych, elementy o wikszych przekrojach wykonane z tych stali po nawglaniu i zahartowaniu
uzyskuj jedynie wysok twardo powierzchniow; natomiast waciwoci wytrzymaociowe rdzenia nie
ulegn podwyszeniu. Ponadto dla zapewnienia duej twardoci powierzchniowej elementw wykonanych
ze stali wglowych naley je hartowa w wodzie, w zwizku z czym powstaj w nich due naprenia i
odksztacenia. Z tego wzgldu do nawglania stosuje si stale stopowe (stanowi one obok stali do
ulepszania cieplnego najliczniejsz grup konstrukcyjnych stali stopowych). S one ujte norm PN-89/H84030 oraz PN-72/H-84035 (tabl. 12.2). Maj one zwikszon hartowno, co umoliwia uzyskanie po
procesie nawglania na drodze dalszej obrbki cieplnej wysokiej wytrzymaoci rdzenia; ponadto moliwo
hartowania nawglonych elementw w oleju zmniejsza skonno do odksztace. Zawarto dodatkw

stopowych nie moe by jednak zbyt dua, gdy prowadzi do zwikszenia iloci austenitu szcztkowego w
warstwie nawglonej i w konsekwencji do obnienia jej twardoci.
Tablica 12.2

Stale stopowe konstrukcyjne do nawglania (przykady) wg PN-89/H-84030 i PN-72/H-84035

Znak stali
20H
12HN3A
15HN
18HGM
18HGT
18H2N4WA

Skad chemiczny w % (wartoci rednie)


C
0,20
0,12
0,15
0,20
0,20
0,17

Mn
0,65
0,45
0,50
1,05
0,95
0,40

Si
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25

Cr
0,85
0,75
1,5
1,05
1,15
1,50

Ni

3,0
1,5

max 0,30
4,2

Inne

Mo = 0,25
Ti = 0,08
W = l,0

Waciwoci mechaniczne
Znak stali

Wytyczne obrbki
cieplnej prbek
kwalifikacyjnych

wytrzymao na rozciganie

granica
plastycznoci

wyduenie
A 5 min

przewenie
Z min

udarno
KCU 2
min

MPa

MPa

J/cm2

20H

I H-880C olej
II H 800C olej
O 180C

785

637

11

40

58

12HN3A

I H 860Colej
II H 780Colej
O 190C

932

686

11

55

88

15HN

H 860Colej
O 190C

981

834

12

45

78

18HGM

H 860C olej
O 190C

1079

883

10

50

88

18HGT

I H 870Colej
II H 820Colej
O 200C

981

834

50

78

18M2N4WA

I H 950C olej
II H 850Colej
O 550C

1030

785

12

50

118

H hartowanie, O odpuszczanie.

Do zasadniczych dodatkw stopowych w stalach do naweglania naley chrom, ktry wystpuje we


wszystkich gatunkach tych stali w ilociach przewanie l 2%. Ponadto w stalach do naweglania wystpuje
mangan, nikiel, molibden oraz rzadziej wolfram, wanad i tytan. Do wytwarzania mniej obcionych czci
maszyn o nieduych przekrojach stosuje si stale chromowe 15H, 20H zawierajce okoo 1% chromu.
Chrom nieznacznie zwiksza po hartowaniu wytrzymao rdzenia, a moliwo chodzenia elementw z
tych stali w oleju zmniejsza skonno do odksztace. W celu zwikszenia hartownoci wprowadza si do
stali do nawglania oprcz chromu nikiel, co pozwala uzyska po obrbce cieplnej wysokie waciwoci
mechaniczne rdzenia oraz zmniejszenie napre w warstwie powierzchniowej. S to na przykad stal 15HN
o redniej hartownoci i stal 18H2N2 o duej hartownoci. Stale chromowo-niklowe do nawglania maj
wysokie waciwoci mechaniczne i stosowane s do wyrobu wanych czci w precyzyjnych urzdzeniach i
silnie obcionych czci maszyn. S one jednak stosowane rzadko z uwagi na zawarto deficytowego
niklu, w przypadku gdy wymagana jest bardzo dua cigliwo rdzenia. Na czci o duych przekrojach i
najwyszej wytrzymaoci (1200 400 MPa) i dobrej cigliwoci uywa si stali o wyszej zawartoci
chromu i niklu, np. stali wyszej jakoci 12H2N4A i 20H2N4A. Dla uzyskania wysokiej wytrzymaoci
rdzenia i twardoci warstwy powierzchniowej wprowadza si do stali chromowo-niklowych 0,2 0,3%
molibdenu lub 0,8 1,2% wolframu (np. stale 17HNM lub 18H2N4WA). Nikiel mona czciowo zastpi
manganem, jak to jest w stali 18HGN zawierajcej okoo 1% manganu i 1% niklu o stosunkowo maej
hartownoci. Zamiast stali chromowo-niklowych poddaje si nawglaniu stale chromowo-manganowe, np.
14HG, 20HG, ktre maj jednak nisze waciwoci mechaniczne od stali chromowo-niklowych; mangan w
tych stalach sprzyja niekorzystnemu rozrostowi ziarna, czemu przeciwdziaa si, stosujc dodatek molibdenu
w iloci okoo 0,2% (stale 15HGM, 18HGM) lub tytanu w ilociach 0,1% (stal 18HGT). Te dodatki stopowe

rozdrabniaj ziarno stali i przez to wpywaj na podwyszenie waciwoci mechanicznych.

12. 4. Stale do ulepszania cieplnego


Stale stopowe do ulepszania cieplnego stosuje si do wytwarzania czci maszyn podlegajcych duym
obcieniom. Dziki ulepszeniu cieplnemu, tj. hartowaniu z nastpnym wysokim odpuszczaniem mona
uzyska wysok wytrzymao na rozciganie, granic plastycznoci i sprystoci przy do duej
cigliwoci oraz udarnoci. Ponadto przez odpuszczenie usuwa si naprenia wewntrzne powstajce w
przedmiotach stalowych podczas ich wytwarzania, zapewniajc jednoczenie moliwo obrbki mechanicznej po ulepszeniu.
Stale do ulepszania cieplnego obejmuj kilka gatunkw stali wglowych wyszej jakoci o zawartoci
0,25 0,65% wgla (omwionych uprzednio) oraz stale stopowe o zawartoci wgla zwykle 0,25 0,50%.
Z pierwiastkw stopowych stale te zawieraj maksymalnie: 3% chromu, 5% niklu, 0,6% molibdenu, 3%
wanadu, 1% wolframu, 2% manganu, 1,5% krzemu.
Przy maych przekrojach stosuje si stale wglowe, ktre w stanie ulepszonym cieplnie wykazuj
dostatecznie dobre waciwoci mechaniczne, jeli elementy z nich wykonane zahartuj si na wskro.
Elementy o gruboci czy te rednicy wikszej od 20 25 mm wykonuje si ze stali stopowych o
odpowiednio wikszej hartownoci.
Obrbka cieplna tych stali polega na hartowaniu (zazwyczaj w oleju) z nastpnym odpuszczaniem w
temperaturze 500 7000C w celu uzyskania struktury sorbitycznej, co pozwala osign wytrzymao na
rozciganie Rm = 750 1500 MPa, granic plastycznoci Re = 550 1350 MPa, wyduenie A5 = 15%,
przewenie Z = 35 50% i udarnoci KCU2 = 40 100 J/cm2. W zalenoci od temperatury odpuszczania
mona uzyska wysze waciwoci wytrzymaociowe przy niszych waciwociach plastycznych lub
odwrotnie, dobre waciwoci plastyczne przy gorszych waciwociach wytrzymaociowych. Wpyw
temperatury odpuszczania na udarno ma jednak zoony charakter, co wida na rys. 12.1. Wystpujce w
temperaturze okoo 300C zmniejszenie udarnoci wiadczy, e przy odpuszczaniu w tej temperaturze stal
staje si krucha. Drugie minimum udarnoci wystpuje powyej 500C; w tym przypadku jednak krucho ta
wystpuje wtedy, gdy chodzenie po odpuszczeniu byo wolne (krzywa 2); przyspieszone chodzenie po
odpuszczaniu w tym zakresie temperatur (w wodzie lub w oleju) pozwala tej kruchoci unikn (krzywa 1);
zjawisko to nosi nazw kruchoci odpuszczania.

Rys. 12.1. Wpyw temperatury odpuszczania na udarno: 1 chodzenie przyspieszone, 2 chodzenie wolne

Stal w stanie ulepszonym cieplnie jest konglomeratem kulkowych wglikw o duym stopniu dyspersji
oraz ferrytu. Z tego wzgldu waciwoci stali stopowej w stanie ulepszonym cieplnie zale od:
1) iloci i stopnia dyspersji wglikw, przy czym skad chemiczny wglikw nie ma zasadniczego
znaczenia,
2) waciwoci osnowy ferrytycznej, w ktrej te wgliki znajduj si.
Ze wzgldu na to, e waciwoci wytrzymaociowe stali zale gwnie od iloci i stopnia dyspersji
wglikw, zasadniczym czynnikiem, od ktrego zaley wytrzymao stali, jest zawarto wgla, natomiast
dodatki stopowe powinny zapewni wymagan hartowno obrabianych cieplnie elementw. Wobec tego
przy doborze gatunku stali do ulepszania kierujemy si:
1) przede wszystkim zawartoci wgla i zwizanymi z ni waciwociami wytrzymaociowymi,

2) hartownoci stali zalen od zawartoci dodatkw stopowych,


3) w dalszej kolejnoci uwzgldniamy szczeglne waciwoci zwizane z indywidualnym wpywem
poszczeglnych dodatkw stopowych.
Tablica 12.3

Stale stopowe konstrukcyjne do ulepszania cieplnego (przykady) wg PN-89/H-84030 i PN-72/H-84035


Znak stali

30H
50H
40HM
30HN3A
36HNM
37HGNM
40H2MF
25H2N4WA
30HGS

Skad chemiczny w % (wartoci rednie)


C

Mn

Si

Cr

Ni

Inne

0,30
0,50
0,40
0,30
0,36
0,37
0,40
0,25
0,30

0,65
0,65
0,55
0,45
0,65
0,90
0,65
0,40
0,95

0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
1,05

0,95
0,95
1,05
0,75
1,0
0,50
1,75
2,0
0,95

3,0
1,0
0,55

4,0

wytrzymao na rozciganie
Rm min
MPa

Mo = 0,20

Mo = 0,20
Mo = 0,35
V = 0,20
W = l,0

Waciwoci mechaniczne
granica
przewplastycz- wyduenie
enie
noci
A5 min
Z min
Re min
%
%
MPa

udarno
KCU2
min
J/cm2

Znak stali

Wytyczne obrbki
cieplnej prbek
kwalifikacyjnych

30H

H 860C olej
O 500C olej

883

736

12

45

68

50H

H 830C olej
O 500C olej

1079

931

40

39

40HM

H 840C olej
O 550C olej

1030

883

10

45

68

30HN3A

H 820C olej
O 530C olej

1079

883

10

50

78

36HNM

H 850C olej
O 550C olej

981

785

11

50

78

37HGNM

H 850C olej
O 525C olej

932

785

13

50

78

40H2MF

H 830C olej
O 570C powietrze

1226

1030

40

68

25H2N4WA

H 850C olej
O 560C olej

1079

932

11

45

88

30HGS

H 880C olej
O 540C olej

1079

834

10

45

44

H hartowanie, O odpuszczanie.

Stale stopowe konstrukcyjne do ulepszania cieplnego ujte s norm PN-89/H-84030 (tabl. 12.3), a dla
elementw szczeglnie obcionych norm PN-72/H-84035. Podstawowym dodatkiem stopowym
wikszoci wspczesnych stali do ulepszania cieplnego jest chrom. Zwiksza on hartowno stali oraz
opnia procesy odpuszczania, co umoliwia osignicie dobrej wytrzymaoci przy dobrej cigliwoci. Z
tego wzgldu stale chromowe s czsto stosowane (np. 30H, 40H, 50H). Dla zwikszania hartownoci i
przeciwdziaania kruchoci odpuszczania stosuje si w tych stalach dodatek 0,15 0,25% molibdenu (np.
stale 35HM, 40HM). Obok chromu podstawowym skadnikiem stali do ulepszania jest nikiel. Nikiel
zwiksza silnie hartowno stali, tak e jednoczesna obecno w stali chromu i niklu umoliwia hartowanie
na wskro elementw o duym przekroju. Nikiel polepsza ponadto waciwoci plastyczne, tak e stale
chromowo-niklowe po ulepszaniu cieplnym wykazuj wysokie waciwoci wytrzymaociowe przy duej
plastycznoci i udarnoci. Poza tym nikiel obnia temperatur pojawiania si kruchoci na zimno, co wida z
porwnania zalenoci udarnoci od temperatury dla stali bezniklowej (40HM) oraz stali z niklem (40HNM)
(rys. 12.2).

Rys. 12.2. Wpyw niklu na temperatur przejcia plastyczno-kruchego: 1 - stal 40HNM, 2 - stal 40HM

Z tych wzgldw stale chromowo-niklowe nale do najlepszych wrd stopowych stali do ulepszania
(np. stal 30HN3A). Gwn wad stali chromowo-niklowych jest ich skonno do kruchoci odpuszczania.
Dodatek molibdenu w iloci rednio 0,2% zmniejsza t skonno i jednoczenie zwiksza hartowno, tak
e stale te mog by stosowane do wytwarzania elementw o duych rednicach; s to np. stale 36HNM,
30H2N2M. Po wysokim odpuszczaniu w temperaturze 600C maj one wytrzymao Rm powyej 1000 MPa
przy udarnoci KCU2 powyej 150 J/cm2. Dodatek do stall chromowo-niklowo-molibdenowych niewielkich
iloci wanadu (0,1 0,2%) zwiksza jeszcze bardziej hartowno i opnia procesy zachodzce przy
odpuszczaniu. Dlatego te stale chromowo-molibdenowo-wanadowe stosowane s do wytwarzania
elementw o bardzo duych przekrojach w przypadku koniecznoci uzyskania wysokich waciwoci
wytrzymaociowych (stal 45HNMF) przy jednoczesnej dobrej cigliwoci. Dodatek wanadu wystpuje
rwnie w stalach chromowo-molibdenowych (np. stal 40H2MF). Stosowane s rwnie stale chromowoniklowe z wolframem. Oglnie biorc, zarwno molibden jak i wolfram czy te wanad nale do
najdroszych dodatkw stopowych stosowanych tylko w przypadku koniecznoci uzyskania wysokich
waciwoci wytrzymaociowych. W stalach chromowo-niklowych lub chromowo-niklowo-molibdenowych
cz niklu moe by zastpiona manganem, ktry podobnie jak i nikiel zwiksza hartowno (np. stal
chromowo-manganowo-niklowo-molibdenowa 37HGNM). Wpywa on jednak niekorzystnie na waciwoci
stali okrelane na prbach wycitych poprzecznie do kierunku walcowania i sprzyja kruchoci odpuszczania.
Do najtaszych stali stopowych do ulepszania zaliczamy stale manganowe (np. 30G2 i 45G2). Mangan
zwiksza wprawdzie hartowno stali, lecz przy wikszych zawartociach wpywa niekorzystnie na udarno
stali oraz zwiksza skonno do rozrostu ziarna i z tego wzgldu zawarto manganu w stalach do
ulepszania nie przekracza 1,8%. W celu zmniejszenia niekorzystnego wpywu manganu, zastpuje si go
czciowo jeszcze taszym dodatkiem, jakim jest krzem, ktry sprzyja drobnoziarnistoci, a ponadto wpywa
na podwyszenie granicy sprystoci, co moe mie w niektrych konstrukcjach istotne znaczenie, np. stal
35SG; stale te s stosunkowo dobrymi i tanimi stalami zastpczymi zamiast droszych stali zawierajcych
chrom. Wymienione stale manganowo-krzemowe maj jednak stosunkowo niedu hartowno. Znacznie
wiksz hartowno maj stale chromowo-manganowo-krzemowe (30HGS i 35HGS), przy czym obecno
chromu przeciwdziaa rwnie szkodliwej tendencji do rozrostu ziarna. Stale te stosuje si do wytwarzania
czci maszyn o rednich przekrojach i znacznej wytrzymaoci. Stal 35HGS po hartowaniu izotermicznym
osiga Rm= 1600 1800 MPa. Wad tych stali jest skonno do kruchoci odpuszczania i dlatego te po
odpuszczaniu w wysokiej temperaturze naley je chodzi w oleju. Hartowanie z nastpnym odpuszczaniem,
ale w niskich temperaturach (150C) mona stosowa do konstrukcyjnych stali stopowych o niskiej
zawartoci wgla (0,10 0,25%). Otrzymuje si wwczas odpuszczony nisko-wglowy martenzyt o dobrych
waciwociach plastycznych. W ten sposb obrobiona cieplnie stal wykazuje dobre waciwoci
wytrzymaociowe i plastyczne (Rm = 1300 1400 MPa przy Z = 50 60% i KCU2 = 120 140 J/cm2).

12. 5. Stale do azotowania


W zasadzie azotowa mona kad stal konstrukcyjn, jednak w praktyce stosuje si tylko te stale, ktre
po azotowaniu wykazuj najlepsze waciwoci warstwy dyfuzyjnej; okrela si je mianem stali do

azotowania. S to stale redniowglowe, zawierajce aluminium, chrom, molibden, a czasami take tytan i
wanad. Skadniki te tworz bardzo twarde azotki. Zawarto wgla 0,25 0,45% w stalach do azotowania
umoliwia uzyskanie wysokich waciwoci mechanicznych rdzenia po zastosowaniu przed azotowaniem
ulepszania cieplnego.
Tablica 12.4

Stale do azotowania wg PN-89/H-84030/03


Skad chemiczny w %

Znak stali

Mn

Si

Cr

Mo

Inne skadniki

38HMJ

0,35 0,42

0,30 0,60

0,17 0,37

1,35 1,65

0,15 0,25

Al = 0,7 1,1

33H3MF

0,29 0,36

0,50 0,80

0,17 0,37

2,40 2,80

0,35 0,45

V = 0,2 0,3

25H3M

0,20 0,30

0,40 0,65

0,17 0,37

2,90 3,50

0,40 0,55

Pocztkowo stosowano do azotowania wycznie stale aluminiowo-chromowe zawierajce 0,5 1,20%


Al i 14 1,8% Cr. Stale zawierajce aluminium odznaczaj si wprawdzie po azotowaniu najtwardsz
powierzchni, jednake zawarto aluminium nie moe by zbyt dua z uwagi na du krucho warstwy
dyfuzyjnej. Poniewa stale aluminiowo-chromowe s skonne do kruchoci odpuszczania, wprowadzono do
tych stali dodatek molibdenu i tego typu stale s obecnie najczciej stosowane. Zgodnie z norm PN-89/H84030/03 do azotowania przewidziano stale 38HMJ, 33H3MF i 25H3M (tabl. 12.4), ktre przed
azotowaniem poddaje si ulepszaniu cieplnemu. Temperatura odpuszczania powinna by wysza od
temperatury azotowania, aby w czasie tego ostatniego zabiegu nie nastpoway w materiale adne
przemiany.

12. 6. Stale sprynowe


Najistotniejsz cech spryn i resorw jest zdolno do przyjmowania pierwotnego ksztatu po
odcieniu. Z tego wzgldu stale uywane na spryny i resory powinny si odznacza wysok granic
sprystoci oraz znaczn wytrzymaoci zmczeniow. Ponadto musz one take wykazywa dobre
waciwoci plastyczne, aby w przypadku przekroczenia granicy sprystoci nastpio jedynie trwae
odksztacenie elementu bez jego zniszczenia. Zasadnicze znaczenie dla okresu eksploatacyjnego spryny
ma stan jej powierzchni (niedopuszczalne jest jej utlenienie, czy te odwglenie). Wszelkie wady
powierzchniowe powoduj miejscow koncentracj napre, co prowadzi do szybkiego pknicia
zmczeniowego.
Spryny wykonuje si ze stali wglowej w stanie surowym, z tam walcowanych na zimno oraz drutu
cignionego i patentowanego (o zawartoci wgla powyej 0,5%) oraz ze stali stopowych, w ktrych
gwnymi skadnikami s krzem, a nastpnie mangan, chrom i wanad. Obrbka cieplna stali sprynowych
polega na hartowaniu od temperatur 800 850C w oleju lub w wodzie, z nastpnym odpuszczaniem w
temperaturze 350 500C. Po tego rodzaju obrbce cieplnej stale sprynowe maj wysok wytrzymao
na rozciganie (1000 1600 MPa) przy wysokiej rwnie granicy plastycznoci (8004-1400 MPa).
Tablica 12.5
Znak stali
85
65G
45S
60S2
50HSA
50HFA

Stale sprynowe i resorowe (przykady) wg PN-74/H-84032


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)
C

Mn

Si

Cr

0,85
0,65
0,45
0,60
0,50
0,50

0,65
1,10
0,75
0,75
0,40
0,65

0,25
0,25
1,10
1,65
1,00
0,25

1.05
1,00

0,15

Do najtaszych stali sprynowych nale stale wglowe 65, 75 i 85 oraz stal manganowa 65G. Z uwagi
na ich ma hartowno uywa si ich na spryny rednio obcione o maych wymiarach (PN-74/H-84032,
tabl. 12.5).
Podstawowym dodatkiem stopowym w stalach sprynowych najintensywniej zwikszajcym granic
sprystoci jest krzem. Z tego wzgldu na spryny uywa si stali krzemowych o zawartoci 0,35 0,75%

wgla, np. 45S, 50S2, 60S3A. Z uwagi na ma hartowno mona uywa ich na spryny o niewielkich
przekrojach. Na silnie obcione spryny o duej wytrzymaoci i o wikszych przekrojach uywa si stali
chromowych z dodatkami manganu, krzemu i wanadu, np. stali 50HG, 50HS, 50HF, ktre maj wiksz
hartowno. Ponadto do pracy w wyszych temperaturach (do 500C) stosuje si stale wolframowochromowo-molibdenowo-wanadowe zblione skadem chemicznym do stali szybkotncych, a do
wytwarzania spryn, od ktrych wymaga si odpornoci chemicznej, kwasoodporn stal chromowoniklow.

12. 7. Stale oyskowe


Cz oysk tocznych, jak kulki, waki i piercienie, powinny odznacza si du twardoci oraz
odpornoci na cieranie i ciskanie. Wszelkie niejednorodnoci materiau s niedopuszczalne. Ponadto
powinny one mie dobr hartowno, umoliwiajc uzyskanie na caym przekroju struktury
martenzytycznej bez szcztkowego austenitu, nie paczy si podczas hartowania oraz mie dobr
obrabialno. Huty dostarczaj stali oyskowych w stanie zmikczonym, musz one mie bardzo
rwnomierne rozoenie skoagulowanych wglikw w osnowie ferrytycznej. Niedopuszczalne jest wyrane
pasmowe uoenie wglikw, obecno siatki wglikw oraz resztek pytkowego perlitu. Jako stale
oyskowe stosuje si u nas zgodnie z norm PN-74/H-84041 stal chromow H15 o zawartoci okoo 1%
wgla i l,30 l,65% chromu oraz stal chromo-wo-krzemowo-manganow H15SG (tabl. 12.6) o
zwikszonej zawartoci manganu i krzemu. Obrbka cieplna stali oyskowych polega na hartowaniu w oleju
(HRC = 62 66) z nastpnym niskim odpuszczaniem w temperaturze okoo 180C, co pozwala uzyska
struktur drobnoiglastego martenzytu odpuszczonego z rwnomiernie rozoonymi drobnymi wglikami
chromu. Na oyska pracujce w warunkach korozyjnych uywa si nierdzewnych stali, a na oyska
pracujce w wysokich temperaturach stali o skadzie podobnym do stali szybkotncych.
Tablica 12.6
Znak stali
H15 H15SG

Stal na oyska toczne wg PN-74/H-84041


Skad chemiczny w %
C

0,95-1,10

Mn

Si

0,25 0,45

0,15 0,35

0,95 1,25

0,40 0,65

Cr
1,30 1,65

12. 8. Stale do hartowania powierzchniowego


Stale do hartowania powierzchniowego dobiera si tak, aby rwnoczenie uzyska du twardo
powierzchniow i odpowiednie waciwoci wytrzymaociowe rdzenia (nie s one ujte oddzieln norm).
Do tego celu stosuje si stale z gatunku stali do ulepszania cieplnego o zawartoci wgla w granicach
0,4 0,6% zarwno wglowe, jak i stopowe. Przy wymaganej niezbyt duej wytrzymaoci rdzenia stosuje
si stale wglowe w stanie normalizowanym. Przy wikszych wymaganiach co do waciwoci wytrzymaociowych rdzenia stale wglowe mona stosowa tylko do wyrobu mniejszych elementw, z uwagi na ich
ma hartowno; natomiast na elementy o duych przekrojach uywa si stali stopowych, przy czym przed
hartowaniem powierzchniowym przeprowadza si ulepszanie cieplne. Z czciej stosowanych stali do
hartowania powierzchniowego wymieni mona stale wglowe 45, 50, 55 oraz stale stopowe 40H, 40HM,
40H2MF, 50HN.

12. 9. Stale maraging


W przypadku duych wymaga co do waciwoci mechanicznych, ktrych nie mog speni
konstrukcyjne stale stopowe nawet o najwyszych waciwociach, znalazy zastosowanie w ostatnich latach
stopy elaza z niklem (8 24%Ni), zwane stopami z zestarzonym martenzytem lub stalami maraging. Stopy
te zawieraj ponadto dodatki kobaltu, molibdenu, aluminium i tytanu.
Przemiana martenzytyczna w stopach maraging zachodzi nawet przy maych szybkociach chodzenia z
uwagi na zawarto niklu. Obrbka cieplna tych stopw polega na hartowaniu z 810 850C z nastpnym
starzeniem. W stanie zahartowanym stale maraging maj struktur mikkiego martenzytu niklowego; s

bardzo plastyczne i atwo odksztacaj si oraz s dobrze obrabialne wirowo. Utwardzenie uzyskuje si
przez nastpne starzenie w zakresie 420 485C, dziki wydzielaniu si z martenzytu faz
midzymetalicznych typu Ni3Mo, Ni3T, Ni(TiAl), Ni3(TiAl). Na tej drodze otrzymuje si wysok
wytrzymao (2000 2400 MPa) przy dobrej plastycznoci (przewenie 30 50%). Ponadto wykazuj one
wiele zalet technologicznych i uytkowych. Zawarto wgla w stalach maraging nie powinna przekracza
0,02%, gdy tworzce si wgliki zmniejszaj efekt starzenia. Oczywicie wysoki koszt wytwarzania tych
stopw, zwizany przede wszystkim z du zawartoci niklu, powoduje, e s one stosowane tylko w
szczeglnych przypadkach.

12. 10.

Obrbka cieplno-plastyczna

Efekt utwardzenia i umocnienia stali mona uzyska zarwno w wyniku hartowania, jak i poprzez
zgniot. Obrbka cieplno-plastyczna stali polega na poczeniu tych dwch operacji: odksztacony plastycznie
austenit hartujemy w taki sposb, aby nie zdy zaj proces rekrystalizacji. Martenzyt, ktry powstaje z
odksztaconego plastycznie austenitu, dziedziczy" po nim defekty struktury krystalicznej, a przede
wszystkim zwikszon gsto dyslokacji, co powoduje, e jego twardo, a zwaszcza wytrzymao, jest
wyranie wysza. Rwnoczenie dziki rozdrobnieniu ziarna martenzytu lepsze s waciwoci plastyczne
stali.
Obrbka cieplno-plastyczna moe by prowadzona kilkoma rnymi sposobami. Najczciej stosuje si
wysokotemperaturow obrbk cieplno-plastyczna (WOCP) i niskotemperaturow obrbk cieplnoplastyczna (NOCP).
WOCP polega na odksztaceniu plastycznym stali w temperaturze nieco wyszej od A3, a warunki
ozibiania powinny by tak dobrane, aby przemiana A M zasza na caym przekroju obrabianego
przedmiotu wczeniej ni rekrystalizacja austenitu. Jest rzecz korzystn, jeli w austenicie zajdzie proces
poligonizacji. Optymalna wielko gniotu zaley od skadu stali, ale najczciej wynosi okoo 30 40%.
Due gnioty bardzo przyspieszaj rekrystalizacj, co utrudnia lub nawet uniemoliwia przeprowadzenie
procesu. WOCP mona stosowa do wyrobw o niezbyt duej gruboci (okoo 40 50 mm).
NOCP mona stosowa do stali, ktre wykazuj du trwao przechodzonego austenitu, a wic do
stali stopowych. Od temperatury austenityzacji ozibiamy stal do temperatury lecej pomidzy temperatur
Tr (temperatura rekrystalizacji) i Ms (pocztek przemiany martenzytycznej). W temperaturze tej (praktycznie
600 400C) odksztacamy plastycznie stal na tyle szybko, aby nie rozpocza si przemiana dyfuzyjna
(A + P lub A + B), a nastpnie hartujemy. Mona tu stosowa wiksze gnioty ni w przypadku WOCP,
trzeba jednak pamita, e w tych temperaturach opr plastyczny metalu jest znacznie wikszy.
Schematycznie przebieg WOCP i NOCP pokazano na rys. 12.3. Zarwno po WOCP, jak i po NOCP stal
musi by odpuszczona. Najczciej stosuje si odpuszczanie niskie.

Rys. 12.3. Schemat obrbki cieplno-plastycznej

W porwnaniu z klasyczn obrbk ciepln (hartowanie i niskie odpuszczanie) stal poddana obrbce
cieplno-plastycznej ma wytrzymao wysz o okoo 15 30% i nie gorsze, a nawet nieco lepsze,
waciwoci plastyczne (udarno, wyduenie). Tak na przykad waciwoci stali konstrukcyjnej
zawierajcej okoo 0,4% C s nastpujce:

po zwykym hartowaniu i niskim odpuszczaniu


Rm = 1700 2200 MPa,
A5 = 5 l%;
po WOCP
Rm = 2100 2600 MPa,
A5 = 7 8%;
po NOCP
Rm = 2500 3200 MPa,
A5 = 5 7%.
Obrbka cieplno-plastyczna wyranie zwiksza wytrzymao zmczeniow (kilkakrotnie), odporno
na cieranie i wytrzymao na pezanie. Dua twardo stali po obrbce cieplno-plastycznej uniemoliwia w
praktyce obrbk skrawaniem. Trudno t mona omin, stosujc po OCP wysokie odpuszczenie, liczc
si jednak z obnieniem wytrzymaoci.
Obecnie obrbk cieplno-plastyczna, gwnie WOCP, stosuje si na skal przemysow, przede
wszystkim przy produkcji takich wyrobw jak resory, elementy sprynujce (np. waki skrtne, spryny
zaworw), piercienie oysk tocznych, koa acuchowe, sworznie, szyny i inne profile walcowane.
Prowadzone s rwnie prby obrbki cieplno-plastycznej narzdzi, takich jak walce, matryce, narzdzia
skrawajce ze stali szybkotncych i in. Poniewa zastosowanie obrbki cieplno-plastycznej eliminuje
konieczno nagrzewania przed hartowaniem, pozwala to na oszczdno energii i czasu pracy.

13. STALE l STOPY NARZDZIOWE

13. 1. Oglna charakterystyka stali narzdziowych


Stale i stopy narzdziowe su do wykonywania narzdzi do ksztatowania materiau zarwno na drodze
obrbki skrawaniem, jak i przerbki plastycznej oraz przyrzdw pomiarowych. Warunki pracy
poszczeglnych rodzajw narzdzi zasadniczo rni si midzy sob, co powoduje konieczno
zastosowania dla kadego z nich materiaw o odpowiednich waciwociach.
W przypadku stali narzdziowych nie dysponujemy dotychczas liczbowymi wskanikami, ktre w
wystarczajcy sposb charakteryzowayby ich przydatno na okrelone narzdzia, jak to jest w przypadku
stali konstrukcyjnych. Podstawow charakterystyk stali narzdziowych stanowi oczywicie ich skad
chemiczny. Ponadto materiay narzdziowe powinny mie nastpujce waciwoci:
1) wysok twardo (zwykle powyej 60 HRC), ktra musi by wysza od twardoci obrabianego
materiau, przy jednoczesnej dostatecznej cigliwoci zabezpieczajcej przed pkaniem narzdzi przy
obcieniach dynamicznych;
2) du odporno na cieranie zabezpieczajc trwao narzdzi w warunkach tarcia przy znacznych
naciskach jednostkowych;
3) odpowiedni hartowno w celu zapewnienia koniecznej gruboci warstwy martenzytycznej i
odpowiedniej wytrzymaoci rdzenia;
4) dostateczn odporno na dziaanie wyszych temperatur, tj. zdolno do zachowania twardoci i
odpornoci na cieranie w wyszych temperaturach.
Za najistotniejsz waciwo materiaw narzdziowych naley uwaa twardo i zwizan z ni
odporno na cieranie. Wysok twardo mona uzyska w przypadku stali o odpowiednio duej zawartoci
wgla po hartowaniu w wodzie. Jednake stal wglowa ma nieznaczn hartowno i narzdzia wykonane z
tej stali hartuj si najwyej do gbokoci 3 8 mm i to przy chodzeniu w wodzie. Z tego wzgldu do
pracy przy wikszych naciskach, gdy warstwa martenzytyczna musi mie odpowiednio wiksz grubo i
konieczna jest wysza wytrzymao rdzenia, stosuje si stae stopowe o wikszej hartownoci, a nawet
przy bardzo duych naciskach stale hartujce si na wskro. Dostateczn cigliwo uzyskuje si przy
cisym dotrzymaniu warunkw obrbki cieplnej oraz utrzymaniu jak najmniejszej iloci domieszek
szkodliwych (poniej 0,03% fosforu i 0,03% siarki). Odporno na cieranie jest zasadniczo zalena od
twardoci stali; im twardo jest wysza, tym wiksza jest odporno na cieranie, jednake przy tej samej
twardoci odporno na cieranie zaley od mikrostruktury. Narzdzia o strukturze martenzytu z
wydzieleniami wglikw s bardziej odporne na cieranie ni narzdzia o czysto martenzytycznej strukturze.
Szczeglnie korzystnie wpywa w tym wzgldzie obecno twardych wglikw stopowych, chromu i
wolframu zawierajcych mniej wgla ni cementyt. Krzem, utwardzajc osnow, rwnie zwiksza
odporno na cieranie, jednake w stopniu znacznie mniejszym. Wytrzymao i cigliwo odgrywa
rwnie wan rol wrd waciwoci stali narzdziowych, jednake prba rozcigania tych stali nie daje
miarodajnych wynikw z powodu duej ich kruchoci. Najczciej wytrzymao stali narzdziowych
okrela si na podstawie pomiaru twardoci. Natomiast do oceny cigliwoci stali narzdziowych bardziej
miarodajna jest prba ciskania. W przypadku stali na narzdzia skrawajce bardzo wana jest zdolno
skrawania. Dokadne jej okrelenie nie jest jednak atwe, poniewa waciwoci narzdzia skrawajcego
zale rwnie od obrabianego materiau oraz od warunkw skrawania. Dla narzdzi do skrawania z duymi
prdkociami oraz narzdzi do pracy na gorco istotne znaczenie ma dua wytrzymao i twardo w
wyszych temperaturach, co osiga si przez wprowadzenie do stali znacznej iloci dodatkw stopowych,
powodujcych efekt twardoci wtrnej.
Zgodnie z naszymi normami klasyfikacja stali narzdziowych przedstawia si nastpujco:
1) stal wglowa narzdziowa (PN-84/H-85020),
2) stal narzdziowa stopowa do pracy na zimno (PN-86/H-85023),
3) stal narzdziowa stopowa do pracy na gorco (PN-86/H-85021),
4) stal szybkotnca (PN-86/H-85022).
Osobn grup wrd materiaw narzdziowych stanowi lane stopy narzdziowe oraz spiekane wgliki
stosowane w bardzo trudnych warunkach pracy.

13. 2. Stal wglowa narzdziowa


Stale niestopowe (wglowe) s najdawniej uywanym materiaem narzdziowym i pomimo coraz
szerszego zastosowania stali stopowych, stanowi powan cz produkowanych stali narzdziowych. Ich
waciwoci i zastosowanie zale przede wszystkim od zawartoci wgla.
Wglowe stale narzdziowe cechuj si ma hartownoci i ma skonnoci do rozrostu ziarna
austenitu. Ich obrbka cieplna polega na hartowaniu z nastpnym niskim odpuszczaniem. Ze wzgldu na
ma trwao austenitu w zakresie 500 600C hartowanie naley przeprowadza w wodzie. Poniewa
narzdzia ze stali wglowej nie hartuj si na wskro i rdze ich pozostaje mikki, nie zahartowany, s one
bardziej odporne na uderzenia ni narzdzia wykonane ze stali hartujcej si na caym przekroju.
Niebezpieczna temperatura nagrzania narzdzi ze stali wglowych, powodujca stpienie ostrza, wynosi dla
stali wglowej 180C. Dlatego te stale te do pracy w wyszych temperaturach zupenie si nie nadaj.
Tablica 13.1

Stale wglowe narzdziowe wg PN-84/H-85020

Znak stali
N13E
N13
N12E
N12
N11E
N1l
N10E
N10
N9E
N9
N8E
N8
N7E
N7
N6
N5

Zawarto wgla w %
1,25 1,40
1,15 1,24
1,05 1,14
0,95 1,04
0,85 0,94
0,75 0,84
0,65 0,74
0,61 0,70
0,50 0,60

Stale narzdziowe wglowe dziel si zgodnie z norm PN-84/H-85020 na dwie grupy: stale pytko
hartujce oraz stale gboko hartujce. Znak stali wglowej narzdziowej skada si z symbolu N, liczby
podajcej redni zawarto wgla w dziesitych czciach procenta oraz w przypadku stali pytko
hartujcych z litery E. W kadej z wymienionych grup istnieje podzia wedug zawartoci wgla, jak to
podano w tabl. 13.1. Stale pytko hartujce s stalami o maej hartownoci, niezgrzewalnymi, wykazujcymi
ma wraliwo na przegrzanie. Stale gboko hartujce s stalami o wikszej hartownoci i wikszej
wraliwoci na przegrzanie. Stale pytko hartujce i gboko hartujce maja jednakowa zawarto wgla,
rni si jedynie zawartoci zanieczyszcze i innych domieszek, ktra w stalach gboko hartujcych jest
nieco wysza, co jest przyczyn ich wikszej hartownoci. Naley podkreli, e hartowno stali
narzdziowych nawet gboko hartujcych jest w porwnaniu ze stalami konstrukcyjnymi znacznie mniejsza.
Stale N5 i N6 maj podwyszon zawarto manganu (do 0,6%) oraz obnion zawarto krzemu (do
0,15%) i s dlatego zgrzewalne. Pozostae stale gboko hartujce s niezgrzewalne. Zastosowanie
wglowych stali narzdziowych podaje przykadowo tabl. 13.2. Wiele narzdzi wykonuje si rwnie ze stali
konstrukcyjnych, tak e podzia stali na konstrukcyjne i narzdziowe wedug zawartoci wgla (0,6%) ma
jedynie znaczenie orientacyjne.
Tablica l 3.2.
Znak stali

Przykady zastosowania stali wglowych narzdziowych


Zastosowanie

N12E, N13E
N12, N13

stal twarda: pilniki, brzytwy, stemple, rozwiertaki, frezy, narzdzia do twardych


kamieni

N11E
N1l

stal rednio twarda: noe, noyce, widry, frezy, rozwiertaki, piki do obrbki
metali, matryce do kucia na zimno

N10E N10

stal cigli wa twarda: narzdzia chirurgiczne, noyce, noe do obrbki metali,


widry, frezy, spryny do zegarkw

N9E N9

stal rednio cigliwa: narzdzia chirurgiczne, kamieniarskie, stolarskie, stemple,


pilniki, szczki do amaczy

N8E N8

stal cigliwa: noe, spryny, formy kunicze, duta rczne, narzdzia do drewna,
matryce, walce

N7E N7

stal bardzo cigliwa: spryny, noe, piy do drewna, motki, przebijaki,


nitowniki, due moty rczne

13. 3. Stal narzdziowa stopowa do pracy na zimno


Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno su do wykonywania narzdzi do obrbki nie
nagrzanych materiaw (mog to by zarwno narzdzia do obrbki skrawaniem, jak i do przerbki
plastycznej). Oczywicie zarwno narzdzia, jak i obrabiany materia mog si nagrzewa w czasie pracy w
wyniku tarcia.
Stopowe stale narzdziowe maj wiksz w porwnaniu ze stalami wglowymi hartowno, co pozwala
na ich hartowanie w oleju lub w roztopionych solach (w przypadku hartowania stopniowego). Mniejsza
szybko chodzenia zmniejsza skonno do pkni i odksztace oraz paczenia si, co jest szczeglnie
wane dla narzdzi o skomplikowanym ksztacie. Temperatur odpuszczania dobiera si w zalenoci od
wymaganej twardoci i cigliwoci. Przy koniecznoci zachowania wysokiej twardoci temperatura
odpuszczania nie moe przekracza 150 160C (uzyskuje si wwczas twardo powyej 62 HRC). W
przypadku wikszych wymaga co do cigliwoci, temperatur odpuszczania podwysza si nawet do
300C, uzyskujc jednak nisz twardo (55 60 HRC).
Podstawowymi dodatkami stopowymi tych stali s: chrom, wolfram i wanad, a take molibden, nadajce
stali wiksz hartowno, odporno na odpuszczanie, dobre waciwoci wytrzymaociowe oraz
szczeglnie du odporno na cieranie przez tworzenie si wglikw stopowych o wysokiej twardoci i
duej dyspersji. Wgliki te nie rozpuszczaj si cakowicie w trakcie austenityzowania przy hartowaniu i
przeciwdziaajc rozrostowi ziarna austenitu sprzyjaj drobnoziarnistoci stali. W stalach narzdziowych
wystpuje rwnie krzem w iloci 1,5%, ktry zwiksza cigliwo zahartowanej stali oraz zwiksza
odporno na dziaanie podwyszonej temperatury. Narzdzia wykonane ze stali nisko-stopowych nie mog
si podczas pracy nagrzewa, gdy wwczas mikn. Z uwagi na zawarto wgla i zastosowanie stale te
podzieli mona na dwie zasadnicze grupy:
1) stale wysokowglowe o zawartoci 0,75 2,1% wgla, stosowane gwnie do wyrobu narzdzi
skrawajcych,
2) stale redniowglowe o zawartoci 0,40 0,55% wgla na narzdzia do przerbki plastycznej, ktre
musz wykazywa zwikszon cigliwo i odporno na obcienia dynamiczne.
Niektre z waniejszych stali narzdziowych niskostopowych do pracy na zimno podano w tabl. 13.3.

Tablica 13.3

Znak stali
NV
NCVI
NC11
NC11LV
NZ2
NZ3

Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno (przykady) wg PN-86/H-85023


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)
C
1,0
0,8
2,0
1,60
0,45
0,55

Mn
0,3
0,45
0,35
0,30
0,30
0,30

Si
0,25
0,25
0,35
0,30
0,90
0,90

Cr

0,55
12,0
11,5
1,1
1,1

1,85
1,85

V
0,20
0,20

0,75

0,25

Mo

0,85

Ze stali nadeutektoidalnych o niewielkiej zawartoci skadnikw wglikotwrczych, chromu, wolframu


lub wanadu wymieni mona stal NV stosowan do wytwarzania narzdzi do przerbki plastycznej i
narzdzi skrawajcych. Stale NC11 i NC11LV s stalami ledeburytycznymi o duej zawartoci chromu.
Dziki duej iloci wglikw typu M7C3 s one bardzo odporne na cieranie. Stal NC11LV zawiera ponadto
wanad i molibden. Oba te gatunki stali maj tak du hartowno, e ciesze narzdzia mona hartowa na
powietrzu. S one stosowane wszdzie tam, gdzie decydujce znaczenie ma odporno na cieranie lub gdy
ksztat narzdzi wymaga wolniejszego chodzenia przy hartowaniu. Wykonuje si z tych stali wykrojniki,
matryce, frezy, gwintowniki, cigada, piercienie do cignienia rur.

Stal NZ2 ma stosunkowo ma jak na stale narzdziowe zawartoci wgla (0,40 0,45%) i dlatego
wykazuje odporno na uderzenia. Jej twardo jest niezbyt wysoka (okoo 55 HRC) jak rwnie mniejsza
jest jej odporno na cieranie. Dziki odpornoci na wielokrotnie powtarzajce si wstrzsy i uderzenia jest
ona stosowana do wytwarzania narzdzi do motkw pneumatycznych oraz dut, nitownikw, grotw,
przebijakw itp. Stal NZ3 rni si od stali NZ2 wiksz o okoo 0,1% zawartoci wgla i stosowana jest
do wytwarzania narzdzi do przerbki plastycznej, narzdzi do obrbki skrawaniem mikkich materiaw,
np. drewna oraz narzdzi, od ktrych wymaga si dobrej cigliwoci, np. matryce, stemple, przebijaki.

13. 4. Stal narzdziowa stopowa do pracy na gorco


Stopowe stale narzdziowe do pracy na gorco stosuje si do wytwarzania narzdzi do przerbki
plastycznej materiaw uprzednio nagrzanych do wyszych temperatur. Z tego wzgldu od stali
narzdziowych do pracy na gorco nie wymaga si zbyt duej twardoci i odpornoci na cieranie. Natomiast
musz one wykazywa wysok wytrzymao i twardo w wyszych temperaturach, dobr cigliwo,
stabilno struktury oraz odporno na zmczenie cieplne prowadzce do pkni ogniowych. Pknicia
takie powstaj w wyniku wielokrotnego nagrzewania i chodzenia wierzchniej warstwy narzdzi,
wytwarzajc z biegiem czasu siatk na ich powierzchni. Zjawisko zmczenia cieplnego jest wanie gwn
przyczyn zuywania si narzdzi do pracy na gorco.
Stale narzdziowe do pracy na gorco maj nisk zawarto wgla (0,25 0,60%), a ponadto zawieraj
wolfram, molibden, wanad, chrom, a take niekiedy krzem, nikiel albo kobalt. Obrbka cieplna tych stali
polega na hartowaniu z nastpnym odpuszczaniem. Temperatura odpuszczania powinna by okoo 100C
wysza od temperatury, do ktrej nagrzewaj si w czasie pracy, co zapewnia odpowiedni stabilno
waciwoci. Czciej stosowane stale tej grupy podano w tabl. 13.4.
Tablica 13.4
Znak stali
WWV
WWS1
WCL
WNL

Stopowe stale narzdziowe do pracy na gorco (przykady) wg PN-86/H-85021


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)
C
0,3
0,3
0,4
0,55

Mn
0,35
0,3
0,4
0,7

Si
0,3
1,0
1,0
0,3

Cr
2,75
1,3
5,0
0,7

Ni

1,6

W
9,0
4,4

Mo

1,3
0,25

V
0,3
0,25
0,3

Stale wolframowe (WWV, WWS1) oraz chromowo-molibdenowe (WCL) maj nisk zawarto wgla,
co zapewnia im dobr cigliwo. Chrom zapewnia dobr hartowno, a wolfram, molibden i wanad daj
podczas odpuszczania efekt twardoci wtrnej lub hamuj spadek twardoci przy odpuszczaniu. S one
stosowane do wyrobu matryc do pras i form do odleww pod cinieniem, tj. do tych zastosowa, ktre
charakteryzuje stosunkowo dugi kontakt gorcego materiau z narzdziem.
Najczciej uywana na matryce i kowada do motw jest stal WNL. Stosunkowo krtki czas kontaktu
narzdzia z obrabianym materiaem powoduje, e odporno na odpuszczajce dziaanie ciepa ma w
przypadku tej stali mniejsze znaczenie. Natomiast z uwagi na due naciski i wstrzsy w czasie kucia musi
ona wykazywa dostateczn twardo z jednoczenie du cigliwoci.

13. 5. Stale szybkotnce


Stale szybkotnce s podstawowym materiaem na narzdzia skrawajce, przy czym nazwa ich oznacza,
e narzdzia z nich wykonywane nadaj si do skrawania z duymi szybkociami. Narzdzia te ulegaj
nagrzaniu w czasie pracy, przy czym im wiksze s parametry skrawania, a zwaszcza szybko skrawania,
tym wysza jest temperatura nagrzania ostrza. Z tego wzgldu od materiaw przeznaczonych na narzdzia
do pracy przy duych szybkociach skrawania wymaga si duej twardoci nie tylko na zimno, ale te w
podwyszonych temperaturach. Na rysunku 13.1 przedstawiono zaleno twardoci trzech rnych
materiaw narzdziowych od temperatury. Jest rzecz widoczn, e twardo stali wglowej maleje po
nagrzaniu jej powyej 200C, a twardo stali szybkotncej jest jeszcze w temperaturze 500 600C dosy
wysoka, natomiast spiekane wgliki nawet po nagrzaniu do 800C jedynie nieznacznie obniaj swoj
twardo.

Charakterystyczne jest to, e twardo stali wglowej w zakresie do 150C moe by nawet wysza ni
stali szybkotncej. Narzdzia wykonane ze stali szybkotncej mog wic pracowa przy nagrzaniu si
swoich ostrzy a do temperatury 550 600C bez obawy szybkiego stpienia. W temperaturach tych stale
wglowe lub niskostopowe szybko trac twardo i narzdzia wykonane z tych stali ulegaj stpieniu. Te
cenne waciwoci uzyskuj stale szybkotnce dziki odpowiedniemu skadowi chemicznemu oraz waciwej
obrbce cieplnej, wskutek czego maj one tward, nie miknc pod wpywem odpuszczania, osnow, w
ktrej rozmieszczone s twarde wgliki stopowe.

Rys. 13.1. Wpyw temperatury na twardo rnych materiaw narzdziowych:


1 stal wglowa, 2 stal szybkotnca, 3 wgliki spiekane (wg A.P. Gulajewa)

Skad chemiczny stali szybkotncych. Skad chemiczny wspczesnych stali szybkotncych waha si
w nastpujcych granicach:
wgiel
0,60 1,60%,
chrom
3,5 5,0%,
wolfram do 20,0%,
molibden do 9,0%,
wanad
1,0 5,0%,
kobalt
do 15,0%.
Zasadniczym skadnikiem stopowym stali szybkotncych jest wolfram, ktry nadaje stali
arowytrzymao, gdy hamuje procesy odpuszczania i powoduje efekt twardoci wtrnej. Podobnie dziaa
wanad, ktry jeszcze w wikszym stopniu ni wolfram hamuje procesy odpuszczania. Zwikszenie
zawartoci wanadu do 3 5% pozwolio otrzyma stal szczeglnie tward o duej odpornoci na cieranie,
ale trudnej do szlifowania i o mniejszej cigliwoci. Poniewa wanad tworzy wglik o znacznie wikszej
zawartoci wgla ni wgliki innych dodatkw stopowych (VC), zawarto wgla w tych stalach musi by
zwikszona o okoo 0,2% na kady procent wanadu. Chrom zwiksza hartowno stali. Wgliki chromu
rozpuszczaj si w austenicie w temperaturach znacznie niszych ni wgliki wolframu czy te wanadu.
Chrom wpywa na zwikszenie dopuszczalnej szybkoci skrawania przy zawartociach do 5% Cr, jak to
wynika z rys. 13.2. Kobalt nie jest pierwiastkiem wglikotwrczym i wystpuje w postaci roztworu staego.
Podnosi on arowytrzymao i zdolno do skrawania stali szybkotncej (rys. 13.3). Podobny wpyw jak
wolfram wywiera na waciwoci stali szybkotncych molibden (oba te pierwiastki mog si wzajemnie
zastpowa); ze wzgldu na rnic ciarw atomowych 1% molibdenu zastpuje 2% wolframu. Z tego
wzgldu stale szybkotnce z molibdenem zawieraj mniej dodatkw stopowych ni stale z wolframem.
Zawarto wgla w stalach szybkotncych jest tak dobrana, by w stanie wyarzonym pierwiastki
wglikotwrcze (W, V, Mo, Cr) byy prawie cakowicie zwizane w wgliki, a po zahartowaniu od wysokich

temperatur cz wglikw pozostaa nie rozpuszczona.

Rys. 13.2. Wpyw zawartoci chromu na dopuszczalne szybkoci


skrawania narzdzi ze stali SW18 (wg K. Wesoowskiego)

Rys. 3.3. Wpyw kobaltu na trwao ostrza narzdzia ze stali


szybkotncej SW18 (wg K. Wesoowskiego)

Zestawienie stosowanych w Polsce stali szybkotncych wedug normy pastwowej PN-86/H-85022


podano w tabl. 13.5. Znak gatunku stali szybkotncej skada si, oprcz litery S, z litery oznaczajcej
najbardziej charakterystyczny skadnik stopowy stali,
Tablica 13.5
Znak stali

Stale szybkotnce wg PN-86/H-85022


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)

Cr

Mo

Co

SW18

0,80

18,0

4,2

1,2

SW12
SK5V
SK5

1,10
1,35
1,10

12,0
12,7
12,0

4,2
4,2
4,2

1,00

2,5
4,5
2,3

5,5
5

SW7M
SK5M
SK10Y
SK8M
SK5MC

0,88
0,92
1,22
1,12
1,12

6,5
6,4
10,0
1,6
6,9

4,2
4,2
4,2
4,0
4,0

5,0
4,7
3,3
9,5
4,0

1,9
1,9
3,0
1,2
1,9

5,0
10,0
8,0
5,0

a mianowicie: W wolfram, K kobalt, M molibden, V wanad (tylko dla gatunkw o duej


zawartoci wanadu) oraz C - wgiel (tylko dla gatunkw o zwikszonej zawartoci wgla) oraz liczby
okrelajcej redni zawarto najbardziej charakterystycznego skadnika stopowego w procentach.
Zawarte w tablicy gatunki stali mona podzieli na trzy grupy: stale wolframowe o zawartoci 18% W,
stale o obnionej zawartoci wolframu oraz stale wolframowo-molibdenowe. W grupie stali wolframowych
figuruje obecnie tylko jedna klasyczna stal szybkotnca SW18 o zawartoci okoo 18% W, 4% Cr i 1% V.
Stal o tak duej zawartoci wolframu nie jest zalecana. W grupie stali o obnionej zawartoci wolframu
(12% W) wymieni mona stal SW12 o podwyszonej zawartoci wgla i wanadu i stal SK5 zawierajc
ponadto jeszcze 5% kobaltu. Stal SK5V ma jeszcze wysz zawarto wgla (1,35%) i wanadu (4,5%) oraz
5% kobaltu. W grupie stali wolframowo-molibdenowych mamy stal SW7M i jej wariant o zawartoci 5%
kobaltu (stal SK5M) oraz stal SK10V o podwyszonej w porwnaniu z dwoma poprzednimi gatunkami
zawartoci wanadu (3%) i kobaltu (10%). wiatow tendencj w rozwoju stali szybkotncych jest
zastpowanie wolframu molibdenem (czciowo lub nawet cakowicie), zwikszenie zawartoci wanadu
oraz zwikszenie zawartoci wgla, co umoliwia zwikszenie twardoci stali w stanie zahartowanym i
odpuszczonym do 68 70 HRC, kosztem jednak pewnego zmniejszenia cigliwoci stali.
Struktura i skad fazowy. Stale szybkotnce zalicza si do stali ledeburytycznych, poniewa w stanie
odlanym ich struktura skada si z ziarn przemienionego austenitu (drobny perlit i wgliki wtrne) oraz
eutektyki podobnej do ledeburytu, jak to przedstawiono na rys. 13.4. Stal tak poddaje si przerbce
plastycznej, ktra przez rozbicie siatki ledeburytu powinna spowodowa moliwie rwnomierne rozoenie
wglikw. Ma to zasadnicze znaczenie dla jakoci stali, gdy im drobniejsze s wgliki i bardziej

rwnomiernie rozmieszczone w osnowie, tym lepsze s waciwoci stali. Po przerbce plastycznej struktura
stali szybkotncej skada si z wikszych ziarn wglikw pierwotnych, pochodzcych z ledeburytu,
zachowujcych pewn pasmow orientacj, oraz znacznie drobniejszych wglikw wtrnych rwnomiernie
rozmieszczonych na tle drobnego perlitu. Po przerbce plastycznej stal szybkotnca przechodzi wyarzanie
zmikczajce w temperaturze 800 840C (dla stali SW18) i wwczas twardo jej nie powinna przekracza
285 HB. W tym stanie huty dostarczaj materia zakadom przemysowym, gdy atwo mona wwczas stal
szybkotnc ksztatowa plastycznie i obrabia mechanicznie.

Rys. 13.4. Struktura stali szybkotncej SW18 w stanie lanym, trawiona 4% azotalem (pow. 500x)

Ze wzgldu na skad fazowy, struktura stali szybkotncej skada si z ferrytu, zawierajcego niewielkie
iloci pierwiastkw stopowych w roztworze oraz wglikw. W stanie wyarzonym wystpuj zasadniczo
trzy rodzaje wglikw:
1. M6C bdcy podstawowym wglikiem prawie wszystkich stali szybkotncych. W stali SW18 skad
chemiczny tego wglika odpowiada wzorowi Fe3 (W, Cr, V)3C.
2. M23C6, ktry jest wglikiem zawierajcym gwnie chrom.
3. MC, wglik bogaty w wanad.
Stosunek ilociowy tych wglikw zaley od skadu chemicznego stali (im wicej jest wolframu w stali,
tym wicej jest wglika typu M6C, a im wicej jest wanadu, tym wicej jest wglika typu MC), ilo
wglikw chromu (M23C6) jest mniej wicej staa. W czasie nagrzewania ferryt ulega przemianie w austenit,
w ktrym rozpuszczaj si stopniowo wgliki. Kolejno rozpuszczania wglikw wida wyranie na rys.
13.5, na ktrym przedstawiono zmian skadu chemicznego osnowy (austenitu) dwu stali szybkotncych:
SW18 i SW9. Wida, e zawarto chromu w osnowie wzrasta do temperatury 1000C i dalej utrzymuje si
ju na staym poziomie, co wiadczy, e pocztkowo rozpuszcza si wglik chromu M23C6. Nastpnie od
temperatury 1000C obserwuje si wzrost zawartoci wolframu w osnowie, co wiadczy o rozpuszczaniu si
wglika M6C, wzrost za zawartoci wanadu od temperatury 1100C wskazuje na rozpuszczanie si wglika
MC.

Rys. 13.5. Skad chemiczny austenitu w stalach szybkotncych SW18 i SW9


po austenityzowaniu przez 10 min w rnych temperaturach (wg T. Malkiewicza)

Obrbka cieplna stali szybkotncych. Narzdzia ze stali szybkotncych poddaje si obrbce cieplnej,
polegajcej na hartowaniu z nastpnym trzykrotnym odpuszczaniem, wedug schematu podanego na
rys. 13.6.

Rys. 13.6. Schemat obrbki cieplnej w stali SW18

Podgrzewanie do temperatury 550 600C przeprowadza si w piecach muflowych, a nastpnie


narzdzia przenosi si do kpieli solnej o temperaturze 850 950C, po czym szybko przenosi si je do
kpieli o temperaturze hartowania. Przy wytwarzaniu narzdzi o wielkich przekrojach mona stosowa
jeszcze jeden stopie podgrzewania w temperaturze okoo 1050C. Temperatura austenityzowania musi by
wysoka dla rozpuszczenia trudno rozpuszczalnych wglikw stopowych i odpowiedniego nasycenia
austenitu zarwno wglem, jak i dodatkami stopowymi. W zasadzie w czasie austenityzowania rozpuszczaj
si tylko wgliki wtrne i eutektoidalne (wgliki ledeburytyczne w przemianach nie bior udziau i pozostaj
nie zmienione). Dla stali SW18 temperatura austenityzowania wynosi 1230 1270C. Chodzenie
przeprowadza si w oleju, kpieli solnej o temperaturze 500C lub w spronym powietrzu.

Rys. 13.7. Stal szybkotnca SW18 w stanie zahartowanym trawiona 4% azotalem (pow. 500 x)

Struktura stali szybkotncej po hartowaniu w oleju lub spronym powietrzu skada si z martenzytu,
wglikw pierwotnych (ledeburytycznych) oraz austenitu szcztkowego (rys. 13.7). Na skutek obecnoci w
strukturze stali szybkotncej po zahartowaniu okoo 30% austenitu szcztkowego twardo jej jest
niewystarczajca. Z tego wzgldu przeprowadza si jej odpuszczanie w zakresie 550 600C, w czasie
ktrego z austenitu w zakresie 540 580C wydzielaj si bardzo drobne wgliki typu M2C, dajc efekt
twardoci wtrnej, jak to przedstawia rys. 13.8. Zuboay w skadniki stopowe austenit przemienia si
nastpnie w czasie chodzenia w martenzyt. Intensywno wzrostu twardoci wtrnej zaley od pocztkowej
zawartoci wolframu, molibdenu, wanadu oraz wgla w osnowie uwarunkowanej temperatur
austenityzowania zgodnie z rys. 13.9.

Rys. 13.8. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo i ilo


wglikw w zahartowanej stali SW18 (wg T. Malkiewicza)

Rys. 13.9. Wpyw temperatury austenityzowania stali


SW18 na twardo po odpuszczaniu (wg P. Scherera)

W wyniku jednorazowego odpuszczania otrzymuje si wgliki, odpuszczony martenzyt oraz martenzyt


nie odpuszczony, powstay z przemiany austenitu szcztkowego. Aeby wic zmniejszy naprenia i
uzyska lepsze waciwoci, stosuje si jeszcze dwukrotne odpuszczanie. Otrzymuje si wwczas martenzyt
odpuszczony i wgliki (rys. 13.10). Struktur stali szybkotncej w stanie zahartowanym i odpuszczonym
przedstawia rys. 13.11. Istnieje rwnie inna moliwo obrbki cieplnej stali szybkotncej, polegajca na
hartowaniu, obrbce podzerowej i jednokrotnym odpuszczaniu. Twardo i odporno na cieranie narzdzi
wykonanych ze stali szybkotncej mona jeszcze zwikszy przez termodyfuzyjne chromowanie,
azotowanie, cyjanowanie, siarkowanie, przez elektrolityczne chromowanie, a take przez pasywowanie

narzdzi w parze wodnej.

Rys. 13.10. Wpyw liczby zabiegw odpuszczania na twardo i ilo austenitu szcztkowego w zahartowanej stali SW18

Rys. 13.11. Stal szybkotnca w stanie zahartowanym i odpuszczonym trawiona 4% azotalem (pow. 500 x)

13. 6. Stellity
Stellity s to lane stopy chromowo-kobaltowo-wolframowe. Udzia elaza w tych stopach jest bardzo
niewielki (niekiedy stanowi ono tylko zanieczyszczenie). Zawarto skadnikw w stellitach waha si
zwykle w nastpujcych granicach: l 3% wgla, 35 55% kobaltu, 25 33% chromu, 10 25% wolframu
i do 10% elaza. Ich struktura skada si z wglikw wolframu oraz chromu rozmieszczonych w osnowie
gwnie kobaltowej. Dziki obecnoci wglikw twardo stellitw wynosi okoo 60 HRC, przy czym
jeszcze w zakresie 600 750C zachowuj one w porwnaniu ze stalami szybkotncymi znaczn twardo.
Twardo stellitw jest twardoci naturaln i z tego wzgldu nie poddaje si ich obrbce cieplnej.
Stosowane s one w postaci pytek, ktre lutuje si na trzonki narzdzi wykonanych ze stali wglowych.
Zastosowanie stellitw jako materiau narzdziowego zostao ograniczone przez spiekane wgliki. Mona te
stellitem napawa krawdzie tnce lub powierzchnie naraone na cieranie. Stellit obrabia si tylko
szlifowaniem. Z uwagi na rwnoczesn odporno stellitw na utlenianie, ktra jest zwizana z du
zawartoci chromu, stellity stosowane s szeroko do napawania przedmiotw stalowych naraonych na
cieranie, zwaszcza w wyszych temperaturach, jak brzegi zaworw i gniazd zaworw silnikw
spalinowych, widrw wiertniczych, prowadnic gorcego materiau itp. Stellitem pokrywa si rwnie

panewki i tuleje oysk w miejscach trudno dostpnych.

13. 7. Spiekane wgliki metali


Do stopw twardych majcych zastosowanie jako materia narzdziowy zaliczamy spiekane wgliki
metali, ktre jeszcze w temperaturze 800 1000C zachowuj du twardo i odporno na cieranie. Maj
one struktur zoon z twardych wglikw zwizanych osnow nieelazn. Jako skadniki wglikotwrcze
naley wymieni przede wszystkim wolfram i tytan, a take tantal, molibden, br, osnow za stanowi kobalt
lub nikiel. Z wglikw spiekanych nie wyrabia si caych narzdzi, lecz tylko pytki lutowane na trzonki
wykonane ze stali konstrukcyjnej lub narzdziowej. Wgliki spiekane s tak twarde, e ich obrbka
mechaniczna jest moliwa tylko przez szlifowanie; s one jednak bardzo kruche i atwo wykruszaj si przy
wstrzsach, co zmniejsza trwao narzdzi.
Wgliki spiekane otrzymuje si metodami technologii spiekania. W tym celu proszki wglikw miesza
si ze rodkiem wicym i nastpnie prasuje si w odpowiednich formach, nadajc w ten sposb wyrobom
odpowiedni ksztat. Praswki poddaje si nastpnie spiekaniu w temperaturze 1500 2000C, w wyniku
czego otrzymuje si spiek, w ktrym czsteczki wglikw zwizane s osnow metaliczn. Najczciej
stosuje si wgliki tytanu i wolframu w osnowie kobaltowej, zawierajcej 71% WC, 21% TiC oraz 8%
kobaltu. Wgliki tego typu maj twardo 88 90 HRC, przy czym zachowuj zdolno do skrawania do
temperatury 1000C. W tej temperaturze ich twardo wynosi jeszcze 60 HRC, co pozwala na dwukrotne
zwikszenie szybkoci skrawania w porwnaniu ze stal szybkotnc. Mona nimi obrabia tak twarde
materiay, jak biae eliwa, zahartowan stal lub nawet szko. Stosowane s rwnie wgliki tytanu i tantalu
w osnowie niklowej. Produkowane u nas gatunki wglikw ujmuje norma PN-81/H-89500. Twardo
wglikw spiekanych jest twardoci naturaln, tak e nie podlegaj one adnej dalszej obrbce cieplnej.

14. STALE l STOPY O SPECJALNYCH


WACIWOCIACH FIZYCZNYCH
l CHEMICZNYCH

14. 1. Stale odporne na cieranie


Materiaem o duej odpornoci na cieranie jest austenityczna stal manganowa 11G12 zawierajca
1 1,3% wgla i 11 14% manganu. Stosunek iloci wgla do manganu w tej stali powinien wynosi 1:10,
gdy tylko dostateczna zawarto wgla warunkuje stao struktury austenitycznej (rys. 14.1). Stal ta, zwana
stal Hadfielda, ma nisk granic sprystoci i plastycznoci (Re 400 MPa), nisk twardo (210 HB) przy
wysokiej wytrzymaoci (Rm 1050 MPa) i bardzo dobrych waciwociach plastycznych (A 50%,
2
Z 60%, KCU2 300 J/cm ). W stanie wolno chodzonym w strukturze stali oprcz austenitu wystpuj
wydzielenia wglikw, co wpywa niekorzystnie na jej waciwoci. Z tego wzgldu poddaje si j
przesycaniu od zakresu 950 1000C z chodzeniem w wodzie, w wyniku czego otrzymuje si jednorodny
austenit.

Rys. 14.1. Stal Hadfielda trawiona 4% azotalem (pow. 250x)

Stal Hadfielda cechuje dua odporno na cieranie przy dobrej udarnoci w przeciwiestwie do
zahartowanych stali, ktre odznaczaj si rwnie du odpornoci na cieranie, ale s kruche. T du
odporno na cieranie tumaczy si tym, e stal ta, majc nisk granic plastycznoci, atwo si umacnia w
czasie odksztacania, w stopniu znacznie wikszym ni inne stale konstrukcyjne, a ponadto austenit w
warstwie powierzchniowej pod wpywem nacisku ulega przemianie w martenzyt. Z uwagi na te waciwoci,
stal 11G12 jest stosowana wszdzie tam, gdzie przy duej odpornoci na cieranie wymagana jest rwnie
dobra udarno. Ma ona szerokie zastosowanie do wytwarzania krzyownic rozjazdw kolejowych, szczk
amaczy, gsienic pojazdw itp. Naley podkreli, e stal Hadfielda jest odporna na cieranie tylko wtedy,
gdy zachodzi ono przy znacznym docisku powierzchniowym; np. w warunkach szlifowania bez docisku stal
ta nie wykazuje odpornoci na cieranie. Stal ta jest bardzo trudno obrabialna, najwyej wglikami
spiekanymi.

14. 2. Stale nierdzewne i kwasoodporne


Korozja i jej rodzaje. Korozj nazywamy proces niszczenia metalu na skutek oddziaywania
rodowiska zewntrznego. Zaczyna si ona zawsze na powierzchni i stopniowo przenika do warstw
gbszych, jednake ten postp w gb materiau nie zawsze jest rwnomierny. Rozpoczty proces korozji,
jeli nie ulega zahamowaniu, prowadzi do cakowitego zniszczenia elementw metalowych. Straty, jakie

ponosi gospodarka na skutek korozji, s bardzo due i z tego wzgldu kade pastwo powica znaczne
rodki na ochron przed korozj. Ze wzgldu na charakter rozrniamy:
1) korozj chemiczn,
2) korozj elektrochemiczn.
Korozja chemiczna zachodzi zwykle pod wpywem dziaania suchych gazw w wysokich temperaturach.
Powstaje wwczas na powierzchni elementw metalowych cienka warstwa zwizkw chemicznych,
najczciej tlenkw, rzadziej siarczkw, azotkw czy te wglikw. Czynnik korodujcy przenika na drodze
dyfuzji poprzez warstw produktw korozji do metalu, co powoduje jej stopniowe pogbianie i korozja
postpuje w gb metalu, jakkolwiek szybko korozji ze wzrostem gruboci warstwy produktw korozji
maleje. Nie tylko czynnik korodujcy dyfunduje do metalu poprzez warstw produktw korozji, take i
atomy metalu dyfunduj w kierunku przeciwnym, tak e warstwa produktw korozji ronie nie tylko od
zewntrz, ale i od wewntrz. Warstwa produktw korozji moe doprowadzi do cakowitego zahamowania
postpu korozji, jeli spenia nastpujce warunki:
1) pokrywa cakowicie powierzchni metalu,
2) nie rozpuszcza si w otaczajcym rodowisku,
3) przylega cile do powierzchni metalu,
4) jej wspczynnik rozszerzalnoci jest zbliony do wspczynnika rozszerzalnoci metalu.

Rys. 14.2. Schemat przebiegu korozji elektrochemicznej

Korozja elektrochemiczna zachodzi w cieczach, zwykle w roztworach wodnych, na skutek przepywu


prdu elektrycznego z jednej czci materiau do drugiej za porednictwem elektrolitu. Przykadem jej moe
by rozpuszczanie si metali w kwasach. Wiadomo np., e zanieczyszczony cynk bardzo atwo rozpuszcza
si w kwasie siarkowym, gdy zawarte w nim zanieczyszczenia oraz kwas tworz szereg lokalnych ogniw
galwanicznych, w ktrych cynk jest anod, a zanieczyszczenia katod, w wyniku czego cynk przechodzi do
roztworu (rys. 14.2). Natomiast cynk o duej czystoci, zawierajcy bardzo mao zanieczyszcze, rozpuszcza
si bardzo powoli, gdy ilo lokalnych ogniw jest w tym przypadku niewielka. Ze wzgldu na wynik
oddziaywania rozrniamy nastpujce rodzaje korozji:
1. Korozja rwnomierna, zachodzca na caej powierzchni elementw metalowych, powodujca mniej
wicej rwnomierne zmniejszenie ich gruboci (rys. 14.3).

Rys. 14.3. Korozja rwnomierna

2. Korozja werowa wystpuje, gdy metal atakowany jest tylko w pewnych miejscach powierzchni,
wskutek czego powstaj w tych miejscach zagbienia zwane werami (rys. 14.4), ktre czsto s tak
gbokie, e przechodz przez ca grubo blachy na wskro (rys. 14.5).

Rys. 14.4. Wery

Rys. 14.5. Przearcia

3. Korozja midzykrystaliczna zachodzi wwczas, gdy orodek aktywny atakuje granice ziarn bez
naruszenia ich wntrza. Tego rodzaju korozja rozprzestrzenia si w gb metalu po granicach ziarn, co
powoduje naruszenie spjnoci metalu.
4. Korozja napreniowa zachodzi na skutek istnienia w metalu napre wasnych. Miejsca metalu o
rnych napreniach maj rozmaite iloci energii wewntrznej, co w obecnoci roztworw prowadzi do
powstania ogniw lokalnych, ktre z kolei powoduj korozj. Mog to by naprenia zarwno wywoane
dziaaniem si zewntrznych, jak i naprenia z uprzednich procesw technologicznych, np. zginania,
spawania. Przejawem tej korozji s kruche pknicia.
5. Korozja kontaktowa, ktra zachodzi, gdy stal styka si z innymi metalami, np. stopem miedzi, wskutek
czego powstaj lokalne ogniwa prowadzce do znacznego ubytku materiau.
Istniej nastpujce sposoby zapobiegania korozji lub zmniejszania jej skutkw:
1) zastosowanie materiaw odpornych na korozj,
2) zastosowanie powok ochronnych,
3) ochrona katodowa lub protektorowa,
4) usuwanie agresywnych skadnikw z orodka lub stosowanie inhibitorw zmniejszajcych szybko
korozji.
Stan pasywny metali. Liczne elementy maszyn i urzdze pracuj w orodkach chemicznie aktywnych i
musz z tego wzgldu wykazywa odporno na korozj. Stale wglowe i niskostopowe nie s odporne na
korozj, ale przez wprowadzenie do nich niektrych dodatkw stopowych mona zwikszy ich odporno
na korozj i otrzyma stopy nie ulegajce korozji w okrelonych rodowiskach. Stale te zwane s stalami
nierdzewnymi i kwasoodpornymi. Stale nierdzewne s odporne na korozj atmosferyczn i wodn, a stale
kwasoodporne nie ulegaj dziaaniu wikszoci rodowisk kwanych. Odporno na korozj stali tego typu
zwizana jest ze zdolnoci stopw elaza do pasywacji. Przez pojcie pasywacji rozumiemy zwikszenie
odpornoci metalu na korozj przez utlenienie jego powierzchni. Przyjmuje si, e na powierzchni pasywnego metalu istnieje szczelna i silnie przylegajca warstewka tlenkw prawdopodobnie
jednoczsteczkowych, ktra chroni metal przed oddziaywaniem otaczajcego rodowiska korozyjnego.
Stan pasywny metalu i jego trwao jest funkcj wikszej liczby wspdziaajcych ze sob czynnikw
cile zwizanych z waciwociami ukadu metal-rodowisko korozyjne. Wszelkie zmiany tych czynnikw
we wspomnianym ukadzie mog spowodowa zanik stanu pasywnego metalu. Metal praktycznie cakowicie
odporny na dziaanie okrelonego rodowiska korozyjnego w okrelonych warunkach moe mie ma
odporno na korozje lub nawet zupenie jej nie mie wobec innego rodowiska korozyjnego w tych samych
lub innych warunkach.
Czynniki wpywajce na odporno na korozj. Odporno na korozj stali nierdzewnych i
kwasoodpornych zaley gwnie od nastpujcych czynnikw:
1) skadu chemicznego, a zwaszcza zawartoci chromu, niklu, wgla, molibdenu, miedzi, manganu, azotu,
tytanu, niobu i tantalu;
2) struktury;

3) stanu powierzchni.
Skad chemiczny. Podstawowym dodatkiem stopowym stali odpornych na korozj jest chrom.
Wprowadzony do stali przy 13% swej zawartoci powoduje skokow zmian potencjau elektrochemicznego
z 0,6 V do +0,2 V. Na rysunku 14.6 przedstawiono zmian potencjau elektrochemicznego stali wglowej
w zalenoci od zawartoci chromu.

Rys. 14.6. Potencja elektrochemiczny stopw elaza z chromem

Jak wida, odporno na korozj wystpuje dopiero przy zawartoci powyej 13 14% chromu. Stale
chromowe s odporne na korozj w rodowiskach utleniajcych, np. kwasu azotowego; nie s one natomiast
odporne na dziaanie rodowisk redukujcych, np. kwasu solnego, siarkowego. W temperaturach wysokich
minimalna zawarto chromu zapewniajca odporno na korozj wzrasta do 20%.
Drugim oprcz chromu najwaniejszym skadnikiem stopowym stali odpornych na korozj jest nikiel,
ktry zwiksza odporno stali na dziaanie wielu rodowisk korozyjnych, a zwaszcza kwasu siarkowego,
roztworw obojtnych chlorkw (woda morska) itp. Stale zawierajce nikiel nie s odporne na dziaanie
gazw zawierajcych zwizki siarki w podwyszonych temperaturach z uwagi na powstawanie siarczku
niklu Ni2S.
Wgiel na og pogarsza odporno na korozj. Pogorszenie jest nieznaczne, jeli wgiel znajduje si w
postaci roztworu staego. Silnie zmniejsza si natomiast odporno na korozj stali, jeeli wgiel wystpuje
w postaci wglikw.
Struktura stali. Stale odporne na korozj maj struktur ferrytyczn, austenityczn lub martenzytyczn.
Najwiksz odporno na korozj wykazuj stale austenityczne. Wiksz odporno na korozj struktur
jednofazowych naley przypisa znacznie korzystniejszym warunkom powstawania stanu pasywnego oraz
utrzymania jego trwaoci i cigoci. Prawdopodobiestwo powstawania ogniw lokalnych w stali o
strukturze jednofazowej jest bardzo mae. Pojawienie si w stalach jednofazowych dodatkowych skadnikw
strukturalnych prowadzi zawsze do zmniejszenia odpornoci na korozj.
Stan powierzchni. Odporno na korozj stali zaley w duej mierze od stanu jej powierzchni. Stale o
powierzchni gadkiej s zawsze bardziej odporne na korozj od stali o powierzchni o znacznej chropowatoci
(maksymaln odporno na korozj maj stale o wypolerowanej powierzchni). Odporno na korozj mona
zwikszy take przez odpowiedni obrbk chemiczn, np. przez gotowanie elementw w 5% roztworze
HNO3.
Stale odporne na korozje. Stale odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) ujte s w normie
PN-71/H-86020. Znak poszczeglnych gatunkw stali skada si z liter i cyfr. Litery w znaku stali okrelaj
charakterystyczne dla danego gatunku stali pierwiastki stopowe:
H chrom,
G mangan,
N nikiel,
Cu mied,
Nb niob,
T tytan,
M molibden,
J
aluminium
Liczby stojce po literach oznaczaj przyblion zawarto pierwiastkw stopowych wyraon w
cakowitych procentach. Gdy gatunki stali rni si tylko zawartoci wgla, oznacza si to cyfr na

pocztku znaku stali przed pierwsz liter, ktr zawsze jest litera H
00, 0, l, 2, 3, 4.
Niektre gatunki stali odpornych na korozj podaje tabl. 14.1.
Tablica 14.1

Znak stali

Stale odporne na korozj (przykady) wg PN-71/H-86020


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)

C
Mn
OH13
max 0,08
max 0,88
1H13
0,12
max 0,8
2H13
0,2
max 0,8
3H13
0,3
max 0,8
H17
max 0,10
max 0,8
H25T11
max 0,15
max 0,8
1H18N9
max 0,12
max 2,0
OH18N10T
max 0,08
max 2,0
OH18N12Nb
max 0,08
max 2,0
Maksymalna zawarto krzemu wynosi 0,8%.
1)
Wedug PN-71/H-86022.

Cr
13,0
13,0
13,0
13,0
17,0
25,0
18,0
18,0
18,0

Ni
max 0,6
max 0,6
max 0,6
max 0,6
max 0,6
0,6
9,0
10,0
12,0

inne

Ti = 4xC

Ti = 5xC
Nb = 10 x C

Ze wzgldu na skad chemiczny stale odporne na korozj mona podzieli na trzy grupy:
1) stale chromowe,
2) stale chromowo-niklowe,
3) stale chromowo-niklowo-manganowe.
Stale chromowe. Stosowane stale chromowe w zalenoci od zawartoci chromu mona podzieli na trzy
grupy: stale o zawartoci 12 14% Cr, 16 18% Cr oraz 25 28% Cr. Stale grupy pierwszej zawieraj
12 14% chromu i do 0,45% wgla. Struktury tych stali s rne w zalenoci od zawartoci wgla, co
wida z rys. 14.7, na ktrym przedstawiono przekrj pionowy ukadu Fe-Cr-C przy 15% chromu. Jak wida,
w zakresie niskich zawartoci wgla (C < 0,1%) pole fazy rozciga si w caym zakresie temperatur i stale
o takim skadzie chemicznym bd miay struktur ferrytyczn. Stale ze redni zawartoci wgla
(0,20 0,30%) po nagrzaniu powyej okoo 950C bd miay czciowo struktur austenityczn, a
czciowo nie zmienionego ferrytu. Po ochodzeniu struktura tych stali bdzie zawieraa ferryt i martenzyt i z
tego wzgldu zwane s one stalami pferrytycznymi. Stale o zawartoci wgla powyej 0,3% przechodz po
nagrzaniu cakowicie w austenit, a po ochodzeniu bd miay struktur martenzytyczn. Zgodnie z
powyszym stale 0H13 zaliczamy do stali ferrytycznych, stal lH13 do stali pferrytycznych, a stale 2H13,
3H13 i 4H13 do stali martenzytycznych. S to najtasze gatunki stali nierdzewnych, stosowane zarwno w
yciu codziennym, jak i w technice. Stale 1H13 i 2H13 s bardzo plastyczne. Mona je ponadto atwo
spawa. Ich obrbka cieplna polega na hartowaniu z temperatury 950 1000C z nastpnym odpuszczaniem
w zakresie temperatur 600 700C, pozwalajca uzyska zalenie od zawartoci wgla wytrzymao na
rozciganie 600 1000 MPa. Stale te maj du odporno na korozj w atmosferze pary wodnej i rnych
kwasw (np. azotowego, octowego), nie s natomiast odporne na dziaanie kwasu solnego i siarkowego.
Wykonuje si z nich opatki turbin parowych, czci maszyn, ktre maj by odporne na korozj, przedmioty
codziennego uytku. Stale o wyszej zawartoci wgla (3H13 i 4H13) maj po zahartowaniu twardo rwn
twardoci martenzytu w stalach wglowych i z tego wzgldu produkuje si z nich wyroby o duej twardoci i
odpornoci na cieranie, np.: narzdzia chirurgiczne i dentystyczne, noe, brzytwy, spryny, oyska i inne
elementy przeznaczone do pracy w rodowiskach chemicznie aktywnych. Obrbka cieplna tych stali polega
na hartowaniu z temperatury 950 1000C (chodzenie na powietrzu lub w oleju) z nastpnym
odpuszczaniem w zakresie 150 400C w zalenoci od wymaganej twardoci.

Rys. 14.7. Przekrj pionowy ukadu Fe-Cr-C przy zawartoci 15% chromu

Stale grupy drugiej zawieraj 16 18% chromu i okoo 0,1% wgla. S one gatunkami stali
nierdzewnych o wikszej odpornoci na korozj (H17), majce w stanie wolnochodzonym struktur
ferrytyczn lub ferrytyczno-martenzytyczn. S szeroko uywane na naczynia kuchenne, aparaty w
przemyle spoywczym, ozdoby samochodowe itp. Mona je stosowa rwnie jako stale aroodporne do
pracy w temperaturach nie przekraczajcych 900C.
Stale trzeciej grupy, o zawartoci 25 28% chromu (H25T), maj struktur ferrytyczn. S one mniej
plastyczne ni stale o niszej zawartoci chromu i z tego wzgldu ich zastosowanie jako stali nierdzewnych
jest ograniczone; maj natomiast zastosowanie jako stale aroodporne do pracy w temperaturach do 1150C,
np. mufle, retorty itp. (PN-71/H-86022).
Stale pferrytyczne i ferrytyczne stosowane s gwnie w stanie wyarzonym. Nie mona ich poddawa
obrbce cieplnej, gdy nie doznaj przemiany alotropowej. Z tego wzgldu rozdrobnienie ziarna tych stali
moe nastpi jedynie na drodze przerbki plastycznej. Odporno na korozj stali ferrytycznych jest wysza
ni stali martenzytycznych.
Stale chromowo-niklowe. Wspczesne gatunki nierdzewnej stali chromowo-niklowej zawieraj
18 25% chromu i 8 20% niklu; maj one struktur austenityczn. Najczciej stosowana jest stal typu
18/8 zawierajca 18% chromu i 8% niklu lub pewne modyfikacje tego typu stali (0H18N9, 1H18N9,
2H18N9). Stal ta jest wybitnie odporna na korozj, nie dziaa na ni kwas azotowy, stony kwas siarkowy,
fosforowy i inne. W celu zwikszenia odpornoci na dziaanie kwasu siarkowego stosuje si dodatki
molibdenu w iloci 1,5 2,5%. Dodatek miedzi w iloci okoo 3% zmniejsza skonno tych stali do korozji
napreniowej, a dodatek krzemu w iloci 2 3% polepsza odporno na dziaanie kwasu solnego. W celu
nadania tej stali jednorodnej struktury austenitycznej przesyca si j od temperatury 1050 1100C w
wodzie. Stale chromowo-niklowe s szeroko stosowane do budowy aparatury chemicznej, czci maszyn i
aparatury w przemyle spoywczym. Wzrost znaczenia tych stali nastpi nie tylko dziki ich duej
odpornoci na korozj, ale take z uwagi na ich dobre waciwoci mechaniczne i technologiczne. S one
bardzo plastyczne, mona je atwo walcowa, nadaj si do toczenia, cignienia na zimno, jak rwnie s
dobrze spawalne.
Wad tych stali jest skonno do korozji midzykrystalicznej, ktra wystpuje wwczas, gdy byy one
wczeniej nagrzane do temperatury 450 700C. Przyczyn tego rodzaju korozji jest wydzielanie si na
granicach ziarn wglikw chromu powodujce zuboenie granic ziarn w chrom. Skonno do korozji

midzykrystalicznej mona usun przez:


1) zmniejszenie zawartoci wgla w stali do 0,02 0,03% (stal 00H18N10),
2) wprowadzenie do stali silnie wglikotwrczych pierwiastkw, jak tytan i niob,
3) wyarzanie stabilizujce w temperaturze okoo 850C,
4) przesycanie.
Stale chromowo-niklowo-manganowe. Produkowane s rwnie stale chromowo-niklowe o zmniejszonej
zawartoci niklu, ktry zastpiono manganem lub manganem i azotem jako skadnikami stabilizujcymi
struktur austenityczn. Odporno na korozj stali chromowo-niklowo-manganowych jest nieco gorsza ni
stali chromowo-niklowych. S one stosowane w przemyle mleczarskim i do wytwarzania przedmiotw
gospodarstwa domowego, jak rwnie znajduj zastosowanie w architekturze z uwagi na ich odporno na
korozj atmosferyczn.
Stale trudno rdzewiejce. Powan wad stali jako materiau konstrukcyjnego jest jej brak odpornoci
na korozj atmosferyczn; powstajca na powierzchni elementw stalowych rdza, bdca wodorotlenkiem
elaza, luno przylega do ich powierzchni i nie chroni przed dalszym atakiem korozji. Std te konieczno
stosowania rnego rodzaju powok ochronnych, przede wszystkim powok malarskich. Jednak maa
trwao tych powok i konieczno wielokrotnego powtarzania kosztownych zabiegw konserwacyjnych
spowodoway opracowanie niedrogich spawalnych stali konstrukcyjnych o podwyszonej odpornoci na
korozj atmosferyczn, ktre nazwano stalami trudno rdzewiejcymi. Podstawowym skadnikiem tych stali
jest mied przy zawartoci 0,20 0,50% (np. stal 18G2ACu). Jednake sama tylko mied nie podwysza
odpornoci na korozj na tyle, aby tego typu stale mogy by stosowane bez powok ochronnych. Z tego te
wzgldu do stali tych wprowadza si obok miedzi chrom (do 1,3%) oraz nikiel. Fosfor w obecnoci
wymienionych skadnikw podwysza odporno na korozj i dlatego jego zawarto dochodzi do 0,15%.
Powszechnie znana trudno rdzewiejca stal amerykaska o duej odpornoci korozyjnej Cor-ten A"
zawiera: 0,25 0,55% Cu, 0,30 1,25% Cr, maksymalnie 0,65% Ni oraz 0,07 0,15% P; jej
odpowiednikiem jest nasza krajowa stal 10HNAP.
Powierzchnia stali trudno rdzewiejcej pokrywa si z czasem warstw cisej i mao przepuszczalnej
rdzy, cile przylegajcej do powierzchni i chronicej j przed dalsz korozj, tak e stosowanie powok
ochronnych staje si zbdne. T rdz o adnym zabarwieniu, od jasnobrzowego do ciemnobrzowego,
nazwano patyn".

14. 3. Stale i stopy arowytrzymae i aroodporne


Bardzo czsto elementy metalowe pracuj w wysokich temperaturach, przy czym niejednokrotnie musz
jednoczenie przenosi nawet znaczne obcienia. Mona tu wymieni armatur piecow, urzdzenia
energetyczne, silniki odrzutowe itp. Materiay stosowane w takich przypadkach musz odznacza si
aroodpornoci lub aroodpornoci z rwnoczesn arowytrzymaoci.
aroodporno. Przez aroodporno stali rozumiemy odporno na utleniajce dziaanie gazw w
temperaturach powyej 550C, tj. powyej temperatury czerwonego aru. Stal wglowa w podwyszonych
temperaturach w atmosferze utleniajcej utlenia si, przy czym szybko utleniania silnie wzrasta ze
wzrostem temperatury (rys. 14.8). Gwnym skadnikiem powstajcej na powierzchni stali warstwy tlenkw,
zwanej zgorzelin, jest tlenek elazawy FeO.

Rys. 14.8. Wpyw temperatury na szybko utleniania elaza

Aby zwikszy aroodporno stali, wprowadza si do niej chrom, krzem oraz aluminium. Pierwiastki
te, majc wiksze powinowactwo do tlenu ni elazo, utleniaj si szybciej i wytwarzaj na powierzchni
elementw stalowych zwart i szczelnie przylegajc warstw zgorzeliny, co hamuje proces dalszego
utleniania. Im wyszy jest zakres temperatury pracy, tym wiksza musi by zawarto dodatkw stopowych,
i tak np. przy zawartoci powyej 10% chromu stal jest aroodporna w temperaturze 900C, a zapewnienie
aroodpornoci w 1100C wymaga 20 25% chromu. aroodporno stali zaley od jej skadu
chemicznego, a nie od struktury, i z tego wzgldu nie ma zasadniczej rnicy pomidzy stalami
ferrytycznymi (chromowymi) i austenitycznymi (chromowo-niklowymi). Jest rzecz wan tylko, aby stale
aroodporne w zakresie temperatur ich pracy nie doznaway przemian alotropowych, gdy zwizane z tym
zmiany objtociowe mogyby naruszy spjno powstaej warstwy tlenkw. Stale aroodporne (ujte w
normie PN-71/H-86022) mona podzieli na trzy grupy:
stale chromowo-aluminiowe,
stale chromowo-krzemowe,
stale chromowo-niklowe.
Dla kadej stali istnieje pewna graniczna temperatura, powyej ktrej przestaje by ona aroodporna.
Stale aroodporne stosowane s do wyrobu urzdze pracujcych w wysokich temperaturach, ale nie
przenoszcych znaczniejszych obcie, jak armatura piecowa, skrzynie do nawglania itp.
Jeeli elementy metalowe naraone s nie tylko na chemiczne dziaanie gazw, ale te musz przenosi
obcienia w czasie pracy, stopy na nie uywane musz wykaza nie tylko aroodporno, ale te i
odpowiedni arowytrzymao. Przez arowytrzymao rozumiemy zdolno do przenoszenia obcie w
wysokich temperaturach. Wytrzymao materiau zaley od temperatury i czasu, jak to przedstawiono na
rys. 14.9. W niskich temperaturach zaleno ta nie jest jednak wyrana i linia dla temperatury tl ma przebieg
praktycznie poziomy. Natomiast ze wzrostem temperatury zaleno wytrzymaoci materiau od czasu
dziaania obcienia staje si coraz bardziej wyrana. Z przebiegu krzywych dla poszczeglnych temperatur
t1 < t2 < t3 <t4 wida, e naprenie, ktre powoduje rozerwanie prbki, jest tym nisze, im duszy jest czas
jego dziaania, przy czym zaleno ta wzrasta bardzo silnie ze wzrostem temperatury badania. Tote o ile
w niskich temperaturach wpyw czasu na wytrzymao materiau mona pomin, w wysokich
temperaturach uwzgldnienie wpywu tego czynnika na wytrzymao materiau staje si konieczne. Pod
wpywem obcie w podwyszonych temperaturach elementy metalowe przed rozerwaniem stopniowo si
odksztacaj. Zjawisko odksztacania elementw w czasie ich pracy w wysokich temperaturach z upywem
czasu nazywa si pezaniem, a krzywa obrazujca przebieg wyduania w czasie pod dziaaniem staego
obcienia nazywa si krzyw pezania. Krzyw pezania przedstawiono na rys. 14.10. Mona wyrni na
niej cztery zakresy: 0A odksztacenie spryste i plastyczne zaistniae w momencie przyoenia
obcienia, AB zakres zmniejszajcej si szybkoci odksztacania, BC zakres staej szybkoci
odksztacania, CD zakres wzrastajcej szybkoci odksztacania a do rozerwania prbki, ktre nastpuje
w punkcie D.
Szczeglnie istotny dla charakterystyki materiau jest zakres BC staej szybkoci odksztacania. Im
wysza temperatura, tym wiksza jest szybko odksztacania, o czym wiadczy wikszy kt nachylenia

odcinka staej szybkoci odksztacania (BC). Porwnanie krzywych pezania dla rnych temperatur podaje
rys. 14.11.

Rys. 14.9. Wpyw temperatury i czasu na wytrzymao na rozciganie

Rys. 14.10. Krzywa pezania

Rys. 14.11. Krzywa pezania dla rnych temperatur

W czasie pezania zachodz jednoczenie dwa procesy zasadniczo sobie przeciwstawne:


1) odksztacenia plastyczne prowadzce do zwikszenia gstoci dyslokacji, co powoduje umocnienie
materiau,
2) zdrowienie w podwyszonych temperaturach zwizane z przegrupowaniem oraz czciowym
znoszeniem si dyslokacji.
Umocnienie materiau jest wic usuwane dziki rwnoczenie przebiegajcemu zdrowieniu. Zjawisku
pezania zapobiega si przez podwyszenie granicy sprystoci, aby jej warto w danej temperaturze bya
wysza od dziaajcych w czasie pracy obcie, albo te przez podwyszenie temperatury rekrystalizacji.
arowytrzymao stali zwikszaj molibden, wolfram i wanad. Poniewa dodatki te nie podnosz
aroodpornoci stali, stale arowytrzymae musz jeszcze zawiera inne dodatki zabezpieczajce
aroodporno stali, przede wszystkim chrom, a take krzem i aluminium. Dla zapewnienia struktury
austenitycznej do stali arowytrzymaych wprowadza si jeszcze nikiel i mangan.
Zgodnie z norm PN-76/H-04330 arowytrzymao stali charakteryzuj nastpujce wielkoci:
1. Czasowa granica pezania, zwana granic pezania, jest to stae naprenie, ktre po upywie
okrelonego czasu dziaania w staej temperaturze spowoduje trwae wyduenie prbki o okrelon

wielko. Granic pezania oznaczamy symbolem Rx/T/t, gdzie x oznacza trwae odksztacenie, T czas,
np. R1/1000/600C oznacza naprenie, ktre spowoduje trwae odksztacenie prbki wynoszcej 1% po
1000 h w temperaturze 600C.
2) Czasowa wytrzymao na pezanie, zwana wytrzymaoci na pezanie, jest to stae naprenie, ktre po
upywie okrelonego czasu dziaania w staej temperaturze spowoduje zerwanie prbki. Wytrzymao
na pezanie oznacza si symbolem Rz/T/t, np. Rz/1000/600C oznacza naprenie powodujce
rozerwanie prbki po 1000 h w temperaturze 600C.
Wytrzymao czasow dla stopw rnych metali podano na rys. 14.12. Jak wida, najwiksz
wytrzymao wykazuj stopy molibdenu, co przede wszystkim wie si z wysok temperatur topnienia, a
zatem take i wysok temperatur rekrystalizacji tego skadnika. Natomiast stopy na osnowie aluminium
maj najmniejsz arowytrzymao z uwagi na nisk temperatur topnienia aluminium. W zakresie poniej
300C zjawisko pezania nie zachodzi i nie ma potrzeby uycia stali arowytrzymaych, ktre stosuje si
dopiero do pracy w wyszych temperaturach.

Rys. 14.12. Wytrzymao czasowa (1000 h) stopw rnych metali (wg A. P. Gulajewa)

W zalenoci od zakresu pracy, do jakiej s przeznaczone, mona je podzieli nastpujco:


w zakresie 350 500C stosuje si stale stopowe ferrytyczne lub ferrytyczno-perlityczne,
w zakresie 500 650C stale austenityczne,
w zakresie 650 900C stopy na osnowie niklu i kobaltu,
w zakresie powyej 900C stopy metali trudno topliwych, a to przede wszystkim molibdenu i chromu.
arowytrzymae stale ferrytyczne i ferrytyczno-perlityczne. Stale tej grupy stosowane s do budowy
kotw wysokoprnych oraz innych urzdze podlegajcych dugotrwaym obcieniom w niezbyt
wysokich temperaturach, nie przekraczajcych 500 550C. Poniewa urzdzenia takie powinny pracowa
przez dugi okres bez wyranego odksztacenia, zasadnicz waciwoci cechujc stale uyte do ich
budowy jest granica pezania przy odksztaceniu wynoszcym 1% w okresie 10000, a nawet 100000 h.
Podstawowymi skadnikami tych stali jest molibden, chrom, a niekiedy take krzem.
Z typowych stali stosowanych do wyrobu rur kotowych wymieni mona stale 16M, 15HM, 10H2M
zawierajce 0,1 0,2% wgla, l 2% chromu oraz 0,5 1 % molibdenu. S one spawalne, ale wymagaj
podgrzania przed spawaniem. Po spawaniu zcza normalizuje si i nastpnie odpuszcza w temperaturze
700C dla uzyskania moliwie stabilnej struktury.
Ze stali tej grupy wyrni mona stal redniochromow, np. stal H6S2 (tabl. 14.2), stosowan w
przemyle naftowym do wyrobu czci rekuperatorw, kotw parowych, oraz stale o zwikszonej
zawartoci chromu (17 25% Cr) i z dodatkiem krzemu i aluminium (np. H18JS, H24JS), przeznaczone na
elementy naraone na dziaanie gazw i mao obcione mechanicznie. Maj one struktur ferrytyczn.

Tablica 14.2

Stale aroodporne ferrytyczne i ferrytyczno-perlityczne (przykady) wg PN-71/H-86022


Skad chemiczny w % (wartoci rednie)

Znak stali
C

Si

H6S2
H18JS
H24JS

max 0,15
max 0,12
max 0,12

2,0
1,0
1,5

H9S2
H10S2M

0,4
0,4

Najwysza temperatura
pracy na powietrzu C

inne

Cr

6,0
18,0
24,0
stale zaworowe
2,5
9,0
2,2
10,0

Al = l,0
Al = 1 ,4

800
1050
1200

Mo = 0,8

850
900

Stale H9S2 oraz H10S2M o strukturze ferrytyczno-perlitycznej stosowane s do wyrobu zaworw


silnikw samochodowych i motocyklowych. Zawieraj one 0,4 0,5% wgla, 8 10% chromu i 2 3%
krzemu. Nosz one nazw silchromw; ich obrbka cieplna polega na hartowaniu od temperatury 1050C z
nastpnym odpuszczaniem w zakresie 680 700C.
arowytrzymae stale austenityczne. Na opatki turbin gazowych, czci silnikw odrzutowych
pracujcych w zakresie 500 650C uywa si stali o strukturze austenitycznej (tabl. 14.3). Wszystkie te
gatunki stali maj wysok zawarto chromu i niklu, a take i inne jeszcze dodatki stopowe, jak krzem,
mangan, molibden, wanad, tytan, niob. Odznaczaj si one du aroodpornoci i arowytrzymaoci,
znaczn plastycznoci i dobr spawalnoci. Wytrzymao na pezanie stali austenitycznych jest wysza
ni ferrytycznych, co wynika z rys. 14.13. Z typowych stali chromoniklowych o maej zawartoci wgla
(poniej 0,20%), o strukturze austenitycznej wymieni mona stale H23N13, H23N18 stosowane do wyrobu
czci o duym obcieniu mechanicznym pracujce w wysokich temperaturach. Du aroodpornoci
odznaczaj si take stale chromowo-niklowe z dodatkiem krzemu, rwnie o strukturze austenitycznej, np.
stale H18N9S, H25N20S2.
Tablica 14.3

Stale aroodporne austenityczne (przykady) wg PN-71/H-86022

Mn

Si

Cr

Ni

inne

Najwysza
temperatura
stosowamia w
powietrzu C

0,15
max 0,20
max 0,20
max 0,20

2,0
max 2,0
max 2,0
max 1,5

1,4
max 1,0
max 1,0
2,5

18,0
23,0
23,0
25,0

9,0
13,0
18,0
20,0

850
1050
1050
1150

Mo = 0,35
W = 2,5
N = 0,4

900

Skad chemiczny w % (wartoci rednie)


Znak stali

H18N9S
H23N13
H23N18
H25N20S2

stale zaworowe
4H14N14W2M

0,45

max 0,7

max 0,8

14,0

14,0

50H21G9N4

0,50

9,0

max 0,5

21,0

4,0

900

Rys. 14.13. Porwnanie wytrzymaoci na pezanie stali ferrytycznych i austenitycznych (wg K. Wesoowskiego)

Austenityczne stale arowytrzymae znajduj rwnie zastosowanie do wyrobu najbardziej obcionych


zaworw wlotowych i wylotowych silnikw lotniczych, np. stale o redniej zawartoci wgla (0,35 0,50
% C) 4H14N14W2M i 50H21G9N4. Struktura obu tych stali skada si z austenitu i wglikw. Dziki temu
moliwe jest utwardzanie dyspersyjne tych stali, polegajce na przesycaniu od temperatury okoo 1000C z
nastpnym starzeniem w zakresie 700 800C. Gwn zalet stali 50H21G9N4 jako materiau na zawory
jest jej dobra odporno na korozj wywoana tlenkami oowiu, dziki czemu jest ona szeroko stosowana w
nowoczesnych silnikach samochodowych.
Specjalne stopy arowytrzymae i aroodporne. opatki nowoczesnych turbin i silnikw odrzutowych
nagrzewaj si do temperatur 700 900C, co stawia materiaom stosowanym do ich wykonania szczeglnie
wysokie wymagania co do aroodpornoci i arowytrzymaoci. Dla tego zakresu temperatur stosuje si
czsto cztery grupy stopw:
1) stopy na osnowie elaza z chromem i niklem,
2) zoone stopy chrom-nikiel-kobalt-elazo,
3) stopy na osnowie kobaltu,
4) stopy na osnowie niklu.
arowytrzymae stopy pierwszej grupy maj struktur austenityczn i zawieraj oprcz elaza, chromu i
niklu dodatki stopowe zwikszajce arowytrzymao, jak molibden, wanad, tytan i niob. Poniewa jednak
wymienione dodatki stopowe cznie z chromem sprzyjaj wystpowaniu ferrytu, ich zawarto musi by
ograniczona przy rwnoczenie zwikszonej zawartoci niklu. Zakres stosowania tych stopw jest
ograniczony do 800C.
Waciwoci stopw elazo-chrom-nikiel mona podwyszy przez czciowe zastpienie elaza
kobaltem. Na tej drodze powstay arowytrzymae stopy Cr-Ni-Co-Fe zawierajce zwykle okoo 20% Ni,
20% Cr, 20% Co, 12% (W + Mo + Nb). Obrbka cieplna tych stopw polega na przesycaniu w zakresie
1200H-1300C z nastpnym starzeniem w zakresie 750 8000C. Stopy tej grupy stosuje si przewanie
rwnie w zakresie temperatur nie przekraczajcych 800C.
Stopy na osnowie kobaltu wykazuj dobr arowytrzymao w temperaturze 730 980C i s
stosowane do budowy silnikw odrzutowych oraz elementw wymagajcych duej odpornoci na dziaanie
wysokich temperatur.
Czwarta grupa stopw arowytrzymaych to stopy na osnowie niklu, zawierajce jeszcze prawie zawsze
15 20% chromu oraz niewielkie iloci aluminium, tytanu, kobaltu, molibdenu i elaza. Nosz one nazw
stopw nimonic. Obrbka cieplna stopw nimonic polega na przesycaniu w zakresie 1050 1200C z
nastpnym starzeniem w okoo 700C.

14. 4. Stale i stopy o duym oporze elektrycznym


Na elementy oporowe w grzejnictwie elektrycznym stosuje si stopy zawierajce skadniki zwikszajce
opr elektryczny. Stopy te powinny mie struktur roztworu staego, gdy przy tego rodzaju budowie maj

one wikszy opr elektryczny ni stopy bdce mieszanin faz. Zawarto skadnikw stopowych musi by
dua. Od stopw stosowanych na opory grzewcze wymaga si:
1) duego elektrycznego oporu waciwego,
2) maego wzrostu elektrycznego oporu waciwego w wysokich temperaturach,
3) duej aroodpornoci,
4) maego wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej,
5) wysokiej temperatury topnienia.
Materiay na opory grzewcze mona podzieli na dwie grupy:
1) stopy niklu z chromem zwane nichromami lub austenityczne stale chromowo-niklowe o skadzie
zblionym do skadu stali aroodpornych,
2) stale chromowo-aluminiowe o strukturze ferrytycznej o rnych nazwach, jak kanthal, alchrom.

14. 5. Stopy o okrelonej wartoci wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej


Wrd stopw elaza szczegln zaleno wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej od skadu
chemicznego wykazuj stopy elaza z niklem, jak to pokazano na rys. 14.14. Stop o zawartoci 36% niklu
ma bardzo may wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, tak e mona go uwaa za praktycznie nie
rozszerzajcy si; zwany on jest inwarem. Naley jednak podkreli, e inwar zachowuje may wspczynnik
rozszerzalnoci cieplnej jedynie w zakresie 80 +150C. Zarwno poniej, jak i powyej tego zakresu
temperatur wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej inwaru silnie wzrasta. Jeszcze mniejszy wspczynnik
rozszerzalnoci cieplnej ma superinwar zawierajcy 30 32% Ni, 4 6% Co i maksymalnie 0,1% wgla.
Stopy te stosowane s do wyrobu przyrzdw pomiarowych i mechanizmw, ktre nie powinny zmienia
wymiarw pod wpywem waha temperatury oraz w urzdzeniach do skraplania gazu.

Rys. 14.14. Zmiana wspczynnika rozszerzalnoci liniowej stopw elaza z niklem w zalenoci od zawartoci niklu

Druga grupa stopw elazo-nikiel charakteryzuje si tak zawartoci niklu, ktra zapewnia im
wspczynnik rozszerzalnoci mao rnicy si od wspczynnika rozszerzalnoci odpowiedniego gatunku
szka. Naley tu stop platynit o zawartoci 46% Ni i maksymalnie 0,15% wgla, o takim wspczynniku
rozszerzalnoci cieplnej jak platyny (std nazwa) i szka. Z tego powodu platynit stosowany jest do wtapiania
w szko w arwkach i lampach elektronowych.
Wane obecnie znaczenie maj bimetale, tj. dwuwarstwowe tamy, ktre otrzymuje si przez zgrzewanie
dwu materiaw o rnych wspczynnikach rozszerzalnoci. Jako materia o maej rozszerzalnoci stosuje
si inwar, a jako materiay o duym wspczynniku rozszerzalnoci stale niklowo-manganowe. Pod
wpywem nagrzewania pasek bimetalu wygina si, poniewa skada si z dwu warstw o rnym
wspczynniku rozszerzalnoci. Bimetale stosuje si w przyrzdach do pomiaru i regulacji temperatury,
wycznikach i przekanikach dziaajcych pod wpywem zmian temperatury oraz rnego rodzaju
zabezpieczeniach przed zmianami temperatury.

14. 6. Stale i stopy o szczeglnych waciwociach magnetycznych


Do stopw o szczeglnych waciwociach magnetycznych zaliczamy:
1) materiay magnetycznie mikkie,
2) materiay magnetycznie twarde,
3) materiay niemagnetyczne.
Do materiaw magnetycznie mikkich zaliczamy czyste elazo, stale niskowglowe, stale krzemowe
oraz stopy elaza z niklem. Struktura tych materiaw powinna by gruboziarnista, moliwie zbliona do
stanu rwnowagi. Zawarto wgla i domieszek siarki, fosforu, tlenu, azotu powinna by jak najmniejsza,
gdy dziaaj one szkodliwie, powodujc wzrost siy koercji. Z tego wzgldu najprostszym materiaem
magnetycznie mikkim jest technicznie czyste elazo (elazo armco) stosowane do wyrobu rdzeni
elektromagnesw i przekanikw. atwiejsze do otrzymania s stale niskowglowe, ktre produkuje si
rwnie jako materiay magnetycznie mikkie (ujte norm PN-70/H-92133). Podstawowym materiaem
stosowanym do wyrobu blach elektrotechnicznych s jednak stale krzemowe. Krzem wystpuje w tych
stalach w postaci roztworu staego. Zgodnie z zastosowaniem, blachy elektrotechniczne mona podzieli na
dwie grupy:
1) blachy prdnicowe o zawartoci 0,4 3,4% Si,
2) blachy transformatorowe o zawartoci 3,7 4,2% Si.
Blachy transformatorowe s lepsze pod wzgldem waciwoci magnetycznych od blach prdnicowych,
lecz s one bardziej kruche od tych blach. Naley zaznaczy, e straty na histerez i prdy wirowe s tym
mniejsze, im blachy s ciesze. Z tego wzgldu blachy prdnicowe i transformatorowe walcuje si na
grubo 0,35 0,50 mm. W przypadku wysokich wymaga co do waciwoci magnetycznych stosuje si
mikkie stopy elaza z niklem. Najwiksz przenikalno ma stop o zawartoci 78% Ni i 22% Fe zwany
stopem permaloj. Przenikalno magnetyczna tego stopu jest okoo 10 razy wysza od przenikalnoci
czystego elaza.
Stale i stopy magnetycznie twarde s uywane na trwae magnesy, tj. takie, ktre zachowuj
namagnesowanie po ustaniu dziaania p magnetycznych. Na trwae magnesy uywa si nastpujcych
materiaw:
1. Stale wglowe o zawartoci l 1,5% wgla w stanie zahartowanym; mona z nich wykonywa tylko
niewielkie magnesy z uwagi na ich ma hartowno.
2. Stale stopowe ujte norm PN-75/H-84038 o wikszej hartownoci. Zawieraj one okoo 1% wgla oraz
dodatki wolframu, chromu i kobaltu. Stale te hartuje si dla uzyskania struktury martenzytycznej, ktra
jest najkorzystniejsz struktur dla stali na trwae magnesy. Po hartowaniu przeprowadza si wymraanie
w celu usunicia austenitu szcztkowego w temperaturze 70C oraz odpuszcza si. Najlepsze
waciwoci magnetyczne wykazuj stale zawierajce kobalt, jednake ich zastosowanie jest
ograniczone, gdy kobalt jest pierwiastkiem deficytowym.
3. Stopy elaza z niklem maj szczeglnie dobre waciwoci magnetyczne. Poniewa w skad ich wchodzi
jeszcze przewanie aluminium i kobalt, nosz nazw alniko. Zawieraj one 14 28% Ni, 6 12% Al
oraz 5 35% Co. Obrbka cieplna stopw alniko polega na homogenizowaniu w zakresie
1150 1300C, z nastpnym przesycaniem w wodzie lub oleju, po czym nastpuje starzenie w zakresie
500 780C. Dziki dobrym waciwociom magnetycznym ze stopw alniko mona wykonywa silne
magnesy o bardzo maych wymiarach i maym ciarze.
Materiay niemagnetyczne. Na niektre elementy elektrycznych urzdze uywa si materiaw
niemagnetycznych, tj. zachowujcych si obojtnie w polu elektrycznym. S to stale chromowo-niklowomanganowe (H12N11G6) lub stale chromowo-manganowe (G18H3). Obrbka cieplna stali
niemagnetycznych polega na przesycaniu. Ich waciwoci mechaniczne mona podwyszy przez
odksztacenie na zimno.

15. MIED l JEJ STOPY

15. 1. Mied, jej waciwoci i zastosowanie


Mied jest metalem o bardzo cennych waciwociach, znanym ludzkoci ju w czasach staroytnych,
majcym due znaczenie. Ma ona barw czerwonaw, jest metalem bardzo mikkim, o niskiej
wytrzymaoci na rozciganie, ale o bardzo dobrych waciwociach plastycznych. Czysta mied w stanie
wyarzonym ma nastpujce waciwoci mechaniczne:
wytrzymao na rozciganie Rm = 220 240 MPa,
granica plastycznoci
Re = 25 50 MPa,
wyduenie
A10 = 40 60 %
przewenie
Z = 60 90 %,
twardo Brinella
okoo 33 HB.
Mied mona umocni tylko na drodze przerbki plastycznej na zimno. Ze wzrostem stopnia zgniotu
nastpuje podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych przy obnieniu waciwoci plastycznych, jak to
przedstawiono na rys. 15.1.

Rys. 15.1. Wpyw stopnia zgniotu na waciwoci mechaniczne miedzi gatunku MO: 1 materia o ziarnie 0,015 mm, 2
materia o ziarnie 0,040 mm (wg Smiriagina)

Mied odznacza si duym przewodnictwem cieplnym, okoo 5-krotnie wikszym od przewodnictwa


elaza oraz duym przewodnictwem elektrycznym. Bardzo wan waciwoci miedzi jest rwnie jej
stosunkowo dua odporno na korozj. W wilgotnym powietrzu mied pokrywa si warstewk zasadowego
wglanu miedzi (patyn), chronic j w pewnym stopniu przed dalsz korozj, jeli tylko w atmosferze nie
ma dwutlenku siarki. Na dziaanie wilgotnej atmosfery przemysowej zawierajcej dwutlenek siarki mied
nie jest odporna, gdy wytwarzajca si wtedy na jej powierzchni warstewka zasadowego siarczanu miedzi
nie chroni jej przed korozj. Rozpuszczalnikiem miedzi jest kwas azotowy, w ktrym rozpuszcza si ona
bardzo atwo, szczeglnie przy uyciu go w stanie stonym.
Mied zawierajca tlen przy nagrzewaniu w atmosferze zawierajcej wodr ulega chorobie
wodorowej". To szkodliwe zjawisko spowodowane jest stosunkowo du zdolnoci wodoru do
dyfundowania do miedzi, zwaszcza w wyszych temperaturach. Zachodzi wwczas reakcja wodoru z
tlenkiem miedziawym zgodnie z wzorem
Cu2O + H2 Cu + H2O
Powstajca para wodna, z powodu braku zdolnoci do dyfuzji, nie moe si z miedzi wydosta, a poniewa
cinienie jej moe by due, wywouje mikropknicia, ktre powoduj pkanie miedzi w trakcie dalszej

przerbki plastycznej.
Produkowane u nas gatunki miedzi ujmuje norma PN-77/H-82120. Zastosowanie miedzi technicznie
czystej zaley od iloci zawartych w niej zanieczyszcze. Do celw elektrotechnicznych konieczna jest
mied o duej czystoci (maksymalna zawarto zanieczyszcze 0,1%), gdy wszelkie domieszki
zmniejszaj przewodnictwo elektryczne. Z tego wzgldu blachy, prty, szyny i drut uywany na przewodniki
prdu oraz czci maszyn i urzdze elektrycznych wykonuje si z miedzi rafinowanej elektrolitycznie.
Ponadto mied tego gatunku uywana jest na stopy specjalne o wysokiej czystoci. Gatunki miedzi
rafinowanej ogniowo o wikszym stopniu zanieczyszczenia znajduj szerokie zastosowanie w przemyle
chemicznym oraz energetyce cieplnej w postaci zarwno przerobionej plastycznie (rury, blachy), jak rwnie
w postaci odleww na czci kondensatorw, wymiennikw ciepa i tam wszdzie, gdzie wymagane jest
wysokie przewodnictwo cieplne. Coraz wiksze zastosowania znajduje mied w urzdzeniach pracujcych w
obnionych temperaturach, jak urzdzenia chodnicze i urzdzenia do wytwarzania i transportu ciekych
gazw. Zdolno miedzi do pokrywania si patyn spowodowaa jej zastosowanie do krycia dachw
zabytkowych budowli oraz wyrobw artystycznych.
Mied znalaza szerokie zastosowanie do wytwarzania rnych stopw. S one po stalach i stopach
lekkich najbardziej rozpowszechnionymi stopami technicznymi. Mona je podzieli na mosidze i brzy.
Mosidzami nazywamy stopy miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest cynk. Natomiast
brzy s to stopy miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest jaki inny poza cynkiem
pierwiastek (z tego wzgldu do nazwy brz dodajemy jeszcze nazw uzupeniajc, ktra wskazuje na
gwny skadnik stopowy). Znamy wic brzy cynowe, aluminiowe, niklowe, oowiowe, manganowe,
krzemowe i berylowe. W pojciu potocznym przez nazw brzy rozumie si brzy cynowe.
Znak stopw miedzi (podobnie jak i wszystkich innych stopw metali nieelaznych) skada si z
symbolu metalu zasadniczego na pocztku znaku, po czym nastpuje symbol metalu bdcego gwnym
skadnikiem stopowym z liczb wskazujc na jego procentow zawarto w stopie wyraon w cakowitych
procentach, a nastpnie w kolejnoci zmniejszajcych si zawartoci procentowych podaje si pozostae
skadniki stopowe z liczbami odpowiadajcymi zawartoci tych skadnikw. Gdy zawarto skadnika
stopowego nie przekracza jeden procent, wwczas cyfr po symbolu tego skadnika opuszcza si. Tak na
przykad mosidz o zawartoci 43% cynku, 4% manganu, 3% oowiu i l % elaza ma znak:
CuZn43Mn4Pb3Fe.
Poniewa takie oznaczenia s zwaszcza dla stopw wieloskadnikowych dosy dugie, stosuje si
oznaczenia krtsze w postaci cech.

15. 2. Mosidze
Stopy miedzi z cynkiem, zwane mosidzami, nale do najbardziej rozpowszechnionych stopw miedzi,
zarwno dziki swoim dobrym waciwociom uytkowym i technologicznym, jak rwnie i ze wzgldu na
swoj nisk w porwnaniu z innymi stopami miedzi cen, gwny bowiem skadnik stopowy mosidzw
cynk jest metalem tanim. Zawarto cynku w praktycznie stosowanych mosidzach nie przekracza 45%,
gdy stopy o wikszej zawartoci cynku s bardzo kruche.
Ukad rwnowagi fazowej mied-cynk pokazano na rys. 15.2. W zakresie praktycznie stosowanych
stopw, tj. do okoo 45% Zn, wystpuj dwie fazy:
1. Faza , ktra jest roztworem cynku w miedzi o sieci pasko centrowanej ukadu regularnego (Al);
rozpuszczalno cynku w miedzi, wynoszca w temperaturze perytektycznej 903C okoo 33%, wzrasta
z obnieniem temperatury do 39% w temperaturach normalnych.
2. Faza , ktra jest roztworem staym na osnowie fazy midzymetalicznej CuZn o steniu elektronowym
3/2. Powstaje w wyniku reakcji perytektycznej pomidzy krysztaami a ciecz w temperaturze 903C.
Faza krystalizuje w sieci przestrzennie centrowanej ukadu regularnego (A2) o nie uporzdkowanym
rozmieszczeniu atomw. Poniej 454 468C roztwr nie uporzdkowany przechodzi w roztwr
uporzdkowany (nadstruktura) i faz t oznacza si symbolem '.
Stosowane w technice mosidze ze wzgldu na swoj budow dzieli si na mosidze o jednorodnej
strukturze roztworu staego, zawierajcego do ok. 39% Zn, oraz mosidze dwufazowe o strukturze bdcej
mieszanin krysztaw roztworu i nadstruktury ' zawierajce 39 45% cynku.
W miar zwikszania si zawartoci cynku pocztkowo wzrasta zarwno wytrzymao, jak i
wyduenie mosidzw (rys. 15.3); maksymalne wyduenie (48 50%) osiga mosidz przy zawartoci
30 32 % Zn. Nastpnie przy dalszym wzrocie zawartoci cynku, wyduenie zmniejsza si na skutek

pojawienia si w strukturze twardej i kruchej fazy '. Wytrzymao mosidzw osiga maksimum przy
mniej wicej rwnym udziale w strukturze faz i ', co odpowiada zawartoci 44% Zn.

Rys. 15.2. Ukad rwnowagi fazowej mied-cynk

Rys. 15.3. Wpyw zawartoci cynku na waciwoci mechaniczne mosidzu (wg Smiriagina)

Ze wzgldu na technologi przerbki dzieli si stopy Cu-Zn na mosidze przerabialne plastycznie oraz
mosidze odlewnicze.
Mosidze przerabialne plastycznie. Mosidze przerabialne plastycznie na zimno maj struktur
roztworu staego a. S one dostarczane w postaci odkuwek, prtw, blach, rur, tam i rnego rodzaju
ksztatownikw. Mosidze CuZnS i CuZnlO (wedug PN-77/H-87025) odznaczaj si duym
przewodnictwem cieplnym i z tego wzgldu wykonuje si z nich rurki chodnic silnikw spalinowych w
samochodach i cignikach. Mosidz CuZn15 naley do grupy mosidzw o zawartoci 80 90% miedzi
noszcych dawniej nazw tombakw. Maj one barw zocist i z tego wzgldu stosuje si je take na
wyroby jubilerskie i zotnicze. Szczeglnie dobr plastycznoci odznacza si mosidz CuZn30 oraz
zbliony do niego mosidz CuZn32, dajce si przerabia plastycznie do najcieszych nawet przekrojw (z
mosidzu tego typu wykonuje si uski pociskw i dlatego zwano go mosidzem uskowym). Mosidz
CuZn37 (cecha M63) jest mosidzem o najmniejszej zawartoci miedzi, przy ktrej odznacza si on jeszcze
gbokotocznoci zarwno na zimno, jak i na gorco. Dziki do duej wytrzymaoci uywa si go
powszechnie na osprzt maszynowy, rury do wymiennikw ciepa w kotach, osprzt elektrotechniczny i
samochodowy. Mikrostruktur mosidzu o budowie krysztaw roztworu staego przedstawiono na rys. 15.4.

Rys. 15.4. Mosidz o strukturze roztworu , trawiony elektrolitycznie (pow. 200x)

Zakres kruchoci mosidzw a ley powyej 200C, lecz poniej temperatury czerwonego aru, dlatego
te przerbka plastyczna tych mosidzw na gorco jest moliwa powyej temperatury czerwonego aru.
Dwa mosidze tej grupy, a mianowicie CuZn37 i CuZn32, mog zawiera pewn ilo fazy /?', co nie jest
korzystne, gdy powoduje to ich krucho. Mosidze a po przerbce plastycznej mona poddawa
niskotemperaturowemu wygrzaniu (sezonowaniu), ktre ma na celu usunicie napre wewntrznych, a
przez to skonnoci do pkni, zwaszcza w rodowiskach korozyjnych.
Wyarzanie rekrystalizujce mosidzw w celu usunicia skutkw zgniotu przeprowadza si w
temperaturze 540 700C w zalenoci od ich skadu chemicznego. Moe to by zabieg midzyoperacyjny
dla umoliwienia dalszej przerbki plastycznej na zimno lub te jako zabieg kocowy dla otrzymania
mosidzu w stanie mikkim o dobrych waciwociach plastycznych.
Drug grup mosidzw stosowan do przerbki plastycznej, ale na gorco, s mosidze dwufazowe o
strukturze + ', np. mosidz CuZn40. W temperaturach powyej 500C faza ma wiksz plastyczno ni
faza , co powoduje podatno do przerbki plastycznej na gorco. Pwytwory z tych mosidzw produkuje
si w postaci pasw, blach, a przede wszystkim prtw o rnych przekrojach. Prty te otrzymuje si na
drodze wyciskania. Obrbka mechaniczna mosidzw dwufazowych jest uatwiona, gdy obecno fazy '
powoduje tworzenie si kruchego i amliwego wira. Jeszcze lepsz obrabialno maj mosidze z
dodatkiem oowiu. Mikrostruktur mosidzu + ' przedstawiono na rys. 15.5.

Rys. 15.5. Mosidz o strukturze roztworu + ' , trawiony Mil7Ca (pow. 200 x)

Oprcz mosidzw dwuskadnikowych znane s mosidze wieloskadnikowe, ktre mog zawiera


nastpujce dodatki stopowe: ow (do 3%), mangan (do 3,5%), elazo (do 1,5%), aluminium (do 3,5%),
cyna (do 1,5%), krzem (do 4%), nikiel (do 6,5%). Aluminium, krzem, nikiel i elazo podwyszaj
waciwoci mechaniczne, cyna zwiksza odporno na korozj w wodzie morskiej mosidzw, ow za
polepsza ich obrabialno.

Waciwoci wytrzymaociowe mosidzw w porwnaniu ze stalami nie s wysokie.


Wytrzymao na rozciganie mosidzw wynosi 300 400 MPa przy wydueniu A5 = 40 50%, a
mosidzw + ' wynosi 350 450 MPa, przy wydueniu A5 = 20 40%. Waciwoci wytrzymaociowe
mosidzw mona podwysza przez zgniot. Wytrzymao mosidzw znacznie maleje w podwyszonych
temperaturach, tak e do pracy w temperaturze powyej 150C mosidze nie nadaj si.
Mosidze odlewnicze. Na odlewy stosuje si zwykle mosidze dwufazowe o strukturze + '
(PN-91/H-87026). Zawieraj one jeszcze inne dodatki stopowe, m.in. ow i krzem, ktre polepszaj lejno,
oraz aluminium, mangan i elazo, ktre podwyszaj waciwoci mechaniczne. Podobnie jak w mosidzach
przerabialnych plastycznie cyna zwiksza odporno na korozj mosidzw, a ow polepsza take ich
obrabialno. Wytrzymao na rozciganie mosidzw odlewniczych wynosi 200 500 MPa przy
wydueniu A5 = 5 20%. Spord nich najwiksze zastosowanie znajduj mosidz CuZn39Pb2 oraz
CuZn38A12MnFe. Wszystkie te mosidze cechuje dobra odporno na korozj i cieranie. S one stosowane
do wyrobu czci maszyn, armatury wodnej i parowej pracujcej w temperaturze nie przekraczajcej 200C.
Korozja mosidzw. Wan cech mosidzw jest ich odporno na korozj atmosferyczn. Spord
rnych rodzajw korozji, jakim mosidze podlegaj, do najgroniejszych mona zaliczy odcynkowanie i
sezonowe pkanie.
Odcynkowanie zachodzi, gdy elementy mosine znajduj si w obecnoci niektrych elektrolitw,
zwaszcza zawierajcych jony chloru. Cynk i mied przechodz wwczas rwnoczenie do roztworu, z
ktrego nastpnie wydziela si z powrotem mied w postaci gbczastej. Po wytrceniu miedzi korozja
jeszcze si wzmaga i po duszym okresie znaczn cz przekroju zajmuje gbczasta mied, podczas gdy
cynk pozostaje w roztworze, co prowadzi w kocu do pkni. Przebieg korozji nie uwidacznia si na
zewntrz i elementy do momentu ich pknicia zachowuj swj pierwotny ksztat, co jest niebezpieczne.
Pkaniu sezonowemu podlegaj elementy majce wewntrzne naprenia rozcigajce. Jeeli takie
wytwory znajduj si w atmosferze lekko korodujcej, to orodek korozyjny dziaa gwnie wzdu granic
ziarn, osabiajc wytrzymao materiau. Skonno mosidzw do sezonowego pkania mona zmniejszy
przez wyarzanie odprajce w temperaturach 200 300C.
Mosidze wysokoniklowe. Specjaln grup wrd wieloskadnikowych mosidzw stanowi mosidze
wysokoniklowe, znane powszechnie pod nazw nowe srebra. Oprcz gwnego dodatku stopowego, ktrym
jest cynk, zawieraj jeszcze nikiel. Zgodnie z norm PN-77/H-87027 produkowane s u nas cztery gatunki
nowego srebra. Dziki obecnoci niklu mosidze te odznaczaj si piknym srebrzystym zabarwieniem, s
bardzo plastyczne, maj du odporno na dziaanie atmosfery, duy opr elektryczny oraz mae
przewodnictwo cieplne. Maj one budow jednorodnego roztworu staego. Nowe srebra znajduj
zastosowanie do wyrobu nakry stoowych, odznak, czci sprynujcych, aparatw pomiarowych w
przemyle elektrotechnicznym, w architekturze, w urzdzeniach sanitarnych.

15. 3. Brzy cynowe


Brzy cynowe s najstarszymi stopami metali znanymi w historii. Poza miedzi i cyn zawiera one
mog jeszcze cynk, ow, fosfor i nikiel. Jakkolwiek zakres zastosowania brzw cynowych jest
ograniczony, jednak i dzisiaj odgrywaj one wan rol w technice, przede wszystkim jako odlewy, a take
jako materia przerobiony plastycznie. Specyficzne zastosowanie brzw cynowych to dzwony i wyroby
artystyczne. Powan przyczyn ograniczajc zastosowanie brzw jest ich wysoki koszt z uwagi na cyn,
ktra jest materiaem drogim i deficytowym. Z tego wzgldu brzy cynowe s wypierane przez tasze brzy
aluminiowe i krzemowe. Zawarto cyny w technicznie stosowanych brzach nie przekracza zwykle
16 20%. Znak brzw formuuje si tak samo jak mosidzw.
Ukad rwnowagi fazowej mied-cyna pokazany na rys. 15.6 jest bardzo skomplikowany. W zakresie
praktycznie stosowanych stopw (tj. do koo 20% cyny) w normalnych temperaturach trwae s tylko dwie
fazy: faza oraz faza wchodzca w skad eutektoidu (a + ). Faza jest to roztwr stay cyny w miedzi o
granicznej zawartoci 13,5% cyny w temperaturze perytektycznej 798C. Rozpuszczalno ta ronie nieco w
miar obniania temperatury do wartoci 15,8% cyny w temperaturze 520C, po czym z kolei maleje,
osigajc 1,3% w 200C. Tak znaczne zmniejszenie rozpuszczalnoci cyny w miedzi moe nastpi jedynie
przy dugotrwaym wygrzewaniu w odpowiednich temperaturach. Po zwykym chodzeniu roztwr a moe
jeszcze zawiera 10% cyny.

Rys. 15.6. Ukad rwnowagi fazowej mied-cyna

Faza , wchodzca w skad eutektoidu, jest faz elektronow Cu31Sn8 o koncentracji elektronowej 21/13,
krystalizujca w zoonej sieci ukadu regularnego. Odznacza si ona du twardoci i kruchoci.
Twardo ziarn fazy a wynosi okoo 50 HB, a fazy okoo 220 HB.
Brzy w stanie bliskim rwnowagi, z uwagi na ich struktur, mona podzieli na dwie grupy:
1) brzy jednofazowe o strukturze roztworu staego zawierajce do 10% cyny,
2) brzy dwufazowe o strukturze roztworu a z eutektoidem ( + ) o zawartoci powyej 10% cyny.
Zgodnie z ukadem Cu-Sn brzy o zawartoci do 14% cyny mogyby mie jednofazow struktur
roztworu staego, jednake duy odstp pomidzy lini likwidus i solidus wynoszcy ponad 150C
powoduje, e zakres krzepnicia brzw jest bardzo szeroki, z czym zwizana jest dua skonno do
powstawania segregacji dendrytycznej. Segregacji tej sprzyja dodatkowo maa szybko dyfuzji cyny w
miedzi. Z tego powodu ju przy zawartoci 5% cyny moe wystpi w brzach cynowych faza (w postaci
eutektoidu + ). Rysunek 15.7 przedstawia mikrostruktur brzu o zawartoci 10% cyny. Skada si ona z
niejednorodnych krysztaw a (ciemniejsze miejsca s bogatsze w mied) oraz jasnych wydziele eutektoidu
( + ). Wpyw zawartoci cyny na waciwoci mechaniczne brzw cynowych w stanie wyarzonym
podano na rys. 15.8.

Rys. 15.7. Mikrostruktura brzu o zawartoci 10% cyny CuSn10, trawiona Mil7Cu (pow. 200 x)

Rys. 15.8. Wpyw zawartoci cyny na waciwoci mechaniczne brzw cynowych w stanie wyarzonym
(wg Z. Wendorff)

Wzrost zawartoci cyny powoduje wzrost twardoci i wytrzymaoci na rozciganie, przy czym
wytrzymao po osigniciu maksimum maleje w wyniku pojawienia si w strukturze fazy (jedynie
twardo ronie w sposb cigy). Wyduenie osiga maksimum przy okoo 8% cyny, po czym maleje. Z
tego wzgldu brzy o zawartoci powyej 16% cyny s rzadko stosowane, gdy nadmierna ilo fazy
powoduje ich du krucho. Stosowane w technice brzy cynowe mona podzieli na dwie grupy:
1) brzy przerabialne plastycznie,
2) brzy odlewnicze.
Pierwsza grupa brzw zawiera maksymalnie 7 8% cyny. Dla zapewnienia im struktury jednorodnego
roztworu staego , brzy te naley po odlaniu ujednoradnia na drodze obrbki cieplnej. Zaliczamy tu
wedug PN-77/H-87050 brzy CuSn4 oraz CuSn8. Maj one dobre waciwoci plastyczne, a jednoczenie
dobre waciwoci wytrzymaociowe (Rm = 400 500 MPa przy A10 = 55 65%). Zgniot powoduje silne
podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych brzw w stopniu jeszcze wikszym, ni to jest w przypadku mosidzw. Zmian waciwoci mechanicznych brzu CuSn7P w zalenoci od stopnia zgniotu
podano na rys. 15.9.

Rys. 15.9. Wpyw stopnia zgniotu na waciwoci mechaniczne brzu CuSn7P (wg Smiriagina)

Szczeglnie dobre waciwoci plastyczne ma brz o zawartoci 5% cyny, ktry stosowano dawniej do
wyrobu rnych przedmiotw toczonych, np. monet, medali i nazywano go z tego wzgldu brzem
monetowym. Obecnie zastpiony on zosta taszym brzem aluminiowym. Poza dobrymi waciwociami

wytrzymaociowymi brzy tej grupy maj dobr odporno na korozj i s stosowane w postaci blach oraz
drutu do wyrobu siatek, spryn i elementw przyrzdw pomiarowo-kontrolnych.
Druga grupa brzw cynowych to brzy odlewnicze o strukturze dwufazowej. Najczciej stosowane s
brzy o zawartoci 10 12% cyny; zawieraj one wwczas niewielk ilo eutektoidu, a znaczn zawarto
fazy a. Z tego te wzgldu maj one dostateczn wytrzymao i twardo, a nie s zbyt kruche. Wykonuje
si z nich odlewy, a ich produkcja jest wielokrotnie wiksza ni brzw przerabialnych plastycznie. S one
ujte w normie PN-91/H-87026. Brzy te s dobrym materiaem odlewniczym (skurcz ich wynosi
poniej 1%), dlatego te wykonuje si z nich odlewy o bardzo skomplikowanym ksztacie, a take odlewy
artystyczne.
Ze wzgldu na zastosowanie odlewnicze brzy cynowe dzieli si na trzy grupy:
1) brzy maszynowe,
2) brzy armaturowe,
3) brzy oyskowe.
Brzy maszynowe musz mie wysze waciwoci wytrzymaociowe, a zwaszcza wysz granic
plastycznoci oraz wysz udarno w przypadku pracy w warunkach obcie dynamicznych. Typowym
brzem maszynowym jest brz CuSn10 o wytrzymaoci na rozciganie 200 MPa przy wydueniu A10 = 3%
(ma on te dobre waciwoci przeciwcierne).
Drug grup brzw odlewniczych stanowi brzy armaturowe uywane na armatur wodn i parow
oraz na czci pomp pracujcych w niezbyt agresywnych chemicznie rodowiskach. W porwnaniu z
brzami maszynowymi, cechuj je nieco nisze waciwoci wytrzymaociowe, a zwaszcza mniejsza
odporno na obcienia dynamiczne. Brzy te zawieraj ponadto dodatki cynku i oowiu, ktre zapewniaj
im dobr lejno i zapobiegaj typowej dla brzw cynowych mikroporowatoci, co jest bardzo wane z
punktu widzenia ich zastosowania. Z brzw armaturowych szczeglnie rozpowszechniony jest
wieloskadnikowy brz CuSn5Zn5Pb5 stosowany do wytwarzania osprztu przewodw dla wody i pary
wodnej.
Trzeci grup brzw odlewniczych stanowi brzy oyskowe. Nie rozwijajc w tym miejscu
zagadnienia materiaw uywanych na oyska lizgowe (co nastpi w punkcie 18.1), naley stwierdzi, e
budowa brzw dwufazowych jest bardzo korzystna z punktu widzenia odpornoci na cieranie. Wystajce z
osnowy twarde wydzielenia fazy przyjmuj na siebie nacisk wau, a mikka osnowa przenosi to
obcienie na cae oysko, co stwarza bardzo dobre warunki przeciwcierne. Bardzo dobrymi
waciwociami cechuje si zwaszcza brz CuSn10P, ktry znajduje zastosowanie do wyrobu oysk
maszyn i silnikw o bardzo duych obcieniach dynamicznych. Dla polepszenia waciwoci
przeciwciernych wprowadza si do brzw cynowych ow (s to brzy cynowo-oowiowe: CuSnl0Pbl0 i
CuSn5Pb20). Ze wzrostem zawartoci oowiu waciwoci wytrzymaociowe tych brzw obniaj si i z
tego wzgldu stosuje si je do wyrobu oysk pracujcych przy mniejszych naciskach, lecz wikszych
prdkociach obwodowych.
W celu obnienia kosztw produkcji wprowadza si do brzw cynowych 5 10% cynku, ktry
rozpuszcza si w miedzi, nie wpywajc w sposb istotny na ich struktur. Brzy cynowo-cynkowe zwano
dawniej spiami.
Brzy wysokocynowe o zawartoci powyej 16% cyny stosuje si bardzo rzadko z uwagi na ich
krucho. Spord nich wymieni mona brz o zawartoci 16 22% cyny, ktry stosowany jest do
odlewania dzwonw i zwany by dawniej brzem dzwonowym. Wieloskadnikowe brzy cynowe stosuje si
rwnie do odleww artystycznych, jak pomniki i inne dziea sztuki. Z biegiem czasu pokrywaj si one
patyn o piknym ciemnomalachitowym zabarwieniu. Jest to warstewka zasadowego wglanu miedzi typu
azurytu i malachitu powstajca pod wpywem zawartych w atmosferze wilgoci i dwutlenku wgla.

15. 4. Brzy aluminiowe


Brzy aluminiowe s stopami miedzi i aluminium. Stanowi one jedn z najwaniejszych grup stopw
miedzi i wypieraj brzy cynowe, od ktrych s tasze, a w wielu przypadkach take technologicznie
bardziej przydatne. Maj one najlepsze waciwoci wytrzymaociowe spord stopw miedzi (oprcz
brzw berylowych) oraz znacznie wiksz odporno na korozj. Poza tym brzy aluminiowe zachowuj
swoje waciwoci mechaniczne w podwyszonych, a zwaszcza w obnionych temperaturach, oraz s
lekkie. Z tego wzgldu stosowane s szeroko w technice. Brzy aluminiowe bardzo dobrze si poleruj, a ich
barwa zbliona jest do zota, dziki czemu w wielu krajach wykonuje si z nich monety zdawkowe. Nadaj
si one zarwno na odlewy, jak i na materia przerabiany plastycznie.

Rys. 15.10. Ukad rwnowagi fazowej mied-aluminium (do okoo 20% Al)

Z ukadu rwnowagi mied-aluminium, przedstawionego na rys. 15.10, mona wnioskowa o


wystpowaniu w stopach miedzi z aluminium (do 20% Al) nastpujcych faz:
1. Faza , ktra jest roztworem aluminium w miedzi krystalizujcym w sieci pasko centrowanej ukadu
regularnego (Al). Graniczna rozpuszczalno aluminium w miedzi w temperaturze eutektoidalnej 565C
wynosi 9,4% i wraz z obnieniem temperatury prawie nie ulega zmianie.
2. Faza , jest to roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej Cu3Al o steniu elektronowym 3/2,
krystalizujcym w sieci przestrzennie centrowanej ukadu regularnego (A2). W zasadzie powinna ona
wystpowa tylko powyej 565C, gdy przy wolnym chodzeniu ulega ona rozkadowi na mieszanin
eutektoidaln + 2 . Przy szybszym chodzeniu faza przechadza si i ulega przemianie typu
martenzytycznego w zakresie niskich temperatur. Stwarza to moliwo obrbki cieplnej stopw miedaluminium w zakresie 9,5 l 1% Al.
3. Faza 2 jest to roztwr stay na osnowie zwizku midzymetalicznego Cu9Al4 wchodzcy w skad
eutektoidu ( + 2); jest ona twarda i krucha.
Waciwoci mechaniczne brzw aluminiowych zale od zawartoci aluminium. Wzrost zawartoci
aluminium powoduje podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych przy zmniejszeniu wyduenia.
Powyej 9% Al nastpuje gwatowne pogorszenie waciwoci plastycznych i udarnoci, co powoduje, e
brzy o zawartoci powyej 11 % aluminium nie znajduj praktycznego zastosowania.
Ze wzgldu na struktur brzy aluminiowe mona podzieli podobnie jak i inne stopy miedzi na dwie
grupy:
1) brzy jednofazowe o strukturze roztworu staego ;
2) brzy dwufazowe, w ktrych obok fazy istnieje eutektoid ( + 2) stanowicy wynik rozpadu fazy .
Brzy aluminiowe do przerbki plastycznej. Do przerbki plastycznej nadaj si szczeglnie brzy
jednofazowe o strukturze roztworu a z uwagi na swe dobre waciwoci plastyczne. Z czciej stosowanych

brzw (zgodnie z norm PN-77/H-87050) wymieni mona brz CuA15 o zawartoci okoo 5% Al,
zastpujcy cynowy brz monetowy, oraz brz CuA18 o zawartoci okoo 8% Al uywany na czci
sprynujce rnych aparatw i urzdze. Wytrzymao brzu CuA15 w stanie mikkim wynosi Rm= 400
MPa przy wydueniu A10 = 40%. Waciwoci wytrzymaociowe tych brzw, podobnie jak innych stopw
miedzi, mona podwyszy przez zgniot. W przypadku brzu CuA15 mona wwczas osign
wytrzymao na rozciganie Rm = 800 1000 MPa przy wydueniu A10 2%. Z wieloskadnikowych
brzw aluminiowych do przerbki plastycznej wymieni mona brzy CuA110Fe3Mn2 i brz
CuA110Fe4Ni4 produkowane w postaci prtw i rur. Maj one dobre waciwoci wytrzymaociowe, du
odporno na cieranie i du odporno na korozj, i s stosowane do wyrobu czci maszyn o duym
obcieniu. Wymienione oba gatunki brzw mona take odlewa.
Brzy odlewnicze. Brzy aluminiowe sprawiaj due trudnoci przy topieniu i odlewaniu; s
gstopynne i maj duy skurcz odlewniczy (2%). Wtrcenia tlenkw pozostae w zakrzepnitym materiale
obniaj waciwoci mechaniczne odleww. Brzy odlewnicze s gwnie wieloskadnikowe. Spord nich
mona wymieni (zgodnie z norm PN-79/H-87026) brz CuA19Fe3 bardzo odporny na obcienia
statyczne, na korozj, cieranie oraz na podwyszone temperatury. Jest on uywany na silnie obcione
czci maszyn i silnikw oraz na osprzt i aparatur naraon na korozj i cieranie. Brzy aluminiowe
odznaczaj si szczeglnie du, w porwnaniu z innymi stopami miedzi, odpornoci na korozj.
Powstajca na ich powierzchni warstewka tlenku aluminium jest nadzwyczaj cisa i chroni elementy przed
przenikaniem korozji w gb. Szczeglnie du odporno wykazuj brzy aluminiowe na korozyjne
dziaanie wody morskiej. Z tego wzgldu znajduj one zastosowanie do wyrobu rub okrtowych, korpusw
i czci pomp oraz osprztu okrtowego. Dalsze zastosowanie brzw aluminiowych to urzdzenia
energetyczne (zwaszcza armatura parowa, turbiny parowe), urzdzenia elektryczne (armatura
transformatorowa, przeczniki), urzdzenia w przemyle chemicznym i pokrewnym (papierniczy i naftowy)
oraz urzdzenia wodocigowe i armatura siowni wodnych.
Obrbka cieplna brzw aluminiowych. Przemiana eutektoidalna fazy w 565C wykazuje pewne
podobiestwo do przemiany perlitycznej w stopach elazo-wgiel. Podobnie jak austenit rozkada si przy
powolnym chodzeniu na mieszanin ferrytu i cementytu o budowie pytkowej, tak i z fazy powstaje
mieszanina eutektoidalna + 2 rwnie o budowie pytkowej. Przy szybkim chodzeniu faza ulega
przechodzeniu i ulega przemianie w zakresie niskich temperatur na drodze bezdyfuzyjnej, dajc iglast
struktur podobn do martenzytu, co stwarza moliwo obrbki cieplnej.
Obrbce cieplnej mona poddawa brzy o zawartoci 9,5 11,0% aluminium. Jest ona podobna do
obrbki cieplnej stali i polega na hartowaniu z temperatury 850 900C z chodzeniem w wodzie, w czasie
ktrego ulega przemianie typu martenzytycznego. Nastpnie przeprowadza si odpuszczanie (maksymaln
twardo uzyskuje si przy odpuszczaniu w temperaturze okoo 400C). W wyszych temperaturach
odpuszczania uzyskuje si wysze waciwoci plastyczne przy obnionej twardoci.

15. 5. Brzy krzemowe


Brzy krzemowe znajduj zastosowanie jako materia zastpujcy brzy cynowe; s tasze, wykazuj
lepsze od nich waciwoci mechaniczne oraz wiksz odporno na korozj. Zawieraj 1 5% krzemu oraz
dodatki manganu, cynku i elaza.
Ukad mied-krzem jest bardzo skomplikowany, jednake praktycznie stosowane brzy le tylko w
zakresie wystpowania fazy , to jest roztworu staego krzemu w miedzi. Jak to wynika z rys. 15.11, wzrost
zawartoci krzemu podwysza waciwoci wytrzymaociowe brzw przy obnianiu ich waciwoci
plastycznych. Brzy o zawartoci powyej 5% krzemu nie s stosowane z uwagi na ich krucho. Dodatek
manganu w iloci do 1,5% poprawia waciwoci wytrzymaociowe brzw, zwiksza ich odporno na
zuycie oraz korozj. Korzystny jest dodatek niklu do brzw krzemowych, gdy zwiksza ich odporno na
cieranie oraz wytrzymao w podwyszonych temperaturach. Brzy krzemowe mog by stosowane
zarwno jako materia przerobiony plastycznie, jak i w postaci odleww.

Rys. 15.11. Wpyw zawartoci krzemu na waciwoci mechaniczne brzu krzemowego (wg Z. Wendorff)

Z brzw do przerbki plastycznej szczeglnie rozpowszechniony jest brz z dodatkiem manganu


CuSi3Mnl (PN-77/H-87050) zawierajcy okoo 3% krzemu i okoo 1% manganu, znany pod nazw ewerdur.
Odznacza si on dobrymi waciwociami wytrzymaociowymi (Rm = 300 MPa przy wydueniu A5 = 38%),
du wytrzymaoci zmczeniow, wiksz ni mosidzw i brzw cynowych, dobr obrabialnoci i
odpornoci na korozj. Brz ten stosowany jest w przemyle spoywczym, papierniczym, chemicznym oraz
w przemyle materiaw wybuchowych, gdy nie iskrzy nawet przy silnym uderzeniu. Brz ten stosowa
mona rwnie do wykonywania odleww.
Drugim bardzo rozpowszechnionym brzem do przerbki plastycznej jest brz niklowo-krzemowy
Cu-Ni3Si o dobrych waciwociach wytrzymaociowych w zakresie do 500C i duej odpornoci na
korozj. Jak to z podanego na rys. 15.12 pseudopodwjnego ukadu Cu-Ni2Si wynika, rozpuszczalno
krzemku niklu Ni2Si w miedzi jest zmienna i maleje z 9% w temperaturze 1000C do poniej 1% w
temperaturze otoczenia. Stwarza to moliwo obrbki cieplnej tego brzu na drodze utwardzania
dyspersyjnego. Polega ona na przesycaniu od temperatury 850C z nastpnym starzeniem w temperaturze
450C. W stanie przesyconym brz ten jest mikki i plastyczny i daje si atwo ksztatowa na drodze
przerbki plastycznej na zimno. W procesie starzenia waciwoci wytrzymaociowe wzrastaj. Mona
wwczas osign wytrzymao na rozciganie Rm= 1000 MPa przy wydueniu A10 6%. Brz ten jest
stosowany do wyrobu rnych czci maszyn. W normie obecnej brz ten nie figuruje.

Rys. 15.12. Pseudopodwjny wykres rwnowagi fazowej Cu-Ni2Si (wg Diesa)

Z krzemowych brzw odlewniczych najbardziej rozpowszechniony jest brz CuSi3Zn3Mnl


(PN-91/H-87026) o dobrej lejnoci i dobrej odpornoci na cieranie. Jest on stosowany zamiast brzw
cynowych do wyrobu czci maszyn.

15. 6. Brzy berylowe


Stopy miedzi z berylem zwane brzami berylowymi pojawiy si stosunkowo niedawno. Zawieraj one
zwykle 2,0 2,5% berylu. Beryl jest skadnikiem drogim i rzadkim, co ogranicza zastosowanie tych stopw.
Oprcz berylu stopy te zawiera mog jeszcze dodatki innych cikich metali, jak nikiel i kobalt, ktre
pozwalaj zaoszczdzi drogiego berylu, a podwyszaj ich waciwoci.
Wykres rwnowagi Cu-Be przedstawiono na rys. 15.13. Zgodnie z nim brzy berylowe w zakresie ich
praktycznego zastosowania maj budow dwufazow (na osnowie krysztaw roztworu staego a wystpuj
krysztay fazy );

Rys. 15.13. Ukad rwnowagi fazowej mied-beryl

1) faza jest to roztwr stay berylu w miedzi o maksymalnej zawartoci 2,1% Be w temperaturze
perytektycznej 864C; rozpuszczalno ta maleje z obnieniem temperatury do dziesitych czci
procenta w temperaturze pokojowej;
2) faza jest to roztwr na osnowie fazy midzymetalicznej CuBe o steniu elektronowym 3/2
krystalizujca w ukadzie regularnym przestrzennie centrowym.
Do roku 1977 normy zalecay dwa brzy berylowe: CuBe2 i CuBe3, przerabialne plastycznie na gorco
oraz na zimno. Zmienna rozpuszczalno berylu w miedzi umoliwia obrbk ciepln brzw berylowych na
drodze utwardzania dyspersyjnego, np. obrbka cieplna brzu CuBe3 skada si z nastpujcych zabiegw:
1) przesycania polegajcego na dugotrwaym wygrzewaniu (kilka godzin) w temperaturze 800C w celu
ujednorodnienia struktury, z nastpnym ozibianiem w wodzie, co pozwala uzyska struktur roztworu
ot,
2) starzenia w temperaturze 250-H300C, podczas ktrego dziki wydzielaniu si z roztworu przesyconego
fazy y nastpuje utwardzanie stopu; wpyw temperatury starzenia na waciwoci przesyconego brzu
CuBe3 podano na rysunku 15.14.

Rys. 15.14. Wpyw temperatury starzenia na waciwoci mechaniczne przesyconego brzu CuBeS (wg Z. Wendorff)

Przerbk plastyczn na zimno dla nadania wyrobom ostatecznego ksztatu przeprowadza si po


przesyceniu, gdy stop jest bardzo plastyczny, po czym dopiero nastpuje starzenie. Waciwoci
wytrzymaociowe utwardzonego dyspersyjnie brzu berylowego mona jeszcze podwyszy przez zgniot,
osigajc wytrzymao na rozciganie Rm= 1400 MPa przy wydueniu A5 = 2%.
Brzy berylowe wyrniaj si bardzo dobrymi waciwociami mechanicznymi (ich wytrzymao jest
zbliona do wytrzymaoci stali sprynowej). Maj one rwnie wysok granic plastycznoci, du
twardo i odporno na cieranie oraz du wytrzymao zmczeniow. Ich odporno na korozj jest
rwna odpornoci miedzi. Zalety te powoduj, e brzy berylowe s szczeglnie cennym materiaem na
spryny, membrany i kontakty sprynowe. Wan jest rzecz rwnie, e spryny z brzu berylowego
zachowuj swoje waciwoci do temperatury 300C. Po wypolerowaniu brzy te maj pikne zociste
zabarwienie. Brzy berylowe znalazy rwnie zastosowanie do wyrobu narzdzi do pracy w warunkach, w
ktrych nie moe powsta iskra. Obecnie obowizujca norma PN-77/H-87050 przewiduje brzy berylowe z
dodatkami niklu i tytanu.

15. 7. Inne stopy miedzi


Brzy manganowe zawieraj najczciej 5 6% lub 12 15% manganu. Maj one budow roztworu
staego manganu w miedzi, s przerabialne plastycznie na zimno przy niszej zawartoci manganu oraz na
gorco przy wyszej zawartoci manganu. Dodatek manganu do miedzi zmniejsza gwatownie zarwno
przewodno elektryczn, jak te i cieplny wspczynnik oporu, tote gwnym zastosowaniem brzw
manganowych s materiay na elementy oporowe. Stopy miedzi z manganem odznaczaj si ponadto
odpornoci na korozj w wodzie morskiej i odpornoci na utlenianie w wysokich temperaturach.
Brzy oowiowe zawieraj do 40% oowiu, a ponadto rwnie cyn (do 11%), nikiel (do 4%), cynk
(do 3%). Znajduj one szerokie zastosowanie jako materia oyskowy. Oba te metale s praktycznie w sobie
nierozpuszczalne i budowa ich stopw to dendryty miedzi z wtrceniami oowiu. Warunkiem wysokich
waciwoci przeciwciernych jest dua czysto stopu, budowa drobnoziarnista oraz drobne i rwnomiernie
rozmieszczone wtrcenia oowiu. Uzyskanie takiej struktury jest trudne z uwagi na znaczn rnic w
temperaturach krzepnicia poszczeglnych skadnikw i znaczn rnic w ciarach waciwych pomidzy
wydzielonymi krysztaami a pozosta ciecz. Z tego wzgldu konieczne jest przy odlewaniu szybkie
chodzenie stopu.
Brzy kadmowe odznaczaj si dobrymi waciwociami mechanicznymi, ktre zachowuj do 400C,
niez odpornoci na korozj, odpornoci na cieranie i dobrym przewodnictwem elektrycznym. Z tego
wzgldu s one stosowane do wyrobu przewodw elektrycznych oraz stykw maszyn elektrycznych.
Stopy miedzi z niklem nosz nazw miedzionikli (PN-78/H-87052). Zawarto niklu jako gwnego
dodatku stopowego dochodzi w tych stopach do 40%. Odznaczaj si one wysok plastycznoci, dobrymi
waciwociami wytrzymaociowymi i odpornoci na korozj. Do miedzionikli o najwikszym
zastosowaniu nale:
1) nikielina CuNil9 (cecha MN19) o zawartoci okoo 20% niklu o adnym srebrzystym zabarwieniu,

nadzwyczaj plastyczna, o duej odpornoci na korozj; znalaza ona zastosowanie jako wyroby toczone
i cignione oraz do platerowania;
2) konstantan zawierajcy 40 45% niklu, odznaczajcy si duym oporem elektrycznym, stosowany
wycznie w elektrotechnice w postaci drutw lub tam na elementy oporowe.

16. ALUMINIUM l JEGO STOPY

16. 1. Waciwoci i zastosowanie aluminium


Aluminium jest metalem barwy srebrzystobiaej, bardzo mikkim i plastycznym. Ciar waciwy
aluminium wynosi tylko 26,5 kN/m3, tj. okoo trzykrotnie mniej od elaza. Jest to bardzo wana waciwo,
powodujca, e aluminium stosuje si wszdzie tam, gdzie potrzebne s lekkie materiay konstrukcyjne
(przemys lotniczy, okrtowy, budowa silnikw i karoserii pojazdw). Aluminium odmian alotropowych nie
ma. Wykazuje dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne (przewodnictwo elektryczne aluminium stanowi
66% przewodnictwa elektrycznego miedzi). Aluminium jest odporne na dziaanie atmosferyczne, kwasw
tlenowych, a take suchych gazw jak amoniak, chlor, dwutlenek wgla, dwutlenek siarki. Nie jest natomiast
odporne na wodorotlenek sodowy, potasowy, wapniowy, kwasy beztlenowe oraz zwizki siarki. Odporno
chemiczna aluminium na dziaanie orodkw tlenowych tumaczy si tym, e majc due powinowactwo do
tlenu, aluminium utlenia si powierzchniowo. Wytworzona w ten sposb warstewka tlenku jest szczelna i
silnie przylegajca, tak e nie przepuszcza gazw w gb metalu, chronic go przed korozj. Ta warstewka
tlenku jest ponadto przezroczysta, co powoduje, e aluminium zachowuje swj metaliczny kolor. Aluminium
przy zastosowaniu odpowiedniej techniki dobrze si spawa.
Ze wzgldu na te waciwoci aluminium ma due zastosowanie w przemyle chemicznym do budowy
aparatury, w przemyle chemiczno-spoywczym i naczyniowym. Szerokie zastosowanie znajduje folia
aluminiowa na opakowania rodkw spoywczych oraz do produkcji kondensatorw. Dziki dobremu
przewodnictwu elektrycznemu oraz izolacyjnemu charakterowi tlenku glinu znalazo aluminium szerokie
zastosowanie w przemyle elektrotechnicznym. Z uwagi na due powinowactwo z tlenem aluminium suy
do redukcji metali z ich tlenkw, ktra to metoda nosi w metalurgii nazw aluminotermii, oraz suy przy
wytopie stali jako odtleniacz.
Do zasadniczych zanieczyszcze wystpujcych w technicznym aluminium nale elazo i krzem
pochodzce z procesu metalurgicznego. W zalenoci od zawartoci zanieczyszcze rozrnia si aluminium
hutnicze rafinowane (ARl, AR2) oraz aluminium hutnicze (A00, A0, Al, A2). Gatunki produkowanego u nas
aluminium wraz z ich zastosowaniem wedug PN-79/H-82160 podano w tabl. 16.1. Waciwoci
mechaniczne hutniczego aluminium w rnych stanach umocnienia podano w tabl. 16.2.
Tablica 16.1

Gatunki aluminium do przerbki plastycznej wg PN-79/H-82160

znak

cecha

Zawarto Al
min %

Al 99,99
Al 99,95
A199,8

AR1
AR2
A00

99,99
99,95
99,8

Zawarto
zanieczyszcze
max %
0,01
0,05
0,20

A199,7
Al 99,5
A199

AO
Al
A2

99,7
99,5
99,0

0,30
0,50
1,00

Gatunek

Waniejsze zastosowanie
specjalna aparatura chemiczna,
folia kondensatorowa,
folia, przewody elektryczne, stopy specjalne,
aparatura chemiczna,
jak A00 z wyjtkiem przewodw
folia, stopy aluminium, platerowanie
stopy, aluminotermia, wyroby codziennego uytku

Waciwoci mechaniczne aluminium gatunku 99,5 w rnych stanach umocnienia


Stan
Waciwoci mechaniczne
wyarzony
ptwardy
twardy

Tablica 16.2

Rm MPa
Re MPa
A10 %
HB

70 10
20 40
30 35
150 250

100 120
50 80
5 15
250 320

130 180
100 160
48
330 400

16. 2. Oglne wiadomoci o stopach aluminium


Niskie waciwoci mechaniczne czystego aluminium ograniczaj zastosowanie tego metalu jako
materiau konstrukcyjnego. Przez stopienie jednak aluminium z niektrymi skadnikami otrzymuje si
bardzo cenne stopy o znacznie wyszych waciwociach wytrzymaociowych i dobrych waciwociach
plastycznych. Stopy te nosz nazw stopw lekkich.
Do najczciej spotykanych skadnikw stopowych w stopach aluminium nale: mied, krzem, magnez,
mangan, cynk (stanowi one podstaw stopw podwjnych i przewaajcej liczby stopw potrjnych).
Wikszo dodatkw stopowych tworzy twarde i kruche fazy midzymetaliczne bd z aluminium, bd te
z innymi skadnikami stopu. Praktycznie wic biorc, wszystkie stopy aluminium w stanie odlanym, maj
mikk i plastyczn osnow, ktr stanowi krysztay roztworu staego dodatkw stopowych w aluminium.
Na ich granicy wystpuj utwardzajce dodatki stopowe w formie eutektyki lub wolnych faz
midzymetalicznych. Opracowano bardzo du liczb stopw aluminium. Z uwagi na ich przerbk mona
je podzieli na:
1) stopy odlewnicze, ktre mog by stosowane tylko w stanie odlanym,
2) stopy przerabialne plastycznie, ktre mog by stosowane tylko w stanie przerobionym plastycznie.
Granic pomidzy tymi stopami stanowi maksymalna rozpuszczalno skadnika stopowego w
aluminium w temperaturze eutektycznej (rys. 16.1). Stopy, ktre po nagrzaniu maj jednofazow struktur
roztworu staego, s bardzo plastyczne i mona je atwo ku, walcowa czy te wyciska. Nale wic one
do grupy stopw przerabialnych plastycznie.

Rys. 16.1. Rozgraniczenie stopw przerabialnych plastycznie (zakres a) i stopw odlewniczych (zakres b)
a1 stopy nieobrabialne cieplnie, a2 stopy obrabialne cieplnie

Stopy, w ktrych zawarto skadnikw przekracza ich graniczn rozpuszczalno w aluminium,


zawieraj w swej strukturze eutektyk; s one skutkiem tego mao plastyczne i nale do stopw
odlewniczych. Podzia ten nie jest jednak zupenie cisy i istniej stopy, ktre mog by zarwno odlewane,
jak i przerabiane plastycznie. Stopy aluminium nie maj na og dobrych waciwoci wytrzymaociowych.
Mona je nada tym stopom, poddajc je zabiegom utwardzania dyspersyjnego.

16. 3. Waniejsze ukady rwnowagi


Jakkolwiek stopy aluminium s najczciej wieloskadnikowe i poza zasadniczym dodatkiem stopowym
zawieraj jeszcze i inne pierwiastki, jednak z uwagi na ich niewielk zawarto, waciwoci prostych
podwjnych ukadw zostaj do pewnego stopnia zachowane. Dlatego te konieczna jest znajomo
podstawowych ukadw podwjnych aluminium z najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi jak z
krzemem, miedzi, magnezem i cynkiem.
Ukad aluminium-krzem. Krzem tworzy z aluminium prosty ukad z eutektyk o zawartoci 11,6% Si
w temperaturze 577C (rys. 16.2). Eutektyk ta jest zoona z krysztaw roztworu staego krzemu w
aluminium () oraz krysztaw krzemu. Graniczna rozpuszczalno krzemu w aluminium wynoszca w
temperaturze eutektycznej 1,65% w miar obniania temperatury maleje, osigajc wartoci 0,05% w
temperaturze 300C. Aluminium w krzemie praktycznie nie rozpuszcza si, tak e po stronie krzemu zakres
roztworu staego nie wystpuje.

Rys. 16.2. Uktad rwnowagi fazowej aluminium-krzem

Ukad aluminium-mied. Technicznie istotna dla stopw lekkich cze ukadu rwnowagi aluminiummied pomidzy aluminium a faz midzymetaliczn Al2Cu (faza ) przedstawiona jest na rys. 16.3. W tym
zakresie wystpuje w temperaturze 548C eutektyka o zawartoci 33% Cu. Skada si ona z krysztaw
roztworu staego miedzi w aluminium ( ) oraz zwizku midzymetalicznego Al2Cu (faza ). Zawarto
miedzi w krysztaach roztworu staego wynoszca w temperaturze eutektycznej 5,7% w miar obniania
temperatury maleje, osigajc 0,5% w temperaturze 300C. Faza midzymetaliczna odpowiadajca wzorowi
stechiometrycznemu Al2Cu zawiera 53,5% miedzi. Moe ona jednak rozpuszcza w sobie aluminium i z tego
wzgldu jej skad chemiczny waha si w granicach 1% Al.

Rys. 16.3. Ukad rwnowagi fazowej aluminium-mied do 55% Cu

Ukad aluminium-magnez. Ukad aluminium-magnez przedstawiony na rys. 16.4 ma w temperaturze


450C eutektyk o zawartoci 35,5% Mg. Jest ona zoona z krysztaw roztworu staego magnezu w
aluminium ( ) oraz krysztaw roztworu staego aluminium w fazie midzymetalicznej Al 8Mg5 (faza ).
Zawarto magnezu w krysztaach roztworu staego a wynosi w temperaturze eutektycznej 15,35%, po czym
w miar obniania temperatury maleje, osigajc 3,1% w temperaturze 200C. W praktyce stopy lekkie nie

zawieraj wicej ni 10% magnezu.

Rys. 16.4. Ukad rwnowagi fazowej aluminium-magnez

Ukad aluminium-cynk. Ukad rwnowagi aluminium-cynk przedstawiono na rys. 16.5. Wida


wystpowanie eutektyki o zawartoci 95% cynku krzepncej w temperaturze 382C. Jest ona zoona z
krysztaw roztworu staego cynku w aluminium oraz krysztaw roztworu staego aluminium w cynku
. Rozpuszczalno cynku w aluminium jest bardzo znaczna (roztwr ) i wynosi w temperaturze
eutektycznej 82,8%, po czym maleje osigajc 31,6% w temperaturze 275C. W temperaturze tej powstaje
monotektoid o zawartoci 78% cynku skadajcy si z krysztaw roztworu staego o zawartoci 31,6%
Zn oraz roztworu o zawartoci 0,7% Al. W miar obniania si temperatury rozpuszczalno cynku w
aluminium maleje do zera.

Rys. 16.5. Ukad rwnowagi fazowej aluminium-cynk

16. 4. Lekkie stopy odlewnicze


Stopy odlewnicze aluminium odlewa si do form piaskowych, kokil lub pod cinieniem. Ich
wytrzymao na rozciganie jest stosunkowo niewielka i waha si w granicach 130 330 MPa przy
wydueniu A5 = 0,2 10% przy czym odlewy kokilowe maj zazwyczaj nieco wysze waciwoci
mechaniczne ni odlewy w piasku. Oznaczanie odlewniczych stopw aluminium jest podobne jak innych
stopw metali nieelaznych; ponadto stopy te maj rwnie cech.
Do najbardziej rozpowszechnionych stopw odlewniczych aluminium nale siluminy, tj. stopy
aluminium z krzemem. Zawieraj one zwykle 11 14% Si, to znaczy, e ich skad zbliony jest do skadu
eutektyki w ukadzie aluminium-krzem. Siluminy maj bardzo dobre waciwoci odlewnicze (nadzwyczaj
dobra lejno umoliwia otrzymywanie elementw o bardzo skomplikowanym ksztacie i cienkich
ciankach). Maj one may skurcz odlewniczy i ma skonno do pkni na gorco. Ich waciwoci
mechaniczne s stosunkowo dobre, przy maej plastycznoci. Z tych wzgldw wypieraj one coraz bardziej
inne odlewnicze stopy aluminium. Po zakrzepniciu struktura siluminw jako stopw w zasadzie
nadeutektycznych skada si z duych o ostrych granicach krysztaw krzemu na tle gruboziarnistej
eutektyki (rys. 16.6). Stop o tego rodzaju strukturze jest kruchy. W celu rozdrobnienia ziarna i podwyszenia
waciwoci mechanicznych poddaje si siluminy modyfikacji. Polega ona na tym, e do ciekego stopu
przed odlewaniem dodaje si modyfikatora w postaci sodu w iloci 0,1% lub soli sodowych. Pod wpywem
modyfikatora skad eutektyki ulega jak gdyby przesuniciu w prawo, a jej temperatura krzepnicia
obnieniu, jak to przedstawiono na rys. 16.7. Na skutek tego silumin w zasadzie nadeutektyczny staje si
stopem podeutektycznym o strukturze krysztaw roztworu staego a na tle drobnoziarnistej eutektyki
( Si ), jak to przedstawiono na rys. 16.8.

Rys. 16.6. Silumin niemodyfikowany trawiony 0,5% HF (pow. 250 x )

Rys. 16.7. Wpyw modyfikowania na ukad rwnowagi Al-Si

Rys. 16.8. Silumin modyfikowany trawiony 0,5% wodnym H F (pow. 250 x )

Nasze normy (PN-76/H-88027) przewiduj silumin AlSill o zawartoci 10 13% Si, ktry stosowany
jest do wyrobu rednio obcionych czci maszyn o ksztacie skomplikowanym w przemyle
zbrojeniowym, elektrotechnicznym oraz w okrtownictwie (z uwagi na odporno siluminu na korozj w

wodzie morskiej). W stanie modyfikowanym ma on wytrzymao Rm = 180 MPa przy wydueniu A5 = 3%.
Na wiksze odlewy uywa si siluminu AlSi9Mg. Obrbka cieplna siluminw dwuskadnikowych pomimo
zmiennej rozpuszczalnoci krzemu w aluminium nie daje prawie adnego podwyszenia waciwoci
mechanicznych. W razie wyszych wymaga wytrzymaociowych stosuje si siluminy podeutektyczne o
zawartoci 4 11% Si z dodatkiem miedzi, manganu i magnezu. Magnez tworzy z krzemem zwizek Mg 2Si,
co umoliwia obrbk ciepln takiego siluminu na drodze utwardzania dyspersyjnego. Na toki silnikw
spalinowych uywa si wieloskadnikowego siluminu AlSil3MglCuNi. Po utwardzaniu dyspersyjnym osiga
on wytrzymao Rm = 220 MPa przy wydueniu A5 = 0,5%.
Na odlewy, od ktrych nie wymaga si wysokich waciwoci mechanicznych, mona uywa stopw
aluminium z miedzi; s to stopy podeutektyczne o zawartoci 4 13% miedzi. W stanie lanym struktura ich
skada si z krysztaw roztworu staego co z wydzieleniami eutektyki ( ) na ich granicach. Eutektyka
jest twardym i kruchym skadnikiem strukturalnym i dlatego plastyczno tych stopw nie jest dua.
Wykazuj one niezbyt silny spadek wytrzymaoci w podwyszonych temperaturach i dlatego mona je
stosowa do wyrobu tokw silnikw. Bardzo korzystny jest w stopach aluminium-mied dodatek niklu.
Stopy aluminim-mied-nikiel odznaczaj si dobr lejnoci i prawie sta wytrzymaoci na rozciganie
przy podgrzewaniu a do temperatury 200C.
Z odlewniczych stopw lekkich wymieni naley rwnie stopy aluminium-magnez o zawartoci 5 oraz
10% magnezu (AlMgl0 i AlMg5Si). Odznaczaj si one dobrymi waciwociami mechanicznymi, ktre
mona jeszcze podwyszy na drodze utwardzania dyspersyjnego z uwagi na zmienn rozpuszczalno
magnezu w aluminium. S one odporne na korozj w wodzie morskiej; odporno t mona jeszcze
podwyszy przez dodatek niewielkich iloci (okoo 1%) manganu.

16. 5. Lekkie stopy przerabialne plastycznie


Wrd stopw aluminium przerabialnych plastycznie mona wyrni stopy o niszej wytrzymaoci,
przewanie nie obrobione cieplnie, oraz stopy o wyszej wytrzymaoci w stanie obrobionym cieplnie
(PN-79/H-88026).
Do pierwszej grupy stopw nale stopy aluminiowe z manganem oraz magnezem. Spord stopw
aluminium z manganem wymieni mona stop AlMn1 zawierajcy okoo 1% manganu, zwany stopem
alumen o wytrzymaoci Rm = 90 160 MPa przy wydueniu 15%. Podobnie jak czyste aluminium ma on
du odporno na korozj i stosowany jest do wyrobu urzdze transportowych przemysu chemicznego i
spoywczego w postaci blach i rur.
Stopy aluminium z magnezem odznaczaj si dobr odpornoci na korozj, zwaszcza w wodzie
morskiej. Zawieraj one 0,5 5% magnezu oraz inne jeszcze skadniki, jak mangan, wanad i chrom.
Zmienna rozpuszczalno magnezu w aluminium i wydzielanie si przy chodzeniu fazy Al 8Mg5 umoliwia
obrbk ciepln tych stopw na drodze utwardzania dyspersyjnego. Do tej grupy nale stopy AlMg2,
AlMg3, AlMg5, ktre nosz nazw hydronalium. Ich obrbka cieplna polega na przesycaniu od zakresu
440 460C z nastpnym starzeniem w zakresie 155 160C w cigu 12 godzin. S one stosowane do
wyrobu rednio obcionych elementw konstrukcji okrtowych, lotniczych i pojazdw mechanicznych oraz
urzdze przemysu spoywczego i chemicznego.
Do stopw o wyszej wytrzymaoci nale stopy duraluminium (duralumin, dural). Zawieraj one trzy
zasadnicze dodatki stopowe: 3 5,5% miedzi, 0,5 2% magnezu i do l % manganu. Z uwagi na swoje
waciwoci s one pod rnymi nazwami produkowane we wszystkich prawie krajach. Wymienione
skadniki stopowe tworz z aluminium rnego rodzaju fazy midzymetaliczne podwjne, jak np. CuAl 2,
Mg2Si, lub potrjne, np. Al2CuMg. Fazy te, wystpujce w stanie rwnowagi, podczas nagrzewania ulegaj
rozpuszczeniu w aluminium. Przez szybkie chodzenie otrzymuje si wwczas roztwr przesycony, z
ktrego w czasie nastpnego starzenia fazy te z kolei wydzielaj si. Stwarza to moliwo obrbki cieplnej
duraluminium polegajcej na utwardzaniu dyspersyjnym. Temperatura przesycania ma wynosi
490 510C; chodzenie nastpuje w wodzie, w oleju lub nawet na powietrzu. Po przesyceniu otrzymuje si
stop o budowie jednofazowej, mikki o niskiej wytrzymaoci i duej plastycznoci i w tym stanie elementy
duraluminiowe mona ksztatowa plastycznie oraz nitowa. Przesycone duraluminium podlega nastpnie
starzeniu. Moe ono zachodzi samorzutnie w temperaturach otoczenia i wwczas zwane jest starzeniem
naturalnym, przy czym najlepsze waciwoci mechaniczne osiga duraluminium po 5 7 dniach. Proces
starzenia mona przyspieszy przez podgrzanie i takie przyspieszone starzenie nosi nazw starzenia
sztucznego. Zaleno wytrzymaoci na rozciganie od temperatury i czasu starzenia przedstawia rys. 16.9.
Jak z rysunku wynika, najwysz wytrzymao osiga duraluminium w czasie starzenia naturalnego (w
temperaturze 20C) po czterech dniach od chwili przesycenia. Starzenie w wyszych temperaturach

przyspiesza wprawdzie zachodzce procesy, jednake uzyskane wartoci wytrzymaoci na rozciganie s


nisze z uwagi na koagulacj wydzielonych faz. Zjawisku starzenia mona zapobiec przez wytrzymywanie
duraluminium w niskich temperaturach (jak to z rys. 16.9 wynika, przesycone duraluminium
przetrzymywane w temperaturze 50C starzeniu nie podlega). W ten sposb mona zachowa
waciwoci plastyczne duraluminium dla jego dalszego ksztatowania plastycznego, jeli wykonanie tych
zabiegw technologicznych bezporednio po przesycaniu nie jest moliwe. Wad duraluminium jest jego
maa odporno na korozj. Najbardziej rozpowszechnion metod ochrony duraluminium przed korozj
okazao si platerowanie duraluminium czystym aluminium.

Rys. 16.9. Wpyw temperatury i czasu starzenia na wytrzymao na rozciganie przesyconego duralumi nium

17. MAGNEZ l JEGO STOPY

17. 1. Waciwoci i zastosowanie magnezu


Magnez jest metalem barwy srebrzystoszarej. Spord stosowanych w technice metali ma on
najmniejszy ciar waciwy wynoszcy 17,1 kN/mg3 i dlatego stopy na osnowie magnezu nosz nazw
stopw ekstralekkich (ultralekkich). Odmian alotropowych magnez nie ma. Waciwoci mechaniczne
magnezu nie s dobre. Magnez w stanie lanym ma nastpujce waciwoci mechaniczne:
wytrzymao na rozciganie Rm = 80 120 MPa,
granica plastycznoci
Re = 20 MPa,
wyduenie
A5 = 4 6%,
twardo
HB = 30.
W normalnych temperaturach magnez jest kruchy i daje si przerabia plastycznie dopiero powyej
220C. Magnez wykazuje ma odporno na dziaanie wielu czynnikw chemicznych. W kwasach
nieorganicznych rozpuszcza si atwo, natomiast wobec ugw zachowuje si obojtnie. Magnez naley do
metali chemicznie najbardziej aktywnych i ma due ciepo spalania. Na powietrzu magnez pokrywa si
warstewk tlenku, ktry nadaje mu brzydki kolor. Warstewka ta chroni go przed dalsz korozj, jeli w
atmosferze nie ma soli chlorowych. W ich obecnoci, np. w pobliu morza, tworz si rozpuszczalne chlorki
magnezu, ktre stale odsaniaj metal, powodujc przenikanie korozji w gb. Woda podgrzana do 100C w
obecnoci magnezu ulega rozkadowi, powodujc utlenianie magnezu. W wysokich temperaturach przebieg
tej reakcji jest burzliwy, gdy wydzielajcy si w wyniku rozkadu wodr spala si w sposb wybuchowy. Z
tego wzgldu gaszenie palcego magnezu wod jest niedopuszczalne. Zapalno magnezu zaley od jego
stanu fizycznego. Magnez w wikszych kawakach, w postaci gotowych przedmiotw, zomu, blach jest
zupenie niepalny (aeby go zapali, trzeba magnez najpierw przynajmniej czciowo stopi). Mona
natomiast zapali magnez bdcy w postaci opikw, wirkw, tamy lub proszku; ciepo doprowadzone do
jednej maej czsteczki metalu powoduje jej stopienie. Raz podpalone wirki pal si a do cakowitego
sponicia materiau, przy czym ewentualna obecno wilgoci przyspiesza eksplozywne palenie si magnezu.
Zastosowanie czystego magnezu nie jest due. Dziki swemu duemu ciepu spalania i jasnemu
pomieniowi znalaz magnez zastosowaniu do produkcji sztucznego wiata, materiaw wybuchowych i
zapalajcych, w redukcji termotechnicznej oraz jako odtleniacz w metalurgii wielu metali. Gwne
zastosowanie znajduje jednak magnez w postaci stopw. Gatunki magnezu hutniczego wraz z
zastosowaniem wedug PN-79/H-82161 podano w tabl. 17.1.
Gatunek
znak

Tablica 17.1 Gatunki hutniczego magnezu wg PN-79/H-82161


Zawarto Mg min
Zastosowanie
%

Mg 99,95 Mg 99,9

99,95 99,9

przemys chemiczny, stopy specjalne stopy magnezu

17. 2. Stopy magnezu


Przez stopienie magnezu z niektrymi skadnikami otrzymuje si tworzywo o znacznie wyszych w
porwnaniu z czystym metalem waciwociach wytrzymaociowych, a nawet odporne na korozj.
Zasadniczymi dodatkami w stopach magnezu s aluminium, mangan i cynk. Aluminium podwysza
waciwoci mechaniczne stopw magnezu; najwiksz wytrzymao, jak to z rys. 17.1 wynika, ma stop o
zawartoci okoo 5% Al, a najwiksze wyduenie stop o zawartoci 6% Al. Podobny wpyw jak aluminium
wywiera cynk, przy czym najlepsze waciwoci wykazuje stop o zawartoci 5% cynku.

Rys. 17.1. Wpyw aluminium na waciwoci mechaniczne magnezu (wg K. Wesoowskiego)

Mangan take podwysza waciwoci mechaniczne magnezu i zwiksza rwnoczenie jego odporno
na korozj. Rozpuszczalno wymienionych skadnikw w magnezie zmniejsza si z obnieniem
temperatury, co umoliwia obrbk ciepln stopw magnezu na drodze utwardzania dyspersyjnego. Polega
ono na wygrzewaniu w temperaturze 345 420C przez 16 20 h z nastpnym chodzeniem na powietrzu, w
czasie ktrego nastpuje przesycenie skadnikami stopowymi. Nastpnie przeprowadza si starzenie w
temperaturze 150 200C w cigu 12 h, powodujc podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych przy
nieznacznym zmniejszeniu wyduenia. Naley jednak zaznaczy, e obrbka cieplna stopw magnezu nie
daje tak znacznej zmiany waciwoci mechanicznych, jak to byo w stopach aluminium, i dlatego ma ona w
przypadku stopw magnezu znacznie mniejsze znaczenie. Najwaniejsz grup wrd stopw magnezu
stanowi stopy Mg-Al-Zn noszce nazw elektronw.
Podobnie jak stopy aluminium stopy magnezu dzieli si ze wzgldu na obrbk technologiczn, ktrej
podlegaj, na:
1) stopy odlewnicze (PN-88/H-88050),
2) stopy przerabialne plastycznie.
Zarwno stopy odlewnicze, jak i stopy przerabialne plastycznie mog by stosowane w stanie
obrobionym cieplnie, jak te i bez obrbki cieplnej. Znakowanie stopw magnezu jest zgodne z oglnymi
zasadami znakowania stopw metali nieelaznych, np. stop o znaku MgAl3ZnMn zawiera poza magnezem
3% aluminium, 1% cynku i 0,3% manganu.
Ze wzgldu na swj may ciar waciwy wynoszcy okoo 17,65 kN/m3 stopy magnezu zarwno
odlewnicze, jak i przerabialne plastycznie s stosowane wszdzie tam, gdzie istotny jest bardzo may ciar
waciwy konstrukcji, a wic w budowie samochodw, samolotw, taboru kolejowego. Stop magnezu z
manganem, dajcy si adnie barwi, stosowany jest do wyrobu rnych drobnych przedmiotw, gdy wany
jest ich estetyczny wygld.
Stopy odlewnicze magnezu. Stopy odlewnicze magnezu zawieraj aluminium, cynk i mangan, przy
czym przy zawartoci powyej 6% Al stopy te mog by utwardzane dyspersyjnie. Waciwoci stopu
MgAll0ZnMn w rnych stanach obrbki cieplnej podano w tabl. 17.2.
Tablica 17.2

Waciwoci stopu MgAllOZnMn w rnych stanach obrbki cieplnej

Stan stopu
surowy
ujednorodniony
utwardzony dyspersyjnie

Wytrzymao na
rozciganie Rmmm
MPa
150
210
210

Wyduenie
A5 min %

Twardo
HB min

1
3
1

50
60
65

Stopy magnezu przerabialne plastycznie. Stopy magnezu przerabialne plastycznie nale zwykle do
stopw czteroskadnikowych, zawierajcych aluminium, cynk i mangan. Zawarto aluminium w tych

stopach jest mniejsza ni w stopach odlewniczych i wynosi maksymalnie okoo 9%. Zalenie od rodzaju
stopu przerbk plastyczn przeprowadza si za pomoc prasowania w temperaturze 250 420C lub
walcowania w temperaturze 280 350C, przy czym podgrzewa si nie tylko sam materia, ale take i
narzdzia suce do jego odksztacania, aby zapobiec powstawaniu pkni. Stopy te wykazuj take dobr
podatno do obrbki skrawaniem. Waciwoci mechaniczne przerabialnych plastycznie stopw magnezu
s nastpujce:
wytrzymao na rozciganie Rm = 200 320 MPa,
wyduenie
A5 = 12 M 3 %,
twardo
HB = 40 55.
Waciwoci te s prawie niezmienne w zakresie do 100C.

18. INNE STOPY METALI NIEELAZNYCH

18. 1. Stopy oyskowe


Stopy oyskowe su do wyrobu i wylewania panewek w oyskach lizgowych. Powinny one mie
nastpujce waciwoci:
1) wspczynnik tarcia pomidzy powierzchni wau a materiaem panewki musi by may,
2) obie trce o siebie powierzchnie powinny si jak najmniej zuywa,
3) materia panewki powinien wytrzymywa due naciski jednostkowe,
4) materia panewki musi mie mniejsz twardo od twardoci czopa,
5) materia panewki musi by tak plastyczny, aby atwo mg si dotrze do wszystkich nierwnoci
powierzchni czopa,
6) nie moe by jednak zbyt mikki, aby si nie nalepia na powierzchni czopa, zwaszcza przy nagrzaniu,
7) powierzchnia panewek powinna mie niewielkie szczeliny woskowate, ktrymi mgby si przescza
olej smarujcy, zmniejszajcy tarcie w oysku.
Ponadto stopy oyskowe powinny by atwo topliwe, co uatwia wylewanie panewek, jednak ich
temperatura topnienia nie moe by zbyt niska, aby nie miky one w czasie nagrzewania si przy pracy.
Przyczepno stopu oyskowego do panewki musi by dobra. Stop oyskowy musi mie take dobre
przewodnictwo cieplne i odporno na korozj. Wany jest rwnie niski koszt stopu oyskowego.
Najlepsze waciwoci wykazuje stop o strukturze skadajcej si z twardych wtrce o okrelonych
wymiarach i okrelonej iloci, rwnomiernie rozmieszczonych we wzgldnie mikkiej i plastycznej osnowie.
Twarde krysztay powinny mie redni wielko, musz by niezbyt due, ale te i nie za mae (wane jest
ich rwnomierne rozmieszczenie w mikkiej osnowie). Mikka osnowa atwo przystosowuje si do zarysu
powierzchni czopa nie cierajc jej, natomiast twarde wtrcenia zapobiegaj przylepianiu si osnowy do
powierzchni czopa, a rwnoczenie stwarzaj woskowate przewity, sprzyjajce wytworzeniu si cienkiej
warstwy smaru pomidzy panewk a powierzchni czopa. Schemat optymalnej struktury stopu oyskowego
podano na rys. 18.1.

Rys. 18.1. Schemat optymalnej struktury stopu oyskowego

Najtaszym materiaem oyskowym jest szare eliwo perlityczne. Moe ono wytrzymywa due naciski
jednostkowe, lecz z uwagi na dosy du cieralno nie nadaje si ono do silnikw wysokoobrotowych.
W strukturze eliwa szarego wystpuje wprawdzie mikki grafit, lecz pomimo tego eliwo to pracuje dobrze,
gdy wykruszony grafit zmieszany ze smarem wytwarza na powierzchni metalu cienk warstewk
zmniejszajc cieralno. Najwiksze zastosowanie jako stopy oyskowe maj mikkie atwo topliwe
stopy, ktrych gwnym skadnikiem jest cyna lub ow. Oznaczenia i skad chemiczny niektrych z tych
stopw wedug PN-82/H-87111 podano w tabl. 18.1. Mona je podzieli na trzy grupy:
1) stopy cynowo-antymonowo-miedziowe,
2) stopy cynowo-oowiowo-antymonowe,
3) stopy oowiu z metalami ziem rzadkich.

Tablica 18.1
Znak
SnSb8Cu3
SnSb11Cu6
PbSnl6Sbl6Cu2
PbSnl0Sbl4Cu2As
PbSn6Sb6

Stopy oyskowe cyny i oowiu wg PN-82/H-87111


Skad chemiczny w %

Cecha
89
83
16
l0As
6

Sn

Sb

Cu

As

Pb

reszta
reszta
16
10
6

8,0
11,0
16
14
6

3,0
6,0
2
2

0,7

reszta
reszta
reszta

Najlepsze waciwoci wykazuj stopy grupy pierwszej, zwane babbitami. Mied i antymon
podwyszaj wytrzymao stopw oyskowych przy obnieniu ich plastycznoci. Z rysunku 18.2 wynika,
e stopy o najczciej spotykanej zawartoci miedzi 3 6% maj najwysz wytrzymao przy 9 10% Sb.
Dowiadczalnie stwierdzono, e najlepsze waciwoci wykazuj stopy o zawartoci nie wikszej ni
10 12% Sb i 6 7% Cu. Do tego typu stopw nale stosowane u nas babbity SnSb8Cu3 oraz SnSbllCu6.
Osnow tych stopw stanowi roztwr antymonu i miedzi w cynie, ktry jest mikki i cigliwy, twardszy
jednak od czystej cyny. Na tej osnowie rozmieszczone s szecienne krysztay zwizku SnSb, a obok nich
krysztay zwizku cyny z miedzi (Cu6Sn5) w postaci gwiazdek i igieek (rys. 18.3). Obie te fazy s twarde i
dosy kruche. Budowa babbitu jest wic taka, jak powinny mie stopy oyskowe, tj. twarde krysztay w
mikkiej osnowie. Babbity maj dobre waciwoci, jednake s one drogie i z tego wzgldu stosuje si je
tylko do wylewania panewek do oysk pracujcych pod duymi obcieniami i z duymi prdkociami
obwodowymi.

Rys. 18.2. Wpyw miedzi i antymonu na waciwoci mechaniczne stopw cyny (wg K. Wesoowskiego)

Rys. 18.3. Struktura babbitu trawiona Mi7Cu (pow. 200 x ;

Jako tasze wprowadzono stopy cynowo-oowiowo-antymonowe, w ktrych cyn zastpiono czciowo

oowiem. W stopach tych mikk osnow stanowi potrjna eutektyka o duej zawartoci oowiu. Poza tym
ich struktura podobna jest do babbitw, gdy na tle tej osnowy wystpuj szecienne krysztay SnSb. W
stopach tych prawie zawsze wystpuje mied, ktra zmniejsza segregacj spowodowan rnic ciarw
skadnikw stopu, tworzc twarde zwizki Cu2Sb o ksztacie igieek. Do tych stopw naley stop
PbSnl6Sbl6Cu2. S one tasze od babbitw, lecz te od nich gorsze (stosowane s przy maych obcieniach
i maych szybkociach).
Trzecim rodzajem mikkich stopw oyskowych s stopy oowiu z metalami ziem alkalicznych, tzn.
wapniem, barem, strontem i innymi. Pierwiastki te tworz z oowiem twarde zwizki chemiczne (np. Pb 3Ca,
Pb3Ba), ktre s rozmieszczone w mikkiej osnowie prawie czystego oowiu. Aby ow by twardszy, dodaje
si do stopu nieco sodu, w iloci paru dziesitych procenta. Istnieje wiele takich stopw o rozmaitych
nazwach. Z uwagi na niewielk zawarto dodatkw stopowych nie s one drogie, a jako ich jest dobra
(pod niektrymi wzgldami dorwnuj one nawet brzom cynowym). Std te stopy te znajduj szerokie
zastosowanie, zwaszcza w kolejnictwie. Wad stopw oowiu jest maa odporno na korozj atmosferyczn
i wypalanie si skadnikw stopowych przy ich przetapianiu.
Do oysk pracujcych w cikich warunkach (przy duych naciskach jednostkowych i duych
prdkociach obwodowych) stosuje si brzy cynowe lub brzy oowiowe.

18. 2. Stopy lutownicze


Lutowanie jest procesem polegajcym na czeniu przedmiotw metalowych za pomoc dodatkowego
nadtopionego metalu, zwanego lutem. Temperatura topnienia lutu powinna by nisza od temperatury
topnienia lutowanych metali. Lut powinien dobrze zwila lutowane powierzchnie oraz przynajmniej w
sposb ograniczony rozpuszcza si w czonych metalach. W stanie stopionym lut powinien wykazywa
dobr lejno, a zakres jego krzepnicia nie powinien by zbyt duy. W zalenoci od temperatury topnienia
luty dziel si na:
1) luty mikkie (atwo topliwe o temperaturze topnienia do 450C),
2) luty twarde (trudno topliwe o temperaturze topnienia powyej 450C).
Luty mikkie cechuje maa twardo i niewielka wytrzymao (Rm = 50 70 MPa) oraz dobra
plastyczno. Zapewniaj one jedynie dobr szczelno zcza i nie s przewidziane do przenoszenia
obcie.
Do najbardziej rozpowszechnionych lutw mikkich nale stopy cynowo-oowiowe. Ukad rwnowagi
cyna-ow przedstawiono na rys. 18.4. Jak wida, przy zawartoci 61,9% Sn w ukadzie tym wystpuje
eutektyka o temperaturze topnienia 183C. Jest ona mieszanin nasyconych krysztaw roztworu staego
cyny w oowiu ( ) oraz oowiu w cynie ( ). Spoiwa cynowo-oowiowe do lutowania ujte s norm PN76/M-69400. Poszczeglne luty oznacza si cech skadajc si z liter LC oraz liczby oznaczajcej redni
zawarto cyny w cakowitych procentach. W niektrych lutach na kocu cechy moe by litera A, ktra
oznacza, e w skad spoiwa oprcz oowiu i cyny wchodzi take antymon, np. lut LC30A zawiera okoo 30%
cyny, 68% oowiu i 2% antymonu. Lut LC60 o zawartoci 60% cyny i 40% oowiu ma skad zbliony do
eutektycznego i jest najatwiej topliwy, a jego zakres temperatur krzepnicia wynosi zaledwie 7C. Luty
LC50, LC40 i LC30 zawieraj odpowiednio 50%, 40% i 30% cyny. Jak wynika z ukadu rwnowagi, zakres
temperatur krzepnicia wzrasta ze wzrostem zawartoci oowiu i w spoiwie o zawartoci 20% cyny i 80%
oowiu zakres temperatur krzepnicia wynosi ponad 100C. Duy zakres krzepnicia jest niekorzystny, gdy
powoduje powstawanie porw w zczu, a tym samym zmniejsza jego szczelno i wytrzymao. Twardo
i wytrzymao lutw cynowo-oowiowych w temperaturze pokojowej wzrasta ze wzrostem zawartoci cyny,
przy czym najwysz twardo i wytrzymao wykazuj stopy o zawartoci 50 80% cyny. Luty o maej
zawartoci cyny (5 10%) s mniej deficytowe w porwnaniu ze spoiwami o wikszej zawartoci cyny,
maj jednak gorsze waciwoci.

Rys. 18.4. Ukad rwnowagi fazowej ow-cyna

Luty twarde maj wysokie temperatury topnienia (rzdu 400 2000C) i s stosowane przede wszystkim
w przypadkach, gdy od lutowanego poczenia wymagana jest dua wytrzymao. Wytrzymao pocze
wykonanych lutami twardymi wynosi 200 700 MPa. Mona je podzieli na trzy zasadnicze grupy:
1) mied i stopy miedzi,
2) srebro i stopy srebra,
3) luty specjalne.
Mied ma dobre waciwoci lutownicze i jest szeroko stosowana do czenia zarwno stali i eliwa, jak
i stopw miedzi. Z uwagi jednak na jej wysok temperatur topnienia wymaga stosowania przy lutowaniu
wysokich temperatur, rzdu 1100 1200C, co pociga za sob zuycie duej iloci energii, a czsto
powoduje take pogorszenie waciwoci mechanicznych lutowanych przedmiotw, z uwagi na zmiany
struktury podczas nagrzewania. Z tego wzgldu obok czystej miedzi jako luty znajduj szerokie
zastosowanie jej stopy (PN-70/M-69413).
Technicznie czyste srebro jest rzadko stosowane jako lut, ze wzgldu na sw wysok cen i niskie
waciwoci wytrzymaociowe. Przemysowe znaczenie natomiast znajduj stopy srebra ujte norm PN80/M-69411. Wymieni tu mona stopy srebra z miedzi, stosowane w elektrotechnice z uwagi na du
przewodno elektryczn. Najwiksz jednak grup spoiw srebrnych stanowi stopy srebro-mied-cynk,
odznaczajce si dobr obrabialnoci, dobrymi waciwociami mechanicznymi i odpornoci na korozj.
Mona nimi czy stal, stopy miedzi, metale szlachetne i wgliki spiekane.
Z lutw specjalnych wymieni mona luty na osnowie zota i platyny, stosowane do lutowania wyrobw
jubilerskich i dentystycznych, luty na osnowie aluminium do czenia stopw lekkich i luty na osnowie
magnezu do czenia jego stopw.

18. 3. Stopy niskotopliwe


Stopy niskotopliwe (atwo topliwe) s to stopy o temperaturze topnienia niszej od temperatury topnienia
cyny (232C). W skad tych stopw wchodz metale niskotopliwe, jak ow, cyna, bizmut, a take w
mniejszych ilociach kadm, antymon, cynk, ind i inne. Skad tych stopw dobiera si w ten sposb, aby
niskotopliwe skadniki tworzyy eutektyki o oczywicie jeszcze niszych temperaturach topnienia. W
ukadzie picioskadnikowym Sn-Pb-Cd-Bi-In stop eutektyczny ma temperatur topnienia 47C. Stosowane
u nas stopy niskotopliwe zestawione s w normie PN-71/H-87203. Ze stopw wymienionych w teje normie
najnisz temperatur topnienia (70C) ma stop BiPb25Snl2Cdl2; jest to stop Wooda o skadzie: 25%
oowiu, 12% cyny, 12% kadmu i 51% bizmutu.
Stopy niskotopliwe stosowane s do wyrobu bezpiecznikw topikowych i wkadek bezpieczestwa,
automatw przeciwpoarowych i alarmowych, w precyzyjnym odlewnictwie oraz w przemyle sprztu
lekarskiego i ortopedycznego.

18. 4. Cynk i jego stopy


Cynk jest metalem barwy niebieskobiaej o ciarze waciwym 70 kN/m3. Temperatura topnienia cynku

jest niska i wynosi 419,4C, a temperatura wrzenia 907C. Wytrzymao na rozciganie cynku jest
niewielka (Rm 150 MPa), przy duym wydueniu (A10 50%). W normalnych temperaturach cynk jest
kruchy. Plastyczny staje si dopiero po nagrzaniu go powyej 100 150C i daje si wwczas walcowa na
cienkie nawet blachy, jak te cign na drut. Na dziaanie suchej atmosfery cynk jest odporny, natomiast
pod wpywem atmosfery zawierajcej par wodn i dwutlenek wgla pokrywa si biaym nalotem
zasadowego wglanu cynku, ktry chroni go od dalszej korozji. W rozcieczonych kwasach, czy te
zasadach cynk rozpuszcza si.
Cynk ma wane znaczenie przemysowe. Przede wszystkim suy do pokrywania stali, a take i innych
metali, jako ochrona przed korozj. Antykorozyjne warstwy cynkowe maj t zalet w porwnaniu np. z
warstwami cynowymi, e obecno w nich nieszczelnoci nie jest szkodliwa, gdy nie powoduje
zmniejszenia odpornoci na korozj. Nieszczelnoci w cynkowej warstwie ochronnej powoduj powstawanie
ogniw elektrycznych, w ktrych cynk, jako metal o mniejszym potencjale elektrochemicznym od potencjau
elektrochemicznego elaza, bdzie si rozpuszcza, zabezpieczajc w ten sposb elazo przed korozj. Cynk
znajduje zastosowanie rwnie w postaci pwyrobw i wyrobw przerobionych plastycznie, jak np. blacha
falista w budownictwie. Cynk jest wanym skadnikiem wielu stopw, jak np. stopw miedzi, aluminium,
magnezu (omwionych wczeniej), natomiast stopy, ktrych gwnym skadnikiem jest cynk, s nieliczne.
Do najbardziej rozpowszechnionych nale stopy cynku z aluminium, miedzi i magnezem. Znane s one u
nas pod nazw znali; mona je podzieli na:
1) stopy odlewnicze,
2) stopy przerabialne plastyczne.
Oprcz cynku zawieraj one do 30% aluminium, do 6% miedzi oraz nieznaczne iloci magnezu. Stopy
przerabialne plastycznie maj wysz wytrzymao (Rm = 280 320 MPa) przy lepszej plastycznoci
(A5 = 5%), natomiast stopy odlewnicze maj nieco nisz wytrzymao (Rm = 150 300 MPa) i bardzo
ma plastyczno (A5 1%). Odlewnicze stopy cynku w postaci odleww cinieniowych stosowane s
szeroko w przemyle maszynowym (korpusy, ramy, pokrywy), samochodowym (ganiki, dwignie, klamki),
w przemyle elektrotechnicznym (obudowa aparatw). Przerabialne plastycznie stopy cynku zastpuj
drosze stopy miedzi.

18. 5. Tytan i jego stopy


Waciwoci i zastosowanie techniczne czystego tytanu. Tytan naley do najbardziej
rozpowszechnionych pierwiastkw w skorupie ziemskiej. Jakkolwiek metal ten zosta odkryty ju pod
koniec XVIII wieku, jednak jego otrzymywanie w skali przemysowej datuje si dopiero od roku 1948,
wykazujc silne tendencje rozwojowe. Z tego wzgldu tytan naley do najmodszych materiaw
konstrukcyjnych.
Tytan jest metalem barwy srebrzystobiaej, przypominajcym swym wygldem stal nierdzewn o maym
ciarze waciwym (44,1 kN/m3); jest wic prawie dwukrotnie lejszy od elaza. Wystpuje w dwu
odmianach alotropowych: odmiana (Ti trwaa w niskich temperaturach o sieci heksagonalnej zwartej
(A3) oraz odmiana (Ti) trwaa w wyszych temperaturach, krystalizujca w sieci przestrzennie
centrowanej ukadu regularnego (A2). Temperatura przemiany alotropowej
wynosi 882C. Tytan
cechuje dua odporno na korozj rwna odpornoci austenitycznej chromo-niklowej stali nierdzewnej. W
zakresie temperatur do 500C tytan nie ulega dziaaniu powietrza i dopiero w wyszych temperaturach jego
powierzchnia pokrywa si cienk, dobrze przylegajc warstw tlenkw i azotkw, ktra chroni metal przed
dziaaniem tlenu i azotu, jeli temperatura nie przekroczy 560C. W wyszych temperaturach aktywno
chemiczna tytanu silnie wzrasta.
Waciwoci mechaniczne tytanu silnie zale od stopnia jego czystoci. Tytan najwyszej czystoci
praktycznie pozbawiony domieszek jest bardzo plastyczny o waciwociach zblionych do waciwoci
czystego elaza, a mianowicie:
wytrzymao na rozciganie Rm = 250 300 MPa,
granica plastycznoci
R0,2 = 100 150 MPa,
wyduenie
A10 50%,
przewenie
Z 70%.
Szczeglnie korzystny w przypadku tytanu jest stosunek wytrzymaoci na rozciganie do gstoci
waciwej, jak to wynika z rys. 18.5. Zawarte w tytanie domieszki powoduj podwyszenie waciwoci
wytrzymaociowych przy obnieniu waciwoci plastycznych. Z uwagi na waciwoci istniej szerokie
moliwoci stosowania tytanu i jego stopw w pojazdach, samolotach, w budownictwie okrtowym, w

budowie maszyn i aparatury chemicznej. Szerszemu rozpowszechnieniu tytanu stoi jednak na przeszkodzie
jego wysoka cena.

Rys. 18.5. Porwnanie wytrzymaoci ciarowej Rm / w zalenoci od temperatury: 1 stop TiMn8, 2 tytan 99,0%, 3 stop
aluminium, 4 stop magnezu, 5 wyarzona stal kwasoodporna, 6 ptwarda umocniona przez zgniot stal kwasoodporna,
7 stop niklu Ni80Fe5Crl8 (wg Z. Wendorff)

Na osnowie obu odmian alotropowych Ti oraz Ti wystpuj w stopach tytanu odpowiednio roztwr
oraz roztwr .
Wystpowanie roztworu w wysokich temperaturach, a roztworu w temperaturach niskich stwarza
moliwoci obrbki cieplnej stopw tytanu. Podobnie jak w przypadku stopw elaza, mechanizm
przemiany w zaley od temperatury. W temperaturach wyszych przemiana alotropowa w ma
charakter dyfuzyjny i powstaje wwczas ziarnista struktura krysztaw roztworu staego . W przypadku
znacznego przechodzenia stopu z uwagi na ma ruchliwo atomw w niskich temperaturach, przemiana
w ma charakter bezdyfuzyjny typu martenzytycznego, w wyniku czego otrzymuje si struktur iglast
(martenzytyczn) oznaczon symbolem ' .
Praktycznie stosowane stopy tytanu mona w zalenoci od struktury podzieli na trzy grupy:
1) stopy jednofazowe o strukturze roztworu ,
2) stopy jednofazowe o strukturze roztworu ,
3) stopy dwufazowe o strukturze roztworu .
Do stopw o strukturze roztworu a. zaliczamy stopy tytanu z aluminium, ktre jest jedynym dodatkiem
stopowym stabilizujcym faz . Dodatek aluminium zwiksza wytrzymao stopw tytanu, a dziki
maemu ciarowi waciwemu zmniejsza take ich ciar waciwy.
Stopy o jednorodnej strukturze roztworu s natomiast stosunkowo mao rozpowszechnione.

Do stopw o strukturze dwufazowej roztworw zaliczamy stopy tytanu z okrelon zawartoci


skadnikw stabilizujcych faz , jak wanad, molibden, cyna, elazo, chrom i magnez. Maj one wysz
wytrzymao ni stopy jednofazowe. S dobrze przerabialne plastycznie, jak rwnie mona je obrabia
cieplnie. Z uwagi na waciwoci wikszo praktycznie stosowanych stopw tytanu naley do tej grupy.
Maj one wysokie waciwoci wytrzymaociowe Rm = 900 1200 MPa), ktre malej wprawdzie z
podwyszaniem temperatury, jednake w zakresie temperatur do 500C stosunek ich wytrzymaoci do
ciaru waciwego jest wikszy ni dla stali.

Wystpowanie przemiany martenzytycznej stwarza wprawdzie moliwo hartowania stopw tytanu,


jednake nie jest ono praktycznie stosowane z uwagi na niewielki wpyw na waciwoci mechaniczne.
Natomiast dla stopw dwufazowych o strukturze stosuje si obrbk ciepln polegajc na
przesycaniu z nastpnym starzeniem. Przesycanie polega na nagrzaniu stopu do temperatury, w ktrej
wystpuje faza z nastpnym szybkim chodzeniem dla zatrzymania tej struktury. Nastpnie przeprowadza
si starzenie, w czasie ktrego zachodzi czciowy rozkad fazy na mieszanin .

18. 6. Stopy metali szlachetnych


Do metali szlachetnych zaliczamy zoto i srebro, platyn oraz ich stopy. S one bardzo odporne na
korozj w warunkach atmosferycznych, w wodzie, a take w licznych innych rodowiskach. Metale
szlachetne maj niskie waciwoci wytrzymaociowe przy bardzo dobrych waciwociach plastycznych
(tabl. 18.2).
Tablica 18.2

Waciwoci mechaniczne metali szlachetnych

Nazwa

Wytrzymao na
rozciganie Rm
MPa

Granica
plastycznoci Re
MPa

Twardo HB

Przewenie Z
%

Wyduenie A10
%

zoto
srebro
platyna

130
160
150

50
50
50

20
25
50

95
95
90

55
60
50

Zoto jest odporne na dziaanie wikszoci kwasw i zasad. Ze zota wykonuje si urzdzenia
laboratoryjne oraz ma ono zastosowanie do zocenia zarwno chemicznego, jak i galwanicznego, a take w
stopach uywanych w elektronice.
Srebro ma szczeglnie du odporno na dziaanie silnych zasad, natomiast jest sabo rozpuszczalne w
kwasach organicznych. Czyste srebro ma zastosowanie do posrebrzania zarwno chemicznego, jak i
galwanicznego, do wyrobu przewodw w urzdzeniach elektrycznych (z uwagi na due przewodnictwo
elektryczne) oraz aparatury w przemyle chemicznym.
Platyna wykazuje bardzo du odporno na dziaanie wielu czynnikw chemicznych, a rozpuszcza si
na gorco w wodzie krlewskiej. Czysta platyna znajduje zastosowanie w przemyle chemicznym, nie tylko
z uwagi na sw odporno na korozje, ale take na dziaanie katalityczne w wielu procesach chemicznych.
Jest ona rwnie stosowana do wyrobu sprztu laboratoryjnego w postaci siatek, tygli, parownic, deczek
itp.
Zoto i srebro stosowane s przede wszystkim w jubilerstwie oraz w dentystyce i to w postaci stopw,
gdy w stanie technicznie czystym s zbyt mikkie. Gwnymi skadnikami stopw zota s mied i srebro.
Stapianie zota ze srebrem nie jest celowe, gdy twardo tych stopw jest niewiele wysza od twardoci
czystego zota. Wysz twardo maj stopy zota z miedzi, lecz jednoczenie zmniejsza si do znacznie
ich odporno na korozj. Z tego wzgldu do wyrobw jubilerskich i dentystycznych stosuje si stopy
potrjne zota ze srebrem i miedzi. Prawnie ustalone w naszym kraju stopy zota maj nastpujce
zawartoci procentowe zota:
pierwsza prba 96% zota,
druga prba
75% zota,
trzecia prba 58,3% zota.
Cechy pastwowe poszczeglnych prb zota podano na rys. 18.6. Prby zota wyraano dawniej w
karatach, przy czym czyste zoto odpowiadao 24 karatom, pierwsza prba 23 karatom, druga prba 18
karatom, a trzecia prba 14 karatom. Stopy prby pierwszej s stosunkowo mikkie i atwo si cieraj.
Najwysz twardo i odporno na cieranie maj stopy zota prby trzeciej, jednake maj one brzydkie
czerwonawe zabarwienie, gdy miedzi w tym stopie jest objtociowo znacznie wicej ni zota.

Rys. 18.6. Cechy pastwowe poszczeglnych prb zota

Gwnymi skadnikami stopw srebra jest mied i cynk. Prawnie ustalone stopy srebra zawieraj
nastpujce iloci tego metalu:
pierwsza prba 94% srebra,
druga prba
87,5% srebra,
trzecia prba 80,0% srebra.
Cechy pastwowe poszczeglnych prb srebra podano na rys. 18.7. Rwnie i w przypadku srebra stopy
pierwszej prby nie s stosowane z uwagi na ich ma twardo. Praktyczne zastosowanie maj stopy drugiej
i trzeciej prby o wyszych waciwociach mechanicznych, lecz o nieco brzydszym tawym zabarwieniu.
One jednak znalazy zastosowanie w wyrobach artystycznych, naczy stoowych, galanterii. Due znaczenie
maj stopy srebra jako luty twarde i jest to najwaniejsze z punktu technicznego zastosowania stopw srebra.

Rys. 18.7. Cechy pastwowe poszczeglnych prb srebra

W odrnieniu od zota i srebra platyna i jej stopy stosowane s gwnie do celw przemysowych.
Najwiksze praktyczne znaczenie maj stopy platyny z irydem, osigajce twardo HB = 265 przy 40%
irydu. Maj one zastosowanie w przemyle elektrotechnicznym, elektrochemicznym, medycznym i
jubilerstwie. Stopy platyny z rodem su jako katalizatory oraz w postaci drutw do wyrobu termopar.

19. WYROBY SPIEKANE


(METALURGIA PROSZKW)

19. 1. Rozwj i zalety technologii spiekania


Metoda otrzymywania czci maszyn i narzdzi przez spiekanie proszkw metali w stanie staym nosi
nazw technologii spiekania, a otrzymane wyroby nazywamy spiekami. Technologia spiekania ma
stosunkowo krtk histori rozwoju, mimo e otrzymywanie pewnych wytworw z proszkw, a zwaszcza
ozdb ze spiekanych drobnych ziarn zota, byo znane ju w bardzo dawnych czasach. W roku 1825 bito w
Rosji monety z platyny, ktrych materiaem wyjciowym by proszek uzyskiwany chemicznie, co mona
uwaa za pocztek wspczesnej technologii spiekania. Szybki rozwj przemysu elektrotechnicznego
przyspieszy rozwj technologii spiekania (w roku 1909 otrzymywano wkno arwek z proszku wolframu,
tantalu i molibdenu). Po I wojnie wiatowej technologia spiekania znalaza zastosowanie do produkcji
narzdzi, a w czasie II wojny wiatowej na drodze technologii spiekania zaczto otrzymywa czci maszyn;
technologia ta ulega nastpnie dynamicznemu rozwojowi gwnie z rozwojem przemysu motoryzacyjnego.
Poza przemysem motoryzacyjnym, ktry w niektrych krajach odbiera ponad poow wyrobw spiekanych,
znajduj one zastosowanie w przemyle elektrotechnicznym, wyrobw metalowych, w przemyle
obrabiarkowym, budowlanym (okucia budowlane). Mona powiedzie, e nie ma obecnie gazi przemysu,
w ktrej wyroby spiekane nie miayby zastosowania.
Technologia spiekania ma w stosunku do metod tradycyjnych nastpujce zalety:
1. Otrzymane elementy maj dokadny ksztat, co pozwala na eliminacj kosztownej i pracochonnej
obrbki skrawaniem. W zwizku z tym mniejsze s te straty materiaowe, nie przekraczajce 7-^ 10%.
2. Mona otrzyma materia o duej czystoci bez domieszek, ktrych nie mona niejednokrotnie usun w
procesie metalurgicznym.
3. Wyroby spiekane s bardziej jednorodne, gdy nie zachodz zjawiska segregacji nieuchronnie zwizane
z procesami krystalizacji, a take nie powstaj i inne wady procesu krzepnicia.
4. Technologia spiekania jest stosunkowo prosta i wymaga mniej wysokokwalifikowanych pracownikw w
porwnaniu z metodami obrbki skrawaniem.
5. Mona otrzyma poczenie tych skadnikw, ktrych nie mona byoby otrzyma na drodze topienia z
uwagi na due rnice w temperaturach krzepnicia lub brak wzajemnej rozpuszczalnoci.
6. Spiekanie pozwala otrzyma materiay kompozytowe metalowo-ceramiczne, niemoliwe do otrzymania
w procesie metalurgicznym.
Technologia spiekania jest jednak opacalna tylko przy masowej produkcji z uwagi na wysoki koszt
otrzymywania proszkw oraz drogie urzdzenia. Naley ponadto zwrci uwag, e waciwoci
mechaniczne wyrobw spiekanych s jednak nisze z uwagi na pewn porowato materiau.

19. 2. Technologia wyrobw spiekanych


1)
2)
3)
4)

Technologia czci maszyn z proszkw metali skada si z nastpujcych zabiegw:


przygotowanie proszkw,
prasowanie,
spiekanie,
obrbka wykaczajca.

Metody przygotowania proszku. Podstawowymi surowcami do produkcji wyrobw spiekanych s


zarwno proszki czystych metali (elaza, miedzi, manganu), jak i proszki stopw metali (brzw,
mosidzw, stali nierdzewnych). Mog by one wytwarzane metodami mechanicznymi lub
fizykochemicznymi. Przez pojcie mechaniczne metody otrzymywania proszkw rozumiemy takie procesy
technologiczne, przy ktrych materia wyjciowy ulega pod dziaaniem si zewntrznych rozdrobnieniu bez
zmiany swego skadu chemicznego. Do metod fizykochemicznych natomiast zaliczamy takie procesy
technologiczne, w czasie ktrych pod wpywem przemian fizykochemicznych zachodzcych w

rozdrabnianym materiale otrzymuje si proszek, ktry z reguy rni si swym skadem chemicznym od
materiau wyjciowego.
Do mechanicznych metod wytwarzania proszku zalicza si:
1) rozdrabnianie metalu w rnego rodzaju mynach kulowych, wirowo-udarowych, motkowych;
2) rozdrabnianie na drodze obrbki skrawaniem, w wyniku czego otrzymuje si metal w postaci wirw lub
opikw;
3) rozpylanie ciekego metalu wod lub gazem pod okrelonym cinieniem;
4) granulacja polegajca na wlewaniu ciekego metalu do wody, w wyniku czego metal krzepnie, tworzc
bardzo drobne czstki.
Do bardziej rozpowszechnionych fizykochemicznych metod otrzymywania proszkw nale:
1) redukcja tlenkw, ktra naley do bardzo ekonomicznych metod otrzymywania proszkw, gdy pozwala
wykorzysta jako materia wyjciowy rudy lub odpadowe tlenki z procesu hutniczego;
2) elektroliza z wodnych roztworw lub stopionych soli jest drug co do znaczenia metod otrzymywania
proszku (jest ona jednak stosunkowo droga z uwagi na ma wydajno procesu i due zuycie energii
elektrycznej);
3) rozkad karbonylkw to metoda pozwalajca otrzyma proszki o duej czystoci (jest ona jednak
kosztowna);
4) kondensacja par metali na zimnej powierzchni;
5) metoda elektroerozyjna do chwili obecnej jeszcze nie cakowicie opracowana.
Prasowanie. Waciwe prasowanie poprzedzaj operacje przygotowawcze, jak wyarzanie, przesiewanie
i mieszanie.
Wyarzanie proszkw ma na celu zwikszenie ich plastycznoci na drodze redukcji pozostaych w tych
proszkach tlenkw oraz usunicia zjawiska zgniotu. Przeprowadza si je w atmosferze gazw redukujcych
lub w prni w temperaturze wynoszcej 0,4 0,6 temperatury topnienia proszku.
Przesiewanie za pomoc odpowiedniego ukadu sit ma na celu rozdzielenie proszkw na klasy o rnej
wielkoci czstek. Pozwala to nastpnie na waciwe ustalenie w mieszaninach proszkowych procentowego
udziau frakcji o okrelonej wielkoci czstek.
Mieszanie proszkw ma na celu wytworzenie jednorodnej mieszaniny i jest ono czynnoci bardzo
wan, gdy od waciwego wymieszania zaley w duym stopniu pniejsza jako wyrobw spiekanych.
Przygotowan mieszanin proszkow prasuje si nastpnie w celu otrzymania pfabrykatw, tzw.
wyprasek, o danym ksztacie i wymiarach oraz o odpowiedniej wytrzymaoci koniecznej dla dalszego
procesu spiekania. Prasowanie przeprowadza si najczciej w stalowych prasownikach (schemat prostego
prasownika pokazano na rys. 19.1). Ksztat i wymiary wyrobw spiekanych s ograniczone moliwociami
prasowania i z tego wzgldu jest ono zasadnicz operacj, decydujc o moliwoci otrzymywania wyrobw
spiekanych. Ponadto wpywa ono w sposb istotny na waciwoci wyrobw spiekanych. Przy prasowaniu
proszku pocztkowo nastpuje zapenienie luk pomidzy czstkami i uzyskuje si najbardziej zwarte
uoenie czstek. Dalsze zagszczenie ukadu czstek nastpuje na drodze ich odksztacenia. Poszczeglne
stadia procesu zagszczania proszku w czasie prasowania podaje rys. 19.2. W praktyce wszystkie te etapy
nakadaj si na siebie; zarwno odksztacenie niektrych czstek zachodzi ju przy maych naciskach, jak i
przesunicia czstek zachodzi mog przy naciskach duych.

Rys. 19.1. Schemat prasownika: 1 matryca, 2 grny stempel, 3 dolny stempel, 4 proszek

Rys. 19.2. Przebieg prasowania proszku: 1 chaotyczne uoenie czstek, 2 najgstszy ukad czstek, 3 ukad
odksztaconych czstek

Prasowniki do prasowania proszkw skadaj si z trzech zasadniczych elementw: z matrycy oraz


grnego i dolnego stempla. Matryca ksztatuje boczne powierzchnie wypraski, a dolny stempel zapobiega
wysypywaniu si proszku z matrycy oraz ksztatuje doln powierzchni wypraski, stempel grny za
ksztatuje grn powierzchni wypraski. Ponadto w prasowniku mog by jeszcze inne dodatkowe
urzdzenia, jak np. trzpienie do ksztatowania otworw. Schemat prasownika do dwustronnego prasowania z
nieruchom matryc podano na rys. 19.3, a schemat prasownika z ruchom matryc do dwustronnego
prasowania podaje rys. 19.4.

Rys. 19.3. Schemat prasownika do dwustronnego prasowania z nieruchom matryca; a) zapenienie matrycy proszkiem, b)
prasowanie, c) wypychanie wypraski, 1 matryca, 2 stempel dolny, 3 stempel grny, 4 wypraska

Rys. 19.4 Schemat prasownika do dwustronnego prasowania z ruchom matryc: a) zapenienie matrycy proszkiem, b)
prasowanie, c) wypychanie wypraski, 1 matryca, 2 stempel dolny, 3 stempel grny, 4 wypraska

Poniewa opisana technologia prasowania narzuca pewne ograniczenia zarwno co do ksztatu, jak
i wielkoci otrzymywanych wyprasek, rozwiny si inne specjalne metody formowania, jak: prasowanie
hydrostatyczne, odlewanie gstwy, walcowanie proszku, wyciskanie, ksztatowanie wibracyjne i
ksztatowanie z duymi szybkociami (ksztatowanie dynamiczne).
Spiekanie. Spiekanie polega na wygrzewaniu wyprasek w wysokich temperaturach, w czasie ktrego ze
sprasowanego proszku otrzymuje si spiek o waciwociach zblionych do waciwoci litego materiau.
Jest to zasadniczy etap produkcji, z tego wzgldu wzbudza on najwiksze zainteresowanie, jednak do chwili
obecnej nie ma jeszcze oglnej teorii ujmujcej caoksztat zjawisk zachodzcych w czasie spiekania.
Spiekanie przeprowadza si w ochronnej atmosferze lub w prni, w celu zabezpieczenia materiau przed
utlenieniem. Temperatura spiekania jest zwykle nisza od temperatury topnienia najatwiej topliwego
skadnika.
Na przebieg spiekania i na waciwoci otrzymanych wyrobw spiekanych maj wpyw nastpujce
czynniki:
1) granulacja wyjciowych proszkw; zwikszenie stopnia dyspersji czstek przyspiesza proces spiekania i
powoduje take podwyszenie waciwoci mechanicznych i elektrycznych otrzymanych spiekw;
2) cinienie prasowania, ktre w sposb istotny wpywa na przebieg spiekania; zwikszenie cinienia
prasowania prowadzi do podwyszenia waciwoci wytrzymaociowych spiekw;
3) temperatura spiekania; im wysza temperatura spiekania tym wiksza jest gsto spiekw;
4) czas spiekania; wygrzewanie wyprasek w staej temperaturze powoduje pocztkowo szybki, a nastpnie
bardziej powolny wzrost gstoci wyprasek, powoduje to podwyszenie waciwoci mechanicznych
spiekw;
5) atmosfera spiekania; spiekanie w atmosferze redukujcej prowadzi do otrzymania spiekw o wikszej
gstoci ni spiekanie w atmosferze obojtnej.

19. 3. Materiay i wyroby spiekane


Z waniejszych wytworw otrzymywanych na drodze spiekania wymieni mona nastpujce:
1) spieki porowate,
2) materiay elektrotechniczne,

3)
4)
5)
6)

materiay o specjalnych waciwociach magnetycznych,


materiay konstrukcyjne,
spieki metali trudno topliwych,
spieki narzdziowe.

Spieki porowate. Spiekane materiay porowate znajduj zastosowanie do wyrobu oysk lizgowych,
filtrw, katalizatorw, podkadek oraz elementw o duym wspczynniku tarcia.
Otrzymywanie oysk lizgowych na drodze spiekania znane jest od lat czterdziestu. Zalety tego rodzaju
oysk powoduj, e stanowi one powan pozycj w oglnej produkcji wyrobw spiekanych. Wiadomo, e
optymaln struktur stopw oyskowych stanowi twarde czstki rozmieszczone w mikkiej osnowie.
Materia o tego rodzaju strukturze najatwiej wanie otrzyma na drodze spiekania. Spiekane oyska maj
bardzo dobre waciwoci lizgowe. W istniejcych porach kry w czasie pracy oysk smar, uatwiajc
wytworzenie warstwy olejowej midzy czopem a panewk, co powoduje samosmarowno tego rodzaju
oysk. W wielu przypadkach moe by zbdne doprowadzenie smaru z zewntrz, co ma istotne znaczenie
np. w trudno dostpnych wzach kontrakcyjnych maszyn. Porowato oysk wynosi 10 35%. Spiekane
oyska s cichobiene w odrnieniu od oysk tocznych. Ich technologia jest prosta i nie wymaga obrbki
skrawaniem. Prosty jest rwnie monta i eksploatacja. Materiay na oyska spiekane nie zawieraj
skadnikw deficytowych, s wic w odrnieniu od materiaw odlewanych tanie.
Pocztkowo na spiekane oyska uywano brzw zblionych skadem do brzw odlewniczych.
Stopniowo wprowadzono do tego rodzaju oysk skadniki polepszajce ich waciwoci przeciwcierne,
przede wszystkim grafit. Wspczynnik tarcia takich oysk by 7 8-krotnie mniejszy ni babbitw, tak e
prawie cakowicie nie powodoway one zuywania si czopw. Nastpnie jako taszego materiau, uyto na
oyska porowatego elaza oraz spiekw elazo-grafitowych. Obecnie najczciej stosowanymi spiekanymi
materiaami oyskowymi s: porowate elazo, spieki elazo-grafitowe (l 3% grafitu i 99 97% elaza)
oraz brzy grafitowe (86 88% miedzi, 9 10% cyny i 2 4% grafitu). Stosowane s rwnie spiekane
oyska na osnowie aluminium o skadzie 10% miedzi, 3% grafitu (reszta aluminium).
Filtry ze spiekanych materiaw maj due zastosowanie w przemyle chemicznym. Filtry takie
wykonuje si z proszkw materiaw odpornych na korozj, jak: brzw, stali nierdzewnej, niklu, srebra i
platyny, a take metali trudno topliwych lub ich stopw. Dziki duej porowatoci szybkoci filtracji s
bardzo due, co przy prostocie ich otrzymywania sprawia, e rozwj otrzymywania tego rodzaju filtrw jest
bardzo szybki. Oprcz tego spieki, a zwaszcza porowate elazo, stosowane s jako materiay uszczelniajce
w postaci rnego rodzaju podkadek do pocze rur, muf, konierzy przewodw itp.
Spieki s rwnie bardzo dobrym materiaem na elementy, ktre powinny mie duy wspczynnik
tarcia, jak nakadki w urzdzeniach hamulcowych oraz urzdzeniach do przenoszenia momentu obrotowego.
Materiay uywane na takie nakadki powinny mie duy wspczynnik tarcia, moliwie mao zmienny
w szerokim zakresie temperatur, du odporno na cieranie przy dostatecznej wytrzymaoci, dobre
przewodnictwo cieplne oraz odporno na korozj i na zacieranie si. Z uwagi na to, e wymienione
waciwoci s niejednokrotnie przeciwstawne i wzajemnie si wykluczajce, tylko na drodze spiekania
mona otrzyma materia w peni odpowiadajcy tym rnorodnym wymaganiom. Tego rodzaju spieki
zawieraj skadniki metaliczne i niemetaliczne, przy czym skadniki metaliczne sprzyjaj wysokiemu
przewodnictwu cieplnemu, a materiay niemetaliczne (dwutlenek krzemu, tlenek aluminium) zwikszaj
wspczynnik tarcia i przeciwdziaaj zacieraniu si.
Materiay elektrotechniczne. Bardzo wan dziedzin zastosowania wyrobw spiekanych jest
elektrotechnika oraz rodki cznoci. Pozwoliy one nie tylko wyeliminowa drogie deficytowe materiay,
ale umoliwiy produkcj nowych tworzyw o unikatowych waciwociach, ktrych otrzymanie
tradycyjnymi metodami nie byoby moliwe. Z materiaw spiekanych produkuje si styki elektryczne, ktre
powinny mie wysokie przewodnictwo elektryczne i cieplne, wysok temperatur topnienia i odporno na
korozj, wysok wytrzymao mechaniczn oraz odporno na dziaanie elektroerozyjne. Wanie,
spiekanie ze sob rnych skadnikw pozwala na otrzymanie materiaw o takich waciwociach.
Materiay o specjalnych waciwociach magnetycznych. Na drodze spiekania otrzymuje si gwnie
materiay magnetycznie twarde (magnesy trwae). Otrzymywanie magnesw na drodze spiekania ma wiele
zalet w porwnaniu z odlewaniem. Proces jest znacznie wydajniejszy, mniejsze s straty materiaowe,
a otrzymane spieki wymagaj ju tylko bardzo nieznacznej obrbki wykaczajcej. W obecnej chwili na
spiekane magnesy uywa si stopw elazo-nikiel-aluminium (alni, alniko, magniko) utwardzanych dyspersyjnie. Waciwoci spiekanych magnesw s lepsze ni magnesw odlewanych; s one rwnie mniej

kruche i atwiejsze w obrbce mechanicznej. Naley jednak zwrci uwag, e obecno porw nieco
pogarsza waciwoci magnesw.
Materiay konstrukcyjne. Technologi spiekania stosowano pocztkowo tylko do takich elementw,
ktrych otrzymanie innymi sposobami nie byo moliwe. W miar jednak rozwoju, z uwagi na swoje zalety,
technologia spiekania zacza konkurowa z innymi gaziami technologii i stosowana jest do otrzymywania
wielu elementw konstrukcyjnych wykonanych zarwno ze stali, jak i z metali nieelaznych. Z
ekonomicznego punktu widzenia, z uwagi przede wszystkim na koszt prasownikw, jest ona opacalna
dopiero przy masowej produkcji powyej 50 ty. sztuk. Porwnanie kosztw produkcji na drodze odlewania
z nastpn obrbk oraz spiekania w zalenoci od wielkoci produkcji podano na rys. 19.5. Jest rzecz
oczywist, e na skutek obecnoci porw waciwoci spiekw s nieco nisze ni elementw odlewanych,
niemniej jednak w wielu przypadkach produkuje si elementy o porowatoci 5^-20%, nie uwaajc pewnego
obnienia waciwoci mechanicznych za niedopuszczalne. Z elementw wykonywanych na drodze
spiekania mona wymieni koo zbate, piercienie tokowe, opatki kompresorw, kopaczki, trjniki, koa
wychwytowe. Dla uzyskania wymaganych waciwoci elementy takie mona poddawa rnym rodzajom
obrbki zarwno cieplnej, jak i cieplno-chemicznej.
Bardzo wan dziedzin zastosowania technologii spiekania jest otrzymywanie materiaw umocnionych
wknami: tworzywa te nosz nazw materiaw kompozytowych.
Umocnienie metali wknami prowadzi do otrzymania materiau o szczeglnie wysokiej granicy
plastycznoci rwnie i w wysokich temperaturach oraz odpornoci na kruche pkanie. Jednym z pierwszych
materiaw kompozytowych bya mied umocniona wknami wolframowymi lub molibdenowymi. Od
dwudziestu lat rozwijaj si stopy aluminium zbrojone drutem stalowym. Zbrojenie elaza tlenkami
aluminium lub wknami tytanu i molibdenu pozwala zwikszy jego wytrzymao 3- lub 5-krotnie.

Rys.19.5. Zaleno kosztw elementw odlewanych (1) i spiekanych (2) od wielkoci produkcji
(wg Kiparisowa i Libiensona)

Spieki metali trudno topliwych. Technologia spiekania odgrywa istotn rol w otrzymywaniu i dalszej
przerbce takich metali jak: wolfram, molibden, tania, niob i cyrkon. Metale te maj wane znaczenie we
wspczesnej technice, a zwaszcza w jej najnowszych gaziach: technice atomowej i rakietowej. Ze
wzgldu na wysokie temperatury topnienia otrzymuje sieje w postaci proszku i dopiero nastpnie podlegaj
one dalszej przerbce na drodze prasowania i spiekania.
Spieki narzdziowe. Due znaczenie spord wyrobw spiekanych maj spiekane materiay
narzdziowe, z ktrych spiekane wgliki omwiono w punkcie 13.7. Ponadto produkowane s spieki
diamentowo-metaliczne przeznaczone do obrbki szlifowaniem.

You might also like