I. POJCIE I FUNKCJE PRAWA.

1. Idea adu spoecznego i wizje prawa.

Prawo jest od staroytnoci wyrazem potrzeby istnienia adu spoecznego, trwaych, naturalnych regu, wierno ktrym nazywa
si sprawiedliwoci; tym reguom wierni powinni by take wadcy (dwa porzdki prawne: naturalny i pastwowy); rzymscy
sdziowie kierowali si prawem, sprawiedliwoci (iustitia) i zasad susznoci (aequitas); uksztatowao si i umocnio pojcie
prawa pozytywnego tworzonego (ustanawianego lub uznawanego) i chronionego przez legaln wadz; jego znaczenie wzroso w
XIX w. (okrelenie sfer ycia, w ktre ingerencja wadzy jest niedopuszczalna, instrumentw, metod i procedur oddziaywania na
obywateli); prawo pozytywne stao si instrumentem wadzy, ale jednoczenie odpowiednio stosowane gwarantowao
bezpieczestwo;
a) kierunek pozytywistyczny
prawo - zesp norm ustanowionych i sankcjonowanych przez pastwo posugujce si rodkami przymusu
istnieje tylko w postaci tekstw aktw normatywnych,
normy te dotycz tylko zewntrznego zachowania ludzi (normy heteronomiczne a nie autonomiczne), kontroli wadzy
publicznej podlegaj tylko ich czyny a nie sumienie czy myli,
ustanawiane s przez zewntrzny, uznany autorytet (suwerena), wadza posuguje si przymusem,
normy tworz wzgldnie spjn, kompletn cao (system prawa),
jedynym rdem prawa jest ustawa i powstajce na jej podstawie prawodawstwo delegowane (prawo stanowione),
nie ma koniecznego zwizku midzy prawem i moralnoci (dura lex sed lex), cho pniej zaczto stawia prawu chociaby
minimalne wymogi moralnoci,
oceny prawa s podstaw postulatw co do jego rozumienia (de lege lata) albo oczekiwanej jego zmiany (de lege ferenda);
b) kierunek prawno-naturalny
prawo wywodzi si z woli Boga, znajdujcej odbicie w ludzkim sumieniu (tomizm) lub z godnoci czowieka, ideaw kultury,
wzorcw,
powinno by wzorem dla prawa pozytywnego, gdy jest sednem sprawiedliwoci,
w razie sprzecznoci ma pierwszestwo przed prawem pozytywnym, ktre staje si w takim wypadku ustawowym bezprawiem,
wspczenie odmawia si jednak prawu naturalnemu mocy uchylania prawa pozytywnego, prawa o charakterze
prawnonaturalnym (wolnoci i prawa czowieka i obywatela) nie mog by przez wadz deklarowane lub nadane a jedynie
deklarowane,
w dzisiejszych czasach zostay one spisane,
Kant szkoa prawa natury o zmiennej treci, zalenego od wraliwoci moralnej danej epoki;
c) kierunek realistyczny
istot prawa s ludzkie przeycia i emocje (nurt psychologiczny),
istot prawa s masowe i powtarzalne zachowania ludzi (law in action) i decyzje osb majcych znaczenie prawne;
d) kierunek hermeneutyczny
normy powstaj w procesie dialogu midzy: autorem aktu normatywnego, jego wykonawcami, adresatami, przedstawicielami
nauki, politykami, publicystami itp.,
tre norm jest zmienna w zalenoci od okolicznoci w jakich toczy si dialog.
2. Prawo w znaczeniu prawniczym.
Wspczesna myl i praktyka prawa zdominowane s przez zaoenia pozytywistyczne. Podstawowym rdem prawa s decyzje
organw wadzy publicznej przybierajce posta generalnych i abstrakcyjnych norm. Sprzeciw uzasadniony moralnie lub
religijnie nie moe usprawiedliwia nieposuszestwa prawu, a pastwo zapewnia mu posuch w ostatecznoci przez przymus.
Jednoczenie nie sposb oderwa prawa od ideaw i wartoci bdcych wytworem kultury.
3. Prawo jako zjawisko spoeczne. Normatywno prawa.
prawo pojawia si w ramach zorganizowanej grupy spoecznej, odnosi si do czynw, ktre maj wpyw na ycie spoeczne,
wyraa potrzeby o pewnym zasigu spoecznym, powstaje jako produkt procesu decyzyjnego w ramach okrelonej grupy spo.
(w szczeglnoci pastwa); prawo jest formuowane i sankcjonowane przez spoeczestwo za porednictwem jego instytucji, a
jego realne obowizywanie jest uzalenione od spoecznego przyzwolenia;
normatywno prawa - zawiera normy dyscyplinujce do okrelonego sposobu postpowania, wyraajce nakaz, zakaz lub
dozwolenie; prawo ma charakter perswazyjny (wychowawczy) postawy: legalistyczna, oportunistyczna i konformistyczna;
normy mog by uzasadniane aksjologicznie lub tetycznie.
4. Funkcje prawa.
funkcje penione przez normy prawne nie zawsze pokrywaj si z celem stawianym im przez twrc, rezultaty pozytywne z
danego punktu widzenia nazywa si eufunkcjonalnymi, negatywne - dysfunkcjonalnymi,
funkcje:
stabilizujca (utrwalanie adu) lub dynamizujca (promowanie zmian),
ochronna (ochrona wartoci),
organizacyjna (tworzenie instytucjonalnych warunkw ycia spo.),

 represyjna lub wychowawcza,

kontrolna (eliminowanie odstpstw od norm),
dystrybutywna (rozdzia w spoeczestwie dbr i ciarw),
regulacyjna (rozstrzyganie sporw).
5. Wieloznaczno terminu prawo.
prawo materialne - reguluje obowizki i uprawnienia podmiotw stosunkw prawnych oraz ewentualne sankcje (ujte np. w KK
lub KC),
prawo formalne (procesowe) - okrela tryb postpowania przed organami wadzy publicznej w celu egzekwowania
obowizkw, dochodzeniem uprawnie i stosowaniu sankcji (regulowane np. w KPK czy KPC);
prawo przedmiotowe - system prawa obowizujcy wspczenie lub dawniej, czy te taki, ktrego istnienie jest dopiero
postulowane, w wszym znaczeniu - zbir norm regulujcych pewn sfer ycia spoecznego,
prawo podmiotowe - zesp uprawnie sucych podmiotom prawa w ich wzajemnych stosunkach (np. prawo wasnoci, prawa
obywatelskie).
II. PRAWO JAKO PRZEDMIOT BADA NAUKOWYCH.
1. Podstawowe problemy nauk prawnych.
Nauka prawa wywodzi si z rzymskiej jurysprudencji, pojmowanej pocztkowo jako znajomo prawa. Nauki prawne bywaj
zaliczane do nauk oglnych (Europa), niekiedy traktuje si je jednak jako swoiste rzemioso i kadzie nacisk na praktyk (USA).
Arystoteles rozrnia wiedz teoretyczn i praktyczn. Radykalne zmiany przynis dopiero wiek XIX, kiedy to w wyniku
rywalizacji zwolennikw aprioryzmu i empiryzmu sformuowano kryteria wiedzy naukowej i rozrniono podstawowe rodzaje
nauk (przyrodnicze i spoeczne). Uznano, e zjawiska przyrody s przedmiotem bada nauk nomotetycznych (ustalaj obiektywne
prawidowoci), zjawiska spoeczne i kulturowe - nauk idiograficznych (ustalaj obraz faktw jednostkowych). Obok nauk
empirycznych i formalnych (apriorycznych) wyodrbniono nauki humanistyczne. W naukach prawnych wyodrbniono 4
dyscypliny:
dogmatyka prawa - interpretacja przepisw, ustalenia co do ich obowizywania,
filozofia prawa - formuowanie oglnych twierdze istocie, celach prawa itp.,
nauki historyczno-prawne
nauki empiryczne - badanie rzeczywistego funkcjonowania prawa.
Obecnie za najwaciwsze uznaje si podejcie wielopaszczyznowe.
2. Metody badawcze w prawoznawstwie.
jzykowo-logiczna analiza tekstw,
metody badawcze socjologii i psychologii,
filozoficzna refleksja nad natur wartoci,
stosowanie rnych uj, np. porwnawczego (komparatystycznego), historycznego.
3. Naukowo prawoznawstwa.
Prawoznawstwo zalicza si do nauk humanistycznych, czyli takich, ktre za przedmiot poznania bior nie opis (nauki
pozytywistyczne) a rozumienie faktw. Taki model dopuszcza formuowanie wypowiedzi normatywnych czy ocennych. Nacisk
kadzie si na wartociowanie okrelonych stanw rzeczy i sdw oraz uzasadnianie przyjtych stanowisk. Wstp do
prawodawstwa na charakter propedeutyczny w wymiarze poznawczym i praktycznym. Korzysta z dorobku wielu dyscyplin
naukowych.
III. PRAWO A INNE REGULATORY ZACHOWA.
1. Prawo i wartoci.
kognitywizm: wartoci to byty stae (absolutyzm aksjologiczny), obiektywne istniejce samoistnie lub z woli Boga, dlatego
mog by przedmiotem poznania,
akognitywizm: wartoci s historycznie i spoecznie uwarunkowane, zmienne i subiektywne (relatywizm aksjologiczny), nie
mog by zatem przedmiotem poznania, lecz ludzkiej kreacji, tworzenia; pogld ten bliski jest zwolennikom pozytywizmu
prawniczego;
kultur kadego spoeczestwa przenikaj podstawowe wartoci, ktre stanowi fundament prawa, bdcego elementem tej
kultury; mimo to spoeczestwa s pluralistyczne aksjologicznie.
2. Wielo systemw normatywnych.
Obok prawa istniej inne spoecznie wykorzystywane regulatory zachowa ludzkich: normatywne (prawo, moralno, obyczaje) i
nienormatywne (prawidowoci gospodarki rynkowej, tradycje, mity, przesdy). Kady czowiek podlega jednoczenie wielu
rnym normom, poniewa naley do wielu grup spoecznych (wystpuje rwnoczenie w wielu rolach spo.).
3. Normy moralne i obyczajowe.
normy obyczajowe odwouj si do konwencji spoecznej i czciej charakteryzuj si anonimowoci rde; normy religijne
obejmuj zarwno normy o charakterze moralnym, obyczajowym, jak i wewntrz-organizacyjnym,

 normy moralne odnosz si do zachowa, ale take intencji i postaw ludzi ocenianych z punktu widzenia idei dobra, przey
intelektualnych i emocjonalnych; obowizuj z nakazu sumienia lub rozumu (normy autonomiczne, wpajane jednostce w
procesie wychowania i przez ni uwewntrzniane); moralno moe stawia dania maksymalistyczne (denie do
doskonaoci) lub minimalistyczne (spenienie podstawowych obowizkw); normy moralne nie s zwykle spisane i ogaszane
w postaci sformalizowanych zbiorw, ich rdem jest czsto postpowanie osb cieszcych si autorytetem; sposb
sankcjonowania polega najczciej na potpieniu czy odrzuceniu przez grup spo. (sankcja rozproszona, spontaniczna) czy na
przeyciach wewntrznych naruszajcego norm (wstyd, al).
4. Relacje midzy prawem a moralnoci i normami obyczaju.
zwizki treciowe: zakresy zachowa regulowanych przez prawo i moralno krzyuj si; niektre zachowania regulowane s
zarwno przez normy prawne jak i moralne (regulacja moe by zbiena lub rozbiena), inne tylko przez jeden rodzaj norm; wg
innego ujcia nie istniej zachowania regulowane prawnie i jednoczenie obojtne moralnie ? prawo stanowi swoiste minimum
moralnoci,
zwizki funkcjonalne: prawo i moralno oddziauj na siebie, wzajemnie si wspieraj lub osabiaj; w fazie tworzenia prawa
wartoci motywuj prawodawc, s jego celem; tzw. klauzule generalne czyni prawo bliszym spoecznemu poczuciu
sprawiedliwoci, moralnoci, bardziej elastycznym; w procesie stosowania prawa i jego interpretacji czsto siga si do norm
moralnych i obyczajowych; zbiena regulacja norm moralnych i prawnych sprawa e wzmacniaj si one, rozbiena ? e
osabiaj si wzajemnie; w zalenoci od przyjtej koncepcji prawa rnie rozpatruje si zwizki walidacyjne miedzy normami
prawnymi i moralnymi; na poziomie caego systemu prawa sprzeczno z moralnoci moe doprowadzi do odebrania prawu
prawowitoci (legitymizacji spo.) i odrzucenia przez znaczn cz spoeczestwa.
5. Kultura prawna.
w wszym znaczeniu: wiedza jednostek i grup o obowizujcym prawie, ich stosunek do prawa, oceny i postulaty co do jego
zmian; w znaczeniu szerszym take stan prawa, doktryny i nauk o prawie oraz instytucje zajmujce si tworzeniem i
stosowaniem prawa,
kultury prawne rni si:
samym rozumieniem prawa (koncepcje: pozytywistyczna, prawnonaturalna itp.),
rol i celami jakie wyznacza si prawu w spoeczestwie (prawo jako instrument sprawowania wadzy lub jako czynnik
okrelajcy granice wadzy),
sposobem tworzenia prawa (prawo stanowione w Europie i prawo powszechne common law w USA, Wielkiej Brytanii
czy Kanadzie),
wpywem religii i instytucji wyznaniowych na prawo,
poziomem represyjnoci i dominujc w spoeczestwie postaw wobec surowoci sankcji.
IV. PRAWO JAKO ZJAWISKO POLITYCZNE.
1. Prawo w procesie sprawowania wadzy.
prawo jest jednym z podstawowych instrumentw sprawowania wadzy publicznej, normy stanowi dla ich adresatw bodziec
skaniajcy do zachowania oczekiwanego przez sprawujcych wadz,
prawo powinno by ram, w jakiej poruszaj si sprawujcy wadz, wyznacza cele ich dziaa, struktur instytucji wadzy, ich
kompetencje oraz skutki wykroczenia poza nie,
prawo okrela obowizki i uprawnienia ludzi nie sprawujcych wadzy, ich wzajemne stosunki, jak rwnie stosunki z
instytucjami publicznymi
prawo wyraa treci aksjologiczne
od XVII wieku pastwo stao si podstawow struktur organizujc proces sprawowania wadzy.
2. Okrelenie pastwa.
pastwo - wielka grupa spoeczna, sformalizowana, wyposaona w organy wadzy i oparta na sformalizowanym czonkostwie
(obywatelstwo);
g. cechy: organizacja polityczna:
scentralizowana i dysponujca przymusem, w tym ujciu g. elementem spajajcym jest podporzdkowanie si
jednemu orodkowi wadzy,
organizacja hierarchiczna: dziaa w niej rozbudowany aparat wadzy pastwowej, kompetencje poszczeglnych
organw s rozdzielone i co do zasady uporzdkowane (z tego wynika hierarchia aktw normatywnych); wspczenie
hierarchiczn centralizacj pastwa ograniczaj idee rozwoju instytucji samorzdowych i autonomii,
organizacja przymusowa: rdem przymusu jest wsparcie, jakiego spoeczestwo udziela rzdzcym czynnie lub
biernie (legitymizacja wadzy); przymus pastwa jest skupiony (mog go stosowa tylko dziaajce zgodnie z prawem
organy pastwa) i sformalizowany (ujty w ramy procedur przewidzianych przez prawo), pastwo moe legalnie posuy
si przemoc fizyczn; przymus pastwa ma szeroki zakres podmiotowy (dot. wszystkich osb znajdujcych si na jego
terytorium); przynaleno do pastwa nie jest dobrowolna - obywatelstwo nabywa si z reguy w momencie urodzenia,
organizacja o charakterze terytorialnym: pastwo jest nierozerwalnie zczone z pewnym terytorium, ktre obejmuje:
obszar ziemi wyznaczony przez granice wraz z wodami rdldowymi, przylegy pas wd morskich, przestrze

powietrzn a do przestrzeni kosmicznej; kompetencje organw danego pastwa rozcigane s na pokady statkw
morskich i powietrznych pozostajcych pod bander tego pastwa oraz na placwki dyplomatyczne,
organizacja suwerenna: suwerenno wewntrzna - wadza pastwowa jest wadz najwysz, zwierzchni wobec
innych podmiotw wystpujcych w spoeczestwie; suwerenno zewntrzna - niezaleno, niepodlego wobec
innych pastw (de facto czsto ograniczona w wyniku czonkostwa w rnych organizacjach); w pastwach federalnych
przyjmuje si koncepcj podziau suwerennoci midzy wadze federalne.
nard - wsplnota wszystkich obywateli pastwa (koncepcja polityczna) lub grupa spoeczna zjednoczona przez jedn kultur
(kulturowa koncepcja narodu). Na kultur t skadaj si m. in. wsplne symbole, tradycje, jzyk, czsto religia.
3. Zwizki prawa i pastwa.
pastwo dziaajc za porednictwem kompetentnych organw i w przewidzianych ustawowo formach jest gwnym czynnikiem
procesu prawotwrstwa,
tworzc i stosujc prawo pastwo realizuje swoje funkcje wadcze,
prawo okrela struktur, kompetencje i tryb dziaania organw pastwa, legitymizuje wadz, okrela status obywateli, ich
prawa i obowizki szczeglnie w stosunkach z organami wadzy.
4. Prawo midzynarodowe i prawo wsplnot ponadpastwowych.
prawo midzynarodowe publiczne: pochodzi od dwch lub wicej podmiotw zawierajcych umow lub uchwalajcych akt
normatywny, warunkiem zwizania pastwa przez ten akt jest zwykle ratyfikacja; istnieje take normy zwyczajowego prawa
midzynarodowego, du rol odgrywa orzecznictwo sdw midzynarodowych.
prawo europejskie: prawo pierwotne (umowy midzynarodowe) prawo wtrne (dyrektywy, rozporzdzenia, decyzje tworzone
lub uznawane nie przez pastwa, a przez organy Unii Europejskiej - Parlament Europejski, Rad Europejsk, Komisj
Europejsk).
5. Instrumentalizacja prawa.
Instrumentalizacja prawa polega na naruszeniu spoecznie akceptowanej rwnowagi midzy prawem jako rodkiem do osignicia
konkretnych celw a prawem jako nonikiem podstawowych wartoci. Prawo bdce wycznie instrumentem przestaje by
istotnym elementem adu spoecznego i ulega destrukcji (spada presti prawa, pojawiaj si coraz bardziej szczegowe regulacje i
coraz surowsze sankcje, normy prawne wypierane s przez inne regulatory zachowa ludzkich - normy moralne czy obyczajowe.
Prawo zatem jest skutecznym instrumentem oddziaywania tylko wwczas, gdy respektuje podstawowe, spoecznie akceptowane
wartoci.
V. JZYK PRAWA.
1. Rodzaje wypowiedzi.
opisowe - zdania w sensie logicznym, ktre stwierdzaj fakty,
oceniajce - peni funkcj ekspresyjn, ukazuj stosunek autora wypowiedzi do pewnego fragmentu rzeczywistoci (aprobat
lub dezaprobat); dziel si na zasadnicze samoistne - indywidualne i subiektywne oraz podbudowane instrumentalnie traktujce pewien stan rzeczy jako rodek do osignicia okrelonego celu, korzyci,
normatywne - wskazuj wzr powinnego zachowania, peni funkcj perswazyjn; powinno (nakaz, zakaz lub dozwolenie)
wyraone s za pomoc funktorw normotwrczych; niekiedy wypowiedzi normatywne traktuje si jako rodzaj tzw.
wypowiedzi dyrektywalnych (ktre obejmuj take yczenia, proby, wytyczne itp.),
dokonawcze (performatywne) - dokonuj konwencjonalnej zmiany rzeczywistoci.
2. Jzyk prawny i jzyk prawniczy.
jzyk prawny - odmiana jzyka naturalnego o pewnych cechach jzykw sztucznych, w tym jzyku formuowane s teksty
przepisw prawnych; charakteryzuje si odmiennym sownictwem (terminologia prawna), osobliwociami gramatycznymi (np.
uycie czasu teraniejszego dla wyraenia nakazu), nieco odmiennymi zasadami stylistyki,
jzyk prawniczy - jzyk, w ktrym formuowane s wypowiedzi o prawie obowizujcym, posuguje si nim zarwno praktyka
jak i nauka prawa. Dy si do uzyskania jasnoci zapisu i eliminacji nieostroci poprzez stosowanie zasad stosowania jzyka
polskiego czy jak najwikszej precyzyjnoci przepisw (definicje legalne, stosowanie zasad techniki prawodawczej).
VI. NORMY I PRZEPISY PRAWNE.
1. Pojcie normy postpowania.
Norma postpowania - wysowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, ktremu towarzyszy specyficzny kontekst spoeczny; dotyczy
ona tylko takich zachowa, ktre s uzalenione od adresata normy; jednym z rodzajw norm postpowania s normy prawne.
2. Generalno i abstrakcyjno norm prawnych.
Norma prawna - najmniejszy, stanowicy sensown cao element prawa. Normy s przewanie:
generalne: skierowane do pewnej kategorii adresatw poprzez wymienienie ich cech rodzajowych, a nie do adresata
indywidualnego,
abstrakcyjne: wzr zachowania okrelony jest przez wskazanie rodzajowych a nie konkretnych cech tego zachowania, wzr ten
moe by kazuistyczny ale norma pozostaje abstrakcyjna dopki istnieje moliwo wielokrotnego speniania tego wzoru przez
adresatw.

3. Elementy norm prawnych.

hipoteza,
dyspozycja,
sankcja (wg nieobowizujcej ju trjelementowej koncepcji normy prawnej).
4. Hipoteza normy prawnej.
Hipoteza wskazuje adresata (ewentualnie cel i sposb jego dziaania - elementy podmiotowe) normy oraz okolicznoci, w jakich
adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone co czyni. Moe mie to charakter mniej lub bardziej dokadny, ale zwykle
hipoteza stanowi rozbudowany element normy prawnej. Czsto jest rozproszona w tekstach aktw normatywnych. Hipoteza moe
te zawiera elementy przedmiotowe, zewntrzne w stosunku do adresata, a take czas czy miejsce dziaania.
5. Dyspozycja normy prawnej.
a) rodzaje zachowa regulowanych w dyspozycji (ze wzgldu na sposb uregulowania przez prawo):
czyny - faktyczne zachowania psychofizyczne,
czynnoci konwencjonalne - zachowania, ktrym normy nadaj specyficzne znaczenie, inne ni to, ktre wynikaoby z
faktycznego przebiegu czynnoci; dzieli si je na prawnie istotne (akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa,
czynnoci prawne, czyli zachowania osb fizycznych i prawnych oraz dziaania prawne, czyli czynnoci konwencjonalne
regulowane przez prawo publiczne) i prawnie obojtne.
Normy mog nakazywa lub zakazywa podjcia czynw lub nakazywa okrelone zachowania traktowa jak dokonanie
czynnoci konwencjonalnej istotnej prawnie.
b) klasyfikacja zachowa:
nakaz - moe obejmowa jeden typ zachowa, od ktrego nie mona si uchyli bez poniesienia konsekwencji albo kilka
sposobw wykonania okrelonego obowizku (szczeglnie w prawie cywilnym),
zakaz - wskazuje typy zachowa uznanych za niedopuszczalne; zakazywane s czyny, w przypadku czynnoci
konwencjonalnej mona mwi raczej o odebraniu jej skutecznoci prawnej, jeli naruszone zostay warunki zawarte w
hipotezie, w przypadku zakazu wystarczy okrelenie normy sankcjonujcej,
dozwolenie:
sabe - dozwolone s wszystkie zachowania, ktre nie s zakazane (s prawnie indyferentne - nullum crimen sine
lege), nie dotyczy to organw wadzy publicznej (mog one dziaa tylko na podstawie i w granicach prawa);
mocne - zachowania uregulowane prawnie, ale ani nie nakazane, ani nie zakazane, adresat moe, ale nie musi
korzysta z takiego dozwolenia; jeli z niego skorzysta, inne podmioty maja obowizek to uszanowa; dozwolone s
take zachowania nakazane.
6. Obowizek i uprawnienie.
a) obowizek - norma ustanawia nakaz lub zakaz okrelonego zachowania
b) uprawnienie - norma przewiduje dla adresatw mono zachowania si, zachowanie to nie jest obowizkiem adresata; dzieli
si je na:
uprawnienia podmiotw do wasnych zachowa - obejmuj dozwolenia mocne i normy zakazujce innym podmiotom
ingerencji w okrelon sfer zachowa podmiotu uprawnionego; dziel si na: wolnoci prawnie chronione - opieraj si
na monoci podejmowania czynw i na zakazie ingerencji innych podmiotw, szczeglnie pastwa,
prawa-upowanienia - uprawnienia do dokonywania prawnie istotnych czynnoci konwencjonalnych, s one podstaw
czynnoci prawnych, w prawie publicznym nazywane s kompetencjami, w przeciwiestwie do wolnoci prawnie
chronionych, oprcz zakazu ingerencji innych podmiotw w zachowania uprawnionego, prawa-upowanienia mog
przewidywa obowizek innego podmiotu do dziaania,
immunitety - niepodleganie kompetencji innych podmiotw, majcych co do zasady szerokie zastosowanie,
przywileje - podmiotowi przysuguj pewne prawa w sposb wyczny lub jest on traktowany w sposb szczeglnie
korzystny,
uprawnienia sensu stricto (uprawnienia do zachowa innych podmiotw) - uprawnieniu osoby A odpowiada obowizek
osoby B dziaania w okrelony w normie sposb.
7. Prawo podmiotowe.
Prawem podmiotowym nazywa si uprawnienia suce podmiotowi prawa (przede wszystkim osobie fizycznej lub prawnej).
Wg koncepcji prawno-naturalnej niektre prawa podmiotowe (szczeglnie wolnoci) maja charakter przyrodzony, s
niezbywalne, nie s przedmiotem stanowienia a jedynie potwierdzenia czy proklamacji.(charakter deklaratoryjny), wypywaj
bowiem z godnoci czowieka.
Wg innych koncepcji maja charakter prawa pozytywnego, ale s szczeglnie chronione, gdy pozwalaj na realizacj wolnej woli
kadego czowieka i sprzyjaj ochronie interesu spoecznego.
Prawa podmiotowe s formuowane na podstawie prawa w sensie przedmiotowym. Wyrnia si prawa podmiotowe proste i
zoone, skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) i skuteczne tylko midzy okrelonymi podmiotami (inter pares) oraz
majtkowe i osobiste.
8. Kompetencja.
Kompetencja to upowanienie danego podmiotu do dokonania doniosej prawnie czynnoci konwencjonalnej; skorzystanie z tego
upowanienia rodzi po stronie innego podmiotu obowizek okrelonego zachowania. De facto skadaj si wiec na ni dwie

normy: okrelajca podmiot, przedmiot i sposb dokonania czynnoci konwencjonalnej oraz nakadajca na inny podmiot
obowizek okrelonej reakcji. Pojcie kompetencji odnosi si do organw pastwa, samorzdu terytorialnego, zawodowego lub
innych organw penicych funkcje wadcze. Kompetencja czy si czsto z obowizkiem dziaania podmiotu uprawnionego (np.
obowizek sdu wydania wyroku), moe im by jednak pozostawiony pewien luz decyzyjny. Przez zakres kompetencji rozumie
si:
waciwo rzeczow (zakres spraw co do ktrych mog by podjte decyzje wadcze),
waciwo miejscow (obszar, a ktrym organ moe podejmowa decyzje),
waciwo hierarchiczn (zakres spraw, co do ktrych mog by podejmowane decyzje ze wzgldu na usytuowanie w
hierarchii organw).
Szczeglnym rodzajem kompetencji s tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia gowy pastwa do podejmowania decyzji nie
podlegajcych kontrasygnacie.
9. Reguy i zasady prawne.
normy-reguy: adresat normy moe speni obowizek lub go naruszy, tertium non datur (trzeciej moliwoci nie ma - nie
mona takiego obowizku speni w mniejszym lub wikszym stopniu),
normy-zasady: mog by przedmiotem uzgodnienia npdst. oceny stanu faktycznego, kompromisu; wyrnia si zasady w
sensie dyrektywalnym (wskazuj co by powinno) i w sensie opisowym (opisuj wzorzec powinnego zachowania).
10. Rodzaje sankcji prawnych.
Przez sankcj rozumiemy przede wszystkim dolegliwo, jaka spotyka osob naruszajc normy, ale take gratyfikacje za
zachowania zgodne z norm. Pojcie to rozpatrywa mona w ujciu jzykowym i realnym. Wyrnia si 3 rodzaje sankcji:
egzekucyjna - przymusowe wykonanie tego bo byo przedmiotem niedopenionego obowizku lub przymusowe unicestwienie
tego, co zostao przez adresata uzyskane w wbrew zakazowi,
sankcja niewanoci (bezskutecznoci) czynnoci konwencjonalnej ? odebranie skutecznoci prawnej czynnociom
konwencjonalnym podjtym z naruszeniem obowizkw, przekroczeniem kompetencji itp.; moe przybra dwie formy:
niewano bezwzgldna (zawarta w leges perfectae) ? wadliwa czynno prawna uznana zostaje za nieby z mocy prawa (ex
lege) od samego pocztku (ex tunc) bez potrzeby dokonywania dalszych czynnoci; powstae de facto skutki prawne musz by
unicestwione, ma to miejsce gdy czynno dokonana zostaa przez osob, ktra nie moga jej dokona, gdy nie uzyskano
wymaganej zgody organu wadzy pastwowej, lub gdy czynno zostaa dokonana bez zachowania formy zastrzeonej przez
prawo; niewano wzgldna ma miejsce dopiero wtedy, gdy odpowiednia osoba zgodnie z prawem wystpi z wnioskiem o
stwierdzenie niewanoci; do chwili orzeczenia czynno jest wana, orzeczenie uniewania j ze skutkiem wstecznym (ex tunc);
czasem wyrnia si te bezskuteczno zawieszon (uzalenienie zwizania umow danej osoby od zgody tej osoby, do czasu
udzielenia tej zgody czynno uwaana jest za wan, ale ?kulejc?, nieuzyskanie zgody powoduje niewano bezwzgldn) i
bezskuteczno wzgldn (moe by stwierdzona, gdy da tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynnoci, nie
powoduje zerwania wizi prawnej midzy stronami czynnoci, ale uniemoliwia pokrzywdzenie osb trzecich),
? karna (represyjna, penalna) ? grozi za dokonanie czynw zabronionych polegajcych na dziaaniu, rzadziej na zaniechaniu;
polega na pozbawieniu osoby, ktra naruszya zakaz cennych dla niego dbr. Funkcjami kary mog by: odpata zem za zo,
resocjalizacja przestpcy, prewencja indywidualna, prewencja oglna, izolacja przestpcy od spoeczestwa lub jego cakowita
eliminacja z ycia spoecznego,? szczegowe rozwizania w przypadku okrelonych norm.
* dla niektrych norm nie mona znale w systemie prawnym sankcji (leges imperfectae, znajdujce si najczciej w prawie
konstytucyjnym, rodzinnym, administracyjnym)
11. Koncepcje budowy normy prawnej.
H. L. A. Hart: wyodrbnienie regu pierwotnych (nakazy i zakazy) i regu wtrnych (reguy uznania, ktre okrelaj jakie fakty
musz zaistnie, by regua pierwotna uznana bya za wic, zmiany, ktre okrelaj zasady wprowadzania, usuwania,
modyfikowania treci regu pierwotnych i orzekania, ktre upowaniaj do dokonania ustale czy regua pierwotna zostaa
naruszona),
Cz. Znamierowski: rozrnienie norm tetycznych (imperatywnych) i norm konstrukcyjnych systemu prawa
koncepcja norm sprzonych J. Landego - rozrnienie norm sankcjonowanych (hipoteza dyspozycja skierowana do
adresatw okrelonych rodzajowo) i sankcjonujcych (posikowych, uruchamianych w przypadku naruszenia norm
sankcjonowanych, skierowanych do organw wadzy publicznej),
trjczonowa koncepcja normy prawnej.
12. Norma a przepis prawny.
Przepis prawny to najmniejszy element tekstu prawnego w postaci zdania zaopatrzonego wskanikiem identyfikacyjnym (artyku,
paragraf, punkt, litera itp.). Midzy norm prawn i przepisem prawnym istnieje taka relacja jak midzy znaczeniem i form.
Normy prawne musz by wyprowadzane z przepisw w procesie wykadni. Norma jest przewanie budowana na podstawie
wielu przepisw, niekiedy pochodzcych nawet z rnych aktw normatywnych.
13. Rodzaje norm i przepisw prawnych (ze wzgldu na tre).
normy bezwzgldnie wice, imperatywne (ius cogens): przewiduj jeden rodzaj powinnego zachowania, nie dopuszczaj
zachowania odmiennego,

 normy wzgldnie wice (ius dispositivum): ustanawiaj pewien wzorzec zachowania, ale dopuszczaj odmienne zachowanie
adresatw lub powstrzymanie si od dziaania,
niekiedy wyodrbnia si normy semiimperatywne, czyli jednostronnie bezwzgldnie wice,
ze wzgldu na tre dyspozycji i hipotezy norm wyrnia si
przepisy oglne (leges generales), ktre reguluj szeroki zakres spraw, obejmuj szeroki katalog adresatw i ustanawiaj
oglne reguy zachowania
przepisy szczeglne (leges speciales), ktre ustanawiaj wyjtki, odrbne uregulowania, wyjtki te nie powinny by
interpretowane rozszerzajco (exceptiones non sunt extendendae),
istniej take przepisy odsyajce do innych przepisw danego aktu normatywnego lub wskazujce inny akt (odesania
wewntrzsystemowe) czy te do kodeksw etyki, regu moralnych, powszechnie pojmowanych wartoci (odesania
pozasystemowe),
przepisy blankietowe rozumie si jako odsyajce do norm, ktre maj by dopiero ustanowione przez wskazany organ pastwa
lub jako przepisy nie wskazujce zachowa zagroonych sankcjami, ograniczajce si do sankcjonowania; czasem te
blankietowymi nazywa si przepisy bardzo oglne,
wan rol peni przepisy przejciowe (intertemporalne), uchylajce (derogacyjne) i wprowadzajce; przepisy wprowadzajce i
uchylajce nazywa si czsto przepisami kocowymi.
14. Instytucje prawne.
Instytucje prawne to trwae formy regulacji prawnych typowych stosunkw spoecznych (np. instytucja maestwa,
spadkobrania, wasnoci). Skada si na nie zesp powizanych norm. Pojcie to ma due znaczenie dla analizy stosunkw
prawnych.
VII. OBOWIZYWANIE PRAWA.
1. Pojcie obowizywania prawa.
a) w ujciu aksjologicznym: obowizuj jedynie normy zgodne z podstawowymi wartociami lub normami moralnymi, inne to
tylko ustawowe bezprawie; wikszym uznaniem cieszy si umiarkowane podejcie uznajce obowizywanie aksjologiczne jako
pomocnicze w stosunku do ujcia formalnego,
b) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowizywanie prawa: wystpowanie w masowej skali zjawiska zgodnoci
zachowa adresatw norm z tymi normami, norma nie obowizuje jeli stwierdzi si masowe zachowania niezgodne z
dyspozycjami norm lub niestosowanie sankcji przez kompetentne organy (desuetudo, czyli odwyknienie - dugotrwae
nieprzestrzeganie lub niestosowanie normy, nie dotyczy przepisw),
c) formalne (tetyczne) obowizywanie prawa: norma (przepis) obowizuje, gdy zostaa waciwie ustanowiona (przez
kompetentny organ i we waciwym trybie) i ogoszona, nie zawiera sprzecznoci, ktre nie mog by usunite za pomoc regu
kolizyjnych, nie zostaa uchylona ani uznana za sprzeczn z innymi aktami normatywnymi przez Trybuna Konstytucyjny.
2. Obowizywanie prawa w przestrzeni i czasie.
Co do zasady prawo (wewntrzkrajowe) obowizuje na caym terytorium pastwa, ktrego wadze je ustanowiy lub sankcjonuj
(w przypadku prawa zwyczajowego); moe te obowizywa na czci terytorium (prawo miejscowe); obowizuje zasada
terytorialnoci - osoba znajdujca si na terytorium danego kraju podlega jego jurysdykcji (wyjtkiem jest np. personel
dyplomatyczny); elementem prawa wewntrznego po ratyfikacji staj si postanowienia umw midzynarodowych, niekiedy te
dopuszcza si stosowanie na ter. danego kraju prawa obcego (zasada osobowoci), specyficzny charakter ma prawo wsplnotowe,
prawo obowizuje od momentu, ktry wyznaczy ustawodawca, nie wczeniej ni od dnia opublikowania (w Polsce zwykle po 14
dniach od promulgacji); czas dzielcy opublikowanie od wejcia w ycie to vocatio legis; w wyjtkowych okolicznociach
legislator dopuszcza retroakcj (gdy prawo wie si z nagrodami lub korzyciami); z reguy prawo obowizuje bezterminowo,
wyjtkiem jest np. ustawa budetowa; koniec obowizywania normy moe nastpi w wyniku przepisw derogacyjnych,
desuetudo czy zasady lex posterior derogat legi priori.
VIII. SYSTEM PRAWA.
1. Pojcie i rodzaje systemw. Pojcie systemu prawa.
- system to cao zoona z powizanych elementw, systemy mona podzieli na naturalne (powstae bez ingerencji czowieka) i
sztuczne (stworzone przez czowieka dla osignicia zamierzonych celw) oraz na realne (skadajce si z materialnie istniejcych
obiektw) i nominalne, czyli pojciowe (elementami s, wartoci, normy, pojcia abstrakcyjne), - system prawa to zbir
powizanych i uporzdkowanych abstrakcyjnych i generalnych norm wysowionych w tekstach aktw normatywnych.
2. Elementy systemu prawa i zwizki midzy nimi.
Wg dominujcego stanowiska, elementami systemu prawnego s tylko normy. (wyprowadzone z przepisw wprost lub z pomoc
regu inferencyjnych). Przepisy i akty normatywne su jedynie do ich budowy. Zwizki midzy normami mog by:
a) treciowe (analiza pozioma - horyzontalna): powizania logiczne midzy normami, wsplna podstawa aksjologiczna,
jednolito poj jzyka prawnego, istnienie przepisw odsyajcych,
b) wynikajce z hierarchii norm (analiza pionowa ? wertykalna): normy stanowione przez organ wyej usytuowany maj wysz
moc obowizywania, normy ustanawiane przez organy znajdujce si niej nie mog by sprzeczne z normami o wyszej nocy,

c) formalne (analiza pionowa): tworzenie nowych norm odbywa si w ramach kompetencji i procedur okrelonych przez inne
normy.
3. Zrnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.
rzymski podzia na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo boskie), ius civile (midzy obywatelami) i ius gentium (w stosunkach z
cudzoziemcami), czy w kocu ius publicum i ius privatum,
charakterystyka systemu kontynentalnego (civil law, prawo romasko-germaskie, uksztatowane pod wpywem prawa
rzymskiego i pozytywizmu prawniczego):
zdecydowana dominacja prawa stanowionego jako rda prawa,
zakaz tworzenia prawa przez sdy (stosuj one i interpretuj prawo),
minimalizowanie roli wszelkich innych form prawa,
prawo powinno by niesprzeczne i pozbawione luk,
najdoskonalsz form prawa jest kodeks,
charakterystyka systemu common law (znikomy wpyw prawa rzymskiego):
prawo podmiotowe - mozaika rnych typw praw : zwyczajowego, stanowionego, precedensowego,
zasad susznoci (equity),
prymat ale nie wyczno prawa stanowionego,
istotna rola sdw w prawodawstwie,
system nie jest w peni racjonalny, spjny, pozbawiony luk.
4. Podzia prawa na gazie.
a) wg charakteru stosunkw spoecznych (przedmiotu regulacji):
prawo publiczne (reguluje stosunki midzy pastwem a obywatelem i midzy organami pastwa - np. prawo konstytucyjne,
administracyjne, karne)
prywatne (stosunki midzy rwnoprawnymi podmiotami - prawo cywilne, w tym handlowe, rodzinne),
b) wg podmiotu regulacji: okrelenie tego, kogo prawo dotyczy,
c) wg zakresu terytorialnego: o zasigu oglnopastwowym lub o zasigu lokalnym,
d) wg metody regulacji: prawnocywilna, prawnoadministracyjna, prawno-karna.
Gazie prawa przyjmuj rne fundamentalne zasady prawne:
prawo cywilne: zasada rwnoci stron, ochrony wasnoci, swobody umw, wykonywania praw podmiotowych z
uwzgldnieniem ich spoeczno-gospodarczego przeznaczenia i zasad wspycia spoecznego, ochrony dziaajcych w dobrej
wierze, ochrony dbr nabytych i dbr osobistych;
prawo karne: zasada praworzdnoci (cisego przestrzegania nakazw prawa), humanizmu, sdowego wymiaru kary
sprawiedliwej, in dubio pro reo.
Charakterystyka prawa midzynarodowego publicznego:
powstaje jako produkt stosunkw midzy podmiotami obrotu midzynarodowego,
nie ma zwierzchnoci jednych podmiotw nad drugimi,
zasadnicz form regulacji s normy dyspozytywne,
nie posuguje si sankcjami,
skutkuje w stosunkach wewntrznych pastw, ktre to prawo uznay.
Prawo wsplnotowe:
tworzone w tamach wsplnot europejskich (obecnie UE),
dotyczy gwnie stosunkw gospodarczych,
powstaje w wyniku dziaania instytucji europejskich i wie w stosunkach wewntrznych czonkw Unii.
Pastwa czonkowskie musz dostosowa prawo wewntrzne do standardw Unii.
Prawo midzynarodowe prywatne rozstrzyga w jakim przypadku i zakresie obce prawo moe by stosowane w danym kraju w
sprawach prywatnych.
5. Zasada niesprzecznoci norm i reguy kolizyjne.
a) rodzaje sprzecznoci norm:
sprzeczno logiczna (jednoczesny nakaz i zakaz, nakaz i dozwolenie lub zakaz i dozwolenie takiego samego zachowania)
przeciwiestwo logiczne (nakaz dwch zachowa niemoliwych do jednoczesnego wykonania)
sprzeczno prakseologiczna (dziaanie zgodne z jedn norm unicestwia dziaanie drugiej)
b) reguy kolizyjne:
hierarchiczna - lex superior derogat legi inferiori
czasowa (chronologiczna) - lex posterior derogat legi priori
treciowa (merytoryczna) - lex specialis derogat legi generali
nadrzdno reguy hierarchicznej nad czasow i treciow
lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.
6. Zupeno systemu prawa. Luki w prawie.

Luka w prawie to taki brak regulacji, ktry nie jest przez prawodawc zamierzony. Niektre kwestie s wiadomie
nieuregulowane. Rodzaje luk:
- konstrukcyjne: gdy ustawodawca nie zakoczy procesu prawodawczego wbrew wyranej zapowiedzi (swoista luka w prawie)
lub gdy mimo zakoczenia procesu legislacyjnego nadal nie mona ustali norm regulujcych dan kwesti, np. utworzona zostaje
jaka instytucja, ale nie okrelono w peni jej kompetencji (luka techniczna),
- aksjologiczne: ustawodawca powinien jaki stan rzeczy uregulowa z uwagi na wartoci, ktre s przez niego aprobowane lub
aprobowane by powinny; sposobem wskazywania takich luk s postulaty de lege ferenda
- logiczne: wynikajce ze sprzecznoci norm.
IX. TWORZENIE PRAWA.
1. Pojcie rde prawa.
Przez rda prawa rozumie si:
w znaczeniu formalnym: akty normatywne, ktre zawieraj przepisy dajce podstaw do konstruowania norm danej gazi
prawa,
w znaczeniu materialnym: okolicznoci ekonomiczne, polityczne, spoeczne, kulturalne oddziaujce na tre i form
obowizujcego prawa,
w znaczeniu instytucjonalnym: instytucje, ktre prawo tworz i sankcjonuj lub jako fakty prawotwrcze.
rda poznania prawa to dokumenty, publikacje, inskrypcje (np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, czy podrczniki akademickie).
2. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju.
a) przeksztacanie zwyczajw (obyczajw) w prawo - prawo zwyczajowe powstaje wtedy, gdy upowszechnio si przekonanie, e
okrelone, istotne zwyczaje (ktrych twrca jest anonimowy i grupowy) powinny by sankcjonowane przez wadz; reguluje w
pierwszej kolejnoci stosunki midzy czonkami zbiorowoci, obecnie ma to miejsce rzadko; uznaje si, e normy zwyczajowe nie
mog uchyla iuris cogentis, ale maj pierwszestwo przed normami dyspozytywnymi.
* zwyczaj prawny: ustabilizowany sposb rozumienia, stosowania prawa.
b) ksztatowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystw - opinie te wspczenie mog oddziaywa jedynie si autorytetu
intelektualnego, ich rola jest znaczna te w procesie stosowania prawa (komentarze do kodeksw, glosy, podrczniki),
c) precedensowe orzecznictwo sdowe (judge-made-law) - niektre pastwa (USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania) przyjy
zasad zwizania sdu precedensem (stare decisis), maj wtedy due znaczenie orzeczenia organw pastwa, przede wszystkim
sdw; sdzia tworzy regu decyzji (ratio decidendi), jeli jest racjonalna, suszna i sprawiedliwa, moe sta si precedensem,
czyli podstaw kolejnych rozstrzygni; zapewnia to elastyczno prawotwrstwa,
d) stanowienie prawa - akt wiadomy i celowy, sformalizowany (kompetentne organy, okrelone procedury, forma aktu prawnego,
sposb ogoszenia), prospektywny (zwrcony ku przyszoci), konstytutywny (wprowadza do systemu prawa lub usuwa ze
normy prawne; niektre spoeczestwa dokonuj recepcji prawa obcego (nie jest to samodzielne rdo),
e) zawieranie umw o charakterze prawotwrczym - prawo powstajce w wyniku zawarcia umowy to prawo konsensualne (prawo
traktatowe, umowy prawa prywatnego czy ukady zbiorowe pracy)
3. Stanowienie prawa w pastwach wspczesnych. Akty normatywne.
a) fundamentalne zasady stanowienia prawa w demokratycznych pastwach prawnych:
okrelenie w konstytucji katalogu i hierarchii rde prawa,
przyznanie kompetencji do stanowienia aktw normatywnych o najwikszej mocy prawnej organom parlamentarnym
ustalenie trybu prawotwrczego
okrelenie sposobu wydawania aktw normatywnych wykonawczych
okrelenie zasad delegacji ustawodawczej, zakaz subdelegacji,
obowizek poddawania aktw normatywnych publicznej wiadomoci,
istnienie systemu kontroli konstytucyjnoci aktw normatywnych niszych ni konstytucja
b) procedura legislacyjna w Polsce (ustawodawstwo sensu stricto):
inicjatywa ustawodawcza przysuguje: co najmniej 15 posom, komisjom sejmowym, Senatowi, Radzie Ministrw,
Prezydentowi, co najmniej 100 tys. Obywateli; po wpyniciu projektu do laski marszakowskiej rozpoczyna si procedura
legislacyjna,
trzy czytania projektu (debaty nad jego treci), pierwsze najczciej na posiedzeniu komisji,
prace nad projektem w ramach komisji parlamentarnych (sugerowanie poprawek, odrzucenia albo przyjcia projektu),
gosowanie: uchwalenie ustawy przez uzyskanie wikszoci gosw (wicej gosw za ni przeciw) przy obecnoci co najmniej
poowy ustawowej liczby posw (quorum), niekiedy konieczne jest uzyskanie wikszoci kwalifikowanej,
oddanie projektu do Senatu: moe on ustaw zaaprobowa, zaproponowa poprawki albo odrzuci po uzyskaniu bezwzgldnej
wikszoci gosw (wicej ni poowa gosujcych) przy obecnoci co najmniej poowy posw,
przedstawienie ustawy do podpisu gowie pastwa; prezydent ma prawo weta (moe ono by bezwzgldne lub, jak w Polsce,
zawieszajce); moe ono by odrzucone przez sejm wikszoci 3/5 gosw w obecnoci co najmniej poowy posw,
ogoszenie ustawy w dzienniku promulgacyjnym (promulgacja ? podpisanie i ogoszenie aktu normatywnego),

c) akt normatywny ? dokument wadzy publicznej zawierajcy ujte w przepisy normy regulujce jaki zakres stosunkw
spoecznych; tekst naleycie ogoszonego aktu normatywnego nazywa si tekstem autentycznym; tekst aktu opublikowany z
wszystkimi nowelizacjami to tekst jednolity.
4. Budowa aktu normatywnego.
nazwa
data uchwalenia,
tytu okrelajcy zakres przedmiotowy
preambua (arenga) - zawiera ratio legis, nie wszyscy uznaj jej charakter normatywny,
cz oglna, zawierajca przepisy z elementami wsplnymi dla norm, definicje legalne, elementy hipotez, normy
sankcjonujce,
cz szczegowa, zawierajca zasadnicz materi aktu, usystematyzowan, podzielon na czci, ksigi, tytuy, dziay,
rozdziay, artykuy, paragrafy, ustpy, punkty,
przepisy przejciowe i kocowe,
podpis.
5. Charakterystyka aktw normatywnych na przykadzie Polski.
a) rda prawa o charakterze wewntrznym (normy obowizujce wewntrz organw wadzy publicznej): uchway, zarzdzenia
wydawane npdst. ustaw przez ministrw, prezydenta,
rda prawa powszechnie obowizujcego (w RP przyjto koncepcj zamknitego katalogu rde prawa powszechnie
obowizujcego): normy nakadajce na podmioty prawa ciary i obowizki:
Konstytucja (Ustawa Zasadnicza): istnieje zazwyczaj tylko jeden akt o tej nazwie i randze w pastwie (chyba e chodzi o
pastwo federalne), jest dokumentem o najwyszej mocy obowizywania, fundamentem systemu prawa, musz by z ni
zgodne wszystkie inne akty, zazwyczaj jej uchwalenie, zmiana czy uchylenie wymagaj specjalnego trybu (konstytucja
sztywna), zawiera podstawowe zasady ustroju, zadania i kompetencje oraz relacje midzy organami pastwa, podstawowe
przepisy dotyczce samorzdu terytorialnego, wolnoci, prawa i obowizki czowieka i obywatela,
ustawa: akt parlamentu, w ktrym uregulowana moe by kada kwestia nie bdca przedmiotem regulacji konstytucyjnej,
akty normatywne o randze ustawy (np. rozporzdzenia Prezydenta w II RP, czy dekrety Rady Pastwa w PRL-u, dzi moe
takie rozporzdzenia wydawa Prezydent w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie moe zebra si na posiedzenie ? podlegaj
zatwierdzeniu przez Sejm),
umowy midzynarodowe i prawo europejskie: ratyfikowane umowy midzynarodowe s czci krajowego porzdku
prawnego, ratyfikacji w Polsce dokonuje Prezydent; niektre umowy wymagaj zgody na ratyfikacj wyraonej w ustawie (art.
89); specjalne wymogi musz zosta spenione w przypadku umowy, ktra organowi midzynarodowemu przekazuje cz
kompetencji wadzy publicznej (art. 90); przed ustawami ma pierwszestwo take prawo stanowione przez organizacj
midzynarodow (prawo wsplnotowe), ktrej czonkiem jest pastwo (por. art. 91),
rozporzdzenie wykonawcze (Rada Ministrw, premier, ministrowie, Prezydent, KRRiT): akt wykonawczy wydany na
podstawie upowanienia ustawowego, ktre zawiera zakres spraw i wytyczne co do treci rozporzdzenia; zakaz subdelegacji;
szczegln rol odgrywaj kodeksy - ustawa regulujca kompleksowo cao lub zasadnicz cz stosunkw w danej sferze
ycia publicznego; od kodyfikacji naley odrni inkorporacj prawa, czyli zestawienie tekstw dotyczcych danego
zagadnienia bez zmiany ich treci.
* uchway normatywne Sejmu i Senatu, przede wszystkim regulaminy izb znajduj si poza katalogiem rde prawa powszechnie
obowizujcego.
* Konstytucja, ustawy, rozporzdzenia, ratyfikowane umowy midzynarodowe ogaszane s w Dzienniku Ustaw RP, akty o
charakterze wewntrznym w Monitorze Polskim; ogaszanie aktw prawa miejscowego przybiera rne postacie.
6. Polityka prawna. Racjonalno w tworzeniu prawa.
Polityka prawna - denie do znalezienia skutecznych rodkw osigania zamierzonych celw etycznych lub politycznych, np.
przez wykorzystywanie wiedzy ekspertw (nauki prawne jako inynieria spoeczna).
Postulat racjonalnoci ustawodawcy zakada, e moe on przewidzie skutki swoich zachowa i decyzji, wyznacza cele moliwe
do osignicia, kieruje si spjnym systemem wartoci, wyznacza adekwatne rodki do osignicia zamierzonych celw.
Racjonalne prawodawstwo powinno wyznacza cele moliwe do osignicia, a koszt osignicia celw nie powinien przekracza
ich wartoci, oraz adekwatne rodki.
X. WYKADNIA PRAWA
1. Pojcie wykadni prawa.
Wykadnia to ustalanie waciwego znaczenia przepisw prawnych albo produkt tej czynnoci. Suy wyprowadzeniu norm
prawnych z przepisw.
a) koncepcja klasyfikacyjna (klaryfikacyjna) - wykadnia dokonywana tylko w wypadku niejasnoci tekstu (clara non sunt
interpretanda), wynikajcej z niejednoznacznoci jzyka naturalnego i prawnego, nieostroci wypowiedzi, bdw popenionych
przez ustawodawc, starzenia si aktw normatywnych,

b) koncepcja derywacyjna - wykadnia powinna by przeprowadzana w kadym przypadku

2. Teorie wykadni prawa.
a) statyczna - subiektywna, uwzgldniajca preferencje aksjologiczne ustawodawcy historycznego,
b) dynamiczna - obiektywna, uwzgldniajca przeobraenia w rnych sferach, obecne znaczenie terminw,
c) teoria aktualnego ustawodawcy - wskazwk w procesie interpretacji s aktualne cele, preferencje aksjologiczne
ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji.
3. Zaoenie racjonalnoci ustawodawcy.
Zaoenie racjonalnoci prawodawcy jest przyjte powszechnie jako punkt wyjcia przy dokonywaniu wykadni. W praktyce,
przyjmujc to zaoenie, prawnicy dokonuj racjonalizacji przepisw w procesie wykadni, nie podwaaj susznoci i celowoci
norm.
4. Rodzaje wykadni prawa.
a) ze wzgldu na podmiot jej dokonujcy:
autentyczna: dokonywana przez podmiot, ktry przepis ustanowi,
legalna: dokonywana przez upowaniony do tego organ pastwa (obecnie nie ma w Polsce takiego organu); niekiedy akty
normatywne zawieraj upowanienie do dokonania wykadni legalnej (wykadnia legalna delegowana, urzdowa),
operatywna: dokonywana przez organy stosujce prawo; szczeglne znaczenie ma wykadnia sdowa, szczeglnie dokonywana
przez Sd Najwyszy w czasie rozpatrywania kasacji albo na wniosek okrelonego organu (odpowiedzi na pytania prawne) lub
rozstrzygnicia zagadnienia prawnego w konkretnej sprawie (odpowiedzi i rozstrzygnicia mog uzyska status zasad
prawnych); do niedawna obowizywaa te instytucja wytycznych wymiaru sprawiedliwoci i praktyki sdowej (opublikowanie
wicej sdy wykadni okrelonych przepisw),
doktrynalna: dokonywana prywatnie przez prawnikw, nie ma mocy wicej, oddziauje tylko si autorytetu.
b) ze wzgldu na sposb dokonywania wykadni:
jzykowa (jzykowo-logiczna): wykorzystanie regu znaczeniowych i konstrukcyjnych oraz regu poprawnego mylenia,
systemowa: ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisw ze wzgldu na ich usytuowanie w systematyce wewntrznej aktu lub
w caym systemie prawa; bierze si pod uwag to, e umieszczenie przepisu w okrelonej czci aktu ma znaczenie oraz e
system prawa nie powinien zawiera norm sprzecznych,
funkcjonalna (celowociowa, teleologiczna): ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z jego? celem; uwzgldnia si szczeglnie
ratio legis,
porwnawcza ? porwnanie interpretowanych przepisw z podobnymi przepisami z innych systemw prawa (ukad
synchroniczny) albo z podobnymi przepisami niegdy obowizujcymi (ukad diachroniczny, wykadnia historyczna).
c) ze wzgldu na wynik (zakres) wykadni:
literalna (dosowna, cisa): spord rnych wykadni wybiera si jzykow,
rozszerzajca: przyjcie znaczenia szerszego ni wynikaoby z zastosowania wykadni jzykowej,zawajca: przyjcie
znaczenia wszego ni wynikaoby to z wykadni literalnej.
5. Reguy interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze.a) reguy interpretacyjne wykadni jzykowej: do tekstu nie
mona niczego dodawa, nie ma w nim te wyrae zbdnych, domniemanie jzyka potocznego, specyficznych zwrotw jzyka
prawnego naley uywa w nadanym im znaczeniu, jednemu wyrazowi przypisane jest jedno znaczenie, zwrotw brzmicych
odmiennie nie naley rozumie jednolicie, wyjtkw od regu oglnych nie naley interpretowa rozszerzajco (exceptiones non
sunt extendendae); niekiedy dyrektywy wykadni dzieli si na zasady, reguy i wskazwki,
b) reguy inferencyjne:
argumentum a fortiori (wnioskowanie z uzasadnienia sabszego na silniejsze): ad minori ad maius (zakazy), ad maiori a minus
(nakazy, dozwolenia),
argumentum a contrario (wnioskowanie z przeciwiestwa)
argumentum a simili (wnioskowania przez analogi): analogia legis, analogia iuris; w prawie prywatnym siga si po analogi,
w prawie publicznym, gdzie wymagana jest wiksza ciso, po wnioskowanie z przeciwiestwa; rwnoczesne zastosowanie
obu wnioskowa jest niemoliwe,
wnioskowanie z celu na rodki: za zakazane naley uzna wszystkie czyny bdce warunkiem wystarczajcym do
niezrealizowania normy nakazanej (dyrektywa instrumentalnego zakazu), a za nakazane wszystkie czyny, bdce warunkiem
koniecznym do zrealizowania normy nakazanej (dyrektywy instrumentalnego nakazu).
d) topiki prawnicze: maksymy, paremie i zasady rozumowania wypracowane przez kultur prawnicz.
XI. PRZESTRZEGANIE I STOSOWANIE PRAWA.
1. Pojcie przestrzegania i stosowania prawa.
a) przestrzeganie prawa - zachowanie adresata normy zgodne z jej dyspozycj w warunkach wskazanych w hipotezie, jest
obowizkiem wszystkich adresatw norm; nieprzestrzeganie prawa moe polega na zachowaniu contra legem (naruszenie,
zamanie prawa przez dziaanie lub zaniechanie niezgodne z dyspozycj normy; szczeglnym przypadkiem jest obywatelskie
nieposuszestwo) lub preater legem (naduycie, czyli postpowanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale sprzeczne z
zasadami wspycia spoecznego czy spoeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub obejcie, omijanie prawa, czyli

osignicie celu zabronionego przez jedn norm poprzez zachowanie pozornie zgodne z inn norm przy wykorzystaniu luk w
prawie, wykadni rozszerzajcej czy wykorzystywanie niejasnoci jzyka),
b) stosowanie prawa - sformalizowane dziaanie kompetentnych organw wadzy publicznej polegajce na podejmowaniu i
realizowaniu decyzji wadczych (tworzenie norm konkretnych i indywidualnych); moe polega na zachowaniu zgodnym z
dyspozycj normy (w przypadku normy sankcjonowanej) lub stosowaniu sankcji (w przypadku normy sankcjonujcej); organ
stosujcy prawo musi go jednoczenie przestrzega.
2. Ideologie stosowania prawa.
a) ideologia decyzji zwizanej: decyzje zapadajce w procesie stosowania prawa powinny by cakowicie zdeterminowane treci
norm prawnych, organy powinny kierowa si legalizmem (pozytywizm prawniczy),
b) ideologia decyzji swobodnej: wartociami naczelnymi w stosowaniu prawa powinny by: celowo, skuteczno,
sprawiedliwo, stosowanie prawa jest zatem poszukiwaniem susznego prawa, czy si z jego tworzeniem,
c) porednia ideologia decyzji praworzdnej i racjonalnej.
3. Proces stosowania prawa i jego etapy.
a) wstpne ustalenie prawdopodobiestwa pojawienia si faktu majcego znaczenie prawne, np. poprzez dziaania policji czy
wniesienie do sdu powdztwa w przypadku prawa cywilnego,
b) udowodnienie zaistnienia faktu (postpowanie dowodowe):
rozstrzygnicie co do ciaru dowodu (onus probandi) ? co do zasady naley do oskaryciela czy powoda (domniemanie
niewinnoci oskaronego),
ustalenie rodzaju dowodw dopuszczalnych w postpowaniu ? co do zasady sd powinien dopuci wszelkie rodki dowodowe,
ktre mog przyczyni si do wyjanienia sprawy i nie s sprzeczne z prawem (dokumenty publiczne i prywatne, zeznania
wiadkw, ogldziny, opinie biegych;
ocena wiarygodnoci dowodw przez organ wadzy publicznej wg teorii swobodnej oceny dowodw (organ kieruje si wiedz i
dowiadczeniem) lub teorii zwizanej oceny dowodw,
ustalenie celw postpowania dowodowego: ustalenie prawdy materialnej lub formalnej (obraz faktw na jaki godz si strony
postpowania albo jaki wynika z domniema prawnych)
okreleniu zaistniaego faktu su te domniemania - wnioskowania na podstawie stwierdzenia, e jeli zjawisko A i B czsto
wspwystpuj, to pojawienie si udowodnionego zdarzenia A czy si najprawdopodobniej z wystpowaniem
nieudowodnionego zdarzenia B;
domniemanie faktyczne (praesumptio facti) - sd moe ale nie musi wycign wnioski co to zaistnienia nieznanego faktu
na podstawie zaistnienia faktu znanego; domniemanie prawne (praesumptio iuris) - prawo wprost nakazuje uzna za
udowodniony fakt A przy zaistnieniu udowodnionego faktu B,
domniemania prawne dzieli si na wzruszalne (praesumptio iuris tantum), ktre mog by obalone przez przeprowadzenie
przeciwdowodu i niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), ktrych obali nie sposb,
c) ustalenie norm obowizujcych - ustalenie, czy wchodzce w gr przepisy obowizuj (decyzja walidacyjna) oraz
wyprowadzenie norm z przepisw,
d) subsumpcja - podcignicie faktu pod norm, czego konsekwencj jest ustalenie skutkw prawnych danego faktu i podjcie
decyzji,
e) wykonanie decyzji (postpowanie egzekucyjne).
4. Stanowienie a stosowanie prawa.
Naley odrni stanowienie od stosowania prawa; stanowienie jest w istocie szczeglnym przypadkiem stosowania norm
kompetencyjnych i procedury prawodawczej. Takie rozrnienie jest natomiast praktycznie niemoliwe w krajach prawa
precedensowego.
5. Znajomo prawa a jego przestrzeganie.
zasada ignorantia iuris nocet,
przyczyny nieznajomoci prawa: ogromna ilo aktw normatywnych, bezustanne modyfikacje prawa stanowionego,
specjalizacja prawa, trudnodostpno dziennikw publikacyjnych,
gwnym rdem wiedzy o prawie staj si rodki masowego przekazu, dowiadczenia znajomych lub rodziny, szkolenia,
informacje od zawodowych prawnikw, elektroniczne noniki informacji prawniczej, Internet,
nieznajomo prawa zwiksza ryzyko jego narusze.
6. Skuteczno prawa.
finistyczna: prowadzi do osignicia jakiego celu,
behawioralna: prawodawca zdobywa masowy posuch,
aksjologiczna: akceptacja i internalizacja wartoci, ktre byy podstaw stworzenia prawa.
XII. STOSUNKI PRAWNE
1. Pojcie stosunku prawnego.
Stosunek prawny to rodzaj stosunku spoecznego wykorzystywany do opisywania zalenoci midzy podmiotami prawa, analiza
stosunkw charakteryzuje si wielostronnoci ujcia (obowizkom jednej strony stosunku odpowiadaj uprawnienia drugiej).

2. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego.

Stosunki prawne powstaj, ulegaj zmianie u staj w wyniku faktw prawnych:
a) niezalenych od woli ludzkiej zdarze, wynikajcych czsto z dziaania si przyrody,
b) zalenych od ludzkiej woli zachowa:
czynw: zgodnych z prawem albo niedozwolonych,
czynnoci konwencjonalnych: czynnoci wadczych organw wadzy publicznej zwizanych za stanowieniem prawa lub ze
stosowaniem prawa, czynnoci prawne podejmowane przez osoby fizyczne i prawne, wymagajce owiadczenia woli
(komunikat o pragnieniu ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego; moe by nawet domylna -wnioskowanie
per facta concludentia).
3. Podmioty stosunku prawnego.
a) w prawie konstytucyjnym: pastwo reprezentowane przez np. Sejm, Rad Ministrw, jednostki samorzdu terytorialnego,
obywatele, nard, wsplnoty etniczne,
b) w prawie administracyjnym: organy pastwa i samorzdu, obywatele, cudzoziemcy, instytucje i inne jednostki organizacyjne,
c) w prawie karnym: pastwo reprezentowane przez organy cigania i wymiar sprawiedliwoci, osoby fizyczne i prawne,
d) w prawie cywilnym:
osoba fizyczna - kady czowiek od urodzenia do mierci; ma zdolno prawn (mono wystpowania jako podmiot w
stosunkach prawnych, nabywania obowizkw i uprawnie, nie mona jej odebra czy ograniczy) co do zasady te zdolno
do czynnoci prawnych (do skadania owiadcze woli ze skutkiem prawnym) - posiadaj j osoby penoletnie, ktre nie
utraciy jej na podstawie ubezwasnowolnienia, ograniczon zdolno do czynnoci prawnej maj osoby powyej 13 roku ycia
lub czciowo ubezwasnowolnione,
osoba prawna - twr organizacyjny powstay zgodnie z prawem i zwykle dysponujcy znacznym majtkiem: zrzeszenie
(stowarzyszenie, partia polityczna, zwizek zawodowy - przesdzajce jest zgrupowanie osb fizycznych) albo zakad
(przedsibiorstwo, spka -przesdzajce jest zgrupowanie majtku); osoby prawne powstaj w trybie rejestrowym
(koncesyjnym) - uzyskanie wpisu do rejestru, ustawowym (erekcyjnym) - instytucja otrzymuje osobowo prawna na mocy
ustawy albo notyfikacyjnym ? warunkiem powstania jest powiadomienie odpowiednich wadz; osobowo prawna to zdolno
prawna i zdolno do czynnoci prawnych osb prawnych; czynnoci prawne podejmuj w imieniu osb prawnych ich
upenomocnione organy; osobami prawnymi s: pastwo i jednostki samorzdu terytorialnego (w stosunkach majtkowych
wystpuje pod postaci Skarbu Pastwa), organy pastwa osobowoci prawnej nie posiadaj,
uomna osoba prawna: nie posiada osobowoci prawnej w powyszym znaczeniu, majtek naley do ich wacicieli, moe
jednak na podstawie pewnych unormowa podejmowa czynnoci prawne i wystpowa przed sdem cywilnym.
4. Przedmiot i tre stosunku prawnego.
Przedmiotem stosunku prawnego moe by okrelone zachowanie, przedmiot materialny, prawa (np. prawa autorskie);
przedmiotu dotycz obowizki i uprawnienia stron stosunku (czyli jego tre).
5. Rodzaje stosunkw prawnych.
a) ze wzgldu na metod regulacji prawa:
cywilnoprawne: rwnorzdno stron, dobrowolno nawizania stosunku, zasada swobody umw (z wyjtkiem dotyczcych
iuris cogentis), sankcja niewanoci lub sankcja egzekucyjna,
prawno-administracyjne: pozycja wadcza jednej ze stron (pastwo, jednostka samorzdu teryt.), zawizanie stosunku nie jest
niekiedy dobrowolne, przedmiot i tre stosunku okrelone z reguy przez iuris cogentis, najczciej wystpuje sankcja
egzekucyjna,
prawno-karne: nawizywane w wyniku popenieniu czynu zabronionego przez indywidualnego sprawc, drug stron jest
pastwo o pozycji wadczej, pooenie stron wyznaczone przez iuris cogentis, sankcje gwnie karne;
b) ze wzgldu na liczb wystpujcych podmiotw:
dwustronne
wielostronne;
c) ze wzgldu na stopie aktualizacji:
dwustronnie (wielostronnie) zindywidualizowane: wszystkie podmioty stosunku mona wskaza co do tosamoci; stosunki te
mog powsta, ulec zmianie czy usta nie tylko w wyniku dziaa wzajemnych ale take w wyniku jednostronnej czynnoci
prawnej,
jednostronnie zindywidualizowane: tylko jedna strona moe by wskazana co do tosamoci, inne podmioty wystpuj
anonimowo (np. stosunek wasnoci),
obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne): aden podmiot nie jest wskazany co do tosamoci (np. obowizek
przestrzegania prawa w stosunkach midzy podmiotami).
* aktualizacja treciowa - zmiana praw, obowizkw stron przy zaistnieniu pewnych zdarze.
XIII. ODPOWIEDZIALNO PRAWNA
1. Pojcie i oglne zasady odpowiedzialnoci prawnej.

Odpowiedzialno prawna to obowizek ponoszenia przewidzianych przez norm sankcjonujc negatywnych skutkw zachowa
niezgodnych z dyspozycj normy w warunkach przewidzianych w hipotezie albo negatywnych skutkw wystpienia pewnych
zdarze. Mona ponosi odpowiedzialno:
za zachowania wasne
za zachowania cudze (np. odpowiedzialno rodzicw za szkody wyrzdzone przez ich dzieci).
Rodzaje odpowiedzialnoci prawnej:
a) karna: dot. czynw wasnych przede wszystkim osb fizycznych, ale take prawnych,
b) cywilna: odpowiedzialno wszystkich podmiotw obrotu prawnego za czyny, czynnoci konwencjonalne, czy szkody
wyrzdzone przez zwierzta:
z tytuu deliktu (czynu niedozwolonego): za zawinione wyrzdzenie szkody innemu podmiotowi,
z tytuu niewykonania lub nienaleytego wykonania obowizku powstaego na podstawie czynnoci prawnej.
c) subowa: ponoszona przez pracownikw wobec prawodawcy,
d) parlamentarna (polityczna): ponoszona przez rzd lub jego czonkw przed Sejmem z powodu dziaania niezgodnego z wol
parlamentu,
e) konstytucyjna: ponoszona przez najwyszych funkcjonariuszy pastwa za delikty konstytucyjne (Trybuna Stanu).
2. Przesanki odpowiedzialnoci prawnej na przykadzie odpowiedzialnoci karnej.
popenienie czynu zabronionego przez ustaw karn obowizujc w danym miejscu i czasie (nullum crimen sine lege),
szkodliwo spoeczna czynu nie moe by znikoma,
przestpstwo nie byo dokonane pod przymusem, nie byo wynikiem obrony koniecznej ani stanu wyszej koniecznoci,
oskarony osign minimalny wiek (17 lat), mia odpowiedni stan zdrowia i rozwoju psychicznego w chwili popenienia
przestpstwa,
czyn dokonany zosta w stanie winy (nemo crimen sine culpa); wina moe by umylna (sprawca mia bezporedni zamiar
dokonania przestpstwa) albo nieumylna (sprawca nie majc zamiaru popenienia czynu zabronionego, popenia go wskutek
nieostronoci).
3. Fikcja powszechnej znajomoci prawa.
Wspczesne ustawodawstwa stoj na stanowisku, e obowizujce prawo jest powszechnie znane, a ignorantia iuris nocet,
ignorantia iuris non exculpat.
XIV. SPRAWIEDLIWO I RZDY PRAWA.
1. Idea sprawiedliwoci i jej znaczenie.
a) sprawiedliwo jako cnota doskonaoci etycznej,
b) sprawiedliwo pojmowana jako zasada regulujca wymian dbr albo przydzielanie dbr i ciarw (sprawiedliwo
rozdzielcza, dystrybutywna); materialne koncepcje sprawiedliwoci w tym rozumieniu:
kademu wg dzie,
kademu wg jego pozycji,
kademu wg zasug,
kademu to samo,
kademu wg jego potrzeb,
kademu wg tego co przyznaje mu prawo;
c) formalna koncepcja sprawiedliwoci: rwne traktowanie podmiotw znajdujcych si w jednakowej sytuacji lub noszcych
jednakowe cechy, due znaczenie ma jednak zasada susznoci,
d) sprawiedliwo proceduralna: uczciwe i rwne wobec wszystkich posugiwanie si przez wymiar sprawiedliwoci procedurami
decyzyjnymi w stosowaniu prawa.
2. Pastwo prawne. Rzdy prawa.
Zasada rzdw prawa - zasada prawno-ustrojowa, idea pastwa, ktre dziaa za porednictwem swoich organw, na podstawie
norm prawnych i w ich granicach; prawo okrela granice dziaania wadzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb dziaania jej
organw (mimo pewnego luzu decyzyjnego);
aspekt negatywny rzdw prawa - obrona obywatela przed despotyzmem,
aspekt pozytywny - zobowizanie organw wadzy pastwowej do dziaania na podstawie i w ramach norm.
Koncepcje praworzdnoci:
formalnej: porzdek prawny akcentuje wartoci formalne w procesie stanowienia i stosowania prawa
materialnej: akcentuje si materialne wartoci, wic majce znaczenie take w odniesieniu do treci prawa, pastwo spenia
podstawowe warunki co do treci norm.
Urzeczywistnienie zasady rzdw prawa wg koncepcji wewntrznej moralnoci prawa (L. L. Fuller): prawo jest generalne,
naleycie ogaszane, nie dziaa z moc wsteczn, szczeglnie gdy wprowadza ciary i obowizki, jest jasne, unika sprzecznoci
norm, nie wymaga od adresatw rzeczy niemoliwych (ad impossibilia nemo obligatur), prawo jest wzgldnie stae w czasie,
speniony jest warunek praworzdnoci formalnej.
3. Gwarancje pastwa prawnego.
a) materialne - czynniki czynice naruszenie prawa mao prawdopodobnym: mechanizmy decyzyjne i kontrolne demokracji,
wysoki poziom dobrobytu spoecznego, kultury politycznej i prawnej, wasno prywatna,
b) formalne (instytucjonalne) - kontrola w toku stanowienia i stosowania prawa:

 ustrojowe: trjpodzia wadz, swoboda dziaania legalnej opozycji, niezbywalno, deklaratoryjny charakter praw obywatela,
legislacyjne: hierarchia aktw prawnych, rozgraniczenie kompetencji prawotwrczych poszczeglnych organw pastwa,
istnienie sdownictwa konstytucyjnego,
proceduralne: wieloinstancyjno postpowania sdowego, gwarancje procesowe (bezstronno sdu, prawo oskaronego do
obrony), istnienie sdownictwa administracyjnego i instytucji rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana).
4. Demokratyczne pastwo prawne.
trjpodzia wadzy,
niezawiso sdownictwa,
istnienie sdowej kontroli stosowania prawa i zgodnoci prawotwrstwa z konstytucj,
zapewnienie kademu prawa do uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law),
sprawiedliwo proceduralna,
istnienie i respektowania praw czowieka i obywatela,
indywidualizacja odpowiedzialnoci karnej, domniemanie niewinnoci, lex retro non agit, ochrona uprawnie legalnie i w
dobrej wierze nabytych, wymogi wewntrznej moralnoci prawa,
pewno, jawno i jasno prawa, zachowanie odpowiedniej vocatio legis, zasada, i umw naley dotrzymywa (pacta sunt
servanda).