Danuta Szlagowska.

Dzieje Muzyki

Muzyka okresu pierwotnego

Muzyka dawnych kultur

Pocztki muzyki kryj si w mroku. Oddalone od nas o tysice lat, pozostan na zawsze
nieznane. Muzyki - w przeciwiestwie do innych zakresw kultury - nie moemy si
domyla, wszelkie hipotezy s tu podejrzane i grzesz dowolnoci. Uderzajce, jak mao
danych mamy z okresu muzyki pierwotnej i jak bardzo muzyka dawnych kultur zamyka si w
formuach, ktre dla nas s martwe. Kto potrafi oywi muzyk greck na podstawie
zachowanych dokumentw? A c dopiero mwi o muzyce dawnej Mezopotamii, Palestyny,
Indii czy Arabii. Z pewnoci my Europejczycy jestemy do tego najmniej powoani, nasze
pojcie o muzyce moe tylko przesoni obraz ywej muzyki tamtych kultur. Na szczcie dla
nas ta muzyka nie zmieniaa si, rozwj by jej obcy, w cigu wiekw tylko utrwalay si jej
kanony. Dlatego te mimo wszystko moemy o niej cokolwiek powiedzie, moemy
zarysowa jej obraz kulturowy, obraz dwikowy pozostaje jednak nadal albo zagadkowy,
albo - zupenie nieodgadniony.

l. Pocztki muzyki
Istniej rne teorie na temat pocztkw muzyki. Zazwyczaj s one midzy sob sprzeczne jedne wykluczaj drugie. W istocie rzeczy u ich podoa mogy sta tylko dane dotyczce
rozwoju samego czowieka. Faktem jest, e nie istniej kultury bez muzyki; potwierdzaj to
badania etnograficzne. W dziejach kultury zawsze istnia piew i zawsze istniay instrumenty
(kultury bez instrumentw nale dzi do zupenych wyjtkw). Ten fakt sta si wspln
podstaw rozumowania muzykologw. Rnice w teoriach polegaj tylko na dominacji
poszczeglnych motyww w badaniach nad pocztkami muzyki. Instrumentalna muzyka ma
swoje pocztki w Azji centralnej, mona tego dowie na podstawie bada nad rozwojem
instrumentw. Pewne instrumenty znane byy ju w epoce paleolitu, w starszej epoce
kamienia. W epoce elaza pojawiaj si dzwony i instrumenty podobne do rogw. Wraz z
rozwojem instrumentw powstaj systemy dwikowe, pojawiaj si te pierwsze formy
muzykowania, socjologicznie rnice si zarwno pod wzgldem znaczenia muzyki, jak i jej
przeznaczenia. Funkcje muzyki rnicuj si z biegiem czasu, muzyka suy moe
pobudzeniu czowieka, moe te suy uspokojeniu, przeniesieniu go w stan biernej
kontemplacji. Muzyka ma si magiczn, w rkach kapana czy czarownika moe by
instrumentem oddziaywania na innych. Zwizana z tacem, odsania jeszcze inne moliwoci
oddziaywania na czowieka.

2. Muzyka ludw pierwotnych

W dziejach muzyki piew poprzedza muzyk instrumentaln. Przypuszczalnie te u
pocztkw muzyki by piew -- pierwszy moliwy rodzaj tworzenia muzyki waciwy
czowiekowi wtedy, gdy jeszcze nie potrafi stworzy instrumentu. Darwin, a take wielu
innych uczonych sdzio, e muzyka jest jedn z prostszych form komunikacji emocjonalnej,
miosnej, przypominajc piew ptakw. piew ptakw jednak moe przyjmowa formy

zupenie bezinteresowne: ptak piewa jakby sam dla siebie. Podobnie mogo dzia si rwnie
z czowiekiem: muzyka stanowiaby wwczas wyraz tsknoty za czym, co potrafiaby mu
przynie tylko muzyka, traktowana jako sia magiczna, zdolna wprawie czowieka w stan,
jakiego poza muzyk nie zna. Biologiczne traktowanie rde muzyki to wszake tylko
hipoteza, czego dowodem mog by piewy tzw. ludw prymitywnych, ktre tylko czciowo
wi si z miosnym werbowaniem. Zazwyczaj sprawy te wychodz poza pierwotny krg
magiczny i nawet w swojej najprostszej postaci wymagaj pewnego stopnia kultury, ktra
wynosi czowieka ponad przyrod. L' podoa wszelkiej
muzyki prymitywnej ley
improwizacja. Jej bardziej rozwinite formy doprowadzaj muzyk
prymitywn do
wielogosowego muzykowania i wydatnie skomplikowanego rytmu. Std te muzyka ludw
pierwotnych nie moe by traktowana jako forma przedkulturowa, jest to po prostu inna,
autentyczna i naturalna forma muzykowania.

3. Muzyka i magia
Podstawowym materiaem pierwotnych kultur muzycznych jest rytm, stanowicy jakby
wysz, gdy wyabstrahowan form mowy ludzkiej. Wielu uczonych, a midzy nimi rwnie
Herbert Spencer, usiowao interpretowa muzyk jako odpowiednik melodii mowy - owych
wzniesie i spadkw, jakie charakteryzuj mow ludzk (podobne teorie wygaszali Rousseau
i Herder). Pniejsze badania zaprzeczyy tej hipotezie. Jest, bowiem uderzajce, e te narody,
ktre dysponuj bardzo bogat melodyjnoci mowy - rwnoczenie czsto operuj bardzo
wsk skal stopni w muzyce. Marius Schneider uwaa wszake, e mogy istnie wsplne
rda mowy i muzyki. Hipoteza ta przekonuje o tyle, e np. mowa chiska zna drobne,
muzyczne jakby niuanse, ktre precyzuj znaczenie niemal identycznych skdind wyrazw.
Podobnie w plemionach Baniu czy Hotentotw, a wic tam, gdzie napotykamy stosunkowo
wczesne formy muzykowania, istnieje zwizek midzy muzyk a mow. Magiczna sia
muzyki jest niezaprzeczalna szczeglnie na tych obszarach, gdzie rym jest waniejszy ni
dwiki, zwaszcza na terenie Afryki, ktra zna nawet mow bbnw, suc do
przekazywania wiadomoci. Wybijajce rytm bbny maj si magiczn. Odebra wodzowi
afrykaskiemu Jego wodzowski bben oznacza jeszcze dzi pozbawienie go godnoci krla.

4. Wielogosowo muzyki pozaeuropejskiej

Muzyka pozaeuropejska nie zna harmonicznej wielogosowoci w naszym pojciu. Mimo to i
poza Europ znana jest wielogosowo w dodatku nie w jednej formie, lecz w kilku rnych.
Jedn z podstawowych jest heterofonia, zwana te heterofoni wariantow (Azja Poudniowa i
Ameryka Poudniowa). Melodie prowadzone s w kilku wariantach jednoczenie przez kilku
piewakw, w pionie powstaje wielogosowo heterofoniczna. Heterofoni czyst znamy z
muzyki orkiestrowej Syjamu czy Jawy (na tle melodii gongw inne instrumenty tworz
gciej utkane warianty: w sumie powstaje bogata wielogosowo wypadkowa). Inn form
wielogosowoci jest piew paralelny (organalny), znany na wschodzie Afryki i w dzisiejszej
muzyce ludowej Islandii. Bardziej niezalene zestawienia dwu gosw znajdziemy m.in. na
wyspie Borneo (tu gos dolny stanowi rodzaj ostinata).

5. Chiny dawne

W okresie panowania mitycznych piciu cesarzy chiskich przyj si zwyczaj ustalania

podstawowego tonu, ktrego fizykalny odpowiednik by traktowany te jako miara dugoci.
Po kadym kolejnym obaleniu dynastii ustalano nowy ton podstawowy. Muzyka chiska bya
wic muzyk nie improwizacji, lecz systemu, co dla dziejw muzyki jest niezwykle wane.
Chiska muzyka, jak i chiska kultura, jest nie tylko najstarsz ze wszystkich; jest te
(zwaszcza dla Europejczyka) najbardziej osobliw, zamknit dla innych wpyw w praktyk
artystyczn. Charakterystyczne jest tu, e im bardziej kunsztowna jest muzyka, tym bardziej
sposb piewania odbiega od naturalnego sposobu wydobywania dwiku i zblia si do
towarzyszcych mu instrumentw. Jzyk chiski jest mow dwikw; znaczenie kadej
sylaby zaley tu od wysokoci dwikowej, na jakiej jest ona wymawiana. Z tej zalenoci
wypywaj liczne kanony kompozycyjne rwnie nieruchome, jak sam jzyk. W muzyce
chiskiej sowo ma wiksz wag ni melodia: w operze dominuje recytatyw. Rytmika
muzyki chiskiej jest prosta, najczciej dwumiarowa. W wykonawstwie instrumentalnym i
wokalnym nie brak przykadw manieryzmu ilustracyjnego (np. naladowanie piewu
ptakw). Z punktu widzenia form i gatunkw muzyka chiska dzieli si na pi rodzajw:
Muzyk kultow, liryk wokaln, opery, muzyk kameraln i twrczo ludow. Muzyka
kultowa wykonywana bya w wityniach i ogrodach, np. podczas uroczystych ceremonii przy
rui rodzinach potomka rodziny cesarskiej, i wymagaa niekiedy ogromnej liczby wykonawcw
(czsto take tancerzy). Liryka wokalna stal jakby na pograniczu muzyki kultowej i opery.
Opera chiska powstaa jako wynik trzech form muzycznych: tacw kultowych, liryki
wokalnej i
przeniesionej z Mongolii pantomimy. Istnieje szereg rodzajw oper
zrnicowanych regionalnie i historycznie. W miar rozpowszechniania si instrumentw,
niekiedy obcego pochodzenia, rozwijaa si Flecistka (Chiny) Muzyka kameralna. Muzyka
ludowa to gwnie pieni pracy, pieni kulisw, tace i pieni obrzdowe. Instrumentarium
muzyki chiskiej jest bardzo bogate, przy czym uderza rnorodno tworzywa: kamienie,
brz, glina, skra, drewno. Z epoki kamienia pochodz najstarsze instrumenty perkusyjne, m.
in. bbny tu-gu. Epoka brzu przyniosa gongi i dzwony, ukadane w cae zestawy o
kilkunastu wysokociach. Z instrumentw dtych wymieni trzeba flety bambusowe i flety
szen z wieloma piszczakami i miechem, z instrumentw strunowych - cytry i lutnie (tsin i
piba).

6. Historia muzyki chiskiej

Opisy muzyki i instrumentw sigaj najstarszych dynastii, natomiast bardzo pno (bo
zaledwie od kilku wiekw) datuje si zapis muzyczny. 7 ktrego zreszt nie daoby si
rekonstruowa muzyki. Wie si to z ogln tendencj trzymania si najodleglejszych
tradycji. Odrbno muzyki chiskiej wynika z jej zwizku z religi i filozofi. Wiara w
nadprzyrodzone siy i wychowawcze znaczenie muzyki sprawia, e otaczano j kultem. Tym
tumaczy si ograniczenie jej do pewnych dugo uprawianych gatunkw i zwizanych z nimi
instrumentw. N a pocztku dziej w muzyki chiskiej byt mit. Piciu wspomnianych ju legendarnych cesarzy miao da pocztek muzycznej kulturze chiskiej; pierwszy z nich,
Huang Ti - ty Cesarz - mia by odkrywc i kodyfikatorem pisma oraz twrc praw
muzyki, opartych na porzdku matematycznym, wedug ktrego budowano te instrumenty.
Od tysicy lat istnieje tu niezmiernie wysoko rozwinita teoria muzyki. Jej zasad jest
bezptonowa skala piciotonowa: c-d--'-g- a: wedug niej strojony by popularny chiski
instrument. U podstaw interpretacji skali pentafonicznej leaa mitologia: dwikom c, d i e
odpowiadali w rodzinie m, syn i wnuk. dwikom g i a odpowiaday ona i synowa. Na
czasy Konfucjusza przypada wprowadzenie ptonw, ktre z pentatoniki wytworzyy
heptatonik (wizao si to - na przeomie VI i V w. p.n.e. -- z infiltracj wpyww przybyszy,

ich muzyk Konfucjusz okrela jako now, pikn, ale niebezpieczn). Pentatonika pozostaa
jednak trwa podstaw systemu muzycznego Chiczykw, ktrzy tradycyjnie stroj
instrumenty wedug jej ukadu.

7. Muzyka Egiptu
Kultura egipska Jest obok sumeryJskiej i indyjskiej jedn z najwczeniejszych. Podobnie jak
Sumerowie, Egipcjanie uprawiali muzyk kultow. Na podstawie paskorzeb i malowide
ciennych mona wnosi o istnieniu tacw. Z czasem tace te musiay przybiera charakter
pantomimiczny czy nawet akrobatyczny. Na instrumentach grali mczyni, ale nie stroniy od
tego zajcia damy z wyszego towarzystwa. Sdzc po zachowanych malowidach, tace i
piewy miay pocztkowo charakter spokojny, by w okresie pniejszym - by moe wzorem
muzyki azjatyckiej - nabra charakteru radoniejszego, bardziej ywioowego. Wraz ze
zdobyciem Egiptu przez Arabw (ok. 640 r. n.e.) zacza dominowa muzyka arabska. W
czasach naszego redniowiecza powracano do tradycji egipskich, zwaszcza do muzycznych
tradycji chopw (tradycja ta zachowaa si po dzie dzisiejszy). W pierwszej poowie XIX
wieku rozpoczto systematyczne kultywowanie muzyki egipskiej.

8. Instrumenty Egiptu
Ju w predynastycznym Egipcie pojawiaj si pierwsze instrumenty. Obok prymitywnych
instrumentw perkusyjnych uywane s proste flety i trbki. Z biegiem czasu Egipcjanie
zaczli si posugiwa okrelonym instrumentarium. Istnia te u nich zawd muzyka.
Zachoway, si z dawnych czasw znaleziska przedstawiajce instrumenty i muzykw,
zachoway si take instrumenty: harfy, liry, lutnie, gitary, flety pojedyncze i podwjne,
piszczaki, trby oraz instrumenty perkusyjne, jak grzechotka (zwana sisirurnY Natonua-ii
niewiele wiemy o systemie dwikowym dawnego (przez pi tysicleci trwajcego) Egiptu.
Moemy na drodze rekonstrukcyjnej zaledwie snu domysy co do uywanych skal. Jedne
instrumenty przemawiaj za
skal bezptonowa, inne za stopniami drobniejszymi,
odpowiadajcymi naszym ptonom. Poniewa nie mamy ani ladu notacji muzycznej,
moemy si hipotetycznie domyla istnienia w piewach kultowych modeli rytmicznomelodycznych piewowi towarzyszyy instrumenty. w muzyce kultowej byy one z pewnoci
czym wicej ni rdem dwiku (sistrum np. okrelane byo w Egipcie jako sehem, co
oznacza potg. bosk potg rzecz jasna, ktrej instrument by niejako symbolem).
Najbardziej znamiennym instrumentem dawnego Egiptu jest harfa benz pochodzi ona a z
XXVI wieki; p.n.e. i zblia si do formy uku, co uczonych naprowadzao na rne ciekawe
teorie. Tradycje wity egipskich faraonw, ktrzy byli zarazem najwyszymi kapanami,
wskazuj na wielkie znaczenie muzyki kultowej. Nie ulegajc obcym wpywom, muzyka ta
zachowywaa swoj odrbno a do czasw pojawienia si ludw z Bliskiego Wscho- du.
Kolejne wpywy muzyki Mezopotamii, Hebrajczykw, a pniej Grekw i Rzymian zatary
odrbny charakter muzyki Egiptu i dzi czsto za staroegipskie instrumenty uwaa si te, ktre
pojawiy si w Egipcie do pno. Ale te przeciwnie -grecki teoretyk muzyki Ptolemeusz
(ok. 150 r. n.e.) wywodzi si z Egiptu, a duo wczeniej od niego dziaajcy Pitagoras
studiowa pilnie to. co zostao utrwalone w wityniach Egiptu. I wanie Egipcjanin
(Ktesibios z Aleksandrii, dziaa ok. 246-221 r. p.n.e.), a nie -jak sdzono - Grek wynalaz
organy wodne {hydruuHs}. Elementy kultury staroegipskiej przeszy przez Kret do G recji. a
czciowo te dotary do nowszych kultur - arabskiej i Islamu.

9. Muzyka afrykaska
Muzyka afrykaska nie stanowi jakiej integralnej caioci. Jest to poic-cie raczej geograficzne
ni muzyczne (w Afryce nikt nie uywa tego okrelenia). Kultury muzyczne Afryki pnocnej,
ludw Bantu czy Madagaskaru rni si od siebie tak wydat nie, e nie moe by mowy o
jakiej ich wsplnej charakterystyce. To, co je czy, dotyczy raczej sfery oglnokuiturowej:
mamy tu takie oglne cechy, jak bezporednio zwizku muzyki ze zdarzeniami i uczuciami,
brak kunsztownoci melodycznej, gotowo do wzniecania ekstazy i wyjtkowe przywizanie
do tradycji (tworzy si tu waciwie tylko warianty wci tych samych modeli czy formu
melodycznych i rytmicznych). Perkusyjne instrumentarium wie si z elementarnym
odczuwaniem muzyki przez rytm. Znany jest wpyw, jaki wywar na jazz sposb traktowania
rytmu w muzyce afrykaskiej. Rytmy afrykaskie konstruowane s w niektrych rejonach
kunsztownie i mog uchodzi za element rwnowany ze strukturami melodycznymi. Afryk
dzieli si na strefy muzyczne w zalenoci od wpyww obcych, zwaszcza arabskoislamskich.

10. Mezopotamia
Przez ponad dwa i pl tysica lal yzna Mezopotamia, nizinna kraina na Bliskim Wschodzie w
dorzeczu Tygrysu i Eufratu, stanowia wielkie centrum cywilizacji i kultury. Mezopotamia
wywara ogromny wpyw na rozwj wiata staroytnego. Pierwsz wysoko rozwinit kultur
stworzyli w Mezopotamii Sumerowie, zaoyciele potnych miast, ktre miay znaczenie
pastw, jak np. Uruk, Kiszczy Ur. Na pnocy rozwijao si rwnie potne pastwo Akad.
Sumerowie i Akadowie traktowali muzyk dwojako: jako muzyk zwizan z ceremoniaem
religijnym i jako muzyk dworsk. Z najstarszej sumeryjskiej epoki odkopano przed laty
instrumenty, ktre ywo przypo- minaj instrumenty dawnego Egiptu. Istnieje przypuszczenie,
e instrumentom tym (sistrum,
tamburyny, flety i oboje) przypisywano magiczne
oddziaywanie na czowieka, w czym mona widzie zarodki przyszej greckiej teorii etosu.
Pieni miay swoje wasne modele melodyczne. Na podou kultury sumeryjskiej rozwina
si kultura Babilonii. W miejsce pojedynczych hymnw czy psalmw pojawia si peny
liturgiczny rytua, zoony z dugiej serii muzycznych utworw. Muzyka przejmuje rol
religijn. Wysoki poziom kultury technicznej, a zwaszcza obrbki metali, umoliwi
udoskonalenia w budowie instrumentw. Z Babilonii wywodzi si wynalazek progw na
gryfach instrumentw strunowych, Asyryjczycy natomiast posugiwali si rezonatorami w
harfach i lirach, znali te cymbay uderzane paeczkami i podwjne fleiy. Czas asyryjski w
dziejach staroytnego Wschodu odznacza si rozwojem muzyki wieckiej. o ktrej wiemy
jednak niewiele. Wzrosa ilo instrumentw, sporo z nich wywodzi si wanie ju nie z
muzyki kultowej, lecz niemal ludowej. Muzyka pniejsza, pierwszego tysiclecia p.n.e.,
nabiera z czasem zgoa innego charakteru. J u w czasach sumeryj-skich kapani, liturgicy,
matematycy i astrolodzy wsppracowali z sob i tworzyli zaleny od kultu i nauk system. W
okresie chaldejskim, trzy tysice lat pniej. astrolodzy i matematycy jli sami tworzy co w
rodzaju muzycznej teorii. Pojawia si tu teoria kosmiczna, oparta na przekonaniu, e
pomidzy makrokosmosem (univer- sum) a mikrokosmosem (czowiek) istnieje harmonia.
Muzyka moe odbija ow harmoni dziki matematycznym proporcjom, dziki analogiom
kosmicznym. Pojawia si te mistyka cyfr, a interway wynike z podziau struny na cztery
czci (unison, oktawa, kwinta i kwarta) analogie snuto w Chinach czy pniejszej Grecji.
Sama muzyka uzyskiwaa z biegiem czasu znaczenie bardziej wieckie, uprawiano j w kocu
dla przyjemnoci. Kultura dawnej Mezopotamii bya niezwykle bogata, a zasig jej wpyww
obejmowa Indie, Egipt, Palestyn i Grecj.

11. Muzyka palestyska

W trzecim tysicleciu przed nasz er zarwno Egipt, jak i Mezopotamia stanowiy wielkie
centra rozwinitej kultury muzycznej. Pomidzy obydwoma tymi potnymi krajami, na
pustyni, yy plemiona semickie. ydzi asymilowali wysoko rozwinite cywilizacje, a wielka
rola, jak odegrali w dziejach muzyki, polegaa na poredniczeniu kulturowym midzy
Egiptem a Mezopotami, potem midzy Egiptem a Grecj, wreszcie - midzy Arabi a Europ
Zachodni. O najwczeniejszej muzyce ydowskiej wiemy niewiele: religia staro ydowska
zabraniaa obrazowego przedstawiania przedmiotw, nie wiemy wic, jak wyglday wtedy
instrumenty. O muzyce dowiadujemy si jedynie z tekstw Starego Testamentu. Na podstawie
zachowanych przez tradycj melodii mona si domyla, e muzyka ydowska opieraa si
na stale powtarzanych formuach, w linii melodycznej zblionych do pniejszych psalmodii.
Bya to muzyka jednogosowa, przewanie wokalna. Opierajc si na staych modelach
melodycznych, posugiwano si piewem recytacyjnym i ametrycznym. Centraln rol
odgrywaa muzyka zwizana z kultem religijnym. Trzon ydowskiego instrumentarium
stanowiy trby, harfy i kitary. Instrumenty dte, zwaszcza trby, miay znaczenie magiczne
(np. Nowy Rok by dniem dwiku trb). Z biegiem lat wyksztaci si tzw. piew
responsorialny; piew ten wypar wkrtce muzyk instrumentaln, bardzo zreszt skromn,
przypuszczalnie jednogosow. Wraz z powstawaniem coraz to nowych domw modlitwy,
synagog, zaczy te powstawa nowe formy muzyki religijnej - piewy synagogalne, tj.
proste pieni religijne piewane zbiorowo. piewy te stopniowo wypary liturgiczne piewy
kapanw o bardziej zoonej strukturze melodycznej. O ile w psalmodiach dominoway
powtrzenia dwikw, to muzyka pieww synagogalnych rozwina si w oparciu o skale
diatoniczne, podobne do skal greckich, cho od nich wczeniejsze. Wybr skali decydowa o
charakterze muzyki. Posugiwano si te pentatonik, ktra -jak si zdaje - w muzyce caej
Azji bya skal podstawow.

12. Dalsze losy muzyki ydw

Najwikszy rozwj muzyki ydowskiej nastpi w okresie II wityni (od 538 r. p.n.e.). Bya
to muzyka obrzdowa. Zesp zoony z co najmniej 12 piewakw (midzy trzydziestym a
pidziesitym rokiem ycia), wspartych gosami chopicymi, czono z instrumentalnym
zespoem wityni, skadajcym si zwykle z 9 lir, 2 harf i pary cymbaw, uzupenianych
niekiedy podwjnymi obojami pochodzenia orientalnego lub egipskiego. W okresie
pniejszym - od czasu wygnania ydw z Jerozolimy - coraz wyraniej zaznacza
sizrnicowanie na muzyk ludow i artystyczn. Muzyka ludowa, szczeglnie wydatnie
kultywowana przez ydw orientalnych ktrzy,
rozproszeni na mae grupy, cile
przestrzegali starych tradycji - odznacza si wielkim autentyzmem, podczas gdy muzyka
artystyczna asymilowaia osignicia europejskie, tym samym oddalajc si od tradycji. W
pieczoowicie kultywowanej muzyce religijnej ydw w naszej ju erze dominuje liryka
psalmiczna, oparta na szczegowo opracowanych normach metrycznych i akcentuacyjnych.
Coraz bardziej uwidaczniaj si te odrbnoci stylistyczne midzy ydami orientalnymi a
hiszpaskimi, odrbnoci tak znaczne, jak znaczne s rnice pomidzy muzyk krajw przez
nich zamieszkaych. Muzyka ydowska zachowaa si u ludw yjcych w maych grupach na
terenie Azji i Afryki wschodniej, wrd Arabw, Persw, Turkw. Hindusw i
Abisyczykw. Najbardziej autentyczny folklor ydowski znale mona obecnie u arabskich
ydw z Jemenu (charakterystyczne pieni kobiece).

13. Muzyka arabska

Muzyka arabska obejmuje uprawian w miastach artystyczn muzyk mwicych po arabsku
ludw mahometaskich Azji Przedniej i krajw rdziemnomorskich, a take ludw
mwicych jzykiem nowoperskim i tureckim oraz kolonialnych ludw islamu, std te
okrela si t muzyk jako arabsko-islamsk. Lecy pomidzy Egiptem a Mezopotami
Pwysep Arabski ju w trzecim tysicleciu p.n.e. stanowi due centrum kulturowe. Rozwj
muzyki arabskiej nastpi o wiele pniej, gdy Arabia staa si wanym orodkiem handlu z
narodami ociennymi - z Mezopotami, ydami i - pniej - Grekami. Wpyw muzyki
arabskiej na muzyk innych narodw by olbrzymi; wiadcz o tym m. in. nazwy niektrych
instrumentw (arabski bben lub w jzyku hebrajskim nazywa si tibela, w syryjskim lahiu, w
babilosko-asyryjskim tabbalu, w hinduskim tabla itd.). Muzyka arabska miaa wwczas
charakter kultowy, przy czym najwiksze znaczenie mia piew. Opiera si on na schematach
z refrenem {tarji) i kontrastujcym epizodem (juwab) oraz na trylach {iuht/ri), ktre
wyduay kocowe samogoski. Metrum wybijane byo przez instrumenty perkusyjne. Wiele
cech tego piewu zachowao si po dzie dzisiejszy. W pierwszym okresie islamskim
rozwina si wokalistyka o bogatej ornamentyce melizmatycznej. Nowa wiara nie posiadaa
wasnej liturgii i muzyka funkcjonowaa niejako obok niej. Wczesny islam wprowadzi pie
modlitewn, piewan przez muezinw najpierw na ulicach, pniej z minaretw i w
meczetach. Wasny muzyczny sposb wykonania mia Koran. W miar rozwoju tych form
wzbogacaa si melizmatyka linii. W piewie arabskim uderza odnaturalnienie barwy; dziki
temu gos ludzki zblia si do barwy instrumentu. Charakterystyczne dla piewu arabskiego s
ornamentalne melizmaty o bliskich interwaach, ktre piewane s nie tylko na samogoskach,
ale i na spgoskach. Muzyk wieck cechowao zdobnictwo melodyczne. Dodanie do nuty
gwnej kwarty, kwinty czy oktawy pozwala si domyla istnienia heterofonii. W sumie
muzyka arabska jest wytworem wielu kultur muzycznych: perskiej, syryjskiej, greckiej i
tureckiej. Z instrumentw najbardziej typowe dla muzyki arabskiej s lutnie al-ud\ tanhur,
smyczkowy instrument rchub i bbny duff'\ darhuku.

14. Teoria muzyki arabskiej

W miar upadku pastwa arabskiego roso zamiowanie do sztuki i teorii. Wtedy te -nastpia
kodyfikacja muzyki arabskiej. Najwybitniejszym teoretykiem muzyki by Alfarabi (zm. ok.
950), wielki znawca muzyki greckiej. W XIII wieku i pniej dziaali liczni teoretycy arabscy
i perscy, ktrzy w swych traktatach nie wnosili co prawda niczego nowego do tradycyjnych
podstaw muzycznego systemu, jednake wyjaniali dokadnie jego zaoenia. Z muzyki
arabskiej nie zachoway si adne zabytki, tak wic ca wiedz o niej czerpiemy dzi z
traktatw teoretycznych, na szczcie w wielu zakresach wyczerpujcych. Arabska teoria
muzyki pozostawaa pod wpywem teorii greckich, uwzgldniaa te jednak wczesne praktyki
muzyczne z epoki przed islamem. Interway zostay zdefiniowane w sposb cile
matematyczny. Arabscy teoretycy oparli si na nauce o proporcjach (pojmowanych szerzej ni
u Grekw). W muzyce instrumentalnej posugiwano si skal 17-stopniow, istniay te
jednak inne podziay oktawy, oparte na wiertonowoci. Melika muzyki arabskiej opiera si
na 12 skalach zwanych makamatami; s to jakby stae typy melodii, zmienianej wariacyjnie.
Kada skala ma swoj nazw, wrd nich wyrnia si skala zoona na przemian z caych
tonw i ptonw (r - d -- es -f-fis - gis - u - h), przypominajca skal Messiaena (u nas
posugiwa si ni Ludomir Rogowski). Makamaty opieray si na charakterystycznych

figurach melodycznych, dziki czerni' muzyk cechuje jednolito stylistyczna, a jej

oddziaywanie ma okrelony charakter (w czym przypomina nieco greck nauk o etosie).
Notacja makamatw pochodzi z czasw nowszych. Rytmika arabska jest niezwykle zoona i
wywodzi si z piciu podstawowych formu przedislamskiej muzyki Beduinw. Podobnie jak
w Indiach rytm przylega cile do wybranego makamatu, przy czym w muzyce arabskiej jest
on bardziej uproszczony: polega gwnie na kolejnym zestawieniu prostych ukadw
rnotywicznych. Zestawienie to jest ju jednak gotow form: w przeciwiestwie do suchacza
europejskiego, suchacz arabski nastawiony jest na wielkie struktury rytmiczne (bywaj
struktury zoone z ponad 80 nut), ktre syszy jako jedno.

15. Muzyka indyjska

Muzyka indyjska opiera si na zasadzie modalnej. jednogosowej. Takie pojcia jak polifonia
czy harmonia nie s jej znane, nie wywodzi si te z systemu proporcji czcego matematyk
i muzyk (co stanowi cech muzyki europejskiej). Mimo to jednak muzyka indyjska jest
stosunkowo bliska koncepcjom europejskim, by moe wpynli na to przybysze z Zachodu.
Muzyka instrumentalna, wokalna i taniec traktowane byy jednakowo i miay form zblion
zrazu do liturgii Wedw {siiinuwiSii wiedza melodii). Pomidzy 700 a 1000 rokiem n.e.
muzyka zyskuje sobie samodzielno, oddziela si zwaszcza od teatru. W muzyce indyjskiej
naley odrni muzyk Indii pnocnych od poudniowych; w pnocnych przewaaj
wpywy islamu, cho tradycje te nie s jednolite, w Indiach poudniowych zachowao si
wiele cech dawnych, i to zarwno muzyki indoeuropejskiej Wedw, jak i indyjskich
autochtonw (w tym take wysoce spekulatywna teoria skal,). O wczeniejszej muzyce
indyjskiej niewiele wiadomo - a caa nasza dzisiejsza wiedza o niej opiera si ;ui wnioskach
wysnuwanych z jej obecnego stanu. W interesie dawnych kapanw leao bowiem, by
teoretyczne zasady muzyki pozostaway nieznane: muzyka indyjska uwaana jest za narodow
wito, std przez dugie wieki kapani strzegli jej przed profanacja. Wrd instrumentw
indyjskich - przewanie pochodzenia arabsko-perskiego wymieni trzeba instrument strunowy
szarpany wina (przypuszczalnie pochodzenia egipskiego, o wysokich progach ze strunami
burdonowymi; przesuwane progi posiada pokrewny mii sctur). smyczkowy instrument
r(i\\'i.iiuisfi'ini. mae talerze. bbny uderzane palcami, wreszcie bambusowy flet. Dzisiejsza
muzyka indyjska kontynuuje w'icie dawnych przekazanych przez tradycj form. obserwujemy
le tendencje do eksponowania muzyki ludowej, przy czym dawne formy, zwizane z liturgia,
zanikaj. Istnieje szereg instytucji, ktrych zadaniem jest kultywowanie tradycyjnego
przekazu muzyki indyjskiej -religijnej i ludowej (Sangeet Natak, Akademia w Delhi).
Jednake w przeciwiestwie do Chin. zanik ujtych dla wpyww europejskich i od nich
odizolowanych, wspczesne Indie iaiwo wchaniaj muzyk amerykaska i europejsk4, a
instrumenty zachodnie stay si tu rwnie popularne jak rodzime.

16. Skale indyjskie

Wtargniecie do Indii Hindusw aryjskich w 1500 r. p.n.e. spowodowao powane zniszczenie
indyjskiej krilury. Jednake najedcy przejli i kontynuowali niektre fonny tradycyjnego
muzykowania. Muzyka indyjska zwizana bya z. p;i.nujac<.i przez trzy tysiclecia religia
Biaininow. wiecka muzyka artystyczna pojawia si pno. a jej rozwj przebiega bardzo
powoli, cho konsekwentnie: dopiero ok. r. 501) ustali si peny artystyczny system
dwikowy, wedug ktrego oktawa podzielona zostaa na 22 stopnie. W praktyce dzisiejszej
obowizuje system oparty na 7-tonowej skali diatonicznej. Systemem podstawowym stal si

system modalny. przypominajcy system tonalny staroytne) Grecji. Interway (wrd ktrych
rozrnia si dysonanse od konsonansw) i skale budowane s;-i na zasadzie dodawania
mikrointerwaw (l sruli = 1/22 oktawa). Skale podstawowe stanowiy baz melodyczna dla
modi, zw. inurduintis. Podobnie Jak w muzyce arabskiej obok skal posugiwano si modelami
melodycznymi, czyli rabami. Ragi miay okrelony charakter -- rozrniano ragi mskie od
eskich - i wykonywano je w odpowiednich obsadach instrumentalnych. Skomplikowany by
rwnie system rytmiczny muzyki indyjskiej. I on przechodzi liczne stadia rozwoju a do
zupenego usamodzielnienia si modeli (tzw. tuli}. Podstawowych modeli rytmicznych byo
35, tworzyy one wyjtkowe bogactwo rytmu, podziwiane zreszt po dzie dzisiejszy.

17. Muzyka indonezyjska

Muzyka wysp Indonezji stanowi konglomerat wielu rnych kulturo rnym stopniu rozwoju.
Tu zbiegy si dalekie wpywy kultur muzycznych Europy, Azji, Afryki i Australii.
Najsilniejsze s4 wpywy indyjskie, chiskie i arabskie. Na odludnych czciach niektrych
wysp, np. na Sumatrze czy Celebesie, zachoway si prymitywne instrumenty czsto
ograniczajce si do jednego dwiku. Ksylofony z rur bambusowych i grzechotki,
jednostrunowe lutnie smyczkowe geson^- kcsong - pocierane i potrzsane - - wydaj dwiki o
niezwykej barwie. Badanie systemu tonalnego i stroju muzyki indonezyjskiej, a zwaszcza
jawajskiej, natrana na wielkie trudnoci. Na Jawie istniej dwa systemy dwikowe pi'iog i
klnulio oparte na co najmniej 142 i 101 skalach, pierwszy jest heptiitoniczny, drugi
pentatoniczny. Podzia skal jest niezwykle interesujcy: np. w sl^nuro oktawa dzieli si na
pi rwnych interwaw, z czego tylko dwa odpowiadaj naszym dwikom kwarty i kwinty.
By moe podstawy takiego strojinesi odmienna ni w innych kulturach muzycznych
dyspozycja suchowa lub ch uzyskania odrbnej barwy. W muzyce wokalnej uywane s
nasze normalne interway. czsio te naladuje ona instrumenty, podobnie jak w krajach
arabskich i w Chinach. Muzyka towarzyszy tu wszystkim okolicznociom yciowym.
szczeglnie za suy uwietnianiu widowisk teatralnych i rnych uroczystoci. Wykonywana
jest z pamici, w oparciu o motywy przekazywane tradycja, nie skaone ani przez obce
wpywy, ani przcz odchodzenie od klasycznych wzorcw. Muzyk malajskiego ffaindanu
cechuje rnorodno rytmiczna, harmoniczna i nawet kolorystyczna; w ujciach Ibrmainych
uderza podobiestwo do zasad koncertowania obowizujcych w muzyce europejskiej, s tu i
soli, i tutti; za w brzmieniu zespou fascynuje bogactwo zrnicowa dynamicznych. Od
czasu gdy w Europie po raz pierwszy usyszano gamelan (Pary. Wystawa wiatowa 1889).
wywar on duy wpyw na muzyk europejsk Debussy. OrY i wielu innych kompozytorw
nawizao do praktyki rytmu i ruchu gamelanu. Gamelany szeroko rozpowszechnione s
rwnie na wyspie Bali- Tu jednak czsto brak instrumentw melodycznych, co dla nas
Europejczykw stanowi dodatkowy urok. Wida tu wyranie wpywy kultury indyjskiej, ktre
pojawiy si wraz z rciigi buddyjsk. Skala instrumentalna ograniczona tu bywa do czterech
zaledwie stopni.

18. Gamelan
W muzyce Jawy najbardziej widoczne s wpywy indyjskie (cho przewaa tu pentato-nika).
Jednak nie system teoretyczny jest tu najwaniejszy, lecz brzmienie orkiestry, tzw. gamelanu.
Jest to zesp zoony z dzwonkw, gongw, fletw bambusowych i rnego rodzaju
metalolonow, dziki czemu ma on specyficzn barw. ktra potguje wielogosowo.
Muzykowanie odbywa si tu na zasadzie heterofonii wariacyjnej. a wic bardzo odlegej od

10

praktyk innych narodw

azjatyckich. Jawa znana jest z potnej liczby zespow
gamelanowych (ok. 17 tysicy!). Oczywicie zespoy te rni si midzy sob. jednak oglne
zasady muzykowania s tu podobne. W gamelanie wyrnia si 5 grup instrumentw, .z
ktrych kada peni inn funkcj: jedna prowadzi melodi, druga parafrazuje j, trzecia frazuje
form dziki wprowadzeniu odlegych od siebie, ale wyranych akcentw, czwarta utrzymuje
rytm i tempo (bbny oczywicie), wreszcie pita wynajduje melodi kontrastujc z melodi
podstawow. Partytury oddajce muzykowanie gamelanu s wic wcale bogate. Do zespou
docza si niekiedy gos lub chr unisono. Due orkiestry gamelanu obejmuj do 60
wykonawcw.

19. Dawna Japonia

Prehistoria muzyki japoskiej wymaga jeszcze wielu odkry. Obok elementw
autochtonicznych (kultura jnw) spotykamy tu wyrane wpywy chiskiej kultury
muzycznej. N a przeomie VI i VII wiek u przybyli z Korei muzycy przenieli na dwr cesarza
muzyk koreask, potem do Japonii zacza przenika muzyka chiska, przez pewien czas
uznana nawet przez cesarza Japonii za muzyk dworsk. Dopiero w IX wieku w wyniku
reformy muzyki dworskiej ustalono oddzielenie muzyki japoskiej od napywowej. Za
rdzennie japoskie uchodz tradycyjne pantomimy w tacach buga-ku, ktre zachoway si do
dnia dzisiejszego. W wieku XIII powstaj japoskie systemy notacyjne, wzmogy si te
wpywy sakralnej muzyki buddyjskiej. Dwa wieki pniej uksztatowa si znany do dzi teatr
japoski no (z recytowan i dialogowan w piewie, czciowo taneczn muzyk nogaku}.
Nieco pniej pojawiy si dwa charakterystyczne dla muzyki japoskiej instrumenty: samisen
i koto, ten ostatni traktowany bywa niekiedy po wirtuozowsku. Muzyk japosk dzieli si na
cztery rodzaje. Pierwszy tworzy muzyka kultowa (tace gigaku wykonywane w maskach przy
akompaniamencie fletu czy oboju i bbna, z czasem przedostay si one do wity
buddyjskich), drugi - kunsztowna muzyka dworska gagaku, trzeci - teatr no z udziaem dwu
aktorw, wreszcie czwarty rodzaj muzyki to muzyka kameralna, na ktr skadaj si pieni i
utwory wykonywane na instrumentach szarpanych, gwnie na cytrze koto (synna szkoa
ociemniaego wirtuoza Yamazuni). Podstawy teoretyczne muzyki japoskiej s niemal
identyczne z chiskimi. I tu mamy do czynienia z pentatonik bezptonow; w oparciu o ni
powsta cay system skal a do caotonowej i chromatycznej wcznie. Rodzaje skal zwizane
s z miastami i okolicami. Istniej te szkoy ograniczajce si do poszczeglnych gatunkw
skal oraz odpowiadajcych im rodzajw muzyki i instrumentw. Podobnie jak w Chinach, nie
ma harmonii ani wielo-gosowoci, istnieje tylko heterofonia, czsto oparta na bliskich sobie
interwaach symultanicznych, ktre dla europejskiego ucha stanowi ostre dysonanse,
natomiast dla Japoczykw posiadaj specyficzny wdzik. Uderzajco bogata melizmatyka
wyrosa z form buddyjskiej muzyki kultowej.

Muzyka epoki staroytnej

Muzyka staroytna: muzyka kultw i uroczystoci, w ktrej jedno prawo wydawao si
kanoniczne -jedno slowa, dwiku i taca. Szkoda, al waciwie, e tak niewiele z niej
zostao, zaledwie kilkanacie zabytkw muzycznych i szereg mao dla nas czytelnych
traktatw teoretycznych. A przecie to w owej epoce z pustej pentatoniki wyksztacia si
bogata interwaowo heptatonika i pojawiy si metodycznie uoone wylemy tonalne, ktre w
przetworzonych formach bd decydoway o rozwoju jzyka dwikowego. Jak trudno
wyobrazi sobie muzyk greck! Wiemy, e najpierw cile czya si z formami literackimi,

11

takimi jak epika, liryka czy dramat, przeywajcymi wwczas swoje apogeum w wielkiej
sztuce wybitnych greckich twrcw, od Homera a po Eurypidesa i Arystofanesa. Pniej
oderwaa si od sowa, a take od mimiki i taca. Sporo te wiemy o instrumentach, ale czy ta
wiedza moe nas zaprowadzi do muzyki? W sumie muzyk greck moemy szeroko
opisywa, nie potrafimy jej wszake odtworzy. Std tak wiele wypada nam wiedzie o
greckiej teorii, przynajmniej o niej.

20. Muzyka w Grecji antycznej

Muzyka staroytnej Grecji nie jest wytworem jedynie autochtonicznej kultury' greckiej.
Zoyy si na ni elementy rnych kultur Egiptu, Maej Azji, Syrii i Babilonii. Podobnie jak
w innych kulturach staroytnych, muzyka nie bya sztuk wyodrbnion, lecz tylko jednym z
elementw sztuki synkretyeznej, takim jak poezja i taniec. Droga od mitu do logosu bya tu
duga, mudna i przebiegaa od teocentrycznego ukadu skupionego wok legendarnych
bstw i bohaterw do ukadu antropocentry-cznego, zwizanego 7 losami czowieka. Muzyka
odzwierciedlaa t drog na rwni z dzieami scenicznymi. Sztuka grecka, a z ni i muzyka,
wywara decydujcy wpyw na kultur europejsk. Nie tylko bowiem sam wy raz muzyka
pochodzi z jzyka greckiego, lecz take takie terminy jak melodia, rytm, metrum, ton.
harmonia, gama, diatonika, chromatyka, homofonia. polifonia, diatonia, hetcrofonia, kanon,
symfonia, chr czy diapazon.

21. Instrumenty greckie

Poezja grecka bya nie tylko piewana (czy nawet: taczona!), ale le wykonywano j z
towarzyszeniem instrumentw. Przypuszcza si, e instrumenty gray melodi w iini-sonie lub
oktawie: nie znaczy to jednak, e muzyka starogrecka bya wycznie jednogosowa. Od
Platona dowiadujemy si, e istniaa dwugosowos. ktr on okrela mianem heterofonii. Na
podstawie analogicznych przykadw w muzyce innych kultur mona sdzi. e towarzyszcy
poezji instrument czy te gtos wokalny tylko miejscami oddala si nifco od linii melodii
gwnej. Wiadomo jednak, e Grecy znali wspbrzmieniu kwartowe czy kwintowe.
Najwaniejsze instrumenty greckie to lira i nieco wiksza od niej kilara - instrumenty
strunowe pobudzane plektronem. Znane s te instrumenty dte. np. aulos, w brzmieniu
podobny do oboju, zaopatrzony w dwie piszczaki, co wskazywaoby, e by moe grano na
tym instrumencie dwugosowe: na jednej rurze melodi, na drugiej - przypuszczalnie -stojcej nut basowa. Aulosy, pochodzce z Malej Azji, uchodziy za instrumenty zmysowego
kultu Dionizosa, natomiast lira i kitara czyy si ze spokojnym kultem Apollina. W Grecji
znane byy te flety, przy czym najpopularniejszym instrumentem pasterskim by syrinks
(fletnia Pana).

22. Formy muzyki greckiej

Do najstarszych form muzyki greckiej nale od\. hymny religijne i rapsody. Hymny piewane
byy na cze Apollina. W miar rozkwitu form lirycznych powstaway elegie, pieni
chralne, pieni weselne (tzw. epit/id/aniiu), peany dzikczynne oraz dytyramby piewane
przy wtrze fletni Pana lub aulosu na cze Dionizosa. Wanie z owych dytyrambw
rozwin si dramat grecki, bdcy syntez poezji, muzyki i taca. Niejak samodzielno

12

iorin wykazywaa muzyka taneczna grana na aulosach, tzw. orchestyka. Istniay rne formy
taca, za nazwy ich zaleay od przeznaczenia i charakteru danej formy. Tace towarzyszyy
wszystkim uroczystociom religijnym i miay przewanie znaczenie symboliczne. Do
najbardziej znanych nale: taniec wojenny pyrrhiche, taniec gimnastyczny oraz tace mierci
wykonywane podczas aoby. Inne tace to: wystpujcy w pantomimach scenicznych taniec
hyporchcma, satyryczno-dramatyczny taniec emmeleia, nalecy do komedii taniec kordax i
zbiorowy taniec choreia. Wywodzca si z dytyrambw dionizyjskich tragedia staa si w
Grecji najbardziej reprezentacyjn form dramatyczn. Stosowano w niej wszelkie dostpne
rodki artystycznego wyrazu, i to zarwno w partiach solowych, jak te chralnych i
instrumentalnych. Podobnie jak we wszystkich wczesnych kulturach muzycznych, take w
Grecji muzyka wizaa siz kultem bogw. Istniaa jednak take muzyka niekultowa,
rozwijajca si dwutorowo: jako pie ludowa i pie bohaterska (tzw. eosy). Ta ostatnia
posuya Homerowi za podstaw dziel epickich (llnulu. Odyseja). Muzyka odgrywaa te
wielk rol w dramacie. Przypuszczalnie jednak towarzyszce mu instrumentarium byo
bardzo skromne. W muzyce greckiej istniay jednak take czysto muzyczne formy. Byy to
tzw. nomoi, czyli stae schematy melodyczne, wedug ktrych wykonywano rne pieni
religijne. Waciwe znaczenie nomosu nie jest do dzi naleycie wyjanione. Nowsze badania
wykazay, e chodzi tu o muzyczny rodzaj rapsodycznego przedstawienia tekstu z
towarzyszeniem kitary (lub rzadziej: aulosu). Istniay
rne rodzaje nomosw, do
najwaniejszych naleay nomoi Terpandra (nomoi kitarodyczne), aulodyczne nomoi Klonosa
i Polimnestosa, a take synny nomos Sakadasa, najwikszego wirtuoza gry na aulosie (jego
nomos opiewa w sposb ilustracyjny walk Apollina z Pytonem).

23. Teoria greckiej muzyki antycznej

Grecy rozwinli bardzo obszern i szczegow teori muzyki, przy czym najbardziej
zasueni s tu Pitagoras, Arystoksenos i Didymos. Pitagoras (VI w. p.n.e.) zbudowa system
muzyczny na drodze eksperymentw: dzielc strun monochordu (instrumentu badawczego o
jednej strunie) na czci, otrzyma czysty strj kwintowy, tak wany dla rozwoju myli
teoretycznych u nastpnych badaczy. yjcy w drugiej poowie IV wieku p.n.e. Arystoksenos
wychodzi od praktycznego syszenia (nie unikajc wszake subiektywnych, nienaukowych
bada nad muzyk), a yjcy w I wieku p.n.e. Didymos odkry dwojakiego rodzaju proporcje
caotonowe, dziki ktrym doszed do niemal penego czystego stroju harmonicznego.
Podstaw systemu dwikowego Grekw bya diatonika zestawiona w ukadzie lekko
przekraczajcym dwie oktawy, z ktrego poszczeglne wycinki, w kolejnoci schodzcej,
dostarczay materiau do tworzenia szeregw czterodwikowych, tzw. tetrachordw. Z sumy
tetrachordw powsta cakowity system {Systemu telefon). W przeciwiestwie, a raczej w
dopenieniu do tego systemu, ktry by niemodulujcy (ametabolon), posugiwano si
systemem poszerzonym przez dalszy tetrachord modulujcy {metabolon) przy uyciu d1 - c\ b - a (nazwy: Net synemmenon, Paranete synemmenon, 'Irite synemmenon i Mes). Dwa
tetrachordy poczone z sob tworzyy gam oktawow, czyli diapason, np. c' - d\ - c1 /;-a g- j
</. Gama ta okrelana bya jako dorycka. Na kadym z siedmiu tonw budowano odrbn
skal. Rniy si one midzy sob nie dwikami, lecz innym pooeniem caych tonw i
pitonw. Kada z tonacji miaa wasn nazw regionaln: od d'' w d do (/ - 1'rygijska; od c'
do c -- lidyjska; od /;' do /; - miksolidyjska. Od nich utworzone zostay tonacje pochodne:
hypodorycka od a. zwana rwnie tonacj eolsk; hypofrygijska - od g. hypolidyjska - od /, a
take: hyperdorycka od li. zwana te jorisk; hyperfrygijska od a, zwana te lokryck, oraz
hyperlidyJska od g. Skala diatoniczna, zoona zawsze z ptonw i caych tonw, staa si
podstaw pniejszego systemu dur-moll.

13

24. Zapis muzyki greckiej

Poezja grecka, grecka plastyka i architektura wyznaczaj europejskiej kulturze najwysz
rang i po dzi dzie maj wielkie znaczenie. Dziea te nie tylko przetrway a do naszych
cz;iwv>, ale s dla naszej europejskiej kultury wiecznie ywe. Inaczej jest z muzyk. Z kilku
nielicznych zachowanych przykadw muzyki greckiej trudno dzi odtworzy peniejszy obraz
muzycznej kultury staroytnej Grecji. Utrwalanie na pimie tekstw muzycznych nie byo
bowiem uwaane za tak wane, jak rzebienie w marmurze czy zapisywanie strof poezji. Std
te, niewiele wiemy o muzyce tego krgu kulturowego. Greckie pismo muzyczne, sigajce
IV wieku p.n.e., byo pismem literowym. Istniay dwa rne systemy notowania muzyki
wokalnej i instrumentalnej. Obecnie niezmiernie trudno jest zrekonstruowa owe nieliczne
zachowane przykady muzyczne, nie wiemy bowiem czy na przykad oznaczenia literowe nie
byy - a jest to przecie moliwe - tylko szkieletem, na ktrym opieraa si praktyka
wykonawcza muzykw.

25. Rytmika greckiej muzyki antycznej

W 1883 r. w Maej Azji odnaleziono zapis skolionu, czyli pieni w tonacji frygijskiej.
Transkrypcja tego przykadu zaledwie w przyblionej formie oddaje tre oryginau, dajc
tylko niejasne wyobraenie o metodach ksztatowania linii melodycznej. O wiele wicej
wiemy o rytmice tej muzyki, i to gwnie dlatego, e zwizana bya ona ze sowem, z mow.
Grecka rytmika nie znaa akcentuacji sowa, lecz jedynie sposoby szeregowania krtkich i
dugich wartoci (wiele starogreckich form rytmicznych zachowao si a po dzie dzisiejszy
w ludowych greckich tacach i pieniach). Z biegiem lat zasady rytmizacji przeksztaciy si
w formy akcentuacyjne, ktre stay si podstaw nowego wiersza. Antyczne greckie formy
muzyczne s identyczne z formami greckiej poezji, gdy rytm muzyki cile zwizany by z
metrum poezji. Muzyka grecka to muzyka par excellence wokalna, melodia za niemal
cakowicie uzaleniona bya od rysunku sowa poetyckiego i stanowia co w rodzaju
muzycznej deklamacji czy recytacji, w ktrej melodia nie miaa wasnego, autonomicznego
oblicza.

26. Muzyka a etyka

Kada z podanych skal miaa w wiadomoci Grekw wasny etos (cthos}, wasny wyraz.
Skale czsto zwizane byy z charakterem muzyki. Grecy znali te chrornaty-k, a nawet
wiertonowo, ktr okrelali (nieco inaczej ni my dzisiaj) mianem enharinoniki.
Charakterystyczne, e pojaw ienie si tych odmian tonalnych czyo sil,; z upadkiem kultury
muzycznej w Grecji (wedug Plutarcha). Skale diatonicznc mmty wiksze znaczenie ni.
ukady chromatyczne czy enharmoniczne. Dla Grekw podsta woWe skale diatoniczne
stanowiy wrcz wartoci etyczne, l lak np. czytamy u Platona, e skala doryckajest wyrazem
siy i wadzy moralnej, podczas gdy np. skali lidyjskiej naley unika, poniewa jest
zniewieciaa, osabiajca charakter. Kadej skali odpowiada przypuszczalnie jaki okrelony
odrbny styl wykonawczy, ktry usprawiedliwiaby klasyfikowanie muzyki wedug rwnie
okrelonych kryteriw. Moliwe te. e Platon by w swoich ocenach etycznych osamotniony,
u pniejszych filozofw nie znajdujemy bowiem tego typu uwag. Platon twierdzi, e

14

muzyka poczona z tacem i gimnastyk stanowi fundament wychowania, podstaw

porzdku, ktry mgby by odpowiednikiem porzdku wszechwiata.

27. Zabytki muzyki greckiej

W przeciwiestwie do licznych i obszernych traktatw teoretycznych, powiconych gwnie
systemowi muzycznemu Grekw, praktycznej muzyki starogreckiej waciwie nie znamy.
Pozostao z niej zaledwie pitnacie zabytkw, wszystkie w zapisie nutowym, majcych
olbrzymi warto dla historykw. A oto zachowane zabytki w porzdku chronologicznym: l.
fragment z tragedii Orestes Eurypidesa, melodia najprawdopodobniej nie zostaa stworzona
przez wielkiego dramatopisarza; utrzymuje si, e fragment ten powsta nie wczeniej ni ok.
260 r. i nie pniej ni, ok. 150 r. p.n.c.; 2. fragment z II poowy II w. p.n.e.; 3. fragment z
trzema kocowymi linijkami nieznanego wiersza. przypuszczalnie jest to fragment jakiej
tragedii; 4. fragment nieznanej tragedii; 5. i 6. dwa hymny do Apollina wykute po zewntrznej
stronie poudniowego muru skarbca Aleezykw w Delfach, II w. p.n.e.; 7.skolion (pie)
wyryta na kolumnie grobu Sejkilosa w Tralles (Maa Azja), identyfikacja czasu powstania
bardzo niepewna, przypuszcza si, e ok. 11 w. p.n.e.; 8. pi fragmentw: pean, dwa utwory
instrumentalne, utwr opiewajcy samobjstwo Ajaksa i fragment tragedii; 9. fragment
melodii, przypuszczalnie z Meleagrosa; 10., 11. i 12. trzy hymny, podobnie jak fragment
poprzedni, z II w. n.e.; 13. fragment nie opublikowany (z II w. n.e.): !4. wczesnochrzecijaski
hymn na papirusie z Oksyrynchosu i wreszcie 15. fragmenty z notacj instrumentaln z
pnoantycznego traktatu muzycznego. W zabytkach sporo jest jeszcze zagadek, minio e
obydwa rodzaje zapisw nutowych wokalny i instrumentalny - s ju dobrze znane i zbadane.
Posugiwano si literami pisma fenickiego. Samo odczyywame tekstu muzycznego nie
wystarcza jednak, nie wiemy bowiem, w jaki sposb wykonywano ani tejakie byy faktyczne
waciwoci tej muzyki. Wiemy tylko, e opiewaa ona czyny bohaterw, e adresatami tych
pieni byli bogowie, e najlepsze utwory muzyczne w trakcie igrzysk nagradzano, e pieni
piewano przy wtrze liry (stad nazwa liryka) i e okoo 500 r. p.n.e. muzyka ta osigna
swj szczyt. Natomiast praktycznych danych, ktre umoliwiyby dzi odtworzenie tych
kilkunastu fragmentw - nie znamy. Wszelkie sporzdzone przez badaczy transkrypcje s
niepene i naley je rozumie raczej jako do dowolny odpowiednik zachowanych
fragmentw.

28. Historia greckiej muzyki antycznej

Historia greckiej muzyki antycznej jest nierozerwalnie zwizana z histori greckiej kultury.
Grecy wierzyli, e muzyka pochodzi od bogw, ktrzy take j wykonywali. Z bogami mogli
konkurowa ludzie. W okresie kretesko-rnykeskim (do X w. p.n.e.) rozwija si gwnie
taniec i pantomima, ale obok nich rwnie muzyka instrumentalna. W okresie homeryckim
(X-VIII w. p.n.e.) muzyka poszerza si o piew, pojawiaj si pieni o wysoce rozwinitych
formach, wykonywane przez zawodowych eodw. W okresie pniejszym pojawia si najpierw na Krecie, a pniej u Spartan - muzyka chralna. W okresie klasycznym (V-IV w.
p.n.e.), naznaczonym dziaalnoci trzech genialnych dramaturgw greckich - Ajschylosa,
Sofbklcsa i Eurypidesa - muzyka zaczyna wiza si z widowiskami teatralnymi, istnieje
jednak przypuszczenie, e u rnych autorw muzyka penia rne funkcje i stosowana bya
inaczej. W tym czasie muzyka ma jeszcze znaczenie wychowawcze, etyczne, ale ju wkrtce
stanie si ona przedmiotem chwaty wirtuozw, ktrzy odbiegaj w swoim samolubnie
rozwijanym kunszcie od ideaw klasycznych. Pojawia si w niej element dionizyjski i od tej

15

chwili muzyka zaczyna traci sw dotychczasow powag i znaczenie, a staje si czym

gatunkowo niszym.'W obronie klasycznych osigni staje Platon i jego nauka o etosie, ale
jest ju za pno. Arystoteles uwaa, e muzyka moe by nie tylko etyczna, ale rwnie
zmysowa i w tym sensie samodzielna. Historia muzyki greckiej przebiega rwnolegle
do'dziejw rozkwitu i upadku kultury antycznej. Muzyka grecka, zwaszcza za jej teoria,
zostaa prA- 'iiesioiici na yniU (i jzyk) aciski i siaa si podstawa muzycznych teorii
redukiwict-za. Wicikie zainien.;sow;inie rnuzyk greck pojawio si w renesansie, kiedy to
;'!i,--ka teoria muzyki siaa si dostpna w oryginale. W XIX wieku ponownie oyo za.nic!
'esowai.ic muzyk arcck. moemy jednak przypuszcza. i muzyk t odczyty v> a ';m \\
sposb waciwy tym czasom, a wic z pewnoci nieautentyczny.

29. Muzyka Rzymu

Rzymianie nic rozwinSi v.1a;,i;> muzyki, nie potrafili nawet przej od Grekw ich
osigni w lej dzi^dzunc. poz;i kilkoma instrumentami, takimi jak aulosy, kitary, liry i harfy.
Rzym n;; mml wic udziau w i <szwoju muzyki, ktra suya tu gwnie celom wojskowym.
'L kultury etruskiej wywodz si marsze wojskowe grane na instrumentach dtvch. Wiemy, e
w czasach najdawniejszych istniay take pieni ludowe, pieni k i,'Sow i pieni pracy. W
364 r. p.n.c. utworzono w Rzymie teatr, zrazu dyletancki, ,ioniej wzorowany na greckim,
jednake bez chrw. Szczeglnym upodobaniem cieszyy si komedie, zwaszcza Plautiisa,
do ktrych muzyk tworzyli ju. nie poeci. lecz. muzycy. Nie zachoway si co prawda adne
rzymskie zabytki muzyczne, wiemy jednak, e w teatrze uprawiano piewy solowe w formie
piewanych recytacji lub pieww przy akompaniamencie tibii. czyli piszcz;ilLi pochodzenia
pasterskiego. W 146 r. p.n.e.. l), po zajciu Grecji. nastpia prawdziwa inwazja greckich i
orientalnych muzykw, U^n' if/ muzyka w Rzymie zajmowali si gwnie niewolnicy.
Muzyka oddzieliki si,; iisl poezji. Oprcz pieni w Rzymie rozpowszechni si taniec, ktry
oczywicie rio ini.it ju tera? nic wsplnego ze swoim dawnym przeznaczeniem kultowym.
Ponadto unrawhno pantomimy (w <iwor^ki'>;h bra udzia nawet cesarz), wykonywane przez
lancerzy-solistw. ktrym towarzyszya do haaliwa grupa
instrumentw rnego
pochodzenia (w tym take wschodnich). Szczeglnym powodzeniem cieszyy sil,; greckie
tace wojen'!-.', jednak wpyw klasycznego dramatu greckiego ogranicza si zaledwie do scen
mitologicznych. W p:iristwie rzymskim niezwykle bujnie rozwina si natomiast teoria
muzyki, niemal v, caoci przejta od Grekw. Muzy k a nie miaa tej rangi co w Grecji, za
(ostaa ^id';scyplintj samodzielna, niekiedy wspierajc nawet inne dyscypliny (architektura
budowanie wedug proporcji akustycznych). Rozwaaniami o muzyce zajmowali si liczni
pisar'c rzymscy, nie ma jednak wyranych wiadectw o jakichkolwiek wanych wydarzeniach
muzycznych czy formach twrczoci.

Muzyka redniowiecze
redniowiecze -- epoka sztuki romaskiej i gotyckiej, architektur sakralnej, wspaniaych katedr
i zamkw, w dziedzinie muzyki jest epok wokalnej sztuki religijnej. Rozwj muzyki zaley tu
w prostej linii o rozwoju liturgii chrzecijaskiej; uwidacznia si to ju w okresie wcze^ nego
chrzecijastwa z jego jednogosowymi hymnami, sekwencjom tropami i psalmami, z wolna
przeradzajcymi si w typow dla redniowiecza organan wieoglosowos. Dopiero w
naszym tysicleciu poje wiaj si elementy muzyki wieckiej - liryka trubadurw i truwer\\
pieni minnesingerw. Stopniowo obok teoretykw zaczynaj dziaa twrcy szkl, takich jak

16

synna szkol Notre Dam w Paryu. Jest l jednak epoka nie tyle rozwoju, co epoka religijnej
kontemplacji i trc dycyjnego przekazu. Ale kompozytorzy muzycznych epok ars antiqu i ars
nova zdobywaj si z wolna na odkrycia ju nie w dziedzinie teori lecz w zakresie samej
kompozycji; ich dziea przybieraj ksztaty opan na wiadomie wykoncypowanych prawach
twrczych.

30. Chrzecijastwo
Wyznawana dzi przez Jedne; trzeciej wiat;; religia chrzecijaska miaa olbrzymi. waciwie
niezmierzony wpyw na rozwj muzyki. Przyjte przez wadcw we wczesnym redniowieczu
chrzecijastwo stao si religia pastwow, za dla rozwoju muzyki najwiksze znaczenie
miaa dziaalno mnichw. Nowa religia stwarzaa z wolna now kultur. Nie da si
zaprzeczy, e lud wierzy nadal w swoich dawnych pogaskich bogw, zachowywa dawne
formy kultowe, ktre nie miay nic wsplnego z muzyk uprawiana przez cicho i skromnie wedug reguy w. Benedykta - yjcych mnichw, ktrych myli kryy w muzycznych
abstraktach. Jednoczenie dziki oywionemu kontaktowi midzy pastwami muzyka nie
zamykaa si w zastygych formach, lecz stale rozwijaa si. dopeniajc formy tradycyjne
nowymi formami. Preferowano zrazu piew, za muzyk instrumentaln traktowano jako
odlega od ideaw chrzecijaskich. By moe rnice
midzy pogastwem a
chrzecijastwem polegay najpierw na owej preferencji muzyki wokalnej, psalmw i
hymnw. Teksty psalmw znajdowano w Biblii, hymny tworzono do tekstw religijnej poezji
aciskiej (np. Veni Creator Spiritus}.

31. Muzyka redniowiecza europejskiego - granice czasu

Ramy czasowe redniowiecza byy dugo przedmiotem sporw. W Europie rodkowej. a wic i
w Polsce, przyjmuje si za daty graniczne - upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego w r. 476
i zdobycie Konstantynopola przez Turkw w r. 1453. cho z pewnoci odkrycie Ameryki w
1492 jest dat wyrazistsz. W muzyce owe ramy czasowe nie dayby si wyznaczy tak
dokadnie: redniowiecze jest wielkim etapem midzy staroytnoci a okresem nowoytnym.
Muzyka redniowiecza europejskiego rozpoczyna si od przyjcia chrzecijastwa, od
wprowadzenia rzymskiego piewu kultowego, znanego pod nazw piewu gregoriaskiego,
moe dlatego e tworzywo tego piewu miao na dugie lata decydowa o rozwoju muzyki i
ojej przemianach. Nowa, poredniowieczna era w muzyce zaczyna si ok. r. 1430 wraz z
nastaniem epoki niderlandzkiej polifonii (koniec okresu ars nova).

32. Muzyka bizantyjska

Okres cesarstwa bizantyjskiego obejmuje przeszo 1100 lat, od r. 330 (Konstantyn Wielki) a
do - wspomnianego ju roku - zdobycia Konstantynopola przez Turkw, 1453. Cesarstwo
wschodniorzymskie ju od IV wieku stanowio odrbn cz imperium rzymskiego. W 330 r.
Bizancjum (dzisiejszy Stambu) staje si rezydencj Konstantyna Wielkiego (od niego wzi
nazw Konstantynopol). Za Konstantyna Wielkiego chrzecijastwo stao si religi
pastwow. Bizantyjska muzyka waciwie nie znaa muzyki wieckie). Istniaa tylko

17

bizantyjska muzyka kocielna, zwizana z innymi kocioami Wschodu; podobnie jak chora
gregoriaski, jest to jednogosowa linearna muzyk;! bez towarzyszenia instrumentalnego.
Gwn form bizantyjskiej muzyki s ukli.iniucji.'. ceremonialne pieni na powitanie cesarza
z okazji procesji, audiencji czy wit religijnych. Byty one wykonywane antytbnalnie przez
dwa chry przy akompaniamencie organw. Koci ortodoksyjny nie mia jednolitej liturgii,
std rozrnia si obok zachodnio- i wschodnio-syryjskich typw liturgicznych egipskie,
armeskie i bizantyjskie. Jakkolwiek bizantyjski piew kocielny posugiwa si jzykiem
greckim (jako jzykiem urzdowym), nie ma w nim nic z greckich tradycji, przeciwnie:
gwne wpywy bior si tu z wzorcw orientalnych. Wanym momentem w dziejach muzyki
bizantyjskiej byo ustalenie przez cesarza Justyniana l vv r. 528 dekretu, wedug ktrego
obowizyway trzy rodzaje pieww: jutrzniowe (tzw. meso-nyktikon), laudacyjne (cf/Aro.s) i
nieszporowe (lieuprrinos). Na pocztku VIII wieku (w okresie formowania si feudalizmu i
sporw religijnych, ktre skoniy cesarza Leona III do wydania dekretw przeciwko kultowi
obrazw witych) rozpoczto tpienie muzyki liturgicznej, palenie ikon i ksig liturgicznych.
Ale twrczo liturgiczna rozwijaa si nawel w okresie przeladowa (pooy im kres cesarz
Teofil w r. 842). gwnie dziki twrczoci hymnografw, ktrzy ograniczali si do tekstw
jedynie, pozostawiajc komponowanie melodii tzw. melurgom. Dopiero w XIII i XIV wieku
pojawia si nowy typ hymnw, oparty na bogatej melodyce wzbogaconej melizmatyk
arabsk. W muzyce bizantyjskiej
posugiwano si (przypominajc neumy chorau
gregoriaskiego) notacj cktbnetyczn, rozwinit ze starogreckich znakw prozodv-cznvch,
ale istniah tez: notacja wczesnohizanlvjska, uderzajco podobna do neum, notacja okrga (ok
1'i'iO 1450), bdca notacj waciw, okrelajc wysokoci dwikowe i ry.mik. iDzi
muzyka bizantyjska posuguje si notacj nowogreck. System tonalny ,-,'.';icia sicz czterech
skal autentycznych i czterech plagalnych, ustalonych na przeomu: Viii i IX w.) Gwnym
instrumentem muzyki bizantyjskiej byy organy, uywane na dA'or/e cesarskim. W orkiestrze
dworskiej cesarza obok piszczaek i cymbaw posugiwano si ii- bk.nrii i rogami. Muzyka
ttiz;!inyjska nie byhi nirdy jednolita. Rnice midzy kocioem, liturgi.i i mu;-yka ..y.-yjsKa,
koplyjsk (egipska). bizantyjsk, armesk i abisysk (etiopsk) byy ktrd/,) noka/ne. Osobny
rozw) wykazywa rosyjski piew kocielny, datujcy si od X wieku. n!(; wiadomo, w jakim
stopniu piew bizantyjski wpyn na chora gregoriaski.

33. Chora gregoriaski

piewy liturgiczne kocioa katolickiego byty produktem wielu kuinu- Starego Sw'iala. Przez
Bizancjum dotary one do Rzymu, przenoszc do dcmenty piewu syryjskieco. palestyskiego
i greckiego. Jeszcze z antycznej Grecji przeszed do redniowiecza kult muzyki jako siy
wychowawczej. Znaczenie muzyki wzroso jeszcze bardziej z chwil, gdy koci
chrzecijaski wprowadzi j jako integraln cz liturgii katolickiej. Wane s tu trzy
problemy: i ozszerzenie si chrzecijastwa, nawizanie chrzescuu-stwa do wzorw
antycznych ; przejcie od modelu antycznego do nowych lorm. Wczesnochrzecijaski koci
moe by uznany za syntez nowej wiary i najszczytniejszych ideaw antycznyh. Niestety, o
muzyce pierwszych wiekw chrzecijastwa wiemy niewiele. Pierw-,zyrn ogniskiem piewu
kocielnego na Zachodzie by Mediolan, gdzie dziaa reformalpr in.izyki kocielnej biskup
Ambroy (333 -397). uchodzcy za twrc hymnu 7c Dcnm laudamw. Pniej siedzib
picwi! kocielnego stal si Rzym, gdzie powstaa szkoa piewakw (.m holu cantorwn).

18

Tendencje do wurow adzi::-nia porzdku w muzyce uywanej dla liturgii datuje si od

najwczeniejszych lat dziaalnoci Kocioa, ale dopiero tu, w Rzymie, papie <) Grzegorz
Wielki (dziaa w latach 590-604) dokona (czy tez: poleci dokona) ossalcczncgo wyboru
mciodh kocielnych w postaci autentycznego Antyf'oiiar:a. Od
iiies'o te form
jednogosowego piewu aciskiego wz.ia nazw chorau gregoriaskiego. piew
gregoriaski okrela si jako ehoni). od skwa rlturuf. tj. miejsca, gdzie stali piewacy kocielni.
piew ten nie ni podioza iiiirmonicznego, nie ma akompaniamentu, opiera si na bogatej
!igur;.icji. C l-i.ti-aklerystyczna dla chorau gregoriaskiego jest nic lylkojego irionofoniczno
(chora gregoriaski znany te. jest Jako caniiis planus. piew rwny, jednogosowy), ale i 10.
ze opiera si na modalnoci (podstawa chorau gregoriaskiego s skale kocielne, w sumie
jest ich osiem). Chora jest niemetryczny. w rytmice ukada si on wedug tekstu aciskiego i
notowany jest w specjalnej notacji iieiiniw. Melodie ujte w skalach kocielnych brzmi po
dzie dzisiejszy surowo i ascetycznie, co bardzo dokadnie odpowiadao funkcjom tej muzyki
w kociele. 34. Cztery rodzaje chorau Chora gregoriaski nie by monolitem, pochodzi z
rnych rde i przybiera te rne formy. Istniay cztcry rodzaje ukadw chorau
gregoriaskiego: syiabiczny, w ktrym pojedyncza nuta odpowiadaa pojedynczej sylabie
tekstu (ukad typowy dla hymnw i tropw), psaimodyczny. w ktrym spora ilo sylab
przypada na Jedna nut (ukad charakterystyczny dla psalmw), neumatyczny. w k trym
(odwrotnie.) na jedna sylab wypadao po kilka ilul. i wreszcie melizmatyczny. w ( tryni
spora ilo nut przypadaa na Jedna sylab (tak np. w Alleluja). Na uksztatowanie si lego
stylu wpyno szereg ronych kultur piewi;: wywodzcy si z. Syrii piew antyfonalny
(jeden chr odpowiada drugiemu) i responsorialny (glos soiowy n;', przemian z ch- rem),
pochodzce z, Bizancjum hymny (odgrywajce wielka rol w pniejszej liturgii kocioa
greckiego), piew ormiaski zbudowany na alfabetycznej, a pni; na neu-matycznej notacji i
:\ reszcie piew ydowski, odgrywajcy wielka roi Jako model melizmaiyki.

35. Znaczenie piewu gregoriaskiego

Melodie chorau gregoriaskiego przez dugie wieki determinoway charakter i rozwj muzyki
kocielnej. Chr...! gregoriaski wpyn zasadniczo na uksztatowanie si muzyki
europejskiej: jest to najwczeniejsza forma praktyki wykonawczej zachowanej a po dzie
dzisiejszy w czystej formie gwnie dziki zapisowi. Repertuar chorau gregoriaskiego jest
olbrzymi: okoo 3000 pieni o bardzo rnym przeznaczeniu liturgicznym, rnej strukturze,
rnych walorach estetycznych, zachowanych w formie nie skaonej. Melodie kocielne
chorau zebrane zostay w cao zwan Antipho-nurius (lub: Antiphoiiunuin iiuthrnticum}.
Orygina A n iyjonarza zagin z pocztkiem X wieku, zachoway si tylko odpisy. Najstarsz
kopi takich odpisw jest rkopis z kia-.ztoru benedyk ty nw w Sankt Galien. W skad
antyfonarza wchodz: Graduale ze piewami mszalnymi. Re^pof.wriate i Antiphonale (zbir
antyfon). Z Rzymu piew gregoriaski dostawa si do ludw nowo nawrconych, do
Frankw i Germanw, do Anglii i Irlandii, pniej do Hiszpanii, gdzie wyksztaci! odrbne
cechy jako piew liturgii mozarabskiej (kultywowany gwnie w Aragonii i Kastylii;
odrodzenie obrzdku mozarabskiego byo dzietein kardynaa Ksimenesa z Toledo XVI w.;
obecnie obrzdek ten celebrowany jest w Hiszpanii jedynie w kaplicy Boego Ciaa w Toledo
i w katedrze w Salamance; z liturgii mozarabskiej zachowao si tylko 21 pieww) piew
gregoriaski utrzyma si w formie skodyfikowanej przez Grzegorza Wielkiego do koca XVI
wieku. Wtedy ju od kilku wiekw rozwijaa si wieloglosowo i w miar jej rozwoju sabo
zainteresowanie choraem gregoriaskim. W latach 1614 - 1615 ukazao si - staraniem
kardynaa Mcdici nowo opracowane wydanie chorau. ktre jako urzdowe obowizywao
przez niemal 300 lat. Wprowadzone zmiany raczej zuboyy chora i zniweczyy jego

19

pierwotne pikno. W poowie XIX wieku benedyktyni (gwnie z Solesmes) przeprowadzili

badania nad najstarszymi zabytkami chorau i doprowadzili do reformy. W 1903 r. z nakazu
papiea Piusa X (mdiii proprio) przywrcono tradycyjny chora w tzw. Editio Vali(.'ana. W r.
1908 ukaza si w Rzymie zbir Graduale Sacrosanctaf Ronianae Ecczesiae, do dzi
obowizujcy w liturgii kocioa katolickiego.

36. Tonacje kocielne w chorale

redniowieczna muzyka kocielna wytworzya z biegiem lal system skal zwanych
kocielnymi. Tonacje uywane w chorale (zwane te modi) wzorowane byy na greckim
systemie skal. Nie byo to jednak przeniesienie teorii greckiej na teren muzyki kocielnej
redniowiecza, lecz wielowiekowy proces zdobywania coraz wikszej iloci odmian skal a do
imponujcej sumy dwunastu skal opartych waciwie na tych samych dwikach, lecz na
inaczej uporzdkowanych stosunkach midzy nimi. Kada -ka;. miaa trzy wane dwiki:
dwik kocowy (inaczej: fmali.\). pooony o kwint wyej inny, poboczny jakby dwik
kocowy (con finulis) i dwik, ktry przy psaliTioui<.'\i-niu by najczciej powtarzany
(cursus turha lub repcrcu.^a). Kocielne mdl (>^k.i system modalny) opieray si w caoci
na stopniach diatonicznych. Z pocztku znane byy cztery
gwne modi. zwane
autentycznymi, i cztery od nich pochodne, czyli plagalne, okrelane dodatkowo przez wyraz
hypo. Autentyczne modi odpowiadaa naszym dzisiejszym skalom, gdybymy je sobie
wyobrazili na biaych wycznie klawiszach: (/ - (/' = dorycka. c pi = frygijska,/- ./' = lidyjska i
f, ^\ ^ rnikso-lidyjska. Pochodzce od nich modi plagalne powstay dziki dodaniu w dole
czterech dwikw - czyli tzw. tetrachordu. Poszczeglne modi rniy si od siebie innym.
wasnym rozmieszczeniem caych tonw i ptonw. Pierwsze ujcia teoretyczne pochodz z
przeomu V i VI wieku (Boecjusz), ostatnie - z poowy XVI wieku (r. 1547: synny traktat
Dodekachordon szwajcarskiego teoretyka Glareanusa). W sumii' powsta system dwunastu
modi. Rni si one pooeniem ptonw. Oto ich zestawienie: skala dorycka: l iii lii; skala
hypodorycka: l'.l l'.l l; skala frygiJska. ii 11 ^11; skala hypofrygijska: H l1! 11; skala lidyjska:
11 im1.; skala hypolidyjska: 11 ii 11': skala miksolidyjska: l l ii l ii; skala hypomiksolidyjska: l
h 11 ii: skala joska: 11 Ul l i; skala hypojoska: ! l ii lii; skala eolska: liii ii l i skala
hypoeolska:;! 11 :-11. Peny system powsta przez dodanie skal zbudowanych od a i c.
zarwno autentycznych Jak i plagalnych. To, dojakiej skali naley dana melodia, zaleao od
jej ambitusu, czyli zasigu: jeli melodia ley poniej finalis lub niewiele ponad ni, wwczas
jest plagalna, w pozostaych wypadkach jest autentyczna. W praktyce posugiwano si
zasigiem nony lub decymy, co w jednogosowej
melodyce tworzyo konieczno
zrnicowa toku melodycznego dziki kierunkowi linii, wyborowi interwaw w skali i
zwrotw motywicznych. W pniejszych wielogosowych dzieach ustanawiano reguy, ktre
z czasem nie liczyy si ze struktur tych tonacji. Od 1600 r. na ksztatowanie si skal zacz
wywiera wpyw system dur-moll. ktry w postaci harmoniki funkcyjnej zniweczy ich
waciwoci. Pozostaoci dawnych tonacji kocielnych s niektre interway (seksta
dorycka, sekunda frygijska, kwarta lidyjska i septyma eolska w moll oraz miksolidyjska w
dur). Archaiczne polskie melodie ludowe obfituj w interway tego typu. modalizmy za
(zwaszcza zwikszona kwarta lidyjska) s symptomatycznym przejawem ludowoci w
twrczoci kompozytorw polskich.

37. Notacja choralu

20

Wprowadzone w chorale pismo nutowe nie byo jednolite. Odrnia si co najmniej pi

podstawowych form zapisu: inaczej pisano nuty w Metz, inaczej w Sankt Gallen, inaczej
jeszcze na
terenie Mozarabw w Hiszpanii. Pierwsze przykady nutowe chorau
gregoriaskiego zachoway si w rkopisach, zapisane w neumach. Pochodz one dopiero z
VIII i IX wieku. {Neuma - znaczy po grecku ruch albo znak.) Jest ich okoo 30. Wikszo z
nich wywodzi si bezporednio z ruchu rki muzyka prowadzcego chr i wskazuje tylko
kierunek melodii, jej wznoszenie si i opadanie, natomiast nie mwi dokadnie o proporcjach
rytmicznych i nie oznacza dokadnej wysokoci dwikw czy interwaw. Tradycja ustna
zagina ok. XIII wieku i odtd rytm chorau gregoriaskiego stanowi dla badaczy jedn
wielk niewiadom. Istniej dwie spierajce si z sob szkoy praktycznej interpretacji rytmiki
chorau gregoriaskiego: ekwa-lici (np. benedyktyni z Solesmes) zestawiaj melodie w grupy
dwu- lub trzydwiko-we, nie akcentujc adnej nuty i pozostawiajc na kocu frazy
moliwo duszego zatrzymania wartoci, oraz menzuralici, ktrzy za podstaw czasowej
interpretacji przyjmuj dwie wartoci, dug i krtk, uzaleniajc waciw interpretacj
rytmu od rozumienia znakw Reumatycznych. Neumy przeja muzyka kocielna ze
Wschodu, lecz nadaa im odmienn posta, zachowujc jedynie ich rozmieszczenie nad
sowami tekstu bez pomocy linii. Mimo rnic w zapisie neumatycznym powszechnie przyjte
byy dwa gwne znaki: punctum (kropka) i virga (kreska); kropka oznacza tu nut krtk
(brevis), kreska - nut dug {longa). Z kombinacji tych dwch zasadniczych nut wytworzy
si system kilkudziesiciu znakw neumatycznych, ktre pniej otrzymay graficzn posta
kwadratw i rombw. Do podstawowych neumw nale obok punctum i virga: podafus albo
pes (dwa wznoszce si tony), clivis (dwa opadajce tony), scandicus (trzy tony wznoszce
si) i climacus (trzy tony opadajce). W obszarze niemieckim posugiwano si nutami
choraowymi w ksztacie gwodzi i podkw (Nagel- wid Hufeisenschrift). Szczeglny rozwj
neum pojawi si w Bizancjum, gdzie przez wieki odrniano rne formy neumatycznej
notacji muzycznej. W tabelach neumatycznych z XII wieku istnieje okoo 90 nazw. Znaki
neumatyczne zalene byy od prowincji, w ktrych byy stosowane i rozwijane. W ten sposb
mona odrni neumy m. in.
woskie, pnocnotrancuskie, bretoskie, lotaryskie,
akwitaskie, mo-zarabskie, irlandzko- anglosaskie, niemieckie i neumy z Metzu. Wane dla
rozwoju neum byo wprowadzenie systemu linii, dziki ktremu po raz pierwszy mona byo
ustali wysokoci dwikw bez uciekania si do liter. Ujednolicenie znakw neumatycznych
doprowadzio do notacji modalnej i menzuralnej, a ostatecznie - do naszego wspczesnego
pisma muzycznego. Wan rol w zakresie notacji odegra system solmizacyjny Guidona z
Arezzo, mnicha z zakonu benedyktynw. Dla cisego ustalenia dwikw wprowadzi on
dwie linie, na ktrych lub midzy ktrymi umieszczano neumy: linia czerwona oznaczaa
dwik.z, ta - dwik c. W wieku XII wprowadzono dla notacji chorau czlery linie.
Notacj liniow nazwano notacj diastematy-czn (diustema - znaczy po grecku odlego).

38. Liturgia
Wanym elementem spoecznego ycia chrzecijaskiego w kociele staa si liturgia. w ktrej
muzyka odgrywaa du rol. W Nowym Testamencie liturgia oznacza wszystkie czynnoci
zwizane z kultem Boga. Tworzc wasn liturgi, chrzecijastwo musiao wchon
elementy mocno ju rozbudowanej liturgii ydowskiej, misteriw Hellady, liturgii wschodniej
(kocioa bizantyjskiego), a nawet wspczesnego ceremoniau wieckiego. W rnych
orodkach wytwarzay si odrbne liturgie, ktre wprowadzay do obrzdw jzyki narodowe.
Na Zachodzie jzykiem liturgii sta si jey k aciski, obowizujcy nawet w orodkach
mozarabskich i afrykaskich. W kociele katolickim liturgia odpowiada porzdkowi mszy.

21

39. Hymny i tropy

piew liturgiczny mia w sobie wiele muzycznego potencjau. Chora gregoriaski wiza si
integralnie ze sowem, a to oznaczao najpierw jego krystalizacj w ukadzie linii. Z biegiem
lat owe linie zyskiway autonomi, ktra zachcaa do tworzenia nowych form. Do chorau
gregoriaskiego zalicza si nie tylko jego formy tradycyjne. ale rwnie formy nowe, tworzone
wedug nowych regu. Do nich nale przede wszystkim hymny, tropy i sekwencje. Teksty do
tych utworw nie pochodz z Biblii, s to teksty nowe, ujte w postaci odlegej od ideaw
chorau gregoriaskiego, std te nie brak w melodiach elementw ludowych (Koci patrzy
na nie zrazu niechtnie. pragnc zachowa dla muzyki kocielnej jej wasny, daleki od
wieckoci styl). Hymny (znane jeszcze z muzyki antycznej) byy teraz piewane na chwa
Bo. Orodkami rozwoju tej formy byy Konstantynopol (Bizancjum) i Antiochia (w Syrii).
Za twrc hymnodii kocioa wschodniego uwaany jest w. Efrem z Syrii (ok. 310-373). Z
czasem hymny zostay przeniesione na teren kocioa zachodniego, co przypisywane jest w.
Hilaremu, biskupowi Poitiers (zm. 366). Poniewa hymny jego zaginy, z;; ojcw hymnodii
aciskiej uwaa si dzi w. Ambroego (zm. 397), Aureliusa Pruden-tiusa (348 - po 405) i
w. Augustyna (354-430). Wspczesna liturgia rzymskokatolicka zna okoo 120 hymnw
aciskich. Tropy powstay z parafrazujcych wstawek, np. do tekstu Kyrie dodawano tekst
inny, uzupeniajcy, ale przeciwstawiony Kyric (rezultat: Kyrie - mx et origo lucis, summe
Deus - eleison, oczywicie jest to jeden z wielu przykadw). Tropy miay wasn
melizmatyk, w kocu stay si formami niezalenymi. Istniej dwa gwne gatunki tropw:
tropy interpolacyjne, wstawione do antyfonalnych form chorau gregoriaskiego, gwnie do
mszy (Introitus, Commu- nio i Offertorium), lub te suce jako wprowadzenie do tych form,
oraz tropy dodane do czci mszy (gwnie do Gloria, Sanctus, Agnus Dei).

40. Sekwencje
W miar usamodzielnienia si muzyki i uniezalenienia jej od sowa powstaway formy, ktre
jaskrawi przeczyy duchowi muzyki kocielnej. Melizmatyka stawaa si sztuk dla siebie.
Muzyka na niej oparta miaa swoisty urok, ale oddalona bya znacznie od powagi chorau
gregoriaskiego w jego najczystszych formach. Koci postpi jednak niezwykle mdrze:
miast potpi owe wyrastajce poza zamknit sfer religijn barbarzyskie elementy,
znalaz dla nich nowe formy, suce - cho nieco inaczej - nadal ideom religijnym. Tak
powstaa w IX wieku sekwencja. Za jej twrc uwaa si mnicha z Sankt Gallen (zm. w
912,Notker Balbulus, Notker Jkaa, autor aciskich wierszy i sekwencji), bezpodstawnie
zreszt, gdy lady tych form mona take znale na terenie Francji (Rouen). Sekwencje
polegay bd to na podoeniu nowych tekstw do ju istniejcych melizmatw, bd na
samodzielnych formach melizmatycznych, bd wreszcie na ujciu rymowanym, przy czym
wszystkie zwrotki maj tak sam budow. Koci ograniczy wielk ilo sekwencji do
czterech, przyjtych na stae w liturgii (sekwencja wielkanocna Yictimae paschali zaiides, na
Zielone witki Veni Sancte Spiritus, sekwencja Tomasza z Akwinu Lauda Sion Salwatorem i
sekwencja Tomasza z Celano Dies irae do mszy za umarych). W XVI II wieku doczono do
nich Stabat Mater (Jacopone da Todi, ok. 1230-1306). Tu te nale formy pniejsze, landa i
cantiga, stojce poza liturgi kocioa. Obie formy przypomi- naj form refrenow virelai\ z
czasem wytworzyy si ich odmiany wielogosowe. Tzw. laudi
dialogowe byy
poprzedniczkami woskiej sacra rappresentazione i prowadziy do oratoriw; cantigas
kultywowane byy w Hiszpanii przez muzykw dworskich zarwno jako muzyka kocielna,
jak i wiecka.

22

41. Bogurodzica
W Polsce wraz z przyjciem chrzecijastwa i zaoeniem pierwszych orodkw liturgii
aciskiej pojawi si chora gregoriaski, przypuszczalnie przeniesiony tu z Kolonii czy
Salzburga. Istnieje te domniemanie, e by on uprawiany m. in. w Poznaniu, Gnienie i w
Krakowie. W okresie 1040- 1150 r. pielgnowano chora gwnie w orodkach
benedyktyskich (Krakw, Tyniec, Lubi, Lublin, Mogilno, ysie, Sieciechw, Pock); z
tego okresu datuj si pierwsze zachowane rkopisy liturgiczne w notacji neumatycznej,
powstae gdzie indziej, ale do wczenie sprowadzone do Polski (Sakramentarz tyniecki z ok.
1060 r., Pontyfikat biskupw krakowskich z przeomu XI i XII w., Ewange liurz placki z ok.
1130 r. i siedem innych pniejszych rkopisw). Od r. 1150 wielk rol w pielgnacji
chorau gregoriaskiego w Polsce odegrali cystersi, a potem franciszkanie i dominikanie,
wrd ktrych przewaali Polacy, autorzy hymnw i sekwencji, czsto zwizanych z kultem
rodzimych i przybra- nych patronw (np. Wojciecha, Stanisawa). Z zabytkw najwaniejsze
miejsce zajmuje
Bogurodzica, pie kocielna nieznanego autora, bdnie wedug
pitnastowiecznej tradycji przypisywana w. Wojciechowi. Przypuszczalnie pie ta powstaa
w XIII wieku. Poniewa jzyk najstarszej czci Bogurodzicy zachowa lady starocerkiewne,
uwaa si za moliwe, e powstaa ona pod wpywem grecko-bizantyjskim. Jan Dugosz
nazywa j patrium carmen, by to hymn bojowy walczcego rycerstwa polskiego.

42. Dramaty liturgiczne

rda dramatu liturgicznego tkwi w samej liturgii. W przemiennym antyfonalnym piewie
chralnym i w responsorialnym przeciwstawieniu sobie chru i kapana pojawiy si naturalne
pocztki gry dramatycznej, szczeglnie odpowiadajcej wielkim uroczystociom religijnym.
Dramaty liturgiczne przewanie suyy uwietnianiu uroczystoci i byy wykonywane nie
tylko w kocioach, ale i przedsionkach, na cmentarzach itp. Autorzy tych dramatw zrazu
wychodzili od scen wielkanocnych (scena przy grobie) czy boonarodzeniowych (scena z
pasterzami), ale potem pojawiy si inne jeszcze tematy religijne, zwaszcza we Francji.
Wprowadzano stopniowo sceny luno z tematem zwizane, niekiedy sceny wesoe, z
pierwiastkami ludowymi, co zaprzeczao ich pierwotnemu charakterowi, a co wicej:
przeksztacao je niekiedy wrcz w parodie naboestw kocielnych, o treci satyrycznej
(tzw.festa asinorum). Pierwotnie dramaty liturgiczne wykonywali w caoci klerycy, potem w
niektrych fragmentach wcza si lud z pieniami w jzyku ojczystym. W Polsce dramaty
piewane byy przez rybatw i akw (studiujcych niekiedy
teologi), pniej
przedstawienia urzdzano w kolegiach jezuitw czy pijarw. Mimo nazwy (inna nazwa to
misteria) dramaty liturgiczne wykonywane byy poza liturgi. Inscenizacja i kostiumy byy
niewyszukane. Rozrnia si gry wielkanocne i gry pasterkowe od gier pasyjnych. Gry
wielkanocne powstay z rozwinitej sceny przy grobie, dialogu midzy anioami a kobietami.
Najwczeniejsze przykady tych dramatw znajduj si w Sankt Gallen i Sankt Martial, ale
dopiero w XII wieku nastpi rozwj tej formy. Gry pasyjne odnosz si do sporej czci
historii Mki Paskiej. Muzycznym punktem kulminacyjnym bya bole Marii. Synne gry
pasyjne pochodz z Hesji, Tyrolu i Szwajcarii. W Oberammergau jeszcze po dzie dzisiejszy
przedstawia si mk Chrystusa. W muzyce dramatu liturgicznego mona znale rne
elementy: melodie liturgiczne, pieni wieckie oraz nowsze formy piewu kocielnego, ktry
zazwyczaj koczy owe dramaty. Niestety, niewiele dzie tego typu zachowao si do dzi,
zachowaa si natomiast myl sceniczna
caoci, z jej melodiami kocielnymi,
instrumentalnymi intermezzami i wstpami. Najpnicjsze formy dramatu liturgicznego i
misteriw (we Woszech znane jako sacra rappresenta-zione, w Hiszpanii i Portugalii jako

23

auto sacramentale) prowadz do nowszego dramatu europejskiego, a w kocu te do opery i

oratorium.

43. Teoria redniowieczna

W redniowieczu teoria przerastaa ilociowo muzyk: traktaty pojawiay si o wiele czciej
ni dziea. Ich autorami byli na og mnisi; w celach klasztornych zrodzio si te pismo
nutowe. Teoretycy redniowieczni byli spadkobiercami antycznej teorii muzyki. Oni to
rozwijali (i hamowali) muzyk. Muzyka budzia ich ciekawo, a jednoczenie ponad ni
stawiano rozwaania czysto teoretyczne. W redniowieczu muzyka zajmowaa jedno z.
najwaniejszych miejsc pord innych nauk. Jak w staroytnym Rzymie, podobnie w
redniowiecznej Europie nauka - artes liberales (czyli: sztuki wyzwolone) - dzielia si na dwa
stopnie. Pierwszy, tzw. trivium, obejmowa gramatyk, dialektyk i retoryk, a wic
przedmioty podstawowe; drugi, tzw. quadri-vium, obejmowa cztery nauki, notabene
matematyczne: arytmetyk, geometri, astronomi i muzyk. Skd si wzia muzyka wrd
nauk cisych? To proste: traktaty teoretyczne powicano gwnie obliczeniom akustycznym
i nie byo w nich wiele o samej muzyce czy o praktyce muzycznej, a nadto stosunki liczbowe
uwaane byy w tym czasie za znacznie waniejsze od rozwaa estetycznych czy
wykonawczych. Tak ma si rzecz w pierwszym wielkim dziele teoretycznym, ktrego autorem
by w. Aurelius Augustinus (354 ^t30), biskup numidyjskiej Hippony, ktry studiowa w
Kartaginie, skd uda si do Rzymu, a potem do Mediolanu, gdzie by uczniem w.
Ambroego. W jego (. 'onfcsswnes znajdziemy zaledwie oglne uwagi o muzyce, rozsiane
wrd innych tematw. Za to w dziele De musica autor wyoy zasady metryki, czyli prozodii
i rytmiki, niezwykle istotne dla waciwej recytacji piewu kocielnego. W owych szeciu
ksigach, ktre s najstarszym rdem muzyki chrzecijaskiej i piewu ambrozjaskiego,
Augustinus uzna (wedug starych wzorw) liczb za podstawowe prawo porzdku w muzyce.

44. Boecjusz
Najwikszym autorytetem w muzyce wczesnego redniowiecza by Anicius Severinus
Boethius (Boecjusz), urodzony ok. r. 480 w Rzymie, stracony w r. 524. Jego ycie wypado w
okresie waciwie najmniej sprzyjajcym rozwaaniom muzycznym; byy to czasy wdrwki
ludw. Boecjusz by sierot. Dziki niezwykym uzdolnieniom wyksztaci si na znakomitego
teoretyka. Najpierw darzony przez krla Ostrogotw, Teodoryka, najwyszym zaufaniem i
askami (dwaj synowie Boecjusza zostali w bardzo modym wieku konsulami), podejrzany
pniej o spisek na rzecz cesarza bizantyjskiego, zosta uwiziony i stracony. W czasie pobytu
w wizieniu pisze swoje sawne dzieo De fonsozutione philosophiae (O pocieszeniu, jakie
daje filozofia}. Dla muzyki wane znaczenie ma jego praca Di-' instnutii.me muska libri V,
oparta na rdach starogreckich. Dzieo to stao si jakby dogmatem w sprawach teorii dla
caego redniowiecza (dzi wiemy, e miao ono sporo bdw i dowolnoci w traktowaniu
rde), Przypuszczalnie wanie Boecjusz by twrc pojcia quadri\'ium i uywanego potem
rozrnienia muzyki na muska mundana (harmonia sfer), nwsica Inimunu (harmonia ludzkiej
duszy i ciaa) oraz musica instrumentalis (praktycznie wykonywana muzyka zarwno
wokalna, jak i instrumentalna). Boecjusz przekada nauk o muzyce nad praktyk muzyczn.
Przez dugie wieki redniowiecza pogld ten obowizywa niezmiennie.

24

45. Inni teoretycy

Wybitnym teoretykiem w zakresie muzyki by w VI wieku Magnus Aurelius Cassiodo-rus
(485- 580, w przyblieniu; y podobno niemal 100 lat), konsul na dworze Teodo-ryka
Wielkiego, zaoyciel klasztoru; jego traktat Irifititutiones muska stanowi wybr nauk
teoretykw greckich. Ustali te zasady muzyki i jej miejsce w liturgii, co stao si wzorem dla
synnej w redniowieczu encyklopedii w. Izydora z Sewilli (560-636), Etymologiae. Sw.
Izydor uwaa, e muzyka moe by zachowana tylko w pamici, ze dwikw nie mona
zanotowa (scribi non possunt). Wane miejsce w dziejach teorii redniowiecznej zajmuje w
VIII wieku Alcuin (ok. 735-804, Irlandczyk, zmar jako opat klasztoru w Tours). Przez dugie
lata Alcuin (Alchwine) dziaa na dworze Karola Wielkiego, ktrego by nauczycielem i
doradc i ktrego pozna w czasie podry do Woch. W traktacie Dv musica Alcuin omawia
osiem tonacji kocielnych. Dziaajcy w nastpnym wieku mnich flandryjski Hucbald z
klasztoru Saint Amand (ok. 840 - 930) prowadzi szko piewu w Saint Amand i Reims i by przypuszczalnie - autorem traktatu De harmonica inslitutione, rwnie omawiajcego teori
tonacji kocielnych. Nie jest pewne, czy napisa te synny traktat Musica enchiriadis, ktry
jest najstarszym rdem poznania organum i polifonii.

46. Guido z Arezzo

Mnich toskaski Guido z Arezzo (ok. 992-1050) zdoby sobie miano najwikszego teoretyka
muzyki redniowiecznej. Guido wprowadza nauk ksztacc such i przez to narazi si
wadzom klasztoru Pomposa. Uczy pniej w szkole katedralnej w Arezzo i tam te napisa
swoje wielkie wierszowane dzieo Micrologus dc nwsica (znane te w zmienionej wersji jako
Regulae rhytmicae). Wprowadzi system liniowy dla nut, czym zdoby uznanie papiea Jana
XIX, ktry - po krtkim wprowadzeniu w sposoby odczytywania nut w tym systemie odpiewa bezbdnie zupenie sobie nie znan melodi choraow. Wielkie zasugi pooy te
Guido przez wprowadzenie w nauce piewu solmizacji i skali heksachordowej (typu: < de f g
a} w miejsce dawnego, z antycznej Grecji wyniesionego systemu tetrachordowego. Metoda
solmizacji. ktr odtd si posugiwano, umoliwia piewanie z nut. Aby to zadanie uatwi.
Gnido wprowadzi osobne nazwy solmizacyjne dla poszczeglnych dwikw: ut, re. mi. ty.
soi, la. Do historii przeszed uoony przez diakona z VIII w.. Pawa, hymn na cze patrona
piewakw, w. Jana, 'zqueant laxis, Rcsonare (etc), sucy przypomnieniu poszczeglnych
wysokoci dwikowych w heksachordzie. Dla atwiejszego orientowania si w stosunkach
pomidzy dwikami umieszczano nazwy zgosek na poszczeglnych punktach palcw lewej
rki (rka Guidona).

47. wiecka pie jednogosowa

wiecka pie jednogosowa pojawia si ju przy kocu pierwszego tysiclecia. W okresie
wczesnego redniowiecza wiecka muzyka ludowa wie si z postaciami tzw. mimw,
histrionw, onglerw, goliardw, wagantw, szpilmanw (na Rusi: skomorochw). W Polsce
muzykw wdrownych, ktrzy byli jednoczenie wesokami, akrobatami i baznami,
nazywano rybakami. Wdrowali oni gromadami z miejsca na miejsce, biorc udzia w
uroczystociach i zabawach ludowych, przenikali te do klasztorw i kociow, gdzie jednak
byli karceni za pogaskie elementy w swoich wystpach. Najbardziej niesforni muzycy byli
zmuszeni do wiecznych wdrwek, przeladowani zarwno przez wadze wieckie, jak i

25

Koci. Spokojniejsi natomiast utrzymywali si przy dworach w subie moniejszych

rycerzy i panw feudalnych jako ich menestrele lub giermkowie. Jeszcze inni osiadali w
miastach, gdzie stawali si muzykami miejskimi, czcymi si z czasem w cechy. wieck
pie jednogosow - jedyny rodzaj muzyki uprawiany wwczas poza kocioem - cechuje
wiksza ni w pieni kocielnej rytmiczno, wiksza swoboda linii, pewna regularno fraz
oraz ludowy charakter melodii, wicy si z luno ujtym tekstem. Pojawienie si wieckiej
pieni nie byo przypadkiem w dziejach muzyki. Wyjcie muzyki ze wity, gdzie nadal
rozwijay si, i to bardzo kunsztownie, rnorodne jej formy, znajduje swoje wyjanienie w
epoce. Europa jest zagroona: na poudniu mahometanie, na pnocy i zachodzie
Normanowie, na wschodzie Hunowie i Tatarzy - podbj Europy wisia na wosku. Duchowni
niejako wycofali si z gry, a po nich rzdy przejmuj zbrojni mowie. Nastpuje epoka
rycerstwa feudalnego.

48. Trubadurzy
Sztuka, a z ni i muzyka, bya zawsze wiernym odbiciem ycia. Fundamentalnym zmianom
politycznym odpowiaday zmiany w sferze muzycznej. Rycerze s co prawda poboni, ale ich
ycie upywa inaczej ni ycie duchownych; tu licz si przygody rycerskie, przyjanie, a
przede wszystkim - mio, ktra staje si gwnym tematem poezji i pieni. Powstaje liryczna
sztuka trubadurw; pie rycerska, szlachetna, pena godnoci, opanowana, czsto subtelna.
Autorzy pieni s twrcami melodii i sw, s te czsto wykonawcami swoich utworw.
Trubadurzy dziaali w poudniowej Francji i posugiwali si jzykiem staroprowansalskim
(lengua d'oc), gdy na pnocy Francji dziaali truwerzy (tworzcy w dialekcie langue d'oil) - w
ich pieniach moe wicej jest elementw ludowych. Sztuka trubadurw to sztuka dworska,
wielbica kobiety (co wszake jest rwnolege do kultu Maryjnego, ktry w tym czasie
pojawi si i opanowa Europ). W samej poezji mona odnale sporo wpyww arabskich.
Pojcie trubadur przypuszczalnie pochodzi od trobar (znajdowa), ale moe by te
wyjanione od sowa tropy. Poezje Wilhelma X, ksicia Akwitanii (zm. 1120) opiewaj
mio w formie bardzo prostych liryk jednogosowych (instrumenty tylko zdwajay melodi),
z czasem jednak pieni trubadurw staj si bardziej kunsztowne, a nawet melodycznie
wymylne i ornamentalne. Z Francji kunszt tworzenia takich pieni przenis si do Portugalii
i grnych Woch, do Anglii, na Sycyli i nawet na Wgry. Z lat 1100-1300 zachowao si ok.
2600 utworw (gwnie jednak teksty); historia muzyki zna okoo 450 trubadurw (wrd
nich nie brak kobiet - 20 - frobairitz). Autorzy pieni pochodz z wszystkich niemal klas
spoecznych. Charakterystyczne dla swojej dworskoci s pieni Wilhelma IX (czyli Wilhelma
VII z Poitiers), autora jedenastu pieni o strofkowej budowie, typowych przez to, e mwiy
one o podaniu i niespenieniu; w pniejszych generacjach popularny by motyw mioci
na odlego (amor de lonzi), mioci tumionej, oczekujcej choby najmniejszego znaku
przychylnoci u tej, ktra staa si celem ycia trubadura.

49. Truwerzy
Truwerzy uprawiali poezj epick i dworsk liryk miosn, wzorujc si na trubadurach. Ich
pieni maj czsto charakter taneczny. Za ojca truwerw uwaany jest Chretien de Troyes.
Najwybitniejszym kompozytorem wrd truwerw francuskich by Adam de la Halle z Arras

26

(ur. ok. 1237, zm. w Neapolu ok. 1287), zwany te Le Bossu (Garbaty) w odrnieniu od
innych czonkw szlacheckiej rodziny, wygnany z Arras, minstrel hrabiego Roberta d'Artois,
autor dialogowych jeux, m. in. synnej sztuki scenicznej wykonywanej i dzi - Le Jen de
Rohin et de Marion. Truwerami byli przewanie poeci ze stanu szlacheckiego (m. in. krl
Ryszard Lwie Serce). Z czasem sztuka truwerw uprawiajcych poezj epick (tzw. chanson
de gste) przesza do mieszczastwa, do onglerw, a nawet do duchowiestwa. Zachowao
si okoo 1700 pieni truwerw.

50. Minnesang
Pieni niemieckie nie wykraczaj poza tematyk trubadurw. S wrd nich obok waciwego
mmncsangu. czyli pieni miosnej, opiewajcej mio dworsk, rwnie pieni sawice
pikno przyrody, a nawet pieni polityczne. Zwizek pieni minnesin-gerw z kocioem jest
niezaprzeczalny. Minnesang skada si z kilku strof; w charakterze byy one radosne,
unisonowy akompaniament (raczej wtr) na wioli czy harfie by tu rwnie konwencjonalny
jak sama tematyka poezji. Poczenie elementw gregoriaskich z ludowymi zblia
minnesang do pieni truwerw. Rozkwit sztuki minnesingerw przypada na lata 1190-1230
(Heinrich von Morungen, Wolfram von Eschenbach, Herbst von Tritzlar i jako najsynniejszy
z nich: Walther von der Vogelweide). Antytez minnesangu stay si jego parodie, w ktrych
celowa Neidhart von Reuenthal.

51. Dworska pie duska

Na dworze duskim kwita w okresie od r. 1250 do 1350 pie rycerska, w melodyce bliska
ludowoci, cho w rzeczywistoci bdca wytworem sztuki redniowiecza. Pie ta
adaptowana zostaa przez lud. ktry zreszt przez swoje tradycje przyczyni si do tego, e nie zapisywana nie zgina cakowicie, jak wiele wspczesnych jej melodii rycerskich.
Zachowane pieni wykazuj wycznie charakter taneczny. Ich autorami byli poeci (i muzycy
zarazem) wyksztaceni w Paryu. Epicka tematyka dworskich pieni duskich obejmuje
zdarzenia historyczne, wspczesne i nadprzyrodzone. Forma tych pieni zblia si do formy
refrenowej. Podobne formy uprawiano rwnie w Szwecji. 52. Meistersmgerzy W wiekach
XIV XV dziaali w Niemczech meistcrsingerzy. tworzcy w licznych miastach niemieckich
wasne cechy. Pocztkowo rncister^uiif; uprawiany byt przez wagantw i kocielne bractwa
piewacze, pniej przez rzemielnikw. Muzyka ta rozwijaa si wedug ustalonych,
surowych kanonw poetyckich i muzycznych, ujtych w r. 1493 w ksig regu. Pieni musiay
mie nieparzyst ilo strof i zawiera tre bd to religijna, bdz wychowawcz. Autor
nowego tekstu do przekazanej melodii nosi miano zaledwie poety (Dichter), mistrzem
(Meister) nazywano dopiero twrc melodii. Pierwsz szkot ineisiersangu zaoy ok. 1300 r.
Heinrich von Meissen, zw. Fraueniob, minnesinger. Pieni meistersingerw tematycznie
wizay si gwnie ze scenami z Biblii, ale nie brako te pieni politycznych i historycznych.
Pieni znane piewano niekiedy chralnie, ale zawsze jednogosowo. Gwnym orodkiem
meistersingerw bya Norymberga, gdzie w XVI wieku dziaa rzemielnik i poeta Hans Sachs
(1494-1576), uwieczniony przez Ryszarda Wagnera w operze piewacy norymberscy. Przed
nim dziaali jako najwybitniejsi: Hans Folz, Michael Behaim i Hans Rosenpliit. Pieni nie
byy wasnoci ich autorw: z chwil jej uoenia pie naleaa do wszystkich. Aby
otrzyma miano mistrza, naleao podda si surowej ocenie tzw. mcrkerw. mistrzw, z
ktrych kady zwraca uwag na innego rodzaju uchybienia modego piewaka.

27

53. Wielogosowo
Muzyka rozwijaa si w redniowieczu powoli, na zasadzie konsekwentnej ewolucji.
Przemiany rewolucyjne naleay do rzadkoci. Jedn z nich byo zapewne powstanie
wielogosowoci, decydujce o odmiennych ni w innych kulturach losach muzyki
europejskiej. Celem komponowania staje si teraz polifoniczna, wielogosowa architektura.
Odkrywa si - acz bardzo wolno - uroki barw i zestroje harmonicznych. powiza
pionowych. Wielogosowo bya nie tylko innowacj techniczn, lecz miaa te wpyw na
uksztatowanie si nowego stylu mylenia muzycznego. Wszystkie formy wielogosowoci
bray swj pocztek w melodii. Jednoczesno kilku melodii bya tu ideaem, jednake bardzo
trudnym do urzeczywistnienia, gdy zgodno nigdy nie jest dzieem przypadku. Zgodno w
pionie ustalano wedug spjnoci interwaw. Kon- sonanse takie jak oktawa, kwinta i kwarta,
a potem tercja i seksta, stay si podstaw spotka linii w najwaniejszych metrycznie
punktach, tzn. na mocnych czciach taktu w dzisiejszym rozumieniu. Kunszt muzykw
polega na umiejtnym prowadzeniu linii poszczeglnych gosw, na tworzeniu zgodnej z
aktualnymi kanonami suchowymi wielogosowoci.

54. Polifonia redniowieczna

Przez cae wieki w czasach antycznych orodkami ycia duchowego i politycznego byy
miasta; najwiksze centra to Ateny i Rzym. W okresie wielkich wdrwek i wraz z upadkiem
pastwa rzymskiego miasta traciy na znaczeniu; nie mogy go mie miasta spalone,
spldrowane,
zniszczone, wyludnione. Sprawy duchowe i polityczne przeszy w
redniowieczu do klasztorw, do dworw ksicych i rycerskich zamkw. Ale w kocu
pojawiy si nowe miasta. Pod opiek monych rycerzy osiedlali si - zrazu najczciej u stp
wzgrza, na ktrym sta zamek - chopi i rzemielnicy; przybywao domw, stopniowo miasta
mogy si broni same, wzmocnione otaczajcymi je murami, mieszczanie stawali si coraz
zamoniejsi. Powstaj kocioy - architek- toniczne dziea sztuki; rozwija si nie tylko handel,
ale i kultura. Prymitywne ycie tworzy sztuk rwnie prymitywna, uduchowione - sztuk
mistyczn, rycerskie - feudaln. yciu miejskiemu, bardziej zoonemu, spoecznemu w
kocu, odpowiadaaby wielogosowo, czyli polifonia, jednoczesne wspgranie kilku
gosw naraz. Polifonia redniowiecznych miast nie pojawia si nagle, jak i zreszt nie
pojawiy si nagle same miasta. Tsknota za wielogosowoci musiaa ju istnie przedtem,
nigdy jednak nie dochodzia ona do gosu, by moe dlatego, e jej wstpne formy heterofoniczne nie byy atrakcyjne, nie wzbogacay pikna samej jednogosowej linii. Wprowadzenie
wielogosowoci w muzyce dokonao w niej przewrotu o nieprzewidzianych zupenie
konsekwencjach: w cigu kilku wiekw muzyka europejska przesza niesychan,
nieprawdopodobn ewolucj, wytworzya formy nowe i nowe zasady tworzenia muzvki.

55. Gotyk muzyczny

Nowa epoka mogaby - analogicznie do architektury - nosi nazw muzycznego gotyku. Punkt
cikoci ley w tym czasie (rok 1200) we Francji, ale Anglicy, Niemcy i Hiszpanie te maj
w rozwoju muzyki spory udzia. Now epok gotyku muzycznego moemy podzieli na trzy
odcinki: okres Notre Dam, ars antiqua i ars nova. S to niezwykle wane etapy w dziejach
muzyki. Tu rodz si zasady postpowania w kompozycji i reguy, ktre przetrwaj dugie
lata. Wszystkie te zasady wi si z odkryciem wielogosowoci, traktowanej przez

28

teoretykw z niezwyk pasj i powag. Z powag, by nie uchybi kanonom architektonicznej

zgodnoci, i z wielk pasj eksperymentatorsk, ktrej owoce day si pozna w stopniowej
rewizji pojcia konsonansu i systemw menzuralnych. Problemy matematyczno-akustyczne
stay si podstaw odkry nowego systemu tonalnego. Gotyk muzyczny obejmuje okres od r.
1150 do 1450. Okres ten okrela si rwnie jako pnoredniowieczny; jest on idealnym k
odbiciem konstruktywnych tendencji w architekturze, std te epoce tej nadaje si miano
epoki konstruktywnej polifonii.

56. Diafonia
W redniowiecznym okresie od IX do XIII w. polifonia opieraa si gwnie na technice
diafonicznej. Najpierw pojawia si diafonia (lub technika organum), polegajca na
prowadzeniu dwu gosw w rwnolegych kwartach czy kwintach. Oczywicie przykadw
idealnej
rwnolegoci w wczesnej muzyce znajdziemy niewiele, przewanie linia
rozpoczyna si unisono,
potem glosy rozwidlaj si, przy czym inte.rway zwane
konsonansami doskonaymi (kwinty, kwarty) odgryway tu zasadnicz rol. Zasady diafonii
znajdziemy w przypisywanym Hucbaldowi de St. Amand traktacie Muska enchiriadis. Sam
termin diafonia oznacza w jzyku aciskim dysonans {dia-phoma; synipiwnia - oznacza
konsonans) i by uywany przez teoretykw redniowiecznych jako najwczeniejsze pojcie z
zakresu polifonii.

57. Wczesne organum

Pojcie diafonii zastpowano bliszym praktyce okreleniem organum. Po raz pierwszy
wspomina o tej technice Johannes Scotus Eriugena (w r. 866). Pojawienie si rwnolegoci
kwint i kwart mona wyjani na podstawie proporcji matematycznych: kwinta wyraa si
przez stosunek liczbowy 2:3, kwarta - 3:4 (oktawa 1:2). Te najprostsze stosunki liczbowe
wytworzyy pierwsze konsonanse, zwane te doskonaymi. Istnieje wiele teorii na temat
najwczeniejszych oznak wielogosowoci w piewie diafonicznym. Z czasem diafonia
przeobrazia si w technik o wiele bogatsz, zwan discantus (fr. dechant), zrazu
dwugosow, pniej trzy- i
czterogosow. W tekcie nutowym znajdujemy obok
wspbrzmie konsonansowych nuty obce, uyte przejciowo, ale niezmiernie wzbogacajce
brzmienie. Technika organalna pojawia si najpierw w muzyce liturgicznej; zanim przesza
do muzyki wieckiej, upyno sporo czasu.
Organum jest pocztkiem linearnej
kontrapunktycznej polifonii i harmonii. Najwaniejszym momentem w dziejach rozwinitej
ju wielogosowoci redniowiecznej byo wprowadzenie rozbienego ruchu gosw (a wic
techniki przeciwstawnej do rwnolegle prowadzonych gosw w organum). Tego typu ruch
zapobiega rwnolegym postpom kwint i oktaw. Osobn form organum tworzya tzw.
diaphonia basilica, opierajca si na nieruchomym, stojcym gosie niszym.

58. Szkoa Notre Dame

W XII i Xlii wieku nie mona oddzieli wczesnej polifonii od powstaych w tym czasie katedr
gotyckich. Najpikniejszy, nigdy pniej przez wieki nie powtrzony przykad zgodnoci
muzyki z architektur przedstawia katedra Notre Dam w Paryu, ktrej budowa rozpocza
si w r. 1163. Obok synnej szkoy prowansalskiej St. Martial w Limoges szkoa katedry

29

paryskiej rozwina najpeniej nowe formy wielogosowoci. Dziaali tu dwaj wielcy

mistrzowie muzyki, kantor katedralny Leoninus i jego nastpca Perotinus. Za ich czasw
Pary by wielkim centrum europejskiej kultury duchowej. Wystarczy przypomnie, e ok. r.
1200 na uniwersytecie paryskim studiowao a dwa tysice studentw. Na szkole Notre Dam
w Paryu nie koczya si jednak praktyka i kultura wielogosowa. Wanymi orodkami byy
katedry i wielkie klasztory w Anglii, Francji i Hiszpanii (Winchester, Worcester, St. Gallen,
Compostela).

59. Leoninus
Leoninus dziaa w XII wieku (daty jego ycia nie s znane). Uchodzi za najwybitniejszego
kompozytora muzyki organalnej, oplimus organista. Jego gwne dzieo to Magnus liber de
Gradiiali et Antiphonario, zawierajce dwugosowe organa (w sumie 95) na cay rok kocielny.
Leoninus uwalnia si od traktowania melodii tropw czy sekwencji jako cantus firmi i
opracowuje swj ukad muzyki dwojako: albo jako rytmicznie swobodn melizmatyczn gr
na sylabicznie traktowanej melodii (cantus firmus), albo te pozwalajc samemu gosowi
gwnemu przybiera formy jakby melizmatyczne, rytmicznie silnie oywione. Znaczenie
Leonina polega na wprowadze- niu nowego, jednakowo uporzdkowanego rytmu w dopiero co
kiekujcej polifonii.

60. Perotinus
Perotinus dziaa w wieku XIII. Przypisywane mu dziea tumacz rozgos tego najwikszego'kompozytora szkoy Notre Dam. Perotinus - zwany Magister Perotinus Magnus rozbudowa Ksig swego poprzednika Leonina o trzy- i czterogosowe organa na wielkie
wita i wprowadzi rytmicznie jednoznaczn notacj modaln, czym moe najbardziej
przyczyni si do
rozwoju muzyki redniowiecznej. Bliszych szczegw o obu
kompozytorach brak jak dotychczas, a dane o ich dziaalnoci muzykologia czerpie z traktatu
De mensuris et discantu anonimowego
autora angielskiego, teoretyka, ktrego
dziewitnastowieczny badacz francuski Charles-Edmond-- Henri Coussemaker oznacza w
swoim zbiorze jako Anonima IV. Perotinus by jeszcze bardziej podziwiany ni jego
poprzednik. Do jego najwybitniejszych osigni nale czterogosowe organa: Yiderunt
omnes fines i Sederunt principes, wielkie kompozycje o statycznym charakterze, imponujce
rozbudowan, mia form.

61. Notacja modaln

Wczesna polifonia muzyki redniowiecznej nie jest jeszcze w peni uksztatowana: nie mona
jej rozoy na gosy, jak to jest moliwe w polifonii pniejszej. W tej polifonii nie ma
rzeczywistej wielogosowoci, waciwie mona tu mwi tylko o tendencji do uzyskania
wieloci dwikw (odpowiadajcej bogatej architekturze gotyckiej). Std te nie w materiale
dwikowym, lecz w nowych ukadach i proporcjach rytmicznych naley doszukiwa si
zasadniczych innowacji technicznych. Kompozycje tej epoki notowano pismem chralnym
(nuta ijuadrata). Rytm opiera si tu na podstawowym schemacie zwanym modus (std nazwa:
notacja modalna). Podstaw wartoci nut w rytmie modalnym s: nuta krtka (hrevis) i duga
(dwa lub trzy razy dusza, czyli longa). Z ich poczenia powstaj rne schematy, np. modus

30

jambiczny to brevis i longa, modus trocheiczny - longa i brevis, modus anapestyczny - brevis,
brevis i longa itp. rytmika modalna w zasadzie obowizywaa w caym utworze lub w jego
wielkich czciach. Notacja modalna stanowi w dziejach muzyki technik przejciow midzy
rytmicznie niezrnicowanymi neumami a notacj
menzuraln, opart na miarach
rytmicznych i bogatym repertuarze wartoci rytmicznych. W notacji modal-nej istnieje
ogromna wieloznaczno.

62. Ars antiqua

Ars antiqua, czyli: stara sztuka. Okoo r. 1330 Jacobus z Liege rzuci haso, ktre pozwolio
okreli dwa wane okresy w dziejach muzyki redniowiecznej: regnat nova (ars), exulat
antiqua (niech rzdzi nowa sztuka, dawna niech bdzie wyklta). Ars antiqua obejmuje okres
notacji menzuralnej (ars cantus memurabilis) i wczesne formy motetu, hoquetusw i
rondeaux. Orodkiem tej muzyki jest Pary lat w przyblieniu od 1230 do 1325. Jest to okres
poszukiwa w zakresie polifonii, ale poszukiwa o charakterze niemal naukowym. Modalna
rytmika szkoy Notre Dam wydawaa si pniejszym teoretykom uboga i monotonna.
Usiowano niemal teoretycznie wprowadza nowe ujcia, ktre potem przechodziy do
praktyki wykonawczej. Jeli nie mona byo zasadniczo zmieni oglnych zaoe, zmieniano
przynajmniej muzyk za pomoc bogatych i coraz bardziej niezalenych figuracji i kombinacji
gosw. Szczeglnie figuracje byy znamienne dla tego okresu, std te nosi on nazw muzyki
figuralnej (musica figuratlva). Mistrzami ars antiqua byli: Petrus de Cruce, Franco z Kolonii,
Johannes de Garlandia i Johannes de Grocheo.

63. Teoretycy epoki ars antiqua

W epoce ars antiqua dziaali teoretycy: Johannes de Garlandia (przypuszczalnie ur. ok. 1190,
zm. przypuszczalnie w 1272, w Paryu pojawi si ok. 1217),FrancozKolonii (dziaa w
poowie XIII w.), Petrus de Cruce (dziaa w drugiej poowie XIII w.), a pniej teoretyk
angielski Walter Odington (ur. ok. 1278). W miejsce (wzorowanych na miarach greckich)
wartoci krtkich i dugich teoretycy ci wprowadzaj podzia wartoci najduszej (longa
perfecfa) na dwie, trzy i wicej czci. W ten sposb zasb wartoci rytmicznych poszerzy si
niepomiernie. Nuty menzuralne miay rne ksztaty i odpowiaday rnym wartociom
rytmicznym. Zrazu uywano nut czarnych (penych), pniej doszy nuly biae (nie
wypenione). Nut o najduszej wartoci bya w muzyce menzuralnej maxima, jej poow
stanowia longa, tej znw poow brevis (odpowiadajca naszej podwjnej nucie caej), dalej:
semibrevis, minima (nasza pnu-ta), semiminima, juci i semifusa (nasza obecna szesnastka).
Warto rytmiczna nut zaleaa od taktu, a zatem takt trjdzielny mia proporcje potrjne. Dla
taktu doskonaego (tempus perfectum) wprowadzono znak koa, i tu jednostk miary bya trjdzielno, w ktrej - znw odpowiednio - mona byo znale odbicie trjjednoci religijnej.
Takt ten by uywany najczciej, dla wielu by to wrcz jedyny ukad taktu. Pniej
wprowadzono takt dwudzielny, parzysty, tempus imperfectum, oznaczony pkolem (C),
kreska pionowa przez rodek koa czy pkola oznaczaa dwukrotnie szybsze tempo. Muzyka
menzuralna nie znaa jeszcze kreski taktowej, nuty umieszczone s obok siebie bez przerw.
Zoon bardzo cz teorii menzuralnej stanowiy tzw. ligatury w muzyce wokalnej, grupy
nut piewane na jednej zgosce. W miar rozwoju muzyki pojawiy si nowe zasady
harmoniczne: jeli dotd za konsonanse uwaano tylko unison, oktaw, kwint, i kwart- to
teraz do konsonansw zalicza si rwnie tercje i seksty, ktre uywane s coraz czciej.
Sekundy, septymy i nony uwaane byy za dysonanse, a niektrzy teoretycy jli si domaga

31

uznania kwarty (schodzcej na tercj) za dysonans. W muzyce tego okresu pojawiaj si jako
wane wyznaczniki stylu: niezaleno rytmu od melodii, trzygosowa na og polifonia oraz
uywany czsto hoquetus, polegajcy na przerywanym toku w jednym z gosw, ktry przez
to uniezalenia si od gosw pozostaych, lub na rozbiciu melodii na drobne czci (nawet
pojedyncze nuty), wykonywane na przemian w dwu gosach.

64. Formy okresu ars antiqua

W okresie ars antiqua stosowano przede wszystkim rne formy organalne, ale due znaczenie
dla rozwoju muzyki miay formy nowe: polifoniczna forma ctausula - melizmatyczna, oparta
na kontrapunkcie czsto o szybszym przebiegu, piewana bez tekstu lub grana na
instrumentach, tekst pojawia si w bardzo skrconej formie tylko w tenorze; forma rondellus
- rwnie polifoniczna, polegajca na podawaniu sobie z gosu do gosu motyww czy fraz i
na rnym ich porzdkowaniu (tu wziy pocztek imitacja i kanon); oraz -jako centralna
forma - motet. Nazwa motetu nie bya nigdy ostatecznie wyjaniona. By moe, sowo to
pochodzi od sowa motus (ruch), istnieje jednak przypuszczenie, e w gr wchodzi tu sowo
mot (sowo, ale te - prawdopodobnie - wiersz czy strofa). Jest pewne, e jeden z grnych
gosw motetu okrelano jako motetus. W okresie ars
antiqua motet ma ukad
zdyscyplinowany, std uywa si okrelenia motet paryski lub motet trzynastowieczny, by
odrni go od motetu renesansowego. Jego zasady sformuowa paryski dominikanin
Hieronimus de Mo-ravia (ok. 1250) w traktacie Discantus positio vulgaris. Motet polega na
bezwzgldnej samodzielnoci gosw, zbudowanych wok melodii tenoru stanowicej tzw.
cantus firmus. Zalki tej formy znajdziemy ju w epoce szkoy Notre Dam (a nawet w
szkole St. Martial), tu jednak dochodzi do niezalenoci, ktrej wynikiem bya spora dysonansowo. Przypuszczalnie nie razia ona muzykw, gdy znacznie waniejszy w tym
wielogosie wokalnym by tekst ni melodia. Pierwotnie motet nalea do form liturgicznych
(w takiej formie przetrwa dugo w Anglii jako motet aciski), w miar rozwoju tej formy
dochodzio jednak do uzupeniania jej treciami odlegymi od tekstu liturgicznego cantus
firmus, pojawiaj si w pozostaych gosach teksty satyryczne, frywolne, a nawet o treci
erotycznej, wskutek czego forma ta musiaa by wykluczona z muzyki kocielnej, a w kocu
staa si form wieck, artystyczn. Przypuszczalnie jeden z gosw wykonywano na
instrumentach. Najwiksz kolekcj wczesnych motetw jest Codex Montpllier. Motet
skada si zazwyczaj z trzech gosw. Gosem najwa- niejszym, wok ktrego toczya si
muzyka, by tenor (cantus firmus) przejty ze piewu liturgicznego, ujty w ruchu
wolniejszym. Temu gosowi przeciwstawiano motetus oraz trzeci gos, czyli triplum (zwany
te kontratenorem). Gos tenorowy opiera si niekiedy na jednej lub kilku zgoskach, gdy
pozostae wprowadzay inne, wasne teksty, w dodatku czsto w innym jzyku.

65. Ars nova

Ars nova obejmuje muzyk XIV w. i pocztku XV w., gwnie we Francji i w krajach
ssiednich. Ars nova - to tytu pisma teoretycznego Philippe'a de Vitry o notacji menzuralnej.
Dzi nie byoby nam atwo oddzieli sztuki nowej od starej, w XIV wieku rnice midzy
nowymi tendencjami a
dawn konwencj musiay by due, skoro tak wyranie
przeciwstawiano je sobie. XIV wiek: znika rycerstwo, pojawiaj si miasta, a w nich epidemia
dumy, w wyniku ktrej wygina wwczas jedna czwarta ludnoci Europy, scholastyczny
obraz wiata zastpuje teraz mistyka, jej wpyw na muzyk jest wikszy niby si to wydawa
mogo. Muzyka staje si dziedzin artystyczn, dajc si opanowa przez genialne jednostki

32

o wielkim potencjale intelektualnym. Ten wiek wyznaczaj w literaturze takie postacie jak
Petrarka, Dante, Boccaccio i Chaucer. Florentyczyk Giotto stawia malarstwo o cae rejony
wyej ponad dotychczasowe techniki i konwencje. Koci ma w tym czasie swoje kopoty,
jest to epoka podziau wadzy papieskiej (Awinion i Rzym), na te czasy przypada w Europie i
wojna stuletnia, i wielka plaga czarnej mierci (1349). W muzyce obok Francuzw wielk
rol zaczynaj odgrywa Wosi [dulce slile nwvo). Najwaniejszymi przedstawicielami tego
okresu s: Guillaume de Machaut, Philippe de Vitry i Johannes de Muris we Francji. a we
Woszech: Francesco Landino, a po nim - Johannes Ciconia.

66. Muzyka w miastach

Okoo r. 1300 Pary ma sto tysicy mieszkacw. Wiele miast rozrasta si do granic
moliwoci, a zwamy, e moliwoci te byy bardzo ograniczone. Miasta budowano w
formie koa czy owalu zamknitego murami. Ulice byy wskie, le owietlone, chodzili po
nich nie tylko mieszkacy, ale i kury czy winie. Nieczystoci wyrzucano wprost na ulic,
epidemie byty oczywicie nieuniknione. Na wszystkie cztery strony wiata wyrastay bramy,
na placu w rodku miasta znajdoway si koci i ratusz. Miasta stanowiy dla okolicznej
ludnoci wielk atrakcj; mieszczanin by czowiekiem wolnym, gdy chopi jeszcze przez cae
wieki naleeli do kogo. Mieszczanie byli chronieni przez prawo, wizali si z miastem, ale
te i z niego korzystali, stawali si bogaci, ju same ubiory wiadcz o zbytku i przepychu
mieszczan. Ponad miastem panoway wiee kociow, olbrzymich w porwnaniu do miast,
ktrych obszar by kilkadziesit razy mniejszy od dzisiejszych miast rednich. Koci i ycie
stanowiy w tym czasie jedno. Koci dominuje rwnie w muzyce. Muzyka grajkw
miejskich zrazu jest tpiona, w kocu pojawia si jako wieckie dopenienie chralnej muzyki
kocielnej. Pojawiaj si rwnie formy instrumentalno-wokalne, z wolna dopuszczane te do
muzyki religijnej.

67. Teoretycy okresu ars nova

Wan rol w okresie ars nova odegrali teoretycy, ktrzy zreszt najczciej byli rwnie
wietnymi kompozytorami. Ich teoria nie jest zawieszona w prni. Zajmuj si notacj
menzuraln, notacj o niewiarygodnie wielkich skutkach dla rozwoju muzyki pniejszej. Ich
rozwaania wykraczaj poza tradycj, za oni sami staj si przedmiotem atakw Kocioa,
ktry nakazuje im powrt do dawnego stylu komponowania, do muzyki szkoy Notre Dam i
ars antiqua. Na prno jednak. Nowe tendencje s silniejsze ni wszelka obawa przed
autorytetami. Pojawia si przewaga elementw wieckich nad kocielnymi, autonomia muzyki
jako sztuki, a przede wszystkim zasada przezwyciania tradycji, moliwa do wprowadzenia
dziki temu, e teraz oto gos ma (teoretycznie podbudowujcy swe racje) kompozytor. Bodaj
najwaniejszym zwycistwem
teoretykw jest przekonanie o wyszoci muzyki
wielogosowej nad jednogosow, pozostawion tylko mniej uprawianym formom (virelaifs.
lais). Zewiecczenie muzyki i jej nowe rysy (muzyka jako jzyk uniwersalny, midzynarodowy
- uwidacznia si to w wielojzycznych motetach!) przesuwaj muzyk z etapu form
suebnych w formy autonomiczne.

68. De Vitry

33

W tym czasie obok naduywanego podziau trjdzielnego w rytmice dochodzi do gosu - jako
rwnorzdny - podzia dwudzielny, podstawa muzyki pniejszej. Coraz czciej odchodzi si
od skal kocielnych przez podwyszanie niektrych dwikw skali {musica fictu), wskutek
czego muzyka nie ma ju swego pierwotnego modalnego charakteru. Nastpuje tu oddalenie
nie tylko od chorau gregoriaskiego, ale i od zasad organalnych. Wybitny twrca okresu ars
nova, kompozytor i teoretyk Philippe de Vitry (1291 -1361), wprowadza zakaz stosowania
kwint rwnolegych i formuuje nauk prowadzenia gosw. Z jego licznych utworw
zachoway si trzy- i czterogoso- we motety izorytmiczne. Philippe de Vilry by te dyplomat
i - cenionym przez Petrark - poet, zmar jako biskup.

69. De Muris
Pochodzcy z Normandii Johannes de Muris (ok. 1295- po 1351), magister artium, a pniej
rektor Sorbony w Paryu, formuuje pierwsze zasady kontrapunktu. By astronomem
powoanym przez papiea Klemensa VI (Awinion) do reformy kalendarza, a take autorem
pochodzcego z r. 1319 traktatu Ars novue musicae. Swe badania matematyczne i
astronomiczne prowadzi w parze z pisaniem traktatw o muzyce. Jako pedagog uniwersytetu
ksztaci studentw rwnie w zakresie teorii muzycznej, chocia sam nie by wyksztacony w
praktycznych naukach muzyki. By zwolennikiem teorii integralnej odpowiednioci pomidzy
liczb a muzyk i bardzo twrczym syste-matykiem wci jeszcze wwczas niekompletnych
uporzdkowa czasowych. Jego zasug byo utrwalenie nauk Boecjusza i Ph. de V itry.

70. Machau
t Najwybitniejsz postaci francuskiej muzyki epoki ars novajesl niewtpliwie Guillau-me de
Machaut (ok. 1300 1377), pochodzcy z Ardenw poeta i muzyk na dworze krla czeskiego
Jana Luksemburskiego, a pniej na dworze krla francuskiego Karola V. By klerykiem, a
jako muzyk i poeta wsawi si ju za ycia. Podobno w r. 1364 bawi w Krakowie na zjedzie
monarchw. De Machaut wyksztaci szereg zoonych -jak na owe czasy - form
polifonicznych i posugiwa si rwnie skomplikowan technik kontrapunktyczn (osobna
sztuka kanonu, niekiedy enigmatycznego, z uyciem pochodu rakiem itp.). Komponowa
motety (23), ballady (40), ronda (20) i tzw. yirelais (32, forma ballady z powtrzeniem). Jego
czterogosowa Msza naley do nielicznych zachowanych zabytkw epoki ars nova. Machaut
jest nie tylko twrc podstaw motetu izorytmicznego, ale i melodii niemal kantylenowych.

71. Msza
Jedn z najciekawszych form staje si msza wielogosowa, rozwijana stopniowo i
konsekwentnie (najpierw znano tylko Kyrie i Gloria) a do formy picioczciowej (Kyrie,
Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei). W mszy stosowano formy takie jak conductus, motet,
ballata, madryga i caccia. Bardzo interesujcym zabytkiem mszy jako formy cyklicznej jest
synna trzygosowa msza z Tournai(ok. 1300), zwana tak od miejsca jej odnalezienia, a obok
niej msze z Tuluzy i Besancon (ta ostatnia jest najstarszym zachowanym przykadem tzw.
mszy parodiowej, missa parodiae}. Wiel- kim mistrzem tej formy by Guillaume de Machaut
(msza czterogosowa, oparta gwnie na formach motelowych). Msza staa si z biegiem czasu

34

form centraln, pisan przez niemal wszystkich kompozytorw; bya czym w rodzaju prby
talentu czy geniuszu kompozytora.

Muzyka renesansu
Humanizm i renesans (odrodzenie) nawizay do redniowiecza i antycznej greckiej teorii.
Powoywano si chtnie na muzyk antyczn, ale jej przecie nie znano. Twrcom renesansu
chodzio przede wszystkim o nobilitacj sztuki. Wydoskonalono technik imitacji i
kontrapunktu w formach, ktre kultywowano z niebywaym zapaem (msza, motet). Byy to
formy muzyki religijnej, a obok nich pojawiy si jako formy wieckie madryga czy chanson.
Od wokalnej polifonii trzygosowej wioda droga do weneckiego stylu polichralnego.
Pojawia si te muzyka instrumentalna, nowe instrumenty stanowiy oparcie dla nowych
koncepcji fakturalnych.
Wynalazek druku muzycznego przyczyni si do pewnej
powszechnoci muzyki, odtd typowej dla tej sztuki - w przeciwiestwie do dziel malarstwa
czy architektury, dzie jednorazowych i niepowtarzalnych. Wytwarzaj si style i szkoy,
ktrych przedstawiciele zajmuj si rozwinitymi przez siebie typami muzyki. Inny rodzaj
muzyki reprezentuje np. polichralna muzyka wioska, inny muzyka angielska wirginalistw.
W tej wieloci tkwia ogromna sia: tu mamy zalki nowego poczucia harmonicznego, ktre
prowadziy w nastpnych latach do wielkich poszukiwa w dziedzinie jzyka dwikowego.

72. Wczesny renesans woski

Wosi nie znali gotyckiego redniowiecza, przejmowali tradycje antyczne, przechowywali je i
kultywowali, przygotowujc w ten sposb wielkie odrodzenie kultury antycznej w nowej
sztuce. Z czasem bodaj wikszego znaczenia ni muzyka francuska nabierze muzyka
woskiego trecenta (czyli czternastego wieku), bliska ludowemu poczuciu muzycznemu i nie
tak kunsztowna jak muzyka francuska. Zasadniczo rni wczesn muzyk wosk od
francuskiej polaryzacja toniczno- dominantowa, w tym czasie dopiero co zaznaczona, ale do
ju wyrazista jako element charakteryzujcy muzyk wosk (rwnie przez nastpne lata), a
nadto typowo woski rys piknego, naturalnego piewu i poudniowej melodyjnoci, stojcej
na antypodach surowej francuskiej kontrapunktyki. Wosi wyksztacaj formy mniejsze,
rodzaj pieni z towarzyszeniem instrumentw (madryga, ballata, caccia), antytez chralnej
muzyki wokalnej.

73. Caccia
Najbardziej znamienn dla muzyki woskiej staa si (obok ballaty i madrygau, ktry ma
swoj dug histori) caccia - dwugosowa wokalna forma kanoniczna, do ktrej doczano jako trzeci - glos instrumentalny. Sama nazwa formy wywodzi si od tematyki tej muzyki:
teksty przewanie opiewaj sceny polowania {caccia - polowanie), cho mwi take o
owieniu ryb czy scenach ulicznych. By moe nazwa ta ma te zwizek z sam form
kanonu, wedug ktrej drugi gos przemierza - po jakim (krtkim zazwyczaj) czasie - te same
nuty co pierwszy, tzn. niejako ciga pierwszy gos. Trzeci gos pisany by w znacznie
duszych nutach i pozostawa z reguy bez motywicznego zwizku z gosami kanonicznymi.
Gdy powstaa trzygosowo, poszczeglne gosy przyjy nazwy: tenor (gos najniszy, ktry
bdzie peni rol podstawy harmonicznej), kontratenor i triplum. Caccia naleaa do

35

najchtniej uprawianych form wieckiej muzyki we Woszech. Jej odpowiedniki znano

rwnie w Anglii (rota lub rondeilus), Francji (chace) i Hiszpanii (caca). We Woszech caccia
bya uprawiana gwnie przez mistrzw z Florencji (m. in. Ghirardelus da Florentia, Giovanni
da Cascia. Petrus da Florenlia).

74. Landini
We Florencji, ktra stal si centrum nowego stylu muzyki, dziaa Francesco Landini
(Landino, ok. 1335-1397), ociemniay w dziecistwie z powodu przebytej ospy, krl poetw,
wielki organista, grajcy take na flecie, gitarze i lutni. Cho podziwiany przez wspczesnych
jako organista (kocioa San Lorenzo we Florencji, tame zosta pochowany), nie pisa na
organy, lecz komponowa gwnie dwu- i trzygosowe wieckie madrygay, canzony i ballaty
w stylu ars nova. Jego utwory odznaczaj si wietnie rozwinit melodyk i kunsztown
harmonik (wypracowa indywidualny styl harmoniczny, z charakterystyczn tzw. sekst
Landina, czyli sekst zastpujc w kadencji w grnym gosie sidmy stopie).

75. Formy okresu ars nova

Mimo wielkich rnic kulturowych midzy muzyk francusk a wosk nie byo w XIV wieku
przepaci. Teoretycy i kompozytorzy wymieniali si odkryciami. Z francuskiego Awinionu do
Woch przechodzia mistrzowska kontrapunktyka, z Woch do Francji - nowe formy pieni.
Wanie akompaniowana instrumentalnie pie staa si najwaniejsz form;} okresu ars nova.
Ballata, rondo czy virelai byy przewanie trzygosowymi pieniami artystycznymi (dwa gosy
i instrument lub gos i dwa instrumenty, przy czym instrumenty byy zawsze gosami
niszymi). Bullata bya pieni pochodzenia tanecznego, zoon z kontrastujcych czci, po
piewie solowym wcza si tu chr z refrenem, najczciej pogodnym. Mistrzem dwu- i
trzygosowej woskiej ballaty by Landini. Rondeau - to dwu-, trzy- lub czterogosowa pie
ze staym refrenem zoonym z dwu krtkich fraz melodii, stanowicych podstaw caej
zwrotki tekstu. Poniewa powtarzay si owe frazy cigle, w kko, nazwano je rondeau.
Typow form woskiej ars nova bya caccia. Najwaniejsz form tego okresu sta si
madryga woski. Nazwa tej formy pochodzi bd to z mandriiili (pie pastoralna), bd
niutriruze (pie wieniacza w jzyku matczynym, czyli ojczystym), bd te madriale (hymn
do Dziewicy). Madryga wykonyway zazwyczaj dwa gosy wokalne z towarzyszeniem
trzeciego, instrumentalnego. Gos grny by o wiele bogatszy od pozostaych. Z punktu
widzenia formy madryga skada si z dwu lub trzech zwrotek trzygosowych i strofy
kocowej w dwu gosach, ktr nazywano ritornelem. a ktra miaa inne ju muzyczne ujcie.
Madryga nalea do ulubionych pieni na dworach.

76. Motet izorytmiczny

Francuskie formy okresu ars nova s analogiczne do woskich. Gwn oryginaln francusk
form by tzw. motet izorytmiczny, forma liturgiczna wywodzca si z paryskiego
trzynastowiecznego motetu, kompozycja polifoniczna, trzy- lub czterogosowa, oparta na
melodii cantus firmus w tenorze. W tej formie bodaj po raz pierwszy w dziejach muzyki
dochodzi do prymatu konstrukcji racjonalnych nad czysto muzycznymi. Poniewa w materiale
wspbrzmie nie mona byo
wprowadza zbyt wielu innowacji (ewolucja jzyka

36

dwikowego przebiegaa w tym czasie bardzo wolno) - przeniesiono si na teren rytmu,

okresowoci i metrycznoci. Motet izorytmiczny by kunsztowny i przemylany w stopniu
nigdy potem nie osignitym. Zasada izorytmii polegaa na powtarzaniu wybranego schematu
rytmicznego w gosie tenorowym, gdy w innych gosach rytm by swobodny. Typowe dla tej
formy jest przeciwstawienie dyscypliny i swobody. Do rozwoju motetu izorytmicznego
przyczyni si zwaszcza de Machaut, ktry wiele podrowa i by moe przywiz wzory z
krajw orientalnych.

77. Imitacja i kanon

Jako niezmiernie wany element ksztatujcej si polifonii pojawia si imitacja, polegajca na

powtrzeniu motywu lub tematu w poszczeglnych gosach. cile przeprowadzon imitacj
nazywano kanonem. Imitacja i kanon odgrywaj rwnie w okresie ursnova wielk rol. Nie
tylko zreszt na terenie woskim czy francuskim, ale i w Irlandii (ktra szczyci si tym, e tu
nigdy nie odtwarzano w sztuce przyrody, lecz uprawiano abstrakcyjn ornamentyk) oraz w
Anglii. Najpikniejszym przykadem naturalizmu muzycznego uprawianego w Anglii jest
kanon na cze lata Sumer is icumen in (klasztor w Reading, pocztek XIV w.), w ktrym
cztery glosy tworz nieprzerwany kanon kolisty (tzw. rot}, a dwa inne - towarzyszenie z
motywem naladujcym glos kukuki (na sowach sing cucu). Imitacja i kanon stay si z
czasem podstaw ksztatowania wikszych form polifonicznych.

78. Muzyka XV wieku

W muzyce XV wieku wanym faktem jest przeniesienie rozwoju technik polifonicznych z

Francji i Woch do krajw pnocnych, zwaszcza na obszary burgundzki (w I poowie XV w.)
i flamandzki (w II poowie tego wieku). Z tych obszarw techniki polifoniczne rozwinite i
udoskonalone wracay do Francji i Woch, przenikay te do innych krajw. W historii wiek
XV oznacza przejcie od redniowiecza do renesansu, ostatecznie znika feudalizm,
niesychanie bogac si miasta, szczeglnie handlowe, rodzi si mecenat sztuki, ktrego
owoce widzimy zwaszcza w malarstwie (Leonardo da Vinci, van Eyck i Rafael). Pojawia si
idea wzbogacania ycia dziki zainteresowaniu sztuk, ktra przybiera w tym czasie charakter
uroczysty, ceremonialny. Muzyka pojawia si stale, przy kadej okazji, a okazj mogy by
wwczas zarwno przyjazd cesarza, jak i wesele ksice, odnalezienie relikwii czy nawet
wykonanie wyroku. piewano wszdzie, piewali wszyscy. Nic dziwnego, e rnice
pomidzy piewem ludowym a artystycznym zacieray si atwo. A jednoczenie jest to okres
humanizmu pedagogicznego, ludzie uczestniczc w sztuce ksztac si zarazem i wyrabiaj
sobie smak artystyczny.

37

79. Msza i motet polifoniczny

Przez cay wiek XV uprawiane s formy, ktre pojawiy si ju przedtem. S one tylko
wzbogacane i rozwijane, przy czym jednak formy kocielne staj si waniejsze dla rozwoju
muzyki ni formy wieckie, zuyte, mechanicznie kopiowane, powtarzane. Z form religijnych
na pierwszy plan wysuwaj si wielogosowa msza i motet (w tym czasie znacznie ju
uproszczony). Obie formy su teraz uwietnieniu obrzdkw liturgicznych, traktowane s
bardziej serio. Wyeliminowano z nich wielotekstowo, wprowadzono wyran jednolito
tekstu dla caej formy. Muzyka obejmuje teraz ju nie fragmenty mszy, lecz wszystkie jej
czci (ordinarium missae). Cantus firmus (czyli piew stay w tenorze) pochodzi z chorau
gregoriaskiego i przewija si przez wszystkie czci mszy, dajc w ten sposb dawno ju nie
osigan spoisto i jednolito charakteru muzyki i jej wyrazu. (W licznych przypadkach
choraowa melodia zastpowana bya przez popularn pie ludow.) Tenor wykonywa swoj
lini w wartociach duszych ni pozostae gosy i piewa tekst aciski. Motet polifoniczny
komponowany by rwnie do tekstw aciskich, przewanie wyjtych z Biblii. Forma ta nie
miaa rozmiarw mszy i wczana bya do naboestwa na prawach rwnie kompozycji
kocielnych, ale o mniejszym znaczeniu liturgicznym. Od mszy rniy go wiksze
zastosowanie imitacji i mniejsze technik zwizanych z cantus firmus. Mimo to motet od mszy
odrni mona gwnie na podstawie tekstu, gdy muzyka jest w obu rodzajach bardzo
zbliona. Msze i motety z XV wieku zachoway si w sporych ilociach; znane s te wielkie
kolekcje niemieckie czy angielskie mszy, hymnw i pieni kocielnych tego okresu.

80. Polifonia angielska

redniowieczna muzyka angielska wytworzya technik rwnolegoci dwikowych.

pierwszy sposb zwielokrotnienia dwikw przez umieszczenie w poszczeglnych gosach
dwikw idcych rwnolegle lub niemal rwnolegle. W stosunku do stosowanej pniej (i
przyjtej jako zasada) techniki przeciwstawiania sobie gosw ta technika bya jeszcze
znacznie uproszczona. Nazywano j pierwotnie discantus, pniej - fauxbourdon. Muzyka
rozpoczyna si od konsonansw oktawy i kwinty, podobnie te koczy si, lecz w trakcie jej
rozwoju nad lini doln pojawiaj si towarzyszce jej tercje i seksty, tworzc w ten sposb
oryginaln dzi dla nas, do surow
harmoni. Pierwsze przykady tak pojtej
wielogosowoci mamy ju okoo r. 1300 w trzygoso- wym conductus Beata \'iscvra Mariae
virginis. Nie wyjaniony jest bliej rodowd tej techniki, a take jej nazwa. W tym rodzaju
muzyki wane jest, e jeli w discantus tenor, czyli gos gwny, by zawsze brany ze piewu
liturgicznego, to w formie conductus gos ten by osobno komponowany. Technik
rwnolegoci dwikowych okrelono mianem polifonii angielskiej. Pniej przesza ona do
szkoy burgundzkiej.

38

81. Dunstable
Mistrz polifonii angielskiej. John Dunstable (ok. 1380-1453, zmar przypuszczalnie w
Londynie), by kanonikiem i muzykiem u brata krla Henryka V, ksicia Bedfordu. regenta
Francji, przebywajcego wiele w Paryu, gdzie przeniosa si te jego kapela. Dunstable
musia zna dobrze muzyk francusk, podobnie zreszt jak i wosk, na co wskazuj liczne
rozsiane po Francji manuskrypty kompozytora. Napisa 55 dzie (nie liczc 9 dalszych, co do
ktrych badacze maj jednak pewne wtpliwoci). Wane miejsce wrd jego kompozycji
zajmuj motety izorytmiczne. Technik fauxbourdonu Dunstable rozwin w technik
wyostrzon dysonansami, ktre mial^harakter bardziej zdobniczy ni konstrukcyjny. W
melodii posuguje si pentatonika caotonow, dziki czemu jego muzyka ma dla nas
uroczysty, archaiczny wyraz i charakteryzuje si pynn piewnoci, za ktr by tak przez
wspczesnych podziwiany, oraz bogat figuracj wszystkich gosw. Motety Dunstable'a (jak
i innych kompozytorw tego czasu: samego krla Henryka V i Lionela Powera) stanowi
ogniwo przejciowe midzy motetem francuskim XIV wieku a motetem szk burgundzkiej i
niderlandzkiej. Szczeglny rozgos zdoby utwr Dunstable'a w formie woskiej ballaty O rc
helia i motety Quam pulchra es i Vem Sancte Spiritus. Dunstable by ju za y czowiekiem
sawnym. Tinctoris pisze o nim jako o pierwszym twrcy, ktry korm nowa bez zarzutu.
Przedstawiciele innych szk wiele zawdziczali angielskiei mistrzowi. Angielska muzyka
staje si w ogle z biegiem czasu coraz mniej zalena muzyki kontynentu.

82. Polifonia burgundzka

Dawniej ca muzyk XV i XVI wieku tworzon pod wpywem muzykw urodzony i
dziaajcych w obszarze niderlandzkim okrelano mianem muzyki szk niderlam kich. Dzi
potrzebne jest rozrnienie terytorialne, jako e na poszczeglnych terena muzyka rozwijaa
si inaczej. Oczywicie okrelenia takie jak szkoa niderlandz i szkoy franko-flamandzkie
maj i dzi swj sens nawet wtedy, gdy odnosz si do okresw, a nie do twrcw. Wiemy, e
wczesna nowa muzyka powstaa w Paryu jako kontynuacja szkoy Notre Dam, ale bya to
muzyka kocielna, polifoniczna. Muzyka wiecka rozwijaa si na obszarze Burgundii
(dzisiejsza pnocna Francja, Belgia i Holandia), ktra przechodzia rne koleje losu jako
pastwo. Sama bur-gundzka szkoa w muzyce, na ktr skada si twrczo kompozytorw I
poowy XV wieku, zwizana bya z burgundzkim dworem ksit Filipa Dobrego i Karola
miaego. Jej najwaniejszymi przedstawicielami byli dwaj wielcy twrcy: Binchois i Dufay,
autorzy dzie konstrukcyjnie uproszczonych (zwaszcza w stosunku do technik ars nova). W
ich dzieach uderza wielka piewno w melodyce i zasada dwugosowego instrumentalnego
towarzyszenia gosowi piewajcemu. Pie wiecka bya tu bardziej rozwijana ni muzyka
kocielna, do ktrej zreszt przenikay ludowe elementy techniki fauxbourdonu. Od
pojawiajcej si w drugiej poowie XV wieku szkoy polifonii niderlandzkiej rni szko
burgundzk kilka charakterystycznych waciwoci: przewaa polifonia trzygosowa, w
melodyce grnego gosu zmienno jest najwiksza, zarwno pod wzgldem dwikw, jak i
rytmw, tu te przewaa interwa tercji nad innymi; w polifonicznych kompozycjach
posugiwano si (przypuszczalnie wzorem Dunstable'a) technik fauxbourdonu i angielskiego
discantu (charakterystyczne akordy w przewrotach
sekstowych), unikano form
kontrapunktycznych i wielotek-stowoci.

39

83. Binchois
Gilles Binchois (ok. 1400-1460) by przypuszczalnie w modoci onierzem, potem
przebywa w Paryu i wstpi w r. 1430 jako piewak do kapeli burgundzkiego Filipa
Dobrego. By obok Dufaya gwnym przedstawicielem pnego stylu gotyckiego w muzyce.
Wielkie znaczenie historyczne maj jego trzygosowe pieni wieckie (artobliwe i powane,
zalenie od treci), ale -jako kanonik - pisa te utwory kocielne (m. in. 12 pieni i 24 msze
lub czci mszy), w wikszoci rwnie trzygosowe. Binchois to typowy przedstawiciel
pieni burgundzkiej, w ktrej melodi jest gos najwyszy, gdy pozostae gosy s tylko
dopenieniem. W (zapowiadanej tu zaledwie) harmonice jest miay, szczeglnie w
oryginalnie ksztatowanych zwrotach kadencyjnych. W pieniach wieckich posuguje si
tekstami wybitnych wspczesnych poetw. W dzieach tego kompozytora podziwiano przede
wszystkim ciepo i gbi muzycznego wyrazu.

84. Ciconia

Johannes Ciconia (ok. 1335-1411) uwaany jest za pierwszego wielkiego przedstawiciela tzw.
szkoy niderlandzkiej. Pochodzi z Liege, dziaa do dugo w Padwie, gdzie - jak si
przypuszcza - by kanonikiem. Uprawia jako form gwn motety. Z Francji przej styl
izorytmiczny. by te zwolennikiem imitacji i kanonu. Wywar wielki wpyw na twrcw
pierwszej poowy XV wieku (epoche Ciconiu}, zwaszcza jako autor motetw w typie caccii.
Pisa te fragmenty mszy. Jego najwiksza zasuga w dziejach muzyki polega na przejciu z
gregoriaskiego cantus firmus do uj niemal harmonicznych, tonalnych, na przeniesieniu do
Woch francuskich tradycji epoki ars nova i poczeniu ich ze stylem woskiego trecento.

85. Dufay

Niderlandczyk Guillaume Dufay (przed 1400-1474) ksztaci si w katedralnej szkole w

Cambrai. By piewakiem kapeli papieskiej, a potem na dworze Filipa Dobrego. W r. 1451
wrci - po licznych podrach, ktre zawiody go przypuszczalnie do Konstancji i Woch
(gdzie w Bolonii otrzyma w r. 1428 wicenia kapaskie) - do Cambrai jako kanonik,
utrzymujc nadal ywe stosunki z Wochami, a zwaszcza z popierajcym go dworem
Medyceuszw. O yciu kompozytora wiemy stosunkowo niewiele: mwi nam o nim nieco
teksty motetw i chansons. Sw muzyk Dufay formuje pomost midzy wygasajcym ju w
jego czasie stylem francuskiej ars nova a now epok w muzyce woskiej, ktra wwczas
staraa si, jako pierwsza, czy muzyk z tekstem. Melodi powierza czsto sopranowi (a nie
- jak dawniej - tenorowi), upraszcza styl muzyki, przechodzc od zoonej polifonii-do do
przejrzystych, niemal ju harmonicznych ukadw, co jest jego bodaj najwiksz zasug.

40

Biorc za punkt wyjcia zmienno tercji maej i wielkiej, tworzy pierwsze formy harmoniki
tonalnej. W sumie zostawi okoo 200 dzie; s to przede wszystkim wielogosowe msze (lub jak u Binchois - czci mszy), Magnificat, wiele wieckich i kocielnych motetw, pieni
francuskich (ballady i rondeaux) i woskich. Niektre pieni zawieraj wtki ludowe oraz
ilustracyjno-programowe.

86. L'homme arme

L-homme arme (czowiek uzbrojony) to stara onierska pie, ktrej w wieku XV i XVI
uywano bodaj najczciej jako cantus firmus przy komponowaniu dziel me majcych z treci
tej pieni nic wsplnego, nawet w mszach, ktre te zreszt okrelano jako msze L'homme
arme. Niemal kady wczesny kompozytor posugiwa si tym tematem przy komponowaniu
mszy. Praktyka ta dowodzi, jak intensywnie przenikay do muzyki kocielnej elementy
wieckie, jak bardzo wana bya dla kompozytorw sama muzyka i jak mao istotne byy
rda tematw. Prekursorem tego typu dzie by Dufay, ktry te jako jeden z pierwszych
posuy si w mszy tematami wieckimi (obok Uhomme arme - Se laface), dajc pocztek
tradycji, ktra trwaa niemal 200 lat. Po nim posugiwali si tym tematem m. in. Ockeghem,
Obrecht, Josqum des Pres i Palestrina (w naszych czasach: Peter Maxwell Davies).

87. Busnois

Antoine Busnois (zm. 1492) pozostawa w subie ksit burgundzkich. O Jego yciu mamy
nader skpe informacje, cho musia to by twrca w swoim czasie sawny. Z dzie Busnois
utrzymay si do naszych czasw pieni, motety, msze i dwa magmfica-ty. Spord nich
wybijaj si zwaszcza tzw. msze parodiowe (wielotekstowe, aciskie i francuskie), ujte w
stylu ponogotyckim. Tematy jego dziel pojawiaj si u innyc pniejszych autorw (u
Josquina des Pres, Obrechta czy Agricoli, zwaszcz; w mszach). Busnois naley do
schykowego okresu wietnoci polifonii burgundzkiej

88. Mikoaj z Radomia

Obok wielkich mistrzw burgundzkich i niderlandzkich na uwag zasuguje twrc; polski, w

duej mierze uzaleniony od przedstawicieli polifonii burgundzkiej, a zwa szcza od Dufaya.
Jest nim Mikoaj Radomski (lub: Mikoaj z Radomia), o ktryn wiemy zreszt niewiele (daty
jego ycia s nie znane, dziaa w I poowie XV wieku) W rkopisach zachowao si jego 9
utworw (hymny, fragmenty mszy i Magnificat) k-tre wskazuj rwnie na wpywy sprzed

41

okresu szkoy burgundzkiej (jako jedei z pierwszych w Europie zastosowa technik

fauxbourdonu). Pochodzce z czasv Mikoaja Radomskiego anonimowe utwory polskie s
znacznie ubosze
technicz nie, wiadcz wszake o uprawianiu wieckiej muzyki
polifonicznej (przykady hymn na cze miasta - Cracovia civilas - i pie akw Breve
regnum). W styli szkoy burgundzkiej pisane s te pieni polskich autorw z drugiej poowy
XV wieku

89. Polifonia niderlandzka

Spora grupa kompozytorw dziaajcych w drugiej poowie XV wieku i w wieku XVI jako
sukcesorzy szkoy burgundzkiej nosi wsplne miano szkoy niderlandzkiej. Na niewielkim
terenie niderlandzkim pojawili si kompozytorzy, ktrych badacze angielscy nazywaj szkol
flamandzk. Okrela si ich te mianem szkoy francusko-fla-mandzkiej. Wszyscy (z
wyjtkiem J. Obrechta) pochodzili z Niderlandw poudniowych (dzisiejszy obszar Belgii,
Luksemburga i pnocno- wschodniej Francji). Mimoz naleeli oni do zamknitego obszaru,
nie tworzyli muzyki o cechach narodowych. Na to byo jeszcze za wczenie. Zreszt dziaajc
na dworach i w kocioach Europy Zachodniej i Woch, reprezentowali uniwersaln kultur
muzyczn XV i XVI wieku. Chronologicznie ujmujc, dziaalno niderlandzkiej szkoy w
muzyce (dzielona dawniej na etapy) otwiera si okoo 1450 i zamyka w 1600 roku. Do tej
szkoy nale twrcy piciu kolejnych pokole, ktrzy znakomicie rozwinli muzyk
polifoniczn, opart na rwnorzdnoci wszystkich gosw (w technice wczeniejszej gos
cantus firmus by najwaniejszy i jemu podporzdkowyway si inne gosy). Stosowano
technik imitacyjn, rozszerzano harmoniczne znaczenie skal durowej i molowej, ktre
niekiedy zastpoway tonacje kocielne. Mimo i muzyka instrumentalna bya w tym czasie
uprawiana, polifonia niderlandzka zamykaa si niemal cakowicie w muzyce wokalnej.

90. Cantus firmuj

Cant lis firmus, czyli piew stay (skrt: c. f.), stanowi w okresie redniowiecza melodi, do
ktrej - na zasadzie kontrapunktu - doczano inne gosy, tworzc w ten sposb bogat
polifoni. Zazwyczaj umieszczano cantus firmus w gosie tenorowym, ktry, jako gos bardzo
dobrze w wielogosowej muzyce syszalny, traktowany by w wartociach duszych od
pozostaych gosw i czsto rwnych, przez co kontrastowa z bogat polifoniczn figuracj
innych gosw. Wiele form muzyki XIII i XIV wieku (organum, ciausula, motet i in.), a
pniej niektre msze opieraj si na
piewie staym. zaczerpnitym z chorau
gregoriaskiego. W sumie wic cantus firmus to melodia ju egzystujca; komponowanie
polegao tu zatem bardziej na technicznym opracowaniu wielogosu ni na tworzeniu linii
melodycznych od nowa, byo raczej dopenieniem muzyki do ju istniejcego gwnego
tematu ni rzeczywistym pisaniem muzyki od pocztku. W pniejszej praktyce posugiwano
si jako piewem staym choraem protestanckim (Buxtehude, Pachelbel, Bach), zarwno w
muzyce wokalnej, jak i instrumentalnej. Obok pieni L'homme arme uywano czsto jako
cantus firmus wznoszcego si heksachordu c-d-e-f--g-a. W pniejszej muzyce organowej
cantus firmus pojawia si nie w tenorze, lecz w gosie najniszym, basowym.

42

91. Ockeghem
Pierwsze pokolenie twrcw niderlandzkich dziaajcych w drugiej poowie XV wieku
reprezentuj przede wszystkim Ockeghem i Obrecht. Starszy z nich, Jean Ockeghem (ur. ok.
1425, zm. ok. 1496 w Tours), piewak i kapelmistrz, pozostaje dla dzisiejszych badaczy wci
wielk zagadk: nie wiemy nic ani o jego pochodzeniu, ani o wyksztaceniu; by piewakiem
w Antwerpii, wczesnym najwikszym centrum handlu i kultury, pniej na dworach ksit i
krlw. Jako kompozytor napisa okoo 10 mszy, wiele fragmentw mszy i motetw. Synne
36-gosowe Deo gratias nie przetrwao do naszych czasw, autorstwo Ockeghema w tym
przypadku nie jest jednak pewne. Kompozytor by za ycia sawny i podziwiany, zwaszcza
jako mistrz kunsztownych .. form imitacyjnych o bardzo samodzielnej budowie. Bodaj po raz
pierwszy w dziejach muzyki zaczyna si ceni rzemioso kompozytorskie, wwczas
udoskonalane analogicznie do malarstwa i architektury.

92. Obrecht
Jacob Obrecht (ok. 1450-1505) by rwnie piewakiem i kapelmistrzem, dziaa kolejno w
wielu miastach (Utrecht, Cambrai, Ferrara), w tym rwnie w bogatej Antwerpii. By
nauczycielem humanisty Erazma z Rotterdamu. Uprawia muzyk bardziej tradycyjn, opart
na licznych
imitacjach wokalnych, czsto bliskich muzyce ludowej, na formach
polifonicznych nierzadko utrzymanych w jzyku rodzimym (pisa te pieni w jzyku
francuskim czy woskim). By autorem okoo 25 mszy, 30 motetw i wielu pieni
zachowanych do naszych czasw. W dzieach tych stara si o ustalenie norm harmoniki i
architektury. Zarwno Ockeghem jak i Obrecht nie stworzyli nowych form, rozwijali tylko
formy przeniesione ze szkoy burgundzkiej; ich zasug jest wszake rozwinicie kunsztu
wielogosowoci a po krace wczesnych moliwoci. Melodyka gosw jest tu bardziej ni
dotd oywiona, gosy, niezalene rytmicznie, krzyuj si kunsztownie; pojawiaj si
podziay czasu na dwie czstki (dotd dominowa rytm trjdzielny), mistrzostwu technicznemu
odpowiada te pewne pogbienie wyrazu muzyki, tu jeszcze jednak wci surowej, cho na
swj sposb piknej.

93. Missae parodiae

Terminem parodia okrelano w muzyce przede wszystkim przemian, dopiero pniej bdzie
on oznacza umylne odwartociowywanie przez wykpienie, przez przeksztacenie elementw
serio w elementy komiczne. Missa parodia pojawia si po raz pierwszy jako technika w mszy,
ktrej autorem by Jacques Paix (XVI w.), a tytu jego dziea - Parodia mottetae Domino da
nobis auxilium - wskazuje na waciwy sens tego okrelenia. Kompozytorzy posugiwali si
zreszt takimi okreleniami jak ad imitationem... lub super... gwnie w muzyce
liturgicznej. Poniewa jednak wikszo mszy komponowano na podstawie ju gotowych
religijnych i wieckich tematw - okrelenia te wydaway si kompozytorom najwaciwsze.
Parodiowanie oznaczao po prostu dodawanie odpowiedniej iloci gosw do przejtego z
tradycji tekstu. Z dzie innych brano niekiedy nie tylko pojedyncze czy dwa gosy, ale nawet
wtki trzygosowe, wskutek czego kompozytor by) zaledwie autorem czci nowego
utworu. Zamiana dziea religijnego na wieckie lub odwrotnie okrelana bya mianem
kontrafaktury (stosowa mia j pniej sam Bach).

43

94. Pierwszy leksykograf muzyczny - Tinctoris

Czoowym teoretykiem szkoy niderlandzkiej by Johannes Tinctoris (ok. 1435-1511), ktry
pierwszy wskaza na rda nowej muzyki w Anglii i na olbrzymie znaczenie szkoy
burgundzkiej, a zwaszcza uczniw Dufaya. Tinctoris by muzykiem, matematykiem,
duchownym, pedagogiem i nauczycielem prawa, a w latach 1475 --1487 kantorem krla
hiszpaskiego w Neapolu. Jego Diffinitoriwn musicae uchodzi za pierwszy w dziejach muzyki
leksykon muzyczny. Obok niego dziaali w tych czasach teoretycy: Ramis de Pareja,
Franchino Gaffurius, Giovanni Sparato i Pitro Aron.

95. Finek i Isaac

Z mistrzw niemieckich tego okresu na szczegln uwag zasuguj Finek i Isaac, autorzy
mszy, motetw i pieni. Heinrich Finek (1445-1527) podobno studiowa w Krakowie. Pewne
jest, e dziaa w kapeli krlewskiej w Krakowie i na Wgrzech, wSalzburgu i Wiedniu. W r.
1536 ukazay si w Norymberdze jego (przewanie czterogosowe) pieni. Zachoway si 4
msze, Magnificat, Introitus i hymny. Heinrich Isaac (ur. przed 1450, zm. 1517 we Florencji)
lub te poprawniej: Henricus Isaac, dziaajcy w rnych miastach Austrii, Szwajcarii i
Woch, by jednym z najbardziej wszechstronnych muzykw swojej epoki. Pisa niderlandzkie
chansons, woskie frottole i pieni niemieckie. Jego zasug jest przeniesienie melodii do gosu
najwyszego, dziki czemu melodyka nabraa piewnoci okrelanej pniej jako piewno
woska. Pisa msze i motety, m. in. monumentalnie zakrojony cykl 58 oficjw mszalnych
Proprium missae na cay rok (tzw; Choralis Constantinus, ukoczony przez jego ucznia L.
Senfla), liczne pieni wieckie i kocielne, jak rwnie francuskie i aciskie.

96. Des Pres

Josquin des Pres (ok. 1440-1521) by bodaj najwiksz indywidualnoci w muzyce przeomu
XV i XVI wieku. Pochodzi, jak wikszo wielkich twrcw niderlandzkich, z Henegowii.
By kapelmistrzem katedralnym w Mediolanie, dziaa w Rzymie, w Cambrai, Modenie i
Ferrarze, wreszcie na dworze francuskiego Ludwika XII. Jego twrczo rozwijaa si na
przeomie dwu epok: pisa zarwno w stylu przejtym od poprzednikw, jak i w nowym stylu
o wielu niezalenych gosach i wielkiej rozpitoci rodkw. Posugiwa si ukadami od 2 do
6 gosw, wiele uwagi powica fakturze czterogosowej, ktra miaa zaway na rozwoju
harmonii. Wprowadza nowe stosunki interwaowe w muzyce, a dziki oywieniu rytmw i
konstrukcyjnie pomylanym pauzom uzyskiwa faktur o oryginalnych walorach. By przy
tym muzykiem uniwersalnym,
nieortodoksyjnym. Obok skomplikowanych form
polifonicznych znajdujemy w jego dzieach akordyk rwnomiern, opart na zasadzie nota
contra notam, ktra najbardziej przyczynia si do rozwoju muzyki polifonicznej w stron
homofonii. Utwory jego byy z reguy bardzo kunsztowne, std te znaleziono dla tego typu
muzyki okrelenie musica reservata, a wic jakby zarezerwowana dla bardziej wyksztaconych
suchaczy. Tu przypuszczalnie po raz pierwszy w dziejach muzyki nastpuje wyrane
rozgraniczenie muzyki serio, muzyki elitarnej, od muzyki powszechnie przyswajalnej.
Josquina des Pros za ycia nie tylko ceniono, ale wrcz ubstwiano (zwano go ksiciem
muzyki). Jego pene wyrazu zwroty kadencyjne porwnywano do synnych spojrze w niebo
uduchowionych postaci z obrazw Rafaela. Uprawia formy mszy, motetu (przewanie

44

czterogosowego) i pieni wielogosowej (chanson) niektre utwory stanowi chyba po raz

pierwszy idealny muzyczny odpowiednik tekstu (synny motet Stabat Mater na 5 gosw, w
ktrym muzyka dosownie ilustruje kady szczeg tekstu). Kompozycje Josquina des Pres
przez dugie lata byy wzorem dla innych twrcw.

97. Gombert
Ucze Josquina des Pres, Nicolas Gombert (ur. w ostatnich latach w. XV, zm. 1556),
Flamandczyk, by kapelmistrzem i duchownym, autorem wielu dzie, ktre ukazyway si ju
drukiem (10 mszy, ok. 160 motetw, 8 magnicatw, ok. 60 chansons). Niektre jego pieni
miay charakter ilustracyjno-programowy (np. Cham des oi-seaux). Obok Gomberta wane
miejsce zajmowali: Mabriano de Orto, Jacob Jacotin Godebrye, a zwaszcza Thomas
Crecquillon (zm. przypuszczalnie w 1557), kapelmistrz Karola V w Brukseli, ceniony jako
twrca nowego stylu pieni, autor 16 mszy i 116 motetw.

98. De la Rue
Wspczesny Isaakowi i J osquinowi des Pres- kanonik Pierre da Rue(ur. ok. 1460, zm.
1518), kompozytor franko-flamandzki, ksztaci si podobno we Woszech. Dziaa jako
piewak i kapelmistrz ksit i wiele podrowa (m. in. by dwukrotnie w Hiszpanii).
Pozostawi 31 mszy i(cztero-, picio- i szeciogosowych), 8 kompozycji w formie
magnificatu i 6 Sa!ve Regina, 37 motetw i tyle chansons. Dziea jego wysoko stawiano
jeszcze za ycia kompozytora, nie tylko dla ich wielkiego kunsztu, ale i szlachetnego wyrazu i
wyjtkowej, surowej powagi.

99. Willaert
W trzecim pokoleniu kompozytorw niderlandzkich najwybitniejsz postaci by Willaert.
Flamandczyk Adrian Willaert (ur. midzy 1480 a 1490, zm. 1562 w Wenecji) studiowa prawo,
w muzyce by przypuszczalnie uczniem J. Moutona w Paryu. W latach 1522-25 by
muzykiem na dworze ksicym w Ferrarze, pniej piewakiem w chrze arcybiskupa
Mediolanu, w kocu (od 1527) kapelmistrzem w kociele w. Marka w Wenecji. Tworzy
msze, hymny i motety, pieni i madrygay. Wrd wielu jego uczniw najwiksz saw
zdobyli: A. Gabrieli, C. de Rore, N. Yicentino i G. Zarlino. Zasug Willaerta byo
wprowadzenie - ok. 1550 - do madrygau na wielk skal chromatyki, nie (jak dotychczas)
jako dwikw sucych do transpozycji, lecz jako elementu wnoszcego do muzyki
tskny czy bolesny wyraz. Swoboda rysunku melodycznego i barwno przyczyniy si do
wielkiego rozgosu muzyki Willaerta. Podziwiano go jako mistrza harmonii i kontrastw
(dziea polichralne, okrelane potem jako styl wenecki). Wspczeni
przyznawali
kompozytorowi wyjtkowy dar upikszania muzyk tekstu, podnoszenia go do rangi
artystycznego dziea, cho skdind sama forma nie oddalaa si ani od ludowoci, ani od
typowo weneckiej radoci piewu.

100. Mistrzowie ostatnich pokole

45

Niderlandczykw Reprezentantami pnego stylu niderlandzkiego byli Arcadelt i Clemens non

Papa. Jacob Arcadelt (ok. 1500-1568) wsawi si penymi wyrazu, lirycznymi madrygaami
(napisa ich w sumie okoo 200). Jak wszyscy kompozytorzy niderlandzcy pisa msze, motety
i chansons. Dziaa we Florencji, w Rzymie i w Paryu; podobno by przyjacielem Michaa
Anioa. Jak przed nim Isaac, preferowa melodyk gosu najwyszego, dziki czemu muzyka
jego zapowiada afektowany melodycznie styl woski. Jacques element (ur. midzy 1510 a
1515, zm. 1555/56), zwany te Clemens non Papa (nie-papie; by moe odrniano go w
ten sposb od poety o nazwisku Papa, Jacobus Papa), zasyn trzygosowymi psalmami
opartymi na ludowych melodiach flamandzkich (tzw. Souter- Liedekens, 146 pieni
psaterzowych). Pisa te wielkie dziea w formie motetw i msze (od cztero- do
szeciogosowych); nalea do najwyej stawianych mistrzw przed Palestrin.

101. Rozkwit sztuk

Twrczo muzyczna musiaa by popierana, by moga si rozwija. Czy wobec tego rozwijaa
si swobodnie? Chyba tak, skoro do muzyki liturgicznej przenikay elementy wieckie w tak
wielkiej iloci - i Koci (acz zrazu niechtny takim innowacjom) na to pozwala. Jednolito
i jednoznaczno zreszt nikogo ju w tym czasie nie interesoway. W bogatych, potnych
miastach Flandrii czy Woch uprawiano styl polifoniczny, ktry wkrtce obj wszystkie
formy-muzyczne. Inwazja polifonii niderlandzkiej do Woch staa si faktem o najwikszym
znaczeniu dla sztuki muzycznej. Koci stara si jeszcze raz przyda swej potdze blasku
si sztuki. Rzymscy papiee staj si opiekunami sztuk, tak samo czyni moni wadcy
innych miast. Bogaci mecenasi zachcaj zapraszanego z dalekich nieraz stron artyst do
twrczoci, ktra nie tylko dodawaa im splendoru, ale wrcz upamitnia ich. Obok
architektury, malarstwa, rzeby i poezji muzyka zajmowaa w przywilejach monych miejsce
poczesne.

102. De Rore, de Monte i Luython

Do mistrzw pitego pokolenia kompozytorw niderlandzkich nale - de Rore, de Monte,
Luython i di Lasso. Z nich Orlando di Lasso zasuguje jako najwikszy twrca swojej epoki na
osobne potraktowanie. Flamandczyk Cyprien (Cipriano) de Rore (1516-1565) by uczniem
Willaerta w Wenecji i dziaa na dworach woskich (w Ferrarze i Pannie). Wsawi si we
Woszech jako jeden z najwybitniejszych twrcw madrygaw szkoy weneckiej. Pochodzi z
Flandrii, dokd uda si po studiach we Woszech, powrci jednak do Parmy. Pisa msze,
motety i pene zwizanego cile z tekstem wyrazu, chromatycznie uintensywniane
madrygay, ktre uj w 9 ksigach. Jego madrygay s przewanie piciogosowe i w sensie
kontrapunkt} -cznym bardzo kunsztowne, s te bogatsze pod wzgldem nastrojowoci i
ilustracyj-noci, mona w nich sysze elementy czy zapowiedzi romantycznego niemal
odczuwania muzyki. Philipe de Monte (1521-1603, zmar w Pradze) by po pobycie we
Woszech i Antwerpii czonkiem kapeli angielskiego dworu krlewskiego, pniej dziaa na
dworze wiedeskim i w Pradze. Jest mistrzem wybitnym, autorem 300 motetw i 1200
madrygaw wieckich i kocielnych, ktre ukazay si w 42 ksigach. Z penymi wyrazu
madrygaami moga si rwna tylko muzyka jego przyjaciela di Lasso. Pisa le chansons i
msze. Po nim na tyme dworze praskim dziaa Charles Luython (pk. 1556/58 1620), autor
motetw i charakterystycznej mszy Missa quodlihetica, przeznaczonej na 3 do 7 gosw i
opartej na tematach rnego pochodzenia. miay we wprowadzaniu interwalw
chromatycznych, by jednym z najwikszych nowatorw swego czasu. Posugiwa si

46

instrumentem klawiszowym o
3 manuaach, z ktrych kady by strojony inaczej
(diatonicznie, chromatycznie i enharmonicznie). Instrument ten pozwala mu na wyjcie poza
wspczesn mu teori.

103. Senfl
Ludwig Senfl (a take Sennfli czy Sennti, ok. 1486 - ok. 1543) dziaa w Augsburgu, a pniej
jako kapelmistrz dworski w Monachium. Jako muzyk wszechstronny umia skomponowa i
prost pie uliczn, i skupion w wyrazie msz. By katolikiem, wysoce cenionym przez
Lutra, mistrzem kunsztownej wielogosowej pieni zblionej do stylu niderlandzkiego.
Napisa ponad 300 pieni, msze, motety i hymny. Jako jeden z pierwszych twrcw uzupenia
i opracowywa dziea innych mistrzw. Wzorowa si na utworach Isaaca i Josquina des Pres.
Wielk warto ma jego kolekcja pieni Liher selectarum cantionum (1520), jeden z
najwczeniejszych zbiorw tego typu w Europie.

104. Styl szk niderlandzkich

Kompozytorzy szk niderlandzkich stworzyli nowy wokalny styl polifoniczny o wielkiej
samodzielnoci poszczeglnych gosw. W chrze Niderlandczykw zaczyna dominowa
czteroglosowo. Dodawano partie gosw niszych, dziki czemu wspbrzmienia zyskay na
peni. Posugiwano si czsto akordami, ktrych brzmienie utrwalao si z wolna ju nie jako
wypadkowa polifonii, lecz jako warto bardziej samodzielna. Wprowadzano imitacyjno,
dziki ktrej muzyka rozwijaa si i rozrastaa w kunsztowne ukady (przy uyciu
augmentacji, inwersji i ruchu wstecznego. czyli ruchu rakiem). Wynajdywano wreszcie
specjalnie pomysowe kanony o nieprzewidzianych nieraz rozwizaniach, tzw. kanony
zagadkowe. Epoka kompozytorw niderlandzkich to epoka wielkiej sztuki polifonii.

105. Notacja muzyki XV i XVI wieku

W okresie pomidzy rokiem 1450 a 1600, a wic w czasie najpeniejszego rozkwitu muzyki
szk niderlandzkich, posugiwano si notacj wskazujc na podzia dwudzielny i trjdzielny
(prolatio minor \ prolatio major) we wszystkich stosunkach metrycznych. zwanych modus^
tempus-^ prolatio. Modus oznacza stosunek wartoci duszej do krtszej (longa: brevis),
tempus - stosunek brevis do semibrevis, prolatio wreszcie - stosunekSemibrevis do minimy.
Niektre elementy tej notacji przetrway po dzie dzisiejszy. Natomiast do XVII wieku nie
znano kresek taktowych jako oznacze podziau metrycznego. Wprowadzenie okoo potowy
XV wieku systemu nut wypenionych (czarnych) i niewypenionych (biaych) rozszerzyo
rejestr wartoci i proporcji rytmicznych bardzo wydatnie. Wielogosow muzyk notowano
pocztkowo w formie podobnej nieco do dzisiejszych partytur, pniej poszczeglne gosy
pisano osobno i jedynie kompozytorzy mieli przed rozpisaniem gosw co w rodzaju
pniejszej partytury.

47

106. Druk nutowy

Wielkie znaczenie dla rozpowszechnienia muzyki w tym okresie mia wynalazek druku
nutowego. Wkrtce po wynalezieniu przez Gutenberga (ok. 1450) druku rozpoczto druk nut.
Zrazu drukowano tylko teksty, czerwone linie i czarne nuty wpisywano rcznie w kadym
egzemplarzu. Najstarszym zabytkiem drukarskim tego typu jest Psalterium z r. 1457, wydane
w Moguncji przez J. Fusta i P. Schffera. Pniej drukowano teksty i systemy liniowe, a nuty
dopisywano, wreszcie drukowano teksty i muzyk w caoci (drzeworyty en relief). Dopiero
Ottaviano dei Petrucci zastosowa ruchome czcionki dla nul menzuralnych i muzyki
wielogosowej. Szczegln warte ma odbity w drukarni Petrucciego (1501) dwuczciowy
zbir Hurmoniae musie Odhecaton, obejmujcy dziea wybitnych kompozytorw wczesnych,
znakom rdo historyczne do dziejw muzyki XVI wieku. Druk nutowy umoliwi konta z
muzyk nie tylko kapelom dworskim, ktre w tym czasie najwicej przyczyniay do rozwoju
muzyki, ale i mieszczaskim mionikom muzyki. Paryski druk? i wydawca Pierre Attaignant
opublikowa wiele zbiorw chansons, co przyczynio wydatnie do rozkwitu tej formy. We
Francji, w Niderlandach i Niemczech (zwaszc w Norymberdze) pojawiy si drukarnie, ktre
umoliwiy bodaj po raz pierws w dziejach muzyki szerokie oddziaywanie muzyki aktualnie
tworzonej.

107. Formy wieckie

Nowe warunki spoeczne w okresie przejciowym (ok. 1500) sprawiy, e obok muzy
kocielnej moga si rozwin w stopniu wikszym ni dotd muzyka wiecka. Forr muzyki
wieckiej nie byy tak skostniae jak formy muzyki kocielnej, ale te nie b} tak kunsztowne.
Panujcej w muzyce kocielnej polifonii muzyka wiecka przeciwsiwia monodi, ktrej
rde melodycznych trzeba szuka w XV wieku (ballaty, ronda, virelais). Monodia tego
czasu jest jeszcze niemiaa, to dopiero pocztki rozwoju mylenia harmonicznego: nawet
pie bywaa w tych czasach jeszcze wci polifoniczna, zwaszcza w Niemczech, gdzie nie
przeszkodziy temu wprowadzane do po- wszechnie motywy ludowe. Taneczny rytm pieni
francuskich rwnie nie zdoa zniweczy polifonicznego pochodzenia muzyki tego czasu.
Uprawiana przez kompozytorw niderlandzkich francuska chanson waciwie nie bya ani
polifoniczna, ani homofoni-czna, pozostawaa idealnie midzy obu typami muzyki. Bardziej
homofoniczne byy woskie formy wieckiej muzyki, uprawiane bezpretensjonalnie i w
bliskim kontakcie z folklorem, szczeglnie formy taneczne (villota, canzonetta, balletto) czy
bogato rozwijane na przeomie wieku XV i XVI na dworze Medicich we Florencji pieni
karnawaowe, niemal zupenie homofoniczne. We Woszech, we Francji, Niemczech i Anglii
pojawiaj si liczne drukowane wydania wielogosowej muzyki wieckiej, zrazu w formie
wyda utworw zebranych, pniej w formie wyda poszczeglnych kompozytorw. Tytuy
wskazuj niejednokrotnie, e w kompozycjach tych gos ludzki mona byo zastpi
instrumentem; wybr wykonawcw nie by ustalany w utworach, lecz zalea od moliwoci
obsadzenia gosw piewakami lub instrumentalistami (dopiero pod koniec XVI wieku
pojawiaj si zbiory, ktre maj fragmenty przeznaczone do czysto instrumentalnego
wykonania).

108. Szczytowe formy polifonii wokalnej

48

Muzyka wiecka stanowia zaledwie odbicie tego, czego dokonano w muzyce sakralnej,
doskonalonej z pokolenia na pokolenie, przekazywanej uczniom przez nauczycieli. Muzyka
sakralna osigna pod wzgldem technicznym szczyt artyzmu. Mistrzostwo liczyo si tu o
wiele wicej ni wdzik melodii, zgodno wspbrzmie bardziej ni wyraz. Pikno polegao
tu na eufonii caoci. Kady dysonans musia by przygotowany i starannie rozwizany, co w
muzyce wielogosowej osignite mogo by tylko za pomoc mistrzowskich technik. Jak
bardzo systematyczny by proces ustalania pewnych norm i ich odnawiania, tego dowodzi
rozwj samego jzyka dwikowego, a zwaszcza poczucia tonalnego. Droga od diatonicznej
modalnoci do systemu dur--moll usiana jest tysicznymi prbami przejcia od mylenia
polifonicznego do myle- nia homofonicznego, umoliwionymi waciwie dopiero wtedy, gdy
zrezygnowano cakowicie z polifonii paralelnej, gdy przewaya zasada ruchu przeciwnego w
gosach. Samo pojcie polifonii pojawio si do wczenie, okoo r. 1300. Prowadzenie
gosw w duej niezalenoci od stopliwoci dwikw i cienia suchu jest typowe dla
wczeniejszej polifonii wokalnej. Rozwj polifoniki wokalnej przebiega od muzykowania
absolutnego, nie uwzgldniajcego tekstu, do poddania si miarom wiersza i wyrazistoci
tekstu; od form pynnych, pozbawionych rozczonkowa, do muzyki o wyranie podzielnej
formie. W jednolitym stylu muzyki kocielnej zmiany te nie byy zewntrzne, byy bardziej
ukryte. Dokonyway one jednak zasadniczych przeobrae w dziedzinie kompozycji.

109. Renesans w muzyce

W muzyce okres renesansu trwa w przyblieniu od r. 1425 do 1600 i obejmuje arowi szko
burgundzk i niderlandzk, jak i muzyk pisan we Woszech, Hiszpai i Anglii. Pod
panowaniem krla francuskiego Franciszka I rozwijaa si boga wymiana artystyczna midzy
Francj a Wiochami. Francuzi podziwiali woskie mak stwo i rzeb, z czasem przenieli swj
zachwyt rwnie na muzyk: wielu muzyk woskich pojawio sic na dworze francuskim,
muzyka woska zacza wywiera wp) na muzyk francuska. Najpeniej wida to na tle
rozwoju pieni, chanson i madryga Mona wyznaczy cztery etapy rozwoin tych form:
poszukiwania, jakie podjli pot form woskich (frottola i strambotto) z ich akordowym i
sylabicznym traktowaniem muzyki, ogromny wpyw kompozytorw flamandzkich (wielu z
nich pisao, jak wiemy, chansons) i wreszcie, jako etap czwarty, popularyzacja chansons w
woskich drukach muzycznych i wpyw lej formy na pierwsze woskie madrygay.
Uproszczenie poezji, nie bez oddziaywania poezji ludowej (np. u Clementa Marota), stao na
antypodach niezmiennych tekstw kocielnych i klasycznych form poetyckich. Do gosu
dochodziy teksty w .jzyku rodzimym, czsto w dialekcie. Podobnie jak w okresie
redniowiecza i w renesansie muzyka wokalna przewaaa zdecydowanie nad muzyk
instrumentaln.

110. Muzyka we Woszech

Ju w 1215 r. w Sienie pielgnowano muzyk wielogosow, ktra odpowiadaa w
przyblieniu repertuarowi wczesnoangielskiemu czy szkoy Notre Dam w Paryu. Z Xlii
wieku zachowao si niewiele zabytkw, pochodz one jednak z rnych terenw Woch, od
miast pnocnych a po Sycyli. Wielkimi mistrzami woskiej muzyki XIV wieku byli Jacopo
da Bologna, Bartolino da Padova i Francesco Landini. Wielkie znaczenie miay prace
wspczesnego im teoretyka Monchetta da Padova. Madryga, cacci i ballat uprawiano
najczciej. Byy to formy polifoniczne. Obok nich pojawia si zaczy formy homofoniczne:
canti carnascialeschi, giustiniane (w Wenecji), strambotti i frottole. Kultywowano rwnie

49

taniec. Z pnocy przybywali mistrzowie polifonii niderlandzkiej, ktrzy tu we Woszech

poznawali niefrasobliwy styl ludowy i urok muzyki niekunsztownej, prostej.

111. Frottola
Renesans woski zrodzi nie tylko wielk literatur, wielkie malarstwo i sztuk muzyki
sakralnej, ale i - w II poowie XVI wieku - sztuk wieck w rnych rodzajach. W muzyce
wieckiej rozwina si w XVI wiekufrottoia, majca swe rdo w ludowej formie tanecznej,
kultywowanej w pnocnych Woszech. Jest to pie cakowicie wiecka i powszechna,
przewanie czterogosowa, z gosem sopranu jako gosem melodycznym; by moe najnisze
gosy zastpowano instrumentami. Wybitnymi twrcami tej formy byli Marco Cara i
Bartolomeo Tromboncino. Pierwszy wielki zbir frottol wyda w Wenecji Petrucci( 11 ksig,
1504-1514). Ostatni zbir tego typu pieni pojawi si ju w r. 1531 (w Rzymie). Frottola nie
miaa si kiedy rozwin i ustpia innym formom. Form pochodzc z Italii poudniowej jest
villanella (lub: canzona villanesca), rozwijana szczeglnie okoo poowy XVI wieku jako
muzyka moe nieco bardziej artystyczna ni frottola, a take nie pozbawiona elementw
parodystycznych. I ta forma utrzymana bya w akordowej homofonii. Uprawiali j m. in. tacy
mistrzowie, jak Adrian Willaert, Baldassare Donati, Giovanni Gastoldi i Luca Marenzio,
jednoczenie wielcy twrcy madrygaw.

112. Madryga
Wyrosy z poetyckich rde madryga odznacza si tym, ze traktowa on sowa tekstu
nadzwyczaj starannie. Niemal kady szczeg tekstu mia tu swj odpowiednik w muzyce.
Jako wyraz
subiektywnych uczu, madryga reprezentowa w muzyce styl nowy,
indywidualny, nieskrpowany reguami formy, co wicej: otwarty dla wszelkich innowacji,
jeli tylko - jak np. wprowadzenie chromatyki - prowadziy one do spotgowania wyrazu
muzyki. Pojawiaj si melodie durowe i molowe (w miejsce surowych melodii kocielnych), a
na tym tle rodzi si zupenie niespodziewanie ekspe-rymentatorstwo dwikowe, z jakim
muzyka bdzie miaa do czynienia dopiero za kilka wiekw. W pierwszym okresie rozwoju
madrygau uprawiano styl homofoniczny z melodi gwn w gosie najwyszym: muzyka
ujta bya w trzech lub czterech gosach i miaa jeszcze pewien zwizek z polifoni kocieln.
Reprezentantami tego nurtu byli: Constanzo Fcsla. uwaany za jednego z. najwybitniejszych
twrcw przed di Lassem i Palestrin. znany z. lutniowych transkrypcji madrygalista Philippe
Verde-lot, Jacques Arcadelt i jako twrca najwybitniejszy - Adrian Willaert. W Europie XVI
wieku nie byo kompozytora, ktry by nie uprawia formy madrygau. Nawet taki mistrz
muzyki kocielnej, jak Palestrin. wyda dwie ksigi czterogosowych madrygaw (zreszt
pniej usprawiedliwia si mocno przed wczesnym papieem, e uprawianiem madrygaw,
generalnie uchodzcych za pieni miosne tylko. iich\hil powadze muzyki kocielnej, ktr z
takim powodzeniem tworzy). Szczeglnie popularne stay si madrygay, ktre pisali:
Giovanni Gastoldi. Alessandro Striggio oraz wielki Ciaudio Monteverdi, aulor 9 ksig
madrygaw.

113. Arcadelt

50

Jakob Arcadelt (ur. ok. 1500. zm. 1568 w Paryu) by przypuszczalnie Flamandczy-kiem.
Wczenie pojawi si we Woszech na dworze Lorenza de'Medici we Florencji. dziaa w
Rzymie (w r. 1540 zosta czonkiem kapeli papieskiej), take przebywa w Paryu i w Liege.
Komponowa gwnie dziea wieckie. Wybi si jako twrca wczesnych form madrygaw,
ktre wi si jeszcze z frottol. Jego pierwsza ksiga czterogosowych madrygaw miaa do
1654 r. a 40 wyda, sukces wydawniczy na owe czasy wprost niebyway. Pochodzi z
Pnocy, lecz umia przyswoi sobie styl woski w wyjtkowym stopniu. Pisa trzy- i
czterogosowe, dbajc o to. by melodie pojawiay si w gosie najwyszym. Jego muzyka
idealnie odpowiadaa doice slile nuovo (Petrarka!). bya pena lirycznego wyrazu i
polifonicznej gbi. Posugiwa si technik imitacyjn (mniej kanoniczn), poszukiwa te
nowych rozwiza harmonicznych. zwaszcza w mszach i motetach.

114. Yicentino
Teoretyczne moliwoci muzyki stale nciy wybitnych twrcw. W rozwinitej chro-matyce i
enharmonii dopatrywali si oni moliwoci nawizania do systemw slaro-greckieh. tym
bardziej e rwnolegle do tendencji humanistycznych nadszed czas nawizywania do muzyki
greckiej. Nicola Vicentino zbudowa w celu przedstawienia antycznej enharmonii instrument archicembalo - na ktrym mona byo gra wiertony. Don Nicola Vicentino(1511-1576),
ucze Willaerta w Wenecji, duchowny, kapelmistrz dworski w Ferrarze, pisa liczne
madrygay chromatyczne i
enharmo-niczne (sprawdzane na szecioklawiaturowym
archicembalo) i by znakomitym teore- tykiem. Jego traktat L'antica musica ridotta alla
moderna prattica (1555) jest dzi (mimo polemicznych partii i swobodnego rozumienia
muzyki antycznej) cennym rdem poznania polifonii XVI wieku.

115. Gesualdo di Venosa

Szczytowy kunszt w kompozycji madrygaw osignli Gesualdo di Venosa, Luca Marenzio i
Ciaudio Monteverdi. Gesualdo di Venosa (Don Carlo Gesualdo principe di Venosa, ok. 15601613), krewny kardynaa Carlo Borromea i przyjaciel Tassa, niezwykle utalentowany amator,
ksztaci si przez dwa lata u organisty dworskiego L. Luzzaschiego. Reszt ycia spdzi w
Neapolu. Gra na wielu instrumentach i przyjani si z wieloma muzykami swoich czasw. W
swoich pnych madrygaach osign charakterystyczny, peen barwnoci i afektacji
melancholijny styl wasny, posuwajc si daleko poza harmoniczne eksperymenty swoich
poprzednikw. W kocu doszed on do subtelnie wykoncypowanej enharmoniki, dziki ktrej
zna- miennie wykroczy poza wspczesne mu konwencje. Do naszych czasw przetrwao 6
ksig piciogosowych madrygaw Gesualda di Venosa, madrygay szeciogosowe, szeciolub siedmiogosowe Sacrae Cantiones i Responsoria.

116. Marenzio
Zarwno Gesualdo, jak i - wspczesny mu najwikszy bodaj mistrz madrygau - Marenzio
posugiwali si chromatycznym jzykiem dwikowym w celu spotgowania wyrazu. Efekty te
nazwano wrcz madrygalizmami. Suyy one przede wszystkim podkreleniu i niejako
muzycznemu wyjanieniu poszczeglnych sw i przerodziy si w kocu niemal w jzyk
symboli. Luca Marenzio (1553 lub 1554-1599) by najpierw w Brescii przypuszczalnie (jak

51

kady niemal wczesny kompozytor) piewakiem. Pniej dziaa we Florencji i w Watykanie

(w ssiedztwie poety Tassa), gdzie nalea do koa artystw zgrupowanych wok kardynaa
Aldobrandiniego, ktry kompozytorowi poleci dobrze patne stanowisko na dworze polskiego
krla Zygmunta III. Z kolei pojawia si znw we Woszech, w Wenecji i w Rzymie, gdzie
zmar, honorowo utytuowany jako cantore di Nostro Signore". Muzyka Luki Marenzia
przewysza w miaoci muzyk jego poprzednikw zarwno w rysunku melodycznym, jak i
w niemal monodycznej deklamacyjnoci. W harmonice Marenzia podziwia mona zasig
rodkw chromatycznych, swobod w operowaniu dysonansami i niezwykle ekspresyjne
alteracje w akordyce. Wpyw Marenzia na kompozytorw niemieckich, woskich i angielskich
by olbrzymi.

117. Gastoldi i Striggio

GiovanniGiacomoGastoldi(ok. 1550-1622) dziaa w Mantui obok Monteverdiego i
Pallaviciniego
jako piewak i kapelmistrz, pniej jako kapelmistrz w Mediolanie.
Komponowa liczne madrygay, pieni i tace. W dziejach muzyki zapisa si jako autor
Balletti di cantare, sonare et ballare (1591), piciogosowych pieni tanecznych o prostej
formie refrenowej, homofonicznej, diatonicznej, rwnomiernie akcentowanej. Jego utwory
znajdoway oddwik w muzyce woskiej, niemieckiej i angielskiej (w Anglii wpyn na
rozwj tamtejszej komedii madrygaowej). Jego pieni taneczne przez pewien czas wypary
twrczo madrygaow. O ostatnich latach jego ycia nie mamy adnych wiadomoci.
Alessandro Striggio (ok. 1535-1589/95), mantuaczyk dziaajcy we Florencji, Paryu i
Anglii, zasyn nie tylko jako pomysowy w inwencji madrygalista i twrca muzyki
kocielnej, ale i jako jeden z pierwszych twrcw intermedium dramatycznego. Swoje
intermedia pisa dla dworskich uroczystoci (w latach 1560-1574 dziaa na dworze Cosima
de^Medici we Florencji); jedno z takich intermediw ilustruje plotki piorcych kobiet. Take
niektre madrygay Striggia miay charakter programowy. Na dworach w Mantui i Florencji
dziaa te jego syn, Alessandro, poeta i skrzypek, twrca libretta do Orfeusza Monteverdiego.

118. Komedie mdrygalowe

Na dworach woskich (M antua, Ferrara, Florencja) rozpowszechniy si przedstawienia
dramatyczne z muzyk: canti carnascialeschi (maskaradowe pieni karnawaowe) i tzw. trionfi
(o treci mitologiczno-alegorycznej, wykonywane przez piewakw na tle instrumentw
tworzcych ma orkiestr). Najbardziej ulubion form stay si intermedia, ktre zrazu
nazywano komediami madrygaowymi. Formy te uchodz za zapowiedzi majcej si pojawi
opery, tu jednak przewaa jeszcze polifonia (zamiast osb wystpuj tu chry). Najciekawszy
przykad komedii madrygaowej przedstawia L'Amfiparnasso Yecchiego (utrzymane w
konwencji commedia delFarte). Orazio Vec- chi (1550-1605) urodzi si i dziaa w Modenie i
by znakomitym kompozytorem muzyki kocielnej (hymny, lamentacje, motety i msze), ale
pisa te pene uroku i humoru canzony i madrygay. Jednoczesne uprawianie madrygaw o
treci miosnej lub artobliwej i muzyki kocielnej o wci, jeszcze surowej polifonii
wytworzyo wiele gatunkw porednich. Takim rodzajem muzyki byy wywodzce si jeszcze
z laudi spirituali formy madrygaw religijnych (madrigale spirituale). Ich wybitnym twrc
by Philippe de Monte.

52

119. Madrygalici angielscy

Madyga przemierzy ca Europ rodkow i dotar a do Anglii, gdzie by uprawiany
niezwykle starannie (powstaway tam nawet osobne towarzystwa do pielgnowania tej formy).
W r. 1588 ukaza si zbir woskich madrygaw w przekadzie angielskim ( Musica
Transalpina). Odtd datuje si wielki rozwj angielskiej sztuki madrygaowej. Jej gwnymi
przedstawicielami byli: John Dowland, Thomas Campion (1567-1620), znany przede
wszystkim jako twrca madrygau
homofbnicznego w stylu ayre, gwnie z
akompaniamentem lutni. William Byrd i Thomas Morley, John Wibye, John Bennet, John
Ward i Thomas Bateson. Angielskie madrygay odznaczay si tonem melancholijnym i oparte
byy na doskonaych poetycko wierszach; ujte w czterogosie (do szeciogosu), madrygay
angielskie byy bardziej ni woskie akordowe i bardziej interesujco rytmizowane, gwnie
diatoniczne. Weselsze w charakterze byy pieni angielskie (canzonet), zblione do
madrygaw, pisane na trzy (lub dwa) gosy o ywym rytmie i tematyce pastoralnej. Wrd
kompozytorw canzonet wybi si Thomas Morley.

120. Szkoa wenecka

Adrian Willaert, Andrea i Giovanni Gabrieli, a obok nich tacy wybitni kompozytorzy i
teoretycy, jak de Rore. Merulo, Zarlino czy Yicentino. stworzyli w krtkim czasie szko. Gdy
w Rzymie uprawiano muzyk kocieln, ograniczon niemal zupenie do chralnego piewu a
cappella, i unikano muzyki instrumentalnej i mieszania brzmie instrumentalnych z
wokalnymi, tu, w Wenecji, niezalenej republice, uprawiano muzyk wieck z potn
fantazj i swobod. Rozwijano tu rne formy muzyki instrumentalnej. Otwarto te w r. 1637
pierwszy publiczny teatr operowy z tak wielkim powodzeniem. zc okoo 1700 r. teatrw tych
byo ju szesnacie. Opera wytworzya w zakresie odbioru muzyki rzecz zupenie now:
publiczno, ktra pacc za bilety wstpu, miaa wpyw nie tylko na samych kompozytorw,
ale i porednio na muzyk. Zanim do tego doszo orodkiem muzyki w Wenecji by koci
w. Marka, gdzie dziaa pochodzcy z Brugii wspomniany ju Adrian Willaert, jeden z
wielkich twrcw szkoy niderlandzkiej, osiady tu jako kapelmistrz katedralny. Willaert
wprowadzi do muzyki weneckiej polichralno. Wielki koci w. Marka, wzniesiony na
planie krzya z picioma kopuami, z dwojgiem potnych organw, nie tylko umoliwia
wielochralno, lecz wrcz do niej zachca. Technik polichraln znano jeszcze przed
W^llaertem, ale dopiero wielki kompozytor niderlandzki zastosowa j metodycznie, nie
ograniczajc si zreszt do dwu chrw. Muzyka trzy- czy czteroch-rowa, rozplanowana w
wielkiej przestrzeni wykonawczej kocioa w. Marka, brzmiaa niezwykle efektownie.
Kompozytorzy weneccy umieli z tego efektu znakomicie korzysta, stosujc technik
antyfonaln (chry odpowiaday sobie wzajem). Notabene w czterysta lat pniej (1955) Igor
Strawiski skomponowa dla kocioa w. Marka utwr na gosy solowe, chr i orkiestr Canticum sacrum ad honorem Sancti Marci nominis, ktrego picioczciowy ukad formalny
oparty jest na archi- tektonicznym planie weneckiej bazyliki. W kociele w. Marka w Wenecji
dziaali oprcz Willaerta inni wybitni mistrzowie - przy drugich organach zasiada Jacques
Buus (zm. 1565), reprezentujcy rwnie szko i dowiadczenie Niderlandczy-kw, autor
dwch ksig Ricercari da cantare et sonare d'organo et altri stromenti, szecio- i
piciogosowych Canzoni francesi oraz licznych motetw i madrygaw.

53

121. A. Gabrieli
Najwikszy rozkwit szkoy weneckiej wie si z dwoma wybitnymi przedstawicielami jej
stylu. Andrea Gabrieli i jego bratanek Giovanni Gabrieli doprowadzili styl weneckiej muzyki
do szczytw porwnywanych z malarstwemTycjana, Yeronesa i Tintoret-ta, wielkich twrcw
weneckich. Andrea Gabrieli (ok. 1510-1586, urodzony w dzielnicy Canareggio, std pene
nazwisko Gabrieli da Canareio) zosta w 1536 kapelmistrzem przy kociele w. Marka, a po 30
latach drugim organist, pniej - na miejscu Merula - pierwszym. W swojej technice chralnej
poszed dalej ni poprzednicy, dzielc zesp na 8, 12 czy nawet 24 gosy. Instrumenty miay
tu wci jeszcze rol pomocnicz, dopeniajc. Andrea Gabrieli tworzy znakomicie
rozczonkowane, pene kontrastw budowle dwikowe. Najwiksze znaczenie maj jego
madrygay, utwory organowe i kompozycje wieckie. Jego muzyk kocieln reprezentuj
msze i motety Sacrae cantiones. By kompozytorem wszechstronnym, silnie oddziaywa na
swoich licznych uczniw, wrd ktrych nie brako cudzoziemcw.

122. G. Gabrieli
Giovanni Gabrieli (1554/57-1612/13) uczy si u Orlanda di Lasso w Monachium (1575-79),
dziaa rwnie jako organista w kociele w. Marka w Wenecji. Jego twrczo miaa jeszcze
wiksze znaczenie ni twrczo jego stryja - Andrei. l on uczy wielu muzykw; do jego
uczniw nalea m. in. H. Schutz. Giovanni Gabrieli wyzyska dwuchrowo kocioa w.
Marka jeszcze peniej, dzieli chr nawet na 3 grupy i orkiestrze stawia zadania o wiele
bardziej samodzielne ni dotd. Z reguy pisa do prozodycznych tekstw aciskich,
uwietniajc wane uroczystoci pastwowe i kocielne. Komponowa rwnie utwory
instrumentalne w technice dwuchrowej, dochodzc niekiedy a do 22 gosw. Wane
miejsce w jego twrczoci zajmuje Sonata pian eforte{\597}, oparta na zmiennoci
dynamicznej - instrumentalny odpowiednik muzyki polichralnej, z charakterystycznymi
efektami echa. Szczytowymi osigniciami Giovanniego Gabrielego s Sacrae Symphoniae et
Canzoni i monumentalnie zakrojona Sonata con tr Yiolini, pisa te madrygay wokalne i
instrumentalne; w dzieach tych uderza rozmach dramatyczny i pene brzmienie harmoniczne.

123. Zieleski
Praktyka i teoria kompozycji byy w Wenecji rwnie bogato prezentowane. Jest to ju epoka
dzie i traktatw drukowanych, myli twrcw przenikay poza Wenecj, std znaczenie tej
szkoy nie ogranicza si do miasta. W Polsce wybitnym mistrzem stylu weneckiego by
Mikoaj Zieleski, kapelmistrz i organista na dworze prymasa Wojciecha Baranowskiego.
Mikoaj Zieleski (daty ycia nieznane, dziaa na przeomie w. XVI i XVII) ogosi w r. 1611
w Wenecji wielki dwuczciowy zbir 121 utworw Offertoria totius anni i Communiones
totius anni\ w zbiorze tym
uderza rnorodno technik kompozytorskich, od
pseudomonodycznych utworw na gos z organami a po dziel polichralne. Oftertoriii
Zicleskiego (jest ich 56) utrzymane s w stylu bliskim G. Gabrieleinii; s to dziea
wielogosowe, monumentalne, pene kontrastw. Conii- iiuniones (w liczbie 63) napisane s na
obsady kameralne, obfituj w bogat ornamentyk wokaln.

54

124. Szkol rzymska

Obok Wenecji wanym orodkiem muzyki we Woszech sta si Rzym. Artyci rzymscy.
dziaajcy po rok u 1550, zwolennicy humanizmu i rwnie gorco przeciwstawiajcy si
reformacji, tworzyli muzyk w stylu umiarkowanym, w ktrej tekst (mimo polifoniki) by
traktowany na pierwszym planie. Styl szkoy rzymskiej (acz nie od razu) zyska aprobat
Kocioa i sta si na do dugi czas stylem obowizujcym, niemal oficjalnym, jako tzw.
xliii- osserycno. Uchwa Soboru Trydenckiego (1563) zabroniono wprowadzania obcych
elementw jako cantus firmus i ograniczono ornamentyk melizmatyczn. Za wzr stawiano
Improperia i szeciogosow Missa Papae Marcelli Palestriny. Rzym by w wieku XVI znw
jednym z najwikszych orodkw muzyki europejskiej, dziki szkoom weneckiej i rzymskiej
Italia staa si na dugie lata gwnym terenem rozwoju muzyki w Europie, odbierajc
hegemoni Niderlandczy-kom. Rzymska cappella pontificata (papieska) staa si szko
katolickiej muzyki z ktrej wypleniono wszelkie elementy wieckie, zagadkowe a kunsztowne
kanony i zagmatwane kombinacje rytmiczne, tak typowe dla
przedstawicieli szk
niderlandzkich. Przed Palestrin podstawy stylu rzymskiego wypracowa Constanzo Festa (ok.
1480-1545). jeden z pierwszych madrygalistw, autor motetw i mszy, twrca synnego
czterogosowego Te Denni, wykonywanego po dzie dzisiejszy podczas wielkich uroczystoci
w Watykanie. Wan rol w okresie przedpalestrinowskim odegra w Rzymie kapelmistrz w
kociele w. Piotra (1551 - 71), Giovanni Animuccia (ok. 1514-1571), reprezentujcy czysty
styl a cappelia, autor mszy i Magnificam. Jego najwybitniejszym dzieem s Laudi spirituali
(1563), uwaane za zapowied formy oratoryjnej. Take jego brat, Paolo Animuccia (ok.
1500-1569 71). by wybitnym kompozytorem. Wspczesny wielkiemu Palestrinie Marco
Antonio Ingegneri z Wcrony (ok. 1547-1592), od r. 1576 kapelmistrz katedralny w Cremonie.
nauczyciel Monte-verdiego, kompozytor mszy. motetw, hymnw i madrygaw, by znacznie
mielszy w pomysach harmonicznych od Palestriny: o randze artysty wiadczy Fakt. i jego
Responsoria hebdomadue sanctue (1588) uchodziy przez wieki za dzieo Palestriny. Podobnie
za dziea Palestriny uchodziy kompozycje Felice Aneria. Zrazu sopranista w chrze
Palestriny, polem jego nastpca, Felice Anerio (1560 1614) by autorem motetw i
madrygaw kocielnych. Wsplnie z Surianem dokona rewizji gradualu Editio Medicaea.
Francesco Sunano (1549 -1621) pisa) m. in. 16-gosowe psalmy. Modszy brat Felice Aneria,
Giovanni Francesco Anerio (ok. 1567 - 1630). ksztaci si w Rzymie i tam gwnie rozwija
swoj dziaalno (prawdopodobnie dwukrotnie przebywa w Polsce jako kapelmistrz, na
dworze Zygmunta 111 w Warszawie); pisa madrygay i dziea instrumentalne w stylu
znacznie rozszerzajcym liryczno-cpicki jzyk dwikowy Palestriny. Giovanni Maria Nanino
(ok. 1544'45-1607). ucze i nastpca Palestriny w kociele Santa Maria Maggiore w Rzymie,
aulor motetw, madrygaw, kanonw i psalmw, zaoy szkol, w ktrej m. in. uczyli
Palesirina i modszy brat Nanina, Giovanni Bernardino Nanino (ok. 1560 1623). Wielk saw
zdoby w Rzymie Gregorio Allegri (1582-1652); jego 9- gosowe Miserere na dwa chry byo
piewane przez dugie lata (do 1870) w Kaplicy Sykstyskiej w okresie Wielkanocy. Zapis
utrzymanego w stylu zblionym do rauxbourdonu Miserere trzymano w tajemnicy w kapeli
papieskiej, a suchacze (m. in. Goethe i Mendelssohn) podziwiali utwr, jak podziwia si
arcydziea malarstwa. Kompozycj t po wysuchaniu spisa z pamici modziutki,
czternastoletni Mozart. Szkoa rzymska - to jednoczenie szkoa zakazw i ogranicze. Gdy
wizay si one z rozwojem muzyki kocielnej - wwczas muzyka zyskiwaa na tym, nie da si
jednak zaprzeczy, e rozwj muzyki wieckiej by w Rzymie wydatnie zahamowany.
Palestrina musia odwoa swoje wieckie madrygay, di Lasso pod koniec ycia pisa niemal
wycznie na tematy religijne. Okoo r. 1570 muzyka w Rzymie pozostaje gwnie na
usugach kultu Marii i witych.

55

125. Palestrina
Giovanni Pierluigi da Palestrina (ok. 1525-1594) by piewakiem w chrze S.intii Maria
Maggiore w Rzymie (1537-1542). Chocia nie by duchownym (dwukrotnie onaty), papie
Juliusz III mianowa go kapelmistrzem w kociele w. Piotra i przyj do grona muzykw
kapeli sykstyskiej. W r. 1551 Palestrina zosta nauczycielem piewu w chrze przy kociele
w. Piotra (magister puerorum} i dal si pozna jako kompozytor dzie kocielnych. By
wszake przedmiotem intryg piewakw, przenosn si w inne miejsca, po czym wraca wzywany przez nastpnych protektorw. Palestrina pisa dziea wycznie wokalne, muzyk
przeznaczon na chr a cappella. Zna kunsztowne techniki twrcw niderlandzkich, lecz
komponowa w technice bardzo odlegej od wielogosowoci kontrapunktycznej. Jego muzyka
moe by uwaana za wynik zejcia si dwu nurtw: uproszczonej polifonii w pieni
wieckiej XVI wieku i rwnie formalnie prostej polifonii chorau protestanckiego, w istocie
rzeczy ju niemal harmonicznego. W twrczoci Palestriny przewaa jasna, bardzo wyrazista
wielogosowo, w ktrej mimo mylenia poziomego wyczuwa si obecno wiadomoci ju
harmonicznej (gosy prowadzone niemal akordowo, nota contra notom, tworz w rezultacie
faktur bardzo jednorodn). Dorobek Palestriny obejmuje ok. 1000 pozycji; zwaywszy e nie
uprawia on (jak Orlando di Lasso czy Philippe de Monte) rnych gatunkw muzyki, dzieo
jego jest ogromne. Jest to niemal w caoci muzyka kocielna i - wyjwszy 8 organowych
ricercari - muzyka wokalna. Obok 105 mszy wymieni trzeba 500 motetw i ponad 100
madrygaw, 68 offertoriw, nadto liczne lamentacje i litanie. Wrd mszy na czoo wybija si
synna szeciogoso-wa Missa Papae Marcelli powicona dawnemu protektorowi Palestriny papieowi Marcelemu II, dalej operujca wyrafinowan technik imitacyjn (do zastosowania
kanonw wcznie) Missa ad fugam oraz oparta na wieckim cantus firmus Missa L'homme
arme. Wyjtkowym jak na muzyk religijn nasyceniem emocjonalnym charakteryzuje si
cykl motetw Canticum canticorum (Pie nad pieniami wg Salomona). Sawne Improperia
(w technice zblione do fauxbourdonu) z r. 1560 wywary na papieu Piusie IV tak wielkie
wraenie, e poleci wykonywa je stale w dniu Wielkiego Pitku. Styl muzyki Palestriny
uwaany by za idealnie odpowiedni dla tradycji Kocioa (pniej okrelano ten styl jako stiie
antico), a seraficzne brzmienia chralne Palestriny uznano za najwysze osignicie epoki i
porwnywano z malarstwem Michaa Anioa.

126. Stiie antico

Styl Palestriny wyrasta z tradycji lokalnych, rzymskich. Palestrina tworzy dziea polifoniczne
bardzo zoone (jak choby msze, ktre pisa dla ksicia Mantui), ale jego domen bya
wyrazisto, typowo woska piewno, bogata niekiedy melizmaty-czno i szeroka linia.
Jego muzyka wyraa idealn wprost rwnowag midzy myleniem poziomym a pionowym;
ograniczajc si w materiale melodycznym do interwa-w maych i konsonansowych,
unikajc interwaw zmniejszonych czy zwikszonych. omijaic te chromatyk (ktra w tym
czasie odgrywaa ii innych tak wielka role). stosujc dysonanse tylko na sabych czciach
metrycznego przebiegu, kompozytor sprowadza muzyk do konsekwentnie przestrzeganych
zasad homofonicznych, kultywujc pikno kocielnych tonacji, diatonicznej melodyki i
surowej, ale nie mniej piknej akordyki (synne akordy palestrinowskie). Zestawienie linii
poziomych regulowane byo u niego doskonaym poczuciem zgodnoci wspbrzmie.
Zachowujc ton ascetyczny (gwnie dziki zblionej do chorau gregoriaskiego prostocie
melodycznej), znakomicie wyczuwa powag muzyki kocielnej.

56

127. Jannequin i francuska pie wiecka

Po, 1500 roku obok madrygaw, uprawianych niemal w caej Europie, pojawia si francuska
chanson (a cappella), pie wesoa, swobodna, czsto o znamionach ludowych. Chansons byty
czterogosowe, metrycznie regularne lub dce do regularnoci. gos najwyszy peni rol
gosu gwnego; na pocztku pieni stosowano charakterystyczne powtrzenia tej samej
wysokoci dwikowej. Obok pieni polifonicznej, na og imitacyjnej, rozwijaa si pie
oparta na akordach,
byway te pieni na gosy pojedyncze z polifonicznym
akompaniamentem instrumentw. Najwybitniejszymi twrcami nowej szkoy kompozycji w
formie chanson byli Ciaudin de Sermisy (ok. 1490-1562), piszcy zarwno muzyk wieck,
jak i kocieln, oraz Clement Jannequin (ok. 1485-1558), przewyszajcy popularnoci
innych. Francuska chanson bya z reguy homofoniczna, w melodyce bliska pieni ludowej, w
harmonice jeszcze ze ladami modalnoci, ale ju prezentujca znamiona i zwroty kadencyjne
typowe dla systemu dur-moll. We Francji ukazyway si wielkie zbiory chansons. P.
Attaignant sam wyda w cigu 22 lat (do 1549) 35 tomw pieni 87 kompozytorw. Jego
ladem poszli inni, i czterogosowe z reguy pieni francuskie zdobyy ogromn popularno,
wraz z nimi - ich autorzy. Jannequinowi nadano w r. 1555 miano compositeur ordinaire du
roy". Jannequin dziaa najpierw w Bordeaux i Anjou, gwnie jako duchowny, potem w
Angers, gdzie najpeniej rozwin si jego talent kompozytorski. W bardzo pnym wieku
podj studia na uniwersytecie w Paryu; zmar w ndzy. W swoich chansons Jannequin
nawizywa do dawnej pieni programowej (caccia). zaniecha jednak instrumentw i
ograniczy si wycznie do gosw wokalnych. W sposb mistrzowski potrafi odmalowa
sceny realistyczne, szczeglnie walki, polowania, potrafi naladowa gosy ptakw lub gwar
uliczny. W kompozycji La guerre odda rodkami muzycznymi wraenie bitwy pod
Marignano, w ktrej sam uczestniczy, z. gosami trb, wystrzaami, szczkiem broni i
triumfalnym piewem zwycizcw. Tu wany jest rwnie tekst, francuski, ale zawierajcy
te elementy jzyka niemieckiego i woskiego oraz charakterystyczn onomatopej (sztuczne
wyrazy naladujce dwik i, odgosy i wystrzay bitewne). Wielki mistrz kompozycji
zamieszanie wojenne odtworzy w przemieszaniu rytmw dwu- i trjdzielnych. Z innych
programowych dziel Jannequina trzeba wymieni Cham des Oiseaux (Pie ptakw) i La
Chasse (Polowanie). W sumie Jannequin napisa okoo 280 pieni.

128. Przemiany chanson

Goudimel Nie wszystkie pieni tworzone we Francji w XVI wieku miay charakter
programowy, nie wszystkie byy tak pogodne, jak utwory wokalne kompozytorw pokolenia
Jannequina. Za spraw poety francuskiego Pierre Ronsarda, przewodnika duchowego grupy
poetyckiej Plejada" i zaoonej w r. 1570 Academie de Poesie et de Musique, prowadzonej
przez Jean-Antoine de BaiYa, kompozytorzy jli pisa utwory stroficzne, sylabiczne,
homofoniczne z melodiami gwnymi w gosie najwyszym, podporzdkowane cakowicie
ukadowi wiersza, sprzyjajcego zreszt swoj miar takiej muzyce (musique mesuree).
Najwybitniejszym kompozytorem - przyjacielem Ronsarda - by w tej grupie Jacques Mauduit
(1557-1627), autor wielu pieni i psalmw, a take piciogosowego Requiem ku czci
wielkiego poety Ronsarda. Na aren wkracza teraz pie powana, a przede wszystkim pie
nabona, ktrej mistrzem by Ciaude le Jeune (ok. 1528/30- 1600), autor licznych chansons,
utrzymanych w tonacjach kocielnych. Przypuszcza si, e na zmian tonu francuskiej pieni z
niefrasobliwej i programowej wpyn religijny fanatyzm hugenotw. Hugenotem by zarwno
Ciaude le Jcunc, Jak i CIaude Goudimel (ok. 1514-1572), autor pieni, d, magnificatw i
motetw, zamordowany - jako hugenot - w Lyonie, w noc w. Bartomieja.

57

129. Niemcy.
Reformacja i muzyka Muzyka renesansu rozwijaa si gwnie dziki Kocioowi. Formy
muzyki religijnej byy co prawda mniej podatne na wszelkie innowacje, tu jednak odbyway
si zasadnicze procesy przemian jzyka dwikowego, procesy powolne, ale - fundamentalne.
Powstanie w onie chrzecijaskiej religii protestantyzmu, w Niemczech zwaszcza, ale i we
Francji i Anglii rwnie, wytworzyo i w muzyce now sytuacj. Znamienne, e najwaniejsz
postaci nie jest tu muzyk, lecz teolog, byy mnich, Marcin Luter (1483-1546), ktrego 95 tez
(1517), jak i polityczny, a take teologiczny atak na Koci (1520), przyczyniy si do
zmniejszenia autorytetu kocioa katolickiego i do oderwania si od niego mieszkacw
Szwajcarii, Francji i Anglii. W kociele lutera-skim muzyka speniaa w myl wskaza Lutra
funkcj wychowawcz. Luter pozostawi msz i motet, ktre odgryway tak wielk rol w
kociele katolickim, ale w miejsce aciny wprowadzi jzyk niemiecki, co wizao si z
wikszym udziaem wiernych w piewie kocielnym. Protestanci bardziej radykalni wrcz
sprzeciwiali si udziaowi muzyki w kociele; Szwajcar Zwingli - sam doskonale wyszkolony
muzyk - spowodowa zniszczenie organw w Zurychu (1524), a nieco pniej wyda zakaz
piewania podczas mszy. Oczywicie przedzia pomidzy muzyk wieck a kocieln by w
protestanckim kociele bardzo dokadnie wyznaczony, elementy muzyki wieckiej nie miay tu
dostpu. Ujawniy si te due rnice w pojmowaniu funkcji muzyki. Jeli Luter przyj
szereg pieni religijnych ludowego pochodzenia (niektre pieni na Boe Narodzenie maj
identyczne melodie co duo wczeniejsze pieni miosne), to Kalwin np. zabroni swoim
wiernym tacw i wszelkiej muzyki wieckiej.

130. Chora protestancki

Wielk rol w muzyce protestanckiej odgrywaj pojedyncze pieni, melodie choraowe,
metrycznie wyraziste, ujte w tempie powolnym, regularne w budowie, bardziej durowe czy
molowe ni modalne, a z powodu maego zasigu (ambitus) atwe do piewania. piewane w
jzyku niemieckim nabone melodie choraowe ukadane byy homofonicznie. Wpyw tej
muzyki na pojawiajc si teraz muzyk instrumentaln by olbrzymi. Reformacja obja te
inne kraje. Wpyno to na przemiany stylu muzyki we Francji (psaterz Marota i de Beze'a
opracowany przez Ciaude Goudimela. a pniej przez innych kompozytorw, np. przez le
Jeune'a). Psaterz hugenotw by przeznaczony raczej do uytku domowego ni do piewu
kongregacyjnego. Prostota
stylu, nie wyczajca wszake przez wieki we Francji
kultywowanego stylu polifonicznego, czterogosowo z gosem gwnym w sopranie i
oywiony przez tekst rytm - oto gwne cechy tej muzyki.

131. Walter
Najwybitniejsz postaci muzyki protestanckiej jest Johann Walter (1496-1570), autor
piewnika obejmujcego 38 pieni niemieckich i 5 aciskich, uoonych w czterogosie
(rozszerzonych w pniejszych wydaniach do 5 i 6 gosw). Zgodnie z surowo przestrzegan
tradycj cantus firmus pojawia si w nich w tenorze i tylko niektre melodie podane s w
gosie najwyszym. Tak jest ju u nastpnych autorw (Lucas Osiander), u ktrych dbao o
melodi w gosie najwyszym wynika
z tendencji do powszechnego piewu (bez

58

jakiegokolwiek akompaniamentu). Luter zakada dla modziey, na ktr zwraca naj

baczniejsz pwag, szkoy piewu, tzw. kantoraty (pniej za jego przykadem pojawiy si
one rwnie w gminach katolickich). Obok Waltera wanym wsppracownikiem Lutra by
Ludwig Senfl, katolik zreszt (wprowadzi do kocioa ewangelickiego aciskie motety).

132. Hassier i wspczeni

Na obszarze niemieckim dominowaa pie polifoniczna, czsto oparta na ju istniejcych
motywach ludowych. Do najwybitniejszych twrcw tej pieni nale obok Fincka, Isaaca,
Hofhaimera iSenfla-Adam von Fulda (ok. 1445-1505) i Hans Leo Hassier. Szkoa wenecka
miaa wielki wpyw na rozwj nie tylko muzyki woskiej (w Rzymie podjto technik
polichraln z nie mniejszym rozmachem), ale i europejskiej. W Niemczech styl szkoy
weneckiej reprezentuje wanie Hans Leo Hassier (1564-1612), ucze Andrei Gabrielego,
mistrz techniki kontrapunktu, autor mszy, kocielnych Cantiones, wieckich madrygaw i
tacw instrumentalnych, muzyki ywej, ktrej duch przenikn jeszcze do utworw J. S.
Bacha. Szkoa wenecka miaa wpyw na muzyk wielu krajw europejskich. Uczniami
Giovanniego Gabrielego byli Gregor Aichinger (1564 -1628), autor muzyki religijnej i
wietny teoretyk, oraz Hein-rich Schiitz. W Hiszpanii styl szkoy weneckiej reprezentowa
Juan Bautista Comes (1568-1643), a w Pradze Jacob Handl (znany jako Jakob Gallus, 15501591, autor 374 kompozycji zawartych w dziele Opus musicum), w Holandii Jan Pieterszoon
Sweelinck. Reprezentanci okrelonych szk nie ograniczali si do wybranych gatunkw.
uprawiali chtnie wszystkie rodzaje muzyki kultywowanej wwczas w Europie.

133. Na dworach ksicych

Wewntrzna polityka Woch i Niemiec doprowadzia do rozdrobnienia krajw na ksistwa,
drobne w sensie obszaru, ale do silne co do znaczenia. Na wzr monych, przecigajcych
si w przepychu dworskim, ksita rozwijali kultur lokaln, czsto rywalizujc midzy sob
rwnie w dziedzinie sztuki. Bya to swoista decentralizacja ycia kulturalnego, ktre jednak
nie przestawao by istotne dla ycia dworskiego. Kapele dworskie, ktre z czasem miay si
sta prototypem pniejszych orkiestr, cigay artystw wiatowej sawy. Wadcy ubiegali si
o zdobycie
najpikniejszych gosw, najlepszych chrmistrzw, najwybitniejszych
instrumentalistw, ktrzy mogliby zapewni ich kapeli najpeniejsze brzmienie i podziw
innych ksit. Kapelmistrzw i organistw obdarzano askami czsto niedostpnymi dla
najpilniejszych dworakw. Pojawia si kult osobowoci artystycznej, artystw nazywano
ksiciami muzyki, swych faworytw ksita podnosili czsto do stanu szlacheckiego.
Muzycy podrowali z ksitami, ktrzy pysznili si ich kunsztem, czsto wymieniano ich
sobie w formie niemal prezentw, co sprytniejsi muzycy do swej dziaalnoci artystycznej
doczali misje dyplomatyczne. yo im si na dworach nie najgorzej; najwybitniejsi
uzyskiwali niezaleno wrcz godn pozazdroszczenia.

134. Orlando di Lasso

Orlando di Lasso (ac. Orlandus Lassus, ok. 1532-1594) urodzi siJak wikszo wybitnych
przedstawicieli polifonii wokalnej, w Henegowii. Za zgod rodzicw uda si z wicekrlem
Sycylii do Woch poudniowych. Potem przebywa w Mediolanie, znw w Neapolu, a w r.

59

1553 zosta kapelmistrzem kapeli w Rzymie, ale nie na dugo, gdy wyjecha do Francji i
Anglii, by osi na nieco duej w Antwerpii. Tu wychodzi pierwszy tom jego
czterogosowych madrygaw, a w Wenecji - podobny zbir madrygaw piciogosowych. W
r. 1566 obj monachijsk kapel dworsk i w cigu niedugiego czasu sprawi, e zaczto j
uwaa za najlepsz w Europie, a jego samego okrzyczano ksiciem muzyki". W
komponowaniu by niezmordowany (napisa ponad 2000 utworw). Napisa nie tylko wiele
dzie, ale niektre z nich przytaczaj ogromem formy i inwencji. By) muzykiem
uniwersalnym, uprawia wszystkie rodzaje wczesnej muzyki, wykazujc wielk zrczno,
doskonae opanowanie stylu i techniki oraz wielk muzyczn kultur. Czul si znakomicie w
kompozycjach kocielnych i wieckich, w formach maych i wielkich, w kontrapunktyce i
harmonice. Poza motetami pisa msze, pasje, lamentacje i psalmy (z nich najsawniejsze s
psalmy pokutne Psalnii Oavidis poenitentiales, wyd. w 1584). W muzyce wieckiej, ktr
traktowa na rwni z kocieln, na pierwszy plan wysuwaj si cztero- i piciogosowe
madrygay, villanelle, francuskie chansons, niemieckie pieni. Twrczo Orlanda di Lasso
oznacza szczytowy punkt rozwoju szkl niderlandzkich. Kompozytor czy wielkie
umiejtnoci techniczne mistrzw niderlandzkich z wosk piewnoci i francuskim zmysem
do podobania si; by mistrzem syntezy, jak cztery wieki pniej Strawiski. W jego muzyce
uderza zmys naladowczy. Di Lasso potrafi wszystkie wspczesne impulsy przetwarza w
indywidualn cao. Szybko pozby si ogranicze Niderlandczykw, zdobywa nowe
impulsy, zreszt nie tylko z muzyki (w Neapolu wielki wpyw wywara na niego woska
commedia dell'arte). Jeli zwaymy, jakimi rodkami operowa w kompozycji di Lasso,
przekonamy si atwo, e jego wasne moliwoci byy nieomal nieograniczone. W cigu
kilku lal (1581 1585) potrafi napisa jedn trzeci wszystkich swoich dzie. W ostatnich
latach ycia tworzy dziea o wielkiej koncentracji myli muzycznych, dziea mistrzowskie.
Msze Orlanda di Lasso opieraj si na tematach madrygaw i chansons, niekiedy
zapoyczonych od innych kompozytorw. Motety pisane s na 2 do 12 gosw i stanowi
bodaj najwiksze osignicie kompozytora, tyle w nich fantazji, odkrywczoci i odrbnoci
stylu, a przy tym pisane s rnymi technikami, od motetw opartych na linii cantus firmus a
po motety w formie pieni. Sowo miao u di Lassa zawsze wielkie znaczenie. Muzyka
poddaje si niekiedy ukadowi metrycznemu i znaczeniu sowa, w ten sposb nabierajc
subiektywnego wyrazu. W kompozycjach wieckich uderza przede wszystkim zmys humoru,
nuta liryczna obok gbokiej powagi i przejmujcej afektacji. W wieckich madrygaach di
Lasso stosuje miae zwroty harmoniczne, czsto w oparciu o chroma-tyk. Stosujc polifoni,
kompozytor zblia j do uj harmonicznych, niekiedy do ju wyranie zaznaczonych.

135. Tazlis i muzyka angielska

Muzyka angielska przyczynia si wielce do rozwoju muzyki europejskiej. Tu powstay
pierwsze formy muzyki wielogosowej, tu te dziaa pierwszy wielki twrca muzyki
wielogosowej - Dunstable. od ktrego idei wzia pocztek szkoa niderlandzka. Bogato
wyposaone organy w Winchester byy przez wieki przedmiotem podziwu i zazdroci. Z
czasem styl muzyki angielskiej uzaleni si od muzyki woskiej, od r. 158^ rozwijaa si tu
ywo twrczo madrygaowa. Sam piew anglikaski opiera si na tekstach w jzyku
angielskim. Harmonizowany w prostym na og czterogosie, w rytmice utrzymywa stale
metrum. Do najwybitniejszych twrcw kocielnej pieni anglikaskiej nalea obok Byrda.
Morleya i Gibbonsa - Tallis. Thomas Tallis (ok. 1505-1585) by organist w Essex,
Canterbury, a pniej a do mierci przy Royal Chapel w Londynie. W swoich motetach,
ktre stanowi najpeniejszy dokument szesnastowiecznej muzyki angielskiej, dowid

60

wielkiego mistrzostwa kontrapunkty-cznego. Pisa te anthemy. psalmy, magnificaty i msze;

by energicznym i przedsibiorczym wydawc.

136. Byrd
William Byrd (take: Bird. Byrde i Byred. 1543 lub 1544 1623) dziaa jako organista w
Lincoln, pniej w Londynie, gdzie wsplnie z Tallisem otrzyma od krlowej patent na 21
lat, upowaniajcy go do drukowania i sprzedawania nut (po 10 latach, po mierci Tallisa.
Byrd by jedynym wacicielem owego monopolu). Jako katolik nie zajmowa adnego
oficjalnego stanowiska, nie przeladowano go wszake jak wielu innych muzykw tego
wyznania, uznajc jego wielki talent. U krlowej Elbiety cieszy si szczeglnymi
wzgldami. Pisa utwory dla kocioa katolickiego i anglikaskiego, msze. motety, anthemy.
psalmy, madrygay, utwory na instrumenty smyczkowe i 120 utworw na wirgina. By
uwaany za angielskiego Palestrin.

137. Dowland, Morlcy i Gibbons

Dubliczyk John Dowland (1562 63 1626) by kompozytorem i lutnist w subie posa
angielskiego w Paryu, pniej dziaa w Anglii, w Niemczech (Kassel) i we Woszech
(Wenecja) oraz na dworze duskim i angielskim. Osignwszy upragnione miejsce na dworze
angielskim, popad z czasem w melancholi. Jego utwory lutniowe {Ayres, Dances, Songs)
wykazuj nie tylko znaczne na owe czasy wirtuozostwo instrumentalne, ale i wielk fantazj i
zmys formy. W utworach na 4 lub 5 wiol i lutni z towarzyszeniem wioli basowej Dowland
ujawni du inwencj melodyczn, podobnie jak w pieniach (Songs o fAyres), ktre s bodaj
pierwszym przykadem piewu faktycznie akompaniowanego. Thomas Morley (1557 -1602),
ucze Byrda, organista katedry w. Pawa w Londynie, uchodzi za najwybitniejszego twrc
madrygaw angielskich i muzyki wirginaowej. By take teoretykiem. Niektre madrygay
Morleya stay si niezwykle popularne, podobnie jak pieni do sztuk Szekspira. Orlando
Gibbons(15S3 --1625) by wirgmalist nadwornym i organist w Westminster, twrc
Fantasies na 3 wiole, madrygaw, utworw na wirgina i dzie organowych. W muzyce
wokalnej wykazywa wpywy woskich autorw madrygaw i motetw. Nalea do rodziny
muzykw, z ktrych kilku (ojciec, brat i syn) osigno wielk saw w muzyce angielskiej.

138. Hiszpania
We wczesnym redniowieczu muzyka hiszpaska bya wycznie muzyk kocieln,
kultywowano tu odmian piewu gregoriaskiego, liturgi mozarabsk. W pnocnej czci
Hiszpanii odzyway si echa idei twrcw stylu ars nova. Rozkwit muzyki hiszpaskiej
zaznaczy sj w XVI wieku szczeglnie w twrczoci Cabezna, Moralesa i Ortiza.
Kompozytorzy hiszpascy mieli te wielki udzia w rozwoju szkoy rzymskiej. Kilku z nich przebywajc w Rzymie - zdoao zasymilowa stite azla Palestrina do tego stopnia, e ich
dziea uchodz za rwnie doskonae wzorce kocielnej muzyki a cappella co dziea
rzymskiego mistrza. Wrd nich bodaj najwikszym talentem zasyn de Victoria. bliski
przyjaciel Palestriny i jego ucze w Rzymie.

61

139. Morales i inni

Cristbal de Morales (ok. 1500-1553), tenor, kapelmistrz i kompozytor, pochodzi z Sewilli.
By ksidzem, przez duszy okres piewakiem papieskim w Rzymie, potem kapelmistrzem w
Toledo i Maladze. Nie wiadomo bliej, gdzie i u kogo ksztaci si w muzyce. Morales by
pierwszym kompozytorem hiszpaskim, ktrego sawa wykroczya daleko poza granice kraju.
Talent jego ceni Palestrina, jego dziea stay si na dugie lata wzorem kocielnej muzyki
hiszpaskiej. Pisa msze, hymny, motety i madrygay. W 16 magnilicatach i szeregu
lamentacjach wykaza wielkie mistrzostwo formy i bogactwo kontrapunktyki. Muzyk
Moralesa cechowaa wyrazisto melody- czna, bogata - na skalach kocielnych oparta harmonika i miao wprowadzana polirytmika. Jego ucze Francesco Guerrero (1527- 1599)
by rwnie kapelmistrzem w Sewilli i autorem mszy, motetw, hymnw i pasji. Muzyka obu
tych kompozytorw odznacza si prostota i czystoci, jak w Rzymie uzyskiwali tylko
Animuccia i Palestrina. Obaj reprezentuj w muzyce hiszpaskiej szko andaluzyjsk, szko
kalalosk najpeniej przedstawia twrczo Pujola. Juan Pablo Pujol (1573-1626) dziaa w
Tarragonie i Barcelonie i uchodzi za najwikszego kompozytora swoich czasw. Szkoa
kastylijska znalaza swoich najwybitniejszych twrcw w Juanie Escri-banie (ok. 1480-1557),
ktry dziaa w Rzymie i Salamance, Bartolome Escobedo r- (ok. 1515-1563, rwnie w
Rzymie i Salamance), DiegoOrtiziei -najznakomitszym - de Victorii.

140. De Victoria
Tomas Luis de Victoria (ok. 1548/50-1611; we Woszech znany jako Ludovico da Yittoria)
by nastpc Palestriny w Collegium Romanum. W twrczoci ogranicza si do muzyki
kocielnej, adna z jego mszy nie opiera si (jak to byo zwyczajem) na wzorcach wieckich.
Napisa 20 mszy i 44 motety, za jego najsawniejszym dzieem byo Officium Hebdomadae
Sancfae (1585), utwr niemal mistyczny, o bogatej harmonice, ktra w suchaniu jest jeszcze
bardziej tonalna ni muzyka Palestriny. De Victoria stosowa technik ostinatow, ktr
traktowa dramatycznie w celu podkrelenia tekstu (charakterystyczny z tego punktu widzenia
jest motet O magnum misterium, O vos omnes). Muzyka twrcy kastylijskiego stanowi
ostatnie sowo muzyki kocielnej owego czasu. Jego zdaniem miaa ona suy liturgii,
pobudza do modlitwy, ale nie rozprasza. Idea ta przetrwaa w Rzymie duej ni gdzie
indziej. De Victoria by ksidzem, kapelmistrzem i organist w Madrycie, zachowa kult
muzyki Palestriny jeszcze w czasie, gdy w Rzymie, pod wpywem szkoy weneckiej,
rozwijano niemal konkurencyjnie w stosunku do stiie alta Palestrina styl nowy,
wczesnobarokowy, oparty na wielochrowoci. Przykadem tego nowego stylu s dziea Paola
Agostina, Antonia Marii Abbatiniego i Orazia Benevolego.

141. Pasje
Ewangeliczne opisy mki Chrystusowej od najdawniejszych lat czytano w okresie
wielkanocnym podczas mszy. Od XIII wieku brali w tym udzia trzej kapani. Gos Chrystusa
by czytany powoli, gosy ewangelistw zwyczajnie, a gosy innych osb i ludu - wysoko i
szybko: pikny, gboki gos symbolizujcy Chrystusa przeciwstawiano surowej, popiesznej
artykulacji innych. Te czytania przerodziy si z czasem w misteria pasyjne, coraz bogatsze,

62

uzupeniane pniej motetami (pasja motelowa). Polifonia renesansowa dopeniaa sposoby

opracowania tematu pasyjnego, reformacja w Niemczech przyniosa tekst niemiecki i faktur
protestanckiego chorau. W pasji kompozytorzy nie ograniczali si do tekstu ewangelistw,
wstawiano midzy poszczeglne jej fragmenty nabone, refleksyjne i kontemplacyjne pieni.
Wielk rol odgrywa w pasji recytatyw. Tworzono arie i choray (typ pasji oratoryjnej). W
dzieach Schiitza i J. S. Bacha pasja znalaza - po J. Walterze i M. Vulpiusie najwybitniejszych przedstawicieli.

142. Muzyka polska - wiek XVI

Muzyka szkoy niderlandzkiej wywara na kompozytorw polskich wpyw rwnie silny, jak
pniej muzyka szk woskich. Do Polski przenikay te wpywy w rny sposb, bd przez
to, e nasi muzycy studiowali za granice;, bd dziki temu, e obcy muzycy dziaali w
Polsce. Z wiekiem XVI wchodzimy w okres polskiego renesansu muzycznego. Centrum
muzycznym staje si Krakw, gdzie ju w poowie XV wieku pene studia muzyczne pobiera
Heinrich Finek, jeden z najwybitniejszych twrcw niemieckich. O stanie muzyki w Polsce
wiadczy repertuar tabulatur organowych Jana z Lublina (I poowa X VI w.) i klasztoru w.
Ducha w Krakowie(1548).JosquindesPres. Jannequin, Senfl, Festa - ich nazwiska byy dobrze
znane w Polsce. Ufundowana w r. 1543 przez Zygmunta I Starego kapela rorantystw w
katedrze na Wawelu odegraa bodaj najwiksz rol w naszej kulturze muzycznej XVI wieku.
W pierwszej poowie XVI wieku dziaa Sebastian z Felsztyna(ok. 1485 -po 1543) i starszy od
niego Jerzy Liban (1464- po 1546). Msze pisali Krzysztof Borek (zm. po 1573) i Tomasz
Szadek (ok. 1550-ok. 1611). Obok form religijnych szerzej zakrojonych, takich jak msza czy
motet, uprawiano pie wielogosow religijn i wieck. Tu na pierwszy plan wybija si
Mikoaj z Krakowa (l p. XVI w.) jako twrca pieni w stylu Josquina des Pres i zwizany z
ruchem refbrmacyjnym Cyprian Bazylik (ok. 1535-po 1591), autor psalmw i hymnw.
Zieleski, Wacaw z Szamotu. Leopolita i Gomka - jako twrcy najwybitniejsi - omwieni
s osobno. Muzyk instrumentaln reprezentuj w Polsce w XVI wieku Wojciech Diugoraj
(1550 -po 1619), Jakub Polak (ok. 1545- -1605) i spolszczony Wioch Diomedes Cato (ok.
1570-po 1615), a take dziaajcy przez jaki czas w Polsce Valentin Bakfark, Wgier. Wan
rol odgrywaj w ich muzyce tace polskie (i obce), fantazje i ricercary: z tacw obcego
pochodzenia popularnoci cieszyy si tace francuskie i woskie. Muzykolodzy polscy
odnaleli w blisko 40 zbiorach pochodzcych z Niemiec, Szwecji, Wgier, Czech, Holandii i
Anglii przeszo 300 tytuw wskazujcych na polski rodowd tacw. Zoty wiek muzyki
polskiej nic polega wic tylko na naladownictwie obcych wzorw, ale i na obecnoci
naszych melodii i tacw w innych kulturach muzycznych.

143. Wacaw z Szamotu

Piszcy poezje w jzyku aciskim i polskim Wacaw z Szamotu (ok. 1520-ok. 1560).
kompozytor bardzo wysokiej rangi, mg si rwna z wybitnymi twrcami wspczesnymi.
Obok muzyki studiowa prawo, matematyk i filozofi. Dziaa w kapeli krlewskiej w
Krakowie, potem w kapeli M. K. Radziwia (Czarnego). W swoich kompozycjach posugiwa
si ronymi wspczesnymi technikami z zadziwiajc swobod. Jego drukowane w Krakowie
Lamentationes et Exclamationes pussionum i pieni (dysydenckie), wrd ktrych nie brak
utworw o bogatej polifonii, stanowi w muzyce polskiej pozycj wyjtkowo wan.
Zachoway si take motety (z nich dwa drukowane w Norymberdze). O jego Ofjiciach i
monumentalnej omiogosowej Mszy wiemy tylko z relacji porednich.

63

144. Leopolita
W drugiej poowie XVI wieku dziaa w kapeli krla Zygmunta Augusta Marcin Leopolita
(ok. 1530-1589), obok Wacawa z Szamotu najznaczniejszy przedstawiciel polskiego
renesansu w muzyce. Pochodzi ze Lwowa, studiowa na uniwersytecie krakowskim, w kapeli
dworskiej pracowaju w wieku 20 lat. Powrci do szybko do Lwowa, gdzie zasyn jako
mistrz nad mistrze. Jak Szamotulczyk by rwnie poet. Z jego dorobku zachowao si do
naszych czasw niewiele: piciogosowa Missa paschalis (wielkanocna) i 5 motetw
religijnych, lecz ju tych kilka dzie stanowi dowd wielkich umiejtnoci lwowskiego
twrcy. W Mszy wykorzysta cztery stare polskie pieni wielkanocne, ktre do osobliwie
cz elementy piewu gregoriaskiego z elementami ludowymi. W dziele tym widoczny jest
wielki kunszt polifoniczny autora, pomysowo melodyczna i zgodno charakteru muzyki z
tekstem.

145. Gomka
W roku 1580 ukazuje si w druku najpeniejszy zabytek polskiej muzyki renesansowej Melodie na Psaterz polski Mikoaja Gomki (ok. 1535 -po 1591) do przekadu Psaterza
Dawida Jana Kochanowskiego. Gomka, urodzony w Sandomierzu, by piewakiem i
instrumentalist kapeli krlewskiej, a pod koniec ycia - muzykiem na dworze hetmana Jana
Zamoyskiego. Synna jest dedykacja owych krtkich psalmw. ktre s acniuchno
uczynione, prostakom nie zatrudnione, nie dla Wochw, dla Polakw, dla naszych prostych
domakw"; psalmy s czterogosowe, maj mae rozmiary, wyran form i prost faktur.
Niektre melodie maj charakter ludowy, inne zbliaj si do tacw, jeszcze inne s pisane w
pomysowym kontrapunkcie (kanony, kontrapunkt podwjny). Gomka posuguje si
motywami z chorau gregoriaskiego, z chorau protestanckiego
i wieckich pieni
tanecznych; niektre melodie s autorskie.

146. Instrumentalna muzyka XVI wieku

Przez wieki dominujca muzyka wokalna nie pozwolia w XVI wieku na peniejsze
rozwinicie form instrumentalnych. Instrumenty stanowiy do tej pory zawsze jakby dodatek
do piewu. Towarzyszyy piewowi i pierwotnie ich ideaem byo pikno brzmienia
wokalnego, o czym moemy si przekona wsuchujc si w brzmienie instrumentw
renesansowych. Instrumenty, style instrumentalne wyksztaciy si peniej dopiero w XVII
wieku, niemniej ju w XVI wieku muzyka lutniowa i klawiszowa wykazuj niezaprzeczalnie
wasn idiomatyk muzyczn. Instrumenty stosowano najpierw jako akompaniament do
piewu. Pierwiastek improwizacyjny odgrywa tu du rol, std styl muzyki instrumentalnej
rozwin si nieco inaczej ni styl wokalny. Instrumenty uywane byy w muzyce wieckiej w
tacu, gdzie z wolna wytwarzay zalki wasnych form. Uycie ich w wokalnej polifonii
natomiast nie przyczynio si do peniejszego wyzyskania ich moliwoci; tu odgryway one z.
reguy rol podrzdn - albo jako jeden z gosw (zastpujcy lini wokaln), albo jako
zdwojenie partii wokalnych. Z instrumentw uywanych do koca XVI wieku tylko nieliczne
przetrway do naszych czasw. Wikszo z nich ulegaa licznym modyfikacjom, ulepszeniom
i udoskonaleniom. (Z instrumentw, ktre pochodz z tych czasw i s dzi jeszcze uywane,

64

naley wymieni obj. Stosunkowo mao dokonano w nim zmian i jego brzmienie dzisiejsze
niewiele rni si od brzmienia przed czterema wiekami.) Instrumenty klawiszowe, takie jak
klawesyn, wirginai, klawikord czy clavicembalo. zostay wyparte w XVIII wieku przez
fortepian, wiole - przez instrumenty z rodziny skrzypiec, podobnie te flety, instrumenty dte
blaszane (ograniczone do skali wynikajcej z tonw grnych); lutni zastpia gitara. Ale owe
renesansowe instrumenty byy w powszechnym'uyciu, a ich odmian znano tak wiele, e dzi
tylko wybitni eksperci mog wyjani ich dziaanie, pochodzenie i przemiany. Tej bogatej
iloci odmian instrumentw nie odpowiada w adnym stopniu ich zastosowanie. W tych
czasach dzielono instrumenty wedug skal odpowiadajcych w przyblieniu gosom ludzkim i
nie przejmowano si jakimkolwiek porzdkiem. Muzyka XVI wieku nie znaa standardw
instrumentacyjnych w zespoach, instrumenty stosowano w poszczeglnych gatunkach muzyki
z
wielk dowolnoci. Przypuszczalnie owa swoboda w traktowaniu instrumentw
przyczynia si do rozwoju muzyki instrumentalnej w opozycji do muzyki wokalnej. Dla
usamodzielniajcej si muzyki instrumentalnej XVI wieku charakterystyczne s: szerszy
zasig melodyczny, dugie frazy, ostre rytmy i akcenty, swobodniejsze traktowanie dysonansu,
bogata ornamentyka i figuracja. Droga od niemiaych transkrypcji wokalnych kompozycji przewanie byy to motety i chansons a do samodzielnych tbrm instrumentalnych bya do
duga, ale przemierzono j w XVI wieku do szybko i lekko.

147. Muzyka lutniowa

W muzyce instrumentalnej XVI wieku wane miejsce zajmuj utwory na lutni. Lutnia bya
instrumentem niemal domowym, suya do wykonywania tacw ijako instrument
akompaniujcy. Posugiwano si tym instrumentem ju okoo r. 1450 (w przyblieniu - do r.
1650). Jako instrument o szeciu strunach (pi niszych podwojonych, najwysza
pojedyncza) i zaopatrzony w progi, bya lutnia instrumentem wygodnym, wszechstronnym,
niedogodne byo w niej tylko samo strojenie. W XVI wieku konstruowano lutnie w siedmiu
rodzajach wedug rejestrw gosu ludzkiego. Zrazu literatura na ten instrument ograniczaa si
do transkrypcji utworw wokalnych, kompozycje oryginalne na lutni powstaway pniej.
Muzyk lutniow pielgnowano w caej Europie, jedynie w Hiszpanii - po r. 1580 przewaaa nad lutni gitara. Jako instrument uniwersalny lutnia znakomicie czya elementy
polifoniczne ze szkicowymi zalkami harmonii. Repertuar lutniowy skada si z trojakiego
rodzaju utworw: utwory na gos i lutni lub na sam lutni przeniesione z muzyki wokalnej;
utwory samodzielne typu ricercar lub tiento (formy tvpu wariacyjnego) oraz toccatv i
fantazje (swobodne formy instrumentalne); wreszcie tace (typu: passamezzo, galiarda czy
pawana), ktre albo suyy jako podstawa rozwinitych form wariacyjnych, albo te czone
byy w suity. Kompozytorzy muzyki lutniowej byli najczciej rwnie wirtuozami gry na
tym instrumencie. W Anglii wybitnym wirtuozem i kompozytorem by John Dowland, ktry
wdrowa niemal po caej Europie; we Woszech muzyka lutniowa rozwijaa si na dworach
ksicych, we Francji posugiwano si wasnym zapisem tabulaturowym (uznanym rwnie
w Holandii i Polsce), w Hiszpanii dziaali wybitni mistrzowie, w Polsce Wojciech Dugoraj,
Jakub Polak i Diomedes Cato. Najwicej zachowao si dzie autorw niemieckich (Konrad
Paumann, wielki organista swojego czasu; Hans Gerle, Hans Neusiedler oraz dwaj Austriacy
Hans Juden-kunig i Sebastian Ochsenkuhn). Najstarszy druk tabulatury lutniowej siga
pocztkw XVI wieku (O. dei Petrucci Intabolatura ciel Liufo, 1507). Woskie, hiszpaskie i
francuskie tabulatury lutniowe opieray si na systemie 6 linii poziomych, odpowiadajcych 6
strunom lutni, cyfry lub litery odpowiaday kolejnym ptonowym odstpom progw na
kadej strunie, wartoci rytmiczne oznaczano osobno ponad systemem specjalnymi znakami.
Niemiecka.tabulatura lutniowa obywaa si bez linii: poszczeglne dwiki oznaczono literami

65

i cyframi. Muzyk lutniow tych czasw cechowao wirtuozostwo oparte na szybkich

biegnikach i figuracjach. utwory pisano w stylu polifonicznym, z przeskokami w rejestrach, a
czsto przy uyciu gry akordowej, zgodnej z zasadami wczesnej polifonii.

148. Muzyka klawesynowa

W drugiej poowie XVI wieku wynaleziono szereg instrumentw klawiszowych, ktre day
pocztek fortepianowi, cho do rozwoju samego fortepianu byo jeszcze daleko. Z tych
instrumentw najwiksze znaczenie posiada w tym czasie klawesyn, instrument o dwiku
delikatnym, sabym. Na ten instrument pisano zrazu podobnie jak na organy, wkrtce jednak
zaczto stosowa bogat ornamentyk, ktra niejako przeduaa ywot pojedynczych
dwikw o szybko zanikajcym brzmieniu. Wytworzy si specyficzny styl muzyki
klawesynowej, znakomicie rozwinity w muzyce francuskiej w pniejszym czasie. W Anglii
wyksztacono jeszcze inny styl zwizany z mechanik wirginau. Muzyka wirginalislw
angielskich zasuguje na osobne omwienie.

149. Muzyka organowa

Piciu mistrzw zadecydowao we Woszech o znaczeniu muzyki organowej: Caudio Merulo,
Girolamo Cavazzoni, Annibale Padovano oraz Andrea i Giovanni Gabrieli. W wielu
przypadkach dziea ich byy opracowaniami gotowych dzie wokalnych; dopiero z czasem
pojawiaj si samodzielne utwory organowe, o indywidualnym charakterze, w postaci form,
ktre miay wielkie znaczenie dla rozwoju muzyki: najwaniejsze to: ricercar (oparty na
zasadzie motetu, wieloczciowy i wielotematy-czny), fantazja (bliska ricercarowi), toccata
(oparta na zasadzie wirtuozowskiego preludiowania, z licznymi pasaami, akordami i
wstawkami jakby kontrapunktyczny-mi), canzona (jakby transpozycja utworu wokalnego na
instrument) i msze organowe (pojawiajce si na miejsce chorau gregoriaskiego i
przetwarzajce w chora). Wybitnym teoretykiem muzyki organowej byt Girolamo Diruta
(napisa szko na organy: z Transihano, 1593). Wrd mistrzw francuskich wielki respekt
budzi Jehan Titelouze (1563 1633), organista w Rouen, a z o wiele pniejszych: Nicolas de
Grigny (1672- 1703) i Louis Marchand (1669-1732). Organowa muzyka tego czasu suya
niemal wycznie jako muzyka obrzdku kocielnego, std te jej styl niejako powtarza
elementy stylu polifonii wokalnej. Pojawiaj si tu jednak zacztki wirtu-ozostwa, wan rol
zaczyna odgrywa ornamentacja. W Polsce wanym zabytkiem muzyki organowej XVI wieku
jest zachowana w rkopisie tabultura Jana z Lublina (1540), na ktr skada si okoo 300
kompozycji rnych autorw, m. in. 39 sygnowanych ./V. C. (Mikoaj z Krakowa), a ponadto
te. autorw woskich czy niemieckich. Jest wrd nich wiele tacw woskich, francuskich i
polskich. W tabulaturach obcych tace polskie nie nale do rzadkoci. Kontynuacj wokalnej
muzyki okresu reformacji staa si muzyka organowa, w Niemczech do cile zwizana z
duchem muzyki protestanckiej, a nawet w duej mierze oparta na chorale protestanckim. W
miarjak piew chralny zacz podupada, muzyka organowa w kociele staa si ostoj
pielgnacji zanikajcego chorau. Szkoy organistw niemieckich dbay o wyksztacenie
muzykw. Liczyo si nie tylko mistrzostwo w grze organowej, ale i znajomo zasad i
tajnikw kontrapunktu. Wiedza kontrapunktyczna osigaa tu niekiedy swoje szczyty. Jedn z
najwaniejszych form organowych sta si chora organowy (mistrzem w tym zakresie by
Samuel Scheidt). W cigu kilku pokole muzyka organowa dosza do szczytu (Bach!). Jej
najznakomitsi przedstawiciele: w XV wieku Konrad Paumann, w XVI -Pau Hofhaimer.
Arnolt Schlick (ok. 1455- 1525) i Hans Buchncr. w XVII - Johann Jacob Froberger, Johann

66

Pachelbel (1653-1706) i Johann Krieger (1652 --1735), a w Niemczech pnocnych - Dietrich

Buxtehude. Z wielkich mistrzw gry organowej i kompozytorw dzie na ten instrument
trzeba wymieni przede wszystkim Wiocha Girolamo Frescobaldiego, organist w kociele
w. Piotra w Rzymie, ktrego gr zachwycay si cae rzesze wspczesnych, Ciaudia Merulo,
a nadto obu Gabrie-lich. Najwiksze znaczenie dla rozwoju muzyki organowej miaa
twrczo Frescobaldiego, najwczeniejszego mistrza muzyki
instrumentalnej, ktrej
powici si niemal cakowicie.

150. Paumann i Hofhaimer

Muzyka organowa wytworzya wasny, oryginalny zapis. Obok tabulatur lutniowych istniay
tabulatury organowe, rwnie o wasnych cechach, w dodatku rnych w zalenoci od
krajw, w ktrych si pojawiay. Najstarszy druk tabulaturowy pochodzi z r. 1511
(kompozycje organowe
Arnolta Schlicka, ociemniaego organisty w Strasburgu i
Heidelbergu). Naley odrnia pismo tabulaturowe niemieckie, woskie i hiszpaskie. W
przeciwiestwie do tabulatur lutniowych, gdzie oznaczano miejsca (chwyty) na instrumencie,
tabulatura organowa odnosia si do dwikw; zasada notacji bya w obu przypadkach
podobna. Pierwszym wybitnym kompozytorem organowej szkoy niemieckiej by Konrad
Paumann (ok. 1410/15-1473), jak i Schlick ociemniay, autor swoistego podrcznika gry
organowej Fundamenium O rgan isandi (1452), zoonego z dwuczciowych kompozycji w
tabulaturze organowej, z doczonymi instrukcjami. Z pniejszych organistw obok Hansa
Buchnera (1483- l53S), Hansa Kottera (ok. 1480-1541) i Leonharda Klebera (ok. 1495-1556)
wybi si Austriak, Pau Hofhaimer(1459-1537). Hofhaimer by jednym z najbardziej
podziwianych organistw wszystkich czasw, by te budowniczym organw. Dziaa na
dworze Maksymiliana l nie tylko jako twrca (gwnie trzygosowych) dzie organowych, ale i
jako autor okoo 1500 kilkugosowych pieni - Lied (opracowanych lub skomponowanych), w
ktrych melodi gwn - czsto zaczerpnit z muzyki ludowej - na og prowadzi tenor
(rzadko gos najwyszy).

151. Pie ludowa

Rozwj muzyki przebiega zawsze dwutorowo. Obok muzyki artystycznej uprawiano muzyk
ludow. Rozdzia - i rozdwik - midzy muzyk kocieln a wieck mia swoje podoe w
bujnie rozkwitajcej muzyce ludowej. Przez setki lat muzyka ludowa pozostawaa nietknita i
stanowia dla muzykw rdo inspiracji. Jej wpyw na muzyk artystyczn bywa w dziejach
muzyki rny, niekiedy bardzo silny. Pie ludowa bya piewana, nie zapisywanojej.lecz
przekazywano z pokolenia na pokolenie wanie dziki tradycjom piewu. Przenikaa
wszdzie: jej elementy moemy znale nie tylko w chorale gregoriaskim, w hymnach i
pieniach kocielnych, w tacach i melodiach szpilmanw, ale i w kunsztownej polifonice, w
ktrej czsto stawaa si materiaem gwnych gosw. W pewnych okresach posugiwano si
pieni ludow ostentacyjnie. Teksty pieni oddaj wszystkie odcienie ycia: znajdziemy tu
ballady czy pieni historyczne, a obok nich pieni artobliwe czy miosne, nadto jeszcze
nabone. Cechuje je prostota i bezporednio, ktrej na prno szukalibymy w rwnolegle o wiele silniej rozwijajcej si - muzyce artystycznej.

67

152. De Cabezn
Antonio de Cabezn (ok. 1500- 1566) by znakomitym przedstawicielem hiszpaskiej muzyki
organowej (take jego brat Juan i syn Hernando, 1541-1602, byli wybitnymi kompozytorami i
wydawcami dzie instrumentalnych). Ociemniay od urodzenia, Cabezn peni funkcj
nadwornego organisty Filipa II w Madrycie i by autorem licznych dzie instrumentalnych, z
ktrych najgoniejsze s czterogosowe Tientos, w formie pokrewne ricercarom woskim.
Przebywa wraz z dworzanami Filipa II w Londynie i prawdopodobniejego utwory stay si
wzorem dla angielskich kompozytorw instrumentalnych. Cabezn wyprzedzi w kunszcie
wariacyjnym angielskich
wirginalistw. Innym wybitnym hiszpaskim mistrzem gry
organowej i kompozytorem muzyki na ten instrument by Francisco Correa de Arauxo (ok.
1575/80 - przed 1655), autor Facultad organica, szkoy organowej, zawierajcej spory zbir
utworw (Tientos i Discursos}.

153. Ricercar
Jedn z najwaniejszych form uksztatowanych w XVI wieku jest ricercar {ricercare). Jest to
forma imitacyjna, rodzaj transkrypcji wokalnego motetu imitacyjnego. Nazwa wywodzi si z
woskiego ricercare - szuka. W formie tej nie chodzi tylko o sam ukad materiau, ale i o
sposb
porzdkowania zaj formalnych, std wielkie jej znaczenie dla rozwoju
instrumentalnej polifonii. Form t posugiwano si zarwno w muzyce lutniowej (pocztek
XVI wieku; lutnici: Francesco Spinaccino, Francesco da Milano i znany dobrze w polskiej
muzyce Yalentin Bakfark, 1507-1576), jak i organowej (Adrian Willaert, Girolamo Cavazzoni
d'Urbino, Jacques Buus i Antonio de Cabe- zn). W ricercarach stosowano obficie zabiegi
kontrapunktyczne typu augmentacji, inwersji czy raka. Ricercary polifoniczne pisane byy w
wolnym tempie i z dala od wirtuozostwa instrumentalnego. Historycznie ricercar stoi
pomidzy stosowan od dawna form imitacji a ksztatujc si z wolna fug. Formami
podobnymi do ricercaru byy tiento i fantasia. Rozwinite formy ricercaru, prowadzce do
fugi, znajdziemy w twrczoci Sweelincka i Frescobaldiego.

154. Toccata
Inn wan form obok ricercaru jest toccata, samodzielna forma instrumentalna,
wyksztacona z
improwizacyjnego/M-acW/Mw czypraeamhulum. Wirtuozostwo
instrumentalne (lutnia, klawesyn, organy) jest w niej niemal zaoeniem kompozycyjnym, w
pewnym stopniu zaley jednak od zaoe oglnych muzyki: toccata homofoniczna, zoona z
przebiegw akordowych, na ktrych tle rozwijano szybkie pasae, bya bardziej wirtuozowska
ni nieco pniejsza toccata imitacyjna (na wzr ricercaru). W muzyce organowej uprawiano
te formy oparte na podou cantus firmus w postaci melodii choraowej czy nawet wieckiej.
Cantus firmus ukada si wwczas w dugich wartociach rytmicznych, na ktrych tle
rozwijano bogat gr ornamentaln (tzw. koloryzowanie). Termin koloryzowanie" po raz
pierwszy pojawi si w tabulaturze lutniowej wspomnianego ju Francesca da Milano (1536).
Do rozwoju tej formy przyczynili si najbardziej: Ciaudio Merulo, Michel Angelo Rossi i
Girolamo Fresco-baldi.

68

155. Merulo
Caudio Merulo (te: Ciaudio da Correggio, wac. Merlotti, 1533-1604) by wybitnym
organist i budowniczym organw; dziaa take jako wydawca w Wenecji. pniej jako
organista w Mantui i Farmie. Merulo jest przede wszystkim twrc muzyki organowej, od
niego bierze pocztek charakterystyczny styl organowy. Pisa organowe canzony, ricercary i
toccaty. Szczeglnie forma toccaty znalaza w tym kompozytorze swojego klasyka: Merulo
czy tak wan w grze organowej fantazj i improwizacj z cis budow imitacyjna,
posiada te znakomite wyczucie dopiero co rodzcej si harmonii. Jego toccaty skadaj si z
trzech ustpw: improwizacyjnego pocztku, kilkuczciowego ricercaru przegradzanego
interiudiami i improwizacyjnego zakoczenia. Wanie ten typ budowy wywar wpyw na
dalszy rozwj toccaty. Oprcz utworw instrumentalnych Merulo pisa rwnie madrygay,
motety (do 16 gosw) i inne dziea wokalne.

156. Technika wariacji

Wane miejsce zajmuje w muzyce instrumentalnej wariacja. Jako forma przetrwaa ona moe
najduej (jest pewne, e nawet dodekafonia Schnberga wyrosa na tle dowiadcze
wariacyjnych). Form t rozwijano szczeglnie w Hiszpanii (lutnici) i Anglii (wirginalici)
przy kocu XVI wieku. Wariacja opieraa si z reguy na popularnej melodii, wielokrotnie
powtarzanej, zawsze jednak zmienianej przez rne sposoby figuracji. Ciekaw form wariacji
w postaci ,grow)(/wytwor/\ li kompozytorzy angielscy - tu temat podany by w basie,
podobnie jak w pniejszej barokowej passacaglii i chaconne. Na lutni i wirgina pisano te
utwory w formie fantazji, polifoniczne, oparte z reguy na kontrapunktyce imitacyjnej, ale
bardzo swobodnej (wiele mwi angielska nazwa tej formy -fancy), niejednokrotnie czerpice
tematy z melodii ludowych. Jako specyficzna technika wariacja wpyna na wiele faktur i
form muzyki europejskiej.

157. Wirginalisci angielscy

Angielscy kompozytorzy brali wydatny udzia w rozwoju muzyki, ale dopiero dziaalno
wirginalistw angielskich moe by poczytana za pierwszy wielki wkad w jej rzeczywiste
przemiany w dziedzinie formy. Wirgina, czyli jakby klawesyn w mniejszym formacie, by w
Anglii w powszechnym uyciu jako instrument domowy. W rkopimiennych zbiorach, z
ktrych najwikszy znany jest pod nazw Fitzwilliani Virginal Book (zawiera 297 utworw
spisanych w latach 1564-1625), znajduj si dziea wybitnych twrcw. Dziea te wiadcz o
wielkim kunszcie
ich autorw oraz o wanoci czynnika wirtuozowskiego. Wrd
kompozytorskich indywidualnoci wybili si przede wszystkim William Byrd, zwany
Palestrin Anglii, wybitny madrygalista, autor muzyki kocielnej, Orlando Gibbons, John
Buli, Gilles Farnaby i Thomas Morley. Kompozytorzy ci wyksztacili form wariacji w dwu
gatunkach: w typie religijnej muzyki, opartej na chorale gregoriaskim, i w typie muzyki
wieckiej, opartej na tematach pieni czy tacw. Temat pozostaje tu nie zmieniony, natomiast
w innych gosach, nietematycznych, pojawiaj si coraz to nowe ujcia kontrapunktyczne.
Takie tematy stae (odpowiedniki ich mamy w ciacconie czy passacaglii) zwane byy grounds
i umieszczane w glosie basowym {hasso ostinalo}. Na 297 utworw wspomnianego zbioru
Fitzwilliam Virginal Book a 225 to wariacje na temat rozmaitych pieni czy tacw,
opracowane na tej zasadzie. Osobny typ wariacji stanowiy wariacje typu hexachord variation,

69

oparte na szeciu wstpujcych czy zstpujcych stopniach skali. Nie brako te kompozycji o
tytuach opisowych, np. obrazujcych bitw, a take swobodnie uksztatowanych preludiw. W
stylu tych kompozycji uderza ich wirtuozowski charakter, ograniczajcy si co prawda do
kilku uj (szybko wykonywane wycinki skal, szybko powtarzane akordy, arpeggia, itp.), ale
tak bogato figurowanych, e potguj wraenie gry wirtuozowskiej, tym bardziej e
kontrapunktyka dochodzi w nich do gosu tylko w (rzadko zreszt wprowadzanych)
imitacjach. Obok wspomnianego zbioru Fitzwilliam Yirginal Book wane s: Parthenia, or
The Maidenheadof thefirst musicke that ever was printedfor the Virginalls (ok. 1612-13) i
Parthenia In--Yiolata, or Mayden-Musicke for the Virginalls and Bass-Viol (ok. 1625).
Repertuar tych zbiorw wiadczy, i ksigi wirginaowe" pisane i drukowane byty ju z
myl o wyksztaconych mionikach muzyki i suy miay uprawianiu muzyki w warunkach
domowych.

158. Teoria muzyki w XVI wieku

Muzyka polifoniczna - jej rozkwit przypada na XV i XVI wiek - bya zawsze bardziej
spekulatywna ni pniejsza muzyka homofoniczna. Nic wic dziwnego, e rozwojowi
polifonii towarzyszy bogaty rozkwit teorii, literatury teoretycznej. Ju w r. 1474 nakadem
Petera Schffera z Moguncji ukazuje si (jako jeden z pierwszych drukw muzycznych w
ogle) traktat Konrada de Zabernia, profesora uniwersytetu w Heidelbergu, ktrego tematem
by monochord i chora gregoriaski, dwa zagadnienia fundamentalne dla owych czasw.
Pojawiaj si te pierwsze encyklopedie muzyczne. Bogat literatur teoretyczn tworzyy
pierwsze opracowania zasad muzyki menzuralnej oraz zwizanego z ni kontrapunktu (Simon
Tunstede, John Hotby w Anglii, Johannes Ciconia, a pniej Niderlandczyk Johannes
Tinctoris, 1435-1511, autor najstarszego sownika muzycznego Terminorum musicae
deffinitorium, a zwaszcza Liber de arte comrapuncti). W epoce renesansu na plan pierwszy
wychodz rozwaania o akustyce, a to dziki wielkiemu w tym czasie zainteresowaniu
pismami teoretykw staroytnych. Tu ogromne zasugi ma Hiszpan Bartolome Ramos de
Pareja, autor traktatu Musica practica. Znacznym autorytetem w zakresie teorii by Franchinus
Gaffurius, kapelmistrz katedralny w Mediolanie, autor monumentalnych dzie (Theoricum
opus armonicae disciplinae, 1480, i czterotomowa, bogato drzeworytami ozdobiona Practica
musicae sive musicae actiones, 1496). Kilka wyda mia jeden z najpeniejszych
podrcznikw kontrapunktu, traktat Pitro Arona z Florencji (l 490-1545) IlToscanello in
musica( 1523). Z autorw niemieckich rozgos zdobyli Adam von Fulda, zmary w 1505 jako
jedna z wielu ofiar dumy (traktat Musica\{ Sebastian Virdung (historia instrumentw w
Musica Getutscht). W Polsce rozpowszechnione byy dziea autorw niemieckich (Andreas
Ornithoparchus, autor Musicae activae micrologus, Sebald Heyden, Nicolaus Listenius,
Joannes Spangen-berg oraz Martin Agricola). Z teoretykw polskich wybi si Sebastian z
Felsztyna, autor wielokrotnie wydawanego Opusculum, traktujcego o piewie gregoriaskim
i figuralnym. Inni polscy autorzy traktatw to: Henryk Scriptor, Stefan Monetarius, Marcin
Kromer z Biecza i Jerzy Liban z Legnicy (traktat De musicae laudibus orano, 1540). Traktaty
polskie, opierajc si na dowiadczeniach teoretykw zachodnioeuropejskich, omawiay
zwile i prosto zasady nauki o muzyce i miay charakter wyranie dydaktyczny.

159. Gaffurius i Glareanus

Franchinus Gaffurius (Franchino Gaffori, Gafori, 1451-1522) studiowa teologi i muzyk.
Dziaa kolejno w Mantui, Weronie, Genui i Neapolu. Jego gwne dzieo Practica musicae...

70

doczekao si za jego ycia a 6 wyda. By te znakomitym kompozytorem (msze, hymny,

motety), dcym do syntezy franko-flamandzkiej polifonii ze stylem woskim. Wybitne
dzieo teoretyczne - Dodekachordon - pozostawi po sobie Heinrich Loriti zwany Glareanus
(1488-1563). Glareanus uczy jzykw obcych w Bazylei i Paryu. By czowiekiem
wszechstronnym, znakomicie wyksztaconym, przyjacielem Erazma z Rotterdamu i wielu
innych mylicieli swojej epoki. W swoim traktacie uzna za konieczne poszerzenie omiu
tonacji kocielnych o dalsze cztery, dziki czemu pojawio si a 12 modusw, std tytu
dziea. W tym czasie powstaj podrczniki teoretyczne, obejmujce zagadnienia kontrapunktu,
np. Uarte del contrappunto Artusiego. Wielkie znaczenie dla teorii miay prace teoretykw
hiszpaskich: Juana de Espinosa z Toledo, a zwaszcza Francisca de Salinas. ociemniaego od
dziecka, znakomitego organisty wicekrla Neapolu, a potem profesora uniwersytetu w
Salamance, autora De musica libriseptem, 1577, zwolennika nauk Zarlina.

160. arlino
Najwikszy wpyw na rozwj myli teoretycznej XVI wieku mia wenecjanin Gioseffo
Zarlino (1517-1590), ucze Willaerta, mnich franciszkaski, kapelmistrz kocioa w. Marka.
Zarlino by uczonym o uniwersalnym wyksztaceniu, jasno mylcym teoretykiem i wietnym
muzykiem. Z jego dzie muzycznych nie zostao wiele, zachoway si trzy wielkie prace
teoretyczne: Istitutioni harmoniche, 1558, ujte w formie 5 dialogw Dimostrationi
harmoniche, 1571, oraz Sopplimenti musicali, 1588, wielokrotnie tumaczone na inne jzyki.
Najistotniejszy punkt teorii Zarlina to uznanie jednej tylko tercji; trjdwik molowy Zarlino
uwaa za odwrcenie trjdwiku durowego, w czym antycypowa dualistyczn teori
harmoniczn, ktr potem mieli rozwin Tartini, Rameau i H. Riemann. W dziedzinie
kontrapunktu wprowadzi szereg zasad postpowania w kontrapunkcie podwjnym i kanonie,
popierajc jako kompozytor te zasady wasnymi przykadami, zbudowanymi egzemplarycznie
na wtku Veni Creator. Od Zarlina datuje si panowanie dwutrybowoci (dur-moll), w ktrej
niekiedy tylko syszy si pozostaoci po tonacjach kocielnych (tonacja dorycka u J. S.
Bacha, tonacja lidyjska w Kwartecie smyczkowym op. 132 Beethovena, w obu przypadkach
nawizanie do tonacji kocielnych ma ju znaczenie wiadomego,
historycznego
stylizowania). Z dzie Zarlina zachoway si motety i msza.

161. Mersenne
Marin Mersenne (1588-1648) nalea do zakonu paulinw. Studiowa teologi i filozofi. By
zawoanym teoretykiem. Trzykrotnie wyjeda do Wioch, by zebra do swoich prac jak
najwicej materiau. Korespondowa z wielu uczonymi, m. in. z Kartezjuszem, z ktrym
wsplnie studiowa w La Fleche.zHuygensem iG.Galileim. Przebywa stale w klasztorze,
zajmujc sijedynie nauk, ktrej owocem bya wydana w r. 1637 Harmonie universclle,
wielkie dzieo o 1500 stronach. Uwaa,e wspczesne odkrycia przyrodnicze nie zaprzeczay
kanonom teologicznym. W swojej teorii bada fizyczne podstawy dwiku muzycznego. Prac
swoj podzieli na dwie gwne ksigi: /. Musique theoretiqiic, ilustrujc przede wszystkim
wczesny pogld na muzyk, //. Traite des insiruments, zawierajcy peny dostpny wwczas
opis instrumentw wraz z rycinami. Dzieo Mcrsenne'ajest - obok Syntagma musicum M.
Praetoriusa - znakomitym rdem dla historykw.

71

162. Sweelinck
Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) wyrs z rodzimych tradycji niderlandzkich. By (jako
nastpca swego ojca) organist w gotyckiej Oude Kerk w Amsterdamie. Jego z kolei nastpc
by syn Dirck Sweelinck (1591 -1652). Jan Pieterszoon pisa psalmy i wieckie pieni
cakowicie w stylu szkoy niderlandzkiej. Przetumaczy Zarlina Istitutioni harmoniche i
wywid z nauki mistrza (u ktrego podobno studiowa w Wenecji) szereg regu
kompozycyjnych o wielkim znaczeniu dla rozwoju kultywowanych przez siebie form,
zwaszcza jasno uformowanego ricercaru. Uprawia te formy fantazji, toccaty, opracowa
choraowych i tanecznych, W swej sztuce wariacyjnej czy dowiadczenia szkoy weneckiej
z elementami stylu wirginalislw angielskich. Gra na wszystkich wspczesnych
instrumentach klawiszowych. By jednym z najwybitniejszych i najbardziej poszukiwanych
pedagogw gry organowej, ale jego wielko ley w twrczoci kompozytorskiej, zwaszcza
na ten instrument. By zwolennikiem jednolitoci tematycznej, we wszystkich czciach jego
dzie wariacyjnych temat pojawia si w rnych gosach jako ostinato, dziki czemu muzyka
oywia si nie tylko nowymi ideami kontrapunktycznymi, ale te zyskuje na spoistociJak to
syszymy np. w barokowo rozlegej kompozycji Fantasia chromatica. Pisa te psalmy,
woskie i francuskie pieni (Rimes') oraz Cantiones sacrae (1619), w ktrych po raz pierwszy
(i jedyny) wprowadza basso continuo.

163. Pocztki fugi

Najbardziej kusztowna forma stylu kontrapunktycznego ma do niejasn genez. Zrazu fug
nazywano kanony (wiek XIV), w drugiej poowie XV w. nazwa ta odnosia si do
przeimitowanego stylu wokalnego. Waciwa fuga pojawia si w muzyce instrumentalnej, w
ricercarze wielotematycznym i przeimitowanym, w ktrym regu staje si temat i odpowied
(w niezmiennej pniej relacji kwintowej). Pierwotnie temat (clux) pozostawa w tej samej
tonacji co jego drugie wejcie (comes), co wymagao niewielkiego przeksztacenia
interwaowego comesu; kolejne gosy to znw dux i comes, ktrym poprzednie gosy
towarzysz z nowymi pomysami kontrapunkty- cznymi. W miar rozwoju tej formy
stosowano rne zabiegi kontrapunktyczne: temat mg si pojawi w postaci oryginalnej, w
odwrceniu (inwersji), w raku, w raku w inwersji, w powikszeniu (augmentacji), w
pomniejszeniu (dyminucji), w cienieniu (stretcie). Fugi pisano gwnie na trzy lub cztery
gosy. Cige wkraczanie tematu (ktrego wyrazisto zaleaa od inwencji kompozytora)
nadawao muzyce pewn jednostajno, ale te zapewniao logik przebiegu. Brak kontrastw
wyrwnywany by pomysowoci w zakresie rozmaitych odmian formy fugi (np. fuga
choraowa, ktrej temat zaczerpnity zosta z chorau, fugi podwjne i potrjne, czyli fugi
opierajce si na dwu lub trzech tematach). Do najpeniejszego rozkwitu dosza fuga w
twrczoci J. S. Bacha.

164. Muzyka XVI wieku

Wiek XVI w muzyce okrela si jako zoty wiek polifonii". W tym czasie polifonia osiga
swoje apogeum. Kunszt polifoniczny mia si jeszcze rozwin w muzyce instrumentalnej, ale
w muzyce wokalnej nigdy ju polifonia nie osigna tak wysokiego poziomu. Jest to epoka
wielkich artystw, pisarzy i politykw, a take naukowcw, epoka Michaa Anioa i Holbeina,
Rabelais'go, Cervantesa i Szekspira, epoka Ma-chiavellego, Kopernika i Galileusza; wreszcie

72

epoka reformacji (Luter) i katolickiej kontrreformacji. Reformacja protestancka miaa

bezporedni wpyw na muzyk. Wiek XVI zamyka wielka epok polifonii wokalne].
rozwijanej ustawicznie od IX wieku. W miar jej dojrzewania take muzyka wiecka
przybiera stopniowo na znaczeniu. Nastpuje podzia rl: muzyka kocielna rozwija si
najpeniej w kociele katolickim, muzyka wiecka zawdzicza swj wzrost monym
warstwom szlacheckim. Z wolna pojawiaj;.; si elementy stylu instrumentalnego. Czas do
koca XVI wieku moe by nazwany epoka wokaln, od te; chwili muzyka wokalna bdzie
schodzi na plan drugi, oddajc pierwszestwo muzyce instrumentalnej. W XVI wieku
muzycy sysz i komponuj;; jeszcze modalnie. Ale ju w tym okresie pojawiaj si pierwsze
oznaki mylenia harmonicznego, akordowego. Druk nutowy pozwoli (po raz pierwszy w
dziejach muzyki!) na rozprzestrzenianie si utworw po rnych orodkach kultywowania
muzyki. Muzyka przestaa by wytworem lokalnym. Wdrwki kompozytorw obejmuj cala
wczesn muzyczn Europ. W rezultacie przemian politycznych i kulturowych dominacja w
muzyce przechodzi od Niderlandczykw do Italii. rwnie Francja i Anglia staj si
muzycznymi potgami, w Hiszpanii i w. Polsce bujnie rozkwita ycie muzyczne.
Muzyka baroku
Najdusza epoka w dziejach muzyki nowszej, epoka wsplnych tendencji, a potem wielkiej
syntezy, ktra w Bachu znalaza swego najznakomitszego przedstawiciela. Muzycznodwikow podstaw tej epoki stula si monodia z towarzyszeniem tzw. bosso continuo;
muzyka uproszczona jest tu do modelu harmonicznego, ktry mgl stanowi podstaw wielu
nowych rodzajw muzyki z oper na czele. Wytworzylo si nowe poczucie tonalne (tzw.
system dur-moll), ktre umoliwiao
tworzenie muzyki bez ogldania si na jej
dotychczasowe kanony linearnej zgodnoci. T swobod w tworzeniu wyczuwa si w wielu
formach, nie tylko w operze, ale i w kantatach czy oratoriach. Wybitni twrcy baroku nie
zapominali jednak o wadze mylenia polifonicznego; ich za fug jest przeniesienie koncepcji
kontrapunktycznych z muzyki wokalnej do muzyki instrumentalnej, ktra w tej epoce zaczta
si rozwija na prawach nowy cli i samodzielnych. Ostatnim siewem baroku stal si
wirtuozowski styl galam", styl nowego odczuwania muzyki, prowadzcy ju bezporednio do
klasycyzmu.

165. Wczesny barok

Epoka baroku jest najdusz epok w dziejach muzyki nowszej. Obejmuje ona okres w
przyblieniu od r. 1560 do 1740 i zwykle dzielona bywa na trzy podokresy: wczesny barok,
barok waciwy i pny barok. Epoka wczesnego baroku obejmuje (rwnie w przyblieniu)
lata 1560 1620. Barok wyrs z renesansu: muzyka instrumentalna, tak typowa dla baroku,
pojawia si u schyku epoki renesansowej. Obie epoki nie s wic sobie obce, lecz pokrewne.
Za typowy przykad muzyki wczesnobarokowej uznaje si dziea szkoy weneckiej (Adrian
Willaert i Giovanni Gabrieli). Szkoa ta wytworzya wielochrowos i styl wyranie
akordowy, odkrya wag architektury muzycznej, wag oddziaywania formy i wyrazu. W
muzyce szkoy weneckiej, zwa- szcza w muzyce organowej, nastpuje stopniowe
uniezalenienie instrumentw od wzorcw wokalnych. Giovanni Gabrieli pisze pierwszy w
dziejach muzyki monody-czny utwr instrumentalny. Samo pojcie baroku pojawio si do
pno. Zrazu nie miao ono zabarwienia dodatniego; barok by dla pniejszych badaczy
raczej czym w rodzaju deformacji ideaw renesansowych, podobnie jak w architekturze.
Barok w muzyce oznacza proces indywidualizacji wyrazu i techniki. Jego najlepsze modele
znajdziemy w twrczoci Monteverdiego. Na podou monodii i zwizanej z ni nowej

73

wiadomoci akordowej i harmonicznej pojawiaj si techniki, ktre przez dugie lata bd

stanowiy o muzyce woskiej, w tym czasie promieniujcej na muzyk innych krajw.
Rwnolegle rozwija si zasada koncertowania i wynikajca z niej forma koncertu. Z ni wie
si do blisko zasada improwizacji i bogatego zdobnictwa muzycznego, praktykowana
szeroko w muzyce instrumentalnej, ktra wkracza teraz w wasne ycie, tworzc dziki
waciwociom instrumentw nowy typ muzyki. Pojawiaj si oryginalne kompozycje
instrumentalne, nie bdce ju transkrypcjami dzie wokalnych, lecz dzieami samoistnymi.
Wyzwolenie od tradycyjnych form, tworzenie nowych technik wie si w tym okresie
nierozerwalnie z procesem indywidualizacji w yciu duchowym (przypomnijmy, e czasy ok.
1600 i po tym roku to czasy potnych indywidualnoci, jak Szekspir, Tasso, Caldern,
Rembrandt czy El Greco). Dzi by moe nie zdajemy sobie sprawy z tego, czym bya nowa
epoka w sensie techniki dwikowej i formy. Styl akordowy wydawa si twrcom epoki
wczesnego baroku czym fascynujcym, poczenia harmoniczne miay dla nich wyjtkow
barwno, a odkrycie, e muzyk mona formowa na zasadzie architektury, e form mona
potgowa wraenie, e napicia mog by stopniowane, dawao olbrzymie przekonanie o
wyszoci wczesnej nowej muzyki nad zagubionymi ideami polifonicznymi, ktre tylko
jeszcze w dawnych formach muzyki mogy kompozytorw zachca do twrczoci.

166. Epoka monodii

Styl monodyczny przeciwstawia piew solowy akordowemu akompaniamentowi, opartemu na
tzw. basie generalnym. Zamiast dotychczasowego splotu kilku linii, ktre tworzyy polifoni,
pojawia si podzia na gosy zewntrzne (melodia i bas) i wewntrzne, niejako wypeniajce
akordowo obie skrajne linie. wiadomo akordowa, tzn. wiadomo pionw bya w tym
czasie tak dua, e wystarcza cyfrowy opis w gosie basowym, by wykonawca-praktyk
wiedzia, czym wypeni pozostae gosy. Poniewa wanie wedug gosu basowego
rozgrywaa si harmonia, nazwano t technik basem generalnym. Powstanie monodii wie
si z ide nadrzdnoci tekstu sownego nad muzyk. Tekst sta si waniejszy od muzyki,
cho nie w nim, lecz w muzyce dokonaa si z tego powodu zasadnicza przemiana. Poniewa
tekst mia swoj rytmik, a co wicej: wasn tre uczuciow, ktr naleao podkreli,
muzyka musiaa i za ni, musiaa j na swj sposb interpretowa. Wymagao to uproszcze
zarwno w formach przekazanych, jak i tych, ktre si w tym czasie wytworzyy. Staje si
widoczna dominacja muzyki woskiej, ktrej efekty bdziemy
mieli w woskiej
nomenklaturze, obejmujcej muzyk europejsk, w terminologii, ktrej nie zastpi aden inny
jzyk. Jako najwaniejsza technika krystalizuje si solowy piew monodyczny, a obok niej
recytatyw i bas generalny (bosso continuo). Przewaa mylenie harmoniczne, teraz ju wolne
od dawnych tonacji kocielnych, prowadzce wolno, ale konsekwentnie do jednoznacznego
systemu dur-moll. Wielkie znaczenie miaa monodia przede wszystkim dla opery (recytatyw i
przeciwstawna mu aria).

167. Bosso continuo

Przeomow dat dla dziejw muzyki by rok 1600. W tym to czasie rodzi si technika tzw.
basu generalnego, stanowicego podstaw konstrukcji harmonicznych, ktre przez 300 lat z
gr jako system dur-moll bd rzdziy jzykiem dwikowym. Zalki stylu
akordowego pojawiaj si ju okoo r. 1550 w muzyce twrcw weneckich, ale dopiero okoo
1625 r. doszo do peniejszej indywidualizacji dwiku instrumentalnego (pierwotnie
podporzdkowanego liniom wokalnym i na nich te wzorowanego). We wczesnym baroku

74

ywe s jeszcze tradycje renesansu, zwaszcza w krajach, w ktrych przemiany dokonyway

si wolniej, a niekiedy wrcz byy dopiero odwzorowywaniem przemian zachodzcych tam,
gdzie dziaali najwiksi przedstawiciele wczesnej nowej muzyki. To, co nowe miesza si
z dawnym, prby i eksperymenty z tym, co pewne, z dowiadczeniem. Stopniowo i
konsekwentnie, przy udziale polemiki i anatemy, bardziej na zasadzie niemiaych prb ni
rewolucyjnych poczyna epoka polifoniczno- kontrapunktycznej muzyki wokalnej
ustpowaa epoce muzyki instrumentalnej, w ktrej z biegiem lat linearyzm znika lub
przeradza si w akordowo, a mechaniczne imitacje w rytmizowan monodi. Innowacje
w tym zakresie pojawiay si przede wszystkim we Woszech.

168. Banchieri
Adriano Banchieri (1568 -1634), woski kompozytor i teoretyk, by jedn z ciekawszych
postaci okresu przejciowego midzy renesansem a wczesnym barokiem. By prekursorem
wielu idei technicznych, ktre po nim miay odegra tak wielk rol w ksztatowaniu si
muzyki. W dwuchrowych Concerfi Ecclesiastici{l595) wprowadza po raz pierwszy zasad
koncertujc w rozbudowanym motecie i stosuje tzw. spartitur, ktra jest najstarszym w
muzyce przykadem partytury zaopatrzonej w kreski taktowe. By organist klasztornym w
Bolonii, zakonnikiem, a z czasem opatem klasztoru. W yciu muzycznym Bolonii odegra
wielk rol jako zaoyciel tamtejszej akademii. Jako teoretyk interesowa si nie tylko
muzyk, ale i poezj, co miao ogromny wpyw na uksztatowanie si wiadomoci
kompozytorw woskich piszcych muzyk wokaln i zainteresowanych moliwociami
muzyki dramatycznej (pniejszej opery). Wprowadzona przez Banchierego technika basso
segiiente znacznie wpyna na ksztatowanie si monodii. Banchieri byt jednym z pierwszych
(jeli nie pierwszym), ktrzy wprowadzili oznaczenia j "\ p (forte i piano} dla okrelenia
dynamicznego przeciwstawienia fragmentw muzycznych. Obok mszy, motetw, litanii i
canzonet pisa te komedie madrygaowe do tekstw wasnych.

169. Pocztki opery

Najwiksz zdobycz nowej epoki monodycznej, w ktrej w miejsce polifonii pojawiaj si
zacztki mylenia harmonicznego, opartego najpierw jeszcze na zasadzie basso continuo, staje
si na przeomie XVI i XVII wieku opera, nowy rodzaj sztuki, czcy w sobie now estetyk
z nigdy jeszcze w tej postaci nie wyprbowan technik. Rok 1594 rok mierci dwu
wielkich mistrzw, Palestriny i di Lassa, by jednoczenie rokiem ukazania si na scenie
pierwszego w dziejach muzyki dramatu muzycznego pierwszej opery Dafne Periego.
Opera stanie si w muzyce jedn z najpikniej rozwinitych form. Jej zasadnicza odrbno
polega na twrczo wykoncypowauej syntezie muzyki, akcji dramatycznej, sowa, wiata i
scenografii. Opera najszlachetniejsze dzieci renesansu przenosi odbiorcw muzyki ze
sfery wsplnej kontemplacji pikna w sfer przeycia subiektywnego. Warto doda, e sama
nazwa opera pojawia si stosunkowo pno we Woszech do dugo obowizywaa
nazwa dramma per musica.

170. Camerata florencka

75

W domu hrabiego Bardiego we Florencji spotykali si przy kocu XVI wieku nie tylko
wyksztaceni moni, ale i uczeni, filozofowie, muzycy i poeci. Wkrtce stworzyli oni co w
rodzaju akademii zwanej Camerata. W Cameracie, ktrej patronowali hrabiowie Corsi i Bardi
- obaj rozmiowani w kulturze greckiej - dyskutowano nad moliwoci odnowienia greckiego
dramatu. Najbliej tego trudnego zadania by slile parlante, styl recytacyjny. dbajcy przede
wszystkim o rwnowag midzy poezj a muzyk, nawet kosztem melodii, ktra nie moe
by okresowa, nie moe by z gry przewidziana, natomiast musi i dokadnie za wyrazem
tekstu. Zrezygnowano 7 wielogosowoci madrygaw, dono do uproszczenia melodii. W
muzyce poszukiwano prawdy wyrazu uczuciowego; funkcjonalny, deklamacyjny styl
Galileiego mg tu by przykadem idealnym recytatywnego piewu w operze, podobnie jak
skomponowana przez samego Giovanniego Bardiego monodyczna aria do sw Rinucciniego
Dafne (z r. 1590). Podstawa muzyki staa si w operze monodia wokalna, czyli piew solowy
na tle towarzyszenia instrumentw. Muzyczno-sceniczne przedstawienia istniay oczywicie
jeszcze przed pojawieniem si opery. Nale tu zarwno gry {jcux) Adama de la HalleJak i
dramaty liturgiczne i misteria redniowieczne, maski, intermedia i renesansowe komedie
madrygaowe. Ale prawdziwa dramatyczno-muzyczna deklamacja pojawia si dopiero w
recytatywie, ktrego najpeniejsze przykady mona znale w twrczoci Cacciniego. Obok
Cacciniego w Cameracie dziaali Peri, Pitro Strozzi (ur. w poowie XVI w.). Girolamo Mei
(15191594), a zwaszcza Yincenzo Galilei (15201591). ojciec synnego astronoma, autor
inspirujcego wszystkich pisma Dialogo delta musica e delia moderna (1581), a take autor
dzie lutniowych i utrzymanego w stylu recytatywnym piewu do fragmentu Boskiej komedii
Dantego. Znakomit kompozytork bya we Florencji crka Giulia Cacciniego piewaczka
Francesca Caccini (1587ok. 1640), autorka kantat i opery La liberazione di Ruggiero
dall'iso!a d'Alcina, 1625 (powiconej goszczcemu wwczas na dworze Medy-ceuszw we
Florencji polskiemu krlewiczowi, pniejszemu Wadysawowi IV).

171. Cavalieri i Peri

Emilio de Cavalieri (ok. 15501602) by przez dugie lata intendentem koncertw w Rzymie
i Florencji. Pisa alegorie (Rappresentazione di anima e di corpo} i sceny dramatyczne, z
ktrych zachoway si tylko fragmenty. Stosowa recytatyw, ktry odegra mia tak wielk
rol w pierwszych operach woskich. Jacopo Peri (1561 1633), kapelmistrz na dworze
medycejskim, piewak, organista i kompozytor, stworzy do tekstu Ottavia Rinucciniego
dzieo, ktre niestety nie zachowao si do naszych czasw. W ten sposb nie mamy pojcia,
jak wygldaa wystawiona na dworze Cor-siego Dajne. Mamy wszake dzieo nieco
pniejsze, drammu per musica tyche auto- rw: Euridice (powstaa w 1600 r., przy
kompozytorskim wspudziale innego muzyka, Cacciniego).

172. Caccini
Giulio Caccini (1550 1618) pochodzi z Rzymu (std przydomek Romano), byt piewakiem i
lutnist na dworze hr. Giovanniego Bardiego. Pisa madrygay i arie monodyczne. Jego zbir
melodii z towarzyszeniem instrumentw Nuove musiche, 16021614, poprzedzony
przedmow kompozytora, by jednoczenie metodyczn szko piewu; niektre pieni
liryczne tam zawarte s wczeniejsze od opery Dafne Periego i mog obok dzie Galileiego
uchodzi za pierwsze przykady recytatyww. Stosowa nieco bogatsze rodki od Periego,
Caccini przebywa te w Paryu i w Anglii.

76

173. Monteverdi
Ciaudio Monteverdi (1567 1643) jest najwaniejsz postaci muzyki woskiej XVII wieku,
zwaszcza w dziedzinie ywo rozwijajcej si opery. Monteverdi ustali wasne prawa
powiza midzy gosem piewajcym a zespoem instrumentalnym, wstawia symfoniczne
ritornele w dzieo przecie gwnie wokalne, co wicej: usamodzielni towarzyszenie
instrumentalne w takim stopniu, e podstaw tego towarzyszenia staje si teraz starannie w
wyrazie i efektach dopracowana partytura. Wytworzy dramatyczny styl recytatywny,
posugujc si motywami o duej plastycznoci, motywami charakterystycznymi. Da
dramatycznie uzasadnione podstawy arii da capo i innych form arii, ktre po nim pojawiay
si w operach niemal naturalnie, Monteverdi pierwszy podkreli wano samej muzyki. By
moe udao si Monteverdiemu dokona wielkich zmian w nowo tworzonej operze dlatego, e
by mistrzem we wszystkich rodzajach muzyki. Monteverdi uczy si u M. A. Ingegneriego.
By piewakiem i wiolist w Mantui, na dworze ksicia Gonzagi, tu zosta w r. 1594
cantorem", tu te oeni si ze piewaczk dworsk Ciaudi Cattaneo. Podre kapeli
ksicej zawiody go na Wgry, do Flandrii, Pragi, Wiednia. Jako kompozytor uprawia
wszystkie formy, by wszake kompozytorem radykalnym i wiadomym swego rady- kalizmu
(mwi o tym przedmowa do wydanego w r. 1605 zbioru madrygaw). Zaskakiwa miaoci
przede wszystkim w harmonice. Przeciwnikiem Monteverdie-go, a zwaszcza stosowanej
przez niego dysonansowoci, byt konserwatywnie nastawiony Giovannii Maria Artusi (ok.
15401613), ucze Zarlina, autor dwutomowej L'Arte dcl contrappuntu (Wenecja 1586,
1589), zagorzay przeciwnik rwnie swego nauczyciela. Artusi zarzuca Monteverdiemu nie
tylko miao harmoniczn w traktowaniu dysonansw, ale i rozmijanie si z zasadami
rytmiki. Niejasne s przyczyny nagego zwolnienia artysty z funkcji muzyka i kompozytora
dworskiego. Mon-teverdi wraca do Cremony, by w r. 1613 przenie si do Wenecji i obj
zaszczytn funkcj pierwszego kapelmistrza w kociele w. Marka. Tu dziaa przez 30 lat,
piszc swoje dziea sceniczne dla Mantui i Parmy (w Wenecji nie byo jeszcze wwczas
opery). Styl jego oper zmienia si, Monteverdi tworzy dziea pene wyrazu, dla ekspresji jest
skonny wprowadza nowe zupenie rodki (stiie concituto styl wzburzony). W okresie
szalejcej dumy Monteverdi zostaje ksidzem i zwraca si odtd bardziej ku muzyce
kocielnej, nie przestajc mimo to tworzy dzie scenicznych. Niestety wikszo tych dzie
zagina. Wielka szkoda, bo z samej zachowanej kantaty dramatycznej // combattimento di
Tancredi e Clorinda (1624) mona wnosi, e dojrzay styl scenicznej muzyki kompozytora
osign w tym czasie swoje apogeum. Nowy okres twrczoci Monteverdiego wyznacza data
otwarcia w r. 1637 pierwszego publicznego teatru operowego w Wenecji. Monteverdi pisze
jeszcze 4 opery, zreszt dla rnych weneckich teatrw operowych. Zachowane opery: //
ritorno d'Ulisse in putria (1641) i L 'Incoronazione di Poppea, maj funda- mentalne znaczenie
dla rozwoju tego gatunku w epoce od Cavallego a do Haendla. Monteverdi zaznaczy si w
dziejach muzyki nie tylko jako twrca oper, ale i madrygaw. Pierwszy tom madrygaw to
dzieo szesnastoletniego zaledwie chopca. W sumie ukazao si 9 tomw madrygaw;
pierwsze pisane s jeszcze pod wpywem wczeniejszych mistrzw, w nastpnych
kompozytor rozwija rne formy a po solowe kantaty w stylu koncertujcym z udziaem
instrumentw. I chyba w nich wanie Monteverdi wypracowa swj styl ekspresji (styl
wzburzony"), sugestywny bardzo, jak to moemy pozna w // combattimento di Tancredi e
Clorinda z roku 1624, w arii Lamentu iii Arianna o linii niemal patetycznej, tak penej wyrazu,
e wielokrotnie pniej znajdziemy echa tej arii w dzieach innych autorw, widocznie przez
wielu naladowanej. Twrczo madrygaowa i operowa czy si w dziele Monteverdiego w
jedn cao z muzyk kocieln. Monteverdi wierzy w jedno wyrazu muzycznego; do stylu
religijnego wprowadzi styl dramatyczny. Do muzyki kocielnej doszed pniej, na pewno
nie przed rokiem 1610, w ktrym powstao synne Vespro delia Beata Yci-gine. zoone z

77

czternastu czci, dzieo olbrzymich rozmiarw, zwielokrotnione instrumentalnie, a w chrze

podzielone na 68, a nawet 10 gosw, z wieloma partiami solowymi. W kompozycjach
kocielnych Monteverdi trzyma si czciowo polifonii szesnastowiecznej. Wnis do muzyki
kocielnej wiele innowacji, znacznie oywi formy psalmw, hymnw i motetw.

174. Orfeo" Monteverdiego

Orf'eusz Monteverdiego by) pierwsz wielk oper nowego stylu (1607). Narodziny opery
woskiej, a wic opery w ogle, nastpiy w momencie powstania arii Orfeusza Ecco pur ch'u
voi riloriio, arii, ktra miao moe uchodzi za wzorzec melodii operowych. Muzykolodzy
woscy twierdz, e aria ta mogaby by melodi ludow, ale jednoczenie mg j napisa
rwnie sam Verdi 250 lal pniej. Przepikna linia tej melodii przerwana zostaje przez
wejcie posanki. W tym punkcie zawarty jest rdze dramatu operowego, z jednej strony
opartego na piknym piewie i jemu niejako powiconego, z drugiej za bdcego form
sceniczn, dramatyczn, przekazujc pen niespodzianek fabu. Monteverdi robi
pierwszy krok w kierunku muzycznego dramatu, ktrego rzeczywisty rozwj bdziemy mogli
obserwowa w poczynaniach Glucka, Wagnera i Berga. Melodia rozwija si tu naturalnie, ale
przecie wychodzi ona ze stylu mowy, z recytatywu monodycznego, zdaniem Monteverdiego
waciwego mowie wjzyku woskim. Monteverdi jest jednak mistrzem formy, tworzy
sekwencje. powtarza frazy melodyczne, wprowadza subtelne cieniowania chromatyki,
interway o wielkiej sile ekspresyjnej, niemal rysujce smutek, bl i zwtpienie, w czym
zreszt kompozytor okaza si najznakomitszy, a wszystko to oparte jest na poczeniach
harmonicznych o ogromnej sile wyrazu (Monteverdi wyzyskuje dalsze pokrewiestwa
akordowe z dzi dla nas niepojt miaoci). A nadto wielk rol odgrywa u kompozytora
muzyka instrumentalna, ju niejako towarzyszenie, lecz jak nigdy przedtem samodzielna.
W Orfeuszu mamy a 26 fragmentw czysto instrumentalnych, ktre s nie tylko cznikami,
ale maj za
zadanie ilustrowa akcj i potgowa wyraz dramatyczny, a nawet
charakteryzowa sytuacj przez zarysowanie nastrojw bohaterw czy odmalowywanie grozy
(np. wiole i puzony ilustruj w Orfeu- szu groz podz[emii\). Obsada orkiestry jest znacznie
bogatsza ni w operze florenckiej, a stosowane w orkiestrze rodki, w ktrych doborze
Monteverdi by niezwykle staranny i twrczy, miay oddziaywa bardziej bezporednio ni
sama akcja dramatu. miay sugerowa wraenia niemal zmysowe. A przy tym Monteverdi
kad nacisk na znaczenie samego sowa. Symbolice sowa odpowiada u niego symbolika
dwiku, potgujc w ten sposb odczucie i wyobraenie suchacza. Symbolika dwiku
przenoszona jest do muzyki instrumentalnej i tu znaczy wicej ni dotd. W pewnym sensie
Monteverdi by prekursorem naturalizmu. W madrygaach naladowa natur, w operach stara
si wywoa sugestie wrae jednoznacznych.

175. Merulu
. Muzyka na dworach polskich Tarquinio Merula (ok. 1590 1665), organista i kompozytor,
dziaa jako kapelmistrz w Bergamo, a od r. 1624 jako organista na dworze polskiego krla
Zygmunta III. Powrciwszy do kraju, dziaa jako organista i kapelmistrz w Cremonie i
Bergamo. By! wybitnym twrc dziel w stylu koncertujcym. Z dzie instrumentalnych na
uwag zasuguj wydane w czterech tomach Sonat e canzoni strumm lali, z dziel wokalno-instrumentalnych madrygay, motety i concerti spintuali. Merula jest jednym z
najwczeniejszych autorw muzyki kameralnej. Jego muzyk cechowaa interesujca rytmika,
wietna forma i wirtuozowskie prowadzenie gosw. Wczesne dziea Meruli pisane byy w

78

stylu cunzunu fraiicese. w stylu tanecznym, formalnie wyrazicie rozczonkowanym, prostym.

W dzieach pniejszych stosowa technik ostinatow (np. w mszy w formie ciaccony, w
ktrej przez wszystkie czci dziea przewija si ten sam gos basowy). Merula jest postaci
niezwykle znamienn dla muzyki polskiej. Do Polski do szybko przenikny elementy stylu
barokowego, gwnie woskiego oczywicie, bo on te dominowa na pocztku XVII wieku w
caej Europie. Po.K rakwic wanym ogniskiem ycia muzycznego staa si Warszawa. Tu
dziaali na dworze Zygmunta III kompozytorzy i piewacy woscy, wrd ktrych wybija
si posta Asprilio Pacellego(15701623). Obok niego wanie w Polsce dziaali T. Merula,
L. Marenzio. G. F. Anerio i M. Scacchi. Tworzono kapele magnackie, zoone gwnie z
muzykw obcych, wprowadzano obcy repertuar baletowy i operowy, przy kocioach, klaszto
rach i kolegiatach powstaway zespoty, czsto o wysokim poziomie odtwrczoci. Wystarczy
powiedzie, e przed r. 1763 istniao w Polsce co najmniej 40 kapel magnackich i ze trzy razy
wicej kapel kocielnych i szkolnych.

176. Opera w Rzymie

Obok szkoy florenckiej i weneckiej wanym orodkiem rozwoju opery staje si szkoa
rzymska, oparta gwnie na wspaniale komponowanych chrach, co bez wtpienia czy si z
tradycjami wokalnymi muzyki kocielnej w Rzymie. Pisano opery wieckie i kocielne. Z
wieckich oper na szczegln uwag zasuguje La morte d'0rfeo (Steffa-no Landi). L'Aretusa
(Filippo Vitali, ok. 15901653). La calena d'Adone (Domenico Mazzocchi) i Erminiu sul
Giordano (Michel Angelo Rossi. ok. 16021656). Osobny gatunek opery (javola pastorale}
zaprezentowa Loreto Yittori (16041670; opera La Galatea). Gwnym dzieem kocielnej
opery by w Sant'Alessio Landiego (1632): opery tego typu zblione s do formy scenicznie
wykonywanych oratoriw.

177. Agazzari i Mazzocchi

Agostino Agazzari (157S 1640) pochodzi z rodziny arystokratycznej, by uczniem Viadany,
dziaa w Rzymie i Sienie. Jako duchowny i muzyk zwizany z kocioem, pisa msze, motety
i koncerty kocielne, by te autorem monografii muzyki kocielnej (La musica ecdesiusiica) i
traktatu na temat praktyki basu generalnego, przyczyniajc si do konsolidacji stiie nuovo.
Jako kompozytor kontynuowa styl palestnnowski. Domenico Mazzocchi (l 5921665),
rwnie ksidz, by autoremMusiche sacre e mo-raii i Sacrae concertcitiones. a take
madrygaw. W dziejach muzyki zapisa si jako pierwszy wybitny kompozytor operowy
szkoy rzymskiej. W przedmowach i poso- wiach do swoich dzie Mazzocchi umieszcza
cenne dla pniejszych badaczy wskazwki wykonawcze, w nich znajduj si takie terminy
muzyczne, jak crescendo, dimi-nuendo, forte, piano itp. Musiche sacre e morali zajmuj
porednie miejsce midzy kantat a oratorium. Niektre dziea Mazzocchiego, wykonywane w
jednej z rzymskich sal modw, wywieray ogromne wraenie na publicznoci (podczas
wykonania Maddaleny pentita suchacze zanosili si od paczu).

178. Landi, L. Rossi i Hidalgo

Steffano Landi (ok. 1590-1639) by kapelmistrzem kocielnym w Padwie, pniej dziaa w
Rzymie. Byt jednym z najznakomitszych twrcw I poowy XVII wieku, wybitnym

79

przedstawicielem opery rzymskiej i wsptwrc formy kantaty. Pisa take madrygay, arie i
psalmy. Autor wspomnianych ju przedtem dzie scenicznych i mszy a cappella, Luigi Rossi
(15981653), wsawi si jako twrca wystawionej w Paryu opery Le mariage d'0rp/iee et
d'Euridice (1647). Rossi by te znakomitym kompozytorem muzyki kocielnej (okoo 100
kantat, oratorium Giuseppe) i piewakiem. Pierwsz oper hiszpask napisa Juan Hidalgo
(ok. 1612 1685) do tekstu Calderna (Celos aun del aire matan, 1662). W Hiszpanii
kultywowano te form opery rodzimej zarzuela (od miejscowoci w pobliu Madrytu),
bya ona czym w rodzaju lekkiej opery komicznej z wieloma wstawkami tanecznymi. Sama
nazwa opera" pojawia si dopiero w r. 1681 (we Francji, wprowadzona przez C. F.
Menestriera).

179. Opera w Wenecji

W r. 1637 dwaj rzymianie, poeta i kompozytor Ferrari i muzyk Manelli, otworzyli w Wenecji
scen operow. Dotychczas opery wystawiane byy jako uroczyste przedstawienia na dworach
rzdzcych ksit i w paacach monych. Odtd opera staa si interesem, znakomitym
zreszt, gdy zdobywaa powodzenie: aby jednak opera moga prosperowa i przynosi dochd
naleao przede wszystkim zmieni tre akcji scenicznej. Miejsce tematw pastoralnych i
mitologicznych zajy tematy dawnych opowieci bohaterskich lub brane z historii Grecji czy
Rzymu. Obok Monteverdiego wybitnymi przedstawicielami opery weneckiej byli: Francesco
Manelli (15951667), piewak, autor kantat i opery Andromeda (1637), Benedetto Ferrari
(15971681), poeta i muzyk, autor opery Armida do wasnego libretta, oraz Francesco
Cavalli. Szkol weneck reprezentuje ponadto Giovanni Lcgrenzi (1626--1690), aulor
oratoriw i kocielnych concerti musicali, motetw, kantat i sonat. Napisa 17 oper, w ktrych
wczenie wprowadza schemat arii da capo.

180. Cesti i Cavalli

Marc Antonio Cesti (1623 1669) napisa szereg oper, wrd ktrych wane miejsce zajy La
Dori i // Porno d'oro. Pitro Cesti, bo tak brzmi jego waciwe imi (wstpiwszy do zakonu
franciszkanw, zmieni swoje imi na Antonio) by kapelmistrzem w Yolterra. Po opuszczeniu
zakonu zosta piewakiem kapeli papieskiej w Rzymie. Dziaa take we Florencji, w
Innsbrucku i Wiedniu. W r. 1649 wystawiono w Rzymie jego pierwsz oper L'0rontea. Ze
150 oper Cestiego zachowao si tylko 11. ale i w nich znajdziemy typowe dla kompozytora
cechy: liryczn delikatno i umiejtno oddawania subtelnych uczu. Duety miosne
Cestiego to osobny rozdzia; konstruowa je przewanie w postaci wielkich scen muzycznych.
Wan rol w operach Cestiego odgryway wstawki symfoniczne. Nie unika wtkw
ludowych, co zapewniao mu wielk popularno, podobnie jak i fakt, e kultywowa gatunek
opera buffa (kontynuujc dziaalno na tym polu niektrych twrcw rzymskich
Mazzocchiego i Marazzolego). Przepych niektrych oper Cestiego by znamienny nie tylko
dla jego talentu, ale i dla epoki, w ktrej tworzy; W tym czasie opery wystawiano bardzo
bogato, wystawienie opery byo jednoczenie aktem reprezentacji, a nawet niekiedy rodkiem
polityki (we Francji przybrao to rozmiary jeszcze wiksze). Opery skaday si z 3 do 5 aktw
i zawsze poprzedzay je uwertura i prolog (z mitologicznymi i ale- gorycznymi postaciami);
uwertury skadaj si z adagia, allegra i adagia (typ pniejszej uwertury francuskiej). W
Porno d'oro wystpuj po raz pierwszy zwizki tematyczne midzy uwertur a muzyk
waciwej akcji dramatycznej. Pitro Francesco Cavalli (16021676), autor wielu oper (Le
nozze di Teliedi Peleo, 1639; Giasone, 1649; Serse, 1654; Ercole omanie napisana na wesele

80

Ludwika XIV i wystawiona w Paryu w 1662), by piewakiem i organist przy kociele w.

Marka. (Waciwe nazwisko Cavallego brzmiao Caletti-Bruni; z wdzicznoci dla swego
protektora, ktry zapewni mu znakomite wyksztacenie muzyczne, przej jego nazwisko,
czynic je niemiertelnym.) Napisa 42 opery, niemal w kadym roku po dwie, a w 1651 a
pi oper. Oddziela stylistycznie recytatyw od piewnej arii (czsto o pochodzeniu czy
zabarwieniu ludowym), wprowadzi te na wiksz ni dotd skal chry, ktre miay za
zadanie potgowa akcj dramatyczn. By rwnie znakomitym kompozytorem muzyki
kocielnej.

181. Scacchi i Stradclla

BariJ/L. A^/c^nie ro in/ ok. r. 1^21' '"7p<n \v p^ic^o uprawia Form opery (w latach
162.S 164d hvt;i r/viii 1,1 u,i (1\\o:'\-1 olcw'; !:!"-' ct-i- nnpr^) ('nr.iwi.inn te bardzo
intensywnie
muzyk religijna. icszcze mn/\i .: '.Yfkn1"'! :i c;ippella i ni lor-my
instrumentalno-wokalne, koncertujce. Z kompo/ylorow oper wymieni naley przede
wszystkim Wocha Marca Scacchiego (1602 przed 16^5), dugoletniego dyrygenta dworu
warszawskiego; Scacchi napisa 5 dzie scenicznych, wystawionych m. in w Gdasku i w
Warszawie, szereg mszy i madrygaw. Rwienikiem Scacchiego by Alessandro Stradella
(1644 1682), ktrego bujne ycie zakoczone zostao mordem z zazdroci. By znakomitym
piewakiem i skrzypkiem, autorem kantat, oratoriw, muzyki kameralnej (sinfonie),
madrygaw, arii i oper. Z jego dzie najpopularniejsza jest Kantata na Boe Narodzenie.

182. Opera neapolitaska

Opera rozwina si z czasem do wielkiego widowiska teatralno-muzycznego. We Woszech
ustali si podzia na dwa jej typy: opera seria i opera buffa. Rozwj opery w tym czasie mia
swoje rda w tradycjach neapolitaskich. Jej pierwszym mistrzem by Alessandro Scarlatti.
W szkole neapolitaskiej wyksztaciy si: typ uwertury zwanej wosk oraz arii w formie
czciowo powtrzonej (tzw. aria da capo), tu te rozwina si niesychanie wirtuozeria
wokalna. Z czasem pojawia si w ramach opery seria cavatina (forma krtkiej pieni). W
ensemblach nie wychodzono wszake poza duety. O treci oper zadecydoway upodobania
klasycystyczne takich poetw jak Apostole Zeno czy Pitro Metastasio. Przewaaa tematyka
heroiczna, bohater wychodzi z perypetii zawsze zwycisko mimo licznych przeszkd i intryg.
W operze wiele zaleao od piewakw, waciwie ich powodzenie decydowao o powodzeniu
dziea. Kompozycje sceniczne pisano dla okrelonych piewakw czy piewaczek, a nadto dla
okrelonych scen operowych, ktrych w tym czasie namnoyo si sporo. Mistrzami
neapolitaskiej opery byli: F. Provenzale,jego ucze Alessandro Scarlatti, A. Stradella, L.
Vinci, L. Leo, N. Porpora i G. B. Pergolesi. Do tej linii rozwoju opery naley te twrczo
Haendla. Z czasem pojawiaj si w operze neapolitaskiej refleksy opery wyksztaconej we
Francji czy Niemczech, opera staje si coraz bogatsza i ywsza, szczeglnie w zakresie
muzycznym. Rozbudowanie scen akompaniowanych, chru i taca nadao pniejszej operze
neapolitaskiej peniejsze rysy (J. A. Hasse, N. Jommelli, T. Traetta, F. Majo oraz Ch. W.
Gluck w okresie tworzenia oper woskich). Dalsze losy opery neapolitaskiej leay w rkach
kompozytorw traktujcych muzyk bardziej retorycznie i w stylu galcint (J. Ch. Bach. G.
Sarti. N. Piccini i P. Gu-glieimi). Opera burta kultywowana zrazu w Rzymie i Wenecji
w Neapolu przesza w nowe stadium. Tre i tekst oper b u f f a wizay si czsto z yciem
ludu (std tyle w librettach dialektu neapolitaskiego), dominuj typy bohaterw znane z com-

81

media dell'arte (Pulcinella. Ariecchino itd.). muzyka ma bliski zwizek z poudniowo-woskim

tacem i ludow piewnoci.

183. A. S ca r lat! I
Alessandro Scarlatti (1660 - 1725) by przypuszczalnie uczniem Carissimiego. Dziaa
gwnie w Neapolu i w Rzymie. Pozostajc stale w kontakcie z monymi, ktrzy zamawiali u
niego opery, przebywa wiele poza granicami Woch. By znakomitym mistrzem opery i
oratorium, by te wsptwrc tzw. uwertury woskiej, zoonej z czci szybkiej, powolnej i
znowu szybkiej. W stylu szkoy neapolitaskiej napisa okoo 120 oper. W ogle liczba jego
dzie jest niewiarygodna: blisko 700 kantat solowych, liczne msze czterogosowe, psalmy,
madrygay, motety, serenady,
sonaty kameralne i toccaty organowe ujawniaj
wszechstronno tego wybitnego neapolitaskiego kompozytora. Z jego oper trzy maj
trwalsze znaczenie: Mitruiciie Eiipiiiorc. t igrane i Grisettia. Typowe dla Scarlattiego s arie
da capo, a dalej duety i piew \ ansamblowe.

184. Opera we Francji przed Lullym

W XVII wieku gwnymi formami muzyki francuskiej byy opera i taniec. W poprzednim
wieku typow form byy maskarady baletowe, w caoci taczone, ale przeprowadzane
scenicznie w ten sposb, e narrator objania akcj. Z maskarad zrodzia si z czasem forma
hallet ile cour, ujta w postaci sceny pochwalnej dla krla (chr) i scen taczonych,
piewanych czy nawet przedstawianych przez akrobatw, ktre pniej przerodziy si w
sceny alegoryczne, w ktrych zreszt krl lubi sam wystpowa. Za temat tych scen suyy
wtki dramatu antycznego. Maria Medici, wychodzc za m za krla Henryka IV. bya
wiadkiem wystawienia opery Periego Euridice. przedstawionej dla uwietnienia ich wesela.
Dzieo to a raczej ten typ opery - podoba si wadczyni do tego stopnia, e postanowia
przenie t form do Parya. Naturalnie usiowaa znale i sprowadzi przede wszystkim
Wochw, rzeczywistych twrcw tego gatunku. Do Parya zosta zaproszony librecista
Ottavio Rinuccini. Opera woska nie przyja si od razu: natrafiay na powane opory
zwaszcza sceny afektowane. realistyczne, race smak wytwornych estetw dworu.

185. Cambert
Robert Cambert(ok. 162o 1677) lansowany byt we Francji przez kardynaa Mazari-na, z
pochodzenia Sycylijczyka (Mazzarini), ktry, jak przed nim Richelieu, traktowa sztuki
sceniczne jako materia dla swoich tez i celw politycznych, upatrywa w operach moliwoci
politycznej perswazji i agitacji. Zaprasza wic do Parya muzykw woskich (Cavalli, Rossi),
ale mimo pewnej ich popularnoci nie udawao musie przekona o wyszoci woskiego
pojmowania muzyki scenicznej nad rozbawion i roztaczon dworsk muzyk francusk, w
ktrej balet by po prostu nieodzowny! Cambert nie mia w Paryu powodzenia, cho gwnie
wskutek intryg panoszcego si tu Lully"ego, ktry potrafi wkupi si szybko w aski dworu.
Przenis si wic do Londynu, gdzie prowadzi scen operow i akademi muzyczn. Tam
wystawi swoj Ariane i lam te zosta w niewyjanionych okolicznociach zamordowany.
Cambert uwaany jest za twrc francuskiego recylatywu operowego, a tym samym za twrc

82

penej opery jako gatunku scenicznego. Z dzie Camberta dochowao si do naszych czasw
niewiele utworw.

186. Lully
Pochodzcy z Wioch Jean-Baptiste Lully (wlac. Lulli; 1632 -1687, zmar w Paryu) by
kompozytorem, aktorem, tancerzem, dyrygentem i impresariem operowym w jednej osobie,
by le czowiekiem pozbawionym skrupuw, gdy szo o wasny interes. Majc lat 14,
pojawia sijako nauczyciel jzyka woskiego na dworze francuskiej ksiny, sam uczy si
pilnie muzyki, poznaje nowe dziea sceniczne, pniej sam pisze takie dziea, pozyskuje aski
krla Ludwika XIV i staje na czele zespou operowego. przepdzajc z otoczenia krla
wszystkich niewygodnych sobie konkurentw. By mistrzem intrygi, ale rwnoczenie
kompozytorem zrcznym i podnym. Jako skrzypek i dyrygent orkiestry nadwornej formuje
zesp 24 violons du roi". Mimo i sam by Wochem, na polecenie krla arcystarannie
pracowa nad wytrzebieniem z muzyki dworskiej wszechobecnej w Europie muzyki woskiej,
starajc si o stworzenie francuskiej opery narodowej (tzw. ..tragedie lyrique", ktr ukada
wraz ze swym librecist. poet Philipp'emQLiinaultcm). W operze woskiej przewaaa
piewno; Lully akcentowa pierwiastek deklamacyjny, orkiestrze pozostawiajc rol
dramatycznej charakterystyki. Opery Lully'ego bray za temat antyczne tragedie heroiczne lub
mitologi i z pewnoci odpowiaday przepychowi, jaki reprezentowa Krl-Soce" (Le Roi
^olei), za ktrego czasw Francja wyrosa na pierwsz potg w Europie, zdobywajc w niej
hegemoni kulturaln. Lully otrzyma tytu szlachecki i stanowisko Secretaire de roi. W czasie
prawykonania le Deum z okazji wyzdrowienia krla w r. 1687 Lully, wybijajc takt lask,
skaleczy sobie nog; nie usuchawszy rad lekarza, ktry chcia ran leczy, zmar na
zakaenie. Lully potrafi nawiza do tradycji francuskich: wykonywane na wzr woskich
intermediw sceny taneczne, tzw. bullets de cour, umiejtnie rozwin w balet rdzennie
francuski, co jednak nie byoby moliwe bez udziau monych i bez tradycji wystawie
wczeniejszych. Jako kompozytor potrafi znale interesujce pomysy dramatyczne i
formalne. Ula celw dramatycznych stosowa rne efekty (np. gr orkiestry con sordino,
efekty echa itp.); w zakresie formy stworzy nowy typ tzw. uwertury francuskiej, opartej na
kontracie czci: rozpoczyna j majestatyczne grave (zazwyczaj w tym czasie wchodzi do
loy sam krl z orszakiem dworskim), po nim nastpuje allegro (w takcie trjdzielnym,
szybkie, oparte na temacie imitowanym i rozwijane w typie fugata), a cao koczy ponownie
grave. Taniec mia na dworze krla tak wielkie powodzenie, e wprowadzono go rwnie do
opery. Z 19 oper Lully'ego. komponowanych do powierzchownie (nie bez udziau uczniw),
ale z bogatym uczestniczeniem chru i baletu, za najlepsze uwaano Cucliitiis et Hermione,
Alceste, lsi\, Psyche i Armide (1686) z synnym monologiem w drugim akcie.

187. Pocztki baletu

Przedstawienia muzyczne, w ktrych zamiast piewakw wystpowali tancerze, datuj si od
XV wieku. W renesansowych widowiskach dworskich recytacje, muzyk, pantomim i taniec
czono
w jedn cao, posugiwano si kostiumami, wzbogacano sceny coraz
staranniejszymi dekoracjami. Tematy do widowisk czerpano z wtkw greckiej lub rzymskiej
mitologii, a postaci bstw odtwarzane byy czsto przez samych panujcych. Z Woch formy te
przeszy do Francji, gdzie cieszyy si najwikszym powodzeniem, gdy uwietniay przepych
dworu i daway wadcom okazj do wytwornej zabawy. Na dworze Ludwika XIV, ktry sam
bra chtnie udzia w widowiskach tanecznych, wystawiano balety rnych autorw. W r.

83

1669 krl ufundowa synn Academie Royale de Musique et de la Dance, dziki ktrej sztuka
baletowa zostaa wyodrbniona jako osobny gatunek teatralny.

188. Campra i Marais

Andre Campra (1660 1744), Francuz pochodzenia woskiego, by duchownym, kapelmistrzem
przy katedrze Notre Dam w Paryu. Komponowa anonimowo balety i wkrtce sta si
wybitnym kompozytorem scenicznym dziki temu, e potrafi czy ywo woskiego
pojmowania muzyki z francusk chci podobania si i wytworno-ci, lak typow dla
przedstawicieli francuskiego dworu. Z jego dzie scenicznych na uwag zasuguj l'fig/lid n t'
auryd:ie (1704) i szereg baletw. Pisa te arie (wieckie), motety i kantaty. Marin Marais
(16561728) by Francuzem: dziaa jako wirtuoz violi da gamba, pniej jako kapelmistrz
dworu wersalskiego, dyrygent orkiestry operowej. Oprcz oper (Alcide, Ariane et Bacchus,
Semele) pisa balety i muzyk do wystawianych na dworze sztuk, a take utwory kameralne z
towarzyszeniem basso continuo. Oper Atenie i balet Pantomim des pages skomponowa
wsplnie ze swoim nauczycielem J. B. Luiym.

189. Opera wioska w Niemczech i Austrii

Hegemonia muzyki woskiej w Niemczech i Austrii wytworzya sytuacj niezwykle trudn dla
muzyki rodzimej. Kantorzy i organici dziaajcy w tych krajach w XVII wieku nie stanowi o
oficjalnym yciu muzycznym, cho ich dziaalno i dorobek miay si sta podstaw
najpeniejszego rozwoju baroku w muzyce. Ich uprawian w kocioach twrczo przesonia
muzyka uprawiana na scenach i w lustrzanych salach dworskich. Tu dziaali niemal wycznie
Wosi, zajmowali stanowiska dyrygentw kapel dworskich, zapraszani byli jako
koncertmistrze zespow, jako piewacy sceniczni. Mona powiedzie, e kady artysta
woski by w pojciu wadcw wielokrotnie wicej wart i tyle wicej opacany ni rodzimy
artysta. Ksita korespondowali wycznie z woskimi kompozytorami i librecistami,
kultywowano oper wosk. Woska muzyka staa si niedocignionym wzorem dla
twrczoci rodzimej, jzyk woski zacz by w muzyce obowizujcy, co przetrwao do
naszych czasw. W sumie obc muzyk stawiano wyej ni wasn. Kompozytorzy niemieccy
wyjedaj po nauk (i z koniecznoci) za granic, przybieraj obce nazwiska (K usser po
pobycie we Francji nazywa si Cousscr), pojawia si wielki snobizm, ktremu ulega jeszcze
Mozart. Obok artystw woskich ogromne wzicie mieli w Niemczech i Austrii artyci
francuscy (literaci, baletmistrze, twrcy kostiumw) i angielscy (aktorzy, zwaszcza
komediowi, i skrzypkowie). Opera woska dominowaa w tych krajach dugo i niepodzielnie.
W Monachium i w Hanowerze dziaali Agostino Steffani oraz jego ucze Pitro Torri, w
Drenie Antonio oili, na dworze wiedeskim, gdzie opera woska rozwina si najbujniej
Antonio Caldara, Francesco Bartolomeo Conti, Antonio Draghi, Giovanni Battista i Antonio
Maria Bononcini, a take kompozytor austriacki Johann Joseph Fux.

190. Fux i podstawy kontrapunktu

Johann Joseph Fux(1660 1741), Austriak pochodzcy z rodziny chopskiej, ksztaci si
prawdopodobnie we Woszech. Dziaa w Wiedniu, od r. 1715 by pierwszym kapelmistrzem
dworu. Wybi si jako kompozytor kocielny i operowy; jego dziea sceniczne prezentowane

84

byy w licznej obsadzie wykonawczej i bogatej scenografii. Do naszych czasw z jego

utworw nie przetrwao wiele, kiedy jednak by on uwaany za mistrza nad mistrze.
Skomponowa 1S oper, 12 oratoriw, liczne psalmy, okoo 70 mszy, wiele partii
orkiestrowych i dzie kameralnych. Najwaniejszym dzieem Fuxa okaza si jego podrcznik
kontrapunktu Gradus ad Parnassum (1725), ktry tumaczony na wiele jzyk w stal si na
dugie lata podstawowym dzieem dydaktycznym tradycyjnej techniki kontrapunktycznej. Fux
nawizywa w swym podrczniku do tradycji stylu a cappella Palestriny. (Waciwie w
adnym rozdziale podrcznika nie ma ani ladu tego, co wkrtce miao si zdarzy w Wiedniu
w zakresie muzyki.) Fux trzyma si tradycji, prac sw uj w formie dialogu na temat
praktyki kontrapunktu; jedn z osb dialogu Jest jako ucze sam Fux, drug - Palestrina,
jako nauczyciel. Gradus ad Piiniiissum pisany by zrazu po acinie i tak te kosztem cesarza
wydany. Z podrcznika Fuxa korzystali najwiksi: Haydn, Mozart, Beetho-ven, Schubert i
Hindemith.

191. Opera hamburska

. Keiser W Niemczech opery wystawiano nie tylko na dworach ksicych, ale i w miastach,
szczeglnie w tych, w ktrych odbyway si targi, np. w Lipsku czy Hamburgu. Opery
miejskie rniy si od
dworskich przede wszystkim sam tematyk przedstawie.
Decydoway o niej szerokie rzesze odbiorcw, przedsibiorcy myleli gwnie o wpywach
kasowych i tak narodzia si niemiecka opera. Zrezygnowano z reprezentacyjnego charakteru
dworskiej opery i wprowadzono - wzorem Wochw elementy komiczne, tak bardzo
lubiane przez szersz publiczno. Pojawiaj si nowi bohaterowie, a piewane przez nich
pieni podejmowane s przez wszystkich. Ze smakiem przedstawie francuskich opery
hamburskie nie miay nic wsplnego. Akcje byy upraszczane do minimum, element sensacji
przechodzi na pierwszy plan, miejska gawied moga oglda nie tylko sd nad bohaterem,
ale nawet widzie, jak leje si krew (ze wiskiego pcherza); dla uciechy tumu poyczano z
ogrodu zoologicznego wielbdy. Popularnym autorem tego typu oper, lubianym przez lud, a
wyklinanym przez kaznodziejw, by Reinhard Keiser (16741739), ktry po pobycie w
Brunszwi-ku i Kopenhadze zosta dyrektorem opery w Hamburgu. Keiser napisa okoo 100
oper, wiele arii i pieni, sporo dzie kameralnych i kocielnych. Nie mona mu odmwi
inwencji melodycznej i umiejtnoci posugiwania si (skromn w jego czasach) orkiestr.

192. Telemann
W Hamburgu dziaa te inny mistrz niemiecki Georg Philipp Telemann (1681 -1767),
wyksztacony w dziedzinie filozofii i prawa, zaoyciel Collegium musicum w Lipsku,
organista i kapelmistrz w wielu miastach niemieckich. Odr. 1721 przez 46 lat by
miejskim dyrektorem muzycznym w Hamburgu. Niezwykle czynny i ruchliwy, adaptowa
wszystko, z czym si w swoich podrach spotka (m. in. te wiele polskich melodii).
Skomponowa wicej ni wspczeni mu Bach i Haendel razem wzici. Napisa w swoim
arcypracowitym yciu okoo 1000 suit orkiestrowych, dugie serie muzyki kameralnej, 12
rocznikw kantat i wiele motetw, 46 pasji, liczne oratoria, 40 oper i setki dzie na rne
okazje. W operach na dugo przed Gluckiem i Mozar- tem wprowadzi motywy
charakteryzujce osoby i sytuacje. Szczeglnie cenna jest jego muzyka instrumentalna. Za
ycia by uwaany za najwikszego kompozytora niemieckiego. Z jego dzie
najpopularniejsze s dzi koncerty instrumentalne (na najrniejsze instrumenty i z
towarzyszeniem przewanie smyczkw), uwertury, suity, tria i sonaty.

85

193. Fasch
Johann Friedrich Fasch( 1688 -1758) dziaa - jak Telemann w rnych miastach
niemieckich, osiad w kocu w Zerbst, gdzie zosta kapelmistrzem dworskim, pasch by
kompozytorem bardziej ni inni zwizanym z tradycj, jego styl zamyka si jeszcze w
technice polifonicznej, on sam jednak wany jest w dziejach muzyki z uwagi na fakt. e
rozszerzy sonat triow przez dodanie altwki do penego kwartetu smyczkowego. Pisa
opery, 69 uwertur, 21 koncertw, 7 rocznikw kantat i 12 mszy. Najpopu-larniejszym dzieem
Pascha jest Koncert na trbk, 2 oboje i smyczki. Wybitnym muzykiem by te jego syn i
ucze Car! Friedrich Fasch (17361800), kapelmistrz i chrmistrz w Berlinie, autor mszy,
kantat i sonat fortepianowych.

194. Opera w Anglii

Opera angielska wywodzi si z masques, widowisk dramatycznych, bogato inscenizowanych,
uprawianych przez wybitnych poetw XVI wieku (Ben Jonson. John Milton i in.). Byy to
widowiska zoone z songw, tacw, scen dialogowych i pantomimi-cznych, w ktrych
gwna rol odgryway postacie naladujce figury alegoryczne i pasterskie. W ariach (airx) i
dialogach (dicilogues) pojawia si styl monodyczny. potem doczaj si do tych widowisk
chry i orkiestra. Poeta William Davenant wprowadzi oper do Anglii, powodowany
powodzeniem, jakie miaa opera wioska we Francji oraz sami Francuscy aktorzy dramatyczni,
l h Siego oj Plunie s, wystawiona w Londynie w r. 1656, bya pierwsz faktyczn oper
angielsk (autor libretta Davenant. muzyk pisao a piciu kompozytorw, wrd ktrych
najwybitniejszym okaza si Matthew Locke, ok. 1630 1677, wielki modernista, fanatyczny
zwolennik nowych idei w muzyce).

195. Purcell
Henry Purcell (1659 1695) zmar modo, majc lat zaledwie 36. Pochodzi z rodziny
nadwornych muzykw; w wieku 6 lat piewa w chrze przy Royal Chapel, muzyki uczy si
u Pelhama Humphreya. Majc lat 22 zosta organist w opactwie westmin-sterskim, wczenie
zaczyna komponowa. By najwikszym angielskim kompozytorem swoich czasw: |;ik
pniej Haendel i Bach, umia jednoczy w swojej twrczoci elementy obce, nie tylko
woskiej muzyki, ale te francuskiej i niemieckiej. Potrafi czy elementy ludowe i elementy
popularnej muzyki angielskiej z wysokim poziomem rzemiosa szkolonego na muzyce obcej.
Pisa niezwykle duo dla sceny. W operze angielskiej w drugiej poowie XVII wieku pojawia
si rodzima forma muzyki dramatycznej, tzw. maska, opera ceremonialna w swoim
charakterze, czca poezj, piew i taniec z muzyk instrumentaln o coraz ambitniejszych
rysach. Purcelijest autorem a 54 utworw tego typu oraz bardzo popularnych w jego czasach
opracowa szekspirowskich z muzyk. Nale tu przede wszystkim przerbki dzie Szekspira,
jak Tymon . l/('/k'; i7\. 1690. czy Burza. 1645. W r. 1689 powstaje jedyna opera Purcella Dieto
mul Aeneas. Pisa te liczne dziea wokalne. 68 anthemw (antyfony chralne lub solowe z
basso continuo, oparte na tekcie biblijnym), pieni, hymny, ody, omiogosowe le Denni i
kantaty wieckie (tzw. \\ cicome songs). Jest autorem 12 sonat triowych, 10 sonat
kwartetowych, dziet organowych i klawesynowych, uwolnionych od intelektua-lizmu

86

polifonicznego. Pm-cell by miaym harmonikiem, bardzo autentycznym prekursorem

Haendki. ktry wiele mu zawdzicza. Byt talentem wszechstronnym, twrc angielskiej
muzyki narodowej.

196. Dieto and Aeneas

Skomponowana \\ r. 1689 opera Dido and Aeneus stanowi jedno ze szczytowych osigni
muzyki. W przeciwiestwie do innych dzie scenicznych Purcella, ktre czsto okrelano jako
p-opery", Dido jest prawdziw oper, cho zrazu powstaa jako (nowego typu) muzyka
teatralna. Pierwotnie dzieo to byo przeznaczone do wykona prywatnych, a cilej: jako
muzyka do przedstawienia w internacie dla dziewczt. Gdyby Purcell y duej, z pewnoci
przypadaby mu w udziale rola wybitnego kompo7\tora operowego. Dido and Aeneas skada
si z prologu i trzech aktw. Muzyka pisana jest pod oczywistym wpywem twrcw opery
woskiej. posiada jednak ton angielski, narodowy. Dzieo to koczy passacaglia O let me
weep.'

197. Anthem w Anglii

Anthemi to krtki utwr choraowy w jzyku angielskim, oparty na tekcie z Biblii lub
podobnego rda tekstw religijnych. Utwory takie wykonywano podczas mszy w kocioach
protestanckich. Istniay dwa rodzaje tej formy: fuli anthem (oparty na penej fakturze
chralnej) i verse anihem (zawierajcy partie solistyczne). Pierwsze kompozycje tego typu
byy wykonywane w XVI wieku, kiedy koci w Anglii oderwa si od kocioa rzymskiego.
Uczyniono wtedy jzyk angielski jzykiem obrzdkw religijnych, anthem mia zastpi
aciski motet obrzdku rzymskiego. Wielu wybitnych twrcw angielskich pisao anthemy:
w wieku XVI wybi si wrd nich Chn- stopherTye, w XVII John Blow i Henry Purcell, a w
XVIII Haendel. Forma ta uywana jest w Anglii i Stanach Zjednoczonych po dzie
dzisiejszy.

198. Koncert kocielny

W epoce wczesnego baroku dominowaa muzyka kocielna; waciwie bya to gwnie muzyka
wokalna, chocia ju coraz czciej uywano w kociele instrumentw (pierwsze sonaty na
skrzypce i organy, organowy prelud choraowy). W czasie caego dugiego okresu baroku
(pojtego szerzej) nawet najbardziej muzycznie zaawansowani twrcy nie obywali si bez
praktyki w stylu a cappella (dzi wiemy, e ich dziea tego typu miay bardziej charakter
wicze kontrapunktycznych i nie zahaczay o rodzc si now harmonik). Znamienne, e
wszelkie nowe poczynania kompozytorw nie spotykay si ze sprzeciwem kleru, lecz co
wicej byy przeze popierane. Nowe koncepcje jzyka muzycznego, oparte na basso
continuo, staway si z biegiem czasu jzykiem wasnym kompozytorw, naluralizoway si.
Tu warto doda, e najwysze wadze kocielne pozostaway przy konserwatyzmie i std tyle
poucze i zacht do komponowania w muzyce polifonicznej, par excellence wokalnej.
Poniewa jednak w tym gatunku muzyki niewiele ju dao si powiedzie, kompozytorzy
muzyki kocielnej jli poszukiwa moliwoci adaptacji nowych tendencji, zwaszcza z
zakresu muzyki instrumentalnej i opery. Styl monodyczny, ktry by podstaw pierwszych
poczyna w zakresie opery, przeniesiono na teren muzyki kocielnej. W ten sposb zrodzia

87

si forma koncertu kocielnego. Koncert kocielny obsadzony by zarazem wokalnie i

instrumentalnie; do szybko utrwaliy si w nim kanony przeniesione z oper, gdy form t
najczciej uprawiali kompozytorzy operowi. Koncert jako nazwa pojawi si w II poowie
XVI wieku w zwizku z rozwijajc si tendencj do dopeniania utworw wokalnych
akompaniamentem zespou instrumentw. Koncerty kocielne miay form kameraln.
Typow technik byo dialogowanie pomidzy poszczeglnymi partiami. Z oper przeniesiono
do koncertu kocielnego bogatsz ornamentyk.

199. Oratorium
Rozwj opery przyczyni si niepomiernie do powstania nowych form muzyki kocielnej,
form dramatyzowanych. Najwaniejsz z nich jest oratorium, powstae przypuszczalnie z form
dialogowych (form dramatyczn miay ju kontemplacyjne laudi). Oratoria komponowali
muzycy zwizani z kocioem czy katedr, nie za z dworem. Zwracano si do szerokich rzesz
odbiorcw, std te miay one charakter jakby opery bez akcji scenicznej. Do rozwoju tej
formy przyczynili si znacznie jezuici, ktrzy nie tylko zachcali do pisania tego typu dziel
religijnych opartych na tekstach aciskich, ale te wprowadzali je do innych krajw, co z
uwagi na aciski tekst i powszechnie znane religijne tematy nie byo trudne. Dla bliszego
poznania stylu oratoryjnego warto przeprowadzi porwnanie midzy powstaymi w tym
samym czasie i w tyche Woszech oper i oratorium. W operze dominuje zasada sceniczna, w
oratorium zasada koncertujca; w operze osoby dziaaj, w oratorium akcja jest opowiedziana;
opera jest dramatyczna, oratorium epickie. Polifonia dominuje w oratorium, nie w operze.
Udzia chrw w operze jest may, w oratorium duo wydatniejszy, ale na odwrt: w operze
jest wicej samodzielnej muzyki instrumentalnej ni w oratorium. Do rozwoju oratorium
przyczynili si: Alessandro Scarlatti, Legrenzi, Schutz, Haen-del, a take ucze Carissimiego
Marc-Antoine Charpentier. Forma oratorium przetrwaa do naszych czasw, przybierajc
charakter wiecki (datuje si to bodaj od Haydna, ktry napisa dwa wieckie oratoria z
niemieckim tekstem Stworzenie wiata i Pory roku). Wybitnym twrc form oratoryjnych
ju w naszej epoce by Arthur Honegger.

200. Neri
Nazwa oratorium pochodzi od sowa oratoria (sala modw w klasztorach). W rzymskich
klasztorach Filippo Neri (15151595, zosta pniej uznany za witego) zainicjowa w
oratoriach" popularne naboestwa, w ktrych wierni wykonywali piew (tzw. lauda),
ujmowany w formie dialogw (dialog oratoryjny). Zamknite tematycznie sceny z Biblii,
historie witych czy sceny alegoryczne stay si podstaw form dramatycznych, w duej
mierze rwnolegych do opery (podzia materiau na pojedyncze przedstawiajce osoby i
chry). Rozrniano dwie formy oratoriw: oratoria latino i oratoria volgare, w pierwszym
przypadku podstaw by aciski tekst biblijny, w drugim swobodny woski tekst religijny.
Muzyka opieraa si na monodycznym recytatywie, typowy jej przykad mamy w dziele de
Cavalierego Rappresentazione di anima e di corpo, wykonanym w Rzymie w 1600 r. w
Oratorio del Vallicela. Emilio de Cavalieri, dziaajcy w Rzymie i Florencji, wprowadzi w
tym dziele recytatyw jeszcze przed Perim, by te jednym z odkrywcw basso continuo. Obok
niego dziaali na polu oratoryjnym Giovanni Francesco Anerio i Steffano Landi. Wykonania
oratoriw byy drogo opacanymi wielkimi uroczystociami, rywalizowano, by pozyska
najlepszych piewakw. Sam Neri by teologiem, zajmowa si nauczaniem przedmiotw
teologicznych, opiekowa si te biednymi. Zasugi Neriego w zakresie muzyki kocielnej

88

polegaj m. in. na skupieniu wok siebie znakomitych twrcw muzyki

(Animuccia, Palestrina i inni).

kocielnej

201. Carissimi
Do rozkwitu oratorium przyczyni si najbardziej kapelmistrz kocioa Jezuitw w Rzymie
Giacomo Carissimi (16051674). Tematami jego 15 zachowanych oratoriw s sceny ze
Starego Testamentu (Jephte, Judicium Salomonis, Balthasur, Jonas, Abraham et Isaa). Teksty
jego oratoriw pochodziy spod wprawnego, lecz niestety nieznanego pira. Zachwyt budziy
przede wszystkim pikne sceny dramatyczne. Carissimi pisa wiele, ale w czasie znoszenia
kociow jezuickich w XVIII wieku duo jego dzie przepado (zdarzao si, ze manuskrypty
jego sprzedawano jako makulatur). By autorem ok. 100 kantat, szeregu mszy i motetw, by
te znakomitym pedagogiem; studiowali u niego pniejsi mistrzowie rnych krajw Europy.

202. Yiadana, Grandi i Benevoli

Rwnolegle do rozwoju opery i oratorium przebiega rozwj coraz popularniejszej w tym
czasie muzyki koncertujcej. Wielkie-zasugi na tym polu mia Lodovico Yiadana (wac.
Grossi, 1560 1627), kapelan franciszkaski i kapelmistrz kocielny w Mantui i Wenecji.
Okoo r. 1602 wyszy pierwsze utwory z cyklu Concerti ecdesiasti-ci. zbir motetw i
psalmw z basso continuo na organach, w stylu bardzo odlegym od zasad liturgicznych, co
widoczne jest w zaczonych do zbioru czciach mszy. Yiadana poszed na kompromis: pisa
w zasadzie w polifonicznym czteroglosie, ale gos najwyszy traktowa wzorem zwolennikw
monodiijako solo wokalne, pozo- stawiajc z reguy inne gosy organom, ktre tak
naprawd czsto musiay zastpowa brakujcy peny chr. Dla rozwoju muzyki kocielnej
ten zabieg Yiadany mia znaczenie decydujce. Kompozytor pozostawi po sobie wielk ilo
canzonett, madrygaw i Sinfonie musicali a 8 voci per ogni sorte d'istromenli. Z wolna w
muzyce kocielnej baroku pojawia si zasada operowania rodzimym tekstem zamiast
uywanej w okresie renesansu aciny. Tradycje szkoy rzymskiej, tradycje palestrinowskie
przetrway w gb XVII wieku; szczeglnie w kapeli sykstyskiej unikano innowacji,
kultywujc styl wokalnej, niedramatycznej polifonii. Ale w innych orodkach rozwoju muzyki
kocielnej we Woszech i poza Wochami (Francja, Niemcy, Anglia) muzyka kocielna
rozwijaa si nowym torem. Wanie we Woszech pojawiay si w muzyce kocielnej
innowacje o zasadniczym znaczeniu. Yiadana komponowa muzyk kocieln, ale inni
kompozytorzy woscy Carissimi, Monteverdi, Cavalli, Legrenzi czy A. Scarlatti byli
twrcami oper, co nie pozostawao bez wpywu na styl ich muzyki kocielnej. Kompozytorem
muzyki par excellence kocielnej byt w nastpnym wieku FrancescoDurante(16!S4 1755),
wybitny kapelmistrz i pedagog kompozycji (uczniowie: Pergolesi, Paisiello, Jommelli,
Piccinni), jeden z gwnych przedstawicieli szkoy neapolitaskiej, autor mszy. motetw,
lamentacji, psalmw, oratoriw i madrygaw. Jego najwiksze dzieo. Mugnificat, wyrasta
jako dzieo wirtuozowskie daleko poza konwencje swego czasu. Wspczesnym Viadanie by
Alessandro Grandi (ok. 1577 - 1630). kapelmistrz w Ferrarze. Wenecji i Bergamo. autor
motetw na 2 do 8 gosw. Salmi brevi, Messe et Salnii concertati i omiogosowej Messe
concertate. By wybitnym twrc muzyki kantatowej. Z czasem muzyka religijna rozrastaa
si do olbrzymich rozmiarw, zyskujc na wyjtkowej monumentalnoci. Dzieem typowym
jest tu msza uroczysta Benevolego z okazji powicenia katedry w Salzburgu, na 52 gosy (16
wokalnych i 36 instrumentalnych) oraz organy i basso continuo. Orazio Benevoli (1605
1672) ksztaci si w Rzymie, dziaa w Austrii i pniej w Rzymie. By autorem mszy i

89

psalmw, dalekich od ascezy Palestriny. Jego dziea

manuskryptach.

zachoway si niemal wycznie w

203. Schutz
Typow form muzyki religijnej bya w XVI i XVII wieku (jak ju wiemy) pasja, forma
wokalna lub wokalno-instrumentalna do tekstu o mce Chrystusa. W epoce baroku
wprowadzono do pasji monodyczny recytatyw, co bezsprzecznie byo zasug Heinri-cha
Schutza (1585 -1672), najwybitniejszego przed Bachem autora pasji. Schutz prowadzi przez
55 lat kapel ksic w Drenie. Otrzymawszy stypendium do Wenecji, uczy si u G.
Gabrielego, od ktrego te duo przej w dziedzinie formy. zwaszcza polichralnej.
Przenis z Woch wiele form wspczesnej mu muzyki, uprawia niemal wszystkie gatunki,
by te autorem pierwszej niemieckiej opery Dafne (1627, zaginiona) oraz pierwszego
(rwnie zaginionego) baletu, 1638. Pisa kantaty, motety, oratoria, koncerty i liczne wieckie
utwory wokalne, ale najwiksze zasugi pooy jako autor pasji (wedug w. Mateusza, Jana i
ukasza), w ktrych zreszt obywa si bez instrumentw, kadc nacisk na kunsztowny ukad
czterogosowego chru, przewanie imilacyjnego. W sumie Schlitz czy w swojej twrczoci
nowe formy woskiej muzyki z elementami polifbniki kultywowanej jeszcze bardzo silnie na
Pnocy. Z jego dzie na uwag zasuguj ponadto; Magnificat, 12 geistliche Gesdnge i Die 7
Warte Jesu urn Kreutze, a zwaszcza Symphoniae sacrae.

204. Kantaty
W pierwszej poowie XVI wieku wprowadzono krtk wokaln form, zwan kantat. Ta
nowa zupenie forma oparta bya na akompaniowanej monodii i pojawia si w miejsce
zanikajcego bezpowrotnie madrygau. Pisano kantaty wieckie lub religijne, wieckie przede
wszystkim we Woszech, religijne gwnie w Niemczech, przewanie przy udziale niewielkiej
iloci wykonawcw i instrumentw towarzyszcych, zoone z recytatyww i ariosw (w
miar rozwoju tej formy rozszerzanych do penych arii). Pierwszymi twrcami takich kantat
byli Luigi Rossi, Giacomo Carissimi i Alessandro Stradella. Luigi Rossi, autor pierwszej
opery woskiej pisanej dla Parya, skomponowa a 100 kantat. Kantaty wieckie pisali we
Francji Charpentier, Campra, Bernier i CIerambault. W Niemczech protestanckich rozwijaa
si kantata kocielna, oparta czsto na chorale. Obok Schutza i Telemanna pisa kantaty
rwnie Buxtehude.

205. Schein i Buxtehude

Johann Hermann Schein (15S61630) dziaa jako kapelmistrz w Weimarze, a od r. 166jako
kantor w Lipsku. Uprawia pie wielogosow - wieck i religijn. Wrd jego dzie na
szczegln uwag zasuguj Geistliche Gcsiinge (od 5- do 12-go-sowych), motety (Cymbalum
Sionium, od 8- do 12-gosowych), 14-gosowe Te Deum, madrygay (5-gosowe), pieni o
krtkich formach (Waidiiedlem) oraz 20 suit w formie wariacji. Dietrich Buxtehude (ok.
16371707), powszechnie podziwiany organista, znany by przede wszystkim ze swoich
improwizacji; Haendel, Bach i Telemann udawali si specjalnie do Lubeki, aby posucha gry
wielkiego mistrza. Buxtehude napisa szereg preludiw, fug, canzon i toccat na organy, szereg
suit wariacyjnych na klawesyn oraz wiele kantat. Romantyk baroku", kompozytor peen

90

fantazji, w muzyce wokalnej

szed ladem kompozytorw rzymskich, w muzyce
instrumentalnej wytworzy wasny styl, do ktrego mia pniej nawiza Bach. Z licznych
dzie Buxtehudego zachowaa si tylko pewna- cz. Obok wymienionych form na uwag
zasuguj jeszcze: Missa brevis, Magnificat, 1 sonat triowych i arie wokalne z towarzyszeniem
instrumentu. Synna jest jego Passacaglia d-moll, zbudowana na staym ostinato w basie,
klasyczny wzr barokowej techniki wariacyjnej.

206. Praetorius: ,,Syntagma musicum"

Michael (Schultheis) Praetorius (1571/721621). autodydakta, by kompozytorem. organist
i kapelmistrzem. Studiowa we Frankfurcie nad Odr filozofi i teologi, dziaa w wielu
miastach niemieckich (m. in. w Drenie i Lipsku). Spor cz swego majtku zapisa na dom
dla ubogich. W historii muzyki znany jest gwnie jako teoretyk, autor trzytomowej ksigi
Syntagma musicum, ktra jest najpeniejszym rdem informacji o wczeniejszej muzyce
oraz o muzyce wspczesnej kompozytorowi, a zwaszcza o wszystkich uywanych w jego
czasach instrumentach (z ilustracjami; tzw. Theatrum instrumentorum}. Praetorius pisa w
swym dziele o wszystkim: o trady- cjach piewu kocielnego od starotestamentowej psalmodii
poczwszy, o wieckich tradycjach muzyki extra ecciesiam", o muzyce na dworach, w
wojsku, o etycznym i terapeutycznym oddziaywaniu muzyki, o tacu i muzyce scenicznej,
wreszcie o filozofii muzyki. Komponowa muzyk dla kocioa protestanckiego (Musae
Sioniae na chr od 2 do 12 gosw i fantazje organowe oparte na choraach luteraskich). Z
jego dzie instrumentalnych znane s dzi najbardziej utwory taneczne Terpsichore.

207. Delalande i muzyka religijna we Francji

Michel-Richard Delalande (16571726), pitnaste dziecko krawca, wyrs w Paryu na
znakomitego organist. Z czasem zosta muzykiem dworskim i powierzono mu muzyczne
wychowanie ksiniczek. W kocu zosta kapelmistrzem krlewskim. Pisa balety, dziea
instrumentalne (Symphonies des soupers du Roi, Symphonies des Noels itp.), ale najwiksze
zasugi dla muzyki francuskiej wnis jako autor muzyki religijnej. Napisa 60 motetw, szereg
mszy i synne Lefons de tenebres. Obok Delalande'a na uwag zasuguj Marc-Antoine
Charpentier oraz duo wczeniej dziaajcy Henri Dumont (de Thier, 16101684), organista i
kapelmistrz krlewski, kanonik, autor 5 Messes Royales en plein ciiant, motetw i preludiw
organowych. W sumie jednak francuska muzyka religijna nie rozwijaa si tak interesujco jak
we Woszech czy w Niemczech.

208. M. A. Charpentier
Marc-Antoine Charpentier (ok. 16361704) by uczniem Carissimiego w Rzymie. Dziaa
jako kapelmistrz w Paryu. Wypierany notorycznie przez Lully'ego, napisa tylko dwie opery i
muzyk do kilku przedstawie teatralnych Moliera i Corneille'a. By jednym z najwikszych
mistrzw baroku europejskiego. Ogromne znaczenie maj jego dziea religijne: 8 mszy, 30
psalmw z orkiestr, motety, oratoria i kantaty. Z dzie oratoryjnych wielk saw cieszyo si
oratorium Le reniement de St. Pierre. Pisa dziea religijne zarwno do tekstw francuskie
h,jak i aciskich (oratoria: Judicium Salomo-nis, Extremum Dei Judicium}. W dzieach tego
typu Charpentier szed ladami swego nauczyciela, Carissimiego.

91

209. Muzyka religijna w Anglii

Muzyka religijna w Anglii sza w dwu kierunkach: kultywowano stare pieni i psalmy oraz
wprowadzano pieni nowe - omawiane ju anthemy. W piewie anglikaskim teksty psalmw i
pieni odgryway zawsze wielk rol. Psalmy te znajduj si w ksigach zwanych psalters i
su nieodcznie liturgii rnych kociow anglikaskich. Psalmy w wikszych formach,
czterogosowe przewanie, pisali niemal wszyscy wybitni kompozytorzy angielscy z Tallisem,
Byrdem i Gibbonsem na czele. W XVII wieku pojawiy si wiksze zbiory psalmw, wrd
nich na uwag zasuguj zbiory Ravenscrofta(1621) i Playforda(1677). W zblionych do
kantat anthemach rozwijano formy bardziej monumentalne, z czasem anthemy przerodziy si
w wielkie kantaty koncertujce na glosy solowe, chr i orkiestr, szczeglnie dziki
wprowadzeniu (Purcell!) instrumentalnych wstawek (ktre w praktyce liturgicznej czsto byy
skracane lub pomijane). Ich zadaniem byo uwietnianie solennych naboestw, tworzenie
oprawy artystycznej dla wanych uroczystoci pastwowych. Wielkie dziea tego typu pisa w
Anglii Haendel (m. in. synny zbir czterech monumentalnych anthemw koronacyjnych
napisanych na ceremoni koronacji krla Jerzego II w katedrze West-minster w r. 1727).

210. Mielczewski

Muzyka religijna rozwijaa si w XVII wieku rwnie w Polsce. Jej wybitnym

przedstawicielem by Marcin Mielczewski (zm. 1651), czonek kapeli dworskiej w
Warszawie, pniej kapelmistrz
biskupa w Pocku. Mielczewski by pierwszym
przedstawicielem koncertu wokalno- instrumentalnego w Polsce, a take motetu i psalmu. Jego
dziea grywano nie tylko w Polsce. Mielczewski uprawia muzyk w stylu renesansowej
polifonii (msze a cappellu) oraz dziea oparte na barokowym ju stylu koncertujcym (np.
Missa Cervien.\iutiti na szeciogosowy chr i instrumenty). Najbardziej interesujce w jego
dorobku s wokalno-instrumentalne koncerty kocielne i instrumentalne canzony, dziea
technicznie dojrzale, o kunsztownej polifbnice, niekiedy (canzony) oparte na rytmach
poloneza czy mazurka. W koncertach uderza szczeglnie bogato zastosowana technika
koloraturowa.

211. Lilius
Wan postaci w muzyce XVII wieku sta si w Polsce Franciszek Lilius (ok. 1600
1657), syn Wocha, urodzony i wychowany ju w Polsce, kapelmistrz katedry wawelskiej,
kompozytor sprawny, reprezentujcy kierunek rzymsko-wenecki, czcy wielki talent
melodyczny z pewnoci rzemiosa. Pisa jak i jego ojciec, Wincenty Lilius (zm. 1636 w
Warszawie) msze i motety a cappella oraz z towarzyszeniem instrumentalnym. W Polsce
dziaali jeszcze dwaj inni synowie Wincentego Liliusa: Jan kapelmistrz we Wocawku, i
Szymon organista dworski w Warszawie. Z dzie Franciszka Liliusa najbardziej znany jest
motet Juhilute Deo na piciogosowy chr, zesp instrumentalny i basso continuo oraz Missa
h rc v issimci na chr omiogosowy, o piewnej melodyce.

92

212. Pkiel
Karmelita Bartomiej Pkiel (zm. 1670) dziaa jako kapelmistrz na dworze krlewskim w
Warszawie, a pniej przy katedrze wawelskiej w Krakowie. Pisa muzyk kocieln w stylu
kompozytorw weneckich. Jest autorem mszy czterogosowej, motetw, kantat, pieni
aciskich, koncertw i przypuszczalnie 40 tacw lutniowych. N aj wietniej szy m dzieem
Pkiela jest utwr Audite rnortaies na sopran, alt, tenor, bas, 3 wiole i basso continuo. Forma
tego dziea waha si pomidzy dramatycznym dialogiem a oratorium. Obserwujemy tu
zadziwiajc zaleno muzyki od tekstu, w melodyce uderza jej piewno. Z dzie
chralnych Pkiela na uwag zasuguj Msza wielkanocna, napisana na chr mski Missa
hrevis, a zwaszcza Missa Pulcherrima, przepeniona pomysami melodycznymi, mistrzowska
w fakturze chralnej. Z czasw wczeniejszych pochodzi Missa Concertata la Lombardesca,
utwr 13-gosowy, ujty w technice polichralnej.

213. J. Rycki
Wybitnym twrc polskiej muzyki religijnej by te Jacek Rycki (ok. 1625/35ok. 1704),
dyrygent kapeli krlewskiej w Warszawie (nastpca Pkiela), gdzie wesp z I. C. Schmidtem
by
kapelmistrzem krla Augusta II, a potem w Drenie. Pisa utwory wokalnoinstrumentalne, gwnie koncerty kocielne i motety koncertujce. W jego dzieach uderza
sprawno w posugiwaniu si rodkami techniki polifonicznej. Skomponowa szereg mszy,
hymnw i koncertw kocielnych a cappella lub z towarzyszeniem instrumentw. Z jego
dorobku na uwag zasuguj: Magnificemus in cantico, Magnifical i Di.\it Dominus na chr i
instrumenty.

214. Jarzbski
Polsk muzyk instrumentaln reprezentuje obok nalecego do szkoy weneckiej Mikoaja
Zieleskicgo Andrzej Rohaczewski, ale najwiksze zasugi w tym zakresie pooy Adam
Jarzbski (przed 15901649), piszcy wycznie muzyk instrumentaln. Jego gwne dzieo
to 27 Canzoni e concerti na 2, 3 lub 4 skrzypiec (lub na inne instrumenty, np. na fagot i puzon)
z basso continuo. W jednej z canzon Jarzbski cytuje popularn kold Nu my, dziatki,
zapiewajmy. W utworze Chromatica, opartym jak sam tytu na to wskazuje na temacie
chromatycznym, kompozytor idzie w lady twrcw woskich. W szybkich czciach canzon
pojawiaj si do czsto tace, wrd nich synna jest cz taneczna zw. Tamburelta.
Jarzbski pochodzi z zamonej rodziny mieszczaskiej, studiowa za granic, wiele
podrowa, od r. 1619 by skrzypkiem w kapeli krlewskiej. Zajmowa te stanowisko
architekta krlewskiego i jest autorem poematu Gociniec albo krtkie opisanie Warszawy
(1643).

215. Instrumentalna muzyka XVII wieku

Klawesynici niewtpliwie wyprzedzali swoj epok. Jako instrument akordowy, uniwersalny,
solowy, w dodatku nieodzowny w praktyce scenicznej i kameralnej, klawesyn sta si
instrumentem niemal eksperymentalnym. Ale o istotnym rozwoju muzyki nie miay
zadecydowa takie instrumenty, jak klawesyn czy organy, lecz zespoy, tworzce si bardzo

93

wolno, dochodzce do standardowoci na drodze dugiej ewolucji. Nie wiemy, jak wygldaa
praktyka wykonawcza w zespoach przed r. 1600, brak nam jest przede wszystkim
wystarczajcej iloci zapisw takiej muzyki. Wiemy, e grano muzyk zespoow na wiolach,
do ktrych doczay si niekiedy flety, a w szkole weneckiej instrumenty blaszane. W
Niemczech praktykowano muzyk na-instrumenty dte. W sumie o wytworzeniu si zespow
zadecydowa rozwj wiol, budowanych w rnych wielkociach, waciwie na wzr rejestrw
gosu ludzkiego. Strojone na pocztkuna wzr lutni w kwartach z tercj porodku, wiole
dzielono na: violada braccio, czyli wiola ramienna, i viola da gamba, czyli kolanowa, w
zalenoci od sposobu trzymania instrumentu (rnice te zachoway si dzi midzy
skrzypcami a wiolonczel, wygldajcymi i strojonymi przecie podobnie). Skrzypce
pojawiaj si nieco pniej (francuskie gigu<-\ niemieckie Geige). Osobn grup instrumentw
smyczkowych tworzyy instrumenty zaopatrzone w struny wspbrzmice (bourdon): lira da
gamba (o 14 strunach), lira da braccio (o 7 strunach) oraz archiviola da lira (o niskim
rejestrze). Przypuszcza si, e skrzypce powstay jako modyfikacja liry da braccio. Pierwsze
utwory zespoowe byy par excellence polifoniczne, przy czym wan rol odgrywaa tu
technika imitacyjna. W kompozycjach o charakterze tanecznym styl muzyki zblia si do
homofonii, a nadto te jest ywszy w rytmice. Z form preferowane s fantazja, tace i
canzony (te ostatnie pisane byy szczeglnie obficie przez przedstawicieli szkoy weneckiej).
Najwczeniejsze samodzielne dziea orkiestrowe (canzony) powstay okoo r. 1580. W r. 1597
synna staje si Sonata pian e f orle na zesp wiol i puzony, napisana przez G. Gabrielego. W
Anglii gwnymi kompozytorami zespoowej muzyki byli Orlando Gibbons, ktry ju w r.
1610 wyda Fantasies na 3 wiole, oraz Matthew Locke, autor 2-, 3- i 4-gosowych suit na
instrumenty smyczkowe i dzie teoretycznych. W Niemczech pierwsze dziea na zespoy
instrumentalne pisali: Melchior, Franek (l 580--1639), Erasmus Widmann (15721634) i
Valentin Hausmann (zm. 1611 lub 1614). Najwiksze jednak osignicia w tym zakresie mieli
kompozytorzy pnocnowloscy i weneccy (Florentino Maschera, Tiburtio Massaini i Lodovico
Grossi da Viadana).

216. Wielcy lutnicy

Ogromn rol w dziejach muzyki instrumentalnej odegray instrumenty smyczkowe. Przy
kocu XVI wieku pojawiy si skrzypce, a z czasem wedug ich modelu zaczto konstruowa
instrumenty wiksze altwk i wiolonczel. Warto podkreli, e pierwsze wiadomoci o
skrzypcach spotykamy ju w XV wieku, i to w Polsce, gdzie znany by instrument zwany
skrzypiec, uchodzcy za prototyp waciwych skrzypiec. O polskich skrzypcach wspominaj
te w swych traktatach Agricola i Praetorius (XVI i pocztek XVII w.). Take wysoki poziom
sztuki lutniczej w Polsce w XVI w. wskazywaby na wczeniejszy tu ni gdzie indziej rozwj
tego instrumentu. Skrzypce budowano przede wszystkim we Woszech, gdzie powstaway
najlepsze egzemplarze, ktre po dzie dzisiejszy nie zostay zdystansowane ani przez
nastpnych budowniczych (lutnikw), ani tym bardziej przez przemys. Budowano je we
Woszech w kilku orodkach; najsynniejsze pochodz z Cremony, miasta w pnocnych
Woszech ze znanymi dynastiami budowniczych skrzypiec Amati, Ruggieri, Stradivari i
Guar-neri. Pierwsza wielka szkoa budowy skrzypiec powstaa w Brescii (Gasparo da Salo i
Paolo Maggini). W cigu dwu wiekw powstao okoo 20000 mistrzowskich instrumentw
dziel lutnikw z Brescii, Cremony, Wenecji, Mediolanu i Neapolu. Jak dotd, nie zdoano
stwierdzi z ca pewnoci, na czym polega tajemnica mistrzowskich instrumentw.
Decydujce znaczenie mia tu zapewne sam wybr drewna, rnego zreszt dla rnych czci
skrzypiec. Konstrukcja instrumentu -jego proporcje jest do zbadania, gorzej natomiast ze
skadnikami lakieru; nie jest wszake pewne, czy chodzi tu tylko o lakier. Z lutnikw innych

94

krajw wymienia si Niemcw Jakoba Stainera (16171683, pracowa jaki czas w

Cremonie u Amatich) i jego ucznia Egidiusa Klotza. Stainer by zwolennikiem reformacji,
dosta si do wizienia, a po przewlekych i kosztownych procesach popad w obkanie. Syn
Egidiusa Klotza, Mathias Klotz (16531743), najwybitniejszy lutnik w rodzinie Klotzw,
uczy si rwnie lutnictwa w Cremonie. Wrd francuskich lutnikw znani byli: Ciaude Pierray, Jacques Bocquay (obaj dziaajcy w pierwszej poowie XVIII w.), Nicolas Augu-stin
Chappuy, Edmond Saunier, synny Nicolas Lupot (17581824), jego rwienik Francois
Louis Pique, Jean-Baptiste Vuillaume (17981875, wietny imitator starych instrumentw) i
lutnicy z rodziny Cand. polskich lutnik w wybili si: w Krakowie Mateusz Dobrucki i
rodzina Grobliczw (a zwaszcza Marcin Groblicz starszy), w Warszawie rodzina
Dankwartw.

217. Amati, Guarneri i Stradivari.

Najwybitniejszymi mistrzami cremoskimi byli: Andrea Amati (1500/05ok. 1580), jego
synowie Antonio (1538 - przed 1640) i Girolamo (15611630) oraz jako najwybitniejszy
syn Girolama, Nicola Amati (15961684), nauczyciel Stradivariego, Guarneriego,
Ruggieriego i Grancina. Hieronymus (lub Girolamo II, 16491740), syn Nicoli Amatiego,
nie by ju w swoim zawodzie takim mistrzem jak jego ojciec, jego prace ustpuj te
znacznie pracom Stradivanego. W rodzinie Guarnerich najwybitniejszym lutnikiem okaza si
Giuseppe Antonio Guarneri (zwany Guarneri del Gesu, gdy swoje dziea czsto oznacza
symbolem JHS; 16981744). Wielk warto maj przede wszystkim jego pierwsze prace,
jedna z nich bya potem wasnoci Paganiniego. Z rodziny Guarnerich na uwag zasuguj
ponadto: Andrea Guarneri (przed 1626 1698), Pitro Giovanni (16551720, rwnie
wietny skrzypek) oraz Giuseppe Giovanni Battista Guarneri (l 666 ok. 1739). Antonio
Stradivari(16441737) posuy si modelem synnego
Nicoli Amatiego, ale jego
zainteresowania zdobyczami mistrzw z Brescii, a zwaszcza Paolo Magginiego (Giovanni
Paolo. 1580ok. 1630), zawiody go do idei poczenia waciwoci instrumentw obu
mistrzw. Okoo 1700 r. osiga niebywae mistrzostwo w zakresie budowy skrzypiec i do
koca ycia tworzy szereg instrumentw niezwykej jakoci, o wielkim dwiku i szlachetnym
brzmieniu. Podobno skonstruowa okoo 2000 egzemplarzy, w tym rwnie szereg altwek,
wiolonczel i kontrabasw. Zachowao si okoo 500600 instrumentw Stradivanego.
Zjedenaciorgajego dzieci tylko dwoje zostao lutnikami. Tajemnic budowy skrzypiec
przekaza uczniom, wrd ktrych wane miejsce zajli: Carlo Bergonzi (ok. 16831747),
dziaajcy pniej w Wenecji. Lorenzo Guadagnini (1695 1760), Nicola Gagliano (ok.
1695ok. 1758). Serafino Santo (1678-1737) i Lorenzo Storioni (17511801).

218. Suita
Suita ma swoj dug prehistori. Jej pocztki sigaj jeszcze XIII wieku. Suita skada si z
tacw o kontrastowym charakterze i wykonywana bya najpierw na pojedynczych
instrumentach (np. na lutni), pniej przez instrumenty smyczkowe, wreszcie przez orkiestr.
Sama nazwa formy nie bya wprowadzona od razu; suity klawesynowe we Francjijeszcze
dugo nosiy nazw pieces du c!avec'in, we Woszech posugiwano si nazwpartita: w
kadym przypadku chodzio o ukad tacw silnie z sob skontrasto-wanych. Okoo r. 1650
suita miaa ju zazwyczaj cztery czci (allemande, courante, sarabande i gigue), w
Niemczech i Anglii zbliaa si bardziej do wyksztaconych ju form wariacji. Ukad ten
rozbudowywano dodajc inne tace, takie jak menuet. gawot, bourree, passepied. rigaudon

95

czy polonez, co wszake nie zmieniao samej istoty formy suitowej. Kady z tych tacw mia
odrbny rytm, charakter, odrbne metrum, ulubione zwroty meliczne, cho zdarzao si, e
motywami tacw staway si motywy stae, niemal wsplne dla wszystkich czci. Tace te
cechuje prostota, tylko niektre posugiway si elementami kontrapunktu (kunsztowne pod
tym wzgldem byway np. pawany), tote ich taneczny charakter nie ulega znieksztaceniu:
przeciwnie, wybitni kompozytorzy umieli wydobywa z tych krtkich zazwyczaj utworw
ekspresj tanecznego, dworskiego na og ruchu. Po Bachu i Haendlu kompozytorzy nie
uprawiaj ju tej formy, na pierwszy plan wysuwa si sonata: z suity przechodzi do sonaty
tylko menuet.

219. Sonata
Zasada basu generalnego przyczynia si niebywale do rozwinicia nowych form. Jedn z
najwaniejszych staa si sonata skrzypcowa. W miar doskonalenia si techniki gry
skrzypcowej przybyway utwory komponowane zrazu na wzr innych form (np. canzony),
pniej bardziej samodzielnie. Nie ma podstaw do sdzenia, e na rozkwit literatury
skrzypcowej wpyny dowiadczenia z gr na wioli, cho np. figuracje na temat staego gosu
cantus firmus ywo przypominaj pniejsz ciacco-n, tak chtnie uprawian w literaturze
skrzypcowej. Sama nazwa sonata pojawia si po raz pierwszy w XVI wieku. Sonare znaczy
brzmie, okrelenie to uywano dla oznaczenia muzyki niewokalnej, muzyki instrumentalnej.
Pierwsze zbiory samodzielnej zespoowej muzyki instrumentalnej pojawiy si we Woszech
(Libro I de Canzoni dasonare, Florentino Maschera, 1584). Podobnie jak suita, sonata skadaa
si z kilku kontrastujcych z sob czci. W poowie XVII wieku pojawiaj si dwojakiego
typu sonaty. W zalenoci od ich przeznaczenia rozrniano wwczas sonaty kocielne
(sonata da chiesa, 4 czci: powolna, szybka, powolna, szybka) od sonat kameralnych (sonata
da camera, 3 czci: szybka, powolna, szybka), zblionych do suit tanecznych. Kontrasty temp
wyzyskano do budowy form wieloczciowych (u Legrenziego np. sonata da chiesa ma 5
czci), Konwencjonalna, typowa forma sonaty kocielnej skada si z nastpstwa dwu par
temp, przy czym wolne czci s piewne (niekiedy akordowe), natomiast szybkie
wprowadzaj elementy imitacji i fugata; niekiedy ostatnia cz jest ywym tacem (gigue).
Sonaty barokowe w niczym nie przypominaj pniejszych klasycznych, w ktrych element
rozwoju tematycznego stanie si tak wany. Charakterystyczn ich cech jest wyzyskanie
idiomatyki skrzypcowej, rozwinitej wydatnie dlatego, e ich autorami byli najczciej
skrzypkowie, gwnie Wosi, do ktrych dopiero po jakim czasie doczyli skrzypkowie
niemieccy, angielscy i francuscy. Obsad sonatow tworzyo z reguy trio instrumentalne (std
nazwa: sonata triowa), 2 skrzypiec lub 2 inne instrumenty melodyczne ujte s w monodycznie
homofonicznej lub kontrastujce polifonicznej fakturze na tle gosu basowego (lub klawesynu).

220. Cechy baroku w muzyce

Barok waciwy wyznaczony jest w historii muzyki datami 16201680. W cigu
szedziesiciu lat (w przyblieniu) zmienio si stosunkowo niewiele, by to jednak okres
penego rozkwitu zapocztkowanych we wczesnym baroku form i rodzajw muzyki. Okres
ten charakteryzuje przede wszystkim przeniesienie nowych idei z Woch do innych krajw
(Francja, Niemcy). Wenecka szkoa operowa przeywa w tym czasie niebyway rozkwit
(ostatnie lata twrczoci Monte Verdiego), a jednoczenie we Francji pojawiaj si zacztki
opery ju narodowej (Lully). We Woszech dziaa Carissimi, najwikszy wczesny twrca
oratoriw. Wczesny barok odsoni nowe moliwoci stylistyczne, barok waciwy je

96

wyzyska dla nowych form. Nie s to formy ustalone, pewne, takie jakie znamy z muzyki
pniejszej, klasycznej. Przeciwnie: w tym czasie formy ksztatuj si na zasadzie swobodnej,
nieschematycznej. Indywidualnoci twrcze tej epoki znalazy w muzyce bodaj po raz
pierwszy pene pole do ukazania wasnej pomysowoci. Wida to moe najwyraniej w
muzyce instrumentalnej (zwaszcza pisanej na instrumenty klawiszowe). Pojawiaj si te
formy muzyki kameralnej. W muzyce instrumentalnej przewaa zasada koncertujca. Jest to
te czas rozkwitu instrumentw, ktre przejte z epok wczeniejszych, zostay tu
podporzdkowane idei basu generalnego i zwizanym z nim rnym formom harmonicznym.
Organy czy klawesyn pozwalaj na harmoniczne podporzdkowanie muzyki nowym zasadom
formalnym. We Francji pojawiaj si formy uwolnione od wci jeszcze cicej na muzyce
polifonii, formy taneczne,
zoone z szeregu form mniejszych, niemal okresowo
zaokrglonych, znane jako suity. Ustala si te forma uwertury francuskiej. Najistotniejsze
cechy baroku zale od poszczeglnych dokona najwikszych indywidualnoci tej epoki.
Wosi Frescobaldi i Carissimi, Niemiec Schiitz i Francuz Lully wyznaczaj nie tylko
szczytowe osignicia epoki, ale te indywidualne rozumienie moliwoci nowego stylu i
spadku po wczesnym baroku. Najwiksze znaczenie ma tu oderwanie si od form wokalnych i
emancypacja stylu instrumentalnego. Uporzdkowanie i normalizacj wida wyranie na
przykadzie tworzcych si form. Istnieje tendencja do budowy jasnej, zaplanowanej w czasie.
Utwory dziel si na czci (gwnie na cztery, co na dugo pozostanie zasad w muzyce
instrumentalnej), jak w typowej dla muzyki woskiej tego okresu sonacie triowej. Pojawia si
harmoniczna myl konstrukcyjna: poszczeglne czci wystpuj albo w tonacjach
rwnoimiennych (zmiana trybu, a wraz z nim charakteru i wyrazu muzyki), albo w tonacjach
pokrewnych tercjowe czy kwintowo. Wprowadzenie tacw do muzyki instrumentalnej
(tacw zreszt nie tylko rodzimych, np. sarabanda pochodzi podobno a z Meksyk u!) nadao
jej charakter ywy, przeciwstawny do powagi kunsztownej polifoniki (stosowanej w
rwnolegle rozwijanej sonacie kocielnej i w ricercarach). W muzyce niemieckiej, francuskiej
i angielskiej lego okresu pojawiaj si wpywy woskie, przefiltrowane jednak przez wasne
tradycje. Najwyraniej wida to w muzyce francuskiej, ktra bez sprzeciww przeja tylko
zasad basu generalnego. Powadze i
patosowi muzyki woskiej Francuzi potrafili
przeciwstawi lekko i taneczno. Woskie sonaty zostay odrzucone, a miejsce ich zajy
wspomniane ju suity i popularne uwertury, dwu- lub trzyczciowe utwory o charak terze
wstpu do baletu czy opery, z charakterystycznym rytmem punktowanym, ktry nadawa
nawet wolno przebiegajcej muzyce dworski wdzik. W okresie baroku rozwina si
wydatnie muzyka instrumentalna, pojawi si wrcz specyficzny styl instrumentalny w oparciu
o nowe formy, z wyran tendencj do wirtuozostwa, standaryzuje si z wolna, ale do
konsekwentnie muzyka zespoowa, formowana gwnie na instrumentach smyczkowych z
klawesynem (lub organami) jako bassocontinuo. W pniejszym czasie pojawia si problem
stroju instrumentw klawiszowych (podzia oktawy na dwanacie idealnie rwnych czci
wypiera podzia wynikajcy ze strojenia czystymi kwintami, ktre dawao stopnie
nierwnomierne,
uniemoliwiajce znajdowanie si w dowolnie wybranej tonacji,
modulacyjne przejcia do tonacji odlegych itp.). Sprawy akustyki muzycznej staj si w
zwizku z tym rwnie wane, jak dawniej problemy prowadzenia gosw i doboru interwaw.
W peni wykorzysta moliwoci nowego, rwnomiernie temperowanego stroju J. S. Bach w
swych preludiach i fugach z Das wohitemperierte Klavier. kuszaj

221. S. Rossi, Marini i Legrenzi

W XVII wieku trzej muzycy woscy zasuguj na wyrnienie: Salomone Rossi, Biagio Marini
i Giovanni Legrenzi. Salomone Rossi (1570 ok. 1630), woski kompozytor i skrzypek,

97

ktry sam siebie nazwa Ebreo (yd), muzyk na dworze w Mantui, by jednym z
najczynniejszych kompozytorw swojego czasu. Wielkie zasugi pooy zwaszcza w
dziedzinie formy i techniki wariacji instrumentalnych. Pisa sonaty (autor pierwszej sonaty
triowej), canzonetty i madrygay. By te wybitnym twrc muzyki synagogalnej (psalmy i
cantica). Pochodzcy z Brescii Biagio Marini (15971665), znakomity skrzypek, by autorem
przypuszczalnie pierwszej sonaty na skrzypce solo (Ajfetti musicali, 1617), sonat kocielnych
i kameralnych, dzie chralnych i opery. Przyczyni si znacznie do usamodzielnienia si
skrzypiec jako grnego gosu w zespole instrumentw. Giovanni Legrenzi (16261690) by
organist w Bergamo, a pniej kapelmistrzem przy kociele w. Marka w Wenecji
(powikszy zesp orkiestrowy do imponujcej wwczas iloci 34 muzykw). Pisa sonaty
kameralne i kocielne na 2 do 7 gosw, a take opery (ju w Eteocle e Polinice z r. 1675
wprowadzi ari da capo), oratoria, kantaty, psalmy i msze.

222. Vitali, Bassani i szkoa boloska

W XVII wieku wanym centrum muzyki staa si Bolonia. Tu dziaali Torelli i Corelli,
zasugujcy na osobne omwienie. Z innych reprezentantw szkoy boloskiej na pierwszy
plan wybili si Vitali, Bassani i Domenico Gabrielli. Kompozytorzy ci pisali gwnie muzyk
instrumentaln i przyczynili si do rozwoju szeregu form muzycznych okresu baroku,
zwaszcza formy sonaty triowej i concerto grosso. Ich dziea cechowaa wyrazisto formy i
szlachetno linii melodycznych. Giovanni Battista Vitali (16321692), urodzony w synnej
z lutnictwa Cremonie, komponowa popularne i wielokrotnie drukowane sonaty triowe. Jego
syn, Tommaso Antonio Vitali (16631745), by autorem synnej Ciaccony i dzie
kameralnych. Giovanni Battista Bassani (1647 1716) by organist i autorem dzie
kameralnych, 11 oper, kantat i 12 oratoriw.

223. Veracini
Francesco Maria Veracini (1690ok. 1768) by wybitnym skrzypkiem, uczniem swego wuja
Antonia Veraciniego, a take Casiniego i Gaspariniego. W r. 1714 wystpi w Wenecji z tak
wielkim powodzeniem, e przeraony jego wielkimi umiejtnociami Tartini przenis si do
Ancony, gdzie odda si doskonaleniu techniki skrzypcowej, aby mc stan do skrzypcowego
pojedynku z Yeracinim, co w tym czasie zaczynao by niesychanie modne. Veracini
koncertowa i dziaa w Londynie, Drenie i w Pradze. Pod koniec ycia zamieszka w Pizie,
gdzie zmar w skrajnej biedzie. Napisa 24 sonaty na skrzypce i basso continuo, ktre wyda w
Drenie i w Londynie. W manuskrypcie pozostawi szereg koncertw skrzypcowych,
symfonii, kantat, arii i 5 oper, a take prac z zakresu teorii. Jego skrzypcowe sonaty pisane
w oryginalnej i bardzo indywidualnej technice smyczkowej pozostaj w repertuarze
skrzypkw do dzi.

224. Torelli
Giuseppe Torelli (16581709) by (przypuszczalnie) twrc koncertu na skrzypce z
towarzyszeniem instrumentw (napisa 6 dzie tego typu). Dziaa zrazu jako altowio-lista,
pniej jako kapelmistrz w Ansbach i jako skrzypek w Bolonii. Przypuszczalnie te jest
pierwszym twrc formy concerto grosso (z pewnoci jego dziea tego typu byy

98

publikowane przed innymi: Concerti grossi con una Pastorale per ii santissimo Natale na 2
skrzypiec koncertujcych, 2 dalszych skrzypiec, altwki i basso continuo, 1709). Form
koncertu skrzypcowego Torelli rozwin z istniejcej ju formy sonaty na trbk z
towarzyszeniem zespou smyczkowego. Zarwno ta forma jak i concerto grosso opieraj si
na trzyczciowoci (tempa: szybkie, powolne, szybkie). Tego rodzaju formy uprawia te
urodzony w Weronie Evaristo Felice dall'Abaco (1675 1742), dziaajcy w Monachium i
Brukseli, autor muzyki wycznie instrumentalnej (co wwczas byo rzadkoci). DalPAbaco
napisa m. in. 24 sonaty skrzypcowe, 12 sonat triowych, 12 concerti da chiesa i 6 concerti
grossi. W dzieach jego uderza znaczne rozbudowanie formalne.

225. Koncert solowy

Pierwsze koncerty solowe datuj si z przeomu XVII i XVIII wieku. Ich autorami byli
kompozytorzy woscy. Wybitnym twrc, producentem niemal koncertw solowych by
Antonio Vivaldi, autor ponad 200 koncertw na skrzypce i orkiestr smyczkow z udziaem
klawesynu lub organw. Koncerty solowe wyrosy na tle formy concerto grosso. Pierwsze
utwory tego typu pisa Giuseppe Torelli (1698: Koncert na skrzypce z towarzyszeniem
orkiestry), wkrtce po nim podobne dziea napisali Albinoni i Jac-chini. Form koncertu
ustali wspomniany Vivaldi; koncert solowy by kompozycj trzyczciow (tempa: allegro andanteallegro). Tutti opierao si na stereotypach, jednym z najpopularniejszych byo
operowanie dwikami akordu. Solista natomiast prezentowa cay wczesny zasb efektw
wirtuozowskich, do ktrych naleay szybkie biegniki, arpeggiowane akordy, dwiki
podwjne itp. Z czasem wielk konkurencj dla koncertw skrzypcowych stay si koncerty
fortepianowe. Ich twrc by J. S. Bach.

226. Corelli
Arcangelo Corelli (1653 1713) byt kapelmistrzem opery, nadwornym muzykiem szwedzkiej
krlowej Krystyny (mieszkajcej w Rzymie), wreszcie muzykiem kardynaa Ottoboniego.
Kompozycje swoje pisa w cyklach po 12 utworw: dwa cykle sonat kocielnych, dwa cykle
sonat skrzypcowych (wrd nich jest synna Lafollia, 1700) oraz cykl concerti grossi (1712),
w ktrych kompozytor przeciwstawia may zesp kameralny duemu zespoowi penej
orkiestry. W jego muzyce wida przenikanie dwu tendencji: sonaty kocielnej (czci: wolna,
szybka, wolna, szybka) z jej fugowanymi, ywymi partiami i sonaty kameralnej (czci:
szybka, powolna, szybka). Zarwno muzyka, jak i dziaalno pedagogiczna Corellego
wywary ogromny wpyw na rozwj gry skrzypcowej w Europie. Corelli by twrc nowej
techniki skrzypcowej, metodycznie uporzdkowanej, szczeglnie w zakresie rozmaitych
sposobw smyczkowania, gry podwjnymi dwikami i akordami. Do jego uczniw naleeli
m. in. Geminiani, Locatelli i Veracini.

227. Concerto Grosso

Concerto oznacza w Jzyku woskim zarwno wspdziaanie". Jak i pojedynek. W XVI i
XVII wieku nazwa concerti odnosia si najpierw do dzie chralnych, a pniej do dzie
instrumentalnych wykonywanych przez wiksz grup muzykw, gwnie w technice
przeciwstawiajcej sobie dwa chry lub dwa zespoy. Nawizujc do tych praktyk,

99

kompozytorzy stworzyli przy kocu XVII wieku i w ramach muzyki instrumentalnej form
concerto grosso, w
zarysach analogiczn do sonaty kocielnej czy kameralnej.
Przeciwstawiono sobie pen orkiestr (?mo i grup solistw (concertino). Tematy
przechodziy z jednej grupy do drugiej (penej),
korzystano wiele z dynamicznie
eksponowanych dziaa echa". Concerti grossi byy wieloczciowe, tempa zmieniay si,
wolne czci nastpoway po szybkich kontrastowo, jak to byo zreszt w zwyczaju w tej
epoce. Prym wiedli w tej nowej, ulubionej formie Wosi: Corelli i Vivaldi to mistrzowie tego
rodzaju muzyki, ktra jeszcze po dzie dzisiejszy chtnie jest suchana. Concerti grossi pisano
gwnie na orkiestr smyczkow, ktrej przeciwstawiano kilka instrumentw, np. dwoje
skrzypiec i wiolonczel. Z instrumentw dtych concertino tworzyy czsto oboje czy trbki.
Concertina byy z reguy bogatsze ni tutti (ktre byo na og mechanicznie powtarzane),
korzystano w concertinie przede wszystkim z koncertujcej" maniery zdobniczego
wzbogacania tematw. Concertino okrelano rwnie jako concertato (lub concertante), tutti
jako ripieno lub concerto grosso (std nazwa gatunku). W formie concerto grosso J. S. Bach
napisa swoje Koncerty brandenburskie.

228. Frescobaldi
Rzymianin Girolamo Frescobaldi (15831643), piewak i klawesynista, organista kocioa
w. Piotra, wielka sawa w tym zakresie, by jednym z najwczeniejszych mistrzw
samodzielnej muzyki instrumentalnej. By jak jemu wspczeni zwolennikiem
jednotematycznoci (ricercare), cho w formach typu canzony wykazywa tendencje wrcz
przeciwne. Pisa te toccaty, capriccia i organowe utwory kocielne ujte w zbiorze Fiori
musicali. Pozna w czasie podry w subie monych niderlandzk i angielsk muzyk
instrumentaln. By mistrzem kontrapunktu i wirtuozem w zakresie rnych technik sucych
pogbieniu wyrazu (durezze i slravagan:e), troszczy si n^e o prawidowo w prowadzeniu
gosw, lecz o intensywno ekspresji, ktr trudno nie nazwa subiektywn. Z punktu
widzenia ewolucji muzyki mona go nazwa manieryst najwikszego formatu; nie tworzy
nowych form, lecz przejmowa ju zastane, udoskonalajc ich konstrukcj i pogbiajc
wyraz. Najwiksze osignicia mia na polu formy toccatowej. Toccata Frescobaldiego
skadaa si z wielkiej iloci przewanie bardzo zwile uformowanych czci (przy
wielokrotnych zmianach tempa); po raz pierwszy te mwi kompozytor w przedmowie do
zbioru Toccate e Partite(16l416) o swobodzie wykonawczej, obejmujcej przede
wszystkim zmiany tempa.

229. Sztuka improwizacji

Wczenie w muzyce wprowadzona zasada improwizacji opiera si-na jednoczesnym
wynajdowaniu i realizowaniu pewnego spjnego stylistycznie rodzaju muzyki. Nie ma tu
miejsca ani na komponowanie, ani na interpretacj, jest tylko sama realizacja, ktra w swoich
walorach artystycznych nie powinna ustpowa kompozycji napisanej. W istocie rzeczy
improwizacja nigdy nic moe by porwnywana z prac twrcz, na ktr skada si namys,
prbowanie, wybr i korektura. W muzycznej praktyce improwizacja opiera si czsto na
zasadzie wariacyjnej (tak miao si sta kilka wiekw pniej w muzyce jazzowej). Na
podou figury basowej (ostinato) improwizacja umoliwiaa rozwj takich form jak folia,
passamezzo czy romanesca. Z czasem improwizowano nawet w technice kontrapunktycznej.
W epoce barokowej wirtuoz organowy czy klawesynowy musia umie improwizowa peny
akompaniament z jednej linii basowej (tzw. bas figurowany). Sweelinck, Frescobaldi,

100

Buxtehude, a pniej Haendel czy Bach posiadali umiejtnoci improwizowania wielkich

form polifonicznych, ktrych ukoronowaniem staa si fuga.

230. Scheidt, Froberger i Pachelbel

W niemieckiej muzyce organowej trzech wybitnych muzykw Scheidt, Froberger i
Pachelbel stworzyo nowy styl. Samuel Scheidt (15871654), ucze Sweelincka, dziaa w
Halle. By mistrzem wariacji na temat znanych pieni. Autor licznych dzie klawesynowych i
organowych oraz utworw z gatunku koncertw kocielnych, w r. 1624 opublikowa 3tomowy zbir Tabulatura nova, zawierajcy opracowania choraw, pieni i tacw, wariacje,
fantazje, toccaty, fugi, kanony i inne utwory na organy. Obok niego wybi si w Niemczech
ucze Frescobaldiego Johann Jacob Froberger (16161667), nadworny organista cesarza
Ferdynanda, autor czterocz-ciowych suit (allemande, courante, sarabande, gigue) i dziel
czcych zdobycze klawesynowej muzyki francuskiej z technikami stosowanymi przez
Frescobaldiego (toccaty, fantazje, canzony i rice- rcary). Johann Pachelbel (1653--l 706)
dziaa w Wiedniu i wielu miastach niemieckich. Pisa jak Froberger suity, toccaty, ricercary i
fugi; jego utwory organowe miay wielki wpyw na Bacha
(zwaszcza na jego
Chorulyorspiele). Wane miejsce w twrczoci Pachelbela zajmuj zbiory
wariacji
{Musiculische Sler-bens-Gedancken i He.\achorduiii Apollinis}.

231. Prelud choraowy

Na podou melodii choraowej tworzono na organach kompozycje, ktre okrelano mianem
preludu choraowego. Prelud choraowy wywodzi si z praktyki organistw, ktrzy
rozpoczynali nim wsplny piew choraowy w kociele. Z czasem forma ta zyskaa na
autonomii, wypracowano jej kunsztowne zasady i utworzono rne jej gatunki. W zalenoci
od sposobu wykorzystania chorau przybieraa ona rne postaci. Czasem na tle swobodnych
harmonii przedstawiano melodie w bardzo bogato zdobionej wersji. Niekiedy fragmenty
znanej melodii chorau suyy do ksztatowania tematw improwizacyjnie ujmowanych fug.
W jeszcze innych przypadkach melodii choraowej przedstawianej w postaci dugich wartoci
rytmicznych towarzyszyy jej wasne fragmenty. W kocu uprawiano te wariacje zbudowane
na melodiach choraowych. Form t kultywowano szczeglnie chtnTe i rnorodnie w
okresie baroku. Wybitnymi przedstawicielami preludu choraowego byli Pachelbel, Buxtehude
i J. S. Bach, ktry tworzy jej najwspanialsze przykady.

232. Kuhnau
Muzyka instrumentalna przechodzia swoje koleje. Formy nie pojawiay si od razu, lecz byy
wynikiem powolnej ewolucji, l tak np. form sonaty triowej z muzyki skrzypcowej
przeszczepi na muzyk klawesynow w Niemczech Johann Kuhnau (16601722). We
Woszech uczyni to Bernardo Pasquini (16371710), autor oper, oratoriw i dzie
organowych, kontynuujcy styl
Frescobaldiego. Kuhnau czowiek wyjtkowo
wszechstronny i znakomicie wyksztacony by organist lipskim, poprzednikiem Jana
Sebastiana Bacha w kociele w. Tomasza. Pisa sonaty programowe (sonaty biblijne, biorce
za temat walk Dawida z Goliatem, uzdrowienie muzyk Saula itd.). Utwory tego typu nie
miay ustalonej formy, rozwijay si swobodnie, roztaczay przed suchaczami programowe

101

obrazy, dbajc zreszt nie o akcj, lecz o opis uczu swoich bohaterw. Kuhnau nie jest jak
dugo sdzono twrc pierwszej w historii muzyki sonaty fortepianowej (pierwszymi
autorami sonat tego typu byli Strozzi, Legrenzi i Cazzati), przyczyni si wszake najpeniej
do tego, e utwory fortepianowe stay si ulubionym repertuarem mionikw muzyki.
Skomponowa rwnie wiele kantat i dzie kocielnych, a take jest autorem satyry na mod
pisania pod wpywem Wochw.

233. Biber
Jak Kuhnau, autorem programowych sonat by rwnie Austriak Franz Biber (l 644
1704), wybitny twrca, kompozytor suit smyczkowych i muzyki kocielnej. Podrowa wiele
jako skrzypek, w swoim czasie uchodzi za najznakomitszego wirtuoza, miaego w
pomysach (wprowadzi m. in. scordatur, czyli przestrajanie skrzypiec celem uatwienia sobie
gry w trudniejszych tonacjach, zoone rozwizania dla gry dwudwikami oraz gr do VII
pozycji). Dziaa w Salzburgujako kapelmistrz dworski. Ok. 1675 r. powstaa jego
najciekawsza kompozycja programowainstrumentalny zbir Sonaten ur Verherrlichung
von 15 Mysterien aus ciem Lehen Mariae ktra moe by uwaana za dzieo
zapowiadajce podobne tematy w twrczoci Messiaena. Pisa rwnie msze i litanie, a take
opery. W dzisiejszym repertuarze wykonawcw znajduj si przede wszystkim jego utwory
instrumentalne.

234. Francuska muzyka instrumentalna

Jako instrument solowy instrumentem pierwszoplanowym w muzyce francuskiej staje si
klawesyn, zwaszcza w opracowaniach tacw. Usuwany nieco na plan drugi przez
wszechobecn lutni, pojawia si w XVII wieku jako instrument typowy dla nowego stylu.
Najwaniejszym autorem muzyki klawesynowej by w tym czasie Jacques Champion de
Chambonnieres (1601/111672), pochodzcy z rodziny muzykw, klawe-synista dworski,
wybitny pedagog, autor wielu dzie, ktre w wikszoci zaginy. Zachoway si dwa zeszyty
Pieces de clavecin. Wpyw kompozytora siga daleko poza Francj, ulega mu m. in.
Froberger i szereg innych twrcw niemieckich. Wane miejsce w dziejach muzyki zajmuje
jego ucze Henri d'Anglebert (16281691), za jego nastpcy Couperin i Rameau potrafili
zapewni hegemoni klawesynowej muzyki francuskiej w wieku nastpnym, XVIII. Muzyka
klawesynowa pozostawaa w sferze wieckiej, podczas gdy muzyka organowa jeszcze wizaa
si z muzyk kocieln. Klawesynowe dziea czyy si z tacem stylizowanym, nie sucym
do taczenia, lecz do suchania. Szereg tacw czono w grupy zwane
suitami;
poprzedniczkami suity byy pary tacw kontrastowych (Jak np. pawana i gagliarda, passamezzo i saltarello, a w Niemczech Dantz i Nachdantz). W suicie cztery najczciej uywane
tace tworzyy nowego typu standard: allemande i courante, sarabanda i gigue. Od XVI do
XVIII wieku klawesyn i zwizane z nim formy byy obok muzyki organowej reprezentowane
najpeniej.

235. Pepusch i ballad opera

John Christopher Pepusch (16671752) urodzi si w Berlinie, dziaa jednak w Anglii jako
kompozytor, pedagog, instrumentalista i dyrygent, a take jako organizator ycia teatralnego.

102

By wyjtkowo wszechstronnie wyksztaconym muzykiem (jako muzykolog zajmowa si

dawn muzyk). Pisa kantaty, koncerty i sonaty instrumentalne, ale dla historii muzyki
pozosta przede wszystkim autorem The Beggar's Opera (Opery ebraczej, jej dalszym
cigiem bya opera Polly). Opera ebracza powstaa w r. 1728. Autorem tekstu by John Gay.
Nowy typ opery za trzy grosze" wypiera opery woskie i francuskie, cho nie mg si z
nimi rwna, jeli chodzi o poziom artystyczny. Natomiast wane byy moralne i socjalne
oskarenia, ktre tego typu dziea z sob wnosiy, niekiedy w formie agresywnej. Popularnymi
postaciami takich oper byli ebracy, kaci i dziewczyny z marginesu spoecznego. Trzeba
przyzna, e dotd nigdy postaci z nizin spoecznych nie pojawiay si na scenie. Pod
wzgldem muzycznym angielskie opery popularne zadowalay si zestawieniem pieni
ludowych i ulicznych. Beggar's Opera Gaya i Pepuscha bya dzieem wzorcowym dla opery
balladowej, ballad opera, ktra przeciwstawiaa si operze woskiej, parodiujc j i
wprowadzajc pieni i ballady typu ludowego (na og o nikej wartoci muzycznej).

236. Steffani
Agostino Steffani (1654 1728) ksztaci si w muzyce w Monachium i w Rzymie, studiowa
teologi we Francji i we Woszech. Jako dyplomata dziaa w Hanowerze, gdzie jednoczenie
by kapelmistrzem operowym. By te organist dworskim w Monachium. Pniej przebywa
w Brukseli. W roku 1707 zosta biskupem. Przyjani si z Leibnizem. Waciwie nie
zaprzestawa
nigdy dziaalnoci muzycznej. Pisa kameralne sonaty triowe, kantaty,
madrygay, bardzo wane dla rozwoju muzyki duety kameralne (85) i opery w stylu
pnoweneckim, ktrymi wywar pewien wpyw nawet na Haendla. Z oper Steffaniego
najwiksz warto przedstawiaj Marco Aurelio (1681), Salonie (1685), Scrrio Tullio (1686),
Henrico Leone (1689, napisana z okazji otwarcia nowej sceny operowej w Hanowerze) i
Arminio (1707). Z muzyki religijnej trwa warto zachowaa 6-gosowa kompozycja Stabat
Mater z towarzyszeniem orkiestry smyczkowej i organw.

237. Szarzyski
Stanisaw Sylwester Szarzyski y i dziaa na przeomie X VII i X VI II wieku (dokadne
daty nie s-znane). By czoowym przedstawicielem polskiego pnego baroku. W bibliotece
kolegiaty w owiczu zachowaa si pewna ilo utworw, gwnie koncertw solowych
wokalno- instrumentalnych (Jesu spes mea, Ave Regina, Pariendo non gravaris, Veni Sancte
Spiritus),
zblionych do kantat woskich, zestawionych z kilku odcinkw z sob
kontrastujcych, bd ywych i wirtuozowskich, bd spokojnych i niemal kontemplacyjnych.
Bogata inwencja
melodyczna oraz wirtuozeria wokalna i instrumentalna (biegniki,
ornamentyka) wskazuj na wielki talent twrczy Szarzyskiego. Interesujce s rwnie dwa
inne utwory kompozytora: motet koncertujcy Ad hymnos ad cantus na chr mieszany i
instrumenty i jedyny zachowany utwr wycznie instrumentalny Sonata na dwoje
skrzypiec i organy, dzieo kontrastowe. zaczynajce si i koczce adagiem. Sam Szarzyski
jest postaci nie znan, nie wiadomo, czy pochodzi z rodu Spw-Szarzyskich, ktry wyda
poet, pewne jes tylko, e by czonkiem zakonu cystersw.

238. Gorczycki

103

Obok Szarzyskiego wan postaci polskiego pnego baroku by Grzegorz Gerwazy

Gorczycki (ok. 1667 l 734), wyksztacony w Pradze Czeskiej ksidz, kompozytor i
kapelmistrz. Dziaa w Krakowie, tu od r. 1698 by kapelmistrzem kapeli katedralnej na
Wawelu. Pisa dziea wokalne a cappella (w stylu Palestriny), a obok nich kompozycje
wokalno-instrumentalne, blisze epoce, w ktrej y, a przez to i dla nas bardziej interesujce
(nale do nich przede wszystkim motet Laetatus sum, Complelorium i Litania). Wrd
kompozycji a cappella wane miejsce zajmuj: Tota pulchra esl Maria, Ave Maria i Sepulto
Domino, a zwaszcza Missapaschatis, oparta na popularnej wwczas pieni wielkanocnej
Chrystus Pan zmartwychwsta, dzieo o imponujcej polifonii i wielkiej piewnoci.

239.Pny barok
Okres wielkiej syntezy nowo odkrytej homofonii z odnowion i niejako zaktualizowan
polifoni okrelany jest mianem pnego baroku. Kompozytorzy, ktrzy tu przynale
(Corelli, J. S. Bach), nadaj temu okresowi znaczenie wyjtkowe: jest on epok konsolidacji i
(nawet) schematyzacji okrelonych gatunkw formalnych. Szczeglnie jasno uwidacznia si
to w twrczoci Bacha, wielkiego mistrza owej syntezy. Poszczeglne formy staj si formami
absolutnymi, bodaj po raz pierwszy w dziejach muzyki niezalenymi od samych rde
muzyki. Ale mimo to znajdujemy w pnym baroku jako cechy typowe
monumentalno, wielkie kontrasty, zmys bezporedniego dziaania (a po teatralizacj"),
spotgowanie uczuciowoci (pnobarokowa afekta-cja!), subiektywizacj
muzyki i
wprowadzenie muzycznej symboliki. Dla szczytowych osigni pnego baroku
charakterystyczne jest te abstrakcyjne niemal uduchowienie muzyki, rzecz pniej bodaj
nigdy w tym stopniu nie spotykana (moe dlatego niektrzy uwaaj Jana Sebastiana Bacha za
bezwzgldnie najwikszego twrc wszystkich czasw). Jest to te epoka uporzdkowania
gatunkw muzycznych. W operze podzia na numery, recytatywy i arie da capo; podobnie
w oratorium i kantacie. Concerto grosso i koncerty solowe oraz sonata w obu swoich
postaciach (sonata da chiesa i da camera kocielna i kameralna) opieraj si na ju
ustalonych schematach. Do form polifonicznych wprowadza si monotematyczn fug (z
charakterystyczn odpowiedzi kwintow, bdc jakby odpowiednikiem zapowiadajcych si
ju w tej epoce relacji tonalnych, ktre ustal si w systemie funkcyjnym Rameau). We
Francji i we Woszech pny barok przejawi si w znacznym uproszczeniu muzyki. Po r.
1750 nastpia wrcz tendencja do jej zdrobnienia, szczeglnie w twrczoci kompozytorw
francuskich, i w len sposb pny barok, osignwszy swj szczyt, zamkn si w pocztkach
epoki rokokowej, wczesnoklasycznej. Dla epoki pnego baroku charakterystyczna jest
dno do konsolidacji systemu dur-moll, ktry przez blisko
dwiecie lat bdzie
determinowa odkrycia i poczynania w zakresie jzyka dwikowego. Z tonacji kocielnych
wywiedziona zostaa dwutrybo-wa harmonia. Napicia harmoniczne oparte na trzech
podstawowych akordach (toni-ce, subdominancie i dominancie), tworzcych w sumie centrum,
do ktrego odwoywano si potem i w teorii, i w praktyce suchowej stay si podstaw
systemu dur-moll. Jego praktyczne zastosowanie stao si moliwe po ustaleniu rwnomiernej
lemperacji dwikw (Wcrckmei.ster. 1691; po 30 latach Bach daje w cyklu preludiw i fug
pod charakteryslycznyin tytuem Wohitemperienes Klavier wykad pierwszych konsekwencji
harmonicznych tego systemu). W r. 1722 Rameau publikuje Traite de 1'harmonie {Traktat o
harmonii), w ktrym wyjania zwizki funkcyjne akordw w systemie dur-moll. Niemal
dokadnie w tym samym czasie pojawia si pierwsza krytyka muzyczna (Ma tthesona
Criticamusica w Hamburgu), a w Paryu, ktry odtd mia si sta wanym centrum muzyki
zaoono Concerts spirituels", pierwsz w dziejach muzyki instytucj, ktrej zadaniem byo
udostpnienie muzyki szerszej (mieszczaskiej) publicznoci.

104

240. Haendel
Georg Friedrich Haendel (Handel, 16851759) urodzi si w Halle, nauk muzyki rozpocz
majc 8 iat. Przeznaczony do zawodu prawniczego, ksztaci si w naukach muzycznych pod
kierunkiem organisty F. W. Zachowa. Studiowa i prawo, i muzyk; by organist, duo
komponowa. W r. 1703 opuci Halle, przenis si do Hamburga, gdzie dziaa jako skrzypek
i klawesynista wieo zaoonej opery. Tu powstaa pierwsza opera Haendla. Alnura: dzieo to
przynioso mu wielki sukces, skomponowa jeszcze trzy dalsze opery. Nikomu si ze swoich
planw nie zwierzajc, wyjecha do Woch do Wenecji, Florencji, Rzymu i Neapolu.
Chcia tu na miejscu nauczy si wielkiej sztuki pisania woskich oper, ale w Rzymie np. nie
byo sceny operowej i zaj si pisaniem muzyki kocielnej. W 1707 r. 22-letni Haendel
komponuje i wystawia we Florencji swoj pierwsz wosk oper Rodrigo, w Rzymie i
Neapolu syszy swoje pierwsze oratoria i kantaty. W 1710 r. obejmuje na krtko stanowisko
nadwornego dyrygenta w Hanowerze, rok pniej wystawia w Londynie oper Rinaldo,
uzyskujc wielki sukces. Od r. 1712 Anglia staa si jego drug, by moe waciw ojczyzn.
Przez 20 lat prowadzi oper wiosk w Londynie, nie bez trudu przecie, bo konkurentami
jego byli intrygujcy przeciw niemu na rne sposoby Wosi, a nadto pojawia si w tym
czasie w Anglii moda na oper rodzimego gatunku, tzw. beggar's opera. Do 1741 r. Haendel
napisa a 47 oper; wrd nich Giulio Cesare, Tamerlano i Rodelinda stanowi szczytowe
osignicia kompozytora na tym polu. Wane miejsce w twrczoci Haendla zajmuj jego
dziea instrumentalne, a zwaszcza concerti grossi, pisane gwnie na smyczki, ale t:tak
eksponowanymi obojami, e mogyby uchodzi za koncerty obojowe. Tu te nale synne
koncerty organowe, wykonywane na koncertach oratoryjnych pomidzy czciami oratoriw,
a nadto kompozycje kameralne (sonaty instrumentalne) i fortepianowe. Wrd utworw
orkiestrowych najbardziej, znane s: Muzyka na wodzie {Water Musick, 1717) i Muzyka
sztucznych ogni (Fire-works Musick, 1749); wrd dzie fortepianowych Wariacje
{Yariations on the harmonious blacksmith) z Suity E-dur. Poczwszy od r. 1732 kompozytor
zajmuje si twrczoci oratoryjn. W nastpnym coku pisze synn oper Serse (Kserkses), z
fascynujco udan ari pocztkow, ktra pod nazw Largo obiega cay wiat. W r. 1742
koczy swoje dzieo ycia, oratorium Messiah {Mesjasz}. Do r. 1757 Haendel zdy napisa
32 oratoria. W 1743 r. otrzyma zamwienie na utwr sawicy zwycistwo Anglikw nad
Francuzami (Dettinger Te Deum). Przez ostatnie 6 lat ycia kompozytor by prawie
niewidomy, mimo to dyrygowa, dawa koncerty muzyki organowej i przerabia liczne swoje
wczeniejsze utwory. Ju za ycia cieszy si saw najwikszego kompozytora angielskiego
wszystkich czasw. Jego dorobek twrczy okaza si olbrzymi, zajmujc w zbiorowym
wydaniu 100 tomw. Styl Haendla uwaa si za syntez stylu trzech elementw narodowych:
woskiego, niemieckiego i angielskiego. Jego muzyka naley bardzo wyranie do pnego
baroku. Jest bardziej
tonalna od muzyki Bacha, bardziej konwencjonalna, bardziej
homofoniczna i diatoniczna, w rytmice uderza prostota, charakterystyczne s rytmy
punktowane, wyraziste. Rwnie wyrazicie rysuj si frazy melodyczne i forma. A przy tym
cechuje si oryginaln tematyk
(charakterystyczne s dla niej linie melodyczne
rozpoczynajce si od dugo trzymanej nuty, w chrze uderzaj wysokie nuty w dolnych
gosach i niskie w grnych). Muzyka Haendla posiada te czsto charakter monumentalny.

241. Dramatyczna muzyka Haendla

105

Haendel zainteresowa si najpierw oper. Poznaij bardzo wczenie, majc lat 18, gdy w
Hamburgu zacz dziaa jako skrzypek i kapelmistrz. Tu napisa swoje pierwsze cztery opery,
z nich zachowaa si tylko Almira (1705). Po dwu latach tworzy swoj pierwsz oper wosk,
Rodrigo. W pierwszej operze pisanej dla teatru w Londynie (Rinaldo, 1711) Haendel
nawizuje do stylu opery neapolitaskiej, ktr najpeniej reprezentowa A. Scarlatti. Z
biegiem czasu
kompozytor przejmowa impulsy od innych wspczesnych twrcw
operowych (Leonardo Vinci, Bononcini), w Londynie lansowa woski styl operowy, lubiany
przez wskie stosunkowo grono znawcw, reprezentujcych wysze warstwy spoeczne.
Haendel napisa w sumie okoo 50 oper. wszystkie w gucie tych czasw, do tekstw rnych
autorw (te do P. Metastasia), na ogl wszake dramaturgieznie s lo utwory przypadkowe i
niepewne. Pewne i pikne s natomiast arie pisane dla synnych piewaczek i piewakw,
brawurowe w swojej popisowoci, pene wyrazu. Z oper Haendla na szczegln uwag
zasuguj: Rinaldo (1711), Juliusz Cezur (1724), 7 aiwrlan (1724), Rodeimda (1725), Ezio
(1732, do tekstu Metastasia), OrUiiuto (1733) i Kserkses (1738). Patetyczne opery Haendla
musiay ustpi naporowi oper satyrycznych, lejszych typu beggar's opera.

242. Oratoria Haendla

O pozycji Haendla w dziejach muzyki zadecydoway w pierwszym rzdzie jego oratoria.
Bogata twrczo operowa bya dobr szkol dla twrczoci oratoryjnej Haendla. Powstae w
Anglii oratoria Haendla ograniczaj si do tematw biblijnych i mitologicznych. Wielkie
oratoria biblijne (Suul, Izrael w Egipcie, Samson, Juda Machabcusz} opieraj si na wtkach
walki o wolno ucinionego ludu: arie i chry przeciwstawione s tu sobie z maestri, jak
moemy spotka tylko w pasjach Bacha. Za dzieo najlepsze uchodzi oratorium Mesjasz;
wywiera ono na suchaczach olbrzymie wraenie (w czasie wykonania synnego Alleluja
publiczno wstawaa z miejsc, uniesiona potg oddziaywania muzyki). Dzieo to waciwie
pozbawione jest wyraniejszej akcji, jest bardzo liryczne. Niemal wszystkie oratoria Haendla
skadaj si z trzech czci, podczas gdy oratoria woskie byy dwuczciowe, i niemal
wszystkie dziel si na wzr opery na sceny i akty. Wan rol w oratoriach Haendla
zajmuj chry, co wynikao tyle z tradycji niemieckich, co z tradycji form kocielnej muzyki
angielskiej, ktrej wzorem byy hymny Purcella. W niektrych oratoriach {Izrael w Egipcie)
chry przewaaj bardzo wydatnie, w wielu z nich akcja dramatyczna ilustrowana jest
obrazami muzycznymi. W oratoriach Haendeijest kompozytorem angielskim w kadym calu.
Tekstw dostarczali mu poeci angielscy S. Humphrey, Ch. Jennens i Th. Moreli. Typowe
angielskie dzieo. Oda na cze w. Cecylii, byo dzieem niemal kultowo-narodowym.

243. J. S. Bach
Wszyscy trzej mistrzowie, Purcell, Haendel i Bach, zawdziczaj wiele potomnym. Potomni
dokonali wanej pracy: przyczynili si do renesansu tych kompozytorw. Wprawdzie Haendel
zdoby saw ju za ycia, ale przecie nie caa jego twrczo, lecz tylko oratoria, nie
wszystkie oratoria, lecz gwnie Mesjasz. Bach i Haendel urodzili si w tym samym roku,
zmarli w tym samym dziesicioleciu, obaj w staroci stracili wzrok, obaj wyszli z lego samego
krgu niemieckich organistw i kantorw. Nigdy si nie spotkali. Haendel by zamonym
twrc oper; Bach tworzy swoje skromniej pomylane dziea suc na dworach i jako
organista. Obaj byli geniuszami swojej epoki. Wszystkie teorie zawodz wobec nich: Bach
pochodzi z rodziny muzykw, w rodzinie Haendla nie byo rnuzykw. Urodzeni w odstpie
kilku tygodni i w miejscach wcale nie oddalonych od siebie rnili si wszystkim. S jakby

106

dowodem na to, e w sztuce nie ma prawidowoci. Dziewi generacji zoyo si na

fenomen Bacha. Na 32 potomkw Hansa Bacha (ur. ok. 1520) a 17 zostao muzykami w
miar pojawiania si nowych generacji zajmujcymi coraz wysze miejsca w historii
muzyki. Z synw Bacha co najmniej trzech muzykw wybio si absolutnie ponad
przecitno. Ale sam Johann Sebastian Bach wyrs z gromady muzykw jeszcze zupenie
zwykych. Jego ojciec, Johann Ambrosius Bach (1645 -1695), dziaa w Er-furcie i
Eisenachjako skrzypek. Muzykami w peniejszym tego sowa znaczeniu byli bracia Jana
Sebastiana: Johann Christoph (16711721, dobry organista), Johann Balthasar (1673 1691,
trbacz orkiestry dworskiej w Kthen) i Johann Jakob (16821722, oboista). Sam Jan
Sebastian Bach by ojcem 20 dzieci z dwu maestw. W XIX wieku koczy si wielka
rodzina Bachw. Jan Sebastian Bach (1685-1750) urodzi si w Eisenach, tu chodzi do
niszych klas szkoy elementarnej. Po wczesnej mierci ojca dziesicioletnim chopcem zaj
si najstarszy brat, Johann Christoph Bach, organista, i zadba nie tylko o jego muzyczne
wyksztacenie (uczy go sam), ale i o oglne. Jako sopranista chru w Luneburgu Bach pozna
praktycznie muzyk wokaln. W Luneburgu w bibliotece szkolnej znalaz liczne dziea
dawnej polifonii niderlandzkiej i dziea woskiej i niemieckiej muzyki XVI wieku. Odwiedza
Celle i Hamburg, gdzie zapozna si z muzyk francusk, a take z twrczoci R. Keisera,
twrcy oper i znakomitego organisty. W r. 1703 by przez krtki czas skrzypkiem i organist
na dworze ksicia Weimaru, a pniej organist w Arnstadt, skd piechot uda si do
Lubeki, by usysze gr znakomitego Buxtehudego, ktry wywar na niego bardzo silny
wpyw. W Arnstadt jego dziaalnoci nie przyjmowano bez sprzeciww, tote przenis si do
Muhlhausen i tam poj za on jedn ze swoich dalekich krewnych. Awansem dla modego
organisty byo przeniesienie si na dwr weimarski, gdzie mia do dyspozycji korzystniejsze
warunki wykonawcze dla swoich dzie. By mc uprawia nie tylko muzyk kocieln,
nawiza kontakt z dworem i pisa dla kapeli dworskiej liczne utwory instrumentalne.
Podziwiano improwizacje Bacha na organach i na klawesynie (przez cae ycie by bardziej
znany jako wykonawca dzie i improwizator nijako kompozytor). Od r. 1717 Bach dziaa w
Kthen, gdzie dziki modemu ksiciu, mecenasowi muzyki, uprawia niemal wycznie
muzyk kameraln i orkiestrow. W Hamburgu, dokd uda si w r. 1720, gra przed blisko
stuletnim J. A. Reinkenem, zyskujc jego aprobat i podziw. Po mierci pierwszej ony oeni
si ze piewaczk dworsk Ann Magdalen Wileken. Po szecioletnim pobycie w Kthen
Bach przenis si do Lipska, gdzie przebywa, dziaa i tworzy przez 27 lat. Powrci do
obowizkw kocielnych, a nadto jako kantor kocioa w. Tomasza kierowa muzyk
uniwersyteck. W Lipsku nie doceniano ani jego mistrzostwa w grze, ani jego twrczoci.
Zarzucano mu, e w swoich dzieach przekada pomysy polifoniczne nad styl prostszy.
Bezskutecznie walczy o lepsze warunki egzystencji i pracy zawodowej. Pasj wg w.
Mateusza Bach wykona przy pomocy zaledwie omiu profesjonalnych muzykw i niezbyt
licznej gromady amatorw. Jak w tej sytuacji dochodzi do mistrzostwa w utworach o tak
wielkich ambicjach to pozostanie tajemnic jego geniuszu, jego wielkoci duchowej. W
1735 r. Bach publikuje Koncert woski, ktry od razu zdobywa sobie uznanie wspczesnych:
takie epizody naleay jednak do wyjtkw. Nigdy nie mia ambicji naukowych, ale w r. 1747
przystpi do towarzystwa wiedzy muzycznej, w ktrym dziaali Telemann, Haendel i Sorge
(wybitny teoretyk tych czasw). W tyme roku pojawi si na dworze Fryderyka II w
Poczdamie, gdzie jego syn, Cari Philipp Emanuel, by cenionym klawesynist. Owocem tej
wizyty bya Ofiara muzyczna (Musikalisches Opfer) zbir utworw opartych na temacie
podanym przez krla i krlowi zadedykowany. Pod koniec ycia pisze Kunst der Fug, dzieo
nie ukoczone, std nie rozstrzygnity do dzi spr czy jest ono przeznaczone na smyczki,
czy na jak inn obsad. Dzieo to uznane zostao za summa cantrapuncti muzyki dawnej. W
ostatnich kilkunastu miesicach ycia Bach choruje ciko, lepnie, tote ostatnie utwory
dyktuje innemu muzykowi. Jego druga ona, Anna Magdalena, przeya go o 10 lat i zmara w
cakowitej biedzie. Trzeba byo wielu lat, by potomno zrozumiaa kim by Bach. Za ycia

107

nie doceniano go; gdy mia 55 lat i by organist w kociele w. Tomasza w Lipsku, jedno z
niemieckich czasopism opublikowao list dziesiciu najlepszych muzykw kraju. Bachowi
przypado dopiero sidme
miejsce. Ceniono jeli w ogle -- tylko jego dziea
instrumentalne, szczeglnie Du Wohitemperierte Klavier. Prawdziwy renesans jego muzyki
mia nadej dopiero w XIX wieku. Bach tworzy w okresie baroku. Nie wprowadza nowych
form, nie poddawa si urokom nowych stylw (a byy to czasy byskotliwego wirtuozostwa
instrumentalnego i triumfw operowych), by twrc syntezy muzyki swojego czasu i kilku
poprzednich pokole. Wczesnobarokowa muzyka organowa, chora protestancki, francuskie i
woskie przykady wczeniejszej nieco muzyki orkiestrowej - oto co stanowio tworzywo
wielkiej bachowskiej syntezy. W harmonii i polifonii by mistrzem niezrwnanym; kunszt
polifoniczny Bacha nigdy nie zosta przez nikogo zdystansowany. Pikno jego linii
kontrapunktycznych jest niezaprzeczalne, podobnie jak bogactwo jego harmoniki, penej
progresji i chromatyz-mw. Mimo e nie tworzy nowych form, moe by podziwiany jako
genialny wprost architekt muzyki. Bach jawi si nam jako typowy twrca wieku owiecenia;
potrafi jednoczy w sobie zalety praktyka z moliwociami teoretyka (bez teoretycznej wiadomoci niemoliwa staaby si realizacja tak wyszukanych idei kompozycyjnych, jakie mamy
w Kunst der Fug czy w Musikalisches Opjer). A jednoczenie pozostawa Bach praktykiem,
kompozycja bya dla niego surowym obowizkiem naoonym mu z okazji przyjtego urzdu
(Bach nie zna penej wolnoci twrczej, wyraajcej si w tym, e celem dziaania
kompozytora jest ekspresja wasna). Albert Schweitzer wskaza na fakt istnienia u Bacha
ekspresji obrazowej i symbolicznej. Wielk rol odgrywaj w twrczoci Bacha elementy
mistyczne i fantastyczne (tu Bach przejawia si ju jako romantyk). Nie by te wolny od
popularnej w jego czasach kabalistyki cyfrowej. Dla nas niepojte jest dzi, e w okresie 50 lat
po mierci kompozytora nie ukazaa si drukiem ani jedna jego kompozycja. Geniusz
kompozytora odkrya dopiero epoka romantyczna (E. T. A. Hoffmann, Zelter, Mendelssohn,
Chopin, Schumann, Liszt). Dzieo Bacha jest ogromne, obejmuje ono muzyk wokaln i
wokalno-instrumentaln (w gwnej mierze przeznaczon do uytku w kociele), muzyk na
instrumenty klawiszowe organy, klawesyn, klawikord, fortepian (bdcy w stadium
eksperymentalnym), kameraln i orkiestrow (sonaty, suity, koncerty instrumentalne). Do
muzyki kocielnej nale m. in. pasje, Msza h-moll, Magnificat, Oratorium na Boe
Narodzenie, motety, okoo 200 kantat, choray i pieni. Muzyk pedagogiczn reprezentuj
takie utwory jak pisane dla ony i dzieci inwencje i preludia. Kameralna muzyka Bacha
obejmuje 3 sonaty na flet i klawesyn, 6 sonat na skrzypce i klawesyn, sonat na flet, skrzypce i
basso continuo, sonat na 2 skrzypiec i basso continuo oraz 6 sonat na skrzypce solo i 6 suit na
wiolonczel solo. Sonaty na skrzypce solo to zbir 3 sonat i 3 partit. Bach pisa te utwory na
lutni; przewanie s to transkrypcje (Bach lubowa si w nich, std te mona jego utwory
gra na rnych instrumentach o podobnym rejestrze). W utworach kameralnych Bach
posuguje si na og tymi formami, ktre byy za jego czasw stosowane i powszechnie
znane. W jego muzyce elementy muzyki niemieckiej s rwnie silne jak elementy muzyki
angielskiej, francu- skiej czy woskiej, przy czym jest on twrc nie tylko uniwersalnym, ale i
o wiele peniejszym w zakresie pomysw harmonicznych, tematyczno-motywicznych,
polifonicznych, a nawet rytmicznych i instrumentalnych (Bach gra sam na organach,
fortepianie, klawesynie i skrzypcach). W zakresie muzyki orkiestrowej Bach nie mia okazji
do zbyt szerokiego wypowiadania si. Z czasw w Kthen pochodz 4 uwertury (waciwie:
suity), zoone z tacw poprzedzonych wstpem, przeznaczone na may zesp smyczkowy,
ktremu przeciwstawiona jest niewielka grupa instrumentw dtych. Z nich popularnoci
cieszy si Suita D-dur oraz Suita h-moll. Wak wypowied Bacha w dziedzinie orkiestrowej
(porwnywan do symfonii Beethovena i Brahmsa) stanowi jego concerti grossi, tzw.
Koncerty brandenburskie, powstae rwnie w Kthen i
powicone elektorowi
brandenburskiemu Christianowi Ludwikowi. Ich forma jest na og trzyczciowa (tempo
szybkie, wolne, szybkie); by moe nawizywa Bach w tych dzieach do pocztkw stylu

108

koncertujcego (Gabrieli, Monteverdi, Schutz). Z szeciu Koncertw brandenburskich

najpopularniejsze s // i VI. Przed Bachem nie znano koncertw fortepianowych z orkiestr,
bardzo popularn form byy natomiast koncerty skrzypcowe (Vivaldi, Torelli). Bach
przenis t ide na fortepian i orkiestr, przy czym posugiwa si gotowymi utworami,
przewanie wasnymi, ale rwnie obcymi, std autorstwo Bacha jest w wielu dzieach tego
typu kwestionowane. Autentyczne s Koncerty a-moll i E-dur na skrzypce i orkiestr oraz
przepikny Koncert d-moll na dwoje skrzypiec i orkiestr. Natomiast koncerty klawesynowe
(w sumie jest ich 8) stanowi dziwny konglomerat tematw wasnych i poyczanych; do
najpopularniejszych nale Koncert klawesynowy d-moll i Koncert na 4 klawesyny. Podobny
charakter maj inne koncerty instrumentalne Bacha.

244. Organowa muzyka Bacha

Wrd dzie instrumentalnych Bacha najwaniejsze miejsce zajmuje muzyka organowa, by
moe dlatego, e styl tej muzyki oddaje najwierniej jego styl indywidualny, a jednoczenie
stanowi jakby podsumowanie wielkiej tradycji muzyki polifonicznej. Nie wszystkie dziea
organowe s autentyczne; po kantoratach kryy w odpisach i przerbkach liczne utwory
organowe przypisywane Bachowi. Trudne do ustalenia s daty powstania wielu pojedynczych
utworw organowych. Do najwaniejszych i niewtpliwie autentycznych dzie nale Sonaty
organowe (7riosonaten; w istocie rzeczy przeznaczone nie na organy, lecz na clavicembali z
dwoma manuaami i pedaem, std ich nazwa), preludia, fugi, fantazje, toccaty i tria. Tu te
naley Passacaglia c-moll, zoona z 20 czci, zbudowana na formule ostinata, dzieo
wariacyjne, zakoczone fug, oraz archaicznie modelowane fugi organowe, o bogatej
figuracji, niekiedy wprost
idealnie wirtuozowskie. Kompozycje oparte na chorale
protestanckim (Cho-raibearbeitungen) posuguj si choraem rnie: bd jako tematem
wariacji (w Parti-tach zachowao si ich cztery), bd jako podstaw preludiw
choraowych (C/wral-- Vorspiele) o bogatej kontrapunktyce i szerokiej skali emocjonalnej,
bd jako podstaw wariacji kanonicznych (synne wariacje V om Himmelhoch). Z form
swobodnych na plan pierwszy wybijaj si toccaty, pierwotnie pomylane jako utwory, na
podstawie ktrych mona byo wyprbowywa nowe organy lub uwietni ich powicenie.

245. Das musikalische Opfer", ,,Kunst der Fug" i Das Wohitemperierte Klavier"
Ukoronowaniem kunsztu kompozytorskiego Bacha s dwa utwory o wielkich rozmiarach: Das
musikalische Opfer i Kunst der Fug. W czasie pobytu kompozytora na dworze krla
Fryderyka II w r. 1747 Bach otrzyma temat do improwizacji, z ktrej to umiejtnoci syn.
Zagra wielk polifoniczn improwizacj na inny temat. Po powrocie do Lipska opracowa w
krlewski temat w
dziele olbrzymiej objtoci, zoonym z fugi, 2 ricercarw. 9
kunsztownych kanonw i sonaty triowej na skrzypce, flet i klawesyn, ktre zatytuowa Ofiara
muzyczna. Bezporednio przed mierci rozpocz Kunst der Fug, dzieo, ktre dla
potomnych miao sta si czym w rodzaju encyklopedii wiedzy na temat moliwoci tej
techniki. Rzecz charakterystyczna -wszystkie fugi oparte s na tym samym temacie. Dziea
tego nie ukoczy, doszed do 239 taktu olbrzymiej fugi, zbudowanej na trzech tematach, z
ktrych trzeci opiera si na motywie autograficznym b-ac h. Kompozycje fortepianowe
pisane byy w duchu podobnym. Bach posugiwa sijeszcze klawikordem czy klawesynem,
ale niektre kompozycje pisa ju na nowy, udoskonalany stale fortepian. Naley tu
przypomnie. e w grze na instrumentach klawiszowych przez dugie lata posugiwano si
zaledwie czterema palcami kadej rki i e dopiero Couperin i Bach polecali czstsze uycie

109

wielkiego palca. Wikszo utworw na instrumenty klawiszowe pisana bya w kilku

pocztkowych tonacjach koa kwintowego i dopiero Bach zdoby si na uycie wszystkich
tonacji koa kwintowego w Du wohiteinpericrfc Kzuvier (cz pierwsza wysza w 1722.
druga dopiero w 1744 r.). Do pocztku XVIII wieku instrumenty klawiszowe strojono
czysto" (kwintami, przy czym dwunasta kwinta his nie stroia ju z zasadnicz nut C, lecz
bya o may uamek wysza). W r. 1691 teoretyk Andreas Werckmei-ster uzasadni wyszo
stroju temperowanego nad czystym" i umoliwi traktowanie wszystkich dwikw w
oktawie na rwni, dziki czemu, gdy w jakim utworze muzyka oddalaa si od wyjciowej
tonacji nic brzmiaa faszywie. Ustalono 24 tonacje (12 durowych i tyle molowych), ale
dopiero Bach posuy si tonacjami na wszystkich ptonach oktawy. Oba zbiory Bacha
zawieraj po 24 preludia i fugi we wszystkich tonacjach durowych i molowych w porzdku
chromatycznym. Preludia pomylane byy harmonicznic. Cugi - polifonicznie. w obu
przypadkach przebieg harmoniczny jest ju idealnie uksztatowany, Preludia s;} oparte bd to
na tiguracji harmonicznej, bd na w yrazistych watkach melodycznych, bd wreszcie maja
form imitacyjn, polifonizujc. Fugi utrzymane s w cisej formie trzy- lub czterogosowej,
wyjtek stanowi: jed na t liga dwugosowa e-moll oraz dwie piciogosowe cis-moll i h-moil
z pierwszej czci zbioru. Charakter pedagogiczny maj Mule preludia i fugi, pisane
pierwotnie dla syna. Wilhelma Fricdemanna. Potem Bach rozszerzy len zbir, dodajc do
niego m. in. prelud i fug czterogosow. Dwugosowe kompozycje Bacha - inwencje, oraz
trzygosowe sinfonie, stanowi inny zbir niezwykle pomysowych
utworw
pcdagogicznych. Bach pozostawi jeszcze m. in. 30 preludiw. 50 fug i 10 fantazji. Wrd
tych utworw wane miejsce zajmuje synna Fantazja chromatyczna i fuga d-moll w formie
wielkiej improwizacji, ze miaymi (nieprawdopodobnymi na owe czasy) modulacjami, faniazja i fu^a c-moll, 3 sonaty (nie majce jeszcze nic wsplnego z pniejsz form
sonatow), Cappriccio (na odjazd ukochanego brata} oraz toccaty, rwnie zawierajce fugi.
W suitach Bach oddala si od kontrapunktu w stron muzyki swobodnej, tanecznej (cykle po 6
suit angielskich i francuskich). Koncert klawesynowy F-dur. zwany Woskim, jest utworem na
klawesyn solo. Suity i Koncert utrzymane s w stylu homofonicznym, podobnie jak partity,
wrd ktrych wybija si Partita g- moll. Miejsce wyjtkowe w bogatym dorobku
fortepianowym Bacha zajmuje Aria z 30 wariacjami tzw. Wariacje Goldbergowskie
(Goldberg-Variationen, 1742). Tytu pochodzi od nazwiska ucznia Bacha, Johanna Gottiieba
Goldberga. Dzieo to stawia przed wykonawc olbrzymie trudnoci techniczne; jest to cykl
wariacyjny skomponowany z wielk fantazj, ale i z
matematyczn dokadnoci
kompozycyjn.

246. Schemat fugi

Bach stworzy w swoich dzieach arcywspanialy wzr fugi jako najwyszej formy
kontrapunktycznej. Wanie w fudze Bach okaza si niedocigniony. Fuga jest form
specyficzn. W klasycznym bachowskim schemacie fugi mamy do czynienia z krtkim
tematem, niezwykle starannie dobranym pod wzgldem interwaowym i rytmicznym, nie
zamknitym jednak, jak tematy w innych formach, lecz przeciwnie bardzo sugestywnie
zapowiadajcym swj dalszy cig. Krtki i plastyczny temat pojawia si w pierwszym gosie
na stopniu toniki, drugi gos podejmuje w cisej imitacji ten sam temat (przewanie na
stopniu dominanty, zwany odpowiedzi), gdy pierwszy cignie dalej swoj lini w stosownym
do niego kontrapunkcie. Jeli fuga jest zoona z wikszej iloci gosw, temat przechodzi do
pozostaych gosw, a poprzednie podejmuj dalsze rozwinicia swoich linii. Powstaje w ten
sposb wielogosowo o wyranie wyprofilowanych liniach, w ktrych pojawienie si te
matw i odpowiedzi musi by tak
przygotowane, by suchajcy mg z gszczu

110

polifonicznego wyowi temat gwny, co nie jest trudne, jeli temat jest charakterystyczny.
W fugach Bacha rozpoznajemy moment koniecznoci pojawienia si tematu fugi. Temat fugi
okrela si mianem dux lub proposta, odpowied mianem comes lub risposta. Przy caej
samodzielnoci pojedynczych gosw w fugach Bacha wyczuwa si jedno idealnie z sob
zgodnego dziea. Kada fuga zbudowana jest inaczej, jej schemat polega tylko na ukadzie
tematw, ktre tworz tzw. przeprowadzenia (pierwsze przeprowadzenie nazywa si
ekspozycj), w dalszych przeprowadzeniach (na og nie ma ich wicej ni cztery) zmienia si
tonacja, kolejno wejcia gosw, w ostatnim przeprowadzeniu kompozytor wprowadza
kunsztowne rodki kontrapunktyczne, takie jak augmentacja, dyminucja, inwersja, rak czy
stretto (polegajce na cienieniu tematw w czasie ich kolejnego pojawiania si). W
dwugosowej fudze schemat moe w zarysie wyglda nastpujco: temat odpowied w
dominancie cznik temat w tonacji dominanty odpowied w jej dominancie cznik
temat w subdominancie odpowied w tonice (ktra jest dominant subdominanty)
koda i kadencja prowadzca do koczcej fug toniki.

247. Pasja wg w. Mateusza" i Wielka msza h-moll"

Muzyka wokalna Bacha to rozdzia nie mniejszy od muzyki instrumentalnej. Bach pisa
kantaty religijne i wieckie, motety, msze, pasje i oratoria, dziea chralne, arie i pieni
religijne. Dzieem, ktre w XIX wieku przynioso Bachowi wielk saw, bya Pasja wg w.
Mateusza (Matthaus- Passion, 1729). Oprcz niej istnieje te Pasja wg w, Jana (JohannesPassion). fragmentarycznie zachowana Pasja wg w. Marka i Pasja wg w. ukasza, w ktrej
jednak autorstwo Bacha jest wtpliwe (dzieo to zreszt sabe). Wykonanie przez F.
Mendelssohna Pasji wg w. Mateusza stao si pocztkiem penego renesansu muzyki mistrza
lipskiego. Cao dramaturgicznie piknie rozplanowan przedziela 13 czci choraowych,
krtkich, ale penych wyrazu. Opowiadanie ewangelisty przeciwstawione jest tu wielkim
chrom (Bach posuguje si dwoma chrami), akcje dramatyczne przekazywane w skrcie
szeroko rozbudowanym, niemal kontemplacyjnym ariom. Do podobnego gatunku nale
oratoria Bacha, wrd ktrych wane miejsce zajmuje Oratorium na Boe Narodzenie
(Weilmachtsora-torium), zoone czciowo z kantat wieckich (muzyka wiecka i religijna
nie byy od siebie zbytnio oddalone). Wielka msza h-moll (173338) jest obok Pasji wg w.
Mateusza jednym z najznakomitszych arcydzie i moe by porwnywana tylko z Miss
solemnis Beethovena. Kompozytor poszed tu po linii wyzyskania wielkiej tradycji
niderlandzkich polifonistw: chry podzielone s na 4 do 6 gosw, s w tym dziele rwnie
chry podwjne, piewajce szeroko rozbudowane fugi, partie solowe przejmujco ilustruj
dialog czowieka z Bogiem, arie solowe kontrastuj z partiami chralnymi, tworzc
monumentalne, barokowo bogate dzieo. Magnificat, cztery krtkie msze aciskie oraz cztery
kompozycje Sanctus stanowi pomost midzy monumentalnymi dzieami a motetami. Potna
ilo kantat Bacha wynika z ich doranego przeznaczenia na wszystkie okresy roku
kocielnego; przewanie wykonawcami s tu solici, chry, organy i orkiestra. Niektre
kantaty s bliskie oratoriom scenicznym. Nierzadko s one polifonicznie kunsztowne, jak np.
napisana na podwjny chr kantata Nun ist das Heil und die Kraft. W kantatach wieckich
Bach trzyma si stylu wypracowanego w muzyce religijnej, jedynie w niektrych pojawia si
pierwiastek humoru, np. w Kantacie o kawie (Kaf f ee-Kantat).

248. Uwertura woska i francuska

111

Polifonia tracia z biegiem lat na znaczeniu, jej miejsce zajmowa styl monodyczny, ktry
wkrtce opanowa niemal wszystkie gatunki muzyki. Stare formy byy kontynuowane,
zmienia si stopniowo ich styl, ale hegemonia muzyki instrumentalnej wytworzya
zainteresowanie twrcw formami nowymi. Z okresu waha midzy oper a instrumentalnymi
formami pochodzi forma uwertury, w ktrej stare i nowe odgrywa rwnie wielk rol. Historia
tej formy wie si z oper. Uwertura suya jako wstp do opery (czy te do oratorium). W
XVII wieku typ uwertury nie by jeszcze ustalony. Utwr o tej nazwie skada si z kilku
kontrastujcych z sob czci, niekiedy mg mie pewne intencje programowe. Dopiero w
operze neapolitaskiej (A. Scarlatti) skrystalizowaa si forma uwertury. Po szybkim wstpie
przychodzi cz wolna, rodkowa (pomylana pierwotnie jako przejcie, cznik), przewanie
w tonacji para-lelnej, by na koniec znw zabysn szybkim tempem, na og zwizanym z
tanecznym charakterem finau. Inaczej rzecz ma si z uwertur francusk (J. B. Lully): tu
kompozycja zaczyna si od tempa wolnego, majestatycznego (przewanie podkrelanego
przez uycie rytmu punktowanego), zakoczonego zawieszeniem,po ktrym nastpuje cz
szybka, przewanie fugowana. Cao koczy powtrzenie powolnego odcinka pierwszego. Z
ca pewnoci uwertura woska z jej dominacj ywego tempa ilustruje witalno
neapolitaczykw, gdy uwertura francuska moe by potraktowana jako idealna ilustracja
arystokratycznej godnoci i dworskiego przepychu.

249. Opera woska Metastasio i librecisci operowi

W XVIII wieku przewaa w Europie gatunek opery, ktry mona by nazwa oper
koncertow, w przeciwiestwie do opery dramatycznej X VI l wiek u. O operze stanowiy
odtd arie da capo, popisowe numery operowe, w ktrych wielcy piewacy mieli mono nie
tylko zabysn swoim piknym gosem, ale i wzruszy do gbi dziki powtrzeniu starannie
skomponowanej melodii. Z dwu rodzajw oper opera seria i opera buffa pierwszy
rozwin si dziki takim twrcom woskim, jak Alessandro Scarlatti, Leonardo Vinci czy
Leonardo Leo. Do nich nawizywali w Niemczech Jommelli i Hasse, w Anglii Haendel i
Porpora. Opera seria bya pompatyczna, jej bohaterami byy postacie, ktrych wielko
traktowana bya jako odpowiednik epoki dworsko-arystokratycznej. Tematy brano z historii i
mitologii w czym opera seria przypominaa tragedie francuskie a akcja zwizana bya z
osob bohatera. Duety naleay do rzadkoci, ensemblowy i chralny piew nie by tu
wprowadzany, bo i na c, kiedy wszystko koncentrowao si wok gwnych postaci. Std
caa akcja opery seria opieraa si na recylatywach (recital ivo secco i recitativo
accompagnato) oraz na wspomnianych ariach, ktrych forma ograniczaa si do arii da capo i
cavatin. Uwertura wprowadzaa do dziea, nie bya z nim wszake tematycznie zwizana.
Tre opery bya tak ukadana, by da pole do popisu piewakom (przede wszystkim kastratom), ktrzy w tym czasie rzdzili oper. Najwybitniejszym librecist woskiej opery seria by
Pitro Metastasio (Metastazjo, 16981782), mniejsze znaczenie mia Apo-stoloZeno(1668
1750). Tematy bra Metastasio gwnie z historii antycznej, wzorujc si na tragediach
Racine'a i Corneille'a. Metastasio dziaa (podobnie jak Zeno) na dworze wiedeskim. Jego
bohaterowie byli mdrzy i namitni (jak to sam uj), w tekcie cechy te byy lekko tylko
zaznaczone, w gruncie rzeczy chodzio tu o ich odpowiednik muzyczny. Trzeba przyzna, e
nawet kilka wierszy libretta mogo sta si sugestywne dla kompozytora: twierdzono, e
wiersze te a si prosz o muzyk. Wan rol odgryway w librettach Metastasia i jego
kolegw po pirze intrygi. Akcja zatrzymuje si na ariach, ktre su gwnie zobrazowaniu
afektu, stanu duszy bohaterw. Sam Metastasio napisa 57 librett, niektre byy podstaw oper
wielu kompozytorw, zdarzao si, e do tego samego tekstu pisao oper wielu wybitnych
twrcw paru nastpnych pokole. Metastasio pisa te teksty oratoriw. Librecici woscy

112

tworzyli swoje teksty wyjtkowo szybko, powierzchownie. A sami kompozytorzy? Tworzyli

gwnie arie, recytatywy za pisali za nich wyrobnicy, czsto ich uczniowie byy to zreszt
mao wane fragmenty opery. Arystokratyczni suchacze rozmawiali podczas recytatyww,
interesowali ich tylko piewacy i ich popisowe arie. Dla osignicia atwych sukcesw
niektrzy kompozytorzy przenosili udane arie z opery do opery.

250. Opera buffa

Samodzielna opera buffa powstaa na pocztku XVIII wieku: Patro Callieno delia Costa, 1709,
z muzyk Antonia Orefice(ok. 1685ok. 1727). Wielkim sukcesem tego rodzaju opery staa
si Pergolesego La serva.pad.rona. Woska opera buffa i francuska opera comique (w Anglii
ich odpowiednikiem bya ballad opera, w Niemczech singspiel, ktry uprawia m. in. Haydn, a
w Hiszpanii zarzuela) wprowadziy do opery szereg cech, ktre zawayy na jej charakterze.
Walczy z ni przybyy do Francji z Niemiec Gluck i po duszej walce udao mu si
zreformowa oper.
Lejsze formy operowe odznaczay si przede wszystkim
niefrasobliwymi, czsto niepowanymi tematami, postacie w nich byy najzwyklejsze,
mwiony dialog zastpowa w nich recytatywy oper powanych, oczywicie dominowaa te
lekka melodia wprowadzona rwnie do bogato ujtych finaw chralnych. Opery komiczne
budowane byy czsto na parodiach (np. melodie frywolne podstawiano pod sowa powanych
arii i odwrotnie: niepowane teksty wstawiano pod znane arie z oper seria). Farsa, satyra i
parodia s typowe szczeglnie dla francuskiej opery komicznej. Kombinacj gatunkw opera
buffa i opera seria okrelano mianem opera semiseria (takie opery pisa pniej Mozart: Le
Nozze di Figuro, Don (]iovanni i Cos! fan tutte).

257. Ristori i Marcello

GiovanniAlberto Ristori (l 6921753) dziaa w Drenie jako kapelmistrz i kompozytor
zespou Comedie Italienne. By jednym z pierwszych twrcw opery komicznej. Napisa
ponad 20 oper, z nich najwaniejsze to: Calandro i Don Chisciotte, pisa te oratoria, kantaty,
msze i motety. Benedetto Marcello (16861739) znany jest przede wszystkim jako autor
muzyki instrumentalnej (sonaty). Otrzyma wszechstronne wyksztacenie, by muzykiem i
poet, dziaa jako adwokat, a najwiksze jego zasugi polegaj na krytyce opery
wspczesnej. W // Teatro alla moda (Wenecja, 1721) przedstawi ostr satyr na
przedsibiorczych producentw oper. Wielk warto maj jego parafrazy woskich psalmw
{Estro poetico-armonico, do 1727 r. 8 tomw). Benedetto Marcello pisa opery, kantaty,
oratoria i koncerty instrumentalne. Instrumentaln muzyk uprawia te jego brat, Alessandro
Marcello (16691747), matematyk, autor rwnie koncertw instrumentalnych, wrd
ktrych wane miejsce zajmuj koncerty fletowe oraz skrzypcowe. Jego koncerty obojowe
transkrybowa je J. S. Bach uchodziy za dziea Benedetta Marcella.

252. Kastraci
Hegemonia muzyki woskiej, przede wszystkim wokalnej, czya si z charakterystycznym
dla Wochw kultem piewnoci. Pojawia si bel canto, ktre z czasem staje si waciwie
gwnym celem opery. piewacy popisuj si w operach piknym piewem, std tre tych
dzie w kocu z zaoenia dramatycznych ustpuje wirtuozostwu wokalnemu,

113

prezentowanemu w wielkiej skali pokazw (np. wspzawodnictwo z instrumentami,

niebywale rozwinita koloratura). Finalnym wytworem przesadnego kultu gosu ludzkiego
stay si popisy piewajcych partie sopranowe i altowe kastra-tw i falsecistw. piewajcy
w kobiecym rejestrze wokalnym kastraci dziaali najpierw w muzyce kocielnej, gdzie kobiety
jako piewaczki nie wchodziy w gr (w myl sentencji mulier taceat in ecciesia"). Z
kocioa kastraci zostali przejci do opery, gdzie w rolach kobiecych mogli si wykaza nie
tylko piknymi gosami, ale i wielk sil i wytrzymaoci oddechu. Byli niezwykle cenieni i
poszukiwani, ich dochody przekraczay wszelkie nasze wyobraenia o honorariach; do
powiedzie, e jeden z nich (zmary w 1783). Gaetano Caffarelli. mg sobie z zebranego
majtku zafundowa ksistwo na wasno. Do najwybitniejszych kastratw naleeli: Loreto
Vittori (16041670, poeta i kompozytor), Baldassare Ferri (1610 1680, piewa na dworze
Wadysawa IV w Warszawie), a z pniej dziaajcych: Francesco Bernardi (Senesino,
16801740), Giovanni Carestini (1705 1760, obdarzony cudownym kontr- altem) i jako
najsawniejszy kastrat Carlo Broschi Farinelli (17051782, piewak nadworny Filipa V w
Hiszpanii; podobno przez 10 lat piewa identyczne cztery arie, kojc w ten sposb smutek
wadcy; wywiera wielki wpyw na polityk hiszpask). Doszo w kocu do tego, e kobiety
podejmoway si piewania rl mskich. Wrd piewaczek nie brako wspaniaych gwiazd,
takich jak kontralt Vittoria Tesi (znana z mskich rl), ona kompozytora Hassego Faustina
Bordoni i Francesca Cuzzoni. W Londynie obie ostatnie piewaczki byy powodem
dugotrwaych sporw midzy fanatycznymi zwolennikami ich gosw.

253. Pergolesi
Giovanni Battista Pergolesi (Pergolese 17101736) studiowa przypuszczalnie w Neapolu. W
muzyce znany jest waciwie jako autor jednej opery: La serva padrona (Suca pani, opera
buffa, 1733), jakkolwiek napisa jeszcze inne opery, a take szereg sonat instrumentalnych,
mszy, oratoriw, motetw, kantat i arii. Z innych oper Pergolesego wymieni trzeba przede
wszystkim Adriann in Siria i L''Olimpiad'. Dziea jego tak bardzo przypady do gustu
wspczesnym, e po mierci kompozytora (by bardzo sabego zdrowia i zmar w wieku lat
26) nie tylk^o wyszukiwano jego utwory (co w tych czasach naleao do rzadkoci), ale i
replagiowanoje, tzn. podstawiano wasne utwory jako Pergolesego, dla uzyskania powodzenia
scenicznego wykonania. Pergolesi by talentem niebywaym, kompozytorem obdarzonym
absolutn pewnoci w charakteryzowaniu postaci i akcji i wielk inwencj melodyczn,
ktrej znakomitym przykadem jest rwnie jego kompozycja kocielna Stabat Mater na
sopran, alt, smyczki i organy. By twrc tzw. piewnego allegro (przypisywanego J. Ch.
Bachowi). Zmar w klasztorze koo Neapolu, nie majc pojcia o tym, e dziea jego bd
przynosiy teatrom takie sukcesy i e po 16 latach stanie si argumentem w walce o prymat
opery buffa (buffonici kontra antybuffonici).

254. Intermezzi
La serva padrona Pergolesego nie bya oper w waciwym sowa tego znaczeniu. Dla tego
rodzaju przedstawie z muzyk posugiwano si innym okreleniem: intermezzo. Historia tej
formy siga drugiej poowy XVI wieku. W XVII wieku treci intermezzw (czy:
intermediw) byy sceny z mitologii (jak w operach), ale z biegiem czasu zaczy w nich
przewaa elementy komiczne. W klasycystycznych francuskich tragediach lirycznych
intermedia byy wstawkami baletowymi. Z czasem elementy komiczne zaczy dominowa
nawet w niektrych operach seria. We Woszech dominowa typ intermezza burleskowego

114

(sceny buffo). W kocu intermezza stay si formami samodzielnymi. Warto podkreli, e

sama La serva padrona bya w oryginalnym wydaniu wstawk buffo do opery seria //
Prigioniero superbo, ale jej urok by tak wielki, e zupenie zapomniano ojej pierwotnej
funkcji wstawki buffo i dzieo to stao si tworem odrbnym, otwierajcym drog sukcesom
gatunku opera buffa.

255. Jommelli
Niccolo Jommelli (take: Jomelli, 17141774) by Neapolitaczykiem, studiowa w Neapolu i
Bolonii, dziaa kolejno w Rzymie, Bolonii, Wenecji i Wiedniu, gdzie skomponowa 5 oper.
Pniej dziaa jeszcze jako kapelmistrz kocielny w Rzymie i dworski w Stuttgarcie. Pisa
utwory kocielne (Miserere, Laudate, oratoria), ale do historii muzyki przeszed jako autor
okoo 50 oper typu seria, z ktrych najwaniejsze to: Artaserse, Ifigenia in Aulide, La
clemenza di Tito, II matrimonio per concorso oraz Ifigenia in Tauride. Nie wszystkie dziea
Jommellego byy dobrze przyjmowane; Jommelli ulega licznym wpywom i wprowadzajc
nowe rodki do swych dziel scenicznych natrafia zwlaszcza we Woszech - na
niezrozumienie. Niektre sceny jego oper maj wielk si i rnorodno, ktrych brak
dzieom innych autorw.

256. Traetta
Tommaso Traetta (1727 - 1779) studiowa w Neapolu, by kapelmistrzem w Parmie, dziaa
rwnie w Petersburgu i Londynie, przyczyniajc si do kultu opery woskiej poza granicami
kraju. Tworzy w czasach, kiedy dobrych autorw scenicznych poszukiwano, tote po
pierwszym wielkim
sukcesie opery Farnace (1751) otrzymywa liczne zamwienia.
Obdarzony wielkim wyczuciem sceny, by mistrzem efektw dramatycznych, ktrych jednak
nie uywa powierzchownie. Muzyka Traetty miaa wielk sil wyrazu w melodyce i
harmonice, tote kompozytor uchodzi w historii muzyki za prekursora idei dramatycznych
Glucka. Oprcz oper pisa oratoria, msze i motety, jest te autorem Divertimcntii na cztery
orkiestry, wyprzedzajcego o dwa wieki podobne idee wspczesnych nam kompozytorw.

257. Piccini
Niccol Piccini (Piccinni. l 728 1800) studiowa przypuszczalnie rwnie w Neapolu. By
wybitnym kompozytorem, pedagogiem i kapelmistrzem. Majc lat 26, da) si pozna jako
kompozytor operowy; dziaa w Neapolu, w Rzymie, a po r. 1774 w Paryu, gdzie sta si
gwiazda pierwszej wielkoci na rirmamencie opery paryskiej. Byt - -bez najmniejszej na to
ochoty -- argumentem koronnym przeciw Gluckowi (pniej rywalem Picciniego mia by
Sacchini). Walka
zwolennikw Picciniego (piccinistw) ze zwolennikami Glucka
(gluckistami) stanowia przez dugi
czas centrum zainteresowania k literackich i
towarzyskich, do sporu mieszaa si krlowa Maria Antonina; w kocu zwyciy Gluck. Obaj
wybitni kompozytorzy cenili si wzajemnie. Piccini byi dyrektorem woskiego oddziau opery
paryskiej, pniej profesorem w szkole piewu i deklamacji. Napisa okoo 130 oper,
przepenionych dramatycznymi duetami, koronowanych dugimi scenami Finaowymi.
Preferowa piewno, elegijno wyrazu i wyrazisto formy. Z oper Picciniego na uwag
zasuguj: Zenobia, Aiessandro nell'lndie, La C cech ina ossia La huona figtiuola (1760), La

115

helia verita, Rolami. A 1 v.s-, k on k u ruj aca z oper Glucka Ipzligenie en 'lauride (1781). i
Penelope. Napisa te 4 oratoria i kilka dzie instrumentalnych, m. in. klawesynow Somife
opart na 3 tematach.

258. Paisiello
Giovanni Paisiello (PaesieHo, 1740 - 1816) ksztaci si w Neapolu, gdzie z powodzeniem
konkurowaz Piccinim. Jako kapelmistrz opery woskiej przebywa w Petersburgu, a w 1764 r.
wrci (przez Warszaw) do Neapolu. By kapelmistrzem dworskim krla neapolitaskiego.
Napisa ponad 100 oper (m. in. La St'rva padrona 1781 i Bur-hiere di Siriglia, obie opery
zostay zdystansowane w opinii publicznoci przez takie opery Pergolesego i Rossiniego). Z
innych jego oper na uwag zasuguj jeszcze: w Marchese di 'lulipano. II re leodoro. La
Molimira, Nina i Proserpina. Komponowa te wielkie dziea kocielne (2 requiem, 7c Dcum
na 2 chry. Mixerere i 4 oratoria). 6 koncertw fortepianw ych (pord nich znany V Koncert
Ex-dur), kwartety (w tym 12 z fortepianem: nadto 6 kwartetw smyczkowych) i utwory na
harf.

259. Cimarosa
Domcnico Cimarosa (1749 1801) rozpoczJak wielu kompozytorw woskich tego czasu, od
twrczoci kocielnej, pisa msze i motety. Pniej zaj si twrczoci operow, ktrej
powici si w kocu cakowicie. Ju pierwsze prby operowe przyniosy mu sukces: Lc
Sti'(ivaguii:e dcl ronte i Le Magie di Merlina e Zoroastro. Pisa dla wielu teatrw operowych
we Woszech, m. in. dla Wenecji, Neapolu, Rzymu, Florencji i Mediolanu. Od r. 1789 dziaa
w Petersburgu, potem w Wiedniu, gdzie zosta kapelmistrzem dworskim. W r. 1799 bra
udzia w powstaniu Neapolitaczykw, by aresztowany, ale uaskawiony. Z jego oper na
uwag zasuguj jeszcze: w pittore pangino, Le astmie zeiniiliniii {1794), // Maestro di
cappella (1786), ale przede wszystkim // Mutrimonw segrelo (Potajemne maestwo, 1792),
jedno z najsawniejszych dzie woskich. Muzyka Cimarosy odznacza si wyjtkow ywoci
(porwnywaln tylko z Rossinim) i pewnoci prostego efektu teatralnego. Cimarosa jest le
autorem Koncertu na 2 flety i orkiestr, popularnego Koncertu obojowego i 32 sonat
klawesynowych.

260. Galuppi i Sarti

Mistrzem i pionierem opery buffa by rwienik Goldoniego, Wenecjanin Baldassare Galuppi
(Galluppi, 17061785), zwany II Buranello. Galuppi dziaa jak wielu woskich twrcw
operowych jego czasu w Londynie i w Petersburgu. Napisa okoo 100 oper (a przynajmniej
tyle mu si przypisuje), na og do wietnych librett (Goldoni, Zeno, Metastasio); wrd
nich za najwaniejsze uchodz: Dido, Le virluose ridicole (1752, wg Moliera) oraz II filosofo
di campagna (1754) jako najpopularniejsze dzieo typu buffa. Modszy od niego Giuseppe
Sarti (17291802) dziaa w rnych miastach Woch, pod koniec ycia by kapelmistrzem
przy katedrze medio- laskiej, a pniej kapelmistrzem dworskim w Petersburgu. Oprcz oper
pisa wielkie dziea chralne (msze. Te Deum oraz dwa rosyjskie oratoria).

116

261. Rameau
Mieszkajcy w Paryu Jean-Philippe Rameau (16831764), syn organisty, dziaa w trzech
zasadniczych dziedzinach muzyki: operowej, klawesynowej i w teorii. Oper wzbogaci
wielkimi scenami chralnymi, tacami i bogatymi w wyraz recytatywami. Napisa 29 oper
(wrd ktrych za najwaniejsz uchodzi Castor et Pollux; z innych trzeba wymieni jeszcze:
Dardunus, Pigmalion i Zoroastre). W zakresie baletu znaczcym dzieem jest Les Indos
Galantes (1735). Jako kompozytor muzyki klawesynowej Rameau kontynuowa styl
Couperina Wielkiego, dodajc do elementy stylu Scarlat-tiego. Jego utwory klawesynowe s
utworami charakterystycznymi (m. in. La Poule Kura, Le Tumbourin Tamburyri) bd
te tacami (menuety, gawoty). Wielkie znaczenie dla muzyki miaa teoria harmonii
stworzona przez Rameau. W swych pracach teoretycznych pooy fundament pod harmonik
funkcyjn (teoria dualizmu harmonicznego, ktry sta si podstaw pniejszych rozwini
systemu dur-moll).

262. System Rameau podstawy harmoniki funkcyjnej

Rameau by pierwszym w dziejach muzyki teoretykiem, ktry odway si na skodyfi-kowanie
systemu harmonii. Do jego czasw podstaw praktyki harmonicznej bya nauka basu
generalnego: harmonia jawia si w niej jako rezultat mechanicznego wypeniania brakujcych
gosw, ktre co prawda tworzyy harmoni, ale jeszcze dalekie byy od systemu. Rameau
stworzy system oparty na funkcyjnych zwizkach midzy akordami. Sprowadza wszystkie
zjawiska wspbrzmieniowe do naturalnych waciwoci dwiku, nic te dziwnego, e opar
si w swoich dociekaniach na ukadzie tercjowym, jako porzdkujcym i tumaczcym piony
akordowe. Akordy uzalenione byy od dwiku najniszego, podstawowego (centre
harmonique}. W Nouveau systeme wprowadza trzy
sons fondamentaux (dwiki
podstawowe): lonique, dominant i sous-dominante (tonik, dominant i subdominant). Do
kadego akordu moe by dodana seksta (sixte ajoutee); kady durowy akord moe sta si
akordem dominantowym przez dodanie do septymy. Rameau uwaa jako pierwszy e
melodia wynika z harmonii, nie odwrotnie. Teoria Rameau pokrywaa si idealnie z nowymi
tendencjami muzyki, bya wic nie teori, lecz odkryciem, o znaczeniu, ktre czsto
porwnywano z odkryciami Newtona. Rameau by autorem szeregu prac teoretycznych, obok
wspomnianego Nouveau systeme naley tu wymieni fundamentaln prac Traite de
1'harmonie reduite d ses principes naturelles (1722).

26 3. Rodzina Hotteterrorw i Loeillet

Francja miaa si sta ju w XVIII wieku centrum gry na instrumentach dtych, szczeglnie
dtych drewnianych (z czego synie po dzie dzisiejszy). Jednym z pierwszych mistrzw gry
na flecie, a zarazem autorem dzie pedagogicznych i koncertowych na ten instrument byt
Jacques Martin Hotteterre (ok. 16841762), pochodzcy z rodziny muzykw. By
podziwianym instrumentalist i autorem dzie fletowych (znana Suita, sonaty, duety, tria,
ronda i menuety). Jego przydomek Le Romain" wzi si std, e Jacques w modoci dziaa
przez jaki czas w Rzymie. Gra i pisa na flet prosty (poduny), ale by gorcym
zwolennikiem gry na flecie poprzecznym, ktry w kocu sta si instrumentem powszechnym;
gra te na oboju i na ten instrument napisa szko. W rodzinie Hotteterre'w znalazo si
kilkunastu muzykw, instrumentalistw i budowniczych instrumentw, ich genealogia siga

117

XVI wieku, ale identyfikacja muzykw o tym nazwiskujest niezwykle trudna, gwnie z tej
przyczyny, e powtarzay si tu imiona. Oprcz Jacques'a najwaniejszymi postaciami tej
rodziny s: flecista Louis Hotteterre (zm. 1719), ktry (przez 50 lat) gra na dworze Ludwiku
XIV, jego brat Nicolas Hotteterre (zm. 1727), flecista i oboista, ktry rwnie gra na dworze
Ludwika XIV w orkiestrze Lully'ego. Oboista i flecist by te Jean Baptiste Loeillet (1680
1730), Belg, zmary w Londynie (i tam znany jako John Loeillet). W 1705 pojawi si w
Londynie, gdzie dziaa w Oueens Theatre, pniej da si pozna jako znakomity pedagog,
klawesynista i zbieracz instrumentw muzycznych. W swojej muzyce by wierny tradycjom
woskim, pisa wiele na flet poprzeczny, ktry wprowadzi do Anglii, gwnie utwory w stylu
wirtuozowskim. Identyczne imiona i nazwisko mia jego kuzyn Jean Baptiste Loeillet (ur.
1688), autor sonat fletowych. Brat poprzedniego muzyka, Jacques Loeillet (16851746) by
oboista i gra na dworach w Brukseli i Monachium, pniej by muzykiem na dworze Ludwika
XV.

264. Francuska opera komiczna

Francuska opera komiczna miaa nieco inny charakter ni woska, wywodzia si bowiem z
przedmie (std nazwa vaudeville od franc. voix de ville gosy miasta) i miaa jak i
angielska ballad opera wyran tendencj satyryczn i krytyczn. Za jej twrc uwaa si
pisarza, autora sztuk, Charles'a Simona Favarta, ktry woskiej lekkiej operze nada lokalny
charakter. Francuska opera komiczna podejmowaa tematy aktualne, czerpaa je z konfliktw
typowo mieszczaskich, bya bliska realistycznej opisowoci i nie pozbawiona rysw
moralizatorskich. Akcja oper komicznych przebiegaa w dialogach i osobnych numerach",
ktre sigay od zwykych prostych pieni a po arie da capo: wiele miejsca zajmoway w niej
ansamble, pokane rozmiary osigay te finay. Okoo r. 1750 opera comiue opanowaa
repertuar sceniczny, zwaszcza kiedy idee Rousseau byy ju powszechnie znane i
zaakceptowane. Autorami oper komicznych byli we Francji Duni, Philidor i Monsigny, a
take we wczeniejszych swoich scenicznych poczynaniach Gretry.

265. Diderot i Rousseau

Walka midzy buffonistami a antybuffonistami w Paryu przybraa rozmiary gigantyczne. W
polemice brali udzia wybitni filozofowie. Przy okazji pado niejedno wakie sformuowanie,
jak w kadej arliwie, ale i uczciwie prowadzonej polemice. Zastanawiano si nad rodkami
muzycznymi: czemu su, czy mog uszlachetnia ludzi i wprowadza lepsze obyczaje.
Muzyka staa si wasnoci szerszych rzesz odbiorcw pytanie byo wic wane. Z
pozycji realizmu ocenia muzyk Denis Diderot (17131784), filozof i pisarz, konsekwentny
przywdca francuskiego owiecenia. Muzyka nie jest mow, nie jest jednoznaczna (jak jzyk),
ale oddziaywa na myli i uczucia. Bliej polemiki operowej sta filozof, pisarz i kompozytor
Jean-Jacques Rousseau (17121778), ktry ostro zaatakowa konwencje opery francuskiej,
posuwajc si do insynuacji o podstpne knowania przeciw operze woskiej i do przykrego dla
Francuzw stwierdzenia, e jzyk ich nie nadaje si do piewu (tak jak nadaje si / woski), e
jest ze swej natury niemelodyjny. Rousseau zabiega o bliski zwizek midzy poezj a
muzyk. Napisa te szereg rozpraw na temat muzyki i by autorem opery komicznej.

118

266. Duni, Philidor i Monsigny

W r. 1752 wybuch w Paryu gony spr zwolennikw opery buffa ze zwolennikami opery
francuskiej, spierano si na podstawie powodzenia wystawionego w Paryu dziea Pergolesego
nie tylko o pierwszestwo muzyki woskiej nad francusk, ale i o wyszo opery buffa nad
oper seria. W dyskusji wan rol odegra gos filozofa J. J. Rousseau, ktry obstajc za
wosk oper w stylu buffo sam napisa komiczne intermedium Le dwin du vilage (1752;
atakujcy muzyk francusk pamflet Rousseau Lettre sur la nnisique franyaise powsta w roku
nastpnym). Po dwuletniej walce zwycizcami w tym sporze zostali Wosi, z zespolenia
elementw opera buffa i lekkiego francuskiego wodewilu powstaa francuska opera comique,
ktr reprezentowali Duni, Philidor i Monsigny. Egidio Romoaldo Duni (17091775),
kompozytor woski, ucze konserwatorium w Neapolu. Duni przebywa w Londynie, a od r.
1757 w Paryu. Pisa opery m. in. do tekstw Metastasia i Goldoniego, spord nich wane s
Nero, La clochette, Les moissonneurs oraz Les Sabots. Francois Andre Philidor (1726
1795) by autorem opery Tom Jones, w ktrej po raz pierwszy w dziejach tego gatunku (1765)
pojawi si wokalny kwartet a cappella. Z innych oper Philidora na uwag zasuguj: Le
Surcier, Melide i Ernalinde. Philidor pochodzi z rodziny muzy- kw (Philidor-Danican). by
te znakomitym szachist i autorem rozprawy na ten temat. Pierre Alexandre Monsigny
(17291817) napisa 18 oper. m. in. Le Deserteur (1769). By wysokim urzdnikiem,
generalnym inspektorem budowy kanaw. W czasie rewolucji popad w ndz, uznano
jednak jego zasugi jako autora oper komicznych, wypacano mu rent i obdarzono godnoci
czonka Akademii.

267. Gretry
Andre Ernest Modeste Gretry (17411813), Belg z pochodzenia, ksztaci si zrazu u ojca
skrzypka i tworzy muzyk kocieln. Majc lat 18, znalaz si we Woszech. Studiowa w
Rzymie, gdzie zapozna si z oper wosk. Voltaire, ktry zachwyci si jego talentem,
doradzi mu przeniesienie si do Parya. Tu Gretry szybko przyswoi sobie umiejtnoci
dogadzania koneserom francuskim; bdc rwnie literatem wypracowa dobrze do jzyka
francuskiego przylegajcy muzyczny styl deklamacyjny. W Paryu napisa 50 oper, w tym
sporo komicznych; wiele z nich cieszyo si wielkim powodzeniem. W czasie rewolucji
Gretry umia dostosowa tematyk swoich dzie do zaj politycznych i tworzy wielkie opery
rewolucyjne. W jego pniejszych dzieach wyczuwa si ju zapowiedzi nadchodzcej epoki
romantycznej. Gretry stosowa niekiedy charakterystyczne motywy, ktre przez powtrzenia
tworzyy psychologicznie dobrze podbudowane asocjacje. Z oper rewolucyjnych na pierwszy
plan wysuwa si Guillaume Tell (1791), opera wolnociowa. Wielki sukces odnis Gretry
oper La carayanc du Caire (1784; do tekstu pniejszego krla Ludwika XVIII). Z innych
oper Gretry'ego wymieni naley: oper komiczn Le Tableau parlant, ktra w Paryu
przyniosa autorowi pierwszy znaczny sukces, Zemire et Azor (1771), L'Amant jalou.\ (1778)
oraz L'Epreuve villageoise i Richard Coeur ile Lion (obie z 1784). Gretry komponowa te
motety, kwartety smyczkowe, sonaty fortepianowe, pieni i koncerty fletowe. Jego idee
muzyczne miay wielki wpyw na wielu kompozytorw, m. in. na Beethovena.

268. Opera w Niemczech

119

. Hasse W XVII i XVIII wieku w Niemczech palm pierwszestwa dzierya opera woska,
kompozytorami dworskich teatrw byli mistrzowie woscy, w Wiedniu, Monachium,
Hanowerze i Stuttgarcie panoszyli si woscy muzycy i piewacy. Z kompozytorw woskich
dziaali tu Cesti, Caldara, Steffani i Jommelli. W kocu jednak pojawili si te niemieccy
autorzy oper (Fux, Graun, Hasse), ktrzy zreszt pisali sporo w stylu woskim. Wrd nich
wane miejsce zajmuje Johann Adolf Hasse (l 6991783), tenor operowy w Hamburgu,
ucze woskich mistrzw w Neapolu, kapelmistrz w Wenecji, dziaajcy pniej na dworach
w Drenie i Wiedniu. on jego bya synna piewaczka woska Faustina Bordoni. Hasse
reprezentowa oper neapolitask. By jednym z najwybitniejszych przedstawicieli gatunku
opera seria, odpisy jego dzie znajduj si w niemal caej Europie, bowiem ceniono go wysoko
nie tylko w Niemczech, ale i we Woszech i Francji. Wielk warto maj zwaszcza jego
pniejsze dziea, pisane do librett Metastasia. Z jego oper na uwag zasuguj Dido,
Arminius i Zenobia. Pisa te muzyk instrumentaln i kocieln (oratoria, msze i motety).

269. Singspiel
Opera miaa stale swoich przeciwnikw, zwaszcza opera seria. Wymiewano jej sztuczny
patos (cho jeszcze wci ulegano jego urokowi), wytykano jej brak zwizku z yciem. Bliej
ycia byy lejsze formy komediowe, w ktrych prosta pie odgrywaa wielk rol, a ktre
ponadto byy tak atwe do wystawienia. Woska opera bufja, francuski vaudeville, angielska
ballad opera skoniy autorw niemieckich do stworzenia lejszego gatunku scenicznego,
ktry okrelono jako Singspiel (spiewogra). Singspiel mia prost, raczej tendencyjn tre,
nie wymaga od piewakw wielkiego kunsztu, by przepeniony pieniami, ktre potem
staway si niekiedy niezwykle popularne. By to gatunek przejciowy, kultywowany zrazu
marginesowo, potem uszlachetniany przez wybitniejszych nawet poetw. Jego gwnym
przedstawicielem by w Niemczech Johann Adam Hiller (17281804). Kilka jego pieni z
singspielw przeszo do skarbca niemieckiej muzyki ludowej. Mwione dialogi byy tu
przedzielane piewanymi pieniami i ariami. Szczeglne powodzenie miay singspiele w
wikszych miastach, gdzie utworzyy si trupy teatralne (dla jednej z takich trup napisa
Mozart swoje Uprowadzenie z seraju). Singspiele pisali Georg Benda, Haydn, Kari Ditters
von Dittersdorf i Schubert (autor jednego z najpniejszych dzie tego gatunku).

270. Narodziny liryki.

Reichardt Pie solowa, pie na glos z towarzyszeniem fortepianu moga si rozwin w
peni dopiero w epoce romantycznej, w okresie muzycznego indywidualizmu. Decydowa o
niej mieszczaski emocjonalizm (niem. Empfindsamkeit). Pierwsze oznaki rozwoju pieni
znajdujemy do wczenie, ale dopiero wiek XVIII przynis formy bardziej rozwinite.
Pocztkowo wizay si one z zasad arii operowych, ale pojawiy si te utwory
instrumentalne, do ktrych melodii mona byo podkada teksty (typowy przykad: Singende
Muse an der Pleisse, autor Johann Sigismund Scholze). Niemiecki liryczny charakter poezji
skania kompozytorw do pisania pieni do gotowych tekstw. W Niemczech w Berlinie
powstay dwie szkoy twrcw pieni: jedni usiowali znale do wyszukanej poezji
odpowiednie wokalne utwory (Christian Gottfried Krause, 17191770, Cari Philipp Emanuel
Bach, Johann Philipp Kirnber-ger); drudzy blisi byli muzyce ludowej i ludowej tematyce
(Neefe, Andre, Schulz, a przede wszystkim dwaj wielcy mistrzowie: Johann Friedrich
Reichardt i Kar! Fried-rich Zelter, 17581^32). (W muzyce klasycznej pieni pisali wszyscy
trzej mistrzowie: Haydn, Mozart i Beethoven, ale najwikszym twrc mia by Franz

120

Schubert, kompozytor obdarzony wyjtkowym talentem w tym kierunku.) Johann Friedrich

Reichardt (17521814) by kapelmistrzem na dworze pruskim, autorem niemieckich dzie
scenicznych (tzw. Lic. de. r s pit) oraz. 700 pieni, w tym wielu do tekstw Goethego. ktry
stawia go wyej od Schuberta.

271. Gluck
Christoph Willibald Gluck (17141787) studiowa w Pradze, dziaa przez jaki czas w
Wiedniu, a potem we Woszech, gdzie ksztaci si pod kierunkiem G. B. Sammar-tiniego. W
Anglii wystawia dwie opery, jednak bez powodzenia. Lepiej wiedzie mu si w Wiedniu, gdzie
uzyskuje poparcie swej dawnej uczennicy, krlowej Marii Antoniny. Zetknicie si z
polemicznym pismem Atteagi i zblienie si do wyksztaconych na kulturze antycznej
wybitnych artystw i dyplomatw skonio Glucka do zajcia si reform opery. Gdy na
scenie paryskiej Gluck wystawi now oper (Iphigenie en Aulide. 1774), jego przeciwnicy
opowiedzieli si po stronie Wocha Niccolo Picciniego. Rozpocza si walka tzw. gluckistw
i piccinistw, zakoczona dopiero po 7 latach zwycistwem Glucka, ktry sukces swj
zawdzicza nie tylko swoim dzieciom. nie i przygotowanym przez teoretykw wczeniejszym
krytykom opery woskiej. Giuek rozpocz sw4 twrczo operow od komponowania oper
woskich (takich typowo woskich oper napisa okoo 20); pierwsza oper;} nowego typu bya
()r)v<i f d /-.'uridicr, wystawiona w Wiedniu w r. 1762, le przyjta w Wiedniu, ale o wiele
lepiej w Paryu (warto doda, e w tej operze koncesje na rzecz stylu woskiego s jeszcze
znaczne: rola tytuowa przeznaczona bya dla kastrata, a sama akcja zostaa zmieniona i
zakoczona szczliwie). W Paryu Gluck wystawi wspomnian Iphi^cnn' ni Aiiliile, Armide
i Ip/ligenic' pij 1 u u r id, ktra triumfalnie zakoczya spr z piccinistami.

272. Reforma Glucka

Reforma Glucka pojawia si okoo r. 1762. Jej ide naczeln bya teza, i muzyka winna
suy poezji; w operze woskiej ktrej Gluck lak gorco si przeciwstawia - zakorzeniy si
przez dugie lata hodowane liczne wynaturzenia, gwnie wskutek prnoci piewakw, ale
te i wskutek ulegoci kompozytorw, ktrzy chcieli si przypodoba publicznoci za
wszelk cen. W kocu opera staa si mieszna i nudna". Ide naczelna Glucka staa si
rwnowaga midzy sowem a muzyk. Najwaniejsza jest akcja dramatyczna, od ktrej nic
nie powinno suchaczy odwraca. techniki powinny by w operze znacznie uproszczone i uzasadnione. Wstpna sinfonia. czyli uwertura, powinna przygotowywa suchaczy na to. co
ma si sta. co ma by przedmiotem akcji dramatycznej, powinna by niejako streszczeniem
akcji. Gluck trafi na znakomitego librecist Ranieri de Calzabigi. Przenisszy si do Parya,
Gluck mg i\in pewniej realizowa swoj reform: dziea jego ktrych nie akceptowano w
Wiedniu -- tu natrafiay na peniejsze zrozumienie. Dy w swych najlepszych dzieach do
wskazania, e muzyka moe dorwna znaczeniu akcji, e moe by uproszczona, ale mimo
to uduchowiona, e nie musi obrazowa paskiej intrygi miosnej, ktra moe zastpi temat z
mitologii greckiej. Walczy o prawd dramatyczn, std midzy recytatywem a ari nie ma u
niego owej przepastnej zazwyczaj rnicy, wan natomiast rol odgrywa chr; sceny
chralne stosowane s w operach w sensie dramatu antycznego. Kompozycja muzyczna jest u
Glucka cakowicie podporzdkowana dramatycznej idei opery.

121

273. Skrzypkowie woscy

Sonaty solowe i triowe wprowadzili we Woszech jako pierwsi wybitni skrzypkowie B.
Marini i S. Rossi. Obok nich autorami dzie skrzypcowych i kameralnych byli: Carlo
Farina(zm. ok. 1640; skrzypek na dworze mantuaskim, chtnie wprowadzajcy w swoich
programowych utworach typowy przykad: Capriccio stravaganie nowe efekty, takie jak
glissando, tremolo, pizzicato i sulponticello, zreszt w celach imitacji odgosw natury,
zwierzt itp.), Giovanni Battista Fontana, Giovanni Batti-sta Buonamente (zm. 1643;
kapelmistrz dworski w Wiedniu i w Pradze) i Maurizio Cazzati. Ich utwory miay charakter
imitacyjny, opieray si na szeroko rozpostartych liniach melodycznych (czym si wwczas
fascynowano). Marco Uccellini (ok. 16031680) da w swoich sonatach (1645) gry w V
pozycji, cztery lata pniej w utworach jego pojawiaj si pasae moliwe do wykonania tylko
w wysokiej VI pozycji. (Po roku 1680 skrzypkowie wprowadzili zwyczaj wycznego
komponowania utworw dla siebie.) Uccellini by take autorem opery i dwch baletw.

274. Albinoni
Tommaso Albinoni (16711750) pochodzi z bogatej rodziny weneckiej, nie musia wic
troszczy si o byt, jak inni muzycy jego czasw, z wielkim J. S..Bachem na czele. By
skrzypkiem, zwyczajem swojego czasu okrela si jako musico di yiolino. Albinoni napisa
ponad 50 oper dla teatrw muzycznych rodzinnego miasta, Florencji, a nawet Monachium.
Opery jego zostay zapomniane, mimo to zawdzicza im wiele, przenis bowiem z
trzyczciowej uwertury operowej podzia na trzy czci do koncertu solowego, ktry dzi
przeywa swj istny renesans. Wielkie powodzenie we wspczesnym repertuarze maj jego
koncerty obojowe i trbkowe, concerti grossi, concerti a cinque, a zwaszcza synne Adagio na
smyczki i organy. Pisa te muzyk kameraln. Bach ceni wielce tego kompozytora,
posugiwa si jego tematami (co w tym czasie nie byo plagiatem, lecz raczej wyrnieniem
kompozytora, od ktrego si zapoyczao temat); trzy tematy Albinoniego stay si tematami
fug Bacha. Obok Corellego, Stradelli i Torellego Albinoni by jednym z najwybitniejszych
mistrzw formy concerto grosso.

275. Vivaldi
Klasykiem swoich czasw okaza si te Wenecjanin Antonio Vivaldi (16781741), zmary
w Wiedniu, skrzypek wirtuoz, dyrygent i kompozytor. Vivaldi napisa 49 oper, 2 oratoria
(wrd nich znakomita Judyta, 1716). 23 symfonie, sonaty skrzypcowe, tria smyczkowe, 454
koncerty na l4 skrzypiec, na wiolonczel, flet, obj, trbk i inne Instrumenty. Pisa w stylu
homofonicznym, posugiwa si elementami programowoci i ilustracyjnoci muzycznej.
Szereg jego koncertw transkrybowa J. S. Bach. Twrczo Vivaldiego, dugie lata
zapomniana, od p wieku stanowi stay repertuar orkiestr i nagra pytowych. Jak wielu
wspczesnych mu kompozytorw, Vivaldi posugiwa si elementami programowoci i
zwizanej z ni ilustracyj-noci muzycznej. Komponowa do schematycznie, co pozwalao
mu te by a tak podnym autorem (221 samych koncertw skrzypcowych!). W jego
najlepszych dzieach uderza (jak u Corellego) penia brzmienia i rwnowaga formy.

122

276. Tartini
Na pocztku XVIII wieku pojawia si we Woszech szereg wybitnych indywidualnoci,
ktrym przewodzi genialny skrzypek, pedagog i kompozytor Giuseppe Tartini (1692-1770).
Tartini
udoskonali swoj gr do wczesnych granic moliwoci; wyksztacony
wszechstronnie, sam zaoy w Padwie akademi muzyczn, gdzie uczy gry skrzypcowej i
kompozycji. By autorem a 135 koncertw skrzypcowych, wielkiej iloci koncertw
wiolonczelowych, okoo 50 sonat triowych i 200 sonat skrzypcowych, wrd ktrych w
pamici potomnych pozostaa na dugo synna Sonata g-moll z trylem diabelskim". Wielkie
znaczenie ma jego L 'arte de arco, cykl 50 wirtuozowskich wariacji na temat Corellego. Jako
jeden z pierwszych by autorem kwartetw smyczkowych. By take wybitnym teoretykiem
muzyki: w r. 1714 odkry zjawisko tzw. tonw kombinacyjnych, w akustycznych podstawach
szuka wyjanie dla harmonii, zajmowa si problemami kontrapunktu i wanych w owym
czasie ozdobnikw muzycznych. Jako pedagog mia wielu wybitnych uczniw z Nardinim i
Pugnanim na czele. Pisa te muzyk na inne instrumenty oraz muzyk religijn.

277. Gemmiani i Locatelli

Wybitny skrzypek i pedagog Francesco Geminiani (ok. 16801762) by autorem jednej z
najstarszych szk skrzypcowych, wydanej w 1730 r. w Londynie {The Art oj Playing on the
Yiolin, wyd. anonimowo w The Modern Musick Master, or the LJniversal Musician"), Dziaa
we Woszech, w Londynie i w Paryu, zmar w Dublinie. Napisa kilka cyklw sonat i
koncertw, a nadto szereg prac teoretycznych i podrcznikw gry na innych instrumentach.
Ucze Corellego, Pitro Antonio Locatelli (1695 1764) by rwnie znakomitym wirtuozem
skrzypcowym. Jako muzyk dworu Augusta Mocnego objeda wiele krajw; najduej
przebywa w Amsterdamie, gdzie te ukazyway si jego utwory. By autorem Concerti a
yuattro, sonat triowych, sonat fletowych i skrzypcowych, concerti grossi i koncertw
skrzypcowych. Znakomicie rozwin gr
skrzypcow. Zajmowa si te handlem
poszukiwanymi woskimi strunami.

278. Mistrzowie klawesynu

Obok wirginau i pokrewnego mu szpinetu rozwijay si w czasach baroku inne instrumenty
klawiszowe: klawesyn (clavicembalo) i klawikord. Ton klawikordu co wynikao z typu
mechanizmu by sabszy od klawesynu, w ktrym struna nie bya ju uderzana (tangentem),
lecz wrcz szarpana (pirkiem kruczym). W przeciwiestwie do klawikordw, w ktrych
jedna struna suya do wydobycia kilku dwikw, w klawesynach dla kadego dwiku
przeznaczona bya osobna struna. Szpinet by jakby miniatur klawesynu, stawiano go na stole
czy nawet na kolanach. Wrd wszystkich tych instrumentw najwaniejszy by w tym i kilka
rejestrw do zmiany barwy dwiku. Najwczeniejsze wiadomoci o klawesynie pochodz z
XIV wieku (Niemcy, Francja), z
biegiem lat wprowadzano do instrumentu liczne
udoskonalenia i w okresie baroku instrument ten sta si nieodzowny zarwno jako instrument
solowy (bogatszy od wielu innych dziki moliwoci gry akordowej), jak i uczestniczcy w
zespoach instrumentalnych czy instrumentalno-wokalnych (np. w operze czy oratorium), a to
dziki temu, e spenia rol hasso continiu). Klawesyn odegra wielk rol przede wszystkim
w instrumentalnej muzyce francuskiej. W przeciwiestwie do mistrzw woskich, ktrzy na
ten instrument pisali utwory autonomiczne (przykadem sonaty D. Scarlattiego), twrcy

123

francuscy Chambonnieres, d'Anglebert, Lebegue; Couperin i Rameau w swoich Ordres i

Pieces uprawiali gatunki bardziej swobodne. Dwa zbiory na klawesyn wyda Louis
Marchand (16691732), dziea klawesynowe pisa Ciaude Balbastre (1727 1799), wan
postaci by Dandrieu. We Woszech klawesyn nosi nazw cembalo. Po Frescobaldim, ktry
na len instrument napisa wiele kompozycji, pojawi si w drugiej poowie XVII wiek u
Bernardo Pasquini, autor toccat, suit i sonat, a po nim Domenico Scarlatti. W Niemczech obok
Frobergera klawesynow muzyk i zwizane z ni formy rozwijali Johann Kaspar Ferdinand
Fischer (16651746), autor synnego zbioru Ariadn musica (1715), zawierajcego preludia i
fugi w 20 tonacjach, ktre antycypoway strj rwnomierny (synne dzieo Bacha powstao 8
lat pniej), oraz Johann Kuhnau, autor deskryptywnych sonat.

279. D. Scarlatti
W pierwszej poowie XVIII w. ustalono (konwencjonalne z czasem) obsady w muzyce
kameralnej, formowano te nowe gatunki muzyki. Zalki klasycznej sonaty znajdujemy w
twrczoci Domenica Scarlattiego (16851757), syna Alessandra, wybitnego mistrza
neapolitaskiego, dziaajcego jako klawesynista i organista na dworach ksicych w
Rzymie, Londynie, Lizbonie, Madrycie, Sewilli i Neapolu. Scarlatti napisa a 560 utworw
klawesynowych. Jego sonaty s jeszcze jednoczciowe, ale zawieraj w sobie czsto
elementy formy sonatowej. Wprowadzaj co jest niezwykle dla sonaty istotne dualizm
tematyczny, dwa kontrastujce z sob tematy (po arcykrtkim jakby przetworzeniu pojawiaj
si na kocu oba tematy ponownie, lecz bez kontrastu tonacyjnego, pogodzone w jednej
tonacji). W twrczoci Scarlattiego pojawia si te po raz pierwszy na tak wielk skal
czynnik wirtuozowski (std nazwa Essercizi studia, etiudy). Pisa muzyk yw, weso,
blisk ludowoci, czsto ujt w takcie trjdzielnym, niekiedy wykorzystujc proste
koncepcje kontrapunktyczne (std niektre jego utwory nosz nazw fuga), przewanie jednak
posugujc si formami tanecznymi. Uderzajca te bya swoboda harmoniczna, jak
kompozytor wprowadza w swoich utworach (np. dugo jeszcze zabraniano kwinty
rwnolege). By te autorem wielu oper, oratoriw, kantat i serenad, na ogl s to jego
wczeniejsze dziea.

280. Soler
Uczniem D. Scarlaltego by Padre Antonio Soler (17291783), mnich, organista, kapelmistrz
i kompozytor hiszpaski, autor muzyki kocielnej, kameralnej i sonat fortepianowych. By
niezwykle podnym kompozytorem (ponad 400 kompozycji rnego rodzaju, wrd ktrych
nie brak wzorowanych na nauczycielu utworw na instrumenty klawiszowe). Jego dziea
dramatyczne byy wykonywane przez mnichw.' Z innych dzie na uwag zasuguj koncerty
organowe, seria szeciu kwintetw na instrumenty smyczkowe i organy oraz praca teoretyczna
z zakresu harmonii i modulacji Llave de la Modulaciun (1762).

281.. Porpora i Alberti

Nicola Porpora (16861768), Neapolitaczyk, dziaa jako kapelmistrz i pedagog w rnych
miastach woskich, a take w Wiedniu (gdzie by nauczycielem Haydna), Drenie i w
Londynie, gdzie z powodzeniem konkurowa z Haendlem. By wybitnym przedstawicielem

124

opery woskiej, mistrzem bel canta (ktrego uczy rwnie jako nauczyciel piewu), autorem
wokalnie kunsztownych, przesyconych ariami oper (do szybko zreszt zapomnianych).
Najwaniejsze opery Porpory(/4r('ana e Teseo, Ifigenia in Aulide, II trionfo di Camilla)
powstaway na tle oratoriw, mszy, kantat solowych, sonat skrzypcowych i symfonii
kameralnych oraz arii i wicze wokalnych. Wanym odkryciem w dziedzinie muzyki
fortepianowej (a waciwie wtedy jeszcze klawesynowej) by tzw. bas Albertiego
konwencjonalna i szeroko przyjta formua akom- paniamentu w lewej rce. oparta na
rozoonym akordzie. Na tle akompaniamentu harmonicznie zmiennego pojawiaa si w
prawej rce melodia, niekiedy szeroko rozbudowana, piewna, z reguy okresowa. Twrc tej
formuy by Domenico Alberti (17101740), ktry byt waciwie szlachetnie urodzonym
dyletantem (wyda w Londynie 8 sonat; bez jego formuy nie byoby Mozarta, a przynajmniej
tak wielkiej iloci jego dzie). Alberti pisa te opery i motety.

282. L. Couperin
Louis Couperin (ok. 16261661), organista i klawesynista francuski, naley wesp z brami
Francois (ok. 1630 po 1708) i Charles'em Couperinem (16381679) do pierwszej generacji
synnej we Francji muzycznej rodziny. Rodzina organistw Coupe-rinw bya we Francji
rwnie rozgaziona, jak w Niemczech rodzina Bachw; dziaali przez 200 lat, a przynajmniej
15 z nich osigno w muzyce pozycj godn odnotowania. Sam Louis Couperin by organist
w kociele St. Gervais w Paryu, a od r. 1656 muzykiem dworskim Ludwika XIV. Zmar
modo, z dzie jego zachoway si utwory organowe, dwie fantazje na 2 wiole, trzy utwory
zatytuowane Symphonies na rne instrumenty i okoo sto utworw klawesynowych (tace,
chaconny). By muzykiem oryginalnym, miaym zwaszcza w zakresie harmoniki.

283. P. Couperin
Kompozytorem, ktry przyczyni si do podniesienia muzyki francuskiej do rangi ideau
kulturowego, obowizujcego pniej w Europie, by Francois Couperin (16681733), zwany
te Couperinem Wielkim. By on wybitnym organist i nauczycielem ksit na dworze
francuskim. W ostatnich latach ycia wycofa si z oficjalnego ycia muzycznego. Pisa dziea
wokalne, kameralne, klawesynowe i organowe, zarwno kocielne jak wieckie. Jego
znaczenie w historii muzyki opiera si na suitowo ujtych (ordres). bogato zdobionych
miniaturach instrumentalnych Pieces de clavecin (4 tomy: 1713, 1716, 1722 i 1730).
Charakterystyczne dla kompozytora s tytuy utworw, odnoszce si do ludzi, zwierzt,
sytuacji i stanw ducha, stanowice istn panoram wczesnego ycia i spoeczestwa. Peen
ozdobnikw, rokokowy styl Cou-perina zachwyca zarwno .1. S. Bacha, jak i kompozytorw
XX wieku (Debussy. Ravel, Strawiski). Haendel nie waha si caych fragmentw Couperina
wpisywa do swoich dzie. Bogata ornamentyka klawesynowych dzie Couperina wizaa si z
moliwociami instrumentu o bardzo krtkim, szybko zamierajcym dwiku. Couperin
wyda podrcznik L'Art de toucher le clavecin (1716), ktry mia wielki wpyw na twrczo
klawesynow Jego epoki.

284. Dandrieu

125

Jean Francois Dandrieu (d"Andrieu, 16821738) by rwnie wybitnym francuskim

klawesynist i kompozytorem. Wystpowa jako klawesynista ju w wieku lat 5. Dziaa jako
organista w Paryu. Jak Couperinowie nalea do rodziny muzykw, miejsce organisty
otrzyma po przodkach. By jednym z najgoniejszych klawesyni-stw swojego czasu. Pisa
utwory klawesynowe w stylu F. Couperina (Pieces .dvclayecin, 3 tomy), a ponadto utwory
organowe, sonaty instrumentalne i suity symfoniczne. Wielk warto miay jego Principes de
i'acciii)ipa^m'nienl di: cuwcin wydane w r. 1718. W edycjach dzie Dandrieu uderza ich
niezwyka staranno i pikno reprodukcji miedziorytw wybitnych artystw. Znakomit
organistk i klawesynistk bya siostra kompozytora Jeanne-Francoise Dandrieu.

285. Boismortier
Joseph Bodin de Boismortier (16891755) komponowa w rnych zakresach muzyki,
konkurowa z innymi w dziedzinie baletw, motetw na wielkie chry i kantat wieckich.
Komponowa z zadziwiajc atwoci i gotowoci do zmieniania stylw. Niemal we
wszystkich jego utworach wan rol odgrywaj flety, pisa te utwory fletowe (koncerty,
sonaty). W jego dzieach nie brak pewnej elegancji i pomysowoci rytmicznej, opublikowa
jednak sporo utworw napisanych pospiesznie i nader powierzchownie. Wielkie znaczenie ma
jego twrczo baletowa (balety Lefi Yoyuges dc 1'anwur, Don Ouichotte i pastorale Daplmis
cl Chloc). Z kantat na uwag zasuguje Dian et Acteon. By typowym przedstawicielem
rokokowego stylu palant we Francji.

286. Leclair i Corrette

We Francji da si pozna jak o wielki wirtuoz swojcj epoki J ean-M arie Leclair (1697-
1764), zamordowany w Paryu na tle bliej nie wyjanionym; tancerz i kompozytor, autor
koncertw skrzypcowych i sonat. Jeszcze bdc tancerzem w Turynie, Leclair komponowa
intermedia, uczy si te gry skrzypcowej u synnego Somisa. v\ l\iry/ii by solist
Concerts'Spirituels. pniej czonkiem kapeli krlewskiej, dziaa w Holandii i Hiszpanii. By
jednym z najwybitniejszych wirtuozw swojego czasu, autorem licznych dzie skrzypcowych
(12 koncertw skrzypcowych, 48 sonat na skrzypce i basso continuo, duety, tria) oraz opery
Scylla et
(Jlaucus. wietnym skrzypkiem by rwnie Jean Joseph Cassanea de
Mondonville(1711 1764), ktry rozwin znacznie gr flaoletami (w sonatach Les .sw;.v
harmonitzues, 1735). Michel Corrette (17091795) by wybitnym organist i znakomitym
pedagogiem. Z jego licznych dzie zachowao si niewiele. W grze skrzypcowej wprowadzi
jako pierwszy scordatur, by te inicjatorem formy koncertu, ktra staa si niezwykle wana
w ksztatowaniu si pniejszych symfonii. Z dzie tego typu popularne s w naszych czasach:
Concerlos comiques, koncerty tletowe. a nadto -- Le f'henix na 4 fagoty.
Muzyka klasycyzmu
Oto epoka, ktra w muzyce obfitowaa w przeomowe dokonania. Epoka krtka, trwajca
zaledwie kilkadziesit lat; epoka wielkich klasykw wiedeskich Haydna, Mozarta i
Beethovena, a take epoka symfonii, koncertu instrumentalnego, kwartetu i sonaty, a wic
muzyki instrumentalnej opartej niemal cakowicie na homofonii. Epoka przede wszystkim
nowych form muzycznych, nowej muzycznej architektoniki, zasadzajcej si na pracy
tematycznej i szeregowaniu wicych si z sob motyww, dziki czemu muzyka uzyskiwaa
(po fudze, ktra bya form krtk) znamiona logicznego rozwoju formy. W historii s to

126

czasy rewolucji, walki o rwno spoeczn, deklaracji praw czowieka, w filozofii

neohumanizmu, dochodzcego do gosu rwnie w literaturze. Muzyka wioska ustpuje w
tym okresie pierwszestwa muzyce niemieckiej i tylko w dziedzinie opery muzyka woska (a
zwaszcza szkoa neapoli-taska) oraz muzyka francuska (opera comique} id wiosny mi
drogami. Klasy cyzm jednak opiera si na kultywowanej w Wiedniu z wielkim rozmachem
muzyce instrumentalnej, w ktrej podstaw ujmowania formy staje si zasada
wieloczciow^ego cyklu sonatowego.

287. Rozwj sonaty klasycznej

Sonata klasyczna jawi si nam dzi z dystansu historycznego jako produkt dojrzaoci.
Przedklasyczna sonata opieraa si na pomysowoci niemal improwizacyjnej. W miar
rozwoju formy ten typ inwencji musia ustpi przemylanej pracy motywi-czno-tematycznej,
w ktrej wszystko nabiera innego sensu, nawet pojedynczy intcr-wa, z ktrego mona teraz
wywie dalszy przebieg utworu. Do rozwoju sonaty przedklasyczncj przyczynili si wielce:
Domenico Paradisi (17101792, autor 12 sonat), trzej synowie Bacha i nieco modszy
Muzio Clementi, wybitny wirtuoz, pniej pedagog i bogaty wydawca. Klasyczna budowa
sonaty czteroczciowej (allegro dwutematyczne z ekspozycj, przetworzeniem i repryz;
cz wolna gwnie w formie pieni; menuet z triem; finale, oparte na og na formie
rozwinitego ronda) musi by traktowana jako przypadek idealny. W istocie rzeczy nie od
razu pojawia si sonata w ukadzie tak schematycznym i nigdy nie bya ujmowana tak cile,
Jak to przedstawiaj podrczniki form muzycznych. Waniejsze od formy byo stosowanie
zasady kontrastu tematycznego, pracy motywicznej (czy tematycznej) i dramatyczny rozwj
muzyki, ktry u kompozytorw-klasykw przybierze formy wrcz niebywae, jako wynik
potrzeb wyrazowych. Szczeglnie praca na rnych kontrastujcych z sob motywach i
tematach staa si wanym rodkiem kompozytorskim, ktry w caej peni urzeczywistni si
wanie w sonacie.

288. Rozwj symfonii klasycznej

Przy kocu XVII i na pocztku XVIII wieku pojawia si w filozofii racjonalizm: czowiek
zacz si interesowa wszystkimi dziedzinami ycia, podstaw jego dziaania sta si
krytyczny rozum. W muzyce powstaj racjonalne reguy komponowania, nierzadko opierajce
si na szablonach. Racjonalnemu prdowi w muzyce przeciwstawiay si dziea ywe,
swobodne, oparte na naturalnym odczuwaniu muzyki, jak La serva padrona Pergolesego,
angielska beggar's opera czy niemiecki sentymentalny singspiel. O prawa serca", rwnie w
sztuce upomina si Jean-Jacques Rousseau. W kulturze dotychczasowej dominowaa
zasada podporzdkowania si czowieka zbiorowoci, czowiek by czstk spoeczestwa.
Dopiero w XVIII wieku pojawia si idea pojmowania jednostki ludzkiej w jej wymiarze
autonomicznym, z jej wasnym wiatem
uczuciowym i tsknot do wolnoci. Jej
ambiwalencja uczuciowa znalaza odpowiednik w dwutematycznoci sonaty i symfonii.
Zbiorowa, rwnoczesna polifonia, w ktrej czstki muzyki podporzdkowane byy niemal
teologicznej idei caoci, musiaa teraz ustpi zdarzeniom sukcesywnym, umoliwionym
przez zasad homofo-nii, na ktrej podou mogy si odbywa rne nawet kontrastowo
pomylane zajcia. Kocowa zgodno w sonacie czy symfonii jest umowna, treci
bowiem tych form jest walka przeciwiestw, kontrast uczu przeciwstawnych, tworzcych
napicie, a take pewien niepokj, ktry ma wiadczy o wewntrznych niepokojach
czowieka. Cykliczna forma sonaty czy symfonii wychodzi teraz na pierwszy plan. Forma

127

cykliczna pojawia si ju w sinfonii traktowanej jako wstp do neapolitaskich oper (allegro,

andante, allegro). Pergolese, Nicco Porpora (autor szeciu triw orkiestrowych), Giovanni
Battista
Sammartini (odkrywca nowego stylu kontrastowej dynamiki i kontrastu
tematyczncgo), Gaetano Pugnani, Rinaldo da Capua (zm. po 1771) i Nicco Jommelli byli
pionierami symfonii na terenie Woch; Jommelli dziaa te w Niemczech i by moe wywar
pewien wpyw na ksztatowanie si szkoy mann-heimskiej.

289. Okres przedklasyczny

Okres ten zamyka si w przyblieniu w latach 17201760. Jest to okres muzyki przede
wszystkim instrumentalnej, okres zasadniczego rozwoju formy sonatowej, opartej (cho nie od
razu) na dwu tematach, kontrastujcych z sob i pozostajcych wzgldem siebie w stosunku
toniki i dominanty. Ale moe istotniejsze dla tego ok resu s przemiany w zakresie wyrazu
muzyki. rodki stylistyczne ulegaj uproszczeniu i pojawia si nowy typ muzyki, jakby
idealnie przeznaczonej dla arystokracji i bogatego mieszczastwa typ muzyki wykwintnej.
Bodaj w adnej relacji nie jest ta przemiana tak atwo widoczna jak w porwnaniu Jana
Sebastiana Bacha z jego synem Karolem Filipem Emanuelem. W twrczoci modszego
Bacha uderza indywidualny, niemal namitny wyraz, styl peen kontrastw i napi
tematycznych na bardzo krtkich odcinkach, peen nowych zwrotw harmonicznych. Okres
przedklasyczny (nie naley myli go z okresem wczesnego klasycyzmu) by okresem mimo
wyrazistoci stylistycznej przejciowym, w wielu punktach niemal rwnolegym do
pnego baroku i tak te przez wielu historykw traktowanym. W stosunku do pnego
baroku przedklasyczny okres nacechowany jest wspomnianym uproszczeniem stylu. Na
pierwszy plan wysuwa si melodia, ktra staje si podstaw formy (jako temat) oraz
doprowadza do odkrycia (szczeglnie instrumentalnej) linii i wyrazu. Nowoci jest tu bliski
jej zwizek z pieni ludow. Ju okoo roku 1700 pojawi si, wywiedziony z francuskiej
muzyki lutniowej, styl galani. Muzyka tego stylu,oparta na zasadzie homofonicznej, jest lekka
i prosta, przejrzysta, ograniczona do niewielkiej iloci gosw (np. do dwu lub trzech tylko),
zdobiona nie na sposb barokowy, lecz delikatny, drobnomotywi-czny. Charakterystyczna tu
bdzie gra krtkimi motywami. Kilkadziesit lat pniej pojawia si styl czuy, afektowany,
peen wyrazistej piewnoci. W tym afektowanym stylu uderzaj zwaszcza motywy
westchnie" (niem. Seuf:ermotive). Ale moe najistotniejszym
momentem okresu
przedklasycznegojest wyksztacajcy si typ muzyki o wydatnym subiektywizmie, styl
niepokoju, dynamicznych kontrastw, nie spotykanych dotd efektw orkiestrowych (wie
si to z rozwojem orkiestry w kilku orodkach europejskich, wrd ktrych najwaniejszy jest
Mannheim). Rwnolegle do sonaty rozwija si symfonia i koncert solowy. W niektrych z
przeszo 100 koncertw skrzypcowych Tartiniego ju s zawarte zapowiedzi nowego stylu:
dwutematy-czno i patetyczny wyraz, ktry u pierwszych symfonikw" bdzie rozwijany w
stopniu dotd w muzyce nie znanym. Znany ze piewnych allegrw Richter, wspomniany Cari
Philipp Emanuel Bach, Cannabich, twrca przeszo 100 symfonii, i czoowy mannheimczyk
Jan Stamic - rozwinli styl orkiestrowy oparty na pracy motywi-cznej, wzbogacony w zakresie
dwiku i harmonii, czsto dramatyczny. Tote uznaje si w nich prekursorw klasykw
wiedeskich. Ich gwn zasug jest wprowadzenie dualizmu tematycznego, pynnych
dynamicznych przej, ktre zastpiy dynamik kontrastow i naduywan w poprzednim
okresie dynamik echa. Klasyczne brzmienie orkiestry ma tutaj swojc rda. Ostateczna
forma sonaty uksztatowaa si okoo roku 1770.

128

290. Klasyczna muzyka kameralna

Divertimenti Istniay dwa nurty muzyki dworskiej. Jeden z nich tworzyy wielkie i gone
wykonania dzie scenicznych, drugi natomiast ogranicza si do ram intymnych, do komnat.
Muzyka kameralna (musica da camera) wywodzi swoj nazw z camera dworskiej
komnaty. Z czasem przeciwiestwem muzyki kameralnej staa si ju nie muzyka teatralna
czy kocielna, lecz muzyka koncertowa, bogato obsadzana instrumentami czy chrami.
Muzyk kameraln tworz dziea pisane na dwa lub kilka instrumentw: tria smyczkowe i
fortepianowe, takie kwartety, kwintety itp. Utwory te przeznaczone byy pierwotnie dla
maych audytoriw; samej muzyki nie traktowano powanie, miaa tylko stanowi
przyjemno dla ucha. Okrelano j z woska diverlimento (zabawa, rozrywka) i w XVIII
wieku uprawiano szczeglnie chtnie na obszarze Austrii i Czech. Forma divertimenti
wywodzia si z suity i skadaa si z 6 lub 7 czci dobrze z sob kontrastujcych, cho byy
to gwnie tace. Obsad tworzyy instrumenty smyczkowe, dte lub mieszane. Obok
elementw suitowych wan rol odgryway tu elementy sonatowe, lubiano te wstawki
koncertujce, ktre oywiay ow pogodn, ale w swoim oglnym charakterze nieco
monotonn muzyk. W powolnych czciach divertimenti stosowano form pieni. Z
divertimenta wywodzia si z kolei pniejsza symfonia, a take uprawiany pniej kwartet
smyczkowy. Pokrewnymi formami byy cassation i serenada.

291. Szkoa mannheimska

Na pocztku XVIII wieku, pod rzdami ksicia Karola Filipa Mannheim sta si rezydencj
Palatynatu. Nastpc Karola Filipa zosta Karol Teodor; ze swego dworu w Mannheimie
stworzy on centrum kulturalne, fundujc bogato obsadzon orkiestr, w ktrej przewaay
instrumenty
smyczkowe, tak znakomicie nadajce si do eksponowania kontrastw
dynamicznych (typu piano- forte) i (nowo!) cieniowa dynamicznych (crescendociiminuendo). Obsada smyczkowa bya jak na owe czasy do mocna (10 skrzypiec, po 4
altwki, wiolonczele i kontrabasy). Do nich doczono (a bya to nowo) parami flety, oboje,
klarnety (wprowadzone znacznie wczeniej ni w innych orodkach muzycznych), fagoty,
rogi, trbki i koty. Do muzykw niemieckich dokooptowywano muzykw woskich i
czeskich, tu dziaali F. Danzi i J. V. Stamic nie tylko kompozytor, ale i znakomity wirtuoz
skrzypcowy. Obok nich w Mannheimie dziaali: Franz Xaver Richter (pniej kapelmistrz
katedralny w Strasburgu), Anton Filtz (Antonin Fils, 17301760, wprowadza do muzyki
elementy czeskich melodii ludowych), Jiri art (Tschart, 17081788, dziaa m. in. przez
jaki czas w Warszawie), Ignaz Holzbauer (17111783), Carlo Giuseppe Toeschi (1742
1788), a nieco pniej: dwaj synowie Stamica, Kare Stamic (l 7451801) i Jan Antonin
Slamic(1754 1809), obaj dziaajcy le poza Mannheimem. m. in. w Paryu; Christian
Cannabich (1731 1798, doskonay kompozytor, pod ktrego dyrekcj orkiestra
mannheimska osigna szczytowy kunszt wykonawczy) i Franz Beck (17341809, autor 25
symfonii, znakomicie rozwin przetworzenie i w miejsce me-nueta wprowadzi scherzo).
Znaczenie szkoy
mannheimskiej, w ktrej tak wielk rol odegrali Czesi, jest
niezaprzeczalne. Kompozytorzy tej szkoy rozwinli form symfonii, wprowadzili nowy styl
orkiestrowy, m. in. przez dokadne
ustalenie partii poszczeglnych instrumentw,
zastosowanie szeregu nowych instrumentw (rogi, klarnety). rezygnacj z basu generalnego
(dotd w zespoach obowizujcego), i przyczynili si do zapocztkowania eksponowanego
nurtu symfonicznego, ktry w twrczoci klasykw sta si centralnym nurtem rozwoju
muzyki europejskiej.

129

292. Stamic i Richter

W Mannheimie dbano o wysoki poziom muzyki i wykona. Elektor Palatynatu ksi Karol
Teodor potrafi skupi na swoim dworze szereg wybitnych muzykw z Janem Vaclavem
Stamicem (1717 1757) na czele. Uczniowie Stamica (ktry wprowadza ich zarwno w
tajniki gry skrzypcowej, jak i symfonicznej kompozycji) oraz kompozytorzy zgrupowani na
dworze mannheimskim w stosunkowo krtkim czasie wytworzyli wasny styl symfoniczny,
oparty na rozwinitej grze orkiestrowej (wprowadzenie menuetajako trzeciej czci teraz ju
czteroczciowej symfonii,
zindywidualizowanie drugiego tematu pierwszej czci,
kontrapunktyczne kombinacje, pozwalajce na dojcie do gosu linii dotd drugoplanowych,
wprowadzenie crescenda orkiestrowego). Pewne
elementy tych innowacji byy ju
praktykowane w neapolitaskiej operze buffa. Dlatego moe waniejsz rol odegraa w
Mannheimie dokadno wykonania, jakiej na prno szukalibymy w innych centrach
wczesnej Europy (ywe, precyzyjne wykonanie muzyki, jednolito smyczkowania w
zespole itp.). Precyzja taka staa si moliwa. gdy w uprawianej muzyce zrezygnowano z
gstego kontrapunktu n;i rzecz przejrzystej i wyrazistej faktury homofonicznej, w ktrej
wielk rol penia gra akordowa. Ju tu pojawia si jako wany element mstrumentacja,
celowa dyspozycja instrumentw w miejsce poprzedniego zastosowania podug rejestrw,
umoliwiajca uzyskanie kontrastowej dynamiki. W ksztatowaniu orkiestrowego stylu
mannheim- czykw walny udzia mia starszy od Stamica i rwnie pochodzcy z Czech
Frantiek Xaver Richter (Franz Xaver R., 17091789), przez 22 lata dziaajcy jako skrzypek
i piewak mannheimskiej kapeli dworskiej. Napisa on okoo 70 symfonii, szereg koncertw
klawesynowych, dziel kameralnych i religijnych.

293. Szkoa wiedeska

Symfonia rozwijaa si w XVIII wieku w rnych orodkach europejskich: we Woszech, w
Wiedniu i w Mannheimie. Szkoa wiedeska, ktra moe by traktowana jako szkoa
poredniczca midzy symfomkami woskimi a pnocnoniemieckimi, wytworzya dwa wane
dla rozwoju tej formy typy orkiestrowe: symfoni czteroczciow oraz suit opart w
pierwszej i ostatniej czci na zasadzie allegra sonatowego (suity takie mogy mie 8 i wicej
czci). Gwnym
przedstawicielem szkoy wiedeskiej by Georg Christoph
Wagenseil(17151777), ktry przede wszystkim rozszerzy repryz, uzyskujc w. swoich
dzieach symfonicznych znakomit rwnowag formaln. Obok Wagenseila dziaali: Matthias
Georg Monn (17171750, organista kocioa w. Karola w Wiedniu) i Joseph Georg Reutter
(der Jungere, Modszy, 17081772, kapelmistrz dworski w Wiedniu). Rwnolegle do szkoy
wiedeskiej rozwijaa si szkoa czeska (muzycy czescy emigrowali do innych krajw, dziaali
w licznych kapelach ksicych; wielu wybitnych czeskich twrcw osiedlio si w Mannheimie i Wiedniu) oraz szwedzka (gwny przedstawiciel: Johan Helmich Roman, 1694
1758, dziaa w Anglii i we Woszech). W Paryu dziaa Francois Joseph Gossec (1734
1829), w Londynie J ohann Christian Bach (autor 60 symfonii) i Car! Friedrich Abel (1723
1787, ucze Jana Sebastiana Bacha; w latach 17651781 zainicjowa wraz z J. Ch. Bachem
Koncerty Bacha Abla; pisa symfonie w stylu szkoy mann-heimskiej i J. Ch. Bacha).

294. Szkol berliska

130

Obok szkoy mannheimskiej i wiedeskiej wan rol odgrywaa w drugiej poowie XVIII
wieku szkoa berliska. Tworzyli j kompozytorzy zwizani z dworem Fryderyka Wielkiego
C. Ph. E. Bach, ktry potem przenis si do konkurencyjnego dla dworu pruskiego
Hamburga, J. J. Ouantz, J. G. Graun, C. H. Graun, Ch. F. Fasch i F. Benda. Kompozytorzy ci
uprawiali gwnie muzyk
instrumentaln: symfonie, koncerty, utwory kameralne i
fortepianowe, tworzyli te pieni. W stosunku do mannheimczykw przedstawiciele szkoy
berliskiej byli konserwatystami. czyli wielki kult dla cisego, dokadnie wypracowanego
kontrapunktu ze swobodn, melodyjn i delikatn w rysunku, nieco uczuciow muzyk stylu
galant. W pieniach berliczycy byli zwolennikami prostoty i powszechnej zrozumiaoci;
pisali pieni z towarzyszeniem instrumentu, ale ich ideaem byo skomponowanie melodii tak
prostej i bezporedniej, eby moga si ona oby bez akompaniamentu.

295. Bracia Graunowie, Benda i Quantz

Bracia Graunowie Johann Gottlieb(l702/031771) i Car! Heinrich (1703/04 1759)
dziaali w rnych miastach niemieckich, by w kocu znale si na dworze Fryderyka
Wielkiego. Modszy z nich by kapelmistrzem dworskim i nauczycielem krla pruskiego
(ktry pisa wycznie po francusku, gra na flecie, komponowa jako amator utwory, ale te
wzorem innych wadcw powoa na dwr szereg wybitnych muzykw i wznis gmach
opery, tworzc z Berlina wany orodek muzyczny w Europie). Pierwszy z braci Graunw
komponowa symfonie, koncerty skrzyp- cowe i utwory kameralne i w historii muzyki uchodzi
za twrc orkiestrowego stylu pnocnoniemieckiego, przeciwstawianego stylowi szkoy
mannheimskiej; drugi pisa wicej muzyki wokalnej: pasje i opery (50!) w stylu woskim
(m. in. Cesare e Cleopatra, 1742, z okazji otwarcia opery w Berlinie). Franz Benda (Frantiek
B., 17091786) pochodzi z Czech, by synem tkacza i ludowego muzykanta. Wybi si jako
piewak i skrzypek-wirtuoz. Z przyczyn politycznych i religijnych opuci kraj, prbowa
szczcia w wielu miastach Europy (m. in. w Warszawie), w kocu znalaz si na dworze
pruskim. Pisa utwory skrzypcowe! fletowe, jako pedagog by zaoycielem szkoy
skrzypcowej. Na dworze pruskim dziaa te jego modszy brat Georg Benda (Jiri B., 1713
1752). Johann Joachim Quantz (16971773), syn kowala, gra mistrzowsko na flecie; uczy
gry fletowej krla pruskiego Fryderyka Wielkiego i skomponowa dla niego okoo 500
utworw fletowych. By autorem podrcznika gry na tym instrumencie. Z jego dziel w
repertuarze utrzymay si sonaty, tria i koncerty fletowe, napisane z wyjtkow znajomoci
instrumentu. Tworzy te pieni i ody.

296. C. Ph. E. Bach

Jan Sebastian Bach nie by sawny za ycia. Podziwiano go jako organist, ale w kompozycji
najwyej stawiano Telemanna. Ten stan rzeczy uleg zmianie po mierci wielkiego
kompozytora. Nawet synowie Bacha nie potrafili doceni wielkoci swojego ojca: yli ju w
innej epoce, dziaali pod wpywem nowych prdw i md, wielka synteza lipskiego mistrza
niewiele ich obchodzia. Najstarszym z nich by Wilhelm Friedemann Bach, jednak muzykiem
znacznie od niego wybitniejszym by CarIPhilipp Emanuel Bach (1714 -1788), ktry
przeszed do historii jako autor pracy Yersuch ttber die wahre Art das Klavier zu spielen (2
tomy, 1753 i 1762); w dziele tym daje przegld wspczesnego stanu techniki fortepianowej
wraz z opisem stosowanych w jego czasie manier wykonawczych. By znakomitym
klawesynist, podnym kompozytorem muzyki kocielnej (pasje, kantaty, oratoria), ale jego
znaczenie dla historii muzyki ley w dziedzinie dwutematycznej sonaty fortepianowej. Pisa

131

sonaty w stylu galanf, pene subiektywnego wyrazu i salonowego niemal zdobnictwa

muzycznego; zachwyca si nim Mozart. Przyczyni si wydatnie do rozwoju pieni. Dziaa w
Berlinie i Hamburgu.

297. Styl galant

Przejcie z baroku do klasycyzmu wytworzyo etap poredni, zwany stylem galant (z franc.:
elegancki). Poszukiwano nowego smaku i wyrazu; uczony i wypracowany do koca styl
barokowy (w jakim jeszcze tworzy J. S. Bach) nie zadowala wspczesnych, ktrzy idc za
mod, chcieli kultywowa muzyk wyrazist, jasn, ozdobn i podobajc si suchaczom
(wytwornym zwaszcza). Preferowano kapryn zmienno, rnorodno; szczeglnie w
dziedzinie melodii kryteria zmieniy si wydatnie: melodia powinna bya by piewna, jej
towarzyszenie bardzo oszczdne i harmonicznie przejrzyste, a wszelkie powtrzenia musiay
by traktowane mikrowariacyjnie za pomoc bogatej ornamentyki i kontrastujcej dynamiki.
Gwnymi twrcami stylu galant byli w pierwszym okresie jego rozwoju: F. Couperin we
Francji, D. Scarlatti we Woszech i Telemann w Niemczech, a pniej Pergolesi, Sammartini,
Galuppi, bracia Graunowie i C. Ph. E. Bach.

298. J. Ch. Bach

Najmodszy syn Bacha, Johann Christian Bach (1735- 1782), dziaa przy katedrze
mediolaskiej (przeszed na katolicyzm, czego ojciec - kochajcy go najbardziej ze wszystkich
synw by mu nie wybaczy). Tu sta si sawny zarwno dziki swym kompozycjom
kocielnym, jak i operom, ktre wystawiano w Turynie, Neapolu i Mediolanie. Nastpnie
dziaa w Londynie, komponujc opery i muzyk instrumentaln; by te (wraz z C. F. Ablein)
organizatorem koncertw abonamentowych. Podobnie jak Carl Philipp Emanuel tworzy w
stylu galant; od muzyki ojca dzieliy go wrcz przepastne rnice. Jako nadworny muzyk
krlowej angielskiej prowadzi ycie wytworne, cho niezwykle pracowite. Napisa ponad 90
symfonii, wiele dzie kameralnych, 11 oper i wiele utworw religijnych. Kultywowa muzyk
w stylu woskim (neapolitaskim) tak w operze, jak i w muzyce instrumentalnej, w ktrej
wprowadzi piewne allegro. Jego muzyka instrumentalna
wpyna zasadniczo na
uksztatowanie si stylu modego Mozarta.

299. Boyce
William Boyce (ok. 1711 1779) by bodaj najciekawsz postaci wczesnej muzyki
angielskiej. Powici si gwnie twrczoci religijnej. Pisa te muzyk do przedstawie
scenicznych, m. in. do sztuk Szekspira. By nadwornym kompozytorem chru krlewskiego i
wybitnym organist. Z jego dzie znane s uw&rtury, cykl 12 sonat na dwoje skrzypiec i basso
continuo, S tzw. symfonii oraz szereg dzie organowych i pieni. Pisa te masqucs. ody i
kocielne anthemy. Wielk popularno jako pie patriotyczna miaa jego pie Hcart oj Ouk
(1759), skomponowana do pantomimy Harlequin's Invasion, aluzyjnie sawica this

132

wonderful year" (cudowny rok zwycistw pod Minden, Quiberton Bay i Quebekicm). Wyda
w trzech tomach imponujc kolekcj dzie mistrzw angielskich Cathedra! Musie (1760 -78:
pniejsze edycje 1844 i 1849), w ktrej znajduj si utwory m. in. Battena, Blowa, Bulla,
Byrda, Crofta, Farranta, Morleya, Purcella, Rogersa, Tallisa, Tye i Weldona. Kolekcja ta
zawiera wycznie muzyk kocieln. Boyce zasyn w Anglii jako dyrektor i dyrygent Festivals ofThree Choirs (Gloucester, Worcester i Hereford), ktry odby si w 1737, oraz jako
Master ofthe Royal Band (1755).

300. W. F. Bach i inni synowie Bacha

Najstarszy syn Bacha, Wilhelm Friedemann Bach (17101784), wietny organista. lecz jako
czowiek niemal przeciwiestwo swojego ojca, komponowa utwory orkiestrowe i kameralne
(okoo 100 dzie, ale o formach mao rozwinitych). Podziwiano jego gr organow. By
organist w Drenie, potem w Halle i Berlinie. Zmar w biedzie. Zarzucano mu, e nie
zaopiekowa si manuskryptami po ojcu. Mniejsze znaczenie mieli dwaj nastpni synowie
Bacha: Johann Gottfried Bernhard Bach (1715-- -1739). organista w Muhlhausen, ktry zmar
modo jako student prawa (przysparza ojcu kopotw swoimi dugami), oraz syn z drugiego
maestwa, Johann Christoph Friedrich (17321795). I on studiowa prawo; majc lat 18 by
ju kapelmistrzem w Buckeburgu, pniej dziaa na dworze w Lippe. Z jego licznych dzie na
uwag zasuguj utwory kameralne i fortepianowe, a zwaszcza dwa oratoria: Die Kindheit
Jesu i Die Auferweckung Lazarus (oba z r 1773).

301. Albrechtsberger i Danzi

Johann Georg Albrechtsberger (17361809), austriacki kompozytor i teoretyk, nauczyciel
Beethovena, dziaa w Wiedniu jako organista i kapelmistrz przy katedrze w. Stefana. Pisa
gwnie utwory instrumentalne (m. in. jest autorem 60 kwartetw smyczkowych, 3 kwartetw
podwjnych, 35 kwintetw smyczkowych, 4 symfonii; znane s jego koncerty: harfowy i
klawesynowe) oraz msze i oratoria. By mistrzem muzyki przedklasycznej. Znano go te jako
autora podrcznika kompozycji (Grundliche Anweisung ur Composition, 1790 i 1818),
tumaczonego na kilka jzykw. Franz Danzi (17631826), kompozytor niemiecki
pochodzcy z muzykalnej rodziny woskiej, dziaa w wielu miastach Niemiec, w ostatnich
latach ycia jako dyrektor konserwatorium w Stuttgarcie i kapelmistrz dworski w Karlsruhe.
Napisa 16 oper, szereg baletw, oratorium, 8 symfonii i liczne koncerty instrumentalne na
instrumenty dte i orkiestr. Przyjani si z C. M. von Weberem, na ktrego twrczo te
wywar pewien wpyw.

302. Schobert i Dittersdorf

Johann Schobert (ok. 17401767), pianista i kompozytor niemiecki, dziaa jako klawesynista
kameralny ksicia de Conti w Paryu i by jednym z najgoniejszych tzw. salonowych
muzykw swojej epoki. Z klawesynu, ktry wci jeszcze uywano jako instrument
harmoniczny, uczyni instrument o bogatej, ju dokadnie w wydaniach rozpisanej fakturze.
Wpyw Schoberta na Mozarta by niezaprzeczalny. Jako muzyk oryginalny i niezaleny,
Schobert posugiwa si mistrzowsko
prac motywicznJak stosowano tylko w

133

przedklasycznej muzyce symfonicznej. Pisa gwnie na swj instrument lub z udziaem tego
instrumentu (tria, kwartety itp.), z bogato wyposaonymi partiami solowymi (rwnie 2
koncerty solowe). K-ari Ditters von Dittersdorf (17391799), Austriak, by skrzypkiem i
kapelmistrzem. Gwne jego zasugi le w dziedzinie niemieckiej opery komicznej. Napisa
28 oper (wrd nich najpopularniejsza: Doktor und Apotheker, 1786), ponad 100 divertimenti
i symfonii (w tym a 12 na temat Metamorfoz Owidiusza), 35 koncertw solowych, 12
kwintetw smyczkowych, 14 triw smyczkowych, 17 sonat skrzypcowych i 30
fortepianowych, liczne dziea kameralne, szereg kantat i oratoriw.

303. Dussek i mistrzowie czescy

W XVIII wieku obok woskich mistrzw rnego formatu, dziaajcych w caej Europie od
Neapolu i Londynu a po Petersburg, wielkie znaczenie miaa dziaalno muzykw czeskich,
ktrzy zreszt na og nie wykraczali poza Europ rodkow. Obecno czeskich
kompozytorw na dworze mannheimskim bya moe njznaczniej-sza. Przewanie byli to
skrzypkowie. Z pianistw tego czasu wybi si Johann Ladis-laus Dussek (wac. Jan Ladislav
Dusik, 17601812), komponujcy wycznie na fortepian lub z jego udziaem (13 koncertw
fortepianowych. 62 sonaty na fortepian, okoo 80 sonat na skrzypce i fortepian itd.). Jest te
autorem mszy i 2 oper. Jako wirtuoz by powszechnie podziwiany (ksi Radziwi zabra go
z sob na 2 lata na Litw). Znakomicie opanowa gr na harmonice szklanej. W r. 1807 osiad
w Paryu. wietnym pianist i pedagogiem by Leopold Koeluch (17471818), prawnik z
wyksztacenia, autor szeregu baletw i pantomim. Przebywa w Wiedniu, pisa z olbrzymi
atwoci opery, kantaty, symfonie, koncerty na rne instrumenty z towarzyszeniem orkiestry
i dziea kameralne. Dobrym muzykiem by jego krewny Anton Koeluch (1738- 1814),
dziaajcy rwnie w Wiedniu autor oper, mszy, oratoriw i symfonii. Osobne miejsce
zajmuje w tej grupie muzykw Jan Vanhal.

304. Vanhal
Jan Vanhal (Johann Baptist Wanhall, 1739-1813), czeski skrzypek, by w kompozycji
autodydakt. Dziki protekcji w syn chopa i mao znany organista mg studiowa we
Woszech, gdzie mia okazj da si pozna jako autor oper. Stan zdrowia nie pozwala mu na
objcie stanowiska muzyka; Vanhal postanowi jako bodaj pierwszy kompozytor w ogle
y wycznie z kompozycji. Jego utwory byy lubiane i popularne, cenili je nawet wielcy
kompozytorzy, m. in. Haydn, ktry chtnie wykonywa dziea Yanhala. Gwne zasugi
kompozytora le w dziedzinie symfoniki przed-klasycznej. Dziea jego grane byy w wielu
miastach Europy; obok symfonii pisa kwartety smyczkowe (okoo 100 podobnie tyle
symfonii), inne dziea kameralne. szereg oper, oratoriw i mszy. W symfoniach odzywaj si
echa czeskich motyww ludowych. Z dzie fortepianowych wybijaj si Wariacje. Twrczo
Yanhala miaa szczeglne powodzenie w krgach niemieckich i austriackich.

305. Sammartini i Pugnani

Rozwj symfoniki ma swj dug histori. U jej pocztkw ley twrczo Sammarti-niego.
wiat do dugo nie mia pojcia o dorobku i znaczeniu tego kompozytora. Giovanni Battista
Sammartini(l 700/011775), urodzony w Mediolanie i dziaajcy tame jako organista i

134

kapelmistrz, zwany (w odrnieniu od swojego brata, Giuseppe Sammartiniego, ok. 16931751. ktrego nazywano Sammartinim Londyskim) Sammartinim Mediolaskim, by
autorem symfonii, concerti grossi, koncertw skrzypcowych i sonat triowych, w ktrych
zdecydowanie przeszed od stylu barokowego do rokokowego o piewnej melodyce i piknie
rozwijajcej si formie. Mannheimczy-cy wiele mu zawdziczali, podobnie jak Gluck, ktry
by jego uczniem. Sammartini napisa okoo 80 symfonii, 3 opery, 2 oratoria i duo dzie
kocielnych. Dziaajcy w tym samym czasie, ale modszy od niego o pokolenie Gaetano
Pugnani (l 731- 1798) by wybitnym skrzypkiem i kapelmistrzem. Wzorem kompozytorw
woskich wiele podrowa, dziaa w Paryu, Londynie, w Wiedniu. Jako akompaniator
swego genialnego ucznia G. B. Yiotticgo, przebywa przez pewien czas rwnie w Szwajcarii,
w Polsce i Rosji. Sam by gonym wirtuozem, autorem wielu dzie skrzypcowych (koncerty,
kwartety smyczkowe, skrzypcowe sonaty), z ktrych wikszo ma dzi znaczenie gwnie
jako literatura pedagogiczna.

306. Boccherini
Znany jako autor muzyki gwnie instrumentalnej, Luigi Boccherini (l 743 1805) by
kompozytorem i wiolonczelist, podziwianym wpierw jako cudowne dziecko, pniej jako
wirtuoz podrujcy po Europie. W r. 1769 osiad w Madrycie. Pisa gwnie na swj
instrument (koncerty, muzyka kameralna z wydatnym udziaem wiolonczeli). Jego dorobek
je*st olbrzymi: 20 symfonii, 91 kwartetw. 58 triw, 125 kwintetw smyczkowych, opera La
Clementina, oratoria i kantaty. Popularno zdoby jeden z jego licznych menuetw, natomiast
szerzej nie znana jest jego waka w historii muzyki twrczo kameralna, oryginalna,
aczkolwiek obciona nieco waciw autorowi
wirtuozeri. Ju pierwsze kwartety
smyczkowe Boccheriniego wskazuj, i mogyby konkurowa z kwartetami Haydna.

307. Viotti i Nardini

Przez kilka wiekw woscy skrzypkowie wiedli prym w Europie. We Woszech powstaway
najpikniej brzmice instrumenty smyczkowe, tu urzdzano wspzawodnictwa midzy
gonymi wirtuozami, u woskich mistrzw mona si te byo najwicej nauczy. Wosi
wprowadzali liczne
innowacje techniczne, wprowadzili te soczycie brzmic gr
peniejszym smyczkiem. W Paryu dziaa przez jaki czas zmary w Londynie Woch
Giovanni Battista Viotti (1755 1824). syn muzykalnego kowala, ucze Gaetana Pugnaniego
(od ktrego przej gr szerokim smyczkiem), autor niezwykle podny (a 29 koncertw
skrzypcowych, najsynniejszy jest XXII a-moll, 21 kwartetw smyczkowych, l S sonat),
wybitny skrzypek. W swych podrach koncertowych zahaczy rwnie o Polsk. By
wacicielem handlu winem, a przez jaki czas take impresariem w Londynie; podejrzany o
szpiegostwo, wycofa si z ycia wirtuoza i przej w Paryu dyrekcj Opery. Uwaany jest za
inicjatora wspczesnej gry skrzypcowej. Obok Yiottiego na uwag zasuguje Pitro Nardini
(17221793), ucze Tartiniego, znakomity wirtuoz i pedagog, podziwiany przez ojca
Mozarta, Leopolda (ktry by tez wybitnym pedagogiem), autor 10 koncertw skrzypcowych
oraz licznych dzie skrzypcowych i kameralnych. Nardini dziaa w Wiedniu, Stuttgarcie i
Florencji, wyksztaci wielu wirtuozw skrzypcowych. Zadziwia wspczesnych biegoci
gry w dwudwikach (w tercjach i sekstach w wysokich pozycjach). Wrd jego dzie wielk
warto maj koncerty skrzypcowe, sonaty skrzypcowe, duety skrzypco- we, kwartety
smyczkowe oraz tria fletowe. Utwory te pisa w cyklach po sze kompozycji.

135

308. Jarnoyi
Pochodzcy z Chorwacji lvan Mane Jarnovi (Giovanni Mane Jarnowick, Giornovi-chi czy
Jarnovichi, ok. 1740/45-1804) by postaci zagadkow. Uchodzi za skrzypka woskiego.
Ksztaci si pod kierunkiem A. Lottiego w grze skrzypcowej i opanowa j do perfekcji. Gra
muzyk osiemnastowieczn. ale z czasem przestawi si jako wykonawca na utwory wasne.
Wystpowa w Paryu, gdzie nie wyjaniony bliej skandal zmusi go do opuszczenia miasta.
Jako koncertmistrz i wirtuoz dziaa w Berlinie, Wiedniu, Warszawie, Sztokholmie, Londynie,
Hamburgu i Petersburgu, wszdzie podziwiany (cho np. w Londynie musia uzna wyszo
Yiottiego). Z jego 16 koncertw skrzypcowych kilka okazao si dzieem Samt-Georges'a.
Oprcz tego napisa 6 kwartetw smyczkowych, wiele duetw skrzypcowych i kilka sonat.

309. Salieri
Antonio Salieri (17501825) ksztaci si wszechstronnie w grze skrzypcowej, fortepianowej,
w piewie i w kompozycji we Woszech i w Wiedniu. Majc lat 20 zadebiutowa z
powodzeniem jako kompozytor. W Wiedniu zosta kapelmistrzem dworskim i przez dugie
lata cieszy si tam ogromnym uznaniem. Wychowa wielu znakomitych twrcw. Do jego
uczniw naleeli m. in. Beethoven, Hummel, Meyerbeer, Liszt i Schubert; wyksztaci te
wielu wietnych piewakw. By intrygantem wysokiej klasy, ale przypisywane mu otrucie
Mozarta jest tylko nie umotywowan legend. Salieri napisa 39 oper (w tym 6, ktrych
wykonanie nie doszo do skutku). Wrd oper wane miejsce zajmuj: Le Donn letterate,
opera komiczna La Grotla di Trofonio, grana w caej Europie opera Tarare (1787), Falstaff
(1799) oraz Prima la musica, poi le parole (1786). Oprcz oper Salieri napisa szereg kantat,
mszy, oratoriw, dwa koncerty fortepianowe, wiele utworw instrumentalnych i 2 symfonie.

310. Clementi
Muzio Clementi(17521832) byJak wielu wspczesnych mu wirtuozw, cudownym
dzieckiem. Majc lat 9 wystpowa jako organista, pniej dziki angielskiemu protektorowi
ksztaci si w grze fortepianowej i szybko zdoby laury jednego z najwikszych wirtuozw
fortepianowych swoich czasw. By czowiekiem niezwykle czynnym: dziaa rwnie jako
dyrygent, wydawca, a nawet jako konstruktor fortepianw. Beetho-ven ceni go bardzo:
powierza mu jako wydawcy - szereg swoich dziel. Jako kompozytor Clement^ by
autorem 4 symfonii, ponad 100 sonat instrumentalnych, szeregu popularnych pniej sonatin
fortepianowych i dziea dydaktycznego Gradus ad Parnassum (1817). Uczy wielu pianistw
XIX wieku, m. in. Cramera, Fielda, Moschelesa i Kalkbrennera. W swoich sonatach
kontynuowa nurt D. Scarlattiego w kierunku wirtuozostwa, mniej dbajc o linie melodyczne,
natomiast wiele wagi przykadajc do kunsztownych przetworze.

311. Gossec
Francois-Joseph Gossec (17341829) pochodzi z Belgii, w Antwerpii by chrzyst
katedralnym. W r. 1751 pojawi si w Paryu u Rameau, ktry pomg mu w otrzymaniu
pracy kapelmistrza. W 1770 r. Gossec zaoy w Paryu Concerts des amateurs, a pniej
prowadzi przez jaki czas Concerts spirituels (obie te instytucjonalnie prowadzone akcje byy

136

pierwszymi przedsiwziciami koncertowymi we Francji). By te dyrektorem opery i

wspzaoycielem konserwatorium w Paryu. Jako kompozytor opowiada si zrazu po
stronie Glucka, potem uprawia muzyk blisz gustom paryan: divertimenti i balety. Zosta
oficjalnym kompozytorem republiki, pisa wiele okolicznociowych kompozycji sawicych
rewolucja. By zwolennikiem monumenta-lizmu: Te Deum Gosseca wymagao a 1500
wykonawcw. Pisa symfonie, balety, opery (m. in. Le Triomphe de la Republique ou le Camp
de Grand-Pre, 1793), muzyk kameraln, dziea chralne i marsze.

312. Saint-Georges
Boulogne Saint-Georges (17391799) by znakomitym, cho ekstrawaganckim w pomysach
wirtuozem sk rzypcowym, uczniem Leclaira, jednym z pierwszych, k trzy wprowadzili do
Francji form kwartetu smyczkowego, twrc wielu oper komicznych, 2 symfonii, 2 symfonii
koncertujcych, 12 koncertw skrzypcowych, tylu kwartetw smyczkowych, szeregu
utworw fortepianowych i pieni. Z jego oper najwiksz warto przedstawia U Amant
anonyme (1780). Syn Murzynki i ksicia de Boulogne, w modym wieku posiad wiele
umiejtnoci: gdy mia 21 lat by jednym z najsynniejszych szermierzy w Europie.

313. Billings
William Billings (17461800) uchodzi za jednego z pierwszych niezalenych od wzorcw
europejskich wybitnych twrcw amerykaskich. By garbarzem z zawodu, a muzyk
traktowa jako zajcie uboczne. Pisa gwnie hymny, anthemy i pleni (zwaszcza
patriotyczne). Wyda 6 ksig swoich pieni kocielnych (najbardziej znana jest The
Continental Hormony, 1794). Stosowa w nich rne techniki kontrapunktu imitacyjnego, w
harmonice traktowa dysonanse wyjtkowo pobaliwie. By prekursorem odwanych i nie
liczcych si z europejsk tradycj poczyna kompozytorw amerykaskich typu Ivesa i
Cowella. Bezwzgldno harmoniki Billingsa czya
si niekiedy z intencjami
humorystycznymi (np. w pieni Jargon, uoonej wycznie z dysonansw). Wiele jego pieni
zyskao du popularno.

314. Janiewicz
Pianici i skrzypkowie w XVIII i XIX wieku wiele podrowali. Za granic dal si pozna
Feliks Janiewicz( 17621848), polski skrzypek i kompozytor, prawdopodobnie ucze
samego Haydna w Wiedniu, od 30. roku ycia dziaajcy jako dyrygent w Anglii i Szkocji.
Napisa 5 koncertw
skrzypcowych, 6 triw, szereg duetw skrzypcowych (znane
Divertimento na smyczki opracowa w r. 1947 z fragmentw kameralnych Janiewicza Andrzej
Panufnik). By jednym z gwnych zaoycieli Londyskiego Towarzystwa Filharmonicznego.
Pod koniec ycia mieszka w
Edynburgu, gdzie zmar. Janiewicz jest typowym
przedstawicielem stylu klasycznego w muzyce polskiej.

315. Klasycyzm

137

W drugiej poowie XVIII w. pojawiaj si w muzyce dwaj tytani: Joseph Haydn i Wolfgang
Amadeus Mozart. Im to zawdziczamy owo klasyczne uporzdkowanie, ktre stanie si
wzorem dla wielu nastpnych pokole. Obok nich najwaniejszymi postaciami s: najmodszy
z Bachw, Johann Christian Bach. i Woch Lulgi Boccheri-ni. Wczesny klasycyzm nie
pojawi si od razu. Zarwno Haydn, jak i Mozart przeszli poszczeglne etapy stylu galant i
stylu afektowanego. Twrczo Carla Philippa Emanuela Bacha zadecydowaa wydatnie o ich
zainteresowaniach formalnych, przede wszystkim za skierowaa ich uwag na form
przetworze iow, na styl orkiestrowy. Haydn mia to szczcie, e jeden z monych
zaangaowa czterech muzykw, dla ktrych mody kompozytor, samouk waciwie, musia
pisa kwartety i podobne utwory kameralne. Haydn skomponowa 17 dzie na kwartet lub
skad nieco podobny, rozwijajc w nich wszystkie wczesne moliwoci kompozycyjne,
ustalajc kanony nowego klasycznego stylu. W miar pojawiania si dalszych dzie tego typu
doskonalia si sama forma. Tematy i motywy traktowane s architektonicznie, formotwrczo,
w nowych uporzdkowaniach tonalnych i harmonicznych. Tu i wdzie napotykamy jeszcze
zwaszcza u modszego i mniej selektywnego Mozarta elementy stylu przedklasycznego,
ale w nowej epoce elementy te prowadz do niespodziewanie nowych rezultatw. Obaj wielcy
muzycy podlegaj rnym stylom i wpywom. Haydn by pierwszym kompozytorem swojej
epoki, ktry mimo szybkiego rozwoju nowych tendencji potrafi sign jeszcze do baroku: w
niektrych kwartetach wprowadza barokow form fugi do klasycznego ju kwartetu,
uzyskujc efekt znakomity i wiele znaczcy dla rozwoju wczesnej formy sonatowej.
Kompozytor udowodni, e czte-rogos kwartetowy moe by peny, e mona zerwa z
melodi akompaniowan przez pozostae instrumenty; da przykad samodzielnoci gosw, o
ktrej ju w epoce homofonicznych uproszcze niemal zapomniano. Kiedy dzi
suchamy muzyki klasycznej wszystko w niej wydaje si jasne; odbieramy j niemal jak
muzyk manieryczn. Ale warto wiedzie, e okres ten by peen niepokoju. Pisano jeszcze
serenady, ale ju symfonie. Przykadem Mozart dla jednych rokokowy, peen radosnego
wdziku, dla innych: prekursor demonicznego romantyzmu, muzyk wyczuwajcy muzyk
romantyczn bodaj najwczeniej. Jeszcze Wagner sdzi, e w muzyce Mozarta wszystko
przebiega podobnie, dzi wiemy, e bya to jedna z najbogatszych natur kompozytorskich.
Mdry Haydn twierdzi, i Mozart posiada najwiksz wiedz o kompozycji", przez co
rozumia, e potrafi wszystko. W swoim krtkim yciu Mozart napisa 626 dziel, jeli nie
wicej. Mozart przygotowa i niemal wyczerpa muzyk klasyczn. Okres klasycyzmu
waciwego trwa stosunkowo krtko - 30 lat zaledwie, od roku 1780 do 1810. Styl klasyczny
jest poprzedzony dwoma stylami: przedklasycznym rodzcym ide muzyki dla
mieszczastwa, i wczesnoklasycznym zrywajcym definitywnie z barokiem. W twrczoci
trzech wielkich klasykw -Haydna, Mozarta i Becthovena styl muzyki znalaz najidealniejsze
wyjanienie i dopenienie, szczeglnie ostatni okres twrczoci Haydna suy temu
najwydatniej: poszukiwanie powszechnego, uniwersalnego jzyka i wielkiej humanitarnej
tematyki (symfonie londyskie. Stworzenie wiata i Pory roku) zbliyo muzyk ku
czowiekowi w stopniu dotd nie osiganym. Haydn umia poczy prawd z naturalnoci, o
co zabiega ju Gluck, ktrego teza pokrywaa si niemal idealnie z wyobraeniem badacza
staroytnej sztuki Johanna Joachima Winckelmanna (17171768), mwicego o szlachetnej
prostocie i cichej wielkoci" sztuki greckiej. Odkrycie antyku jako sztuki ponadczasowej
uwarunkowao pojawienie si klasyki. Jest pewne, e bez ideau antycznego wyobraenia o
czowieku nie powstaaby Ifigenia w literaturze, za w muzyce Czarodziejski flet i Eroica.
Filozoficzno-artystycznemu rozwojowi idei towarzyszyy zmiany spoeczne, ktre byy
wytworem rewolucji francuskiej. Dochodzi do gosu mieszczastwo, warstwy rednie, ktre
pretenduj rwnie do kultury, wypierajc z wolna arystokracj, gwnego dotd mecenasa
sztuki. Artysta nie jest ju na odzie ksicia. Pod koniec swego suebnego ycia Haydn
traktowany jest sam jak ksi muzyki, a Beethoven bardzo konsekwentnie odsuwa od siebie
myl, e miaby suy komukolwiek innemu ni samej sztuce. Pojawia si idea

138

indywidualizacji dziaania artysty, ale take - denie do idealnej rwnowagi midzy rozumem
a uczuciem. Klasycy tworz w miar rozwoju swego talentu dziea coraz doskonalsze wanie
pod wzgldem formalnym, dotd jakby nieistotnym, nie dostrzeganym. Zasada artystyczna
klasycyzmu przejawia si najpeniej w kontrastach. ycie czowieka obfituje w kontrasty, one
decyduj o tym, e jest ono pene; rwnowag uzyskuje si dziki harmonii przeciwiestw. W
klasycyzmie gwn rol przejmuje na siebie melodia oparta na harmonice funkcyjnej.
Ideaem staje si nowy typ melodii o indywidualnym charakterze, w swojej prostocie i
wyrazistoci bliskiej folklorowi. Muzyka formowana bya okresami, opieraa si na tematach
wykazujcych waciwoci formotwrcze (co jest warunkiem przede wszystkim wielkiej
symfoniki), a wic podatnych na przeksztacenia i rozwinicia (najwaniejsz rol odegraa tu
tzw. technika pracy motywicznej, do ideau doprowadzona przez Beethovena). ywo
muzyki klasycznej zasadza si na kontrastach, ktre wci si pojawiaj, a ktre mog polega
na zmianie barwy. rytmu, harmonii, a take uformowania melodyczno-tematycznego. Sama
praca moty-wiczna (lub: tematyczna) znana bya od czasw Vivaldiego i rozwijana przez J. S.
Bacha, ale w celach tbrmotwrczych stosowa j dopiero Haydn. Kombinacje, powtrzenia,
zmiany, skrcenia, rozszerzenia umoliwione przez gr rytmw, harmonii, modulacji,
dynamiki, a nawet techniki polifonicznej stay si w pracy motywicznej podstaw wielkich
okresw, ktre w naturalny sposb stanowiy o rozwoju muzyki. Szczegln rol odgrywao
tu przetworzenie, a w jego ramach moment niespodzianki. Podstawow form klasykw by
cykl sonatowy, z form sonatow jako zasad dla jego pierwszej czci. Cykl sonatowy
rozwija si nie tylko w ramach kameralnej sonaty, ale i kwartetu smyczkowego, koncertu
instrumentalnego, uwertury i symfonii, a wic przewaajcej czci muzyki instrumentalnej.
Ugruntoway si w tym czasie zasadnicze typy wykonawcze muzyki instrumentalnej: typ
symfoniczny (uwertura, symfonia, koncert), typ kameralny (tria, kwartety, kwintety, sonaty na
instrument i fortepian) oraz typ solowy (np. sonata fortepianowa). W muzyce wokalnej wybija
si twrczo operowa Mozarta, jako osobny rozdzia w dziejach muzyki. Kiedy Beethoven
umiera - w roku 1827 muzyka klasyczna idzie niejako w zapomnienie, dominuje duch
romantyzmu.

316. Haydn
.loseph Haydn (17321809) by jednym z 12 dzieci koodzieja ze wsi Rohrau (Dolna Austria).
Brat jego, Michael, rwnie zdoby pewn saw jako kompozytor. Majc zaledwie 5 lat,
Joseph Haydn budzi zainteresowanie swoj muzykalnoci, tote kuzyn zaczyna wprowadza
go w tajniki muzyki z takim skutkiem, e chopcem zaj si kapelmistrz wiedeski chru przy
katedrze w. Stefana, G. Reutter modszy. Ju okoo 10 roku ycia Haydn czyni pierwsze
prby kompozytorskie. Po mutacji i zwolnieniu z chru kocielnego przez kilka lat cierpi
bied. W r. 1755 otrzymuje pierwsze w swym yciu stanowisko dyrektora muzyki" u
hrabiego Morzina. W nastpnym roku eni si z crk fryzjera wiedeskiego. Kapela hrabiego
Morzina zostaa wkrtce rozwizana i w r. 1761 Haydn przechodzi do ksit Esterhazych w
Eisenstadl, najpierw jako drugi kapelmistrz, pniej jako gwny kapelmistrz i nadworny
kompozytor. Orkiestra skadaa si zrazu z 16 muzykw, trzeba byo wielkich stara, by
rozszerzy j do skadu wymarzonej przez Haydna orkiestry symfonicznej, 30-osobowej.
Haydn zna ju przedtem kilku wybitnych muzykw swojej epoki, Wagenseila, Glucka i
Ditters-dorfa, zdawa sobie spraw z moliwoci muzyki i waciwie na wasn rk rozpocz
olbrzymi produkcj utworw symfonicznych i kameralnych, w ktrych rozwija idee
klasycznej symfonii i klasycznego kwartetu smyczkowego. U Esterhazych prowadzi te
orkiestr operow, a dla jednego z kolejnych ksit pisa niezliczone tria barytonowe (viola da
gamba zwana barytonem miaa 6-7 strun melodycznych i 7-44 strun alikwotowych). W r. 1790

139

umiera w ksi i kapela dworska zostaje definitywnie rozwizana, tote Haydn przenosi si
do Wiednia. W tyme roku przedsibiorczy skrzypek i manager J. P. Salomon angauje
Haydna na wyjazd do Londynu, gdzie kompozytor otrzymuje szereg zamwie (m. in. na 12
symfonii, nazwanych pniej londyskimi"). W Anglii przebywa dwukrotnie (17911792,
17941795), uniwersytet w Oksfordzie nadaje mu tytu doktora h. c.; po powrocie do kraju
zwraca si ku twrczoci oratoryjnej. W tym te czasie Beethoven zostaje jego uczniem, na
krtko zreszt. Na przeomie wiekw pisze swoje wielkie dziea (Stworzenie wiata. Pory
roku). Otoczony saw i szacunkiem umiera w Wiedniu w r. 1809. Dziea Haydna
pierwszego z klasykw muzyki s odbiciem wszystkich etapw wspczesnego mu
rozwoju duchowego: znajdziemy u niego najpierw pobon ukadno, pniej pyncy z
hase owiecenia racjonalizm, a pod koniec ycia nawet co z owej nasyconej elementami
religijno-mistycznymi filozofii wczesnego romantyzmu. Dojrzewanie
wiadomoci
kompozytorskiej Haydna najpeniej unaocznia si na tle rozwoju najwaniejszej formy tego
okresu formy sonatowej. Przejwszy od wczeniejszych kompozytorw pewne zasady gry
(gwnie tematycznej), potrafi w swoich licznych dzieach ukada je (czy porzdkowa) tak,
aby daway wraenie, e muzyka ma jak wasn logik rozwoju. I wanie w tej dziedzinie
Haydn okaza si mistrzem niebywaym, prawdziwym dla nastpcw ojcem muzyki.

317. Symfonie i inne utwory instrumentalne Haydna

Istotne znaczenie dla rozwoju muzyki orkiestrowej maj 104 symfonie Haydna pisane w cigu
36 lat; pierwsze z nich byy jeszcze muzyk dla rozrywki, ostatnieprzejmuj gbi wyrazu.
Haydn wprowadzi do orkiestry szereg zasadniczych innowacji (indywidualne traktowanie
instrumentw, rozwj caoci z jednej komrki tematycznej. przemiany tematw i motyww),
cho w zakresie
formy lubi trzyma si tradycji neapolitaskiej, wiedeskiej i
mannheimskiej. Niektre symfonie Haydna maj rysy programowe lub okolicznociowe:
Poranek (Symfonia nr 6), Poudnie (7), Wieczr i burza (8), Filozof (22}, Poegnalna (55), U
distratto (Roztargniony, 60), Krlowa (85. ulubione dzieo francuskiej krlowej Marii
Antoniny), Polowanie (73), Z uderzeniem ir kocio (94) czy Zegarowa (101). Konstrukcyjnie
zwarte s zwaszcza zaopatrzone wstpem czteroczciowe symfonie londyskie" w liczbie
12. W symfoniach Haydna uderza bogactwo tzw. pracy tematycznej, polegajcej na zasadzie
wydobycia z jednego motywu czy tematu maksimum rnych pochodnych, w wyniku
kombinacji motyww, powtrze, przemian, rozwini i wariacji za pomoc rodkw
harmonicznych, modulacyjnych, polifonicznych, rytmicznych i dynamicznych.
Prac
tematyczn Haydn -przej od Karola Filipa Emanuela Bacha (ale ju szeroko stosowa j J. S.
Bach). Dziki niej kompozytor uzyskiwa jedno w rnorodnoci. Dziea wszystkie Haydna
obejmuj 80 tomw. Przez dugie lata Haydn sta jakby w cieniu wielkoci Mozarta i
Beethovena. Haydn jest wszake wielkim prekursorem, a na polu kwartetu smyczkowego i
symfonii musi by uznany za jednego z najwikszych mistrzw formy sonatowej. Szczeglnie
kwartety smyczkowe Haydna imponuj rnorodnoci pomysw i rozwiza technicznych i
formalnych, wiele z nich wyposay kompozytor w liczne kombinacje polifoniczne. Oba
ostatnie kwartety antycypuj ju pokrewiestwa tercjowe. Koncertw solowych Haydn napisa
okoo 50 (w tym a 20 na fortepian), z nich zachoway si tylko nieliczne (popularny Koncert
fortepianowy D-dur i Koncert wiolonczelowy w teje tonacji). Dorobek kameralny Haydna
jest olbrzymi: 83 kwartety, 11 sonat na skrzypce i fortepian. 41 triw fortepianowych, 21
smyczkowych, a 125 triw na baryton, altwk i wiolonczel, wielka ilo livertimenti na
rne instrumenty. Do tego dochodzi twrczo fortepianowa (okoo 50 sonat i Wariacje fmolt).

140

318. Stworzenie wiata" i ,,Pory roku"

Haydn najdojrzalszy, mistrz Jest autorem przede wszystkim dwu wielkich dziel: Sclipfung
(Stworzenie wiata. 17971798) i Jaireszeiten (Pory roku, 1801): oratoria te s szczytowymi
osigniciami wiatowej muzyki wokalnej. Z pewnoci powstay pod wpywem muzyki
Haendla. W Stworzeniu wiata Haydn opar si na tekcie Lendleya (wg Raju utraconego
Miltona). ktry mia posuy Haendlowi. W finaach II i III czci oratorium, majcego by
hodem dla Boga i natury, Haydn wprowadzi fugi podwjne. Pory roku. dzieo programowe,
odznacza si wyjtkow barwnoci, nic brak tu piewu ptakw i taca jarmarcznego; nie jest
to jednak oratorium w sensie cisym, gdy nie zawiera akcji. Z zakresu muzyki kocielnej
Haydn pozostawi jeszcze inne, nieco wczeniejsze oratorium Die sieben Worte des Erlosers
am Kreuz {Siedem siw Zbawiciela na Krzyu, 1785), szereg mszy (niektre z nich maj
charakter missae solemnes), kantat (rwnie wieckich), motetw, Stabat Mater i dwa Te
Deum. Haydn jest take kompozytorem wielu oper oraz autorem austriackiego hymnu
narodowego.

319. M. Haydn
Brat Haydna, Michael Haydn (17371806) dziaa przez dugie lata jako organista teatralny
w Salzburgu, by wic koleg obu Mozartw (ojca i syna). Michael Haydn zastpi swego o
pi lat starszego brata w chrze; majc lat 20, zosta kapelmistrzem. By nauczycielem
Webera i Diabellego. Jego dorobek twrczy jest olbrzymi: 46 symfonii (niektre z nich przez
dugie lata uchodziy-za dziea brata lub Mozarta) oraz koncerty instrumentalne (znane s
koncerty: Waltorniowy, Trbkowy, Skrzypcowy oraz Koncert podwjny na altwk, organy i
smyczki), obok tego za dziea kocielne 40 mszy (w tym 32 aciskich, a 8 niemieckich),
45 offertoriw, 117 graduaw, liczne litanie i kantaty, opery i oratoria. Interesowa si
naukami przyrodniczymi i histori. By we wszystkim niezwykle systematyczny (np. przez 20
lat notowa skrupulatnie dane o pogodzie). By bodaj pierwszym autorem utworw na chr
mski a cappella. Wielk warto maj jego niektre dziea kameralne.

320. Mozart
Mozart stanowi w dziejach muzyki zjawisko wyjtkowe. Jest synonimem doskonaoci stylu
klasycznego, w jego muzyce forma i tre pokrywaj si idealnie. Jest przede wszystkim
twrc niezwykle naturalnym, jego rozwizania nie s wyuczone, nie s oparte na jakich
przyjtych zasadach, s pomysami, najczciej natchnionymi. Wolfgang Amadeus Mozart
(17561791) by synem skrzypka i kompozytora, Leopolda Mozarta, autora cenionej Szkoy
skrzypcowej. W Salzburgu miecie o wielkiej kulturze muzycznej - talent maego Mozarta
rozwija si szybko; od szstego roku ycia Wolfgang Amadeus wystpuje jako cudowne
dziecko wraz ze sw arcymuzykal-n siostr Nannerl kolejno w Monachium, Wiedniu,
Moguncji, Frankfurcie, Brukseli. Paryu, Londynie, Mediolanie i Rzymie. Picioletni muzyk
prbuje ju komponowa. Gdy ma osiem lat, wychodzi drukiem pierwszy jego utwr (sonata
fortepianowa), rok pniej pisze pierwsz symfoni, a po dwu latach pierwszy utwr
sceniczny (La finta semplice). W czternastym roku ycia otrzyma w Rzymie order od
papiea, a w Bolonii czonkostwo Accademia dei Filarmonici. Pisze szereg nowych oper, m.
in. na zamwienie swego mecenasa i pracodawcy, arcybiskupa salzburskiego Hieronima
Collore-do, z ktrym zreszt pozostawa w zych stosunkach. W wieku 25 lat Mozart

141

ostatecznie zrywa z arcybiskupem i wyzwoliwszy si z pt feudalnego poddastwa, osiada na

stae w Wiedniu jako niezaleny, cho biedny artysta. Zmar w 35 roku ycia, pochowany
zosta w zbiorowej mogile dla ubogich, nigdy nie odnaleziono miejsca jego spoczynku. W
przeciwiestwie do Haydna, ktry niezalenie i wyjtkowo samodzielnie rozwija interesujce
go idee, Mozart by kompozytorem niesychanie chonnym, ciekawym wszelkich nowoci. We
wczesnych utworach naladowa innych, pniej potrafi przetrawia te wpywy i nadawa im
ksztat muzyki osobistej; pod koniec krtkiego ycia doszed do zadziwiajcej dojrzaoci,
uderzajcej zwaszcza w dzieach duych rozmiarw. Mia bodaj najtrudniejszy yciorys
wrd kompozytorw. Nie byo atwo zerwa upokarzajc zaleno od magnata i walczy o
godno muzyka w czasach, gdy muzykw traktowano na rwni ze sub. By muzykiem
uniwersalnym, w koncertach fortepianowych hodowa wirtuozostwu, w muzyce scenicznej
wykaza wielki talent dramatyczny, w symfoniach wprowadza now estetyk brzmienia i
frazy, w kwartetach smyczkowych stosowa bogat kontrapunktyk. czy w swojej muzyce
elementy stylu francuskiego, woskiego, niemieckiego w genialn syntez stylu uniwersalnego.
Z niemieckiej tradycji bra zainteresowanie kontrapunktyk, z woskiej piewno melodii i
rado muzykowania, z francuskiej - elementy deklamatorskie i dramatyczne. O wielkiej
wszechstronnoci kompozytora najpeniej wiadczy jego twrczo operowa. By mistrzem
zarwno w dziedzinie niemieckiego sipgspielu. jak i woskich oper seria i buffa. Muzyka nie
bya jego zdaniem suebnic poezji, miaa dominowa, i w tym by cakowicie po stronie
Wochw, od ktrych przej styl parlando i intrygujce fabuy. Muzyka wynikaa u Mozarta z
ducha dramatu, ale pozostawaa elementem pierwszoplanowym. W twrczoci instrumentalnej
by rwnie uniwersalny. W Wiedniu pod wpywem uwielbianego Haydna zainteresowa
si moliwoci rozwijania muzyki na zasadzie tematycznej zwizanej z form cykliczn i
now dramaturgi tworzenia muzyki na podou formy sonatowej. Mozart rozbudowuje
znacznie form allegra sonatowego i cyklu symfonicznego. W operze obowizywaa go
jedno sowa i muzyki, w symfoniach zasada jednoci mimo wypywajcej z bogactwa
idei rnorodnoci (symfonie Mozarta w przeciwiestwie do Haydna nie miay ani wikszego
powodzenia, ani wpywu na wspczesnych, ich znaczenie datuje si dopiero od mierci
kompozytora).

321. Opery i muzyka wokalna Mozarta

Mozart uprawia wszystkie rodzaje muzyki, ale najwicej dokona w dziedzinie opery. W
twrczoci dramatycznej ujawni si jego uniwersalny talent. Rozpocz od opery buffa La
finta semplice (Udana naiwno) i singspielu Bastion und Bastienne (oba dziea z r. 1768).
Nastpnie pisze szereg oper w stylu woskim (m. in. La finta giardiniera, f i re pastore); pod
wpywem Glucka tworzy w r. 1781 oper seria Idomeneo, re di Crela. W r. 1782 powstaje
singspiel Entfuhrung aus dcm Serail {Uprowadzenie r seraju), zabawna historyjka o
tureckim" kolorycie. W r. 1783 szczliwy zbieg okolicznoci zetkn Mozarta ze
znakomitym librecist Lorenzo Da Pontem, obdarzonym zmysem dramatycznym. Miosna
intryga w sztuce Beaumarchais'go Wesele Figara
staa si podstaw jednego z
najznakomitszych dzie typu buffa - Le Nozze di Figaro (17S6, libretto L.^Da Ponie). Dalsze
opery Mozarta: dramma giocoso Don (JioYunni (1787, wietna charakterystyka muzyczna
postaci, wspaniae sceny zbiorowe) oraz opera komiczna Cos i fan tutte (1790), obie do
tekstw Da Pontego: Die Zailher flot (Czarodziejski fet, 1791). opera fantastyczna do tekstu
Schikanedera, dzieo uwaane za pierwsz niemieck oper (zdanie R. Wagnera), oparte na
fantastycznej bani. mistrzowskie w charakterystyce postaci, i powstaa w tym samym roku
(1791) opera seria wg P. Metastasia La clenienza tii Tito. Mozart zacz sw twrczo
operow od oper w stylu woskim, instynktownie oddalajc si od stereotypw. Nie

142

reformowa (jak Gluck) opery, ale przyczyni si walnie do jej rozwoju. Dla jego
indywidualnego rozwoju wane byo zwycistwo opery buffa nad oper powan. W cigu
zaledwie 9 lat dzielcych Uprowadzenie z seraju od Czarodziejskiego fletu historia opery
przesza wicej ni w innych okresach w cigu caych pokole. W Czarodziejskim flecie. w
symbiozie arii koloraturowych z prost, niemal ludow piosenk i elementami, ktre mona
uzna za prorocze w stosunku do niemieckiej opery romantycznej, Mozart ujawni jedyn w
swoim rodzaju umiejtno podporzdkowania muzyki prawdzie scenicznej. W jego dzieach
nie ma postaci i wtkw gwnych i pobocznych, wszystko jest wane, cae dzieo przepojone
jest autentyzmem, na jaki byo kompozytora sta w czasach, w ktrych tworzy. Z zakresu
muzyki kocielnej obok serii maych dzie w dorobku Mozarta znajduje si 15 mszy w
rnych obsadach i stylach (m. in. Msza C-diir zwana Koronacyjn, 1779, oraz Msza c-moll,
1783). Szczytowym osigniciem kompozytora w tej dziedzinie s dwa dziea napisane w
ostatnim roku ycia Requiem i motet Ave verum. Wokalna muzyk Mozarta najpeniej
przedstawiajjego pieni solowe, wrd ktrych wybija si Das Yeilchen (Fiolek, 1785) do
tekstu Goethego, oraz kilkadziesit arii koncertowych.

322. Symfonie i koncerty Mozarta

Instrumentalna muzyka Mozarta to przede wszystkim symfonie, utwory kameralne i
fortepianowe. Wrd 51 symfonii Mozarta najbardziej popularne s: D-dur (1782, zwana
Haffnerowsk), C- fw(1783, Linzka), inna D-dur (1786, Praska), Es-dur z r. 1788, z tego
rokug-moll, pena napi i namitnego wyrazu, i C-dur (Jowiszowa, z kocow fug potrjn).
Wczesne symfonie Mozarta maj charakter serenad. Mozart pisa te autentyczne serenady
(najpopularniejsze: Eine kleine Nachtmusik, 1787, oraz Serenada Hajfnerowska na skrzypce
solo, kwartet smyczkowy i instrumenty dte, 1776), diverti-menti, marsze i tace orkiestrowe.
Koncertw instrumentalnych mamy w wielkim katalogu dziel Mozarta mnstwo; 25
fortepianowych (wrd nich: A-dur, \ 786, c-moll, 1786, D-dur zwany Koronacyjnym, 1788, a
take koncerty na 2 i na 3 fortepiany z orkiestr), 7 skrzypcowych (m. in. D-dur i A-dur, oba
1775), na flet i harf, 2 fletowe, fagotowy, 4 koncerty na rg i koncert klarnetowy. W
koncertach Mozarta orkiestra odgrywa rol na og podrzdn. Dziea kameralne obejmuj m.
in. 5 kwintetw smyczkowych, 23 kwartety smyczkowe, tria, duety, 40 sonat na skrzypce i
fortepian; literatura fortepianowa m. in. 18 sonat (Sonata a- moll, popularna Sonata A-dur z
marszem Alla tur ca, Fantazja i Sonata c-moll), wariacje, menuety i ronda, a take utwory na
cztery rce.

323. Koncerty w epoce Haydna i Mozarta

Epok Haydna i Mozarta moemy okreli mianem epoki koncertu instrumentalnego. Wyrose
z idei concerto grosso koncerty solowe datuj si co prawda od pocztku XVIII wieku
(Torelli, Albinoni, Jacchini), ale dopiero pod koniec tego wieku nastpuje peny rozkwit tej
formy. Haydn napisa 20 koncertw fortepianowych, Mozart 25; Haydn 9 skrzypcowych,
Mozart 8; koncerty pisano na wszystkie moliwe instrumenty. Koncert klasyczny rni si
od barokowego zaoeniami
formalnymi, w obu rodzajach koncertw zasad jest
wieloczciowo: w koncercie barokowym typu suitowego, w koncercie klasycznym
oparta na zaoeniach klasycznego allegra sonatowego w pierwszej czci, formy pieni w
drugiej i - przewanie ronda w czci ostatniej. Dla architektoniki caoci szczeglnie
znaczca jest cz pierwsza, oparta na dwu tematach, wprowadzanych przez orkiestr, a
pniej przez instrument solowy. Wanym miejscem w koncercie staje si wystpujcy przed

143

zakoczeniem czci pierwszej fragment zwany kadencj, grany przez instrument solowy bez
akompaniamentu orkiestrowego, oparty na materiale obu tematw, traktowanych swobodnie.
Kadencja moga si pojawi w formie skrtowej rwnie w czci ostatniej. W kadencji
instrumentalista mia okazj popisa si wirtuozostwem, czsto kadencje pisali sami
wykonawcy. Przed klasykami ide koncertu rozwinli przede wszystkim kompozytorzy
woscy: Antonio Vivaldi, Benedetto Marcello, Francesco Geminiani, Giuseppe Tartini, Pitro
Locatelli, Bach i Haendel, a po nich znakomity mistrz formy sonatowej Luigi Boccherini,
wirtuoz wiolonczelista, autor koncertw skrzypcowych. Jeli przedtem pisano przede
wszystkim koncerty skrzypcowe, to w epoce klasycznej rozwin si koncert fortepianowy, jak
zreszt w ogle twrczo fortepianowa. Od C. Ph. E. Bacha poprzez Mozarta prowadzi linia
klasycznego stylu muzyki fortepianowcj, ktrej przedstawicielami stali si Muzio Clementi
(zaoyciel wiedeskiej szkoy pianistw), ucze Mozarta Johann Nepomuk Hummel (ktry
majc lat 12, uchodzi za jednego z najlepszych pianistw Wiednia; na jego koncertach i grze
wzorowali si Liszt i Chopin) oraz Johann Baptist Cramer (17711858, ucze, a potem rywal
Clementiego, nauczyciel Beelhovena, autor 84 etiud i 105 zapomianych dzi sonat). Natomiast
we Francji powstaa w tym czasie liczca si w Europie szkoa skrzypcowa, rwnorzdna z
wosk, dziki takim wirtuozom jak Jean-Marie Leclair i Pierre Gavinies (17281800), a
przede wszystkim przybyy do Parya Wioch Giovanni B. Viotti. Po Yiottim pojawia si w
Paryu wielka trjka skrzypkw francuskich: Pierre Baillot(17711842,autorZ-'ar/(/Mv/o/on,
1834), Pierre Rode( 1774- l 830, znakomite 24 Kaprysy na skrzypce solo) oraz Rodolphe
Kreutzer (17661831, autor oper, baletw i 19 koncertw skrzypcowych, a nadto znanych
powszechnie i dzi jeszcze granych etiud skrzypcowych). Wszyscy trzej opracowali wsplnie
sawn Melhode de yiolon, 1799, obowizujc w Konserwatorium Paryskim. W Anglii da
si pozna, podziwiany pniej w Europie, George August Polgreen Bridgetower (ok. 1780
1860), syn Afrykanina i Polki, zwany przez wspczesnych Mulatem; dla niego Beethoven
napisa synn Sonat A-dur, powicon pniej Kreutzerowi. on te wykona j w r. 1803 w
Wiedniu; na fortepianie gra kompozytor.

324. Rewolucja francuska i muzyka

Miesic przed skazaniem na mier krla Ludwika XVI w r. 1793 w Paryu odbya si
premiera opery La ctiverne Lesueura (Jean Francois Le Sueur lub Lesueur, 1760 l 837,
autor mszy, motelowi oper, wybitny pedagog, nauczyciel Berlioza i Gounoda, prekursor
symfoniki programowej). Dzieo to powstao w czasach zamtu politycznego i byo nie tylko
politycznym manifestem, ale i gwnym dzieem nowego gatunku opery rewolucyjnej. Jeszcze
do niedawna kompozytorzy byli sugami dworu, zabiegali o aski monych, poddawali si
kaprysom piewakw, ktrzy rzdzili scen. W czasach rewolucji francuskiej nabrali
godnoci, poczuli si wani, brali si nawet za polityk, a trzeba przyzna, e w owym
oglnym chaosie polityka nie bya zajciem atwym, osadzaa si bowiem na skrajnych
przeciwiestwach. Midzy takimi przeciwiestwami szamota si Elienne Nicolas Mhul
(17631817), ktrego twrczo operowa jest przykadem naginania si do biegu wypadkw
(los takich twrcw nie by pewny, lecz obfitowa w zaskakujce nieraz wydarzenia).
Prostota, wielko i zdecydowanie oto co zdaniem Mehula powinno cechowa artyst
republikanina. By bardzo sprawnym mistrzem, bliskim klasykom w swoich ideaach
formalnych, a jednoczenie bliskim ludowoci, co zjednywao mu mniej wyksztaconych
entuzjastw. Jego Chanfdu Depiirf bya obok Marsy Hanki najpopularniejsz pieni piewan
przez masy. Pisa symfonie, sonaty fortepianowe, kantaty i opery, a take jak wielu mu
wspczesnych twrcw muzyk kocieln. Z oper za najwiksze osignicie kompozytora
uchodzi .liisrpii (l 807); we wczeniejszej operze, Ufhal, Mehul wprowadzi do swoisty

144

eksperyment: z
brzmienie.

orkiestry wyeliminowa skrzypce, osigajc jej osobliwe i oryginalne

325. Mieszczaska kultura muzyczna

Mieszczaska kultura muzyczna nie powstaa od razu. Dopiero nowa epoka stworzya
autentyczne formy ycia spoecznego. Po rewolucji francuskiej wraz z upadkiem
fcudalizmu zanika dworska kultura muzyczna. Mimo to w pocztkowej fazic rozwoju
kultury mieszczaskiej wiele przejto wprost od arystokracji, choby tace dworskie, do
ktrych z wolna doczyy si tace pochodzenia ludowego. Z ludowego rda pochodzi
walc, ktry w salonach mieszczastwa mia zdoby tak wielki' powodzenie, taniec bdcy
poczeniem ludowego lendlera z menuetem, traktowali-przez wielu jeszcze dugo jako
nieobyczajny (pary obejmoway si, gdy przedten taczyy w przyzwoitej" odlegoci).
Polka, galop i kadryl nale do najpopularniei szych obok
walca tacw
mieszczaskich. Rol idealnego porednika miedz kompozytorami a mionikami muzyki
przejmuje teraz fortepian, wszechobecny w s onach mieszczaskich. Dziki niemu rozwija
si bogato zarwno literatura fortepia nowa (nie zawsze najwyszego lotu), jak i literatura
wokalna (pieni na gos z fortepia nem), przewanie w formie krtkich, sentymentalnych w
wyrazie
utworw. Pojawia si^ idea subiektywizmu, zaznaczona ju wczeniej w
kompozycjach Beethovena. Taki. pie ludowa i ludowy taniec staj si bliskie muzykom;
folklor przemwi teraz w muzyce powanej, stanowic dla wielu kompozytorw okazj do
zaakcentowania narodowego charakteru wasnej muzyki. Pojawia si pojcie repertuaru, a
wic zainteresowanie dla wartoci historycznych, choby tych najmniej odlegych na razie.
Arystokratyczne imprezy, udostpniane (z aski) pewnym tylko koom odbiorcw, zostay
zastpione przez instytucje koncertowe odpatnie usugujce mieszczastwu, instytucje
zbudowane na podstawach ekonomicznych, a wic powodujce si kasowoci (co trwa po
dzie dzisiejszy). Mieszczaska kultura miaa swoje dobre i ze strony. Pojawiy si powieci i
dramaty, ktre mobilizoway nowe rzesze amatorw sztuki, ale pojawiy si te na wielk
skal czasopisma, ktre zapowiaday powierzchowno sdw i zaspokajay niezdrow
ciekawo. Twrczo niejednokrotnie musiaa ustpowa aktualnym sensacjom, co dla
muzycznej kultury nie byo najszczliwsze.

326. Beethoven
Ludwig van Beethoven (17701827) pochodzi z rodziny flamandzkiej, osiadej w Niemczech
w pierwszej poowie XVIII wieku. By synem tenora ksicej kapeli w Bonn, ktrego zwyko
przedstawia si jako notorycznego pijaka. Beethoven uczy si atwo i szybko, majc lat 8
wystpuje jako pianista, a w wieku lat 13 zostaje klawesynist orkiestry dworskiej. Nauk
muzyczn rozpocz u ojca, pniej ksztaci go do wszechstronnie Johann Gottlieb
Neefe. 19-letni Beethoven zapisa si nawet na uniwersytet w Kolonii (filozofia), ale ju w r.
1792 pojawia si na stae w Wiedniu, gdzie uczy si (nieregularnie) u Haydna, Salieriego,
Schenka i Albrechtsbergera. Jest wietnym pianist, niezrwnanym improwizatorem, autorem
znakomitych dzie kameralnych. Popierali go i nauczyciele, i mecenasi arystokratyczni
(Lichnowsky, Lobkowitz, Esterhazy, Waldstein i in.). Beethoven pozosta w Wiedniu a do
mierci. W 1800 r. kompozytor pisze swoj / Symfoni, a jednoczenie w tym samym czasie
pojawiaj si u niego pierwsze symptomy guchoty. Nie moe wystpowa jako pianista i
dyrygent, od r. 1818 nie syszy ju zupenie i porozumiewa si z otoczeniem wycznie za
pomoc tzw. zeszytw konwersacyjnych. Otrzymuje od swoich mecenasw sta rent, ale

145

nie. wystarcza ona kompozytorowi, ktry adoptowa bratanka Karla; wychowanie chopca
przysparzao mu mnstwo kopotw. Sta si dziwakiem, szanowanym przez wielu, ale te
unikajcym ludzi, ktrych oddania nie by pewien. Umar majc lat 56. pozostawi bogaty
dorobek kompozytorski o najtrwalszym znaczeniu. W dziejach muzyki pozostanie zawsze
pierwszym wielkim indywidualist. By pierwszym wybitnym twrc, ktry nie nalea ani do
dworu, ani do adnej instytucji; tworzy i dziaa z wasnej woli, z wasnej potrzeby.
Wywalczy godno dla siebie i nastpujcych po nim twrcw. By klasykiem i
romantykiem, kontynuatorem tradycji i pniej zwiastunem nowej epoki. Klasycy
Haydn i Mozart komponowali jeszcze dla warstw uprzywilejowanych, Beethoven przedstawi
si szerokiej publicznoci jako pierwszy muzyk bez zobowiza, czowiek wolny, oddany
wycznie sztuce. Najwaniejszych innowacji dokona Beethoven w muzyce instrumentalnej,
w ktrej jak na ograniczenia swojej epoki da wszystko; jego kompozycje wokalne maj
mniejsz rang. W tej dziedzinie wybijaj si pieni solowe z towarzyszeniem fortepianu
(Adelaide, pieni do sw Goethego, a take pieni religijne do tekstw Gellerta, wreszcie
opracowania pieni ludowych). Bez znaczenia niemal s okolicznociowe kantaty (Der
glorreiche Augenblick oraz kantata do sw Goethego Meeresstille und gluckliche Fahrt).
Oratorium Christus am Olberge (Chrystus na Grze Oliwnej) pisa Beethoven w latach
18011802, ukoczy dopiero w 1811 i nigdy nie by z niego zadowolony. Podobnie wolno
sza mu praca nad (jedyn zreszt) oper Fidelio. Dzieo to przerabia wielokrotnie, chcia
w nim wyrazi jak najwicej; dziki tym zmaganiom mamy a cztery rne uwertury
(Leonom I. II i /// oraz waciwa uwertura Fidelio). Beethoven posuy si tekstem
Bouilly'ego, na ktrym oparta bya rewolucyjna opera Gaveaux (Leonore ou L'amour
conjugal), z tym e orygina francuski da przerobi w duchu surowej apoteozy wiernoci
maeskiej. Dzieo Beethovena jest jednym ze szczytowych osigni opery niemieckiej,
mimo i powstao pod widocznym wpywem rewolucji francuskiej i dzie Mehula,
Cherubiniego czy Spontiniego. W dziedzinie muzyki kocielnej epokow warto ma jego
Missa solemnis. Pracowa nad ni kilka lat i ukoczy dopiero w r. 1823. Swoimi ramami
dzieo to wykracza poza liturgi kocieln, std wykonuje sieje na estradzie koncertowej.
Wielk rol peni tu orkiestra, ktra znakomicie potguje dramaturgicznie rozwinit ide
muzyki intensywnej, gboko przeytej. Wczeniejsz Msz C-dur (1807) uwaa si za
przygotowanie do wielkiej Mszy uroczystej. Missa solemnis, podobnie jak wielka Msza hmolllana Sebastiana Bacha wyrasta ponad praktyczny cel zarwno swoimi rozmiarami, jak i
szerokoci i gbi uniwersalnej myli. Jest to jakby symfonia chralna oparta na tekcie
mszy. Beethoven uwaa j za swoje gwne dzieo, dajc w partyturze pikn dedykacj,
Von Hrzen mog es zu Herzen gehen" (Oby z serca przeszo do serc).

327. Jedno dziea artystycznego

Muzyka Beethovena znakomicie odzwierciedla przemiany, jakie zaszy w tym czasie: jego
pierwsze utwory s jeszcze muzyk uytkow, ostatnie dziea s wyrazem jego indywidualnej
postawy wobec ycia, wyznaniami i przesaniami. Zanik suchu przyczyni si u artysty do
cakowitej koncentracji na muzyce, ktra jest jakby odzwierciedleniem jego przey, te za
miay charakter oglnoludzkich zmaga. Walka-z losem, uwielbienie natury, idee wolnoci i
braterstwa
oto zasadnicze tematy najdojrzalsze-go okresu twrczoci Beethovena.
Komponowa inaczej ni inni mu wspczeni. Proces twrczy Beethovena okrela si jako
mikrostrukturalny: szkicowa wielokrotnie te same idee muzyczne, dc wytrwale do jak
najdoskonalszego wyraenia muzy- cznego pomysu. By klasykiem, ale jego rozwj
przebiega tak szybko, e w wielu punktach zapowiada romantyzm. Wywaenie wprost
idealne - zasad statycznych i dynamicznych, umiejtno tworzenia formy z tematu (czy kilku

146

tematw), bogata kontrapunktyka rytmiczna, tzw. paszczyznowa harmonika, na ktrej mogy

si rozgrywa rne niespodziane dla suchacza zajcia, mieszanie barw w muzyce
orkiestrowej wszystkie te elementy stylu kompozytorskiego stawiaj Beethovena na czele
twrcw, ktrzy opanowali muzyk (gdy wikszo kompozytorw poddawaa si jej). By
indywidualist, ale nie w sensie subiektywnych racji, lecz przeciwnie sprowadza swoje
idee muzyczne do racji powszechnych, uniwersalnych. Nie tworzy tak wiele jak inni przed
nim, dziea jego wyrastay z przekonania, e musz przetrwa. W sumie dzieo Beethovena
jawi si nam jako synteza przynajmniej dwu wiekw muzyki. Sztuka jego jest jak jednolity
system filozoficzny: subiektywna i wolna od konwencji, oryginalna w stopniu niebywaym,
jest wynikiem przeniknicia materii ide jednoci dziea artystycznego. Mona to znakomicie
ledzi zwaszcza wjego technice architektonicznej. Obowizuje tu zasada podporzdkowania
nasuwajcych si pomysw jednej myli centralnej, ktra tumaczy wszystko (V Symfonia
Beethovena monolit z czstek!).

328. Sonaty Beethovena

Becthoven, znakomity pianista, by oczywicie autorem wielu dzie fortepianowych.
Kompozytor pojawi si w arcyszczliwym momencie, kiedy w budowie fortepianu
dokonano znacznych ulepsze. Styl fortepianowy Beethovena odznacza si szerok skal
zrnicowa, dziki ktrej najlepsze jego dziea tego typu dystansuj absolutnie wspczesn
mu literatur. Mowa tu przede wszystkim o sonatach fortepianowych Beethovena (jest ich 32).
Wrd nich najbardziej sawne y:Sonata patetyczna (1799), sonata zwana Ksiycow
(1802), zwana Wuldsteinowsk (1804), zwana Appassionat (1804), Les Adieux (1809),
Hammerklavier Sonat (1818) oraz Sonata c-moll op. 111 (1822). Sonaty idealnie ilustruj
rozwj pianistyczny Beethovena. Dorobek fortepianowy wypeniaj nadto wariacje (w sumie
21 dzie tego typu: najsynniejsze: Diabelli--Varialionen),\.v7.y zbiory bagatel, ronda i lantazja. Na uwag zasuguje faktura fortepianowa Beethovena; posuguje si on bardzo
szerokim zasigiem skali instrumentu. Pene akordy w lewej rce s tyle indywidualnym
rysem muzyki fortepianowej Beethovena, co energia, ruchliwo i barwno wirtuozerii,
obfitujcej w trudne pasae. Beethoven narzeka na niedoskonao wspczesnych
fortepianw, jego namitna, niemal dzika, niezwykle dynamiczna gra bya ju na
przeciwlegym biegunie stylu galant, w ktrym najbardziej liczyo si delikatne i subtelne
uderzenie. Kiedy oguch, mg si powici ideom bardziej abstrakcyjnym, dziki ktrym
muzyka jego rozwina si tym peniej.

329. Schemat sonaty

Mianem sonaty okrelano pierwotnie w ogle utwory instrumentalne. Z czasem rozwiny si
kanony ksztatowania formy sonaty. U Beethovena spotykamy rne jej odmiany, w wielu
punktach jednak prowadz one do oglnego schematu, ktry mona uzna za wzorcowy.
Schemat ten pojawia si w symfoniach, w formach kameralnych, np. w kwartetach
smyczkowych, i sonatach instrumentalnych. Jego istot jest zasada formy sonatowej, opartej
na kontracie i tzw. pracy tematycznej. Forma sonatowa skada si z 3 gwnych czci: z
ekspozycji, w ktrej przedstawione s dwa kontrastujce z sob tematy (temat gwny,
cznik, temat drugi, epilog oto dyspozycja planu tej czci), przetworzenia, w ktrym
odbywa si waciwa praca tematyczna na zasadzie modulacji tonalnej, oraz repryzy, ktra

147

polega na (niedosow-nym) powtrzeniu ekspozycji: repryz zamyka koda. Podany tu

wyabstrahowany schemat jest waciwie statystyczn wypadkow wielu rnych moliwoci
kompozytorskich. W twrczoci Beethovena kade dzieo zbudowane w formie sonatowej
przedstawia si inaczej. Dla Beethovena typowe jest rozbudowanie czci przetworze-niowej i
znaczne poszerzenie kody.

330. Kwartety Beelhovena

W dziedzinie kameralnej Beethoven jest przede wszystkim twrc 16 kwartetw
smyczkowych. Pierwsze sze kwartetw (1798) nosi cechy stylu Mozarta i Haydna.
Pniejsze to zwaszcza trzy Riisumowsky-Quartette (ukoczone w r. 1806) oraz cykl piciu
kwartetw powstaych pod koniec ycia (18251826) i wyraajcych sum dowiadcze
kompozytorskich dojrzaego Beethovena. Dziea te porwnywalne s tylko z ostatnimi
dzieami J. S. Bacha, ktremu Beelhoven zoy hod w synnej Wielkiej fudze B-dur (jest to
jakby XVII kwartet smyczkowy). Beethoven napisa te 6 triw fortepianowych, 4 tria
smyczkowe, 2 serenady triowe na Het, skrzypce i altwk, kwintet dty i znakomity Septet,
ktry przynis mu w Wiedniu saw. Do muzyki kameralnej nale rwnie sonaty
skrzypcowe (10), wiolonczelowe (5) i sonata na rg i fortepian. Z triw fortepianowych
najpopularniejsze jest l rio c-moll (1795), z sonat skrzypcowych Sonata Kreutzerowska.
Najwiksze zadania w dziedzinie kameralnej
Beethoven stawia sobie jednak przy
komponowaniu kwartetw smyczkowych, ktre zdeterminoway styl kameralny wielu
nastpnych pokole. W ostatnich piciu kwartetach Beethoven ujawni si jako mistrz syntezy
elementw klasycznych i cisoci polifonicznej. Gigantyczne s w zamierzeniu i realizacji
kwartety smyczkowe B-dur (6 czci!) i cis-moll.

331. Koncerty Beethovena

Z 7 koncertw instrumentalnych Beethovena a 5 pisanych jest na fortepian i orkiestr (l Cdur, 1798, [I B-dur, 1801, III c-moll, 1802, IVG-dur, 1806,i VEs-dur, 1809, z nich trzy
ostatnie weszy na stae do repertuaru koncertowego, podobnie jak symfonicznie znakomicie
uksztatowany Koncert skrzypcowy D-dur, 1806). Tu te nale Dwa romanse na skrzypce i
orkiestr, 1802, oraz Koncert potrjny C-dur na skrzypce, wiolonczel, fortepian i orkiestr z
r. 1804, czcy cechy utworu w typie concerto grosso z symfonik. W koncertach Beethovena
orkiestra nie jest jak bywao dotd zredukowana do towarzyszenia solicie, lecz staje si
penoprawnym partnerem solisty, przekazujcym mu i przejmujcym od niego tematy,
tworzcym z solist dialog.

332. Uwertury Beethovena

Obok symfonii wane miejsce w dorobku orkiestrowym kompozytora zajmuj uwertury:
cztery do opery Fidelio oraz Coriolan i Egmont. Forma i tre tych uwertur wykazuje
wyjtkow zgodno. Beethoven komponowa swoje uwertury niesychanie starannie. W

148

uwerturach do opery Fidelio stara si o zintegrowanie symfonicznie uksztatowanego wstpu

z treci opery. Pierwotnie opera nazywaa si Leonore, std te pierwsze trzy uwertury do
tego dziea nosz ten tytu. Wszystkie trzy ujte s w tonacji C-dur, ich czas trwania waha si
pomidzy 9 a 13 minutami. Typow uwertur wprowadzajc w klimat opery jest czwarta,
Fidelio. Krtsze od tych uwertur s uwertury pisane do sztuk: Coriolan (do tragedii H. J. von
Collina wg Szekspira) i Egmont (do dramatu Goethego), ponadto Krl Stefan i Ruiny Aten
(obie do sztuk A. Kotzebuego) oraz dwie uwertury okolicznociowe, z ktrych druga, Die
Weihe des Hauses ( Powicenie domu), konkuruje w repertuarze koncertowym z
wymienionymi synnymi uwerturami Beethovena.

333. Symfonie Beethovena

Szczytowym osigniciem kompozytora sjego symfonie, w sumiejcst ich 9. Stanowi one

najpewniejsze pozycje repertuarowe na caym wiecie, budz zachwyt nawet wtedy, gdy s ju
znane; wielokrotnie syszane budz respekt. Jest to muzyka odzwierciedlajca namitnoci,
bohaterstwo, rado ycia, tragizm duchowy, sowem wszystko to, co porusza czowieka, co
jest mu waciwe. Typowa dla symfbniki Beethovena jest sztuka budowania wielkiej formy z
krtkiego motywu, ktry ma w sobie niewiarygodn ywotno (temat V Symfonii!).
Pierwsze symfonie (z C-dur, 1800, IID-Dur, 1802) powstay jeszcze pod wpywem Haydna i
Mozarta. Tematy s tu proste, cao poprzedzona jest wstpem w bardzo wolnym tempie.
Innowacj zasadnicz wprowadza Beethoven w /// Symfonii Es-dur (1803), pisanej pierwotnie
ku czci Napoleona, lecz po ogoszeniu si przeze cesarzem, co oburzyo kompozytora,
przemianowanej na Eroik. Symfonia ta jest zaprojektowana rozlegle, z wielkim rozmachem,
nie poprzedzona wolnym wstpem, w przetworzeniu wprowadza nowy temat. Druga cz III
Symfonii ujta jest w form marsza aobnego {c-moli). Jednoli-ta w tematyce jest rwnie IV
Symfonia B-dur (1806), z dwoma
tematami w rozbudowanym Adagio. Symfoni
przeznaczenia" (Schicksalsin'fonie) nazwano V Symfoni c-moll (1808). W tym samym czasie
powstaa, nastpna symfonia VI F-dur zwana Pastoraln (1808), malujca nastroje
wiejskie. VII Symfoni A-dur (1812) Wagner nazwa apoteoz taca" z uwagi na jej
dionizyjski charakter. W r. 1812 powstaa VIII Symfonia F-dur, w swojej autonomicznoci
pokrewna I V Symfonii. Wreszcie w latach 18171824 powstaa ostatnia, IX Symfonia
Beethovena (d-moll), oryginalna z wielu wzgldw, przede wszystkim dlatego, e w niej
kompozytor po raz pierwszy wprowadzi do tego gatunku gos ludzki. Z zamiarem napisania
muzyki do ody Schillera A die Freude ( Do radoci) nosi si Beethoven jeszcze w Bonn. W
melodii hymnu Do radoci f D-dur) uderza nas przede wszystkim prostota i symetryczno, tak
odlega od ideaw symfoniki. Beethoven zamyla jeszcze X Symfoni, ktr po czci te
zaprojektowa, nigdy jednak nie odwaono si na jej ukoczenie.
Muzyka romantyczna
Muzyka romantyczna muzyka nastrojw. Nastrojw emocjonalnych i narodowych. Muzyka
literacka, programowa, w ktrej pie, ballada i utwr charakterystyczny tworzymy nowy
wiat odczu i wrae. Wywalczona z takim trudem i z wielk konsekwencj typowa dla
klasy-cyzmu logika przebiegu muzycznego ustpuje tu swobodnemu fantazjowaniu, dlatego
te muzyka przenosi si w tym okresie z form cisych do form asocjacyjnych. Powracajcy
motyw, motyw przewodni (Wagner) czy tzw. idee fixe uwalniaj muzyk od apriorycznie
zaoonego architektonicznego porzdku. 'teraz liczy si przede wszystkim subiektywna forma
wypowiedzi, ktra w symfonii programowej Berlioza i muzycznym dramacie Wagnera ( ,,7

149

ristan i Izoldd') znajduje swoje apogeum, a w liryzmie i wirtuozostwie Chopina i Liszta

najwspanialszych reprezentantw. Muzyka tego okresu nie ogranicza si do rodkowej
Europy, lecz obejmuje coraz to nowe obszary: pojawiaj stpo dzi dzie kontynuujce swoje
tradycje szkoly narodowe. Dla nich typowa form staje si opera, przeywajca w dobie i
omantyzmu swj najbujniejszy rozkwit. Jzyk dwikowy epoki romantycznej rozwija si tak
niepomiernie i tak bogato, e konsekwencjami lego rozwoju stan si w naszych ju czasacii
nowe zasady ksztatowania muzyki.

334. U progu romantyzmu

Rnie okrelano romantyzm. Prbowano rozmaitych definicji; przejawienie si woli

subiektywnego wyrazu, zniszczenie formy (klasycznej oczywicie), rozdwojenie osobowoci,
eksponowanie nastroju, przeycia osobistego - oto pokrtce tworzywo lefinicji romantyzmu,
ktrego progiemjest twrczo Beethovena. Muzyka romanty-;zna doczekaa si mnstwa
opracowa, nawet pomniejsi kompozytorzy XIX wieku s dzi do dobrze znani, gwnie
dziki nagraniom (moliwym w naszej epoce), ale mimo to nie zdoano ustali jeszcze granicy
midzy klasycyzmem a romantyzmem. Z pozoru midzy romantyzmem a klasyczn epok
istnieje ogromna rnica. Syszymy j dobrze: klasyczna muzyka jest atwo rozpoznawalna w
melodyce i ksztatowaniu formy, od romantyzmu dzieli j, zdawaoby si, wszystko. W istocie
rzeczy dla wielu badaczy muzyki obie te epoki czy wiele: przede wszystkim jest t.o muzyka
niemal identycznych form symbolicznych, sucha si jej bardzo podobnie (midzy Mozartem a
Chopinem np. me ma wielkiej przepaci). Dopiero romantyzm waciwy mona uzna za
pene przeciwiestwo muzyki
klasycznej. Romantyzm wczesny, jaki znajdujemy u
Beethovena, jest tylko jej przedueniem. We wczesnym romantyzmie mamy do czynienia
raczej tylko z intencjami romantycznymi, ktrych istnienie zaprzeczao nrr ideaom formy
klasycznej. W okresie waciwego romantyzmu (w przyblieniu od 1828 do 1850) pojawi si
potrzeba wynajdywania nowych rodkw, a te zaprzeczay moliwoci pogodzenia ich np. z
form sonatow. Forma pieni lub suity okazaa si dogodniejsza dla romantycznej gry
fantazji ni ju w tym czasie schematycznie traktowana forma sonatowa. Z tego punktu
widzenia wyjtkowo interesujce s pierwsze impulsy romantyzmu w muzyce przeniesione z
literatury, eksponujce uczuciowo (Fieid, Chopin), zwizki z przyrod (Beethoven, Weber,
Schubert) i mocno akcentowany subiektywizm (synowie Bacha, Beethoven, Schumann).
Klasyczne elementy bd si odzyway jeszcze do dugo w muzyce romantycznej, ale jej
literacki i muzyczny zarazem przedstawiciel E. T. A. Hoffmann bdzie znajdowa elementy
romantyzmu ju u Glucka, Haydna i Mozarta.

335. Field
Romantyzm by epok fortepianu. Instrument ten wypar poprzednie rodzaje instrumentw
klawiszowych: klawikord i klawesyn. Pojawia si nowa literatura fortepianowa. Clementi
kultywowa na tym instrumencie polifonik, ale inni Cramer, Mosche-les wprowadzali
ju nowy rodzaj muzyki, wyzyskujc nowy, angielski typ instrumentu o wikszej sile
brzmienia, pozwalajcego na pen i efektown gr wirtuozowsk, w ktrej wielk rol
zaczy odgrywa oktawy, pasae wielodwikowe i agresywne acuchy trylw. List

150

kompozytorw fortepianowej muzyki romantycznej otwiera Irlandczyk John Fieid (1782

1837, zmari w Moskwie), ucze Clemen-tiego, za ktrym uda si najpierw do Parya, a
potem do Petersburga, gdzie dziaa jako pedagog gry fortepianowej. Fieid wiele koncertowa.
Napisa 7 koncertw fortepianowych i sporo dzie kameralnych, ale w dziejach muzyki
wsawi si 20 nokturnami (z ktrych 12 sam okreli t nazw). Nokturny te wywary
bezporedni wpyw na Chopina, ktry w tej lirycznej formie zawar maksimum romantycznej
ekspresji i pikna melodycznego. Fieid by kompozytorem fortepianowym par excellence, jak
przed nim D. Scarlatti, a po nim Chopin. Fieldem zachwycali si rwnie Schumann i
Liszt. Znaczenie Fieldajako kompozytora muzyki fortepianowej
rozpoznane zostao
stosunkowo pno. Debiutowa jako dziewicioletnie dziecko, a saw zdoby gwnie jako
znakomity wykonawca dzie swego nauczyciela, Muzia Clementiego.

336. Kalkbrenner
Friedrich Kalkbrenner (17851849) pochodzi z rodziny niemieckiej. Jego ojciec (Christian
Kalkbrenner, 17551806) dziaa jako kapelmistrz w Niemczech, a pniej w Paryu.
Friedrich Kalkbrenner by uczniem L. Adama, szybko osign saw pianisty wirtuoza i
wietnego pedagoga; zosta wsplnikiem Pleyela, pianisty i fabrykanta fortepianw w Paryu.
Kalkbrenner rozwin now technik pianistyczn, polegajc nie na sile ramienia, lecz na
grze z przegubu rki (rwnie w oktawach), zwraca te szczegln uwag na gr lewej rki i
pedalizacj. Chopin zachwyca si KalkbrenneremJego eleganck gr wyszydza Heine,
zdanie Chopina jednak musimy uzna za bardziej kompetentne. Kalkbrenner jest autorem
licznych utworw salonowych, ale rwnie 4 koncertw fortepianowych, koncertu na 2
fortepiany i orkiestr, sporej iloci muzyki kameralnej z wydatnym udziaem fortepianu, 15
sonat fortepianowych i wielu etiud.

337. Kuhlau
Friedrich K-uhlau(17861832), kompozytor duski, studiowa w Hamburgu. Uciek, by nie
suy w armii francuskiej, do Kopenhagi, gdzie zrazu dziaa jako pedagog, a pniej jako
kompozytor dworski. Napisa dla Kopenhaskiej Opery szereg dzie scenicznych; jedna z jego
oper w typie singspielu staa si pierwsz dusk oper narodow (Eherhoj Wzgrze elfw,
1828). Prcz tego stworzy szereg dzie kameralnych, dwa koncerty fortepianowe oraz
kompozycje fortepianowe, z ktrych pojedyncze utwory i sonatiny zachoway pewn warto
jako utwory pedagogiczne. Z innych dzie na uwag zasuguj utwory fletowe, pisane w
rnych zestawieniach kameralnych (m. in. 3 kwintety fletowe).

338. Hummel i Cerny

Wspczesny Fieldowi Austriak Johann Nepomuk Hummel (17781837), pianista
koncertujcy z wielkim powodzeniem w caej Europie (rwnie w Warszawie), podziwiany
przez wspczesnych
muzykw, by autorem siedmiu brawurowych koncertw
fortepianowych, wariacji i dwu zbiorw preludiw we wszystkich 24 tonacjach, a nadto
cenionych etiud i Szkoly fortepianowej. Hummel ksztaci si pod kierunkiem Mozarta i
Salieriego. majc 12 lat osign ju saw jednego z najlepszych pianistw w Wiedniu.
Dziaa jako kapelmistrz ks. Esterhazego (na miejscu Haydna), pniej w Stuttgarcie i

151

Weimarze. Komponowa pod wpywem Mozarta, zadowalajc si jednak do powierzchown

wirtuozeri. Pisa te opery i muzyk teatraln oraz koncerty na inne instrumenty (szczeglnie
popularny sta si jego Koncert na trbka i orkiestr}. Carl Czerny (17911857), w grze
fortepianowej ucze Beethovena, nalea ju do muzykw mniej nastawionych na zewntrzne
efekty gry; by wietnym pedagogiem (u niego mia si uczy Liszt), napisa wielk Szkol
gry fortepianowej, w ktrej omawia problemy kompozycji Bacha i Haendla oraz kompozycji
Chopina i Liszta. Jest autorem 1000 utworw; pisa koncerty fortepianowe, symfonie,
uwertury i msze, ale trwalsze od tych - ambitnych skdind dzie okazay si jego zbiory
pedagogiczne (Die Schule der Gelaufigkeit, Die Schule der Fingerfertigkeit, 40 tagliche
Studien). Z jego wikszych dziel znany jest Koncert fortepianowy a-moll.

339. Romantyzm i romantycy

Romantycy atwo zrezygnowali z jasnoci i prostoty muzyki klasycznej. Wprowadzili do

muzyki wieloznaczno, co umoliwio rozmaito interpretacji dzie tego okresu. Szlachetny
liberalizm romantykw, tendencja do eksponowania elementw ludowych i do podkrelania
narodowego charakteru muzyki od razu wytworzyy interesujc antynomi: z jednej strony
poczucie wartoci narodowych, z drugiej kosmopolityzm, potgowany przez jednakowe
prawa w przemyle, gospodarce i handlu. Muzyka moga jednak pogodzi te przeciwiestwa:
po prostu romantycy nie mieli jednej idei, miewali idee rne, czsto z sob sprzeczne. By
moe namitno, z jak obstawano przy ideach, bya waniejsza ni same idee. Gdy
syszymy muzyk romantykw, a zwaszcza gdy czytamy ich teksty uderza nas jedno:
wielka sil i pasja, z jak twrcy wykadaj swe racje. W muzyce musiao si to odbi na
niejednolitoci stylu. std te mwic o tym okresie, naley ju mwi o poszczeglnych
twrcach i ich ideach, gdy znalezienie dla nich wsplnego mianownika, jak to byo przedtem,
jest tu wrcz niemoliwe. Romantyzm to wiek indywidualizmu zatem, wiek wielkich
geniuszy muzycznych, wielkich zarazem odkrywcw. Na ten okres przypada te poszukiwanie
nowej tonalnoci (utwory przebiegaj przez kilka tonacji bez naruszenia zwizkw dwikw
z kanonami harmonii) oraz nowych brzmie (rozwj licznych odmian instrumentw, prby
wyjcia poza zaczarowany krg rednicy instrumentw, uywanie grnych i dolnych rejestrw
w wymiarze przedtem nie stosowanym, zrnicowania dwikowe i wiksze ni dotd
wyzyskanie instrumentw o nieokrelonych wysokociach). Zwizek muzyki z innymi
sztukami jest tu jeszcze silniejszy ni w okresie wczesnego romantyzmu. Berlioz,
Mendelssohn, Chopin, Schumann, Liszt, Wagner, Verdi wielka seria wielkich nazwisk (a
wszyscy urodzeni w jednym zaledwie dziesicioleciu!) w adnym okresie muzycznym nie
tworzyo tyle potnych indywidualnoci. Jest wic romantyzm waciwy rwnie eksplozj
niezwykych talentw kompozytorskich. Twrcy tej epoki rozwinli nowe formy. Symfonia
progra- mowa Berlioza, poemat symfoniczny Liszta, dramat muzyczny Wagnera, literatura
fortepianowa Chopina (pierwszego kompozytora-specjalisty. uprawiajcego waciwie jedn
tylko dziedzin muzyki), Schumanna, Liszta, wyzwolenie ze schematw klasycznych (sonaty
tych twrcw nie s ju waciwie sonatami) oto przykady ogromnych przemian, ktre w
jzyku dwikowym miay swoje apogea w harmonice Chopina, Liszta i Wagnera.
Romantyzm odkry te potne dzieo Bacha (za spraw Feliksa Mendelssohna, ktry
pierwszy zapozna publiczno z Pasj \\'s s\v. Mateusza w stulecie ukoczenia tego wielkiego
dziea), odkry polifoni baroku i urok archaiza-cji. Romantyzm wytworzy te silniejsz ni

152

kiedykolwiek przedtem potrzeb sigania do narodowych rde muzyki. czego przykadem

twrczo Chopina i Moniuszki. Tu te zaczyna si interesujce dla dalszego rozwoju muzyki
siganie do obcego kolorytu narodowego czy do obcego folkloru. W sumie romantyzm
rozgazia si na kilka kierunkw, jednoczy go za gwnie sposb podejcia do materiau
dwikowego i sposb tworzenia, oparty na daleko posunitym indywidualizmie, czego
najpeniejsze przykady znajdujemy w dziele najstarszego z wymienionych tu romantykw
Berlioza. Indywidualizm romantyczny sta si wrcz przysowiowy. Jak godzono w
indywidualizm z naturalnoci muzyki ludowej, do ktrej czsto sigano to ju Jest
tajemnic talentu, by nie powiedzie geniuszu kompozytorw romantycznej epoki.
Romantyczny indywidualizm zaznacza si u wielkich klasykw w rwnym stopniu jak
tendencja do klasycznego porzdku u wybitnych romantykw. Po okresie burzycielskiego
romantyzmu nastpuje okres romantycznego klasycyzmu. Pojawia si po raz pierwszy od
prekursorskich czasw Monteverdiego - wiadomo historyczna, mona wrcz powiedzie:
stylistyczna. W muzyce kompozytorzy poszukuj nie tylko inspiracji jzyka dwikowego, ale
i okazji do wtopienia si w ustalony styl. W gorszym wydaniu jest to akademizm (naraona
na bya muzyka mniejszych talen- tw szkoy niemieckiej i francuskiej), w najlepszym tu
przykadem bd Bruckner i Brahms klasycznie zdyscyplinowany romantyzm. Odkrycie
przez XIX wiek muzyki Bacha i Haendla. ju Jako muzyki stylistycznie zdelimitowanej.
zamknitej. prowadzio do koniecznoci zajcia stanowiska wobec ich dziea. Bach by ju dla
Chopina ideaem, cho Chopin nie podejmowa polifonicznych koncepcji wielkiego lipskiego
mistrza. Lecz Brahms, Bruckner czy Franek uwaali za konieczne ustosunkowanie si do
muzyki poprzednich epok, std le moe lak mao w ich muzyce nowych idei technicznych,
dwikowych i instrumentacyjnych (charakterystyczne, e wszyscy trzej bardzo pno
doczyli do twrcw symfonii, dugo wahajc si przed wyborem rodkw i w kocu
rezygnujc z nowatorstwa). Romantyczny klasycyzmjest co tu ukrywa -- szary, odarty z
wieych pomysw (bdzie je mia niezaleny Musorgski). uporzdkowany, wielki nie dziki
swej odkrywczoci, lecz - idealnej harmonii, zgodnoci. Subiektywizm zostaje zastpiony
obiektywizmem, dziki nawizaniu do epoki klasycznej i przedklasycznej muzyka nie posiada
ju owej waciwej romantyzmowi bezporednioci, jest chodniejsza, czsto wyrachowana.
Romantyczny ogie wygas ju w ostatnim okresie twrczoci Schumanna; Bruckner czy
Brahms s kompozytorami epoki romantyzmu, ale przecie nie romantykami. Epoka, o ktrej
mowa, jest wic w sumie zamkniciem wielkiego okresu klasyczno-romanty-cznego, ktremu
przeciwstawia si bdzie muzyka nastpnego okresu, muzyka XX wieku. W muzykologii
wspczesnej istniej rne podziay ostatniego okresu romantycznego: obok przyjtego tu
romantycznego klasycyzmu, ktrego gwnym przedstawicielem w muzyce europejskiej
bdzie Johannes Brahms, istniej jeszcze okrelenia pny romantyzm i ncoromantyzm (w
przyblieniu: R. Strauss i Sibelius, kompozytorzy z przeomu ostatnich stuleci). Dla
romantycznego klasycyzmu typowe jest nawizanie do Bacha, Haendla i Beethovena, dla
pnego romantyzmu dalszy rozwj jzyka dwikowego zapocztkowanego przez
Chopina, Liszta i Wagnera (Skriabin, wczesny Schnberg'), dla neoromantyzmu
stylizowany archaizm, czsto o zabarwieniu narodowym.

340. Hoffmann

153

Wczesny romantyzm w muzyce wywodzi si z tendencji literackich, od muzycznych duo

wczeniejszych, a z pewnoci duo wyrazistszych. Nie od rzeczy bdzie tu wspomnie o
tym, e samo pojcie romantyzmu w odniesieniu do muzyki wprowadzone zostao przez
(oenionego w Poznaniu z Polk Michalin Trzcisk) pisarza, malarza i kompozytora
niemieckiego Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna (17761822). Hoffmann by zreszt
zdania, e elementy romantycznego pojmowania muzyki mona znale ju u Glucka, Haydna
i Mozarta. W osobie tego artysty, lubicego tajemniczo i fantazj romantyzm zawiera
jakby syntez swojej istoty. Hoffmann skomponowa oper Undine (Rusaka, 1814). W dziele
tym posuy si zwrotami melodycznymi charakteryzujcymi poszczeglne osoby, ich stany
psychiczne,' i w tym mona go uzna za prekursora techniki motyww przewodnich, ktr do
perfekcji mia doprowadzi Wagner. Zainicjowan przez niego niemieck oper romantyczn
cechuje przywizanie do folkloru, bani i legend ludowych, romantyczne traktowanie
przyrody, wprowadzanie czynnikw ponadnaturalnych do akcji i pewna zgodno ideaw
melodycznych z pieni ludow, a nadto naiwna wesoo i szlachetny sentymentalizm.
Hoffmann by te interesujcym w sdach krytykiem muzycznym, prekursorem myli
Schopenhauera na temat sztuki.

341. Spohr

Obok Hoffmanna wybitnym twrc operowym by Louis Spohr (17841859), w historii

wykonawstwa znany przede wszystkim jako skrzypek. Sawny wirtuoz, wiele podrowa,
jako dyrygent dziaa pniej w Wiedniu i we Frankfurcie nad Menem oraz w Kassel. By
znakomitym pedagogiem, autorem Szkoly skrzypcowej. Oprcz 10 symfonii (w tym jedna
na 2 orkiestry!), skomponowa 15 koncertw skrzypcowych (najpopularniejszy Koncert amoll ,,in Form einer Gesangsszene"), koncert na kwartet smyczkowy i orkiestr, 4 koncerty
klarnetowe, sp.or ilo dziel kameralnych i 10 oper, wrd ktrych najwiksze znaczenie
miay Faust (nie majcy z Goethem nic wsplnego) i Jessonda (w niej Spohr wprowadza
ulubiony wwczas w muzyce zachodniej polonez). Opery Spohra s przepenione liryzmem,
w ktrym celowa, a jzyk ich cechowaa pikna fraza melodyczna, czsto o bogatym
zrnicowaniu chromatycznym. Jako pedagog Spohr wyksztaci wielu wybitnych skrzypkw
niemieckich. Z jego dzie obok wspomnianego Koncertu skrzypcowego pewn
popularno zyskay: Koncert klarnetowy c- moll, podwjne kwartety smyczkowe i sonaty
koncertujce na skrzypce i harf.

342. Loewe
Ka Loewe (17961869) ksztaci si w Halle, dziaa przez dugie lata w Szczecinie, gwnie
jako kantor i organista, ale take jako dyrektor muzyczny gimnazjum (uczy te greki i nauk
przyrodniczych). By autorem oper, dzie chralnych (oratorium Gutenherg, 1837), muzyki
kameralnej, 2 symfonii, kantat i motetw, jednak jego gwne zasugi le w uksztatowaniu
muzycznej formy ballady formy dramaty-czno-epickiej, kompozycyjnie rozbudowanej
pieni. Ballady te Loewe wykonywa zarwno jako piewak, jak i akompaniator. Do
najsawniejszych ballad Loewego nale Prinz Eugen, Archibald Douglas (sowa: Fontane)
oraz Zauberiehriing (sowa; Goethe). Ballady Loewego to przykad muzyki typowo

154

romantycznej, przepenionej tajemniczoci i mistycyzmem: w melodyce ballad nie brak

wpyww woskich (Loewe by zwolennikiem woskiej szkoy w piewie).

343. Schubert

Franz Peter Schubert (1797-1828) jako chopiec piewa w chrze kapeli dworskiej w Wiedniu.
W kanwikcie pijarskim, gdzie przebywa, mia okazj uczy si krtko u A. Salieriego
(podstawy muzycznego wyksztacenia zdoby u swego ojca). Majc zaledwie lat 17,
skomponowa pie Gretchen am Spinnrade ( Magorzata przy kolowrot-ku), symfoni, oper
i msz, ktr wykonano. W cigu nastpnych dwu lat powstaj dalsze pieni m. in. Krl elfw.
Polna ryczka i Wdrowiec, uderzajce dojrzaoci i intensywnoci liryzmu muzycznego.
Napisa wiele utworw fortepianowych (walce. tace niemieckie, galopy i lendlery, tu
wybijaj si jednak impromptus i moments musicaux), sonaty (w sumie 22, jednake 10 sonat
to twory modziecze, mao dzi znane), szereg kompozycji na 4 rce (m. in. marsze). Do
muzyki kameralnej nale duety, tria
smyczkowe i fortepianowe, 14 kwartetw
smyczkowych, m. in. Kwartet a-moll. Kwartet G-dur i Kwartet d-moll (z drug czci w
formie wariacji na temat wasnej pieni mier i dziewczyna), 1 kwintety Kwintet
smyczkowy i Kwintet fortepianowy (zwany Forellenquintett, picioczciowy, w czwartej
czci Schubert posuy si jako tematem do wariacji wasn pieni Pstrg) oraz Oktet na
kwintet smyczkowy, klarnet, fagot i waltorni. Na orkiestr napisa 2 uwertury i 8 symfonii. Z
nich wybijaj si: IV Symfonia c-moll zwana Tragiczn, V B-dur i VIII h-moll zwana
Niedokoczon (1822, istniej tylko dwie czci tego dziea), a zwaszcza IX C-dur zwana
Wielk". Z licznych utworw kocielnych znane s dwie msze (As-dur i Es-dur), za z dzie
scenicznych muzyka do sztuki von Chezy Rosamunde. Schubert by wprost wyjtkowym
talentem kompozytorskim, obdarzonym wielk atwoci w tworzeniu melodii, zmysem
harmonicznym (ktrego walory moemy oceni dopiero dzi, z wielkiej perspektywy
czasowej) i umiejtnoci naturalnego ksztatowania formy, rozwijajcej si spontanicznie, jak
u Mozarta. By twrc wszechstronnym, romantykiem, ktry uprawia wszystkie formy
klasyczne. Poetycki wiat muzycznej wyobrani Schuberta jest z niczym nieporwnywalny.

344. Pieni Schuberta

Schubert napisa ponad 600 pieni na gos i fortepian. Nic wszystkie maj rwn warto.
Fakt, e najwicej pieni powstao do tekstw wielkiego Goethego, mwi wszake bardzo
korzystnie o zmyle wyboru u kompozytora (51 tek stw Goethego, 45 Wilhelma Mullera, 46
Johanna Mayrhofera, 31 Schillera, ale i 6 pieni do stw Heinego i 11 woskich pieni do sw
Metastasia). W dziedzinie pieni Schubert mia bardzo niewielu poprzednikw. Jego podno
liryczna nie byaby zapewne tak obfita, gdyby kompozytor nie sta w swej twrczoci tak
blisko arcybogatych rde ludowych. W pieniach Schuberta uderza przede wszystkim
doskonaa symbioza sowa poetyckiego z muzyk. Nowatorsko miaa w harmonice, bogata w
pomysach ilustracyjnych, w technice oddawania muzycznymi rodkami rnych nastrojw
poetyckich pie ta bya czstokro pieni prost (czsto okresow o budowie
symetrycznej); wikszo pieni ma form zwrotkow. Niektre pieni Schubert ukada w
cykle. Najwaniejszy z nich to cykl Die schone Mullerin (Pikna mynarka, 1823) do tekstu

155

Mullera, ktry byt te autorem tekstw w nastpnym wielkim cyklu Die Winterreise
(Podr zimowa, 1827). Cykl 14 pnych pieni jest wrd nich synna Serenada
nazwano Schwanengesang (abdzi piew, 1828). Skala rodkw stosowa- nych w pieniach
przez kompozytora jest olbrzymia; zwaszcza w obu cyklach do sw Mullera Schubert
wykaza wielki talent liryczny, polegajcy na idealnej jednoci muzyki i sowa. Po Schubercie
tylko nielicznym twrcom udao si osign w dziedzinie pieni podobne rezultaty.

345. Weber
Car! Maria von Weber (17861826, zmar w Londynie) by dyrygentem, kapelmistrzem,
wietnym pianist, ale znaczenie jego opiera si na twrczoci scenicznej. Pierwszym wanym
dzieem w tej dziedzinie by Freischutz (Wolny strzelec, 1821), uznany szybko za pierwsz
oper romantyczn. Po nim wystawiono wkrtce nastpne dziea Webera: Ewyunthc i
Oherona (1823 i 1826). Wszystkie te trzy opery tworz propozycj koncepcji typowo
romantycznych, gdzie rzeczywistoci przeciwstawiony jest wiat fantastyczny. Weber pisa
te utwory orkiestrowe (m. in. 2 symfonie), Missa solemnis, kilka uwertur, 3 koncerty
klarnetowe, koncert fagotowy, waltorniowy,
2 koncerty fortepianowe i popularny
Konzerlstuck f-moll, a nadto utwory chralne. Z dzie fortepianowych wybijaj si obok 4
sonat i wariacji Rondo brillante oraz Zaproszenie do taca. Weber by te jednym z
pierwszych kompozytorw, ktrzy w obronie nowej muzyki chwycili za piro. Para si lake
reyseri i organizacj koncertw. Cho nie moe by uwaany za jedynego wybitnego
niemieckiego twrc opery romantycznej, z pewnoci by jej najciekawsz indywidualnoci.

346. Schumann
Robert Schumann( 18101856) by| wybitnym kompozytorem, polemist muzycznym i
typowym romantykiem, o czyn wiadczy choby jego biografia: do kompozycji doszed po
dugich drogach okrnych, studiowa prawo, prbowa swycr si w literaturze, dziaa jako
krytyk i pianista. Przez niemal 10 lat pisa wycznie utwory fortepianowe, m. in. Karnawa (l
835), Sonata fis-moll(lS35). 12 etiud symfonicznych (1834), Sceny dziecice (1838), ale
saw wielkiego liryka romantycznego przyniosy mu pieni, m. in. 3 wielkie cykle z r. 1840:
Mirty, M'ilo i ycie kobiety (8 pieni do sw A. von Chamisso) oraz Mio poety (16
pieni do sw Heinego). Z dzie koncertowych Schumanna znane s: Koncert fortepianowy amoll (1845), Koncert skrzypcowy d-moll (1853) i Koncert wiolonczelowy a-moll (1850). Pisa
te utwory symfoniczne (m. in. 4 symfonie), kameralne, oratorium i nawet prbowa swego
talentu w dziedzinie tak obcej pianistycejak opera (Genowefa, 1848). Jako kompozytor
Schumann by najpierw owadnity jedn myl przeniesieniem idei poetyckich na
fortepian oraz zagadnieniem jak w muzyce (czy muzyk) odda subtelne drgnienia duszy.
Mona go uwaa za prekursora romantyzmu poetycko-muzycznego, czuego na delikatnie
cieniowane gosy i barwy. Dla wybujaej poetycznoci romantycznej znajdowa przeciwwag
w kontrapunktyce bliskiej idei Bacha, w czystoci formy, jak znajdujemy u Mozarta, w
dojrzaej tematyce Beethovenowskiej. Pny Schumann nie ma ju wiele wsplnego z poet
fortepianu.

347. Neue Zeitschrift fur Musik"

156

Znaczenie Schumanna w historii muzyki nie wyczerpuje si bynajmniej w jego dziaalnoci

kompozytorskiej. Literackie polemiki artysty, jego entuzjazm dla nowej muzyki, gdy jako 25letni kompozytor zaoy (powodujc si trudnociami materialnymi!) nowe, do dzi ywotne
pismo
skierowane przeciw filisterstwu i zemu smakowi, byy w dziejach muzyki
jednorazowe. W Neue 2eitschril't flir Musik" publikowa stae recenzje, szerzy zrozumienie
dla nie znanych jeszcze kompozytorw, zwalcza dyle-tantyzm uznanych saw, sowem
broni sztuk przed jej
nieporozumieniami, np. przed przesadnym gloryfikowaniem
wirtuozostwa i przed zachwytem nad wielkimi, ale pustymi operami Meyerbeera. Ostro
oponowa przeciw muzyce programowej, ktrej gorcym zwolennikiem by Liszt, ujmowa si
za Chopinem i Brahmsem. Uzdolniony literacko, pisa znakomite krytyki muzyczne,
imponujc nie tylko znajomoci przedmiotu, ale wietnym wyksztaceniem oglnym i
szerokim horyzontem umysu. Trwa warto maj jego uwagi na temat twrczoci i
wykonawstwa. Pismo swoje prowadzi przez 10 lat.

348. Mendelssohn
Felix Mendelssohn Bartholdy (18091847) wyrs w zamonej rodzinie o wysokim poziomie
intelektualnym. Studiowa kompozycj, zdoby uznanie jako pianista i dyrygent, by jednym z
zaoycieli konserwatorium w Lipsku. Jego wzorami byli Bach, Haendel, a przede wszystkim
klasycy wiedescy. W ich stylu pisa symfonie (najsawniejsze: Szkocka, 1842, i Wioska,
1833) i utwory kameralne. 2 koncertw instrumentalnych za idealne dzieo uchodzi Koncert
skrzypcowy c- moll; napisa te 2 koncerty fortepianowe. Wane miejsce w jego twrczoci
zajmuj uwertury (oprcz Snu nocy letniej Hebrydy, Cisza morska i szczliwa podr,
Pikna Meluzyna i Ruy Blas} oraz utwory chralne (psalmy, motety, oratoria). Mendelssohn
jest jednak przede wszystkim mistrzem miniatur fortepianowych, ktrymi wsawi si szeroko
(Lieder ohne Worte. Pieni h: stw}, oraz pieni na glos z fortepianem. O wielkim kunszcie
kompozytora wiadcz fortepianowe Yariations serieuses (1841). Mendelssohna uznano do
szybko i atwo za romantycznego klasyka. Zasuy sobie na to miano dojrzaoci wyrazistej i
zdyscyplinowanej formy i zwartoci melodyki. By) wszake w wielu swoich dzieach
typowym romantykiem, szczeglnie w opartych na poetyckich programach uwerturach i
miniaturach fortepianowych, wykazujcych wyrazist i
plastycznie zademonstrowan
nastrojowo.

349. Uwertura koncertowa

Pierwotnie uwertury byy jak sama nazwa na to wskazuje wstpami do oper, za wstp
taki mia za zadanie przygotowanie publicznoci do obejrzenia waciwej akcji na scenie i
wysuchania opery. Uwertury suchano zazwyczaj nieuwanie, podczas jej wykonywania lub
pod jej koniec wchodzili do l co moniejsi suchacze, w sumie nie przypisywano jej
wikszego znaczenia a do czasw Beethovena, ktry sam napisa 11 dzie tego typu, ju na
tyle samodzielnych, e mona je byo usysze na koncertach. Uwertury koncertowe pisali po
Beethovenie Berlioz (Waverley) i Czajkowski, osobn odmian preludium orkiestrowego
wprowadzi pod koniec XIX wieku Debussy (Prelude a 1'Apres-midi d'un Faun). Uwertura
koncertowa budowana bya czsto w formie allegra sonatowego (Beethoven poprzedza je
powolnym wstpem). Weber, Schumann, a zwaszcza Mendelssohn przyczynili si najpeniej
do rozwoju tej formy w pierwszej poowie XIX wieku. Jednym z najdoskonalszych dzie tego
typu jest skomponowana przez 17-letniego Mendelssohna uwertura koncertowa do Snu nocy
'' letniej Szekspira.

157

350. Marschner, Flotow, Lortzing i Nicolai

Romantyczn oper niemieck reprezentowali w I poowie XIX wieku obok Webera przede
wszystkim Marschner, Flotow, Lortzing i Nicolai; obaj ostatni dali si pozna gwnie jako
autorzy oper komicznych. Heinrich Marschner (l 7951861) studiowa prawo i muzyk,
dziaa w Drenie, Lipsku i Hanowerze. Napisa 11 oper, uwaanych za pomost midzy
romantyczn oper Webera a dramatami Wagnera (Der Vampyr, Der Templer unddie Judin, a
zwaszcza Hans Heiling, 1833). Pisa te utwory chralne i pieni. Wan postaci w muzyce
by Friedrich von Flotow (1812 1883), twrca pieni, dzie kameralnych i oper (Alessandro
Stradella i Martha). Albert Lortzing ' (18011851), dziecko pary aktorskiej, ksztaci si jako
piewak i aktor, pniej kapelmistrz. Jest autorem librett do wikszoci swoich oper,
najpopularniejsze: ar und Zimmermann (Car i ciela), Undine i Der Waffenschmied
(Rusznikarz). Uprawia gatunek spokrewniony z singspielem i francusk oper komiczn.
Rwnie niemal wycznie operze powici si Otto Nicolai (1810 1849), autor znanej
opery Die lustigen Weiber von Windsor (Wesoe kumoszki z Windsoru wg Szekspira, 1849).
Arie z dzie Lortzinga i Nicolaia byy w XIX wieku bardzo popularne dziki strefowej formie
i melodyce bliskiej ludowoci.

351. Dalayrac
Nicolas Dalayrac (d'Alayrac, 17531809) napisa w cigu 28 lat 61 oper komicznych, ktre
odznaczay si wyjtkowymi walorami scenicznymi, wielk melodyjnoci i bezporednioci
muzycznego wyrazu; kilka z nich przynioso kompozytorowi wielk popularno nawet poza
granicami Francji. Podziwia je Berlioz. Podczas rewolucji francuskiej patriotyczne pieni
Dalayraca byy chtnie piewane, kompozytor sta si jednym z muzycznych filarw nowego
rzdu, ale za czasw Napoleona cieszy si rwnie wielk popularnoci i askami cesarza.
Pisa te kwartety smyczkowe (Qua-tuors Concertants, 1777, pierwsze dziea tego typu we
Francji).

352. Boieldieu
Przez dugie lata Pary by centrum muzyki, a waciwie jej najpeniejszego w tym czasie
gatunku opery. Rozwj symfoniki przebiega powoli i opiera si na wielkich
indywidualnociach, ktre przez dugie lata musiay przebija si, zdobywa sobie nalene
miejsce, podczas gdy opera bya sprawdzianem niejako natychmiastowym. le przyjta
bya niczym, dobrze przyjta moga sta si sukcesem kompozytora, zachci go do
dalszych twrczych zryww, sprawi, e dany kompozytor na cae lata zapomina, i mona
komponowa rwnie cokolwiek nie dla sceny. Beethoven ze swoj jedn jedyn oper i
Wagner ze swoj obsesj zostania twrc i odnowicielem wycznie opery bd tu przykadem
ewolucji, jaka dokonaa si w umysach kompozytorw w cigu czterdziestu zaledwie lat. W
Paryu, niemal nazajutrz po mierci Beethovena, pojawia si idea wielkiej opery", opery
przede wszystkim kasowej, obliczonej nie tylko na gusty szerokiej publicznoci, ale i na jej
emocje. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli francuskiej liryczno- romantycznej opera
comique by Francois-Adrien Boieldieu (17751834). Modo spdzi w Rouen, tu te da
si pozna jako autor pierwszych prb scenicznych. W dziedzinie kompozycji by waciwie

158

autodydakt. W r. 1795 pojawi si w Paryu, gdzie przez 8 lat dziaa jako nauczyciel
fortepianu w konserwatorium. Przez pewien czas przebywa w Petersburgu jako nadworny
kompozytor, pniej powrci do Parya. Z jego oper na szczegln uwag zasuguj Kalif z
Bagdadu (1800) oraz Biaa dama (1825); pisa te pieni i muzyk kameraln.

353. Auber
Daniel Francois Esprit Auber (17821871) pierwotnie zamierza powici si handlowi
dzieami sztuki. Przebywa w Anglii; majc lat 22, zaj si muzyk i zosta uczniem L.
Cherubiniego. W kocu zwrci si ku operze, ale bez wikszego powodzenia. Dopiero jego
trzynasta opera przyniosa mu sukces (Le Mucon u nas znana jako Murarz i lusarz, 1825).
Auber napisa 50 oper cechujcych si melodyjnoci frazy i akcji oraz bogactwem czci
ansamblowych. Jedno z jego dzie (Niema z Portici) przyczynio si walnie do odczenia
Belgii od Holandii. Wrd oper Aubera trwa warto maj: wspomniana wielka opera
Niema z Portici (1828), opera komiczna Fra Diavolo, Murarz i lusarz i Czarne domino.
Librecist kompozytora by Scribe. Auber tworzy te- muzyk kameraln (4 kwartety
smyczkowe), orkiestrow i kantaty. W r. 1857 zosta kapelmistrzem dworskim Napoleona III.

354. Meyerbeer
Spord wielu kompozytorw opery paryskiej I poowy XIX wieku wybi si jako twrca
bodaj najzrczniejszy Meyerbeer. Giacomo Meyerbeer (wac. Jakob Lieb-mann Meyer Beer,
1791 1864) urodzi si w Berlinie, dziaa we Woszech, w Paryu i Berlinie, zmar w
Paryu. By bardzo uzdolnionym muzykiem, tradycyjnie wyksztaconym (u opata V ogiera w
Darmstadzie). Chcia komponowa opery, ale jego pierwsze kroki w tym kierunku byy
wprost fatalne, postanowi wic zosta pianist wirtuozem. W r. 1816 przenis si do Woch,
gdzie zacz pilnie studiowa niejako u rda piew operowy i wosk twrczo
operow. Obdarzony niezwyk wprost umiejtnoci naladowcz, szybko przyswoi sobie
tajemnice woskiego kunsztu operowego, ale sukces przyszed dopiero po omiu latach
(wystawiona w Wenecji opera // Crociato in Egitto). Odtd zaczyna si wielka pogo
Meyerbeera za sukcesem, ktra przyniosa mu nieze rezultaty, mnoc jednak przeciwnikw
(do najzagorzalszych nalea Wagner). Z Meyerbeerem wsppracowa znakomity librecista,
pisarz Eugene Scribe. Od r. 1831 Meyerbeer dziaa w Paryu, piszc dla sceny szereg dzie
duych rozmiarw. Sukcesy operowe Meyerbeera zaczy si od Roberta Diabla (Robert le
Diable, 1831); kompozytor zyska miano najwikszego twrcy operowego swoich czasw.
Wraz z Wilhelmem 7elfem Rossiniego i Niem z Portici Aubera dzieo to tworzy zacztek
wielkiej opery paryskiej (grand opera}. Opery takie miay z reguy szerokie to historyczne,
roiy si od rozbudowanych scen masowych (ansamble i balety), akcja miaa charakter na og
psychotyczny, oddziaujcy pod wpywem ideaw romantycznych na szerok publiczno. A
przy tym piewacy mieli tu wielkie pole do popisu w swoich recytatywach. ariach i partiach
ansamblowych. Muzyka Meyerbeera, nie pozbawiona swoistej oryginalnoci, bywaa
efektowna. W pniejszych operach Hugonoci, Prorok, Afrykanka, wszystkie do librett
Scribe'a Meyerbeer zoy co w rodzaju staego repertuaru dla teatrw europejskich. W r.
1832 Meyerbeer otrzyma tytu pruskiego kapelmistrza dworskiego, a 10 lat pniej zosta
dyrektorem opery w Berlinie. Pisa te balety, wielkie dziea na chr i orkiestr oraz muzyk
fortepianow.

159

355. Herold, Adam i Halevy

Wybitnymi przedstawicielami paryskiej opery komicznej byli Herold, Adam i Halevy. Louis
Joseph Ferdinand Herold (17911833) najpierw da si pozna jako wybitny pianista. W
Neapolu zainteresowa si oper, skomponowa z pewnym powodzeniem trzy dziea. W
Paryu boryka si z trudnociami materialnymi, ktre nie pozwoliy mu w peni rozwin
talentu dramatycznego. Wrd oper Herolda znane s Zampa i Ludovic, inne mniej, cho
jedna z jego oper (Le pre-aux- clercs, 1832) po czterdziestu latach doczekaa si 1000
wykonania, o co w muzyce scenicznej niezwykle trudno. Adolphe Charles Adam (1803
1856) zasyn gwnie jako autor baletu Giselle(\ 841) i dwu z 53 popularnych oper:
PostUlon de Longjumeau (Poczty lion z Longjumeau) i Si j'etais roi (Gdybym by krlem).
By synem nauczyciela fortepianu. W r. 1847 zaoy wasny teatr operowy (Theatre
National), ktry zamkn po roku dziaalnoci. Uczy fortepianu i dziaa te jako krytyk
muzyczny. Napisa znane brawurowe Wariacje na temat Mozarta na gos, flet i orkiestr, ktre
weszy do repertuaru wszystkich piewaczek koloraturowych. Dzi wikszo jego dzie
ulega zapomnieniu, podobnie jak opery Halvy'ego. Jacques Fromental Elie Halevy
(waciwie: Elias Levy, 17991862) by uczniem Cherubiniego, autorem oper do librett E.
Scribe'a. Spord 40 jego oper najwiksz saw cieszya si ydwka (La Juive, 1835). Z
oper komicznych Halevy'ego popularno zyskay Byskawica i Dolina Andory.

356. Cherubini
Osiady we Francji Luigi Cherubini (17601842), rodem z Florencji, zdoby w Paryu saw
wybitnego kompozytora narodowego. Jak kilku jemu wspczesnych i on pisa podczas
rewolucji francuskiej hymny i dziea sceniczne. Ksztaci si we Woszech, u Sarticgo w
Wenecji zdoby olbrzymi wiedz kontrapunktyczn. z ktrej przez lala syn. Do 30.roku
ycia pisa wycznie muzyk kocieln (msze, m. in. synna Msza f'-tiui\ kantaty, motety).
Pniej pisa opery, wystawiane we Woszech, w kocu przenis si do Parya. Jako profesor
konserwatorium paryskiego mia olbrzymi wpyw na wspczesnych, by zreszt ceniony
przez wielu (m. in. przez Beethovena). Z jego oper na uwag zasuguj: Lodoiska, Medea i
Lcs deux journees (polski tytu: Woziwoda. 1800). By te autorem podrcznika kontrapunktu.
Losy osobiste Cherubi-niego nie byy do pozazdroszczenia (12 lat y za Napoleona na
emigracji wewntrznej", komponowa wtedy mao, zajmujc si botanik i malowaniem kart
do gry).

357. Giuliani i gitarzyci okresu romantycznego

Gitara klasyczna ma swoj dug histori. W Hiszpanii pojawia si w redniowieczu,
przywieziona tu z Azji przez Maurw. Gitara bya w Hiszpanii i poudniowych Woszech
instrumentem ludowym, ale grali na tym instrumencie rwnie wielcy wirtuozi. Synnym
gitarzyst by sam Paganini, za wanym autorem w literaturze gitarowej Fernando Sor
(17781839), twrca fantazji, menuetw i etiud. Wielk furor w Europie robi Woch
Mauro Giuliani (17811829), samouk w grze na gitarze, autor synnego Koncertu A-dur na
gitar i smyczki, ktry jeszcze dzi maj w repertuarze wszyscy wirtuozi. Giuliani osiad w
Wiedniu i doprowadzi technik gry do niebywaej perfekcji, tak e potrafi zainteresowa
Beethovena (Beethoven napisa kilka utworw do jego wycznie uytu). Wybitnym nastpc

160

Giulianiego by Francisco Tarrega(18521909), nauczyciel synnego Segovii, autor wielu

dzie i transkrypcji gitarowych

358. Paganini
Skrzypkowie europejscy odnosili w XIX wieku nie mniejsze triumfy ni przedtem. W grze i
kompozycjach Paganiniego romantyczne wirtuozostwo osigno swoje apogeum.
Najznakomitszy skrzypek wirtuoz wszystkich czasw, Nicco Paganini (17821840), by
te wybitnym kompozytorem; komponowa niemal wycznie na swj instrument. Ojciec jego,
drobny kupiec genueski, wprowadzi go bardzo wczenie w gr na skrzypcach. Nastpnymi
nauczycielami Paganiniego byli Francesco Gnecco, Giacomo Costa, za w Pannie
Alessandro Roia. Bardzo wczesny debiut maego wirtuoza i kompozytora (Paganini gra
swoje Wariacje na temat Carmagno-li" majc 9 lat) da pocztek jego zawrotnej karierze
wirtuozowskiej. Od pierwszych swoich wystpw we Woszech wici triumfy i budzi
zdumienie nie tylko zreszt swoj gr, ale i ekscentrycznym wygldem. Legendy kryy o
Paganinim, niekiedy przez niego rozwijane i podsycane. W r. 1828 wyjecha z kraju na podbj
Europy, wystpi w Wiedniu, Pradze, Berlinie i wielu miastach niemieckich, gdzie fama o
jego geniuszu doprowadzaa do prawdziwych psychoz zbiorowych. Gra te w Belgii, Francji i
Anglii, a w maju 1829 przyby do Warszawy, gdzie zmierzy si z najsawniejszym polskim
skrzypkiem owych czasw, Karolem Lipiskim, ktry
zreszt ju przed 12 laty
wspzawodniczy z Paganinim w turnieju w Piacenzy. Glosy prasy warszawskiej byy
podzielone, ale w kocu zwyciy Paganini. Chory na przewlek grulic, a nadto
zaraony luetycznie, osiad w Nicei, gdzie zmar, zostawiajc milionowy majtek synowi
Achillesowi, ktry wszake nie odziedziczy po ojcu fenomenalnych zdolnoci. Nicco
Paganini by skpcem wprost legendarnym: nie majc do nikogo zaufania, sam zajmowa si
dochodami z koncertw, potrafi nawet przed koncertem siedzie przy kasie. Odmawia sobie
wszystkiego, zadowalajc si niekiedy jedyn w cigu dnia filiank czekolady. Podziwiana
przez wspczesnych technika Pagani-niego uchodzia za co wrcz nadprzyrodzonego, a
zdaniem wielu za dzieo szatana. Gra na jednej tylko strunie G, trudne chwyty podwjne,
serie staccat i flaoletw, kaprynie, a bardzo muzycznie sensownie zmieniajce si rodzaje
smyczkowania, pizzicata lew rk kombinowane z gr smyczkiem, brawurowe pasae
przechodzce przez wszystkie rejestry instrumentu, niekiedy uatwiajce gr scordatury
(przestraja-nia strun), efekty gitarowe (na tym instrumencie te by wirtuozem) wszystko to
tworzyo w sumie efekt wprost oszaamiajcy. Nikogo nie wtajemnicza w arkana swojej
sztuki (mia tylko dwu uczniw). O wielkim kunszcie woskiego wirtuoza daj pojcie jego
kompozycje, zwaszcza 24 Capricci per Yiolino Solo op. l, ktre po dzie dzisiejszy stanowi
repertuar techniczny wszystkich skrzypkw. Kaprysy te byy wielokrotnie opracowywane
przez innych kompozytorw lub te ich tematy staway si tematami utworw. Z szeciu
koncertw.skrzypcowych Paganiniego popularnoci ciesz si dwa: D-dur i h-moll (ze
sawn Campanell). Paganini napisa te szereg wariacji (m. in. synny Karnawa wenecki).

359. Lipiski
W Polsce rywalem Paganiniego by Karol Lipiski (1790 1861). pierwszy skrzypek
lwowskiego
teatru operowego, pniej kapelmistrz. W r. 1839 przyj stanowisko
koncertmistrza opery drezdeskiej. Tu by wysoko ceniony jako znakomity kameralista
(grywa z Franciszkiem Lisztem sonaty skrzypcowe Beethovena, ktrego muzyk znakomicie
rozumia i interpretowa). Mia wietn technik (zwaszcza w grze dwu-dwikami),

161

wspaniay ton (wyszkolony prawdopodobnie dziki temu, e w modoci gra na wiolonczeli) i

wielki zmys interpretacyjny. W swoich kaprysach, rondach koncertowych, polonezach i
fantazjach na tematy operowe (takie utwory pisali wszyscy skrzypkowie) Lipiski przekaza
dowody wielkiego znawstwa instrumentu i jego moliwoci. By te autorem oper (Ktnia
przez zakad. Syrena Dniestru), 3 symfonii, uwertury i opracowa melodii ludowych ze zbioru
Wacawa z Oleska. W muzyce by zwolennikiem klasycznej jeszcze melodyki i formy.

360. Spontini
Gasparo Spontini (17741851) ksztaci si we Woszech i dziaa jako kompozytor operowy
w Rzymie, Neapolu, Wenecji i Florencji. W r. 1803 znalaz si w Paryu, gdzie zdoby sobie
powodzenie operami o treci historycznej (po skandalu wywoanym przez fars Lapetite
Maison). Pod wpywem oper Glucka, Mhula i Cherubiniego Spontini zacz pisa wielkie
opery, w ktrych szczeglne znaczenie odgryway bogate dekoracje. By kapelmistrzem i
kompozytorem dworskim. Ogromne sukcesy przyniosa mu La Yestale (Westalka, 1807), po
ktrej pojawiy si nastpne dziea, pisane z zadziwia-jc atwoci (Fernando Cortez, 1809,
Olimpia, 1819, Lulla Rookh, 1821, i Alcidor, 1825). Monumentalny patos i wielko tematw
odpowiaday gustom epoki Napoleona l, ktry nie waha si dyktowa Spontiniemu
niektrych wtkw. Spontini by muzykiem bardzo przedsibiorczym, obok komponowania
utworw okolicznociowych znajdowa czas na zajmowanie si sprzeda fortepianw i harf
w caej Europie. W latach 18201841 by pruskim dyrektorem muzycznym w Berlinie, gdzie
ceniony przez jednych, a niemiosiernie tpiony przez innych,nie mia atwego ycia.
Samolubny i dny wadzy, wda si w spr z urzdnikami dworskimi, obrazi majestat krla,
ukarany zosta wizieniem, z ktrego wydostaa go aska tego krla. Pod koniec ycia
mieszka znw w Paryu; zmar w Majolati miejscowoci woskiej, w ktrej si urodzi.

361. Rossini
Twrca oper komicznych Gioacchino Rossini (1792 -1868) pochodzi z rodziny muzykw, by
sam piewakiem, klawesynist i skrzypkiem. Majc lat 20, przeywa w Rzymie pierwsze
wystawienie swojej opery. Odtd powici si niemal wycznie twrczoci scenicznej. Pisa
na zamwienia licznych scen operowych. Sukcesy Tunkre-da i Woszki w Algierze przyniosy
mu zamwienia nie tylko z Woch, ale Londynu i Parya. Mia kontrakt e scen
neapolitask na dwie opery rocznie. Na tej scenie wystawiono w r. 1816 Cyrulika
xewilskiego. Libretto tej opery osnute byo na tekcie Beaumarchais'go, sama opera powstaa
podobno w cigu dwu tygodni, gdy Rossini nie waha si uy wielu fragmentw ze swoich
wczeniejszych dzie (sam wyraa si o swojej produkcji operowej do lekcewaco: Kto
zna jedn moj oper, zna wszystkie"). W Paryu Rossiniego mianowano dyrektorem Teatru
Woskiego, pniej Premier Compositeur du Roi", ale mimo to jego Wilhelma Tella przyjto
chodno. Z innych dzie Rossiniego trzeba wymieni opery: Oteilo, Kopciuszek, Sroka
zodziejka, Mojesz w Egipcie, Semiramida, Oblenie Koryntu i Hrabia Ory. Napisa te
Stabat Mater (l 842) i kilka drobnych dzie chralnych i kameralnych. Dorobiwszy si majtku
na swoich operach, Rossini zaprzesta komponowania. Chorowa i przeywa cikie depresje
psychiczne. W swoich najlepszych operach gruje nad innymi twrcami humorem, lekkoci,
temperamentem i wielkim zmysem dla melodii i wirtuozerii wokalnej.

162

362. Donizetti
GaetanoDonizetti(17971848, urodzi si i zmar w Bergamo) ksztaci si w piewie i
kompozycji. Napisa 60 oper, ktrych tworzenie przychodzio mu niezwykle atwo. Majc lat
35 i wiele dziel scenicznych za sob, pisze swoje pierwsze arcydzieo --L'elisir d'amore
{Napj miosny}, oper komiczn wystawion w 1832 r. w Mediolanie. Lucrezia Borgia,
Ludu di Lammermoor, Belisario i pisana ju dla sceny paryskiej I'avofi1a przyniosy mu
dalsze sukcesy i miano pierwszego kompozytora operowego po zmarym Bellinim. W Paryu
pojawiy si na scenie dwa dalsze mistrzowskie dziea opery komicznej: La Figlia di
Reggimento (Crka puku) i Don Pasquale, do libretta kompozytora. Wkrtce potem Donizetti
popad w obd. Ostatnie lata spdzi w Bergamo. Donizetti tworzy pod wpywem
Rossiniego, mia jednak wasne pomysy i wielki talent do dramatycznej charakterystyki. By
jednym z najpopularniejszych kompozytorw swoich czasw, jego dziea wystawiano rwnie
w Polsce (w Warszawie, Krakowie, Wilnie i Lwowie), arie z jego oper piewano u nas jako
pieni patriotyczne.

363. Bellini i woskie bel canto

W XIX wieku szereg mistrzw woskich dziaao we Francji, bd to osiadajc w Paryu na
stae, bd te przebywajc we Francji na tyle dugo, e dla muzyki francuskiej ich twrczo
ma nie mniejsze znaczenie ni dla rodzimej. Cherubini, Spontini, Rossini, a potem Donizetti
czy Bellini stanowili dla opery francuskiej olbrzymi przeciwwag. W latach trzydziestych i
czterdziestych XIX wieku najwikszymi mistrzami opery byli Bellini i Donizetti; by moe
wanie oni sprawili, e Pary sta si metropoli opery europejskiej. Sycylijczyk Yincenzo
Bellini (18011835, zmar w Paryu), woski twrca operowy, komponowa tylko 10 lat. W
r. 1827 w Mediolanie wystawiono oper // Pirata, a w r. 1831 Norm, jego najsawniejsze
dzieo. Z innych oper Belliniego znane s La sonndmbula (Lunatyczka) i I puritani. W
dzieach tych zwraca uwag ich melodyjno; pod urokiem melodycznego talentu Belliniego
by Chopin, ktry w tym zakresie wiele zawdzicza woskiemu mistrzowi. Do powodzenia
oper Belliniego przyczynili si sawni piewacy owych czasw. Bellini umia za pomoc
najprostszych rodkw odda subtelne uczucia bohaterw. Posze- rzy bel canto O pen
kontrastw ekspresyjno, sowo znalazo w linii melodycznej swj odrbny odpowiednik,
std mimo pojawienia si Verdiego Bellini pozostawa jeszcze dugo mistrzem opery
dla wokalistw". Wpyw Belliniego na Verdiego jest niezaprzeczalny, zachwycali si nim
obok Liszta i Chopina Glinka i Wagner. Bellini i Donizetti dziaali dugie lata we Francji. We
Woszech dziaa Yalentino Fioravanti (17641837). pod koniec ycia dugoletni kapelmistrz
przy kociele w. Piotra w Rzymie, gdzie tworzy gwnie muzyk kocieln. By mistrzem
opery neapo-litaskiej, zwaszcza oper buffa, z nich niektre wykonywane s po dzie
dzisiejszy. W sumie napisa 77 oper. 40 oper napisa jego syn Yicenzo Fioravanti (1799
1877), osigajc nie mniejsze sukcesy na scenach operowych ni ojciec. Opery pisano we
Woszech i we Francji dla piewakw i primadonn; fascynowali oni publiczno na scenach
Europy, a zwaszcza w synnej La Scali w Mediolanie (zaoonej w r. 1776) i na scenie
Wielkiej Opery w Paryu. Kult piewakw i primadonn przyczyni si do przesunicia na plan
dalszy samej dramaturgii operowej, ktr zrehabilitowa mia dopiero Verdi; w operze
przewaa bel canto, nawet chry uzyskuj wicej miejsca ni dotd, na drugim planie
pozostaje orkiestra, ktra w tej muzyce ma rol zaledwie akompaniamentu.

163

364. Dylecki, Pomi i wczesna muzyka rosyjska

Jedn z pierwszych postaci muzyki rosyjskiej Nikoaj Dylecki (ok. 16301680/81).
kompozytor i teoretyk pochodzcy z Kijowa, ksztacony w Warszawie i w Wilnie, gdzie
wyda w polskim jzyku Gramatyk muzyczn. Od r. 1678 Dylecki dziaa w Moskwie jako
nauczyciel piewu i kompozycji. Przenis do cerkiewnej muzyki rosyjskiej elementy woskiej
i polskiej muzyki religijnej, pisa koncerty religijne. Twrcami wielogosowych (czy nawet
wielochrowych)
koncertw cerkiewnych pisanych w stylu muzyki zachodniej byli
Bortnianski, Maksim Bieriezowski (17451777), Stiepan Diegtiarow(17661813) iStiepan
Dawydow(17771825). Muzyka wiecka pojawia si w Rosji do pno. W Moskwie i
Petersburgu dziaali kompozytorzy woscy, szczeglnie szeroko rozwijaa si tu twrczo
operowa. Galuppi, Traetta, Paisiello, Sarti i Cimarosa przebywali na dworze Katarzyny II i
wywierali wielki wpyw na muzyk kompozytorw rosyjskich. Ci z czasem jednak zaczli
pisa muzyk w duchu bliszym rosyjskiemu suchaczowi. Do najwybitniejszych twrcw
rosyjskich naleeli Wasilij Paszkiewicz (ok. 17421797), Michai Matinski (1750ok.
1820), a zwaszcza Jewstigniej Fomin (17611800), autorzy wodewilw rosyjskich. Fomin
napisa jednak take melodramat w stylu Glucka (Orfeo i Euridice, 1788). By wrd
wymienionych kompozytorw twrc najbardziej wyksztaconym (ucze Padre Mar-tiniego w
Bolonii). Dziaa w teatrze pastwowym jak o autor oper i przy dworzejako autor muzyki
religijnej.

365. Bortnianski
Muzyka cerkiewna rozwijaa si w Rosji pocztkowo niezalenie od prdw zachodnich, bya
ksztatowana bogato, ale w miar europeizacji sztuki upraszczana i poddawana wpywom
zachodnim. Najznakomitszym twrc wielogosowych koncertw cerkiewnych opartych ju na
wzorach muzyki zachodniej by Dniitrij Bortnianski (17511825). Bortnianski studiowa we
Woszech (u Galuppiego), od r. 1796 by nadwornym kapelmistrzem Pawa I. Autor mszy,
motetw i psalmw, dzie kameralnych, wprowadzi do muzyki rosyjskiej sonat klasyczn, a
nawet pisa opery komiczne do frywolnych librett francuskich. Utwory kocielne tworzy w
duchu Palestriny.

366. Glinka
Muzyka rosyjska rozwijaa si w XVIII i XIX wieku interesujco, ale dopiero Michai Glinka
(18041857) moe by uznany za ojca narodowej szkoy rosyjskiej. Ucze Fielda, przebywa
12 lat za granic. Pragn odrodzenia muzyki rosyjskiej w duchu muzyki ludowej. W swych
operach (Iwan Susanin, 1836, i Rusian i Ludmia, 1842) Glinka posuy si rytmami folkloru
i modalizmami bliskimi tonacjom kocielnym. Uderzajco niky jest wpyw muzyki woskiej
w jego dzieach, stosowa natomiast motywy muzyki Wschodu. W muzyce symfonicznej
wprowadza folklor rosyjski (Kamarinskaja) i hiszpaski (uwertury: Jota aragoska i Noc w
Madrycie); pisa te pieni, dziea kameralne i fortepianowe. Autor licznych dzie muzyki
kocielnej, Glinka upatrywa w piewie cerkiewnym rdo odrodzenia muzyki rosyjskiej.
Gwnie jednak traktuje si go jako twrc oper. By pierwszym rosyjskim kompozytorem,
ktry potrafi znakomicie poczy elementy rosyjskiej muzyki ludowej z technik
zachodnioeuropejsk. Jego znaczenie dla muzyki rosyjskiej porwnywalne jest ze znaczeniem
Puszkina dla rosyjskiej literatury.

164

367. Dargomyski
Aleksandr Dargomyski (18131869) by arystokrat o postpowych pogldach i wanie w
jego to domu schodzili si kompozytorzy zwani nowatorami, ktrzy pniej mieli przeobrazi
muzyk rosyjsk w blisk ideaom literackiego realizmu krytycznego. Wyksztacony na
wzorach woskich, w swoich pniejszych dzieach by wybitnym kontynuatorem szkoy
narodowej,
antyromantycznej, czcym idee Glinki z ideami Musorgskiego.
Charakterystyczna dla jego muzyki deklamacja melodyczna (recitativo) opieraa si na
intonacjach mowy rosyjskiej i najwierniej w tym czasie oddawaa prawdziwe uczucia
ludzkie. Po operze Rusaka (1855) Dargomyski pracowa nad Kamiennym gociem (obie
opery wg Puszkina); dziea tego co prawda nie ukoczy, ale wanie ono stao si wzorem dla
grupy kompozytorw rosyjskich ' Musorgskim na czele. W harmonice dokona samodzielnie
wielu innowacji. Znane s ego 3 obrazy symfoniczne: Baba Jaga, Maloruski kozaczek i
Fantazja czuchoska ; fiska, otwierajca w muzyce rosyjskiej popularne potem opracowania
folkloru rnych krajw). Dargomyski zaprzyjani si z Moniuszk, gdy bawi w Warszawie
(utrzymywa z nim potem dugo kontakt listowny).

368. Myslivecek i kompozytorzy

Jnspf Mvslivc(''ek f 1737 1781) nnley do ernr>v wvl Josef Myslivcek (1737 1781) naley
do grupy wybitnie utalentowanych muzykw czeskich, ktrzy dziaali wiele poza krajem,
wywierajc wpyw na styl innych krgw kulturowych i wnoszc do obcych kultur waciw
sobie - by nie rzec, wrodzon muzykalno. Mysliveek przebywa od r. 1763 we
Woszech, gwnie w Neapolu. W Pradze ksztaci si na organist, tu te wyda 6 symfonii.
We Woszech napisa okoo 30 oper w konwencjonalnym stylu opery seria; dziki nim zyska
saw i miano ii divino Bocmo". Jego oratoria byy tak doskonae w tematyce i formie, e
przez dugi czas przypisywano je Haydnowi czy Mozartowi. Pisa te msze, koncerty solowe,
kwartety smyczkowe i sonaty triowe. Na obczynie dziaali inni muzycy czescy, wrd nich:
J. Vanhal, V. Pich, J. B. Krumpholtz, J. Stefani (w Warszawie) i L. Koeluch. Vaclav Pich
(1741 - 1805) dziaa na Wgrzech, w Pradze, w Wiedniu i Mediolanie. By autorem okoo
700 dzie (89 symfonii, 172 kwartety smyczkowe, 20 mszy itp.). Do klasycznie pisanych
utworw wprowadza elementy francuskiego i czeskiego folkloru. Leopold Koeluch (1747
1818) dziaa w Wiedniu jako pianista i ceniony w koach arystokratycznych nauczyciel
muzyki. Wybitnymi kompozytorami byli Jan Hugo Vo"riek i Anion Reicha.

369. Yoek i Reicha

Jan Hugo Yoi-isek (17911825) dziaa w Wiedniu, tu pozna) Beethovena: by wietnym
pianist i dyrygentem, Beethoven ceni w nim kompozytora. Pisa symfonie, dziea kameralne,
fortepianowe i pieni. W swoich utworach by zwolennikiem stylu klasycznego, ktry
dopenia byskotliwoci wirtuozowsk i elementami rodzimej tematyki. Anton (Antoine)
Reicha (1770-1836) dziaa we Francji, do r. 1818 byt profesorem konserwatorium w Paryu,
nauczycielem wielu wybitnych twrcw (m. in. Liszta, Berlioza, Gounoda i C. Francka).
Napisa kilka oper i ogromn ilo dzie kameralnych, wrd ktrych wane miejsce zajmuj
kwintety dte (24) i tria waltornio-we (rwnie 24), po dzie dzisiejszy stanowice repertuar

165

kameralny. W jego dorobku du wag maj te utwory fortepianowe (sonaty, etiudy i cykl
wariacji L'Art de vurier on 57 Yariulions).

370. Ogiski
Micha Kleofas Ogiski (17651833) by w rwnym stopniu kompozytorem co dziaaczem
politycznym (pose nadzwyczajny w Hadze, podskarbi wielki litewski). Przebywa sporo na
emigracji, we Francji i we Woszech. W muzyce znany jest jako autor okoo 20 polonezw, nie
tak
rozbudowanych jak pniejsze polonezy Chopina, ale starannych w formie,
przepenionych nostalgiczn melancholi'.|. zapowiadajcych romantyzm ju w swo.ich
tytuach (np. Poegnanie z ojczy:nq). Pisa te inne utwory na fortepian (marsze, walce,
mazury), a take pieni na gos i fortepian. Jest autorem opery Zezis et Yalcour czyli
Bonaparte w Kairze (1799), wprowad;! jacej muzyczne motywy arabskie i tureckie. 371.
Muzyka polska. Kamieski Ogiski przebywa na emigracji, w Polsce dziaali w tym czasie
jako twrcy najwybitniejsi Kamieski i Kurpiski, autorzy oper. W XVIII wieku muzyka
polska rozwijaa si wci jeszcze dwutorowo: z jednej strony kultywowano na dworach
krlewskich i magnackich oper obc (gwnie neapolitask), z drugiej pojawia si ju na
pocztku XVIII wieku tendencja do podkrelania rodzimego charakteru muzyki, przede
wszystkim w tacach, a nadto w muzyce religijnej. Polskie rytmy przenikaj i do kompozycji
aciskich: rytmy mazurowe czy krakowiakowe napotykamy nawet w muzyce religijnej tego
czasu. Wpyw polskiej muzyki siga do daleko poza granice naszego kraju, szczeglnie
widoczny jest on w twrczoci Telemanna, ktry mia okazj zetkn si bezporednio z
polskim folklorem. Polonez pojawia si w twrczoci Bacha, a rytm alla polacca sta si jedn
z najpopularniejszych form stylizacji tanecznej w muzyce europejskiej. W Polsce dopiero
dziki twrczoci Michaa Kleofa-sa Ogiskiego mia si polonez sta tacem artystycznym w
peniejszym tego sowa znaczeniu. W pierwszej poowie XVIII wieku pojawia si w Polsce
muzyka symfoniczna (Jacek Szczurowski, Hilarius Pijar, a przede wszystkim Antoni Milwid).
Pod wpywem szkoy neapolitaskiej i mannheimskiej muzycy polscy przyjli niektre cechy
muzyki wczesnoklasycznej, zwaszcza po roku 1770. Znamienne, e nurt symfo- niczny
pojawi si najpierw w kapelach kocielnych, std te pierwsze polskie dziea symfoniczne
maj tak wielkie filiacje ze stylem muzyki religijnej. Rozwijaa si bujnie opera. W tej
dziedzinie wielk rol odegra dwr Radziwiw w Niewieu, gdzie w poowie wieku XVIII
wystawiono 3 wodewile'z polskimi tekstami. Kilkanacie lat pniej w Warszawie otwarto
teatr, dziki ktremu moga si rozwin rodzima twrczo operowa. Jedn z pierwszych
zachowanych oper jest
Macieja Kamieskiego (17341821) opera-wodewil Ndza
uszczliwiona (Warszawa 1778), wedug komedii jezuity ks. Franciszka Bohomolca.
Wyksztacony w Wiedniu, od r. 1760 Kamieski dziaa w Warszawie jako kapelmistrz i
pedagog; stworzy te muzyk do innych wodewilw (m. in. Zoka czyli Wiejskie zaloty.
Tradycja dowcipem zaatwiona), sprawiajc, e tematyka wiejska i muzyka ludowa wesza w
teatrze polskim na scen, co zreszt byo te zasug Wojciecha Bogusawskiego, ojca sceny
polskiej i inicjatora polskiej opery.

372. Stefani
Sze lat po premierze Ndzy uszczliwionej wystawiono w Warszawie do libretta
Wojciecha Bogusawskiego Cud mniemany czyli Krakowiacy i Grale z muzyk Jana
Stefaniego (1746 1829), rodzaj komedio-opery, opartej w caoci na polskich tacach i
pieniach ludowych. Kamieski by Sowakiem z pochodzenia, Stefani Czechem. Stefani,

166

skrzypek w kapeli G. Kinskiego w Czechach, potem muzyk nadworny w Wiedniu, do Polski

przyby ok. 1771 r. i tu zosta dyrygentem Teatru Narodowego. By autorem wielu wodewilw
ifk. 200 tacw (przewanie polonezw), a take dzie kocielnych. W tym czasie polsk
oper tworzyli wci jeszcze obcy muzycy dziaajcy w Warszawie. Do nich te zaliczy
trzeba Jana Dawida Hollanda (autora ludowego wodewilu Agatka), Wochw; G aetaniego (II
p. XVIII w., autor wodewilw) i Alberlinicgo(17511811, dyrygent kapeli krlewskiej w
Polsce). Charakterystyczne, e zawarty w ich dzieach scenicznych narodowy charakter polski
przejawia si bardziej w treci tych dziel (zwizanej z polsk komedi epoki owiecenia) ni
w muzyce. Dopiero w Krakowiakach i Gralach Stefaniego narodowy charakter muzyki mg
peniej doj do gosu, a to dziki (podkrelonej przez librecist) tematyce obyczajowej. 373.
Eisner Muzyka polska nie rozwijaa si w XIX wieku tak doskonale jak niegdy. Gdy w
muzyce zachodnioeuropejskiej pojawiay si nowe prdy, w polskiej muzyce komponowano
tradycyjnie. Wan postaci w yciu muzycznym by Jzef Eisner (1769 1854),
nauczyciel Chopina, dziaajcy zrazu w Operze lwowskiej, pniej (1799 1824) w
Warszawie jako dyrygent operowy. Eisner pisa najpierw operetki (singspie-le), w Warszawie
podj z pewnym powodzeniem tematyk historyczn, dajc miastu trzy opery tego typu:
Leszek Biay, Krl okietek czyli Wisliczanki i Jagieflo ir Tvnc:ynie. W sumie stworzy 34
opery. Wielkie znaczenie dla polskiej muzyki maj kompozycje kocielne Eisnera, szczeglnie
oratorium Mka Chrystusa czyli 'Iriumf Ewangelii (1837) i Stabat Matr(1848). Pisa te
symfonie, utwory kameralne, fortepianowe i pieni. By dyrektorem zaoonego przez siebie
Instytutu Muzyki i Deklamacji pierwszego w Polsce konserwatorium.

374. Kurpiski
Karol Kurpiski (17851857) by rwnie kapelmistrzem Opery warszawskiej, najpierw
obok Eisnera, a od r. 1823 jako jedyny dyrygent opery. Dziaa te jako wydawca Tygodnika
Muzycznego", pierwszego w dziejach polskiej muzyki pisma muzycznego. Pisa opery
historyczne i hyi jak Risner autorem wodewilw o tematyce bliskiej folklorowi. Na scenie
utrzymay si duej dwie opery Kurpiskiego: Jadwiga, krlowa Polski (1814) i Zamek na
Czorsztynie' czyli Bojomir i ^a(/a(1819). Gwnym dzieem Kurpiskiego jest jednak
Zuhohon czyli Krakowiacy i Grale (Nowe Krakowiaki, 1816), wodewil do libretta Jana N.
Kamiskiego,
uwaany za wany etap rozwoju stylu narodowego w operze
przedmoniuszkowskiej z uwagi na bezporednio inwencji i rozmach sceniczny. Obok
instrumentalnych polonezw dla muzyki polskiej trwalsz warto maj pieni patriotyczne
Kurpiskiego (Warszawianka, Mazur C hto- pickiego czy Litwinka). Z dziel orkiestrowych
obok kilku uwertur i Bitwy pou Moaj-skiem (1812) na uwag zasuguje Koncert klarnetowy
(1823). Pisa te utwory religijne (msze. Te Denni}. Jest autorem kilku podrcznikw
muzycznych.

375. Lessel i M. Szymanowska

Franciszek Lessel (l 780- 1838) by synem muzyka pochodzcego z Czech. Studiowa w
Wiedniu architektur oraz kompozycj u Haydna. Powici si wycznie muzyce. W
Wiedniu mieszka a do mierci swego nauczyciela, w r. 1830 wrci do Polski. W swej
twrczoci jest cakowicie klasykiem - dotyczy to zwaszcza dzie orkiestrowych, koncertw
instrumentalnych (popularny Koncert fortepianowy C-dw}, muzyki kameralnej i dzie
fortepianowych (sonaty, fantazje i wariacje). czy klasyczny umiar i smak w wyborze
rodkw z elementami tacw polskich (rytmy mazura, krakowiaka itp.). W pieniach

167

solowych zapowiada styl romantyczny: wrd nich najwiksz warto ma 10 melodii do

pieww historycznych J. U. Niemcewicza. MariaSzymanowska(l 789 - 1831) ksztacia siew
Warszawie; kompozycj studiowaa prawdopodobnie albo u Eisnera, albo u Kuq-)iskiego,
albo u Lessia. Pisaa przede wszystkim miniatury fortepianowe (etiudy, preludia, mazurki,
polonezy, walce, nokturny w tym popularny Lc Murmiire kaprysy, wariacje) i pieni na
gos z fortepianem (m.in. do tekstw A, Mickiewicza). Utwory jej wprowadzaj element
wirtuozowski (styl brillant) i swoist sentymentaln nastrojowo, a take elementy polskiej
muzyk' ludowej. Szymanowska bya te wybitn, koncertujc w caej Europie pianistk. J.
W. Goethe, urzeczony jej gr(i urod), powici jej wiersz Pojednanie (Aussohnung), sawni
kompozytorzy (Cherubini, Fied, Hummel) dedykowali
jej swe utwory. Twrczo
kompozytorska i dziaalno pianistyczna Szymanowskiej stanowi wany etap w rozwoju
muzyki polskiej przed Chopinem.

376. Artysta w okresie romantyzmu

Romantyzm przyczyni si do wyksztacenia odrbnego, nowego typu muzyka, artysty o
rysach genialnych, dziaajcego spontanicznie, kompozytora sugestywnie podkrelajcego
swoj osobowo. Epoka romantyzmu wytworzya potrzeb ekspresji wasnej. Kompozytorzy
mogli ujawnia t ekspresj tym peniej, jeli sami grali na jakim instrumencie. Beethoven
byi znakomitym pianist i by moe mgby nim pozosta na dugo, gdyby nie postpujca
guchota. Geniusz jego sprawi, e mg pozostawi po sobie wielkie dzieo twrcze. Pianici,
skrzypkowie, wiolonczelici mieli rwnie ambicje twrcze; gra cudze utwory nie leao
wtedy w modzie, przecie nie byoby si wwczas sob, byoby si zaledwie kim
poredniczcym midzy
kompozytorem a suchaczami, ktrych przybywao. Epoka
romantyzmu to jednoczenie epoka cudownych gosw, wiccych po'dawnemu triumfy
na scenach operowych, i epoka wielkich wirtuozw. List ich otwiera jako pierwszy geniusz
wykonawczy, doprowadzajcy swoich suchaczy (i widzw!) do ekstazy, grajcy niemal
wycznie swoj muzyk Nicco Paganini. Kompozycje, ktre przedstawiali inni wirtuozi
skrzypcowi, nie byy najwyszego lotu. Tylko wybitni muzycy grali utwory klasyczne i nowe
dziel romantykw, wikszo skrzypkw zadowalaa si wasn produkcj, jednoczenie
znakomicie suc pokazowi wasnych moliwoci. Z kocem XIX wieku owa produkcja na
uytek wasny niemal znikna, gdy nasta czas grania wycznie dzie, ktre przetrway.
Inaczej rzecz miaa si w dziedzinie muzyki fortepianowej, cho i tu zrazu prezentowanie
utworw wasnych, ale powierzchownych byo w olbrzymiej modzie. Wytworzy si styl
muzyki salonowej, niektrzy autorzy zdobywali spory majtek dziki tworzeniu muzyki
lejszej, ktr w wersjach uatwionych oferowano w postaci popularnych wydawnictw. Ale
mimo to sytuacja bya tu o wiele korzystniejsza ni w muzyce skrzypcowej, gdy wielkimi
pianistami byli te wybitni kompozytorzy. Schumann, Chopin, Liszt, potem Brahms, wszyscy
oni przyczynili si znacznie do nobilitacji nawet muzyki popisowej. Fortepianowa muzyka
X4X wieku stanowi jeden z najpeniejszych rozdziaw historii muzyki tego okresu.
Zainteresowanie t muzyk
byo absolutnie wiksze ni zainteresowanie muzyk
symfoniczn. Przyczynia si do tego przede wszystkim powszechno instrumentu. Nowy typ
fortepianu pozwala na rozszerzenie skali rodkw, dawa sam namiastk orkiestry, nadawa
si wprost idealnie do wyraania nowych, romantycznych idei. Na tym tle pojawia si jako
nowa posta: piahista-kompozytor, twrca, ktry bez niczyjego porednictwa mg przekona
suchaczy do siebie, do swego talentu. Chopin i Liszt stan si fenomenami swej epoki
gwnie dziki grze fortepianowej i kreowanym przez siebie utworom. Muzyka fortepianowa
w rnych postaciach staje si w tym czasie bardzo popularna. Popularne s przede
wszystkim stylizowane tace XIX wieku: walc, mazurek, polonez, ktre cakowicie wypary

168

tace wczeniejsze (menuet, gawot itp.). W duchu romantycznym pisane s nokturny, ballady,
fantazje i romanc, forma wariacji pozostaje niemal wycznie na usugach wirtuozostwa,
podobnie jak forma etiudy, ktra suy wykazaniu technicznej sprawnoci i tylko u
najwybitniejszych kompozytorw jest czym wicej ni tylko utworem popisowym. Sonata,
suita i formy kontrapunktyczne znikaj lub przeradzaj si w twory niewiele majce
wsplnego z pierwotnymi formami; fantazja i improwizacja zajmuj w tych formach miejsce
dyscypliny, logiki i konsekwentnego rozwoju. Tematy nie tworz formy, nie maj waciwoci
Ibrmotwrczych, lecz s raczej ujte w formie pieni. Pojawiaj si formy miniaturowe, czsto
ewokowane przez pozamuzyczne inspiracje: idee poetyckie, wzory literackie i malarskie.
Do szybko rodzcy si w okresie romantycznym krytycyzm (Schumann!) nie pozwoli na
zwycistwo popularnej muzyki salonowej, publikowanej w niesychanych wprost ilociach,
nad muzyk, w ktrej fortepian jest tylko rodkiem artystycznego przekazu.

377. Chopin
Fryderyk Chopin (1810 ISS49) urodzi si w elazowej Woli jako syn nauczyciel. jzyka
francuskiego (rodem 7. Lotaryngii) i polskiej szlachcianki. Talent swj objawi bardzo
wczenie, ale mdro rodzicw uchronia go od poniewierki i eksploatacji (Mozart!), owego
losu tak typowego dla cudownych dzieci". Majc 7 lat zosta uczniem W. ywnego (w grze
fortepianowej), pniej Eisnera (w kompozycji). Od dziecistwa wystpowa publicznie i stal
si od razu ulubiecem salonw warszawskich. Koncertowa take w Dusznikach i w
Wiedniu. Majc lat 20, uda si przez Wiede, Salzburg i Stuttgart (gdzie dosza go
wiadomo o powstaniu listopadowym; Etiuda rewolucyjna.) do wczesnego centrum
muzycznego Parya. Stamtd nie mia ju nigdy wrci do Polski, pozostajcej wwczas
pod niszczcymi narodow kultur zaborami. W Paryu
rozwin sijako wirtuoz
fortepianowy najwyszej klasy i niebawem zyska europejski rozgos. Obraca si w krgu
muzykw, malarzy i literatw. przyjani z wybitnymi artystami swego czasu (Liszt, Berlioz,
Meyerbeer, Balzac. Heine, Delacroix). By te poszukiwanym nauczycielem fortepianu. W
latach 1837 1847 zwiza si z pisark Gcorge Sand (w jej posiadoci w Nohant, gdzie
niemal rokrocznie spdza lato nabierajc si, powstay liczne jego dziea). Ostatnie lata ycia
przebywa w osamotnieniu i jeszcze lylko w r. 1848 odbyt (dla zarobku wycznie) podr
koncertow po Angin ; Szkocji. Pochowany zosta w Paryu, za jego serce sprowadzono do
kraju i tc-a znajduje si ono w kociele w. Krzya w Warszawie. Chopin komponowa od
dziecistwa i bardzo wczenie osign dojrzao twrcz. Muzyka jego do dzi stanowi
warto najwysz dziki idealnej zgodnoci wyrazu i formy. Zrazu widziano w Chopinie
melancholijnego romantyka; trzeba byo dugich dziesicioleci, by zrozumie, jak wielk
technik przekazywania swych myli muzycznych posiada ten kompozytor, jak idealnie
potralil zuytkowa w dziecistwie poznany materia ludowy, jak niebywae konsekwencje
potrafi wycign z muzyki poprzedzajcych go mistrzw. Wytworzy najbardziej oryginalny
styl fortepianowy, otwierajc nim now epok literatury na ten instrument. Jak bardzo by w
kompozycji twrczy, tego dowodzi przepojona oryginaln ornamentyk melodyka, barwna i
wie-lopostaciowa harmonika, indywidualnie rozwinita faktura. Mia te wielki zmys dla
duych form fortepianowych, czego dowody znajdziemy atwo w jego sonatach. By
wietnym improwizatorem, ale jego najlepsze dziea maj wszelkie cechy konstrukcji
przemylanych, niemal intelektualnych. Znaczenie Chopina w rozwoju muzyki europejskiej
odkryto stosunkowo niedawno. Chopin osign na swym instrumencie rezultaty, ktre dla
muzyki oznaczaj ca epok. Wyjtkowa jest te rola Chopina w muzyce polskiej, mimo e
uprawia niemal wycznie muzyk fortepianow. Prekursorskie znaczenie wielu idei i
pomysw Chopina czyni z twrcy jedn z najwikszych postaci XIX wieku. Dziea na

169

fortepian solo ujte s w 10 podstawowych gatunkach formalnych: sonaty (w liczbie 3), etiudy
(27), preludia (26), mazurki (58), polonezy (l 7), walce (l 7), scherza (4), ballady (4), nokturny
(21), impro.mptus (4). Do nich trzeba doczy utwory pojedyncze, nic dajce si
przyporzdkowa tej klasyfikacji (utwory wczesne, przez autora nie przeznaczone do druku,
Berceuse, 1844, Fantaisle, Barkarola, 2 dziea wariacyjne, 3 ecossaises, 3 ronda. Bolero i
Rondo na 2 fortepiany). Etiudy i preludia stanowi w twrczoci Chopina osobny rozdzia.
Chopin grupowa je w tonalnie z sob powizane cykle; taki ukad ma 12 etiud z lat 1829
1832 i 12 etiud z lat 18331837. Etiudy i preludia s utworami par excellence koncertowymi.
Preludia powstaway wolno, w rnych okresach, dopiero pniej kompozytor uj je
metodycznie w cykl zoony z 24 kompozycji, zestawiajc je wedug porzdku koa
kwintowego. Tylko niektre utwory tego cyklu maj charakter klasycznych preludiw,
wikszo z nich to nastrojowe miniatury, prby efektw harmonicznych i kolorystycznych na
fortepianie, niekiedy wyprzedzajcych epok o kilkadziesit lat. Niektre preludia. zwaszcza
te atwiejsze, zyskay wielk popularno. Walce pisali przed Chopinem Beethoven, Weber i
Schuberl. ktremu jako wiedeczykowi by moe najbliszy duch tej muzyki. Wanie do
Schuberta nawiza w swych walcach Chopin, usuwajc jednak mimo nacisku epoki, w
ktrej ju wicili tryumfy Lanner i J. Strauss (starszy) na dalszy plan taneczno, za na
pierwszy wprowadzajc fantazj i na-strojowo.

378. Scherza, ballady i nokturny

Chopina Scherza, ballady i nokturny Chopina s niemal psychicznym portretem kompozytora-romantyka, czowieka towarzyskiego, ale duchowo odizolowanego (emigracja!),
osamotnionego, twrcy o naturze arcysubtelnej, jake odmiennej od zaborczego Wagnera.
Scherza Chopina wywodz si z fantazji i nastrojowoci. Do tych elementw kompozytor
dodaje wielk sil witaln i nut smutku (trzy najbardziej udane scherza h-moll 7. melodi
Lulaje Jezuniu, b-nioll i cis-moll ujte s w tonacjach molowych). Ballady i nokturny s
spontanicznie poetyckie. By moe, w balladach odzywaj si echa ballad Mickiewicza;
wszystkie s ujte w spokojnym takcie na 6. pene melancholijnego liryzmu, doskonale w
formie dziki posueniu si elementami sonatowymi czy ronda. Nokturny wzorowane s na
utworach Fielda, s jednak od tych wzorw bogatsze, zwaszcza w ornamentalnej melodyce i
subtelnym kolorycie harmonicznym. Tu te nale impromptus Chopina, wzorowane na
podobnych utworach Schuberta, do koca wykoncypowane mistrzowsko pod wzgldem
wyrazu i formy (pisane w duych odstpach czasu, s jednak motywicznie jakby pokrewne).

379. Mazurki i polonezy

Chopina Mazurki i polonezy Chopina nie wymagay w muzyce europejskiej biletu
wizytowego. Formy tych polskich tacw znane byy kompozytorom jeszcze przed
Chopinem. Ale dopiero Chopin potrafi nada im idealnie polski charakter, gwnie przez
nawizanie do polskiej pieni ludowej, zwaszcza w mazurkach, ktre czsto s te oberkami
czy kujawiakami. Ambiwalencja trybw (dur i moll), nierzadko nawizanie do tonacji
kocielnych, ludowy koloryt uzyskiwany przez umieszczenie w basie powtrze pustych
kwint wszystko to przenioso mazurki Chopina w rejon muzyki artystycznej, kunsztownej
rwnie dziki wprowadzonemu tu bogactwu harmonicznemu. Gboko polski charakter maj
te polonezy Chopina, wielokrotnie traktowane ju nie jako tace, ale szeroko rozwinite
utwory o wirtuozowskim charakterze. Polonezy byy w dziecistwie Chopina niezwykle
popularne. Nic dziwnego, e jednym z pierwszych utworw, jakie may Chopin napisa, by

170

Polonez As-dnr, ktry zadedykowa swemu nauczycielowi, Wojciechowi ywnemu.

Niezwykle interesujce jest porwnanie tego tradycyjnie napisanego dzieka z wielkimi
polonezami, ktrych heroiczna tematyka. i monumentalna konstrukcja {Polonez As-dur.')
musi porwa kadego. e midzy mazurkami a polonezami istnieje bliski kontakt, lego
dowodzi umieszczenie przez Chopina w rodku Poloneza fi,\-inoll (1841) - mazurka.

380. Koncerty i sonaty Chopina

Z dziel koncertowych Chopina znane s i sawne przede wszystkim oba koncerty
fortepianowe, napisane bardzo wczenie, dla uytku wasnego: I Koncert e-moll ( 1830) i II
Koncert f-moll 1829, napisany ju w wieku lat 19, pniej, podobnie jak I Koncert. przed
wydaniem uzupeniany), a obok nich - rwnie wczesne Wariacje na temat Don Juana
(entuzjastycznie przyjte przez Roberta Schumanna: Hut ab, meine Herren. ein Genie!").
Rondo u lii krakowiak (krakowiak w formie wielkiego ronda koncertowego). Fantazja polska
(G'rund Fantuisic sur de airesnulioiiaux polonais) oraz Andante spiunato i Polonem.
Wszystkie te utwory zwizane s jeszcze z tradycj pianistyczn epoki przedromantycznej, s
par excellence popisowe, wzorowane na podobnych dzieach Kalkbrenncra. Moschelesa czy
nawet Fielda, przynajmniej w warstwie wirtuozowskiej. Chopin nie uczy si instrumcntacji,
tote np. koncerty musiay by potem wielokrotnie zreszt, bo nie byo to atwe
przcinstrumentowywane(m. in. przez Klindwortha, Tausiga. Granadosa i G. Fitelberga).
Sonaty Chopina powstaway w do sporych odstpach czasu z Sonata c-moll powstaa
wczenie, w 1828, i od razu zostaa niesusznie ostemplowana opini dziea niedojrzaego;
zawiera si ju w niej wiele cech osobistego stylu kompozytora. // Sonata fortepianowa h-moll
(1839) jest niezwykle zwarta, przeprowadzona ze wietn znajomoci moliwoci tematyki i
formy, zwaszcza w oryginalnym przetworzeniu. W czci trzeciej, powolnej, Chopin umieci
synny potem Marsz alohny. Ostatnia cz, waciwie pozbawiona tematu, stanowi przez
sw mia koncepcj gry unisono unikat w literaturze sonatowej tego czasu. Powstaa w r.
1844 Sonata h-moll ujta jest klasycznie, w postaci silnie tematycznie skontrastowanej. i jest
czym w rodzaju koncertu na fortepian solo.

381. Dobrzyski i Kolberg

Ignacy Feliks Dobrzyski (1807 1867), urodzony na Woyniu, by koleg Chopina i
uczniem Jzefa Eisnera. Dziaa jako pianista, pedagog, dyrygent koncertw symfonicznych i
organizator ycia muzycznego w Warszawie. Dyrygowa za granic, m. in. w Niemczech.
Wyda Szkol gry fortepianowej (1845). Z jego bogatego dorobku kompozytorskiego wiksze
znaczenie maj obie symfonie (/ 1830, // oparta na tematach ludowych 1834), 2
uwertury, opera Afonbar czyli Flibustierowie (1838) oraz kantata wity Boe. Pisa te
muzyk kameraln (m. in. Trio fortepianowe i 3 kwartety smyczkowe), koncerty solowe
(Koncert na klarnet i orkiestry) i pieni. Opery Konrad Wallenrod nie ukoczy. Rwnie
kompozytorem by Oskar Kolberg (18141890), ucze Eisnera i Dobrzyskiego, a nastpnie
K. Rungenhagena w Berlinie, bliski kolega Chopina. Jednak dla potomnoci zasuy si
gwnie swymi na monumentaln miar zakrojonymi pracami etnograficznymi. Kolberg
zebra i naukowo opracowa dziesitki tysicy pieni i tacw ludowych z rnych regionw
Polski i czciowo te Litwy i Rusi. Cz materiaw opublikowa w latach 1865 - -1S90 w
przeszo 30 tomach pod wsplnym tytuem Lud, jego zwyczaje, sposb ycia, mowa, podania,
przystawia, obrzdy, gusta, zabawy, pieni, muzyka i tace.

171

382. Muzyka absolutna i programowa

Muzyk absolutn nazywa si muzyk czyst, woln od jakichkolwiek zalenoci od dziedzin
dla niej obcych, od innych sztuk. Muzyka absolutna niczego nie przedstawia, nie mogaby by
zamieniona w sowa, nie odnotowuje niczego, nie wyraa wreszcie adnych uczu, co wicej;
jest wolna od czasu i miejsca. Jest to muzyka oparta jedynie na swoich wasnych prawach, pod
wzgldem formy autonomiczna. Bliej ideau muzyki absolutnej leaa zawsze muzyka
instrumentalna, ujta w formy nie zapoyczone od innych dzie, w formy autonomicznie
muzyczne. M uzyka absolutna pojawia si do pno. Jej najdoskonalsze przykady datuj
si z przeomu XVII l i XIX wieku, kiedy ju harmonika bya czynnikiem samodzielnym, a
przebieg muzyczny uzaleniony by od metod rozwijania materiau. Rwnolegle do czasu
konstytuowania si muzyki absolutnej pojawia si w muzyce (rwnie instrumentalnej)
tendencja do przedstawiania (w rnym stopniu sprawdzalnego) tematu (programu)
podawanego z reguy przez kompozytora albo w formie tytuu, albo te wrcz dokadniejszego
opisu treci danego dziea. Gwnymi gatunkami muzyki programowej s: symfonia
programowa i poemat symfoniczny.

383. Berlioz
Rol twrcy, ktry muzyce francuskiej zaszczepi idee romantyzmu, przej Berlioz Stworzy
podstawy nowej instrumentacji i wprowadzi we Francji zaoenia muzyk programowej.
Hcctor
Berlioz (18031869) by postaci pen wewntrznych sprzecznoci, by
romantykiem w najwyszym stopniu. Znaczenie Berlioza pomniejszano, przewanie z
perspektywy dokona i estetyki niemieckiej, taktycznie dominujce w XIX wieku. Trzeba te
przyzna, e kompozytor ten mia wicej powodzeniu w Niemczech ni we Francji, gdzie
traktowano go jako maniaka i pozbawiano moliwoci wpywania na ycie muzyczne i gdzie
dugo by zapoznanym geniuszem. Berlioz studiowa medycyn, lecz ksztaci si te na
muzyka. Jako kompozytor odnosi najpierw sukcesy; wielkie wraenie zrobia jego Symfonia
/cinuistyczna, autobiograficzna, z podtytuem Epizod z ycia artysty, skomentowana literacko
przez samego autora, zinstrumentowana na wielki skad. Jakby dalszym cigiem Symfonii
fantastycznej by poemat Lelio czyli powrt do yciu na chr i niewidzialnych solistw; dalej:
Harold w Italii na orkiestr symfoniczn z solo altwkowym. symfonia dramatyczna Romeo i
Julia na chr, solistw i orkiestr. Ponadto napisa kilka uwertur (Kroi Lear i Karnawa
rzymski}. Berlioz uprawia te twrczo operow: Benvenuto Cellim (1838), Trojanie (w
dwu czciach), opera komiczna Beatrycze i Benedykt. Nie majc atwego ycia, Berlioz
rekompensowa sobie owe niedostatki wolnoci w sztuce. By fanatykiem szczeroci,
bezprzykadnie namitnym polemist, przekonanym o swej misji i wielkoci. Z pewnoci by
najwikszym przedstawicielem romantycznej muzyki francuskiej, mia ogromny wpyw na
muzyk niemieck, nawet na tak wielkiego mistrza, jakim by Liszt. Warto podkreli, e jego
nowatorskie instrumentacje byyby niemoliwe, gdyby nie przypadajce akurat na te czasy
przemiany w zakresie budowy instrumentw, zwaszcza dtych; jego idee progrmowpci
znalazy odbicie niemal od razu w twrczoci innych kompozytorw, przede wszystkim
Liszta, a potem R. Straussa. Berlioz dziaa te jako krytyk muzyczny.

384. Symfonia programowa i poemat symfoniczny

172

Berlioz jest w dziejach muzyki przede wszystkim twrc symfonii programowej. Kompozytor
utrzymywa, e zaczyna tam, gdzie Beethoven skoczy. Symfonie Beel-hovena jawiy si
romantykom jako dziea par excellence dramatyczne. Talent dramatyczny Berlioza i jego
teatralny sposb wyraania siebie w muzyce powiody go w kierunku dzie subiektywnych
(idee fixe}, opartych na treciach poetyckich i na oddajcych uczuciowe stany technikach
malarskich, w czym pomocny by mu jego wielki zmys kolorystyczny poparty wietn
wprost wyjtkow znajomoci rodkw orkicstracyjnych (majc lat 41, opublikowa
wielki traktat: Traif (1'mstrumentation et d'orchestration modernes). Pierwsze sugestie
programowej muzyki pochodz nie od Beethovena, lecz od nauczyciela Berlioza (Berlioz
zawsze wyraa si o nim z najwikszym uznaniem), Lesueura, ktry usiowa wprowadza
pierwiastki programowe w muzyce kocielnej. Idea programowoci'bya zreszt zawsze bliska
muzyce francuskiej. Aby osign swj cel, Berlioz nie waha si rozszerza zespou
orkiestrowego i chrw do granic moliwoci przestrzennych i ekonomicznych. Symfonia
programowa skada si z kilku czci (podobnie jak kada symfonia), ale jej gwnym
wtkiem nie s jak w symfonii tematy, lecz program literacki, std kada cz symfonii
programowej ma odrbny tytu, sugerujcy temat literacki danej czci. Oczywicie caa
symfonia programowa ma te swj tytu. Do symfonii programowej kompozytor zazwyczaj
docza dokadny opis zaj w muzyce; wymagao to, oczywicie. pewnych zdolnoci
literackich. Tak uczyni w swojej Symphonie fantastiuue (1830) Berlioz, ktry mia w tym
swego poprzednika w Beethovenie (VI Symfonia zwana Pastoralna). Z innych symfonii
programowych Berlioza naley wymieni symfon ie: H uroki en Italie [ Romeo et Juliette.
Poemat symfoniczny jest form krtsz, bardziej zamknit i czsto odwoujc si do ju
gotowego programu, ktrym moe by poemat literacki lub te refleksja na temat gotowego
dziea sztuki; bywajednak. e poemat symfoniczny nie ma jednoznacznego programu (np. Les
Preludes Liszta). Poemat symfoniczny zawdzicza swj rozwj przede wszystkim Lisztowi i
R. Straussowi, a take Smetanie, Czajkow-skiemu, Saint- Saensowi i Frahckowi. R. Strauss
preferowa dla tej formy okrelenie Tondichtung. Zainteresowanie poematem symfonicznym
tak przy kocu XIX wieku popularnym w XX wieku zniko. Z polskich kompozytorw
uprawiali ten gatunek Noskowski, Karowicz i L. Rycki. Swoist syntez wszystkich
moliwoci symfonicznych stworzy w swoich 9 symfoniach G. Mahler.

385. Liszt
Wielki pianista, koncertujcy wirtuoz, wybitny pedagog, twrca poematu symfonicznego
by Liszt fenomenem XIX wieku. Franz Liszt (1811 1886), Wgier z pochodzenia (i przez
Wgrw uwaany nie bez powodu za twrc narodowego, cho kompozytor nie zna jzyka
ojczystego), urodzi si na Wgrzech i ju jako 9-letnie cudowne dziecko wystpowa
publicznie. W Bratysawie otrzyma od kilku magnatw stypendium na doskonalenie si w
grze fortepianowej; pojecha do Wiednia, gdzie ksztaci si u Czernego (fortepian) i u A.
Salieriego (kompozycja). Majc lat 13, produkuje si w salonach paryskich i na koncertach
publicznych, budzc wielki entuzjazm suchaczy. Podre koncertowe zawiody go z ojcem
do Anglii i Szwajcarii. Ale najwikszy wpyw na modego pianist miao podobno zetknicie
z wielk sztuk Nicco Paganiniego. Postanowi udoskonali sw pianistyk, w pisanych w
wielkich ilociach utworach wirtuozowskich przekracza miao granice wytyczone przez
swoich poprzednikw. W latach 18391847 Liszt odby szereg
wielkich podry
koncertowych po niemal wszystkich krajach Europy (w Polsce koncertowa dwukrotnie). W r.
1848 rozpoczyna si nowy okres w jego yciu: osiada w Weimarze jako nadworny
kapelmistrz, tu tworzy wielkie dziea orkiestrowe, tu wprowadza na estrad szereg dzie
innych kompozytorw (Berlioza, Schumanna, a przede wszystkim Wagnera, ktrego

173

Lohengrina Liszt wystawi po raz pierwszy), tu te po raz pierwszy zajmuje si na serio

kompozycj. Obok dzie fortepianowych (Sonata h-nioll, koncerty) powstaj poematy
symfoniczne. Pobyt w Weimarze nie by mimo wszystko zbyt korzystny dla Liszta;
kompozytor opuszcza Weimar i przenosi si do Rzymu. Tu oddaje si gwnie kompozycji; w
r. 1865 przyj nisze wicenia kapaskie, nie rezygnujc jednak ze swego gwnego
powoania artystycznego. Pod koniec ycia by szanowany, ale samotny; jeszcze w ostatnim
roku ycia odby wielk podr po Europie. Umiera w Bayreuth. Wrd dzie Liszta bodaj
najwaniejsze s jego poematy symfoniczne o programowym charakterze; z 13 dzie tego
gatunku trzeba wymieni przede wszystkim nastpujce: Ce qu'on entend sur
lamontagne(\S49), Tasso (1849), Preludia (1854), Mazepa (1851), Orfeusz (1854). Z
wokalnych dzie na szczegln uwag zasuguj pieni, kantaty i oratoria. Kosmopolita z
natury, demoniczny,
hipnotycznie cigajcy uwag sw gr pianista, wspaniay i
wspaniaomylny pedagog, do ktrego garnli si uczniowie z caego wiata (z Polakw m. in.
K. Tausig i J. Zarbski), by wielkim odkrywc moliwoci fortepianowych i harmonicznych.
Znaczenie Liszta wyraa si w dziejach muzyki w dwu zasadniczych innowacjach w
rozwoju nowej techniki fortepianowej i zwizanego
z tym kultu wirtuozostwa
instrumentalnego oraz w przemianie klasycznego schematu symfonii w
swobodnie
uformowany poemat symfoniczny. Mia wpyw na muzykw caej Europy od Hiszpanii a po
Rosj.

386. Fortepianowa twrczo Liszta

Olbrzymie znaczenie w dorobku Liszta ma jego twrczo fortepianowa. Jako pianista Liszt
rozpocz now er wirtuozostwa. Zrazu nawiza do wczesnoromantycznej mody byskotliwej
techniki fortepianowej, jak reprezentowali przed nim z wielkim powodzeniem Clementi,
Dussek, Hummel, Field. Kalkbrenncr, Pixis i Czerny. By uczniem Czernego i przez jaki czas
wykonywa jego utwory, zwaszcza Yariaons hrillantes. Wkrtce jednak do jednostronnej i
stereotypowej, zewntrznej wirtuozerii Liszt doczy wypracowane przez siebie techniki
akordowe, efektown gr w oktawach, operowanie rnymi rejestrami instrumentu, wymian
obu rk i owo typowe umieszczanie melodii w rodkowym rejestrze, gdy akompaniament
wyzyskiwa brzmienie i harmoni caego instrumentu. Liszt wydoby z fortepianu brzmienie
orkiestry, zreszt nie waha si przed opracowywaniem wielkich symfonii na fortepian
(symfonie Beethovena i Berlioza). Obok szeregu fantazji na temat oper popularnych wwczas
paryskich kompozytorw (Meyerbeer, Halevy, Bellini, Donizetti) Liszt napisa dwa dziea
najwyszej wartoci: 24 Grand Etudes i
Bravonrsludien nach Paganinis Capricen,
wzbogacajce materia pianistyczny o nowe, niezwykle efektowne i podziwiane wwczas
elementy szmerowe odgosy w rejestrach najniszych, chromatyczne biegniki, ktre
zwaszcza w pianissimo wywoyway wyjtkowe wraenie, przede
wszystkim za
demonstracj siy fortepianu, ktry zdaniem Liszta mg konkurowa z wielk orkiestr
oraz jako przeciwiestwo intymne traktowanie instrumentu, na ktrym zdarzay mu si
pasae zapowiadajce impresjonizm muzyczny. Tu te nale koncerty fortepianowe Liszta (z
Es-chir, II A-dur), wariacje na temat sekwencji Dies irae i kilka fantazji na fortepian z
towarzyszeniem orkiestry. Z dzie fortepianowych oprcz Latpielgrzymstwa na uwag
zasuguj Rapsodie wgierskie (19), interesujce i oryginalne prby stworzenia stylu
narodowego w muzyce wgierskiej, oryginalny w swojej nastrojowoci, a przez to wany cykl
Harmonies poetiaues et religieuses (Harmonie poetyckie i religijne, l O utworw, 1852),
szereg dziel pojedynczych, wrd ktrych najbardziej znane s: Walc ..Mefisto" i ,ynna
Sonata h-moll (\S53).

174

387. W krgu Liszta

Wok Liszta w Weimarze grupowali si kompozytorzy, ktrzy widzieli w nim przewodnika.
Byli to twrcy rnego formatu, czya ich zdeklarowana niech do ideaw Mendelssohna,
Schumanna, a pniej Brahmsa, w sumie stanowili oni wyran opozycj zwaszcza wobec
zwolennikw muzyki absolutnej. Ok. r. 1860 uywano nawet odrniajcego okrelenia Szkoa
Nowoniemiecka. Naleeli do niej Cornelius (ktry zostanie osobno omwiony), J. Raff i H.
von Bulow (znakomity dyrygent), a z mniejszych indywidualnoci jeszcze Draeseke, Rittcr i
K- lughardt. Joseph Joachim Raff (18221882) by przez pewien czas asystentem Liszta w
Weimarze, a nawet jego wsppracownikiem przy instrumentacji poematw symfonicznych
mistrza. Dziaa
we Frankfurcie nad Menem, tu prowadzi zaoone przez siebie
konserwatorium. Napisa ponad 200 dzie; z nich popularno zdobya /// Symfonia i szereg
krtkich utworw, wrd ktrych skrzypkowie ceni bardzo Cavalin na skrzypce i orkiestr.
Hans von Bulow (18301894) znany by jako dyrygent, mniej jako autor utworw
orkiestrowych. Spor ilo dzie symfonicznych, kameralnych i oper napisa Felix Draeseke
(18351913), ktry pod koniec ycia oguch. Z jego dzie wane miejsce zajmuje misterium
Christus (1899). AlexanderRitter(18331896) da si
pozna jako autor utworw
symfonicznych i oper, natomiast August Klughardt (18471902) jako autor uwertur i
oratoriw.

388. Hiller
Ferdinand Hiller (18111885), niemiecki pianista i dyrygent, ksztaci si we Frankfurcie nad
Menem i Wiedniu, w latach 18281835 przebywa w Paryu, gdzie pozna wielu wybitnych
muzykw z Rossinim i Chopinem na czele. Dziaa w wielu miastach Europy, gwnie jako
dyrygent. By take wybitnym krytykiem muzycznym. Napisa okoo 20 dzie, wrd nich 6
oper, 2 oratoria, szereg dzie wokalno-orkiestrowych, ktre przyniosy mu pewien rozgos,
szereg symfonii, koncertw i dzie kameralnych. Pisa pod wpywem Mendelssohna i
Schumanna, ale dla niemieckiej muzyki XIX wieku jego twrczo ma due znaczenie z
uwagi na nieprzecitny zmys formy i smak muzyczny. W repertuarze utrzymay si jego 3
koncerty fortepianowe.

389. Wagner
Richard Wagner (18131883) by przede wszystkim twrc operowym. Jego inne dziea
(orkiestrowe, sonaty fortepianowe, krtkie utwory fortepianowe) s uderzajco bez znaczenia,
moe tylko wybijaj si pieni do tekstw Matyldy Wesendonck (1857 1858), ale te
raczej jako studia wstpne do Tristana, niejako pieni. Twrca teatru muzycznego by
autentycznym czowiekiem teatru, wyrs w atmosferze teatru, i te dokona najwicej dla
XIX-wiecznej muzyki teatralnej. W muzyce by waciwie samoukiem. Najwczeniejsze
dziea Wagnera to Symfonia C- dur, uwertura Polonia (oparta na tematach polskich, a napisana
pod wraeniem wypadkw roku 1831), opery Die Hochzeit (Wesele). Die Feen (Boginki) i
Das Liehesverhot (aka: milosci), w ktrej po raz pierwszy pojawia si lekko zaznaczona
technii. motywu przewodniego. W r. 1834 Wagner obejmuje stanowisko dyrygenia w
Magdeburgu, w r. 1839 pojawia si w upragnionym Paryu, gdzie pozna wprawdzie Berlioza
i Liszta, ale gdzie te bezskutecznie zabiega o sukces swoich nowych dziel: oper Rienzi i Der
fiiegende Hollander (Holender tuacz). Po powrocie z Parya do Drezna powstaj opery:

175

Tannhduser (1845) i Lohensrin (1848), dziel, w ktrych kompozytor wyraa po raz pierwszy
swoje idee odrodzenia opery. I nad Lozien^niH-in pnicii.ie Wagner w czasie pamitnego dla
historii roku 1848. Jako rewolucjonista, b};' moe bardziej w sensie artystycznym ni
politycznym, jako zwolennik republikanw. Wagner znalaz si w gronie anarchistw i kiedy
powstanie upado musia ucieka. Osiedla si w Zurychu, pisze szereg prac teoretycznych na
temat zgubnych konwencji opery i na temat dramatu muzycznego przyszoci. Oper
przedstawia sobie W agner inaczej ni kompozytorzy operowi XIX wieku: muzyka i akcja
powinny i.^ rwnolegle, powinny si wspomaga, orkiestra ma podkrela uczucia
bohaterw, dzieo sceniczne nie moe by dzielone na osobne arie i sceny, w akcji i muzyce
powinna przechodzi jedna generalna linia. W r. 1850 pojawia si na scenie weimarskiej
prowadzony przez Liszta Lohengrin. Wagner rozpoczyna prac nad tekstemdo Pit'r.\cii.'!ii(i
\ihc/iingu. W r. 1859 koczy Tristana i Izoter, dzieo moe najlepiej wiadczce o geniuszu
muzycznym. kompozytora, ktry w harmonice i w zasadzie niekoczcych si linii
melodycznych wyprzedzi swoj epok. W r. 1861 (po amnestii) powraca do Niemiec. Z
czasem nawizuje si przyja midzy Wagnerem a jego arliwym i oddanym mu wyznawc,
krlem bawarskim Ludwikiem 11, ktry umoliwi mu rzecz wprosi niewiarygodn budow
wymarzonego teatru operowego w Bayreuth, przeznaczonego do wykona wycznie dzie
Wagnera. Kompozytor ma ju za sob oper komiczn Meistersinger (piewacy norymberscy),
w 1876 r. wystawia w Bayreuth cao Piercienia Nihelunga. Pod koniec ycia pisze swoje
ostatnie dzieo sceniczne Parsiful (1882).

390. Tannhduser" i Lohengrin"

Lata paryskie (18391842) przyniosy Wagnerowi zamiast sukcesw, ktrych tak pragn,
tylko bied i rozczarowanie. W warunkach cakowicie dla twrczoci nie sprzyjajcych
Wagner zaczyna pisa rozprawy o muzyce, koczy oper Rien:i i znajduje pierwsze pomysy
do opery Tannhauser. Ta opera i pniejszy Lohengrin wyp) waj z nowej wiadomoci
artystycznej kompozytora. Opery te maj ywotn drama furgi, mimo e opieraj si na
sagach. Tannhauser nosi Jeszcze znamiona open romantycznej, ale przez sw tematyk,
traktowanie orkiestry w przeprowadzaniu gwnych motyww opery, przez rezygnacj z
podziau na osobne sceny wokalne (arie, duety, chry), a take przez udzia czynnika
deklamacyjnego jest ju zapowiedzi zapatrywa estetycznych autora Piercienia Nibelunga.
Treci opery jest konflikt dwu wiatw: mistycznego i zmysowego. Podobny temat ma
Lohengiiii: jest nim sprzeczno midzy posannictwem artysty a saboci czowieka, ktry
zawistny i niechtny udaremnia spenienie ideau. W obu tych dzieach Wagner siga do
przekazw literackich z XIII wieku.

391. Tristan i Izolda"

W swoich poszukiwaniach tematycznych Wagner szed rwnolegle do wczesnych bada
uczonych, ktrzy w nawizywaniu do odlegych sag i legend widzieli moliwo stworzenia
autentycznie niemieckiej romantyki, jak reprezentowali LJhland czy Grimm. Rycerski wiat
Tannhausera i star niemieck wspaniao cesarstwa oywia kompozytor w ideach
muzycznych, ktre wyrastay poza operowe konwencje jego czasw. W r. 1859 powstaje
jeszcze jeden epos miosny: 'tristun und Isolcie: w nim Wagner poszed w swej miaoci
muzyka i dramaturga jeszcze dalej dla odmalowania duchowych rozterek dwojga
kochankw Wagner rozwin jzyk
muzyczny, ktrego nigdy pniej nie miano
zdystansowa. Zrezygnowa z podziau muzyki na sceny muzyka przebiega nieprzerwanie,

176

jest swobodna - - zwaszcza w sensie tonalnym (np. wstp do Tristanu napisany jest z pozoru
w a-moll, ale toniczny trjdwik a-moll nie pojawia si w nim ani razu). W 7 ustanie Wagner
rozwija przede wszystkim pomys nie koczcej si melodii {unendiiche Melodie), tworu
nielicznego, przewijajcego si przez dzieo bez przerw niemal, niezalenego od metrum,
nieokresowego, opartego na wystudiowanej do koca, bogatej interwalistyce, dziki ktrej
harmonicznie projektowana muzyka staje si muzyka niemal polifoniczna. I to dzieo
powstao na tle literackiego przekazu z Xlii wieku (Gotttried von Strassburg).

392. Dramat muzyczny

Wagnera Wagner mia wasna koncepcj twrczoci scenicznej. W pismach odegnywa si
od operyjego celem by! dramat muzyczny. Po niepowodzeniach w dziedzinie romantycznej
opery Wagner dokadnie przemyla moliwoci muzycznego dziea scenicznego. W swoich
planach by bezkompromisowy, by owadnity idei} teatru totalnego -Gesamtkunstwerk. Idea
ta przerosa wszelkie koncepcje jego poprzednikw; kompozytorzy robili wszystko w uni
muzyki. Wagner w imi sztuki. Poczenie niemal w kadym szczegle sowa, piewu,
jzyka orkiestrowego, akcji, gry i scenografii bez dominacji jednego elementu nad innymi
byo zawsze utopi. Wagner potrafi j urzeczywistni. W tym moe tkwi najwiksze jego
zasugi. A przy tym kompozytor nie wychodzi od obrazw czy klimatu akcji, lecz od
motyww czysto muzycznych, ktre opanowyway w miar rozwoju muzyki cae dzieo.
Szczeglnie w metodzie wyzyskiwania najrniejszych (ostatnich") moliwoci motyww
dziea by Wagner mistrzem. Pisa sam libretta do swoich oper, teksty te s literacko
samodzielne. Treci librett Wagnera s legendy i mity germaskie, a ich klimat przesycony
jest romantycznym mistycyzmem. Idealnie przylega do tego klimatu odrbny jzyk
dwikowy Wagnera, niekonwencjonalny jak zreszt caa sceniczna muzyka kompozytora,
ktry np. zupenie wyjtkowp^ie Meistersinger} posugiwa si chrem. Orkiestrze Wagner
zapewnia o wiele wiksz rol w ksztatowaniu dziea ni wspczeni mu kompozytorzy
operowi. Wagner wywar wielki wpyw-na wspczesnych (moe tylko jeden Brahms opar si
urokowi jego genialnych wizji, prawdopodobnie dlatego, e mao interesowa si teatrem).
Jego styl ksztatowa si powoli i gruntownie, co jaskrawo przeczy kolejom jego losw. W
muzyce XIX wieku nie byo kompozytora, ktry by mia tak jasno wytyczone ideay twrcze.

393. Motywy przewodnie

Tak bardzo znamienne dla twrczoci scenicznej Wagnera motywy przewodnie nie byy jego
wycznym wynalazkiem: stosowa je przed nim w muzyce znany mu dobrze Weber, a
wczeniej jeszcze Mozart i Gretry. Ale dopiero Wagner potrafi tym motywom nada
dramatyczny sens, wyznaczajc im rol charakterystyki osb i sytuacji. Pomocna mu bya w
tym sztuka wariacyjna, dziki ktrej mg snu perypetie muzyczne bez koca, a take bardzo
rozwinita harmonika, ktra pozwalaa na tok nieprzerwany,. nie koczcy si. Wagner
zrezygnowa z prostego podziau na numery, muzyka przechodzi u niego z jednego stanu w
drugi, wszystko to dzieje si na podstawie harmoniki niekadencyjnej, dziki chromatyce,
enharmonii i alteracjom. Typowym i jedynym przykadem najszerzej rozwinitej harmoniki
jest Tristan. Po tym dziele nie pojawi si ani jeden utwr, ktry by mg si z nim rwna w
zakresie tonalnej harmoniki rozszerzonej. Std te widziano w tym dziele i apogeum harmonii
XIX-wiecznej, i jej kryzys. Na uwag zasuguje te traktowanie orkiestry u Wagnera.
Kompozytor powikszy obsad, posugiwa si chrami" instrumentw o barwie podobnej,
uywa wicej ni inni instrumentw blaszanych, dzieli smyczki na mae grupy, ktre

177

traktowane wielogosowo tworzyy muzyk sferyczn, nieziemsk. W orkiestrze dzieje si

dziki motywom przewodnim to wszystko, co nie jest powiedziane w tekcie. Niemal w
kadym zakresie muzyki dramatycznej Wagner wykaza wasny pogld i wasny zasb
rodkw. Z techniki motyww przewodnich Wagner uczyni co w rodzaju jzyka muzyki.
Krtkie tematy lub motywy muzyczne (Leitmotiv) mwiy" o osobach, przedmiotach,
miejscach, zdarzeniach i ideach, od czasu do czasu pojawiajc si w trakcie rozwijajcego si
dziea. Dziki nim muzyka znaczy" wicej ni jest to w jej mocy, dziki nim moliwa jesi
siaa nawet aiuzyjno muzyki, technika odwoywania si do ju zaistniaych taktw. Geniusz
kompozytora sprawia, e motywy te, wtrcane raz po raz, nie rozbijay formy, lecz
przeciwnie tworzyy jej wyjtkow cigo i logik. Najpeniejszym przedstawieniem idei
motyww przewodnich jest tetralogia Piercie Nibelunga (Der Ring des Nibcilingen),
skadajca si z 4 dramatw: Zloto Renu (Das Rheingold. 1854), Wulkiriu (Die Walkiire,
1856), Zygfryd(Siegjried, 1869) i Zmierzch bogw (Gtterdammerung, 1874).

394. ,, Meistersinger" i Parsifal"

Die Meistersinger von Nurnberg (piewacy norymberscy, 1867) pomylani byli jako opera
komiczna. Wagner zarzuci w tym dziele niemal wyeksploatowan chromatyk Tristana i stara
si da dzieo muzycznie proste, bezpretensjonalne (wstp do piewakw norymberskich
zaczyna si od akordu C-dur i cay jest ujty w jasno okrelonych funkcjach tonalnych).
Przewaa tu myl archaizacyjna std tak wiele tu zwrotw gregoriaskich, tak duo
kontrapunktu redniowiecznego i ludowoci. Tematem opery jest konkurs piewaczy, a
bohaterem lud. Do sagi niemieckiej powrci Wagner w misterium religijnym Pairsifal,
opiewajcym zbawcze dziaanie mioci. Zgodnie z yczeniem kompozytora dzieo to miao
by wykonywane tylko w teatrze w Bayreuth (w r. 1882 wystawiano w tym teatrze tylko
Parsifala).

395. Verdi
W XIX wieku muzyka woska przez wieki decydujca o rozwoju muzyki europejskiej
zesza na plan dalszy i na tym planie pozostaaby- gdyby nie dziaalno Verdiego,
najwikszego twrcy opery woskiej wieku XIX. Giuseppe Verdi (1813 1901) urodzi si w
tym samym roku co Wagner, przez dugie te lata byt mu przeciwstawiany ze strat dla swego
znaczenia. W istocie rzeczy by nie mniej utalentowany, moe nie tak miay w pomysach jak
twrca Tristanu, ale rwnie intensywnie mylcy kategoriami teatru muzycznego. Verdi
muzyki uczy) si prywatnie w Busseto i w Mediolanie, wykazujc wielki zapa i wybitne
zdolnoci w kierunku muzyki dramatycznej. W r. 1839 w mediolaskiej La Scali wykonano
jego pierwsz oper, Oberto, ale prawdziwy sukces przynioso mu trzecie z kolei dzieo
dramatyczne Nabuchodo-nozor. Sceny chrowe z lej i z nastpnych oper (Lombantczycy,
Ernaiti) znakomicie symbolizoway walk o wolno i odegra miay rol stymulujc we
woskim ruchu niepodlegociowym, z ktrym Verdi czynnie jako twrca sympatyzowa. Trzy
arcydziea, na ktrych opieraa si wielka sawa kompozytora (a take niezaleno
materialna) to Risoletlo, 'trubadur i Trayiata (18511853). W nich pokaza przy caej
prostocie faktury i instrumentacji wielk inwencj melodyczn, umiejtno dramaturgii
muzycznej i mistrzostwo scenicznego efektu. Wczeniejsze opery: Makbet i Luiza Miller, i
nastpne: Nieszpory sycylijskie, Simone Boccanegra, Bal maskowy, Moc przeznaczenia i Don
Carlos, nie maj ju tej siy przekonywania, cho wiele w nich udanych fragmentw. Po
sukcesie Balu maskowego posugiwano si nazwiskiem kompozytora jako zawoaniem

178

politycznym (woano: Niech yje Verdi, Viva Verdi", co oznaczao Viva Yittorio Emanuele
Re d'ltaia": byo to zakazane haso zjednoczenia Woch). Ostatnie opery Verdiego; Aida.
napisana na otwarcie Kanau Sueskiego (premiera tej opery odbya si w Kairze w 1871),
Otello (1887) i - wielka opera buffa Falstajj (1893), s doskonae, wrcz mistrzowskie.
Libretta do obu ostatnich oper napisa Arrigo Boito. W dzieach tych Verdi zrezygnowa z
numerowoci" podziau opery i stosowa recitativa i ariosa w typie zblionym do ideaw
Wagnera. Poza operami znane s jeszcze: Kwartet smyczkowy (1873) i Requiem (na mier
Alessandra Manzoniego, 1874). Majc lat 85, Verdi pisze kilka utworw religijnych. W swojej
twrczoci operowej, ktra stawia go w jednym rzdzie z Mozartem i Wagnerem, Verdi
pokaza, e gatunek ten moe by oywiony nie tylko pomysami muzycznymi. lecz rwnie
wietnymi tematami. Szekspir, Hugo, Schiller byli o ile lepszym rdem dla inwencji
librecistw ni mierne teksty przewaajce dotd w operze woskiej. Verdi trzyma si
wyranie woskiej tradycji, woskiego realizmu scenicznego. Silna, namitna kantylena, ywa.
ognista niekiedy rytmika, znakomite sceny chralne, fascynujce brzmienie orkiestry (w
pniejszych dzieach) i umiejtno znajdowania rozwiza scenicznych wszystko to
zadecydowao o wielkoci kompozytora. Verdi zacz pisa opery w stylu bliskim Belliniemu,
z wielkimi popisami bel canta, potem jednak j ka nacisk nie tyle na piew, co na muzyk,
pisa coraz wolniej, znajdujc w kocu styl wasny, zwizany z wiosk tradycj, ale
przepojony indywidualnym wyrazem.

396. Smaregliu i inni

W czasach Verdiego dziaali we Woszech pomniejsi twrcy oper. ktrzy rwnie zasuguj
na przypomnienie. Wrd nich wybija si jako kompozytor tworzcy pod wpywem idei
Wagnera Antonio Smareglia (1854 1929). duo modszy od Verdiego. ale piszcy swoje
dziea w ostatnim okresie twrczoci wielkiego mistrza opery. Smareglia ksztaci si w
Mediolanie, zdoby sobie szybko rozgos jako autor oper (Prcziosa, La Falemi): w r. 1900
straci wzrok. Pisa te muzyk kocieln i pieni. Rwienikiem Verdiego by Errico (b.nrico)
Petrella (18131877), ktry studiowa w Neapolu, w wieku lat 16 napisa oper // diavolo
color di rosa i szybko osign rozgos najwybitniejszego po Verdim kompozytora operowego.
Napisa 25 oper (m. in. Mario Yisconti, La Contessa (fAmalfi i Bianca Orsmi). Rwienikiem
Smareglii natomiast by Alfredo Catalani (18541893), autor oper i poematu symfonicznego
Ero e Leandro.

397. Boito
Arrigo Boito (18421918), poeta i kompozytor operowy, by synem Wocha i Polki Jzefiny
Radoliskiej. Entuzjazmowa si muzyk Beethovena i Wagnera. Wiele podrowa. W r.
1868 zadebiutowa jako kompozytor sceniczny oper Mefistofele (wg obu czci Fausta
Goethego); w Mediolanie dzieo to zostao le przyjte, ale z biegiem czasu odkryto jego
wielkie walory i do dzi jest ono w repertuarze wielu scen. Oper Nerone (nie ukoczon)
ukoczy i wystawi Arturo Toscanini. Boito by te znakomitym librecist (m. in. napisa
libretta do Otella i Falstaffa Verdiego oraz do opery La Gioconda Ponchiellego) oraz autorem
nowel.

179

398. Ponchielli i inni

Amilcare Ponchielli (18341886) studiowa w Mediolanie, dziaa jako organista w
Cremonie, tu te wystawi swoj oper z Promessi sposi (do tekstu Manzoniego). Dzieo to
przynioso mu spory sukces, podobnie jak najbardziej znana opera Gioconda (1876). Pozostae
12 oper przeszo bez echa. Ponchielli pisa rwnie balety i muzyk kocieln. Skomponowa
te Hymn pamici Garibaldiego. Z innych dzie Ponchiellego warto zachowa Kwintet na
instrumenty dte i fortepian. Z nastpnego pokolenia twrcw operowych wybi si obok
Pucciniego Giordano. Umberto Giordano (18671948) da si pozna jako autor oper
Fedora i Andrea Chenier (napisa te 8 innych oper); by gorcym zwolennikiem jednolitego
zapisu party turowego. Kompozytorami quasi-werystycznych oper woskich byli ponadto:
Francesco Ciiea (1866 1950; opery: Tilda i Adriana Lecowreur), Oellio Benvenuio
Coronaro (18631916; opery: Jolanda, Festa a Marina) i Riccardo Zandonai (18831944;
ucze Mascagnie-go, opera: Francesca da Rimini).

399. Opera werystyczna

Opera powstaa we Woszech i bya obok muzyki kocielnej domen zainteresowa
pokole twrcw. Kade kolejne pokolenie miao odmienn wizj dziea dramatycznego. Przy
kocu XIX wieku pojawia si we woskiej muzyce operowej kierunek werystyczny, oparty na
nowej zasadzie wyboru tematu. Kompozytorzy odwracaj si od tematyki fantastycznej,
kultywowanej z takim zapaem w okresie romantyzmu, i poszukuj materiau bliskiego
rzeczywistoci, nie ogldajc si na ostro zarysowywanych problemw. Historia, mistyka,
legendy wszystko to musiao kiedy ustpi samemu yciu", prawdzie o nim. Woano o
prawd i rzeczywisto, krytyka oper od lat sza przecie w tym kierunku. Zalki opery
werystycznej mona dostrzec ju w angielskiej ballad opera, w ktrej oszustwo, przestpstwo i
zmysowo byy rwnie dobrym tematem jak dzieje greckich bogw. W literaturze Zola czy
Ibsen potrafili pokaza, czym jest ycie malowane prawdziwie i co moe by tematem sztuki.
Weryci zamienili wagnerowskiego bohatera na chopa sycylijskiego, ktrego honor na
przykad wart by rwnie interesujcej oprawy operowej, jak pragnienie zemsty u monego
wadcy. Weryzm operowy stal si jakby odpowiednikiem naturalizmu w literaturze. Wedug
werystw (z ich gwnym przedstawicielem Puccinim) podstaw opery mia by temat i jego
rozwinicie fabularne; w przeciwiestwie do wikszoci zabiegajcych o powodzenie
wspczesnych im twrcw operowych weryci uwaali, e publiczno naley fascynowa
nie tylko muzyk, lecz przede wszystkim sam tematyk opery. Std pochodzi ich dbao o
jasn, zrozumia akcj i o muzyk suc jej podkreleniu, nie zniweczeniu, co tak czsto w
operach si zdarzao. Pewne elementy filozofii weryzmu wprowadzi ju Verdi (Truviata,
Rigolelto, Bal maskowy).

400. Puccini
Giacomo Puccini (1858 1924) pochodzi z licznej rodziny muzykw, dziaajcych od dawna w
miecie Luccajako kapelmistrze i nauczyciele muzyki, a take jako kompozytorzy muzyki
kocielnej. Puccini studiowa najpierw w Lucce, potem w Mediolanie (pod kierunkiem
Bazziniego i Ponchiellego). Jego pierwsze prby operowe wyglday mizernie, mimo to
wydawca Ricordi widzc w nim wielki talent dramatyczny popiera go, wynajdywa mu
librecistw i doprowadzi do napisania oper, ktre przyniosy kompozytorowi sukces i

180

majtek; byy to opery: Manon Lt^-nmi (iiS93. wg A. F Prvosla d'Exiles), a zwaszcza La

Bohem (Cyganeria, 1896, v,g H. Murgera). Puccini podejmowa tematy operowe ju ujte
bez powodzenia przez innych. Nie zraao to kompozytora, przeciwnie, chcia jakby
udowodni, e muzyka mona uszlachetni niedostatki libretta. Kolejne dwa dziea
Pucciniego: loscu z r. 1900 (wg V. Sardoui i egzotyczna w tematyce literackiej i muzycznej
Madui-ne Biilterfiy (1904), stanowiy szczytowe osignicia twrczoci kompozytora, a
zarazem przykady scenicznie najbardziej udanych idei technicznych kompozytora. Puccini
oddziaywa na suchaczy wszystkich kontynentw; mia niezwyky zmys efektu teatralnego.
Ostatnie opery nie przyniosy mu ju takiego powodzenia. W r. 1910 powstaje Dziewcz r
Zachodu, w 1917 opera komiczna Jaskka, w 1918 Tryptyk zoony z jednoaktwek Flasze:,
Siostra Anielka, Gianni Schicchi. Prb przeniesienia chiskiej bani C. Gozziego Turandoi
na scen przerwaa mier (na podstawie wielu notatek druga cz ostatniego aktu
dokoczy F. Altano; cao wystawiono w r. 1926). Oprcz oper Puccini pozostawi msz, 2
kantaty i nieco muzyki kameralnej bez wikszego znaczenia.

401. Mascagni i Leoncavallo

Obok Pucciniego dwaj twrcy przyczynili si do rozgosu i rozwojii opery werysty-cznej:
Pitro Mascagni i Ruggiero Leoncavallo. Tak si zoyo. e wanie oni obaj ubiegali si o
nagrod na konkursie, ktry urzdzi wydawca mediolaski Sonzogno w r. 1890. Mascagni
przedoy wwczas jednoaktwk Cavalieria rusticana, a Leoncavallo Pajace. Zwyciy w
tym pojedynku Mascagni, ale nie dlatego, e jego dzieo oceniono wyej, lecz z powodu
niedopenienia przez Leoncavalla warunkw konkursu (nadesa oper dwuaktow, podczas
gdy konkurs rozpisano na oper jednoaktowa). Pietro Mascagni (18631945) ksztaci si w
Livorno i Mediolanie i dziaa jako dyrygent w Parmie. Nazwisko jego stao si gone po
konkursie. Oper Cavalleria rusticana (Rycersko wieniacza) wystawiono w r. 1890 w
Rzymie. Mascagni pisa te msze, dziea symfoniczne, operetki i inne opery (z nich
najgoniejsze byy: Amico Fritz, 1891, i Ilpiccolo Marat, 1921), ale dla publicznoci mia
zosta tylko autorem tej jednej jednoaktwki. Ruggiero Leoncavallo (l 8571919) byt nie
tylko muzykiem, ale i literatem, tumaczem i dziennikarzem. Pagliacci i Pajace) z cudown
rol gwn (Canio), ktr piewa znakomicie Caruso, miay sta si rwnie jedynym
znanym dzieem i tego kompozytora. Z innych oper Leoncavalla na uwag zasuguj La
Boheme (1897) i Maia (1910). Pisa te operetki, muzyk chmiri i symfoniczn.

402. Wolf-Ferrari
Ermanno Wolf-Ferrari (18761948), syn Niemca (malarza) s \V loszki, cho uczy si
muzyki od 6. roku ycia, zrazu chcia zosta malarzem. Kompozycie studiowa w Monachium,
tu te debiutowa wczenie jako autor muzyki symfonicznej. W latach 19021907 by
dyrektorem konserwatorium w Wenecji. Tworzy opery o tematyce komicznej, czc
elementy woskiej opery buffa z impulsami muzyki nowszej. Z jego dziel tego typu wymieni
trzeba: Le Donn euriose (Ciekawe niewiasty, 1903), z cjuattri rufiteghi (Czterech ghi.ir<m,
1906), // scgreto di Susannu ( 7 tijemniea Zuzanny, 1909) oraz werystyczn oper ludow z
(Jio/el/i delia Madonna (Klejnoty Madonny. 1911). Pisa te dziea symfoniczne (7 rinicii.
1936), koncerty instrumentalne, utwory kameralne i religijne (m. in. oratorium 7 luiHui
Kurni). Wan pozycj w dorobku kompozytora jest oratorium La V im niniYa (!\'owi' ycie)
wg poematu Dantego o tyme tytule.

181

403. Gounod i Mussenet

Charles Gounod (18 l S l S93) studiowa w Paryu u Halevy'ego i Paera. Jako laureat Nagrody
Rzymskiej przebywa przez 3 lata w Rzymie, gdzie mia okazj pozna muzyk Palestriny. By
pewny, e /.ostanie kompozytorem muzyki kocielnej, a nawet ksidzem. Spenio si tylko to
pierwsze: Gounod jest autorem mszy (Messc Solennel-ie), motetw, kantat i 4 ora>oriw, a
nade wszystko owego najpowszechniej w kociele znanego utworu Mediiiiiiiin (f/r Ic premier
Prelude ile Bach (1852), czyli popularnej kompozycji Ave Marin, w ktrej autorstwo Gounoda
przysuguje tylko melodii, gdy akompaniamentem jest zacytowane in crudo Preludium (.'-dur
z Wohitempei lerles Klavicr Bacha. Pierwsze dwie prby operowe nie powiody si. Wicej
szczcia mia Gounod z oper Le Mrdecin maign' liii (Lekarz mimo woli, 1858, wg Moliera).
W r. 1859 pojawia si na scenie paryskiej opera f~aust (wg Goethego), ktra ujawnia
najistotniejsze cechy operowego talentu kompozytora: jego subtelny liryzm, barwn
instrum.entacj, a przede wszystkim umiejtno pisania popisowych arii dla wokalistw.
Niezwykle popularna jest zwaszcza baletowa muzyka z opery 1'uust. Mircille i Romeo i Julia
- dwie pniejsze opery Gounoda - osigny rwnie wielkie powodzenie na scenie
paryskiej. Swoj twrczoci operow Gounod walnie przyczyni si do odnowy (zagroonej
s!ale przez oper wosk i niemieck) francuskiej opery. Twrca 23 oper Jules Messenet
(18421912) by najmodszym z 11 rodzestwa. Studiowa w Paryu u A. Thomasa. uczy w
konserwatorium, ktre potem prowadzi przez dugie lata. Jego twrczo operowa, czc
efektowny, ogromny patos wielkiej opery w stylu Meyerbeera z lirycznym sentymentalizmem
Gounoda, miaa niezwyke powodzenie. Manon \ 1884). Wenher (1891) i Don Quichote
(1910) nale do najbardziej popularnych oper Masseneta. Pod koniec ycia kompozytor
zbliy si do idei Wagnera i werystw woskich. Pisa le oratoria, kantaty, dziea
orkiestrowe, kameralne i pieni.

404. Thomas. David i Delibes

Arnbroise Thomas (18' l !!S96) studiowa w Paryu, przebywa przez jaki czas we Woszech;
w Paryu {-."''^'it''-''! si niemal wycznie twrczoci dramatycznej. Jednak wikszo jego
oper n;c miaia na scenie dugiego ywota. Dopiero Mignon i Hamlet przyniosy kompozyt,."
o',', i pewien rozgos, Thomas pisa te muzyk kocieln (Requiem, Messe soicnne/lt). balety
i muzyk kameraln. Flicien Cesar David (1810--1876) ksztaci si w Paryu pod
kierunkiem Cherubiniego. jako miody czowiek przyczy si do sekty saint-simonistw, a
kiedy sekt rozwizano, uda si wraz z innymi apostoami na wschd (do Konstantynopola i
Egiptu). Powrciwszy do Francji, zamieszka na wsi, gdzie odda si pracy twrczej. Napisa
symfoni w formie ody Le desert (Pustynia, 1844), w ktrej chcia przedstawi wraenia ze
swej podry orientalnej. W dziejach muzyki moe by uwaany za pioniera muzyki
egzotycznej, prekursora Roussela i Messiaena. Pisa te dziea kameralne i opery, spord
ktrych sukces przyniosa ma Lalla Roukh (1862). Leo Delibes (18361891) ksztaci si na
piewaka, tworzy wietne balety (Coppelia, 1870, Sy!via, 1876) i opery (m. in. aknie, 1883)
o wyrazistej melodyce, barwnie instrumentowane.

405. Bizet
Georgs Bizet (1838US75) by synem nauczyciela piewu i ju jako 9-letni chopiec zosta
przyjty do konserwatorium paryskiego, gdzie w cigu 10 lat nauki (kompozycj studiowa u

182

Halevy'ego) zdoby szereg nagrd, a w kocu i Nagrod Rzymsk. 24-letni kompozytor

wystawia po powrocie z Woch Les Peclieurs dc perles (Poawiacze perci), dzieo
przyjte chodno (pniej miao ono wiadczy o znakomitym talencie modego kompozytora,
podobnie jak jego Symfonia, dzieo 17-letniego chopca). Nie przyniosy te podanych
sukcesw nastpne opery Bizeta: Pikne dziewcz z Perth i Djamiieh. Bizet zwrci si ku
twrczoci symfonicznej, by w ostatnich miesicach swego ycia napisa swoje najwiksze
dzieo: Carmen. W r. 1875 wystawiono Carmen (wg Prospera Merimee), oper o niezwykej i
fascynujcej sile dramatycznej, formalnie
niemal doskona, przepenion naturaln
melodyjnoci i icie francuskim wdzikiem. Carmenje&t dzi jedn z najczciej grywanych
oper na wiecie. Gdyby Bizel y duej, mgby odegra w muzyce francuskiej tak rol Jak
Wagner w niemieckiej czy Verdi we woskiej. Zmar jednak w trzy miesice po wystawieniu
Carmen. Z jego dzie orkiestrowych popularno zdobyy 2 suity koncertowe uoone z
muzyki do melodramatu A. Daudeta L'Arlesienne (Ariezjanka). Wielkim entuzjast Bizeta by
Nietzsche (pisma: Der Fali Wagner i Randglossen zu Carmen). Bizet stanowi w europejskiej
muzyce XIX wieku trzecie ogniwo rozwoju muzyki operowej. Obok Wagnera i Verdiego,
reprezentujcych biegunowo rne tendencje, Georges Bizet wnis do opery klarowno i
zmysowo, ktrej dugo jeszcze po nim nikt w tym gatunku osign nie potrafi. Mao
znane s fortepianowe utwory Bizeta i jego pieni, cho i w nich odzwierciedla si subtelna
natura twrcy Carmen.

406. Saint-Saens i Lalo

Camille Saint-Saens (18351921) da si pozna bardzo wczenie jako nieprzecitny pianista
i kompozytor. By wietnym pedagogiem, wspzaoycielem Narodowego Towarzystwa
Muzycznego. Dziaa te jako pisarz muzyczny, autor ksiek o muzyce i esejw na temat
archeologii, religii i astronomii, za ktr przepada. Zasugi kompozytora polegaj na
wprowadzeniu do muzyki francuskiej na wielk skal muzyki symfonicznej. Pisa poematy
symfoniczne, suity i symfonie (III Symfonia, 1869), pisa te koncerty instrumentalne o
wielkim rozmachu (wrd nich popularne s: Koncert wiolonczelowy a-moll i Koncert
fortepianowy g- molt). Duy rozgos zdoby poemat symfoniczny Danse macabre (1874).
Najpopularniejszym
dzieem scenicznym kompozytora bya opera Samson i Dalila,
wystawiona w Weimarze w r. 1877. W repertuarze skrzypkw utrzymay si dwa znakomite
utwory: Introduction et Rondo Capriccioso na skrzypce i orkiestr oraz Havanaise. Z dzie
orkiestrowych najpopularniejszy jest Karnawa zwierzt (Le Carnaval des Animaux, 1886,
cykl 13 utworw, wrd ktrych znajduje si popularny abd). Edouard Lalo (18231892),
kompozytor francuski pochodzenia hiszpaskiego, by twrc niezwykle samodzielnym.
Kiedy w Paryu nastaa moda wycznie na komponowanie oper pisa muzyk kameraln,
tworzy utwory orkiestrowe w czasie, gdy naleao" pisa je z przeznaczeniem dla baletu. W
kocu i on napisa oper i balet, ale dziea te nie zdobyy powodzenia (cho opera le Roi d'Ys,
1888, ma due znaczenie w historii opery francuskiej). By autorem 4 koncertw
skrzypcowych, z ktrych jeden, Symphonie espagnole (1875), przynis mu duy roz- gos.
Bardzo wysoko stawiany jest te jego Koncert wiolonczelowy (1877).

407. Vieuxtemps i Sarasate

W drugiej poowie XIX wieku dwaj skrzypkowie zdobyli saw wybitnych wirtuozw: Belg
Vieuxtemps i Hiszpan Sarasate. Henri Vieuxtemps (l 8201881) ju wystpowa majc 9 lat.
Wyksztaci si pod kierunkiem Reichy w Paryu na kompozytora, dziaa w Petersburgu jako

183

skrzypek nadworny cara Mikoaja, pniej koncertowa; uczy te w konserwatorium w

Brukseli, ale czciowy parali uniemoliwi mu zarwno gr, jak i uczenie. Vieuxtemps
napisa 6 koncertw skrzypcowych, bardzo wirtuozowskich (najpopularniejsze z nich s IV \
V), 1 koncerty
wiolonczelowe, sporo muzyki kameralnej i wartociow literatur
pedagogiczn na swj instrument. Pablo dc Sarasate (Pablo Martin Meliton Sarasate y
Navascuez, 18441908) wystpowa ju w wieku lat 10 na dworze w Madrycie. By uczniem
Alarda w konserwatorium paryskim. Podre koncertowe zaprowadziy go jako bodaj
pierwszego skrzypka tej klasy a do krajw orientalnych i Ameryki. Wielu kompozytorw
napisao specjalnie dla niego swoje koncerty skrzypcowe (m. in. Edouard Lalo swoj
Symplionie espagnole, Bruch swj // Koncert skrzypcowy, a Saint-Saens synne Rondo
capriccioso i a trzy koncerty skrzypcowe). Sarasate gra nieporwnanie, podziwiano
zwaszcza jego bajeczn technik, czysto intonacji i pikny ton. Z utworw Sarasatego w
repertuarze skrzypcowym utrzymay si: fantazja z opery Carmen, lance hiszpaskie, a przede
wszystkim synne Meloille cygask ie.

408. Gade
Dusk muzyk najpeniej reprezentowali dwaj zaoyciele szkoy narodowej - Hart-mann i
Gade, czcy elementy wczesnego romantyzmu niemieckiego z pierwiastkami rodzimej
muzyki ludowej. Johan Peder Emilius Hartmann (1805 1900) by autorem oper, baletw,
Koncertu skrzypcowego, dzie fortepianowych i pieni. Jego zi Niels Gade (1817 1890).
syn budowniczego instrumentw, by samoukiem - ksztaci si dziaa przez jaki czas w
Niemczech i wsawi si (zapomnianymi dzi) 8 symfoniami. A wsrd nich stosunkowo
najbardziej znana jest l Symfonia. Pisa tez kantaty i utwory kameralne w stylu bliskim
wczesnym romantykom niemieckim (kwartety smyczkowe). Znane s jego fortepianowe
Akwarele, ujte w 3 zeszytach. O wielkim talencie kompozytora wiadczyo jego pierwsze
opus: uwertura Echa z Ossianci. Z innych dzie Gadego wymieni trzeba: kantat Elverskud\
Koncert skrzypcowy. Gade reprezentuje w muzyce europejskiej duski romantyzm, wicy
mendelssohnowsk poetyczno z do surow rodzim melodyk.

409. Syendsen i Sinding

Reprezentant muzyki norweskiej Johan Severin Svendsen(1840 - 1911) studiowaljak wielu
kompozytorw skandynawskich w Lipsku, przebywa te w Paryu, Rzymie i Londynie,
prowadzi w Oslo koncerty towarzystwa muzycznego, a w latach 1883 1908 by
kapelmistrzem dworskim w Kopenhadze. Pisa symfonie, koncerty instrumentalne (m. in.
Koncert skrzypcowy, 1870), muzyk kameraln i pieni. Talent jego najpeniej wyraa si w
maych formach; du popularno zdoby sobie Romans na skrzypce i fortepian. Christian
Sinding (18561941) by uczniem najwybitniejszego badacza folkloru norweskiego, Ludviga
Mafhiasa Lindemana. Studiowa rwnie. w Lipsku i dal si pozna przede wszystkim jako
autor pieni i utworw fortepianowych (populan.e Szmery wiosny). Pisa te symfonie,
koncerty instrumentalne, dziea kameralne i opery.

410. Grieg

184

Norweg Edvard Grieg (1843 -1907) dziaa jako kompozytor, pianista i dyrygent, wiele
podrowa, ksztaci si w Lipsku. Twrczoci swoj zdoby miano ,,Chopina Pnocy", a
muzyce norweskiej popularno. By wietnym pianist, tote jego twrczo koncentruje si
wok muzyki fortepianowej. By autorem bardzo udanych miniatur fortepianowych, licznych
opracowa (dziel wasnych) na fortepian, sonat instrumentalnych (wrd ktrych wane
miejsce zajmuj 2 skrzypcowe sonaty, liryczna Sonata F-dur i dramatyczna c-moll). Kwartetu
smyczkowego (1878) i kilku dzie orkiestrowych, wrd ktrych znane s zwaszcza Suita :
czasw Holberga (1884) i 2 suity do Peer Gyntu Ibsena (1876). Napisa te ponad 250 pieni.
Szczegln popularno przynis mu Koncert fortepianowy a-moll (1869), nawizujcy do
ulubionego Schumanna. Stojc z dala od rzeczywistych folklorystycznych rde ludowej
muzyki norweskiej, Grieg komponowa w klimacie tej muzyki. Odgranicza si wyranie od
szeroko pojmowanej muzyki skandynawskiej, a wic od muzyki duskiej i szwedzkiej, dbajc
starannie o zachowanie pnocnego kolorytu dziki melodyce, harmonice i od taca
pochodzcej rytmice: bardziej ni folklor interesoway go obrazy przyrody, ycia i legend
narodowych. Mia wielki wpyw na wielu kompozytorw pnocnej Europy i Ameryki. Jego
(wedug wasnego okrelenia kompozytora) ntyromantyczna postawa wiedzie muzyk do
ideaw Musorgskiego i Bartoka.

411. Offenbach i operetka paryska

Oto jedna z przeomowych dat: 5 lipca 1855 na Polach Elizejskich w Paryu pochodzcy z
Kolonii, przedsibiorczy Jacques Offenbach otworzy wasny teatrzyk Les Bouffes Parisiens,
dajc na pocztek dwie swoje jednoaktwki La nuif blanche i Les deux aveugles; tre tych
jednoaktwek baha, lecz aktualna, zabawna w scenach i w muzyce, sowem: rozrywka.
Jacques (a waciwie Jakob) Offenbach (18191880) uczy si gry skrzypcowej i z
wybitnymi rezultatami
gry wiolonczelowej, a nastpnie studiowa w paryskim
konserwatorium. Studiw nie skoczy, gra w orkiestrze, douczajc si kompozycji dorywczo
u Halevy'ego. Muzyka salonowa i taneczna, oto co pisa z atwoci, cho wci marzy o
operze. By moe na tym tle powstaa u niego idea satyrycznej parodii opery i dramatu
francuskiego, pniej rozwinita do formy, ktrej nazwa wzia si od opery (operetta to
zdrobnienie opery). czc elementy francuskiej opery komicznej i popularnego w Paryu
wodewilu, Offenbach stworzy model operetki paryskiej, z dwoma najbardziej dla tego
gatunku typowymi dzieami: Orfeuszem w piekle (1858) i Pikn Helen (1864). Nie od razu
operetka przybraa waciwe formy, najpierw byy to drobne opery komiczne o bardzo nikych
ambicjach. Prekursorem tego rodzaju krtkich oper by sawny pianista Henry Charles Litollf
(1818- 1891). Offenbach napisa w sumie okoo 90 operetek, wrd ktrych oprcz
wspomnianych wybijaj si Zalubiny pod latarni. ycie paryskie, Wielka ksina Gerolstein
i Bandyci, wielokrotnie grane na scenach caej Europy. Muzyka jest tu elementem bardzo
wanym i trzeba przyzna, e z najbardziej paskiego lemalii Offenbach umia rozwin
narracj wcale sensown. Przewaaj melodie o formie zamknitej i
najprostszym
akompaniamencie oraz ywe tace, wrd ktrych kankan zajmuje miejsce niemal takie jak
walc w operetce wiedeskiej. Jednak bodaj najwikszym osigniciem Offenbacha s pisane
pod koniec ycia Les Contes d'Hoffmann (Opowieci Hoffmanna), opera romantyczna
wystawiona ju po mierci kompozytora, w r. 1881. Z innych wybitnych przedstawicieli
paryskiej operetki trzeba wymieni Charles'aLecocqa(1832 1918), autora granych po dzie
dzisiejszy operetek Mamsell Angt i Girofle-Girofla, Florimonda Hervego (18251892; 80
operetek, wrd nich Mamsell Nitouche, 1883). Oliviera Mtra (1830 1889; 19 operetek)
oraz Leo Dclibes'a, wspomnianego ju autora baletw i operetek. Kompozytorzy pniejsi nie
s ju dzi znani, z wyjtkiem Jean-Roberla Planquette'a (1848 1903). autora opery

185

komicznej Les Cloches de Cornevi1le oraz operetki Rip Von Vinkle. Tu te naley
wspomnie o angielskich kompozytorach operetek (Arthur Seymour Sullivan, 18421900,
autor The Mikado i 21 innych operetek, oraz Sidney Jones, 18611946. autor 10 operetek,
wrd nich Geisha).

412. Wiedeski walc

Czasy Kongresu Wiedeskiego (1814-1815), zwoanego z inicjatywy zwycizcw
napoleoskiej Francji i gromadzcego przedstawicieli krajw caej Europy, wytworzyy w
Wiedniu mod muzyczn. Mod sta si wiedeski walc. Walca taczono na dworze cesarza
(3000 osb szlachty i mieszczan, bo cesarz austriacki by dla mieszczastwa askawy
brao udzia w balach dworskich, rzecz w monarchistycznej Francji nie do przyjcia).
Kompozytorzy walcw pojawili si jak na zawoanie. Forma walca wiedeskiego ustalia si
do szybko. Wybitnymi autorami walcw byli Josef Lanner i Johann Strauss starszy. Josef
Lanner( 18011843) da si pozna jako autor polek, marszw, kadryli i lendlerw, ale
gwnym atutem jego dorobku w tym lejszym zakresie byy walce (ponad 100). Ojciec krla
walcw", Johann Strauss starszy (18041849), najpierw by altowiolist w orkiestrze
Lannera. pniej sam zaoy zespl, z ktrym wiele podrowa po Europie. By autorem 251
kompozycji, gwnie walcw, polek, galopw i marszw (wrd nich najpopularniejszy Marsz
Radetzkye-go). Walce pisa te brat krla walcw" Josef Strauss (18271870). Operetki
wiedeskie tworzyli take MichaelZiehrer(18431922), Richard Heuberger(1850 1914),
Kari Millockcr (18421899) i Kar! Zeller (18421898), a w nastpnej generacji Franz
Lehar, Oskar Straus (18701954), Leo Fali (18731925) i Imre Kalman (18821953).
Podobnie jak Lehar, Kalman by z pochodzenia Wgrem i jak on wprowadza do operetki
wiedeskiej elementy muzyki wgierskiej i cygaskiej; najsynniejsze operetki Kalmana:
Manewry jesienne. Ksiniczka czardasza i Hrabina Marica.

413. J. Strauss l operetka wiedeska

Osobny rozdzia w dziejach muzyki stanowi klasyczna operetka wiedeska, najbardziej
oryginalny produkt artystyczny swoich czasw. Jej wybitnym przedstawicielem by Franz von
Suppe, aie najwikszym twrc klasycznej operetki wiedeskiej mia jednak zosta Johann
Strauss modszy (l 8251899), autor niezapomnianych walcw, 320 Muzyku KitmiHiyrznu
penych blasku i wytwornoci, muzycznie napisanych tak doskonale, e budziy zazdro
nawet wybitnych twrcw muzyki powanej. Johanii Strauss (modszy) rozwi-n i
udoskonali form walca wiedeskiego, skadajcego sic z reguy ze swobodnego wstpu
(niekiedy znakomicie oddajcego nastrj caego utworu), 5 zazwyczaj walcw (ujtych w
formie a h a) i kody, w ktrej powtarzay si wszystkie waniejsze melodie. W walcach
atmosfera wiedeska oddana jesi z doskonaoci wprost niezwyk (podziwiali Straussa i
Wagner, i Brahms). W przeciwiestwie do wielu bezmylnych producentw lejszej muzyki
tanecznej Strauss wprowadza! w swoich walcach bogat rytmik, rozwija gitk lini
metodyczn i harmoni, tworzy z tacw niemal symfo- nicznic pomylan muzyk
(melancholijny i nerwowy autoi sam n.e taczy) W sumie napisa 479 dzie rnej wieikoci.
od krtkich polek a po rozbudowane operetki. Wrd walcw szczeglnie znane s: AW
piknym modrym Dunajem (S 867), ycie artysty. Opowieci Lasku Wiedeskiego. Winu,
kobieta i s/iic\\ . i) /(;'i:i't';;.'iA'i;//\'t'if(lS70), Re Poudnia, Odglosy wiosny oraz Walc
cesarski (1888): z operetek: Zemsta nietoperza (1874), Wesela wojna. Noc w Wenecji, Baron
cygaski i zestawiona z melodii Straussa przez Adolfa Mulicra juniora Wiedeska krew. Obok

186

wtkw miosnych wprowadza Strauss do swoich operetek nawet wtki patriotyczne, a

szeroka popularno jego dzie sprawia, e jak twierdzono - np. Baron cygaski przyczyni
si do utrwalenia porozumienia austro-wgierskiego w wikszym stopniu ni dyplomaci,
politycy i publicyci.

414. Suppe i Lehr

Operetka wiedeska nie pojawia si od razu. Umieszczenie ',\alcu na scenie kusio jednak
wielu kompozytorw wczesnej muzyki popularnej. W tun samym czasie co Offenbach
kapelmistrz
teatrw wiedeskich pranz von Slipp (waciwie: Francesco Ezechiele
Ermenegildo Cavaliere Suppe Demelli, 1819- 1X95). syn Belga i Wiedenki, wystawi w cigu
kilku .lat szereg operetek moe nie tak saiyrycznych i trywoinych, jak operetki Offenbacha,
ale nie mniej beztroskich i melodyjnych. Z jego opeictek (31) trwalsze sukcesy miay: Pikna
Galalea, Lekka kawaleria, l- alinii.a i Boccaccio. Wrd wodewilw, od ktrych rozpocz sw
lejsz twrczo sceiiu'z'n..i. najlepszym okaza si wodewil Chlap i poeta. 1846. z bardzo
popularn uwertura. Von Suppe ksztaci si u Sechtera w Wiedniu; napisa te Symfoni i
kilka dzie reilgiji-.yi.h. Jest klasykiem operetki wiedeskiej, ktra wier wieku pniej
znalaza znakomitego kontynuatora w osobie Lehara. Franz(Ferenc) Lehar(1870 --1948),
Wgier z pochodzenia, studiowa w konserwatorium w Pradze i pisa1 naipiei-w utwory ii;s;.i
umentaine (2 koncerty skrzypcowe, sonaty skrzypcowe), pniej za okoo 30 opei-etck.
wld ktrych szczegln popularno zyskay: Wesela wdwka
(1905), Hrahsi; i
.n!;SL'n'.l)urg (l 909). 0--gariska iniloc, Ewa, Paganini([925). Kraina umiechu ([W)} i
(liiiiiiiia. Wprowadza do operetek wgierskie i egzotyczne elementy. LibreUa opcieick
Leriai-a, nieprawdopodobnie szablonowe i banalne, sprawiy, e gatunek iei. closc szybko
wymar. Po Leharze nie byo ju kompozytorw, ktrzy by umieli st\v"i,yi: z melodii
operetkowych autentyczne przeboje.

415. Sierow i Rubinstein

Muzyka rosyjska do szybko podzielia sil? na dwa przeciwstawne obozy. Jeden stanowili
kompozytorzy kosmopolityczni. Aleksandr Sierow (18201871) by kompozytorem
sprawnym, ale o orienlacji zachodniej. Pisa opery {Judyta, Rogneda i Wraa sil), oratoria,
kantaty, pieni i utwory symfoniczne, jego znaczenie polega jednak gwnie na dziaalnoci
krytycznej. Byt zwolennikiem Wagnera. Obok Sierowa gwnym reprezentantem formacji
kosmopolitycznej byi Anion Rubinstein (1829 ---1894), znakomity pianis'a wirtuoz, autor
opery Dcfinin i symfonii Ocean, pieni, .iymfonii, koncertw instrumentalnych i uiworw
fortepianowych, wrd ktrych znana jest Melodia (F-dw\ 1853), zwolennik muzyki
wagnerowskiej, jego opery nie maj wszake nic z Wagnerem wsplnego. Drugi obz
zgrupowa si wok ucznia Glinki, Aleksandra Dargoinyskiego, ktry do woino, ale
konsekwentnie przeszed spod wpyww Aubera i Meyerbeera na stron nuizyki narodowej.

416. Potna Gromadka: Baakiriew i Cui

Na podou demokratycznych idei !at szedziesitych, w oparciu o wzory Glinki i
Dargomyskiego piciu kompozytorw usiowao przeobrazi muzyk rosyjsk w muzyk
narodowa, woln od wpyww zachodnich. Do tej grupy, nazywanej Potn Gromadk,

187

naleeli: Baidkinew. Borodin, Cui. Musorgski i Rimski-Korsakow. Grupa ta (zwana te Grup

Piciu, Parti Baakiriewa czy Szko Modorosyjsk) powstaa w r. 1867, Baakiriew
poprowadzi wwczas (na wystawie etnograficznej) koncert zoony z dzie sympatyzujcych
z jego ruchem twrcw. Zachwyci si ich muzyk krytyk Stasow, ktry te nada! im miano
malej, ale potnej gromadki". Przywdc Potnej Grorn;idk; hyl Milij Baiakinew (1837 1910), wietny pianista i dyrygent, namitny zwolennik zbierania folklon.1 rodzimego. W
swojej muzyce siga po tematy orientalne (lip. w popularnej fantazji [sianie j na fortepian,
1869). Jego muzyka fortepianowa bya bliska Chopinowi, ktrego uwielbia (suita orkiestrowa
Chopiniana', Baakiriew byt le inicjatorem wzniesienia pomnika Chopina w elazowej Woli,
pisa - wzorem Chopina - mazurki, nokturny, walce i scherza). Autor dziel orkiestrowych
(uwertury, symfonie), kameralnych i pieni, w uwerturach posugiwa si rwnie tematami
hiszpaskimi i czeskimi. N ie byi zatem sarn twrc par excellence narodowym (jako jedyny z
grupy nie pisa oper). By wspzaoycielcm petersburskiej bezpatnej szkoy muzycznej,
umoliwiajcej studia nawet najbiedniejszym. Cezar Cui (18351918), ucze i przyjaciel
Moniuszki (pisa pieni do tekstw Adama Mickiewicza), w przeciwiestwie do pozostaych
czonkw Potnej Gromadki nie by skonny przej ich ideaw uprawiania inrzyki
narodowej. Jego ideaem by Schumann, a take C'hopin i l iszi. \:ipi-,:s! s/ere^ (l/K'1
!br'cpi;inowu "l!. pon;id 20(1 pieni, sporo muzyki orkiestrowej i kamei alnej, a take 10 oper
(m, in. Jenie'" kaukaski, William Raicliff, Angelo, Crka kap"ana) i - pierwsze na gruncie
rosyjskim 4 opery dziecice oraz dzieu crirrahii;. Jako publicysta gorco propagowa idee
Potnej Gromadki. 21 D2iejf muzyki

417. Borodin
Z wyksztacenia lekarz i chemik Aleksandr Borodin (1833 1887) uprawia muzyk
niezawodowe. Zasadnicze znaczenie dla Borodina miao spotkanie z Baakiriewem w 1862
roku; wtedy to przej si ide stworzenia nowego orientalizmu rosyjskiego. W tym duchu
napisany jest poemat symfoniczny W stepach Azji rodkowej oraz opera Knia z gr ze
synnymi Tacami polowieckimi. Tematem Kniazia Igora byo staroruskie Sowo o puku
Igora. W dziele tym Borodin okaza si wysokiej klasy nowatorem w dziedzinie harmoniki i
rytmiki, a take penej wigoru i barwnoci instrumentacji. Jego muzyka wyrasta z podoa
ludowego, a przede wszystkim z ro- syjskiej pieni epickiej. Jako ceniony naukowiec, mia
bardzo niewiele czasu na twrczo kompozytorsk; jego dorobek jest przeto niewielki: 2
symfonie (z nich popularna jest zwana Bohatersk, 1876), 2 kwartety smyczkowe. Sekstet
smyczkowy, Kwintet fortepianowy, pieni i romanse. Twrczo jego miaa obok muzyki
Musorgskiego wielki wpyw na Debussy'ego.

418. Musorgski
Wrd twrcw rosyjskich genialnym kompozytorem okaza si Modest Musorgski (1839
1881). W Petersburgu uczy si gry fortepianowej, w kompozycji mimo kontaktu z
Baakiriewem pozosta samoukiem. Przeznaczony od 13. roku ycia do kariery wojskowej,
porzuca j, traci majtek i po 5 latach biedy podejmuje prac urzdnika. Odrzuca wszelkie
reguy, pisa muzyk nowatorsk i nieszablonow. Inspiracj czerpa zachcony do tego
przez pewnego nauczyciela religii z hetero-fonicznej, oryginalnej harmoniki starej
rosyjskiej muzyki religijnej i z rosyjskiej pieni ludowej. Stworzy styl wasny, ktrym
utorowa muzyce europejskiej drog do impre- sjonizmu muzycznego (indywidualne
traktowanie harmoniki i wieloznaczno tonal na Musorgskiego miai', ..- . ;k; '.'.pSyw na

188

Dehnssy'ego). By wielkim talentem w dziedzinie muzyki drain;ity. /n-i. prekursorem realizmu

w muzyce. Za ycia nie by doceniony. Mimo braku (:!',; iii- r.iuriiego wyksztacenia
muzycznego i dziki taktowi, e radykalnie odrzuca ./.acnodnic zasady kompozycyjne,
uchodziza najwikszego nowa-tora muzyki rosyjskiej X i X ".icku. Gwne jego dzieo to
opera Borys Goiluncw do tekstu Aleksandra Puszkira S IK69, przerobiona w 1872).
Najlepszymi pieniami Mui I.S44 - i 908), pniejszy wybitny profesor konserwato-"ci-'!
i^iarynarki wiele podrowa (i komponowa: / Sym-pierwsz rosyjsk symfoni);
zrezygnowawszy ze suby .} twrczej i pedagogicznej. Z kompozytorw Wielkiej
!i'!:)..i.'.!i.lnie) najpeniejsze wyksztacenie i dowiadczenie muzy-'.!,] i Rei-lioza..Liszta i
Wagnera, ale nieobce byy mu elementy , - ',. i-.i kocielnej. Komponowa w stylu bardzo
indywiduanym, czc neoromantyczn programowo z elementa;'p,i mu/yki rosyjskiej,
biorc za tematy stare byliny, mity i banie rosyjskie (a take wschodnie). Lubi prostot
diatoniczn, ktr wzbogaca znakomit, oryginaln instnimentacj. Napisa 15 oper (m. in.
nieka, Sadko^ 1896, Ba o carze Saltanie, 1899, i satyryczna opera baniowa Zloty
kogucik ze synnym Hymnem do Sloca, 1907), 3 symfonie, 2 uwertury. Kaprys hiszpaski,
obraz symfoniczny Sadko, poemat symfoniczny Amur (pierwotnie bya to // Symfonia), znan
suit Szecherezada (1888), Kwint f fortepianowy, Kwartet symcz-kowy, okoo 65 pieni,
utwory chralne i opracowania rosyjskich pieni ludowych. Do jego uczniw naleeli m. in.
Respighi, Prokotiew i Gazunow.

420. Czajkwski
Piotr Czajkowski (1840 --1893) uchodzi moe za najwybitmejs/ego rosyjskiego twrc
romantycznego. Studia odby w Petersburgu u Rubinsleina, w latach 18661877 uczy sam w
konserwatorium moskiewskim, oddajc si rwnoczenie intensywnie kompozycji.
Czajkowski znany jest w dziejach muzyki przede wszystkim jako autor oper (m. in. Eugeniusz
Oniegin, 1878, Duma Pikowa, 1890). baletw i symfonii. Wielkie znaczenie maj jego balety:
Jezioro /ubdzie (1876), pica krlewna (1889), Dziadek do orzechw (1892). One to
cakowicie przeobraziy ten gatunek z muzyki sucej do taca na scenie w muzyk
dramatyzowan, liryczn, czsto na podou ulubionego przez kompozytora walca. W szeciu
symfoniach kompozyt or poszed ladem twrcw zachodnich, zachowujc jednak osobiste
tony uczuciowoci, mistyki wiecznego cierpienia, gbokiego patosu i teatralnie przesadnej
namitnoci, Z dziel symfonicznych wymieni naley rwnie/ uwertury, m. in. Roinro i ./nim
(l S69). Burdel (l 873). Francesca da Rimmi(l^~!(i). Czajkowski jest take autorem koncertw
instrumentalnych, wrd ktrych najwaniejsze miejsce zajmuj: Koncert skrzypcowy D-dur
(1879), Koncert fortepianowy h-moll (1875) i Wariacje na temat rokokowy na wiolonczel i
orkiestr, oraz muzyki kameralnej, fortepianowej, dziel chralnych i 112 pieni i romansw.
Czajkowski daleki by od narodowych ideaw artystycznych Potnej Gromadki, niemniej
jednak muzyka jego przepojona jest duchem rosyjskim (do cytowania in crudo rosyjskich
melodii ludowych wcznie). Umia pozyskiwa uznanie suchaczy dziki bezporednioci
wyrazu i instynktownemu wyczuciu formy. Dar melodyczny Czajkowskiego by
niezaprzeczalny i on to zjedna mu szerok publiczno. Kompozytor otrzymywa przez dugi
czas pensj 6000 rubli rocznie od bogatej wdowy, pani von Meck, z ktr - mimo obfitej
korespondencji - nigdy si nie spotka. By te przez jaki czas dyrygentem wasnych
utworw.

421. Znaczenie muzyki Czajkowskiego

189

Czajkowski przez dugie lata uwaany by za kompozytora kosmopolitycznego, by moe

dlatego, e nie deklarowa si po stronie rosyjskich ideologw muzyki. Ale mimo to jego
muzyka stal si z czasem wzorem dla przyszych twrcw rosyjskich i radzieckich. W
operach pozostawa lirykiem, ktrym by z natury (ekstrakty postawy lirycznej znajdujemy w
pieniach Czajkowskiego). Mimo rnorodnych wtkw treciowych nigdy nie sta si
kompozytorem dramatycznym, by raczej autorem scen lirycznych o wielkiej intensywnoci
wyrazu. Operom powica wiele czasu, podobnie jak baletom, ktre miay mu przynie
miano wielkiego reformatora tego gatunku muzyki w Rosji. W baletach kad nacisk na
symfoniczno partii orkiestrowych, ktre tu ju nie su jako akompaniament do taca, jak u
wielu innych kompozytorw, lecz staj si symfonicznym programowym podkadem dla
rozwinite! akcji scenicznej. Bliska programowoci jest te symfonika Czajkowskiego.
Kompozytor nie okrela dokadnie programw swoich symfonii, chtnie jednak zaznacza!, e
ich tre odnosi si do dramatycznych, subiektywnych przey autora, ktre pozostawia
niekiedy suchaczom do odgadnicia. Jest pewne, e zaoenia programowe pobudzay
wyobrani kompozytora; moemy si domyla, e bez nich nie powstayby najwybitniejsze
dziea tego typu z IV Symjonici(W1), ^(1888) oraz z VI Pumiy-.n' (lS93;jak i poprzednie
symfonie rwnie czteroczciow, przepojon tragizmem, nuta przygnbienia i uderzajcym patosem). Blisko programowoci znajduj si: symfonia Manfred (1885. wedug
Byrona) i inne tego typu symfoniczne kompozycje, nos/ce tytuy poematw symfonicznych,
fantazji czy uwertur (m. in. obok ju wspomnianych - uwertura Rok IS12 i uwerturafantazja Hamlet). Osobne miejsce /.ajmuje w twrczoci Czajkowskiego Serenudci na
orkiestr smyczkow. Czajkowski naley d/.i do najpopularniejszych kompozytorw wiata,
a jego muzyka stanowi tzw. elazny repertuar operowy, baletowy i symfoniczny.

422. Ladow
Anatolij Ldw (18551914) by synem dyrygenta operowego i dziaa zrazu jako
kapelmistrz operowy. Ksztaci si pod kierunkiem Rimskiego-Korsakowa w konserwatorium
w Petersburgu, w ktrym pniej sam uczy. By autorem pomysowych w instrumentacji
poematw symfonicznych, opartych na baniowej tematyce rosyjskiego folkloru (Baba Jaga,
1904, Zaczarowane jezioru, 1909, i Kikiiiiorci, 1910) oraz muzyki fortepianowej wzorowanej
na Schumannie i Chopinie (preludia, etiudy, mazurki, Wariacje na temat polski). Do uczniw
Ldowa naleeli m. in. Prokofiew, Miaskowski i Asatjew. Jako kompozytor tworzy mao.
zajmowa si studiami nad folklorem rosyjskim, opracowywa te melodie rosyjskie na rne
zespoy wykonawcze.

423. Gazunow
Aleksandr Gazunow (18651936) zacz si uczy muzyki majc 8 lat. Komponowa
majc lat 11; pochodzi z rodziny wydawcw. Dziaa w wielu dziedzinach muzyki, mia te
niezwyk atwo tworzenia. Liszt przepowiedzia mu po usyszeniu / Symfonii 19letniego autora wielk przyszo. By dyrektorem konserwatorium w Petersburgu i
niezwykle oddanym swej pracy pedagogiem (fundowa sam stypendia, pomaga materialnie
modym). Gazunow wybi si jako twrca 8 symfonii, kilku poematw symfonicznych i
znanego Koncertu skrzypcowego (1904) dzie, ktrym potrafi nada indywidualne rysy,
mimo swojej silnej zalenoci od poprzedniej gene- racji rosyjskiej (Czajkowski) i zachodniej
muzyki romantycznej (Brahms). Gazunow pisa muzyk barwn, pen melodyjnoci i
niewoln od wpyww rosyjskiej muzyki ludowej. Jako nauczyciel Szostakowicza i ucze

190

Rimskiego-Korsakowa zadecydowa on w duej mierze o cigoci rozwoju muzyki

rosyjskiej. Oprcz wymienionych utworw na uwag zasuguj: suita Chopiniuna (1892),
poemat symfoniczny Slienka Razin, balety (m. in. Rujinoluld. Pory roku), koncerty
fortepianowe. Koncert saksofonowy (1934), 7 kwartetw smyczkowych, utwory fortepianowe
i pieni.

424. Taniejew
Na przeomie XIX i XX wieku muzyka rosyjska rozwina si niepomiernie. W tym czasie w
Rosji uprawiano wszystkie formy i gatunki muzyczne, sztuka rodzima wytworzya ju swoj
tradycj. Muzyka nie rozbrzmiewaa ju (jak przed kilkudziesiciu laty) na dworach i w
salonach, lecz przesza do sal koncertowych i scen operowych. Szkolnictwo i stowarzyszenia
muzyczne, towarzystwa filharmonic/ne (w Petersburgu), krytyka i pimiennictwo muzyczne,
ktrymi zajmowali si wybitni.kompozyto-rzy wszystkie te czynniki zapewniay muzyce
rosyjskiej nie tylko rozwj, ale i wielkie znaczenie na forum europejskim. wietnym
posuniciem byo. zaoenie przez M. Bielajewa (w Lipsku - 1885) rosyjskiego wydawnictwa
muzycznego, ktre mogo propagowa muzyk rosyjsk na cay wiat. Modzi kompozytorzy
dostawali podrczniki pisane
przez wybitnych kompozytorw rosyjskich (Zasady
instrumentacji i Podrcznik harmonii Rimskiego-Korsakowa). rozwijaa si acz wolniej ni
w innych krajach muzykologia i studia nad muzycznym folklorem. Wybitnym pedagogiem
rosyjskim by Siergiej Taniejew (18561915),
ucze Rimskiego-Korsakowa i
Czajkowskiego, nastpca tego ostatniego w konserwatorium moskiewskim. Tame-jew
napisa oper trylogi Oresteja (1895), 4 symfonie, sporo muzyki kameralnej (6 kwartetw
smyczkowych) i kantat Jana z Damaszku (1884). a take podrcznik cisego kontrapunktu.
By ulubionym uczniem Czajkowskiego, przez niektrych krytykw
uwaanym za
rosyjskiego Brahmsa".

425. Rachmaninow
Siergiej Rachmaninow (18731943), wielki pianista i kompo/.ylor rosyjski, tworzy niemal
do koca ycia w stylu zeszego stulecia. Napisa 4 koncerty fortepianowe (najpopularniejszy
// c- moll), 2 zbiory preludiw fortepianowych. Rapsodi na temat Paffanmiego na fortepian i
orkiestr, 2 zbiory Etiud-ohnr.w, 2 sonaty. Wariacje na temat Chopina, nokturny wszystko
na fortepian, a w zakresie muzyki scenicznej 3 opery. Z dzie symfonicznych znane s
symfonie, poemay symfoniczne (m. in. Wyspa umarych wg Bcklina), tace symfoniczne, a
nadio dziea kameralne, chralne, pieni i dziea liturgiczne. Melodyka jego utworw
zachowuje zawsze charakter znamiennie rosyjski; jest szeroka, czsto elegijna, patetyczna i
melancholijnie liryczna. Rachmaninow stworzy specyficzny styl melodyczny, ktry wyraa
si wyjtkowym upodobaniem do tonacji molowych. W wikszoci jego dzie uderza styl
wtrnie romantyczny, uzaleniony od Czajkowskiego, Chopina i Lis/ta. Jako tego stylu
przesdza o olbrzymiej popularnoci kompozytora w Europie i w Ameryce.

426. Smetana
Bedrich Smetana (18241884) by pierwszym kompo/yorciii. ktry czeska muzyk wznis
ponad przecitno. Jako kompozytor swojej epoki byt /Yi-olciinikiem progra-mowoci w

191

utworach symfonicznych i zwolennikiem muzyki scersicznei. Wczeniejsze dziea Smetany

nie zyskay takiej sawy jak wielki cykl symfoniczny szeciu poematw. noszcych wsplny
tytu Moja ojczyzna (}&'! 5 - 1880). W zakresie muzyki kameralnej jedno dzieo przynioso
kompozytorowi trway rozgos autobio.i;n.i.ficzny Kwanci smyczkowy Z mojego yciu"
(1876), z obsesyjn nut flaok- tow pierwszych skrzypiec, zapowiadajc by moe obd
autora. Napisa tez i iio jDriepumowe i szereg utworw na ten instrument, wrd ktrych
znalazy si polki i czeskie tace. W operach wybiera tematy legendarne i historyczne,
opierajc si na motywach ludowych, m. in.: Sprzedana narzeczona, 1866. Dalibor, Dwie
wdowy, 1874, Libusza, 1881 i Czarcia ciana. Smetana bez wahania nawiza do wczesnej
tradycji europejskiej. Podstaw jego dzie bya melodyka i rytmika mowy rodzimej, w
tematach poszukiwa gwnie rdzennie czeskich motyww (w muzyce ludowych, w
librettach i inspiracjach literackich historycznych i patriotycznych).

427. Dvorak
Jednym z najwybitniejszych kompozytorw romantycznych okaza si Czech Antonin Dvorak
(1841 -1904). Dvorak napisa 9 symfonii (z nich wiatowe znaczenie zdobya ostatnia e-moli
Z Nowego wiata", z elementami muzyki murzyskiej i indiaskiej), 2 uwertury (Husycka
1883 i Karnawa 1891), szereg poematw symfonicznych, Wariacje symfoniczne. Nowe huk e
sowiaskie, Rapsodi siowiask, Serenad na orkiestr smyczkow, koncerty instrumentalne,
m. in. Koncert skrzypcowy (1882) i monumentalnie zakrojony Koncert wiolonczelowy h-moll
(1895). W zakresie muzyki kameralnej Dvorak stworzy wiele cennych dzie, wrd ktrych
wybijaj si 3 ostatnie, amerykaskie" kwartety smyczkowe (1895). Z muzyki fortepianowej
szczeglnie udane s lance sowiaskie. Pisa te pieni i duety wokalne oraz opery (np.
Wanda, 1876, Rusaka, 1900). W przeciwiestwie do patriotycznie nastawionego Smetany
Dvorak by zdania, e muzyka oparta na czeskim folklorze moe by nobilitowana do
poziomu s/tuki ju nie narodowe), lecz europejskiej. Pokane rzemioso i wielki talent formotwrczy uczyniy z niego kompozytora na miar wiatow.

428. Fibich
Zdenek Fibich (18501900) byt uczniem Smetany. ale studiujc take w Lipsku i
Mannheimie, przej si ideaami programowymi Berlioza i Liszta; pisa muzyk do odleg
od czeskiego folkloru, przepojon nut indywidualn, liryczn. Z natury swojego talentu by
zdecydowanym romantykiem. Z jego dziel znana jest przede wszystkim idylla orkiestrowa
Pod wieczr, ktrej fragment 1'oeniut (w opracowaniu skrzypka Jana Kubelika) pobi kiedy
wszystkie rekordy popularnoci. Pisa te opery (m. in. Narzeczona z Messyny wg Schillera,
1883, i Szcii-ku. 1897), melodramaty, uwertury, symfonie, poematy symfoniczne, kwartety
smyczkowe i pieni.

429. Moniuszko
Chopin nie zamierza pisa oper, w tej dziedzinie mia go zastpi modszy o 9 lat Moniuszko.
Stanisaw Moniuszko (18191872) muzyki uczy si u A. Freyera w Warszawie, D.
Stefanowicza w Misku, wreszcie u C. F. Rungenhagena w Berlinie, gdzie da si pozna jako
kompozytor (I Kwartet smyczkowy. Msza, pieni). W r. 1840 osiad w Wilnie; dziaa jako

192

pedagog (jego uczniem by C. Cui). organista, a pniej te dyrygent teatralny. Tu w r. 1848

nastpio estradowe wykonanie pierwszej 2-aktowej wersji opery Halka. Dopiero po 10 latach
oper w wersji poszerzonej do 4 aktw --wystawiono z ogromnym sukcesem na scenie
warszawskiej. Po triumfie Halki Moniuszko osiad na stae w Warszawie i jeszcze w tym
samym roku (1858) zosta dyrygentem operowym w Teatrze Wielkim. Wyjeda za granic,
m. in. do Weimaru i Parya, nawizuje kontakty z Lisztem, Smetan, Rossinim i Gounodem.
W r. 1864 zostaje profesorem Instytutu Muzycznego w Warszawie (1871 wyda Pamitnik do
nauki harmonii). Znaczenie Moniuszki dla muzyki polskiej opiera si gwnie na jego
twrczoci operowej (Haik u, 1857. Hrabina, 1859, Yerbum nabite, 1860. Straszny dwr,
1864, Paria, 1869). Kompozytor nie podda! si wpywom woskim w operze. Obdarzony
wielkim talentem melodycznym i dramatycznym, potrafi w swych najlepszych dzieach da
syntez elementw narodowych z europejskim dowiadczeniem scenicznym. Oper uwaa za
..uchwalon niedorzeczno", ale w niej wanie dziki dobrej znajomoci wspczesnej mu
twrczoci osiga najwiksze sukcesy. W Halce ujawni ogromny talent dramatyczny i
zdolno do zarysowania postaci, w operze szlacheckiej Straszny dwr (komicznej w
zaoeniu, ale wnoszcej wyczuwalne w czasie zaborw carskich akcenty polityczne jej
premiera w 1865 r. staa si manifestacj patriotyczn) wznis si w plastyce scen
rodzajowych i melodyjnoci arii na wyyny mistrzostwa. Jest twrc polskiego stylu w
muzyce operowej. Moniuszko by te mistrzem w zakresie pieni, ktre przepoi duchem
polskoci (w sumie napisa ich okoo 300, spor cz wyda w 12 piewnikach domowych).
Najpopularniejsze z nich to: Dziad i baba, Pie wieczorna, Przniczka, Znaszli ten kra], O
matko moja. Pie wojenna, Stary kapral, Dwie zorze i Kozak. Prbowa twrczoci
kantatowej, ale bez powodzenia, gdy utwory tego typu nie przyjmoway si na naszym
terenie. Pisa te dziea religijne msze, motety, Requiem, Litanie ostrobramskie, utwory
orkiestrowe (uwertura koncertowa Bajka) i kameralne (2 kwartety smyczkowe).

430. Znaczenie twrczoci Moniuszki

Zasig muzyki Moniuszki by mniejszy ni Chopina, jego iworc/o nie miaia zreszt lak
rewolucyjnego charakteru, niemniej jednak jej znaczenie jakkolwiek nie wykroczyo poza
Polsk jest niezaprzeczalne. Moniuszko by bardzo silnie zwizany ze sztuk rodzim i
wiadomie dy do stworzenia polskiego stylu narodowego w muzyce. Pochodzi z kresw
Polski, std w jego dzieach niejednokrotnie odezw si obok melodii polskich echa melodii
biaoruskich czy nawet
litewskich. Jego orientacj artystyczn okrelali nic tylko
kompozytorzy zachodnioeuropejscy, jak Schubcrt, Locwe, Mendelssohn. Bellini czy Auber,
ale i rosyjscy, jak Glinka czy Dargomyski. W miar dojrzewania Moniuszko przechodzi od
pozycji uniwersalnych do sztuki narodowej, opartej na elementach polskiej muzyki narodowej
i ludowej. Do szybko mia sta si twrc znajcym potrzeby polskiego audytorium.
wiadomie i starannie dobiera teksty librett, w ktrych jako jeden z pierwszych w Europie
podkrela motywy spoecznej nierwnoci (Halka, Paria}. By te znakomitym malarzem
dawnego polskiego ycia, twrc niezapomnianych scen rodzajowych (Straszny dwr}.
Ujawni ogromny talent dramaturgiczny, uderzajcy w trafnej charakterystyce postaci i
umiejtnoci rozwijania muzycznych wtkw.

431. Wieniawski
Twrc wybitnym okaza si skrzypek Henryk Wieniawski (18351880). Majc lat 11,
rozpoczyna karier .wirtuoza. Szczeglnie dobrze by przyjmowany w Niemczech i Rosji.

193

Uwaano go za jednego z najlepszych wirtuozw wszystkich czasw, gra efektownie, z

wielkim uczuciem i temperamentem. Poniewa w tych czasach wirtuozi popisywali si jeszcze
przewanie we wasnych kompozycjach, pisa je dla siebie ze wietn znajomoci rzemiosa.
Do najlepszych dzie Wiemawskiego nale 2 koncerty skrzypcowe (1853, 1S70), 2 polonezy
(D-dur i A-dur), 1 mazurki (Ohertus i Dudziarz), synna Legenda, Scherzo-tarantella,
Kujawiak, Walc-kuprys, Etiudy-kaprysy, a take Sowenir de Moscou (Wspomnienie z
Moskwy) i Fantazja na tematy z opery Fanst(Gounod'd). Wielkie znaczenie maj dla
skrzypkw jego dziea pedagogiczne --cykl etiud L'ecole modern. Brat Wieniawskiego, Jzef
(18371912), by pianist.

432. Noskowski
Pod koniec ubiegego stulecia twrczo polska nie bya szerzej znana w Europie. Zoyo si
na to szereg czynnikw zewntrznych, ale i sami kompozytorzy byli bardzo odlegli od
niepokojw, ktre tak si udzielay twrcom dziaajcym w Paryu, Berlinie czy Wiedniu. W
oglnej rachubie muzyka polska zacza si liczy dopiero od Karola Szymanowskiego.
Zasadnicz przyczyn tego stanu rzeczy byo niewtpliwie olbrzymie zacofanie stylistyczne
nas/.ej muzyki, majce swe podoe (jak i oglne zaniedbanie i opnienie kulturowe) w nudnociach dugoletniego, tragicznego okresu niewoli narodowej. Uboga wic bya przede
wszystkim tradycja polskiej muzyki. Przeszo p wieku mino od mierci Chopina, zanim
muzyka polska dojrzaa do kontynuowania linii rozwojowej wytyczonej przez jego twrczo.
Muzyka jego nastpcw wypeniaa zaledwie czstk tego, co na przestrzeni tak dugiego i
obfitego w zasadnicze przemiany czasu byo do odrobienia. Jednym z pierwszych twrcw,
ktrzy zadbali o wyszy poziom twrczoci polskiej by ucze Moniuszki Zygmunt
Noskowski (1846 1909), twrca wszechstronny, cho nastawiony bardzo jeszcze
tradycyjnie. Noskowski studiowa w Berlinie (u F, Kicia) i przez jaki czas przebywa w
Szwajcarii. W r. 1881 stan na czele Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i rozwin w
trudnych warunkach yw dziaalno organizacyjn. Jako pedagog sta si nauczycielem
wielu wybitnych kompozytorw'polskich. By wietnym symfonikiem (3 symfonie: II
Etegijna. 1879, /// Od wiosny do wiosny, 1903, uwertura koncertowa Morskie Oko, 1875,
poemat symfoniczny lep, 1897, wariacje), autorem muzyki kameralnej, fortepianowej,
chralnej s pieni (m in. popularny piewnik dla dzieci, 1889, do sw M. Konopnickiej).
Pisa te/ upery (Liyia OuintiIIu, Wyrok, Zemsta wg A. Fredry) i kantaty. Na tle wspczesnych
kompozytorw Noskowski wybija si opanowaniem rzemiosa i pewnoci formaln.

433. eleski
Wadysaw eleski (1837 --1921) uczy si u F. Mireckiego, potem w Pradze, gdzie take
uzyska doktorat z filozofii na Uniwersytecie Karola, wreszcie w Paryu. Dziaa najpierw w
Warszawie, potem w Krakowie. By autorem oper (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara
ba), utworw orkiestrowych (W Tatrach. 1870, Echu lene), Koncertu fortepianowego K
mirtem fortepianowego i 4 kwartetw smyczkowych; pisa take romantycznie w stylu
Schumanna zakrojone dziea fortepianowe, z tradycji moniuszkowskich wywodzce si pieni
na glos i fortepian, a nadto utwory organowe i chralne. By zwolennikiem klasycznego 1omanlyzir.i; w .'' i . '.. n. i';!"-'>.:k in->. kli- y czy z elementami melodycznymi i
rytmicznymi polskie] .;ni,', L' ludo-ACJ, uzyskujac w ten sposb styl do tradycyjny.

194

434. Zarbski
Juliusz Zarbski (l 854 -1885) da si pozna przede wszystkim jakopianista--wirtuoz. By
uczniem konserwatoriw w Wiedniu i Peicr--bi.;y;i (i'Ko-,:/\! je ze zotymi medalami), potem
by przez pewien czas uczniem Lis/s ,'Yon'.,:!!-waij'-i od 9. roku ycia. Jako kompozytor
pisa gwnie na swj instrumci11 '' ''.' >'i'';tA".v <A' < '(iiu'i.'i t. 1881; Funtaisie polonaise,
Les roses et les rpincs: Berccu.^f, l^;'-'i. W i. )^<'<4 powstay utwory na cztery rce pt. A
travers la Potomne. NajpeiniL, i!:'7C;.!'Je r.^rc jego Kwintet fortepianowy g-moli. Pianista
Zarbski konceno\\;d n;!".:.^ntryc/nym fortepianie o dwch klawiaturach (z nich druga bya
odwrceni.; 1.1 piy-iws/c). normalnie uporzdkowanej od dwikw niskich do wysokich), na
i/.\v. pf-iiio Jysangcot. Na tym instrumencie popisywa si nie tylko w Warszawie, ale i w
Roi,ji i na wiatowej wystawie paryskiej. Zoony chorob puc, inus!;;! p.ir,";...!'; objte
stunowi-sko profesora konserwatorium w Brukseli i powrci do i ('j/;!' ;:i.-';o 7}tomier/a.
gdzie zmar, przeywszy zaledwie 32 lata.

435. Niewiadomski, Pankiewicz i Gali

Stanisaw Niewiadomski (1859-1936) ksztaci si we Lwowie i w Wiedniu, dziaa przez
dugie lata jako wykadowca w konserwatorium lwowskim i krytyk muzyczny (orientacji
konserwatywnej). Wybi si jako autor pieni na gos i fortepian, publikowanych w cyklach
(m. in. Jakowa dola do tekstw M. Konopnickiej, Kurhanek Maryli do sw A. Mickiewicza).
By te autorem licznych dzie chralnych i fortepianowych. Pieni Niewiadomskiego
utrzymyway si w tradycyjnym klimacie moniuszkowskim, kompozytor czsto siga do
elementw ludowych. Starszy od Niewiadomskiego Eugeniusz Pankiewicz (1857 1898, brat
malarza Jzefa) by autorem ogromnej liczby pieni solowych i chralnych, ktre z uwagi na
swe walory harmoniczne, fakturalne i formalne stanowiy wany etap w rozwoju polskiej
liryki wokalnej przed Szymanow- skim. Wielk popularnoci cieszyy si te swego czasu
pieni solowe i chralne Jana Galia (18561912). Ich zbliona do ludowoci prostota
sprawiaa, e szczeglnie chtnie wykonywane one byy przez piewakw i zespoy
amatorskie.

436. Erkel i Hubay

Ferenc Erkel (18101893), autor wgierskiego hymnu narodowego, uwaany jest za twrc
wgierskiej muzyki narodowej. Erk] dziaa jako kapelmistrz operowy i symfoniczny, napisa
szereg oper (najwaniejsze: Hunyadi Ldszl, 1844, i Bank Ba, wystawiona w r. 1861,
napisana 9 lat wczeniej), Uwertur uroczyst na orkiestr, opracowa te wiele ludowych
pieni wgierskich w do dowolnych transkrypcjach (poddanych pniej krytyce, m. in. przez
Bartoka). Jeno Hubay (18581937) by genialnym skrzypkiem (uczniem J. Joachima).
Dziaa przez 4 lata w konserwatorium w Brukseli, a od r. 1886 w Budapeszcie (w latach
19191934 by dyrektorem konserwatorium). Jako pedagog wyksztaci wielu wybitnych
skrzypkw z J. Szigetim i F.
Yecseyem na czele. Jest autorem tradycyjnych,
pseudofolklorystycznych kompozycji (opery, balet, 4 koncerty skrzypcowe).

437. Brahms

195

Johannes Brahms (1833-1897) by kompozytorem, pianist i dyrygentem. Odkryty

wczenie
przez Roberta Schumanna jako kompozytor, Brahms sta si gwnym
kontynuatorem tradycji muzyki klasycznej. Twrca czterech wielkich symfonii i trzech
znakomitych koncertw instrumentalnych nie mia pod koniec ycia wiele wsplnego z
modziecem grajcym na pianinie w knajpach marynarskich Hamburga. W jego twrczoci
najwicej licz si dziea ostatnich dziesicioleci ycia. W kameralnej muzyce Brahmsa
przejawia si rwnie wielkie mistrzostwo kompozytora (utwory na zespoy smyczkowe i
ewentualnie klarnet lub fortepian). wietny pianista, Brahms by te autorem wielu dzie
fortepianowych (3 wielkie sonaty, wariacje fortepianowe na tematy: Schumanna. wasny,
pieni wgierskiej, Wariacje i fuga na temat Haendla, 1861, i Wariacje na temat Paganiniego,
1863, a take capriccia, intermezza, ballady, rapsodie i walce). Spora ilo pieni i utworw
chralnych kae widzie w Brahmsie rwnie wietnego kompozytora wokalnego. Z dziel
chralnych wane miejsce zajmuj obok Psalmu 23 4- do 8-gosowe motety, waniejsze s
jednak wielkie dziea chralne z orkiestr, wrd nich zwaszcza Ein deutsches Requiem na 2
glosy solowe, chr mieszany i orkiestr (1869). Brahmsjest centraln postaci romantycznego
klasycyzmu: y w epoce romantycznej, komponowa na wzorach klasycznych. Tworzy w
romantycznej epoce, ale nie mia adnego zrozumienia dla nowych ideaw dwikowych,
instru- mentacyjnych i poetyckich, pisa w sposb gruntowny, ale konserwatywny, w orkiestracji posugiwa si bardzo obiegowym instrumentarium, by te zwolennikiem muzyki
absolutnej, lecej na przeciwlegym biegunie poematu symfonicznego. By w drugiej poowie
XIX wieku najwikszym mistrzem architektoniki symfonicznej, mistrzem wiadomie
ksztatowanej formy.

438. Symfonie i koncerty Brahmsa

Za spraw Hanslicka Brahmsa stawiano niepotrzebnie w kopotliwej sytuacji antagonisty
Ryszarda Wagnera. Brahmsa w ogle nie interesowaa opera. Uprawia muzyk absolutn,
gwnie instrumentaln. Najpeniejszym tego przykadem s jego symfonie (/1876, //1877,
///1883. IV 1885). Z nich najsynniejsza jest mska, clegijna. formalnie bezbdnie
skonstruowana IV Symfonia z finaow chaconn z 31 wariacjami, wyjtkowo (jak na
konserwatywnego RrahmSil) gono
ziiislrii'nentow;ina: / perkusj, fletem piccolo i
kontrafagotem. / Symfonii,; Hans von Bulow okrela jako Dziesit Beethovena". Brahms
napisa te dwie uwertury Akademick (1880) i Tragiczn (1880), dwie wdziczne
serenady. Wariacje orkiestrowe na temai Haydna (1873), dwa potnie uformowane koncerty
fortepianowe (7 d-moll, 1858, l] R-dw. 1881), dedykowany przyjacielowi Josephowi
Joachimowi znakomity Koncert skrzypcowy D-dur (1878, niezwykle trudny, napisano do
niego okoo 20 kadencji) oraz Koncert podwjny na skrzypce i wiolonczel (1887), rzadziej
wykonywany na estradach wiata, ale nie mniej wietnie skomponowany. Cztery symfonie i
bardzo te symfonicznie napisane koncerty tworz w sumie wielki repertuar stanowicy jakby
kontynuacj repertuaru Beethovena. W tych dzieach wyczuwa si obecno
architektonicznych idei klasykw wiedeskich. Brahms zreszt wiadomie nawizywa do
Beethovena. W swoich dzieach symfonicznych i koncertowych by zwolennikiem
klasycyzmu. wyprbowanych schematw zestawienia i rozwijania fermy. Czsto posuwa} si
nawet do archaizacji, stosujc syntez baroku i kiasycyzmu.

439. Estetyka Hanslicka

196

Wiede stanowi przez dugie lata XIX wieku centrum muzyki europejskiej tu dziaali klasycy
wiedescy, tu przebywali ju w epoce romantycznej kontynuatorzy ich ideaw z Brahmsem
na czele. Przyjacielem Brahmsa by starszy od niego krytyk muzyczny Eduard Hanslick
(1825 1904), autor maej, ale fundamentalnej ksiki Vom Musikali'sch-Schoni'11, Ein
Beitrag ur Reyisioit der Asthetik der Tonkumi, w ktrej wypowiedzia si za muzyk
autonomiczn. Hanslick by przeciwnikiem Wagnera i szkoy nowoniemieckiej (krgu Liszta);
uwaa!, e patologiczne upajanie si muzyk i imputowanie Jej uczu, ktrym kompozytorzy
romantyczni uwaali za stosowne powica tak wiele uwagi i komentarzy, nie ma nic
wsplnego z sam muzyk, ktra jest poruszan dwikami form (tnend bewegte Form") i
- niczym wicej. Przeciw Hanslickowi wystpowali twrcy (Wagner zwaszcza, ktry w
swoich piewakach norymberskich nieudolnemu pisarzowi miejskiemu chcia zoliwie
przyda nazwisko Hans Lick) i pisarze muzyczni innych, przeciwnych orientacji (np. F. von
Hausegger w swojej mocno spnionej ksice Musik als Ausdruck, 1885).

440. Bruckner
Anton Bruckner (1824 1^96) by jednym z najwikszych mistrzw symfonii po Beethovenie,
od ktrego przej klasyczn form niemal rwnoczenie z Brahmsem. Bruckner by organist
i jako symfonik sta si zwolennikiem jednorodnoci kolorystyki, ktra miaa by jak w
grze organowej cakowicie na usugach tworzonej formy. Oprcz 9 symfonii napisa 7 e
Deum, 3 msze. Psalm ]50 i szereg dalszych dzie muzyki kocielnej. Nie zostawi adnych
pieni, zaledwie jeden utwr kameralny (Kwintet smyczkowy, 1879). Mimo architektonicznej
pewnoci, z jak kompozytor budowa swe wielkie dziea symfoniczne, ich charakter jest
bardziej statyczny ni dynamiczny, s monumentalnie zakrojonymi formami o wielkim
bogactwie tematycznym
(Bruckner posugiwa si na og a trzema tematami),
ksztatowanymi nie na zasadzie rozwoju,
lecz dynamicznych kontrastw i dugo
przygotowywanych napi. By samotnym mistrzem bez nastpcw, mia wielu uczniw, ale
nikt z nich nie potrafi kontynuowa wytknitej przez niego linii, zwaszcza oryginalnej
koncepcji przestrzeni i czasu.

441. Reinecke i wspczeni

Dziewitnastowieczne ycie muzyczne w Niemczech rozwijao si w wielu orodkach: w
Hamburgu, Lipsku, Stuttgarcie czy Weimarze dziaali i wielcy niemieccy mistrzowie, i
pomniejsi, z ktrych kilku zasuguje na przypomnienie. Wrd nich wybitn postaci byCar!
Reinecke(1824 1910), dziaajcym, in. w Kolonii i we Wrocawiu, dugoletni dyrygent
lipskiej orkiestry (Gewandhaus), profesor kompozycji i gry fortepianowej, tradycjonalista
kierunku Mendelssohna i Schumanna (popularne koncerty: fletowy i harfowy, dziea
symfoniczne i kameralne), dziaajcy te jako pisarz muzyczny. W Lipsku studiowa starszy
od niego Robert Yolkmann (18151883), autor dzie kameralnych i popularnych serenad na
smyczki. Pieni pisali Robert Franz (1815 1892) i FranzAbt(18191885), natomiast
muzyk fortepianow Friedrich Kie (l 821 1885), Theodor Kirchner (18231903) i
Stephen
Heller
(18131888).
Wybitnym
twrc
muzyki
organowej
byJosephRheinberger(1839 1901), a muzyk i kameralnej (dzi zupenie zapomnianej)
Salomon Jadassohn (1831 - 1902). Mae formy wokalne i fortepianowe uprawia Adolf Jensen
(18371879), autodydakta, dziaajcy kolejno w Petersburgu, Poznaniu, Kopenhadze,
Krlewcu i Berlinie. Wikszo z tych kompozytorw obracaa si w krgu tradycji
wczesnoromantycznych.

197

442. Bruch
Typowym przykadem kompozytora epoki romantycznej, kirego twrczo rozciga si poza
XIX wiek, jest Max Bruch (18381920), wybitny kompozytor i pedagog niemiecki. Bruch
wystpi jako autor Symfonii majc zaledwie 14 lat. By uczniem F. Hillera i C. Reineckego,
dziaa w Berlinie, w Liverpooiu, we Wrocawiu i ponownie w Berlinie. Napisa szereg oper i
3 symfonie, znany jest jednak gwnie z koncertw skrzypcowych. Ogromn saw zdoby /
Koncert skrzypcowy g-moll (1866), czcy romantyczne wirtuozostwo z temperamentem i
piewnoci (synne Adagia). Rruch pisa te wielkie utwory chrano-orkiestrowe (Lied von
der Glocke. Oddyseiis, Frith-jof). Z innych dzie wane s: Koi Nidrei i Ave Maria na
wiolonczel i orkiestr. W najlepszych dzieach Brucha uderza doskonao rzemiosa, pikno
romantycznej melodyki i pewno formy. Kompozytor siga czsto po elementy folkloru
(niemieckiego, hebrajskiego i szkockiego). y 82 lata, wiele malujc i komponujc. Nowe
prdy muzyczne, ktrych by wiadkiem, nie miay na niego wikszego wpywu. Obok
wspomnianego Koncertu skrzypcowego i Koi Nidrei w repertuarze utrzymaa si Fantazja
szkocka na skrzypce i orkiestr (1880).

443. Goetz i Gast

Wspczeni Brahmsa i Brucha wyrastali z krgu wpyww wczesnoromantycznych. Hermann
Goetz (18401876) prbowa swoich wtych si (cierpia na grulic i w ostatnich latach
ycia
mieszka w niemal zupenie zaciemnionym pokoju) w zakresie opery (Der
Widerspenstigen Zahmung, 1874, i nie ukoczona Francesca da Rimini). Pisa te koncerty
instrumentalne, z ktrych pewn popularno zdobyy sobie Koncert fortepianie y i Koncert
skrzypcowy. Peter Gust (waciwie: Heinrich Kselitz, 18541918) studiowa muzyk i
filozofi; przyjani si/ Nietzschem, ktry bezgranicznie
przecenia Jego talent,
przeciwstawiajc go ju w okresie zachwiania rwnowagi umysowej Wagnerowi. Gast napisa
l szereg pieni, poemat symfoniczny Helle Ndchte, szereg utworw kameralnych i oper
komiczna Der I.wc von Vcneiliy (1891).

444. Gottschalk
Louis Moreau Gottschalk (1S291869) by jednym .' pierwszych kornpo/ylorw
amerykaskich; dzi uwaa si jego twrczo za rwnorzdna twrczoci europejskich
romantykw. Gottschalk urodzi si w Nowym Orleanie. ksztaci za w Paryu. gdzie te
rozpocz dziaalno wirtuozowsk uwienczon sukcesami. Majc lat 24, powraca do
Ameryki: tu wystpuje niemal we wszystkich miastach, grajc przewanie swoje utwory,
dyryguje te/ swoimi dzieami na odbywajcych si w Ameryce ju coraz czciej wielkich
festiwalach muzyki. W czasie Jednej z wyczerpujcych podroy koncertowych zachorowa i
zmari na t febr w Rio de Jcinein;. Goitschalk uwielbia muzyk hiszpask, wybiera te
gwnie hiszpaskie tematy do swoich oper i dzie orkiestrowych. Napisa okoo 90 utworw
fortepianowych (v, wikszoci wirtuozowskich o salonowym nieco charakterze) i szereg
pieni,

198

445. Mahler
Hegemoni muzyki niemieckiej i austriackiej wietnie utrzymali dwaj wybitni twrcy: Maher
i R. Strauss. Gustav Mahler (18601911) uchodzi za kontynuatora wielkiej tradycji
symfonikw wiedeskich i bezporedniego nastpc Brucknera. Jego muzyka ma wielu
zwolennikw, ale i wielu przeciwnikw. Zwolennicy utrzymuj, i wpyw Mahiera jest
silniejszy ni wpyw Ryszarda Straussa, Skriabina czy Sibeliusa, ktrym to zwyko si
przypisywa due znaczenie w ksztatowaniu jzyka dwikowego i stylu kompozytorw
nastpnej generacji. Przeciwnicy zarzucali Mahlerowi przede wszystkim brak smaku
artystycznego, brak indywidualnoci - cech,
ktre zadecydoway o niejednolitoci
stylistycznej dzie Mahiera. Z biegiem lut c/y;, (jzicia na korzy kompozytora. Dlatego te
zarzuty stawiane Mahierowi nie s ju dzi tak istotne. Z dzie Mahiera wybijaj si symfonie:
II (1888), III (1896), IV {1900) i VIII (1907). Obok symfonii najlepszym dzieem Mahiera jest
Pies o ziemi (Das Lied von der Erde, 1907-- 1908) na gos tenorowy, altowy (lub
barytonowy) i orkiestr. Ponadto napisa on jeszcze 3 cykle pieni na gos i orkiestr: cykl 12
pieni /)'-". Ktm!>v,i Wunderhom (1888), Lieder eines fuhrcnden Gescilen
(Pieni
\vdruJn\"..'i) <.'.:i'liiiiinka. 1883, teksty Mahiera) oraz Kindertotenlieder (Treny na mier
dzieci, l'.i2,i

446. Symfonie Mahlera

W swoich symfoniach, ktre w zamierzeniu kompozytora mmiy konkurowa z wielkim
zbiorem 9 symfonii Beethovena, Mahier stara si wznie ponad przecitno, poszukiwa tez
wartoci uniwersalnych, std monumentalne rozmiary Jego dzie, std te masowy" charakter
i tematw, i
programw. Midzy zainier/eniem Mahiera aje-go moliwociami
kompozytorskimi wyrosa olbrzymia przepa. Kompozytorowi nie udao si odrodzi
symfonii, ale mimo to stworzy wsumie dzieo imponujce. Mahiera nie pocigaa dyscyplina
formalna; za pomoc szeroko rozbudowanych rodkw instrumentalnych, polifonii, szerokich
tematw usiowa tworzy wielkie budowie nasycone literackimi treciami, co ju samo
przeczy idei :,yri!onn jako muzyki w gruncie rzeczy absolutnej. W swoich symfoniach
kompozytor posuguje si czsto glosami wokalnymi, w // Symfonii wprowadza obok wielkiej
orkie-.-.iry jeszcze inn orkiestr, grajcz oddali, solo sopranu, solo altu i chr (w Sirl;-!11;}.
tworzc odpowiednik IX Symfonii Beethovena. W l!I Symfonii - bodaj najduszej w dziejach
muzyki pojawia si gos altowy solo, a nadto dwa chry: kobiecy i chopicy, w IV
Symfonii mamy znw solo sopranowe. Symfonie V, Vi i Yj'1 s nieprogramow'e, pozbawione
te elementw wokalnych, podobnie IX Symfonia, gdy VIII Symfonia (..Symfonia tysica"
wykonawcw)
imponuje
monumentalizmem
wokalnoinsirumentalnej
obsady
doprowadzonym do ckstremum. Symfonika Mahiera moe by atwo akceptowana, gdy si w
niej widzi wielk syntez muzyki absolutnej i pi odamowej. Stylistycznie dziea jego
mieszcz si midzy Brucknerem a Schnbergiem.

447. Reger
Max Reger (18731916) komponowa pieni by to okre', wielkiego rozwoju tej formy
ale jego gwne zasugi le w rozwiniciu muzyki organowej i kameralnej, Reger posiada
wietne rzemioso kontrapunktyczne. Pisai muzyk o przeadowanej fakturze i o olbrzymich
rozmiarach formalnych. Barokowo kegcra stanowia rezultat bezkrytycznego przyjcia za

199

punkt wyjcia muzyki B;K"i;:i. a szczeglnie jego twrczoci organowej, ktrej waciwoci
Reger sam wybitny organista rzutowa na faktur kameraln, fortepianow, a nawet
orkiestrow. Dorobek
twrczy kompozytora jest wprost olbrzymi: kilkaset dzie
symfonicznych, kameralnych, fortepianowych i organowych, a take olbrzymia ilo pieni.
Wikszej popularnoci doczekay si 3 utwory wariacyjne: orkiestrowe Wariacje na lemat J.
A. Hitlera (1907), Wariacje i fuga na temat W. A. Mozarta (1914) oraz organowe Wariacje i
fuga na lemat wasny. Z innych dzie wymieni trzeba: Serenad na smyczki (1906), Suit
romantyczn na orkiestr. Koncert skrzypcowy (1908), Koncert fortepianowy (1910),
Wariacje i fug na temat J. S. Bacha, cykl 35 utworw Ans meinem Tagebuch (1904-1912),
Wariacje na temat Telemanna (1914). Z dzie organowych wybijaj si 2 sonaty oraz fantazje i
fugi, z chralnych Requiem (z solo altowym, 1916), z pieni pieni religijne. Regera
mona zaliczy do kompozytorw pnoromantycznych, cho barok pociga go rwnie
silnie, jak romantyczna muzyka.

448. Riemann
Hugo Riemann (1849 -1919) uznany zosta za najwikszego muzykologa wszystkich czasw.
Jego dzieo jest imponujce: by badaczem epok, historykiem muzyki, jej systematykiem i
metodologiem, autorem podrcznikw z wszystkich niemal dziedzin muzyki, wreszcie autorem
leksykonu, ktry w nowych wydaniach jeszcze dzi uwaany jest za najlepsze dzieo
standardowe.
Riemann wychowa si w rodzinie muzykalnej, uczy si m. in. w
konserwatorium w Lipsku (u C. Reineckego i S. Jadassohna) i po wszechstronnych studiach
(prawo, germanistyka, historia sztuki) powici si cakowicie muzykologii. Dziaa w wielu
miastach, w Bielefeld, w Bydgoszczy, Hamburgu i Wiesbadenie, i dopiero pod koniec XIX
wieku osiad w Lipsku na stae. W swoich badaniach by wszechstronny i niezwykle twrczy,
posiada wielk wiedz humanistyczn i spore dowiadczenie praktyczne. Szczeglnie
wanym dokonaniem Riemanna bya teoria systemu harmoniki funkcyjnej rozwinita na tle
sformuowa Rameau. Wielk warto ma historia teorii muzyki, ujmujca dziesi wiekw
rozwoju tej dyscypliny. Kiedy uczony niemiecki zdy w cigu kilkudziesiciu lat wyda
owe setki ksiek i fundamentalnych studiw pozostanie tajemnic jego geniuszu
naukowego.

449. R. Strauss
Strauss. wielki twrca znakomitej serii poematw symfonicznych, a pniej oper, kontynuator
zdobyczy Liszta, Wagnera i Berlioza, doszed po kilku latach dziaalnoci twrczej do stylu
ekspresjonistycznego, ktry w operach Salome (1905) i Elektro (1909) znalaz swj kres jako
ostateczna konsekwencja stylu pnoromantycznego. W nastpnych dzieach (odgranicza je
opera Kawaler srebrnej ry 1911) uproci znacznie swj styl, dochodzc ostatecznie do
tradycyjnego eklektyzmu. Twrczo R. Straussa z okresu przeomu stuleci miaa jednak
wielkie znaczenie repertuarowe, czego nie mona powiedzie o dorobku Regera, opierajcego
si na tradycjach Ba- chowskich i niemieckiego romantyzmu. Richard Strauss (18641949) to
caa epoka muzyczna. y 85, tworzy ponad 65 lat. nerwsze jego utwory wyrosy z
uwielbienia Wagnera. Wielko muzyki Straussa opiera si gownie n;i dzieach powstaych
midzy r. 1885 a 1910 (w przyblieniu), a wic na dzieach dawnych, lak co do czasu, jak i
/ natury rzeczy stylu. W poematach symfonicznych Stranssa zasadnicz rol odgrywaj
elementy dramatyczne wypracowane w romantycznej muzyce scenicznej, ktrej szc/ytem bya
twrczo Wagnera, za w operach - elementy symibniczno--tematyczne. typowe dla muzyki

200

orkiestrowej. Z progran-uwych symfonii i poematw symfonicznych Straussa wymieni

trzeba przede wszystkim d/icla wczeniejsze: / /miii (1886), Don ,/uan (1888), Makbet (1889).
mier i in-ir<'/(W^ (1890), /'ig/e Si)\\-i:Jr:dl(.i (1895, w formie ronda, d/.ieio mistrzowskie
pod wz.uidem muzycznym i dramatycznej charakterystyki), 'luko rzecze Zciri.itiififrd (1896.
\\g Nietzschego), Oon kiclui! (l tS97, wariacje fantastyczne'^- obszernym literackim
komentarzem autora), ./!(;(' h iii i (i teru (1899. dzieo autobiograficzne), SilifoliKi
(iiinic\Tii'(i {1^03). S\'mjnniu uipcisku (1915. na mocno rozbudowan orkiestr). Dwie
pzmcjsze silili i Meltiinorjo-':. r na smyczki (I943) nie mog si rwna z tymi dzieami ani
vs doskonaoci formy, ani w kategoriach jzyka harmonicznego. Harmonika Straussa wysoce
rozwinita i polikoloryslyczna, zwaszcza w integracji z instrumentacJ bya traktowana
funkcjonalnie jako kategoria niemal emocjonalna lub jako elemeni konstrnkcyjno-faktu-ia!ny.
/. harmoni Straussa wie si sam typ melodyki wysoce autonomicznej, obdarzonej cechami
tematycznej plastycznoci. Strauss lubi) tematy dynamiczne oraz, iem'.it' piewne, szerokie.
Swoje bogate dowiadczenia przeka/ai nastpnym pokoleniom w wietnej nowej redakcji
traktatu o instrumentacji H. Berlioza, uzupenionej nowymi przykadami i komentarzami. W
dziedzinie instnimcntacji by nowatorcm li.ijwyzszc) rangi, co uwidacznia si zwaszcza w
barwnoci instrumentalnej jego poematw symfonicznych. Bogactwo pomysw, znakomite
wyczucie moliwoci gosw i instrumentw oraz pewno w ksztatowaniu formy czyniy z
R. Straussa L/otow posta muzyki przeomu wiekw.

450. Poematy symfoniczne

Straussa W modoci Richard Sn-auss napisa dwie symfonie (/ 1881.// 1884). Oba te dziea nie
s jednak reprezentatywne dla kompozytora, prawykonanie / Symfonii odbyo si dopiero 70
lal po jej napisaniu, ju po mierci kompozytora. Domen orkiestrowej muzyki Straussa by
poemat symfoniczny. Ju w fantazji symfonicznej Aus Ilulien Strauss ujawni swj wielki
talent do muzycznego malarstwa. W poematach symfonicznych i swobodnie pisanych
symfoniach Strauss pokaza, e muzyka programowa ma racj bytu; przekona do niej
publiczno ywoci, nerwem, pomysowoci, znakomit inwencj tematyczn (Don Juun,
TUI Eulenspicgels liisli^e Streicfie), kunsztem insirumentacji i umiejtnoci plastycznej
charakterystyki postaci. Zapocztkowana przez Berlioza i Liszta muzyka programowa
znalaza w R.. Straussie swego wielkiego i niepowtarzalnego kontynuatora. Po Straussie
gatunek ten uwid szybko, uprawiany ju tylko przez epigonw. Wpyw muzyki R. Straussa
na wspczesnych by olbrzymi, w Polsce ulegli mu i Szymanowski, i Rycki.

451. Wlf i liryka pnoromantyczna

Najwybitniejszy od czasw Schuberta autor pieni Hugo Wolf(1860 - 1903) dziaa w
Wiedniu jako entuzjasta Wagnera i krytyk muzyczny. Tworzy swoje utwory spontanicznie, w
krtkim czasie, ujmujc je od razu w cykle. Tak powstay: pieni do sw Mrikego,
Hichendorffa (oba cykle z r. 1888), Goethego (1881--89), poezji hiszpaskich (Daf, spunischc
Liedrrhuch). woskich (Das ilalieinsche l-.irdcrbwh). Poza wielkimi cyklami pozostaj pieni
do sw Kellera. Remicka i Michaa Anioa (1897). Kompozytor wzi za punkt wyjcia
muzyk Wagnera i jego ide przepojenia muzyki sensem wynikajcym ze sowa. Stosowa nie
tylko wyrane motywy melodyczno-ryt-miczne, ale umia je te wzbogaci ekspresyjn
harmonik, w czym zapewne przychodzio mu z pomoc jego wielkie wyczulenie na barw
akordw, na urok harmonicznych pocze. Poezja i muzyka stapia si tu w jedno. Wolt pisa
te kompozycje chralne, muzyk
sceniczn (opera Der Corrcf:i(lor, 1896). dziea

201

instrumentalne. poemat symfoniczny Pen//texilea (1883) i Wiosk serenad na ma orkiestr.

W''olf stworzy model pieni pnoromantycznej. Kompozytorzy (Cornelius, R. Strauss,
Reger) dobierali starannie teksty, nad muzyk pracowali z niezwyk dbaoci. w sumie
powstaa swoista moda na pisanie pieni, gwnie lirycznych, ktre ukadano wedug tematw
i wykonywano na (dzi ju niemal zarzuconych) wieczorach pieni. Na przeomie stuleci
powstao wiele pieni o wyjtkowych walorach artystycznych.

452. Cornelius i Goldmark

Peter Cornelius (1824 1874) wywodzi si z krgu Liszta i Wagnera. By autorem opery Der
Barhier von Hnv,<.hiil du wasnego libretta, ale zarwno ta opera, jak i napisana ju w
Wiedniu opera Ciii me przyniosy mu satysfakcji. Zachwyca si jego talentem Liszt. Kiedy
pierwsz oper Corncliusa usunito z repertuaru, Liszt wspaniaomylnie i ostentacyjnie
zrezygnowa z prowadzenia zespou teatralnego w Weimarze. Cornelius pisa te utwr)
chralne i pieni, ktre przyniosy mu opini mistrza muzyki wokalnej. Obdarzony poetyckim
talentem, umia poczy starannie dobrane teksty z, rozbudowan muzyk, opart na bogatej
partii fortepianowej. Z cyklw pieni najcenniejsze s Brautlieder, Weihnachtfilieder oraz. 7
rcnii-r mul'! rosi. O mistrzostwie jego wiadczy znakomicie pie Ein 'l on, ktrej melodia
skada si z jednego tylko dwiku h, w partii fortepianowej rnorodnie zharmonizowanego.
Kari Gold-mark (1830- -1915) pochodzi z Wgier i przebywa stale w Wiedniu. By
skrzypkiem. uczy tez. gry fortepianowej. Jest autorem opery Knigin von Suiw, eklektycznej,
opartej czciowo na elementach wgierskiego folkloru, kilku granych po dzie dzisiejszy
uwertur (najwaniejsze: Scikuntaia, 1865, Penfhesiiea, 1879, Sup/iln>, 1893, Aw Jugendlagen 1913), 2 koncertw skrzypcowych i muzyki kameralnej.

453. Pfitzner i Schreker

Odrbny styl prezentowali na przeomie XIX i XX'wieku Pritzner i Schreker. Hans Pfitzner
(18691949) dziaa jako dyrygent, teatralny w wielu miastach niemieckich i sam prbowa
swoich si w zakresie muzyki scenicznej (opery). Dzieem jego ycia bya opera Palestrina
(1917), pesymistyczna w swojej wymowie. By zwolennikiem Wagnera (o czym wiadczy
wczeniejsza jego opera Der anne Heinrich) i. pesymistycznej filozofii Schopenhauera. Pisa
symfonie, koncerty instrumentalne, dziea kameralne i wokalne. Jako konserwatysta zwalcza
wszelk now muzyk. Jego jaskrawym przeciwiestwem by Austriak Franz Schreker
(18781934), wybitny pedagog kompozycji w Wiedniu i Berlinie, nowator z powoania,
wietny talent dramatyczny (opery, balety), ktry nie szed w parze z uzdolnieniami librecisty
(tematy psychoanalityczne i erotyczne ujmowane symbolicznie). Z jego operna uwag
zasuguj: Der ferm' Klang (1912) i Irrelohe (1924). Pisa te utwory orkiestrowe, chralne i
pieni.

454. Franck
Znamienne, e muzyk francusk drugiej poowy XIX wieku reprezentuje najpeniej obcy
organista, Belg, Cesar Franek (18221890). By najpierw pianist, pniej wietnym
organist i wiatym pedagogiem, twrcjakby wasnej szkoy. Jako kompozytor pojawi si
bardzo pno: wszystkie swe najlepsze dziea napisa po 50-tym roku ycia. Nale tu:

202

Wariacje symfoniczne na fortepian i orkiestr (1885), Sonata na skrzypce i fortepian (1886),

Symfonia d-moll (1888) i Kwcirlel smyczkowy. Wpyw Wagnera i Liszta jest w tych dzieach
widoczny. Najlepsze dziea Francka jawi si jako bardzo serio przez kompozytora
potraktowane poczenie tradycji klasycznych, cilej: Beethovenowskich, z elementami
pnoromantycznymi muzyki francuskiej.
prowadzcej wprost do impresjonizmu
muzycznego, do materii delikatnej i bardzo zrnicowanej. W jego najambitniejszych dzieach
uderza pomysowa synteza elementw sonatowych i wariacyjnych. Franek uprawia te form
poematu symfonicznego (np. Psyche, 1888) oraz form oratorium (Redemption, 1872). Pisa
te opery, pieni na gos z fortepianem, utwory organowe i fortepianowe, gwne jego
znaczenie ley jednak w' odrodzeniu francuskiej muzyki symfonicznej.

455. Duparc i Chausson

Do najwybitniejszych uczniw Francka naleeli: Duparc, Chausson, Bordes, de Breville,
Ropartz, a przede wszystkim - Yincent d'indy. Henri Duparc (18481933) napisa midzy r.
1868 a 1884 szereg pieni, ktre przyniosy mu rozgos wybitnego kompozytora muzyk.!
wokalne). By w nich prekursorem Faurego i Debussy'ego. Przewraliwiony, nerwowy,
zniszczy szereg swoich kompozycji niewokalnych. Zachoway si tylko: poemat symfoniczny
Lcnore, 6 utworw na fortepian (Feiiilh;,\ volantes) i Petit nocturne-nu orkiestr oraz szereg
pieni / towarzyszeniem orkiestry. Po roku 1885 zaprzesta wszelkiej dziaalnoci. Ernest
Chausson (1855 1899), ucze Masseneta i Francka, by wielkim zwolennikiem Wagnera,
wpywy tego kompozytora s widoczne w jego operze Lc Roi Arthus(wystawionej ju po
mierci autora). Orygi-nalniejsze byy jego utwory instrumentalne, wrd ktrych /najdziemy
synny Pocnu' na skrzypce i orkiestr, pisany w stylu wczesnoimprcsjomstycznym. o
melancholijnym zabarwieniu. Napisa te/ Symfonia, poemat symfoniczny Vivii.iin' i dwa
kwanety smyczkowe. Zgin w wypadku rowerowym.

456. Schola Cantorum

Szereg wybitnych kompozytorw (Ciullmant. Bordes i d'lndy) zaoyo w Paryu szko,
ktrej celem by!o oderwanie si od przemonych ju w ledy we Francji wpyww Wagnera.
Schola Cantoni.m, w ktrej wyksztacia si caa rzesza francuskich kompozytorw,
przyczynia si do podniesienia przede wszystkim wci jes/cze stosunkowo niskiego
standardu rzemiosa, do rozbudzenia zainteresowania problemami stylu i technik, a take - w
kocu kwestiami narodowego charakteru muzyki francuskiej. W kocu, gdy ide tej
szkoy" byo poznanie wielkiej tradycji muzycznej od Monteverdiego, poprzez Bacha i
Glucka, a potem Reethovena, i utworzenie szkoy o europejskim poziomie. Niosio to z sob
niebezpieczestwo kosmopolityzmu. Nic wic dziwnego, e najbardziej (jak si okazao)
rdzenni kompozytorzy francuscy Dukas, Roussel, Ravci, Debussy -' weszli z jeszcze innymi,
nowymi ideaami muzyki. Schola Cantorum wniosa spory ferment do muzyki francuskiej
przeomu XLX i XX wieku: uwiadomia wako europejskiej tradycji wielkich mistrzw.

457. D'Indy
Najwybitniejsz postaci wrd uczniw Francka by! Vincent d'indy (1(S51 1931), entuzjasta
muzyki Bacha i Wagnera, ale te muzyki franc.-iskiej XVII i XVI!I wieki;. By organist,

203

perkusisi orkiestrowym i dyrygentem chralnym. W r. 1896 zaoy w Paryu Schola

Cantorum, zrazu uczc chorau gregoriaskiego i muzyki \\ stylu Palestriny (pniej uodano
wiele dalszych przedmiotw i szkoa ta stal si Jedn z najsynniejszych v. Einopie). \V r
1411 zosta dyrektorem tej instytucji. L'c/v) wielu sawnych kompozytorw francuskich i
obcych, m. in. Sa'Je"ego. Roussela, Aurica. Honeggera i Turiii). Byt tii.itorem licznych prac,
m. in. fundamentalnej Com"-' cli.' compositiun musicale (4 tomy, pisane z A. Serieyx).
jednym i. najwszechstronniejszych twrcw francuskich swojej epoki. W twrczoci
muzycznej skianial si zrazu do slylu pnoromantyczncgo (symfonie programowe i poematy
symfoniczne w stylu Liszta i Wagnera); uwaano go za francuskiego Brahmsa (muzyka
kameralna). Z licznych dziel orkiestrowych d'Indy'ego najbardziej znane s: trylogia
symfoniczna Wallen-,'iU'in, kantaty sceniczne i utwory kameralne (m. m. 3 kwartety
smyczkowe).

458. Chabrier
Alexis Emanuel Chabrier (l 841 -1894) studiowa prawo i byt urzdnikiem francuskiego
ministerstwa spraw wewntrznych. Rwnoczenie prywatnie uczy si muzyki. Wraz z
Duparkiem i d'Tndym stworzy pierwsz na terenie Francji grup mionikw muzyki
Wagnera. Komponowa lejsze opery, utwory orkiestrowe (rapsodia Espana). fortepianowe
(m. in. 10 pieces pittoresques, Habanera, Bowrec tantal/ile} oraz pieni na gos i fortepian; w
niektrych kompozycjach widoczne s zalki stylu impresjonistycznego. W repertuarze
utrzymaa si jego opera komiczna Lc rai nialgre liii (1887). Opera Gwendoline (1886) pisana
bya w duchu Wagnera, ktrego dziea oglda na scenach niemieckich. Z innych utworw
Chabriera napisa ich mao wymieni trzeba: Le Sutannie (1884) oraz Ode d la musiue
(1890) na gosy i orkiestr.
Nowa muzyka
Muzyka rnych narodw Oto muzyka naszyci', czasw, nmzyka XX u icku, obejmujca
cztery ju generacje., za kadym razem przedstawiajce odmienn wizj sztuki dwikowej.
Impresjonizm, ekspresjonizm, jolkloryzm i jako nowa posta muzyki w ogle jazz,
stanowi \v nowej muzyce koncepcje, dla ktrych nie znajdzie si wsplnego mianownika. Do
glosa docttodzi icraz muzyka z caego wiata od Kanady a po Australi, od Argentyny a po
Japoni. Rozwj muzyki zaley w prostej linii od intensywnoci, z jak jest uprawiana: w
czasach wojny muzy milcza!v: w krajaeli opnionych powtarzay szeptem wieci o nowej
sztuce; w czasach i krajach fortunnie j szych i artystycznie bogatszych - przemawiay penym
glo-sem. Duo, bardzo duo nowej muzyki napisano w naszym stuleciu, ale sporo jest tu
muzyki bez znaczenia, bezwiednie powtarzajcej utarte schematy, ktre dziaaj w naszych
czasach z lym wiksza sil, e dziki atwoci midzyludzkiej komunikacji staj si atwo
swoistym muzycznym argonem. Isiatus-ulnie liczy si tu tylko twrczo oryginalna - choby na tle twrcz(>sa danego kraju. Nowa muzyka nie stworzya nowych form i to je', i ji'j
najwiksz sfabosci. Ale jednoczenie ta muzyka umoliwia o! warcie si wszy stk id! j orni.
co trzeba uzna za rzecz o znaczeniu przeomowym. Komponowa mona dosownie na
wszystkie sposoby i /??-".-( f o wypadnie nam przyj za najwiksze osignicie naszej
epoki.

459. Impresjonizm muzyczny

204

Na przeomie ostatnich sUileci muzyka francuska zdobya pry mat. osigalny przedtem tylko z
najwyszym trudem - - w konk licencji z wszechobecn w E-Airopie opera wiosk, a potem
z wielk symfonik niemieck. Ju w twrczoci kompozytorw Francuskich dziaajcych
pod koniec XIX wieku przebija pewna europejsko, wzmoona faktem, e Pary stal si od
iat centrum dystansujcym Wiede. Rozwinite szkolnictwo muzyczne, bujne ycie
koncertowe i wyjtkowy kiiinal zainteresowania dla twrczoci (cho w kocu dla muzyki
mniej ywy ni dl;) 'literatury czy malarstwa) wszystko to sprawio, e o muzyce francuskiej,
a zwtaszcz;' o muzyce paryskie) gono byo przez nastpne poi wieku. Do swoistego
apoge;i;p dos/io jednak dopiero w momencie
narodzin analogicznie do malarstwa
rozwijai;;cego si impresjonizmu. Twrc tego nowego stylu w muzyce jest Dehussy. ale
grunt przygotowano duo wczeniej, bodaj ju w okresie dziaalnoci Berlioza, ktry pierwszy
odkry instrumenty i instrumentacj, genialnie reprezentowan polem prze/ Dehussy'ego w
balecie Jeux. Impresjonizm muzyczny czsto bywa traktowany jako odbicie w muzyce prdu
plastycznego teje nazwy. Jest lo o tyle niesuszne, e w dziedzinach tak odrbnych, jak
malarstwo i muzyka, wicej jest elementw rnych n; wsplnych, nic mwic ju o
specyfice
samego tworzywa artystycznego. Paraieliziny pomidzy impresjonizmem
muzycznym a (wczeniejszym') malarskim s bardzo powierzchowne i dotycz racz) sfery
odczuwania ni ^ame' twrczo!. Czsto cytowane porwnania obu dziedzin sztuki
(drugorzdno linii i p.--'ink.u, eksponowanie rnorodnoci barw et':.) ograniczaj si do
kategorii zewntrznych. H.ii-momka Wagr.e.-owska punk' wyjcia rozwoju indywidualnego
styki E)ebussy'ego bya jeszcze w duej mierze polifoniczna. Harmonika Musorgskiego, do
ktrej Debussy rwnie nawiza, opieraa si na kategoriach uwolnionych od mylenia
linearnego. Dcbussy dokona przyspieszenia procesu autonomizacji harmoniki, ktra siaa si
podstaw nie tylko nowego stylu, lecz take nowego podejcia do organizacji materiaiu
dwikowego. Na szczegln uwag zasuguje w muzyce Debussy'ego faktura i kolorystyka.
Typowo Dehussy'ow-ska delikatna tkanina dwikowa staa si wzorem dla wszelkich
pniejszych subtelnoci kolorystycznych i instrumentacyjnych. Debussy jako jeden z
pierwszych zwrci uwag na nowe moliwoci muzyki brzmieniowo zredukowanej do
elementw najpotrzebniejszych. W stosunku do monstrualnych rozbudowali fakturalnych
muzyki Ryszarda Straussa czy Mahlera muzyka Debussy'ego stanowi jakby antytez orkiestracji masywnej (cho by) i u niego okres przeadowa instrumentacyjnych). Impresjonizm
termin pierwotnie pejoratywny by w sumie stylem kolorystyki harmonicznej i
instrumentalnej. W tym szerokim sensie impresjonistami byli nie tylko Francuzi (Debussy,
Ravel, Roussei. ;i nawet Faure), ale rwnie de Falla. Respighi, Scott, Koday i Szymanowski

460. Debussy
Ciaude Achille Debussy ' i"*-'''- lOlS) nigdy nie uczszcza) do szkoy; elementarne
wiadomoci zdoby w don"i. Grv fortepianowej uczy si u pani Maut de Fleurvillc.
prawdopodobnie uczennic;, Chopina, pniej ju w konserwatorium paryskim. JJ(/
J\{i\\'ti f)!ii~\h.i Ai!t^\i\<t rii^ini-fi n(n'ofl\\ u l..avignaca, Duranda i Marmontela.
Kompozycj studiowa u Ciuirauda(i krtko li Francka). W r. 1884 otrzyma Prix de Rome,
przedtem jeszcze (w r. 1880) jako prywatny pianista synnej protektorki Czajkowskiego, pani
von Meck. zwiedzi Szwajcari, poudniow Francj, Wochy i Rosj. Od r. 1892 mieszka
stale w Paryu. W dziedzinie mu/yki fortepianowej Debussy znany jest przede wszystkim jako
autor Suit hergainusiiue (1890 1905, ze synnym Clair ile Inne). cyklu Chiidren 's Corner
(19()8).//a^c.s(19()51907).2^/7/e/^/(/tll(1910- 1913),72t;//(1915)iutwol-wna 4 rce.
Z kameralnej muzyki popularny jest wczesny A'inc;' .s7rcrA'yii_r (1893): z innych dzie
kameralnych na uwag zasuguj Sonata wiolonczeliwci, Soinila na flet, altwk i harf oraz

205

Sonata skrzypcowa (1917). Pisa te pieni i kantaty. Z muzyki orkiestrowej wymieni trzeba
5 typowo impresjonistycznych dzie: suita Prmtemps (l 887). Prelude u 1'Apres-midi d\m
Fuum' (1894, jako balet 1912, wg Mallarmego), iro/.s- Nocturiies (1899), La Mer (1905) i
Imae(1912). Oprcz lego napisa Fantazja na forLepian i orkiestr( 1890). Do dziel
scenicznych nale: dnmiat liryczny Pelicus et Mlisunde (1902, wg Maeterlincka), oratoryjne
misterium Le Murtyrc de Suint Sehasik'n (1911, wg G. d'Annunzia) oraz balety: ,/eux (1912),
Klnininici (1912) i balet dziecicy Boitc a joujoiix. W swojej muzyce Debussy wy/woli jzyk
dwikowy z zalenoci wynikajcych z systemu dur-moll, ukaza moliwoci nowych
pocze, gwnie dziki wprowadzeniu nowych rodkw harmonicznych (,/wikszonc
akordy. mikstury akordowe, rwnolegoci kwintowc i kwartowc. k o r sekwencje ukadw
modiilnych i caotonowych). By poet dwikw, ktre, jak nikt inny przed nim, umia
wyzwoli z pt wielowiekowego systemu tonalnego. Zjawiska dwikowe Debussy'ego
funkcjonuj niemal na zasadzie wiata i barwy,
prowadz bezporednio do
impresjonistycznego malarstwa w muzyce. Popoudnie mimu ;,ialo si manifestem nowej
estetyki kompozytora i pocztkiem ewolucjijego st^li; Kompozytor uwaa je za bardzo
swobodn transpozycj wiersza Mallarmgo na jzyk muzyczny. Punktem zwrotnym w
rozwoju indywidualnoci twrczej Debussy'ego siaa si jego opera Peleas i Melizainia. W
kompo7\'cjach pisanych we wszystkich okresach twrczoci ujawnia si tendencja do usiau
ic/ncgo rozszerzania i wzbogacania rodkw. Najwikszych innowacji Debussy Jokonai w
zakresie faktury fortepianowej, w cisym zreszt powizaniu z technik harmoniczn. Pod
koniec ycia dy do klasycznej doskonaoci. W swoicli (mniej znanych) pniejszych
dzieach powraca <lo rodkw dawnych (synne renesansowe chry w Mczestwie sw.
Sebastiana}. Uebussy naley w nowej muzyce do pierwszych twrcw, ktrzy obywali si bez
schematw, twrcw wolnych zwaszcza od obcie tradycji i zobowiza w zakresie
kanonw harmonii i formy.

461. Faure
Gabriel Faure (18451924), autor licznych cenionych pieni na glos i fortepian, studiowa u
Saint- Saensa, dziaa przez 4 lata jako organista w Rennes, pniej w Paryu. Pozna w
Niemczech dziel Wagnera, ale obdarzony wielkim instynktem muzycznym, uprawia muzyk
par excellence francusk: o jasnej formie, subtelnych liniach melodycznych (w typie Francka)
i oryginalnej harmonice, rozwijajcej niektre idee dwikowe Chopina (m. in. jakby
kontrapunktyczne struktury w harmonii, swoboda uycia dysonansw). Od r. 1896 uczy w
konserwatorium w Paryu (do jego uczniw zaliczali si m. in. Ravel, Enescu, Schmitt i Nadia
Boulanger). W latach 1905-1920 by jego dyrektorem. Jesi autorem 2 symfonii. Ballady na
fortepian i orkiestr (1881), Fantazji na fortepian i orkiestr, 2 kwartetw smyczkowych, 2
kwintetw fortepianowych i licznych dzie fortepianowych (preludia, nokturny, barkarole i
impromptus). Z okoo stu pieni wybija si cykl 9 pieni I-a bonne chanson, 7. muzyki
religijnej zwaszcza Messe de reuuieni (1888).

462. Ravel
Maurice Ravel (1875--1937) studiowa w konserwatorium paryskim fortepian i kompozycj
(t ostatni u G. Faurego). Cae ycie dziaa rwnie )ako dyrygent (gwnie utworw
wasnych). Trzykrotnie ubiega si o nagrod w konkursie kompozytorskim Prix de Rome
bez powodzenia. Mimo to rycho sta) si obok Debussy'ego jednym z najbardziej u/nanych
kompozytorw francuskich. Jest autorem znakomitych dzie orkiestrowych i instrumentalnych

206

o doskonaej formie, przejrzystym rysunku melodycznym i wzorowej instrumentacji. W jego

dzieach widoczne s wpywy wspczesnych mu kompozytorw francuskich: Chabriera,
Satie'ego. Debussy'ego, a take stylu przedstawicieli baroku francuskiego (Couperin) oraz
estetyki Strawi-skiego. W pniejszych utworach (z okresu ok. 1910) Ravel dochodzi do
wasnego jzyka melodyczno-harmoniczno- kolorystycznego. Pod wzgldem repertuarowym
najwiksze znaczenie ma jego muzyka orkiestrowo-baictowa, a zwaszcza Bolero. 1928, La
Valse, 1920, i suita Da/ihnis et Chloe. 1912, jeszcze dzi fascynujca barwnoci brzmie.
Ravel posuguje si w tych utworach formami tanecznymi muzyki hiszpaskiej, wiedeskiej
czy francuskiej, traktujc je jako schematy formalno- melo-dyczne. Z dzie kompozytora
wielk popularnoci ciesz si poemat choreograficzny Bolero, 2 koncerty fortepianowe,
szereg dzie przerobionych z wersji fortepianowej na wersj orkiestrow (tu nale m. in.
Yalses nob/es et sentimcntales, 1911, Rapsodia hiszpaska na orkiestr, 1907, i T:igune na
skrzypce i fortepian). Dorobek twrczy Ravelajest znany szerszej publicznoci w stopniu dla
innych muzykw XX w. nieosigalnym w naszych czasach. Szczeglnie imponuje lista nagra
dzie Raveia w rnych znakomitych wykonaniach.

463. Bolero" Raveia

Bolero Ravelajestjednym z najpopularniejszych uiworw muzyki XX wieku. W spisie nagra
dzieo to bije wszelkie rekordy, pozostawiajc daleko w tyle kompozycje z pewnoci bardziej
oryginalne i lepiej skomponowane. Oto jeszcze jedna z tajemnic muzyki. Kompozycj t Ravel
napisa w r. 1928 na zamwienie tancerki Idy Rubin-stein, jest to wic dzieo nie koncertowe
(cho w tym sensie jest ono popularne), lecz sceniczne. Jest to balet, ktrego akcja rozgrywa
si w gospodzie hiszpaskiej (zachcona przez goci dziewczyna (aczy porodku na stole).
Muzyka opiera si tu na dwu tematach ludowego, baskijskiego pochodzenia; jedyna rzecz,
ktra si zmienia, to instrumentacja. Obie melodie powtarzaj si niezmiennie a 18 razy,
stopniowane rodkami mstruinentacyjnynii, oparte na tych samych harmoniach i rytmach,
wybijanych przez bbny. Waciwie nie jest to balet, lecz jedna, jedyna scena, narastajce
crescendo zakoczone obcym, mediantowo zastpczym akordem.

464. Dukas i Schmitt

Pau Dukas (18651935,1 poza kompozycj i pedagogik dziaa jako kryiyk muzyczny
wielu pism francuskich. Pierwszejego dziea stoj na pograniczu pnego romantyzmu i
impresjonizmu. W muzyce Dukasa uderza plastyczno pomysw melodycznych, zarwno w
sensie inoi.ywiczno- interwaowym.jak i rytmicznym. Du saw przynis mu poemat
symfoniczny Ucze czarnoksinika (1S97). Z innych jego dzie wymieni trzeba Sonat
fortepianow i rwnie fortepianowe Wariacje na temat Ra-meau. Oba te utwory ukazuj
kompozytora uwolnionego od pnego romantyzmu, do ktrego mia jednak powrci w swej
jedynej operze Ariadna i Sinohrody (1906, ba muzyczna w trzech aktach wg Maeterlincka).
Godny uwagi jest rwnie poemat taneczny La Per; (1911). W latach 19121935 Dukas
niemal przesta komponowa i zajmowa si gwnie pedagogik. Byt zwolennikiem muzyki
Wagnera, ale i Debus-sy'ego. Florent Schmitt (18701958) studiowa w Paryu, wiele
przebywa za granic, pniej dziaa w kraju jako krytyk muzyczny. Pisa muzyk
romantyczn, blisk duchem muzyce niemieckiej, ale te niekiedy w barwnoci instrumentacji
zblion do Debussy'ego. By autorem baletw (La Tragedie de Salowe, Lc Petit Elfe Fernie1'oeil i Oriane), symfonii, utworw fortepianowych i muzyki kameralnej.

207

465. Roussel
Obok Ravela i Dukasa wybitnym kompozytorem w dziedzinie muzyki orkiestrowej okaza si
Albert Roussel (18691937). Jego gwne dziea to: dwuaktowa opera--balet Padinavati,
jedno z najwybitniejszych dzie scenicznych w muzyce francuskiej, balet Bacchus et Ariane
(1931), ///(1930) i IV Symfonia (1935), synna Smfonietta na smyczki (1934) oraz balet
Aeneas (1935). Z dzie kameralnych Roussela na uwag zasuguje Diyertissement na kwintet
dty i fortepian oraz Kwartet smyczkowy. Roussel by kompozytorem XX wieku, zarwno
pod wzgldem przynalenoci czasowej, jak i stylistycznej. W jego muzyce podziwiamy
przede wszystkim waciw jemu intensywno liryczn, wielk witalno tematw, odrbny,
miejscami egzotyczny koloryt orkiestralny (Roussel zwiedza jako oficer marynarki szereg
krajw Azji) i bogactwo czciowo jakby ukrytej kontrapunktyki. Swoj antyromantyczn
postaw przyczyni si
ostatecznie do pokonania w muzyce francuskiej
dziewitnastowiecznych obcie.

466. Skriabin
Najwiksz indywidualnoci rosyjskiej muzyki przeomu XIX i XX wieku by Aleksandr
Skriabin (18721915), ktrego znaczenie wykraczao daleko poza granice Rosji. Uczy si
gry na fortepianie, teorii i kompozycji w konserwatorium moskiewskim. Podr koncertowa
po Europie (l 896) przyniosa mu saw wietnego pianisty, a wykonanie III Symfonii w r.
1905 w Paryu saw kompozytora. W swej twrczoci Skriabin wyszed od Chopina i
Liszta. Orodkiem jego zainteresowania bya muzyka fortepianowa; jako autor stu kilkunastu
preludiw oraz dziesiciu znakomitych, osobliwych i oryginalnych sonat wysun si na czoo
wspczesnych tw rcw piszcych na ten instrument. Jzyk dwikowy Skriabina jest
wysoce indywidualny. Stanowi po- most midzy rozszerzon tonalnoci romantyzmu a
wyahsoluyzowanymi elementami impresjonizmu Debussy'ego. W zakresie harmoniki
kompozytor stosowa wasn, odrbn akordyk, ktrej najbardziej zoona forma bya
jednoczenie skal. Take w dzieach orkiestrowych da pokaz mistrzostwa kompozytorskiego
i oryginalnoci stwarzajc pene eksprcsii poematy o pocio/u progi;iii;owo-iiiozolicznyin. l
lak np. 111 Symfonia {Le diyiii P'ii'me. Boski fiwnwt. 1904) opisywa ma muzyka ewolucj
ducha ludzkiego wedug swoistego programu filozoiu;..-'nego kompo/ytora, Poemat ekstazy
(1907) kometifo'.\:iny jtsi przez Sknatina w oddzielnie wydanej broszurze, dokadnie
formuujcej Siio/ohc/.no-estetYczny program muzyki i jej formalny ukad w postaci
elementw syn-iliohc/nych i programowych, a .'''nmcicusz (1910) lo kompozycja na
ogromn ork:e^!iv. .'hol i cUr,'Jcr ii luntien' (foriepian wietlny), w ktrej Skriabin zamierza
dokona syntc/y dwiku i barwy.

467. Idee Skriabnia

Po r. 1900 Skriabm dos/cd) do bardzo oryginalnej koisiepcj) muzyki. Jak wielu wspczesnych
(np. Carrilk) v, Meksyku) kompozytor w/ia! w swoich teoretycznych dociekaniach za punkt
wys^-ia tony grne ! wywid z ich s/eregu odrbny system harmoniczny (tzw. skalu
m's;\czna: / /;.' b c -'' d, oparty, na dwu kwartach zwikszo-nychJednej zmniejszonei i dwu
kwartach czystych; s to S, 9. 10. 11, 13 i 14 tony grne szeregu naturalnego). Kracowo
allerowana chromaiyka wytworzya w jego muzyce sytuacj analogiczna do ..itonalizmu
Schnberga: w ilui-inrulice zatara si rnica 'midzy konsonansem a dysonansem. Teorie

208

dwikowe Skriabin poczy z ideami teozoficznymi: by przeswiadc/op.y. i muzyka jego.

wpi-owad/ajc suchaczy w stan ekstazy, umoliwi im obcowanie/ wiatem nadprzyrodzonym,
e przeniesie ich w mn sfer odczuwania wiata iiu nasuwa si analogia / pniejs/ymi o 70
lat intencjami Stockhausena). W shiiw i\c!i idei postawi! Skriabin swoj symfonik: ju jego
[Symfonia miaa by '.vv ;,.;;!;; pailteisiyc/i-icj 'iyn;c/\ y.s^.ysikicii sztuk. Tcndericje
Skriabina zarysoway si najpeniej w misterium L'Ac'te Prealable (istniej tylko fragmenty
tego dziea i peny tekst) oraz w poemacie symfonicznym Prometheus Le Poeme du feu
(Prometeusz poemat ognia).

468. Riebikow
Wadimir Riebikow (18661920) moe by dzi zestawiany (jako jeden z pierwszych
eksperymentatorw) z Charlesem Ivesem. Studiowa w Moskwie i w Berlinie. Dziaa w
Odessie i Kiszyniowie, uczy w Berlinie i Wiedniu, a potem w Moskwie. Najpierw
komponowa w stylu Czajkowskiego, By wielkim i oryginalnym talentem, wprowadzi do
muzyki tzw. melomimik i wokaln melomimik. stanowice technik konkurencyjn w
stosunku do podobnych praktyk Schnherga. Jako pierwszy jeszcze przed Debussym i
Schnbergiem - odkry harmoniczne
konsekwencje brzmieniowo traktowanej skali
caotonowej i afunkcyjnie odbieranego akordu zwikszonego. Pisa opery, muzycznopsychologiczne dramaty, muzyk kocieln oraz drobne instrumentalne i wokalne utwory o
duej atrakcyjnoci brzmieniowej, ktra generalnie zostaa
zaksigowana jako
impresjonistyczna, cho w swoim wyrazie i charakterze odpowiada bardziej typowi
ekspresjonistyczncgo stylu Schnberga czy Skriabina, ktrych zreszt wyprzedza.

469. Muzyka u progu XX wieku

Now muzyk okrela si od lat zbiorowym mianem nni/.yki XX wieku. W istocie w cigu
niespena 80 lat muzyka zmienia si co najmniej trzykrotnie, dzi dziaa ju czwarta generacja,
po neoromantyzmie i impresjonizmie pojawia si dodekafonia i ekspresjonizm, potem
aktualny stal si serializm i szereg nowych technik zasadniczo przeobraajcych obraz muzyki
XX wieku. Nowa muzyka moe by chronologicznie mierzona dwojako: bd od przeomu
naszych stuleci, wwczas byaby jednoczenie muzyk XX wieku, bd od rzeczywistego
przeomu, jaki dokona si okoo roku 1950, a ktry wyznaczaj takie odkrycia i innowacjejak
muzyka serialna, elektroniczna, konkretna, aleatoryzm, collage i otwarte formy, a wice
zjawiska, ktrych si przedtem zupenie nie spodziewano. Po okresie poszukiwa pora dzi na
syntez muzyki nowej z muzyk dawn, ktra w naszych czasach absolutnie przewaa w
repertuarze i wiadomoci suchaczy nad tym, co faktycznie nowe. Rok 1900. Mieszczastwu
(ktrego uosobieniem sta si Wagner) artyci rzucaj oskarenie, sprzeciwiaj si szczeglnie
jego ograniczonym horyzontom spoecznym i artysty- cznym, poszukuj nowych odbiorcw o
wyczulonej na nowo wraliwoci. Pierwsz innowacj w muzyce by impresjonizm, a jego
szermierzem Debussy, ktry ju w samej harmonice dokona odkry o wielkim znaczeniu.
Jego skala caotonowa nie miaa nic wsplnego ani z systemem dur- moll, ani z modalizmami,
ani z tonacjami kocielnymi. bya sztuczn skal, ktra zreszt naturalizowaa si niezwykle
atwo. Melodia, harmonia i rytm niebyy j u wizane w zalen od siebie cao, w skrajnych
przypadkach dochodzio do rezygnacji z dotychczasowej integralnej sirukiliry dziea
muzycznego. Obok kontynuatorw romantyzmu R. Strauss, Mahier, Sihelius,
Szymanowskiczy Karowicz pojawiali si twrcy o nowym zupeinic odc/iiau moliwoci
muzyki: Debussy, Schnbergijego uczniowie. Ives, Skriabin i Vare-ie. ktrzy tworzyli muzyk

209

burzc stary porzdek. Muzyka XX wieku jest tylko w maym siopniu odbiciem przemian,
ktre zaszy w - nauce, zwaszcza w naukach cisych. / pewnoci nie jest to muzyka wieku
industrialnego. Po
pierwszym szoku wywoanym na pocztku XX wieku nastpia
konsolidacja wartoci tradycyjnych, i one lo przynajmniej w repertuarze wci gruj nad
nowymi odkryciami, ktrych w tym stuleciu zreszt nie brak.

470. Rozkad tonalnoci

Przez wiele wiekw muzyka ograniczaa si do tonalnego wyboru d/wikow. System durmoll. utrwalany przez ostatnie stulecia, rozwija! si. a Jednoczenie jego elementy ulegay
dekonsolidacji. Nastpowao zjawisko rozkadu tonaliiosci. Rozwijano rnorodne linie od
zamknitych formu tonalnych a po ukady wiclodwikowe i wielointerwalowe, ktre w
dodekafonii otrzymay nowa rekompensacyjn posta techniki dwikowej. czono akordy
ju nie podug ich naturalnego pokrewiestwa. lecz na podstawie autonomicznych zestawie,
w ostatnim stadium rozwoju systemu dur-moll posunitych do pocze najdalszych. W sumie
stworzono idealne warunki do rozkadu tego systemu i zastpienia go atonalnoci. Dwiki
stay si niezalene od harmonicznych funkcji, a akordy zostay pozbawione pierwotnego
cienia ku podobnym sobie ukadom, autonomizoway si i jednoczenie - lonalnie przestay
ju cokolwiek znaczy. W kracowych przypadkach jzyk h;'rinoniczny kompozytorw XX
wieku nie ma ju / l ona l u oci wicie wsplnego, operuje tylko jej reliktami, polegajc
bardziej na ',oii;ilnvch nawykach suchowych odbiorcw ni na wartoci (na dobre ju nie
istniejcych) zwizkw funkcyjnych.

471. Atonalno
Ostateczny rozwj tonaiuosci doprowadzi do jej zaprzeczenia. Pojawia si atonal-no.s.
Terminu tego uzyw.iiio pierwotnie w sensie negatywnym. Atonalna muzyka -to muzyka
rnica si od tonalnej tym, e brak w niej zarwno odniesienia do tonu centralnego, do
toniki, jak i ;ym, e nie jest ujta w adnej tonacji (pierwszy tego typu przypadek mamy ju w
Tristanie i Izoldzie Wagnera, 1859, tonacje zmieniaj si tu, s pynne, ale brak jest tonacji
zasadniczej). Modalne i
harmoniczno-funkcyjne powizania i prawa nie maju [u
/'.tsiosowania. Brak odniesienia do toniki zauwaamy ju u Debussy'ego czy Skri:ibi!i;i, take
w niektrych utworach Szymanowskiego czy Caselli. Schnberg nie yc/yl sobie nazywania
swojej muzyki atonaln, podobnie Webern. Termin ..atoii;iina muzyka" odnosi si zrazu
przede wszystkim do muzyki, ktrej oderwany charak ter, dysocjatywna faktura, a nade
wszystko pewna dysbnanso-wo. uniemoliwiay podporzdkowanie jej tradycyjnym
nawykom suchowym. W muzyce atonalnej stwierdzono nieobecno doychc/asowych
kategorii dwikowych lub te ich nieprzydatno przy poznawaniu no','.i;i inn/yki.
Jednoczenie w muzyce atonalnej dziaay czynniki konstruktywne, widoc/iie w
podobiestwach budowy akordw (w Erwartun% Schnberga np.) czy v-' bL-zw/iUl,'1-1'1141
polifonicznych liniach (u Hindemitha). Atonalnos w zakresie melodyki o/.ku/z,)!;' przede
wszystkim odrbn interwalistyk, interwal stal si tu /reszt waniejszy r i/ wysokoci
dwikowe. W melodyce wprowadzano due skoki inteiwaowr w harmonii atonaincj nowego
typu bloki akordowe, czsto oderwane od siebie, ni'; prowadzce do nastpnych dwik w.
Idealnych przykadw atonalnosci mamy v, nov\.-J muzyce stosunkowo niewiele (wczesne
dziea Schnberga, Berga, Weberna. Skriahina. Krenka i Hindemitha), przewanie elementy
atonalne mieszane s z ton;;[ii\in! jak u ivesa czy u Szymanowskiego. Atonalnos mona
traktowa jako osiak./.-;:; konsekwencj tzw. rozkadu systemu dur-moll albo te jako form

210

ywio' > \v:gc prolestu przeciwko martwej harmonice tradycyjnej. Epoka atonalna bya
epok;! \\'/wo lenia mu/yki od konwencjonalnych schematw.

472. Politonalnosc
Obok atonalnosci w XX wieku pojawia si politonalnosc s\ -'ciii przeiciowy. operujcy
rozwinitymi ilociowo formami tonalnymi. Zamiast ;c..i).| tonacji mamy teraz do czynienia
jednoczenie z dwiema tonacjami (biton,-ilni':,) iu!' nawet z wiksz iloci tonacji. W
idealnej postaci politonalnosc powinna hyc prow ad/ona rwnolegle w dwu rnicych si od
siebie, ale jeszcze rozpoznawalnych tor;K:jiicli. Politonalno jako fenomen harmoniczny jest
tym peniejsza, im bardzie' od siebie odlegie s obie tonacje (np. C-dur i Fis-dur).
Politonalnosc stosowano dawniej niko okazjonalnie dla podkrelenia osobliwej dysharmonii
(np. w Ein musikalische Spas W. A. Mozarta). Dopiero na pocztku XX wieku zaczto
stosowa politoi'.;i!no^- systematycznie (Stra- wiski, Bartok, Milhaud).

473. Dodekafonia
Nie jest pewne, czy twrc dodekafonii by Schnberg. Piei\v../'e d/icia stricte dodskafoniczne, oparte na szeregu nie zmieniajcych si w kolejnoci i 2 ronych dwikw,
powstay w latach 1921--1924 i w twrczoci Schnbersa wy,/iiaczaty -- po jego kilkuletnim
milczeniu nowy styl muzyki tego kompozytoi.-i. Muzyka opieraa si zawsze na wyborze
dwikw. Z oglnej skali 12 moliwych dwikw wybierano 5 czy 7 dwikw i nimi si
stale posugiwano. Co najmniej onnu wybitnych kompozytorw wpado w tym samym czasie
na podobny pomys: mona posugiwa si wszystkimi dwikami, traktujc je rwnowanie.
Kon-ipi;/Uor austriacki Joseph Matthias Hauer, autor ksiek teoretycznych, stosowai 'a
'woij twrczoci tzw. tropy, grupy szeciodwikowe, ktre zestawiane z sob pcii-dini
tworzyty atwo komplet dwunastodwikowy. Arnold Schnberg ustali okoo r. i'^23. e
dwiki dla rwnowagi musz by traktowane jako idealnie rw. n o v. >i.' i>.; ! ,:.:
najlepiej bdzie, gdy si je uoy w t/w. serie Si-'n;i dwunastu dwikw jesi odtd podstaw
techniki, ktr z grecka nazwano dodekaioni (dodckn = dwanacie). Mamy tu do czynienia
nie 7. systemem, lec/ 'cdinik;.; kompozytorsk, taka jak by kiedy kontrapunkt. Zreszt
Schnberg przej;:!! / kontrapunktu wikszo zasad postpowania (inwersja, rak itp.). Do
uciliwa ok,.)zala si zasada niepowtarzania dwikw. Od lej zasady ju uczniowie
Schnbc'-,"!! (np. Alban Berg) jli szybko odstpowa. Dodekafonia wywarta wielki wpyw
na los> nowej muzyki. Wielu wybitnych kompozytorw przekonao si do niej dopiero po | j
kim c/asie (np, Strawiski). Z kompozytorw, ktrzy najwicej dokonali w tym /akresie.
wyrniali si obok Hauera i Schnberga uczniowie tego ostatniego: Alb;in 3erg i Anton
Webern, a z nastpnego pokolenia Ernst Krenek i Luigi Ualiapic^oki

474. Teoria dodekafonii

Dodekafonia opiera si na technice operowania dwunastoma dwikami, ktrych wzajemn
wsp/aie/nosc narzuca sam kompozytor. Sam pomys tej techniki nie pochodzi wycznie od
Schiihcrga, lecz cae wypracowanie dzisiejszej techniki dode-kafonicznejjest gwnie jer'0
dzieem. Technika dodekafoniczna rozwijaa si w muzyce kompozytorw ir/ci-h kolejnych
generacji. Schnberg jest obok Weberna i Berga, ktrzy niemal j"; ..Lu-c/enie z niiTi

211

rozwijali dodekaibni - przedstawicielem techniki jeszcze dogmatycznej. W cigu pierwszych

10 lat
tworzenia w tej technice Schnberg znacznie oddali) si od pocztkowej
ortodoksyjnoci, czc wasne tendencje kompozytorskie z oglniejszymi tendencjami nowej
muzyki. Pierwotne zasady dodekafonii byy bardzo cise: narzucay nie tyle dyscyplin, co
seri zakazw, w czym mona dostrzec wiele analogii do zasad dawnej kontrapunktyki.
Dopiero ominicie niektrych zaky/w (m. in. zakazu powtrzenia dwiku, zakazu
tradycyjnej budowy nieliczne] serii) pozwolio peniej wykaza melodyczne i ekspresyjne
moliwoci dodekafonii Wanie sam Schnberg dokona tu zasadniczych przemian - wystarczy choby porwna Kwintet dty (1924) z IV Kwartetem smyczkowym (1936), by
zrozumie konstruktywne znaczenie tego typu swobd, ktre bynajmniej nie przekrelaj
moliwoci istnienia dyscypliny formalnej i adu dwikowego. Sama technika
dodekafoniczn.i m;.', w sobie wiele z dyscypliny kontrapunktycznej. Kompozytor nie poddaje
si (jak v, muzyce tonalnej) naturalnym prawom akustyki i suchu, lecz sam wybierajc seri
determinuje prawa muzyki. Konsonans i dysonans s dla dodekafonii pojciami Limown\mi.
Dodekafonici uwaali nie bez racji e ucho ludzkie moe si przyzwyczai do nowych
wspbrzmie i relacji dwikowych.

475. Nowy jzyk harmoniczny

W nowej muzyce hainioni;i nie odgrywa ani w czci takiej roli, jak odgrywaa w muzyce
poprzednich wiekw. W obecnej organizacji dwikowej (np. w dodekafonii czy technice
serialnej) harmonika jest tylko wypadkow zestawie dwikowych. Ju w momencie
wprowadzenia uj nietypowych dla systemu dur-mol! (.skala catolono-wa, zestawienia
wielkich tercji, akordy
kwartowe) harmoniczne rodki dziaania ustpiy miejsca
kolorystycznym, podobnie rzecz miaa si z ujciami k iastcrowymi (wizki sekund, ktrych
szeroko pasma jest waniejsza od zasobu interwatowego na og w kadym przypadku
bardzo podobnego). O harmonice wsp Grzmie w muzyce wspczesnej decyduj interway,
a raczej ich przewaga w danym kompleksie dwiko- wym. Preferencja pewnych interwaw
nad innymi (np. mterwdw malej sekundy, kwarty i trytonu w muzyce Weberna) tworzy
ekwiwalent stylu harmonicznego; w wielu przypadkach tworzy ona desygnat-danego
kompozytom, okresu itp,: w nowej muzyce jzyk harmoniczny znajduje si z reguy na
dalszym planie.

476. Rytmika nowej muzyki

Rozkad tonalnoci i rozlunienie zwizkw funkcyjnych w 'ini/ue na przeomie XIX i XX
wieku wytworzyy konieczno przeniesienia si w inn, pozadwikow sfer muzyki.
Odkryto" rytm, ktry zreszt da o sobie zna tii.o wc/enicj w muzyce zachodniej,
pnocnej czy hiszpaskiej, w muzyce majcej /wizek z folklorem. Genialne odkrycie rytmu
dokonane zostao w baletach Straw iskicgo, przede wszystkim w wiecie wiosny, w Weselu i
Historii zolnier^a. Ostinaia. uporczywa
motoryka, folklorystycznie ujta melodyka,
komplikujca si w miar ro/wojii mu/yki poiirytini-ka i polimetria - wszystko to wysuno
na pierwszy plan czynnik rytmiczny, dotd jakby nie zauwaony, lekcewaony, traktowany
drugoplanowo. Emancypacja rytmu przyczynia si do uksztatowania si zupenie innego
modelu muzyki. Muzyka staa si prymitywna (czsty zarzut wspczesnych krytykw),
ekscytujca, odczlowieczona przez to, e bardziej przypominaa ruch maszyny (era
maszymzmu w muzyce! Honegger, Mosoow, Hindemith, Anthei). Ta muzyka nie
potrzebowaa harmonii. Wysunita na pierwszy plan rytmika dominowaa w utworach,

212

przesdzaa nawet o ich formalnym i brzmieniowym charakterze. Powstaway utwory oparte

na koncepcjach rytmicznych i metrycznych. Posugiwano si rytmik bardziej ni dotd
zoon, nowymi metrycznymi schematami, poza prostymi podziaami na 2 i na 3 wraz z ich
wielokrotnociami stosowano podzia na 5, 7 czy 10; w takcie ^ stosowano niesymetryczny
podzia metrum (np. na 3+2+3 lub 2+3+3), uzyskujc w ien sposb now akcentuacj
metryczn, a jednoczenie nowe dynamiczne metra. Wprowadzono tzw. polimetri i
polirytmi (np. ? przeciw ;- lub nawarstwienia ronych podziaw rytmicznych), przez
przesunicia akcentw wyeliminowano metryczne znaczenie kreski taktowej, wprowadzono
wreszcie muzyk niemetryczn (przykad: lves Concorct Sonata). Blacher odkry
moliwoci konstruowania muzyki 11.1 zasadzie tzw. metrw zmiennych, Elliott Carter
stosowa tzw. modulacje metryczne, polegajce na wprowadzeniu zoonych rytmw, ktre po
jakim czasie staway si podstaw nowych metrw (np. cztery wiernuty triolowe mog by
uznane za nw, ukad metrum na ^ itp.). Zasadnicze innowacje w dziedzinie rytmu
wprowadza! Mcssiaen, stosujc m. in. warto dodan, czyli krtk warto rytmiczn (nut,
pau^ bd/ kropk) dorzucan do jakiegokolwiek rytmu, tzw. rytmy nieodwracalne itd.

477. Nowe systemy skul

W nowej muzyce zeszy si dwu przeciwstawne sobie nurty techniczne: rozszerzenie
tonalnoci poza granice harmoniki funkcyjnej oraz paniinearnos. oparta na niczale-nie
komponowanych ukadach horyzontalnych, poziomych. Godzono te dwa nurty na rne
sposoby, m. iii. wprowadzajc nowe systemy skal. Ju samo posugiwanie si pentatonik i
zwizane z ni ograniczenia wytworzyy now sytuacj fakturain 'rip. u Pucciniego).
Pojawienie si skali caoloiiowej (dwie moliwoci: r iii' fis (;i.<i h oraz cis dis f g a h)
zniweczyo zamkniecie linii w oktawie i zachowywany dotd poizdek pokrewiestw
kwintowych. Skala caotonowa pozbawiona zostaa cienia tonalnego (brak kwinty, kwarty i
dwiku prowadzcego), muzyka staa si nieokrelona. Skala caotonowa pojawia si
arcysporadycznieju u Glinki i Liszta. Debussy uczyni z niej podstaw kilku kompozycji
(typowy utwr: Vniles')\ Riebikow zastosowa ja w /.f.s Demons .^amusent. Mu.sorgski,
Busoni i Bartok interesowali s:' rwnie moliwociami tej skali; ich podejcie do
caotonowoci byo rne: Musorgski by jednak zwolennikiem projekcji harmoniczne),
Busoni dy do polifonii sprzeczne! / atmosfer tej skali, a Bartoka zajmowaa w myl jego
zainteresowali folklorystycznych -- bardziej penlatonika, bliska ludowoci (skala catotonowa
jest idealnie obca folklorowi). Pseudoorientalne skale stosowali w swojej twrczo'. RimskiKorsakow i Roussel. Cay system skal stosowa) Barrk {Mikrokosmos), doprowadzajcy sw
muzyk do politonalnoci. Tu te nalepy przypomnie ide pandiatonic/nosci
(przeciwstawionej panchromatyzmowi atonalistw). Satie, Strawiski czy Poulenc pisali cate
utwory w jednym niezmiennym ukadzie diatonicznym (np. w C-dur), nie liczc si z niczym
w zakresie kontrapunktu i dysonansowoci.

478. Muzyka aforystyczna

Aforystyczna muzyka jest jakby odpowiednikiem aforystycznoci w literaturze, w ktrej obok
przekazw penych (powie, dramat, traktat filozoficzny) mamy przekazy skrtowe. Twrc
muzyki aforystycznej by Webern. ktry idc ladem pewnego pomysu swego nauczyciela,
Arnolda Schnberga, przez dugie lata wyraa muzyk w niezwykle krtkich utworach,
prezentujcych mimo daleko posunitej lakonicznoci to wszystko, na co inni kompozytorzy
potrzebowali czasu wielokrotnie duszego. Stosujc zasad permanentnej zmiennoci (w

213

niektrych przypadkach w zakresie wielu elementw jednoczenie), Webern uzyskiwa twory

muzyczne idealnie skondensowane. Znamienne, e ju we wczeniejszych utworach tego
kompozytora (np. w Bagatelach na kwartet smyczkowy, z ktrych kilka ma po par taktw
zaledwie) tendencja do aforystycznoci ujawnia si w caej peni.

479. Poszukiwania kolorystyczne

Na pocztku naszego stulecia wybitni kompozytorzy z Debussym i Schnbergiem na czele
czynili w swoich dzieach odkrycia kolorystyczne, zwizane z barw dwiku, ktra dotd
bya nie dostrzegana i traktowana na drugim planie (np. zesp orkiestrowy przez dugie lata
wykorzystywano wedug skali rejestrw instrumentalnych). Na autonomiczne moliwoci
barw dwikowych zwrcili jako pierwsi uwag Berlioz i Wagner. Akord (suma interwaw,
ktre si na skadaj) czy zestawienie instrumentw (w wielkiej skali od zestawienia
konwencjonalnego a po zestawienia nietypowe, osobliwe) mog by dysponowane rnie.
Rutyna kae wikszoci
kompozytorw traktowa barw akordw czy zestawie
instrumentalnych konwencjonalnie i tylko wybitni nowatorzy, ktrzy w tym zakresie okazali
si te eksperymentatorami, poszukiwali rozwiza nietypowych, twrczych. Do Debussy'ego
i Schnberga naley tu doda jeszcze Strawiskiego i Varese'a, ktrzy przekadajc rytm i
perkusj (a wic materia niezaleny od
wysokoci dwikowych, od konwencji
harmonicznych) nad harmoni, osigali ju w pierwszych dziesicioleciach naszego stulecia
wyniki intrygujce, stanowice punkt wyjcia dla kilku nastpnych pokole. Odkryto nie tylko
barwy nowych zestawie instrumentalnych, ale i urok brzmie dysocjatywnych, ostrych,
odlegych od ideaw klasycznego, wyrwnanego brzmienia. Muzyka francuska 480. Satie W
muzyce XX wieku obok kontynuatorw linii romantycznej pojawiaj si wielkie
indywidualnoci, ktrych twrczo jest jaskrawym zaprzeczeniem romantyzmu; do takich
nalea Satie. Erik Satie (18661925) by najbardziej ekstrawaganckim kompozytorem
swojej epoki. Potrafi jednak przy tym ujawni w muzyce francuskiej te waciwoci, ktre s
dla niej typowe. Bez Satie'ego nie byoby mowy o atwoci i lekkoci muzyki neoklasycznej.
gwnego stylu muzyki paryskiej w latach midzywojennych. W r. 1888 pisze Truis
Gymnopedies na fortepian, jedno z najbardziej ekscentrycznych dzie XIX wieku. By
przeciwnikiem zarwno Wagnera, jak i impresjonizmu francuskiego. Zrezygnowawszy na
dugie lata z regularnych studiw, zarabia na ycie jako pianista w kawiarniach na
Montmartre. Pniej przenis si na przedmiecia Parya, do Arcueil. Przyjacielskie stosunki
utrzymywa tylko z Debussym, pod ktrego wpywem powsta synny zbir Morceaux en
form de poire {Utwory w formie gruszki). Majc lal bez maa czterdzieci, zgosi si do
synnej z tradycjonalnej pedanterii paryskiej Schola Cantorum jako student kontrapunktu.
Przez trzy lata pobiera nauki od modszego od siebie o trzy lata Alberta Roussela. W r. 1916
komponuje balet Parad, wystawiony w r. 1917 przez Diagilewa wedug libretta Cocteau, ze
scenografi Picassa. Potny skandal przyczyni si do rozgosu Satie'ego, a kompozytorzy z
pniejszej Grupy Szeciu uznali go za swojego bon maitre, podobnie jak kilka lat pniej
inni modzi twrcy z MaximemJacobemiHenri Sauguetemna czele (Ecole d'Arcueil). Wan
pozycj w dorobku Satie'ego stanowi oratorium kameralne Socrate (1918).

481. Grupa Szeciu

W styczniu 1920 w salonie pewnej ksinej zeszo ss i, do;.; pi/ypadkowo) szeciu
kompozytorw - piciu modych panw i kobieta. "Idk iri.n,'J/ii;i si synna Grupa Szeciu, do
ktrej jako najwiksze indywiduainoci naleeli Miihaud i Honegger. Trzeci wan

214

postaci Grupy Szeciu jesi Francis Poullenc {\"iW1963), w grze fortepianowej ucze
Ricardo Vinesa, w kompozycji uc/c- C'ii. Koechlina. W r. 1924 F^iulenc otrzymuje od
Diagilewa propozycj
napisani;; balet ii, Powstaje jednoaktowy balet Le.s
5/(;7;e.y(dotekstwzXVlll wieku - z chrem), pr/yrios/cy kompozytorowi niemay rozgos.
W r. 1928 pisze dla synnej polskiej klawesy.isiki Wandy Landow-skiej C 'oncert champetre
na klawesyn i orkiestr. Poulenc pn-eszci.!! bogata ewolucj: od pnoroinantycznych iiniesie. poprze/ wpywy R<ivela, ST.rAiskiego. klawesym- stow francuskich,
wsptowarzyszy z Grupy Szeciu, Sa!;e't-'i;o. do umiu '-kowanego neoklasycyzmu. Jego
ostatnie dziea peinc s skupionego w r;i7'... v. innych przewaa charakter muzyki
postulowanej przez Grup Szeciu, ktc- -: ;d','aiy wanie Poulenc urzeczywistnia by moe
najpeniej. Pozostali czonkw!" Gi np;.' Szeciu to; Georges Auric (18991979), Louis
Durey i Germaine Tailleferre. / '.ii.-li ii.jpopularniejszym twrc rnia} zosta Auric, krytyk
muzyczny, autor muzy!' i :}:' fiirnii Moniin rouge. 482. Milhaud Najambitniejszym twrc
Grupy Szeciu by Darius Milhaud (1892 1974), kompozytor rwnie najbardziej podny. Od
r. 1909 studiowa w Paryu (pochodzi z Aix-en--Provence), studia przerwaa wojna. Kiedy w
r. 1919 przytacza si do grupy muzykw nazwanej pniej Grup Szeciu, jest ju autorem
szeregu dziel kameralnych, symfonicznych i scenicznych. Najwybitniejsze dziea Milhauda
powstaj w latach dwudziestych. W r. 1940 artysta emigruje do USA, gdzie zostaje
profesorem kompozycji w Mills College (Oakiand w Kalifornii). W r. 1947 powraca do
Parya, tam w latach 1948 1967 prowadzi klas kompozycji w konserwatorium. Milhaud
komponowa bardzo duo i nie zawsze na wyrwnanym poziomic, niemniej wiele jego
utworw odznacza si wysokimi walorami artystycznymi. Do tych nale m. in. opery
Krzysztof Kolumb (1930, nowa redakcja 1956) i Dawid (1954), balety Byk na duchu (1919) i
Stworzenie wiata (1923). cykl orkiestrowy Sauducies do Brazi (1921), niektre z kilkunastu
symfonii, kwartety smyczkowe i koncerty, a z pniejszych dzie Pucem in terris wedug
encykliki papiea Jana XXIII (1963) oraz opera- oratorium Salut Louis, roi de France (1972).

483. Honegger
Arthur Honegger (l 8921955), najwybitniejszy obok Milhauda przedstawiciel paryskiej
Grupy Szeciu, studiowa w konserwatorium w Zurychu w rodzimej Szwajcarii, a pniej w
konserwatorium paryskim. Jeszcze w czasie I wojny wiatowej Honegger pisze szereg dzie,
ktre przynosz mu rozgos. Szczegln saw zyskay mu dziea orkiestraine (m. in. Pacific
231, 1923) i oratoria, wrd ktrych wane miejsce zajmuje Kroi Dawid (1921). Twrczo
Honeggera obejmuje wszystkie gatunki muzyczne od symfonii, opery i baletu a po muzyk
filmow, radiow i teatraln. Pod koniec ycia Honegger wydal ksik Je suis compositeur
(Pary 1951), pen pesymistycznych opinii co do roli kompozytora w yciu wspczesnym.
Domen zainteresowa twrczych Honeggera byy przez cae ycie dwie dziedziny: muzyka
sceniczna i orkiestrowa. W zakresie muzyki scenicznej napisa szereg wybitnych dzie,
gwnie oratoryjnych: obok Krla Dawida (w pniejszej wersji jest to dzieo operowe, 1928)
nale tu: Judyta (1925), Lcs cris du monde (1931), Joann d'Arc au bucher (Joanna d'Arc na
stosie, 1938, do tekstu Ciaudela) i La Danse des Morts (1939). Z dzie religijnych zwraca na
siebie uwag Kantata na Boe Narodzenie (1953), a z dzie operowych: Antygona (1927, wg
Sofoklesa) i skomponowane wsplnie z J. Ibertem L'Aiglon (Orltko, 1937). Z dzie
kameralnych wymieni trzeba 3 kwartety smyczkowe; pisa te utwory fortepianowe i pieni.
Znaczenie kompozytora opiera si na jego symfoniach (7 1931, //na smyczki itrbki, 1941, ///
zwana Liturgiczn, 1946, IV Deliciae Basiliensfs, 1946, i V ditrere" chodzi o trzy nuty re
1950). Symfonika jego naznaczona jest patetycznoci i moe przez t wanie cech zalicza

215

si do gatunku symfoniki tradycyjnej, podobnie jak daleki od

eklektyczny jest jzyk dwikowy Honeggera.

wspczesnoci, niemal

484. Ecole d'Ar Neil

Pi lat po utworzeniu si w Paryu Grupy Szeciu, ktre) Satie przewodzi rac/ej duchowo
ni jako kompozytor, Milhaud. Honegger i inni mieli bowiem do jasno wytyczony kierunek
dziaania, zgodny z charakterem ich osobowoci, powstaa Ecoie d'Arcueil, nazwana tak na
cze Satie'ego. ktry w r. 1898 przenis si z Montmartre do Arcuei koo Parya. Szko t
reprezentowali twrcy nic lak wysokiego iotu; obok Milhauda, ktry zawsze sta najbliej
francuskiego mistrza, pojawili si w niej Desormiere i Sauguet. Roger Dsormiere (1898
1963) studiowa w konserwatorium paryskim i da si pozna gwnie jako dyrygent (baletu
Diagilewa w czasie podry zespou po Europie, 1925 --1930), a pniej innych zespow.
Dsormiere nie komponowa zbyt duo, pisa przewanie muzyk do filmw, zinstrumentowa
te Satie'ego Morceaux en form de poire. Niezwykle podnym kompozytorem okaza si
Henry Sauguet (waciwie: Henri-Pierre Poupard, ur. 1901), twrca wielu oper, baletw,
symfonii i dzie wokalno-orkiestrowych (m. in. oratorium Clnml pour une vil!e meuriric na
baryton, chr i orkiestr, 1967).

485. Jeune France

Po Grupie Szeciu i Szkole z Arcuei powstaje w r. 1936 we Francji grupa La Je'ine France
(Moda Francja). Tworz j dwaj twrcy wybitni i dwaj pomniejsi: 0!ivier Messiaen i Andre
Jolivet, ktrzy zasuguj na osobne omwienie, oraz Daniel Lesur i Yves Baudrier. Przedtem
jeszcze powstaje bardzo kosmopolityczna grupa Ti iton, do ktrej naleeli oprcz Milhauda,
Honeggera, Poulenca, Prokofiewa i Martinu -Jean Rivier(ur. 1896), Marcel Delannoy (1898
1962), Henri Tomasi (19011971). Ciaude Dehdncourt (1888--1954) i Conrad Beck (ur.
1901). Grupa Jeune France nie miaa odrbnych celw, tworzyli j po prostu kompozytorzy
nieco.modsi od poprzednio wymienionych. Daniel Lesur (waciwie: Jean Yves Daniel Lesur,
ur. 1908) dziaa jako organista i pedagog, autor dzie symfonicznych i scenicznych (balety,
opera Andrea del Sarto, 1969). Yves Baudrier (ur. 1906) jest waciwie autodydakt w
kompozycji; pisa pieni, dziea chralne, fortepianowe i orkiestrowe.

486. Jolivet
Andre Jolivet (1905 - 1974) jest autorem opery Dolores on le Mirach' de la Fcmme lanie
(1942), oratorium La Ycrite de .leanne (1956), 3 symfonii, wielu koncertw instrumentalnych
(najbardziej interesujce: Koncert na/ale Maitenola i orkiestr, 1947; Com-er lino na trbk,
smyczki i fortepian, 1948; Koncert na flet i smyczki: Koncert jon e/>iaii(i\vy. Koncert
harfowy, 1952; dwa koncerty wiolonczelowe), baletw i muzyki kamenimej. Utwory jego
charakteryzuje graniczca z politonalnoci. szeroko rozbudowana technika dwikowa,
interesujca rytmika, bogata kolorystyka orkiestrowa i zbliona do . muzyki orientalnej,
diugooddechowa melodyka. Jolivel by jedynym uczniem E. Varese'a i czonkiem grupy Jeune
France, a od r. 1966 profesorem kompozycji w konserwatorium paryskim. By nadto
uzdolniony zarwno jako pisarz, jak i jako malarz.

216

487. Messiaen
W poowie XX wieku jako eksperymentator i pedagog wybi ^ zdecydowanie Olivier
Messiaen (ur. 1908), znakomity organista i kompozytor, zaoyciel wraz z A. Jolive-tem,
Danielem Lesurem i Y. Baudrierem grupy La Jeune France. Oryginalny talent kompozytorski
Messiaena, wspomagany rzadkimi w muzyce europejskiej impulsami rytmiki hinduskiej,
chiskiej i peruwiaskiej oraz modelami. Jakie kompozytor poznawa studiujc piew ptakw,
pozwoli mu na uwolnione od gwnych nurtw muzyki europejskiej komponowanie dzie o
religijnym charakterze i mistycznej nastrojowoci, dzie cakowicie niezalenych od nurtw
neostylistycznych. Svn poetki francuskiej Cecile Sawage, ksztaci si od 11 roku ycia w grze
organowej u Marcela Dupre oraz w kompozycji w klasie Paula Dukasa. Do jego uczniw
nale midzy mnymr Pierre Roulez. Karlheinz Stockhausen. Jean Barraque. Makoto
Shmohara i Yvonne Lonod Jest autorem ksiki fe< lniique dc mon langage musical (l 944),
powiconej wasnej technice kompozytorskiej. W szeregu kompozycji Quutuor pour la fin
du temps (1940), Yisions dc F Amen na 2 Fortepiany (1943), Vingt Regards sur L^Enfant
Jesus na fortepian (1944), Turangalila- syl-nphonie (1948) czy orkiestrowym Couleurs de la
cite celeste (1964) Messiaen zademonstrowa nie tylko moliwo wprowadzenia do
muzyki nowych rodkw rylmic/nych i modalnych, lecz rwnie ich zoonych kombinacji. I
tak w Ciii-onociu-amie na orkiestr (1960) materia czasowy i rytmiczny jest najwaniejszym
elementem kompozycji. W Przebudzeniu ptakw (Reveil des oiseaux, 1953) Messiaen daje
niemal leksykalny przegld znanych w Europie pieww ptasich, w Ptakach egzotycznycfi
{Oiseuux e.\oliques, 1957) prezentuje glosy ptakw Dalekiego Wschodu (Indie, Chiny i
Malaje) oraz obu Ameryk. Powstaa w latach 1965 -1969 wielka kompozycja chi ;.i Inoorkiestrowa La Trans figurut ton de Notre Seignew Jesus--Christ {Przemienienie Pana
Naszego Jezusa Chrystusa, na chr mieszany, 7 solistw instrumentalnych i 3 wielkie
orkiestry) stanowi potn budowl muzyczn, imponujc nie tylko zamierzeniem, ale i
niezwykle frapujcym rezultatem brzmieniowym. W wielu swoich kompozycjach Messiaen
daje wyraz pogldom religijnym i metafizycznym, traktuje je jako akty wiary'', nadajc im
czsto tytuy z liturgii katolickiej i Pisma witego. Kompozycje Mcssiaena zawdziczaj
swj charakter i gatunek techniczny rnym rdom: prcz tematyki katolickiej wanym
rdem jest muzyka egzotyczna, interesujca nie tylko przez swoj obco, ale i przez sw
odrbno materiaow. Messiaen zuytkowuje elementy modalne hinduskich i chiskich skal
i rytmik Dalekiego Wschodu. W jego muzyce materia dwikowy i metrorytmiczny
organizowany jest podug dwu dyscyplin: techniki modalnej i techniki rytmicznej. Technika
modalna opiera si na ukadach skalowych, ktre wynikaj z podziau skali chromatycznej na
rwne czci. Wielkie znaczenie w dziejach muzyki najnowszej mia zbir Quatre eiiides cle
i-yihme na fortepian (1949-1950), ktrego II cz (Mod de valeurs et d'imensiies) Jes;
pierwszym, wzorcowym modelem muzyki wieloparametrowej, serialnej. Technika rytmiczna
Messiaenajest mniej cisa, ale bardziej przekonywajca. Messiaen kadzie duy nacisk na
rytm jako czynnik konstruktywny; sam siebie nazywa kompozytorem i rytmikiem". W cigu
kilkudziesiciu lat zdoa przebada rytmik starogreck, k rajw bakaskich i hindusk,
szczeglnie wic t, ktra wykracza poza schematy rytmiczne i metryczne przez wieki w
muzyce europejskiej konwen-cjonalizowane. Messiaen siosujc
rne rodki
kontrapunktyczno-rytmiczne oraz rodki bardziej zindywidualizowane, jak: bezwzgldnie
pozametryczne ostinata, tzw. rytmy nieodwracalne (tj. takie, w ktrych posta wsteczna Jest
identyczna z postaci zasadnicz) czy wartoci dodane (Yaleur ajoutee).

488. ,,Technique de mon langage musical"

217

Messiaen jak mao kto zj^go pokolenia mia wasny system dwikowy i rytmiczny, ktry
przedstawi w pracy i echniaue de mon langage musical (Pary 1944). Ksik opublikowa
majc zaledwie 36 lat: nigdy ju do niej nie powrci, nie stara si o jej uzupenienie, mimo to
stanw ona niezwyky dokument wiedzy teoretycznej autora i jego wielkich umiejtnoci
technicznej autoanalizy. Od wiciu lat pracuje nad traktatem o rytmie (Traite de rythme), ktry
jeszcze si'nie ukaza. W Tcc!mique dc mon langage musical Messiaen analizuje dokadnie
wynalezione przez siebie koncepcje rytmiczne i dwikowe, z dala od
konwencji
teoretycznych, skupiajc si przede wszystkim na wyjanieniu ich genezy oraz na przegldzie
ich moliwoci. Nie dajce si odwraca rytmy i modi z ograniczon transpozycj fascynuj
go bardziej ni moliwoci czysto teoretyczne, w kadym wywodzie tej pracy wyczuwa si
myl muzycznego praktyka, ktremu analiza suy tylko jako rodek wyjaniajcy wasne,
gotowe ju dokonania.

489. Turangalila"
Dzieo 40-letniego Messiaena, symfonia 1urungalila powstaa na zamwienie Sergiusza
Kusewickiego dla Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. Napisana w pierwszych latach po II
wojnie wiatowej, bya przez dugi czas jedynym dzieem godnym miana muzyki wyrastajcej
ponad przecitno i konwencje. Niekonwencjonalna jest obsada dziea (orkiestra z
fortepianem solo i solistycznie potraktowanymi talami Martenota) i czas trwania: okoo 75
minut. Messiaen nawizuje tu po raz pierwszy w dziejach muzyki na t skal -- do muzyki
wschodnioazjatyckiej (gamelan!) Kompozycja skada si z l O czci i jest ujta w obcym
naszemu poczuciu systemie rytmicznym. TurangalTla - to pie o mioci, poszczeglne
czci tego dziea s programowe, a cao wykracza miao poza estetyk przecitnych
odbiorcw i jawi si jako fascynujca symfonia egzotyki.

490. Leibowitz i dodekafonia we Francji

We Francji wpywowym zwolennikiem dodekafonii i animatorom nowej muzyki sta si Ren
Leibowitz (19131972), urodzony w Warszawie, wybitny dyrygent, kompozytor i publicysta,
ucze A. Weberna i A. Schnberga. W r. 1926 przenis si na stae do Francji. W 1946 r.
ukazaa si w Paryu jego ksika Scilimhcrg cl xon ecole (Schnherg i jego szkol).
Leibowitz zainicjowa gwatowne zainieresowanie dodekafonia i sta si od razu czoow
postaci, wok ktrej skupia si grupa modych kompozytorw z Boulezem na czele.
Rzucajc haso odwrotu od neoklasycyzmu, odci jednoczenie muzyk od innych
tradycjonalizmw. W len sposb moliwy by awans nowej muzyki ze stylistycznego
zagubienia (tak typowego dla pierwszych lat powojennych) do sfery odnowionego i
peniejszego ni dotd zainteresowania kompozycj. Leibowitz by autorem kilku innych
ksiek oraz kompozycji niemal w caoci instrumentalnych (m. in. 6 symfonii, 3 kwartetw
smyczkowych, koncertw instrumentalnych i l -aktowej opery Labirynt). W swoich
stosunkowo najlepszych utworach (Symfonia kameralna. Sze utworw orkiestrowych,
ConcerSina i.,'rowkowe) dokona ciekawej syntezy wczesnych wpyww Schnberga, Berga i
Webern;.;

491. Boulez

218

Pierre Boulez (ur. 1925) odby studia u Messiaena w konserwatorium paryskim, gdzie
otrzyma w r. 1945 pierwsz nagrod; dodekafoni studiowa u R. Leibowitza (1945
1946). W r. 1948 zostaje kierownikiem muzycznym przy Theatre Marigny. Dziaa tejako
organizator koncertw nowej muzyki w tyme teatrze i jako pianista. W latach 19541958
Boulez sta na czele stworzonej przez siebie grupy Domaine Musical, przede wszystkim jako
dyrygent, odtwrca nie znanych jeszcze dobrze dzie Schnberga, Berga i Weberna. W latach
19601964 prowadzi w Bazylei klas kompozycji, dajc si jednoczenie pozna jako
znakomity dyrygent symfoniczny i sceniczny. Od r. 1975 prowadzi 1RCAM (Institut de
Rccherche et Coordinalion Acoustique/Musique) w Centre Pompidou w Paryu. Twrczo
Bouleza znajduje si na przeciciu tendencji artystycznych trzech wybitnych indywidualnoci
XX wieku: Debussy'ego, Weberna i Messiaena. // Sonata fortepianowa (1948) to najwaniejsze
osignicie okresu ekspresjonistycznego. Niemal kady nastpny utwr Bouleza opiera si na
nowej, czsto odkrywanej po raz pierwszy problematyce technicznej, l tak np. w Polyphonie X
na 18 instrumentw (l 951) Boulez operuje seriami barw instrumentalnych, a w utworze
Yisage fiuptial na glosy solowe, chr eski i orkiestr (!952) wprowadza nowy sposb
traktowania gosu w rozlegej skali wszystkich stopni pomidzy mow a piewem. Rewelacj
techniczn stay si jednak dopiero Striictin-es(11952. //1961) na 2 fortepiany. Boulez wyoy
w tym utworze sugerowane przedtem teoretycznie zasady serializmu totalnego, a wic nie
ograniczajcego si do serii wysokoci dwikowych, lecz wprowadzajcego obok nich
analogicznie konstruowane serie rytmiczne i artykulacyjne. W Miocie bez mistrza (Le marteau
m.ws maitre. 1954) oddala si od schematw, ktre sugerowa w Strukturach; tu interesuj go
zagadnienia wokalne i kolorystyczne; Strawiski stawia ten utwr na czoowym miejscu
wrd najlepszych dziel z lat pidziesitych. W
szeroko zaplanowanym d/iele
Piiseloiipli(\95'1 1962) Boulezowi chodzio przede wszystkim o rozwinicie samego
czynnika improwizacji muzycznej na podkadzie struktury poezji Mallarmego. III Sonata
{1957) przekracza wyranie ramy formalne gatunku sonaty. Kompozytor traktuje j zupenie
indywidualnie jako swojego rodzaju work in progress". Nowsze zainteresowania
kompozytora daj si streci w trzech punktach: poznanie i wyzyskiwanie przypadku w
muzyce,
nowe traktowanie materiau wokalnego i czenie rnych kompleksw
dwikowych w przestrzeni. Do realizacji odbiorczej Poesit' pour pomoir wg poematu Henri
Michaux na 3 orkiestry i tam (1958) Boulez potrzebuje 80 gonikw zainstalowanych w
rnych punktach sali (ciany, sufit) oraz 3 orkiestr. Materiaem muzycznym byty tu dwiki
elektroniczne i instrumentalne. W latach 19631968 powstaje te dugo jeszcze wykaczany
cykl Figures, Doubles, Prismes na orkiestr. Cao pomylana jest makrokosmicznie.
Pierwszy tytu, Figures, odsania ide ekspozycji i zasadniczego materiau, Doubles mwi o
transformujcej przemiennoci, Prismcs o procesach kombinacyjnych pomidzy dwiema
poprzednimi technikami. Z najnowszych utworw Bouleza wymieni naley: Domaines na
klarnet i 21 instrumentw (1968), Cummings ist der Dichter na 16 gosw solowych i 23
instrumenty (1970), ...exploisante-fixe... na zesp instrumentalny i live electronics (1974)
oraz Rituel in memoriam Moderna na orkiestr (1975). Boulez dziaa take jako teoretyk
nowej muzyki i jest autorem kilkunastu prac z tej dziedziny.

492. Serializm
Serializm polega na wyznaczeniu wszystkim elementom wanej roli w procesie ksztatowania
muzyki, a wic nie tylko wysokociom dwikowym, lecz nadto rytmowi, barwie, artykulacji i
dynamice. Kompozytorzy muzyki serialnej, poczwszy od Pierre Bouleza, stosuj najczciej
zasad hierarchizacji rwnowanej. Polega ona na tym, e poszczeglne elementy bd
wysuwane s tu na pierwszy plan najczciej przez seriali-zacj, czyli bogate, aczkolwiek

219

cise.zrnicowanie, bd usuwane na dalszy plan (np. przez potraktowanie danego elementu

jako wartoci staej). Potgujce ywo materiau muzycznego zrnicowania s tym
wiksze, im wiksza jest suma skadowych danego elementu i skala stosunkw pomidzy
poszczeglnymi
elementami. W dawnej muzyce niemal zawsze elementem
pierwszoplanowym by materia dwikowy, zesp rnych wysokoci dwiku. W muzyce
nowej, w ktrej mamy do czynienia ju z tzw. autonomizacj elementw, wysunitym na plan
pierwszy moe by zarwno rytm. jak i dynamika czy barwa instrumentalna. To, co dawniej
leao w zakresie upodoba czy manier wykonawczych, w muzyce serialnej jest starannie
porzdkowane, std mowa czsto o organizacji materiau muzycznego. Zasadnicz innowacj
jest tu moliwo prekompozycji, a wic ustalenia materiau przed jego skomponowaniem.
Dla tego typu muzyki znaleziono termin totalna organizacja materiau dwikowego".
Powstao szereg dzie tego typu (najciekawszy przykad stanowi Struktury Bouleza), a wraz z
nimi pojawia si zasadnicza obiekcja, czy swoboda kompozytora nie jest w tej technice
zanadto ograniczona.

493. Wieloparametrowo i prekompozycja

Okoo r. 1950 w centrum zainteresowania modych kompozytorw (Boulez, Nono,
Stockhausen) pojawia si na szczcie niemal w caoci wydana i dostpna twrczo
Weberna. W nowej muzyce przecignite s w tym czasie dwie linie gwne, reprezentowane
prze/ StrawiskiegoiSchnberga. Strawiski odnawia muzyk przez zwracanie si do jej
kor/em i tradycji, Schnberg - przez zrywanie z tradycj, co zreszt byo o wicie trudniejsze.
Dodekafonia nie staa si technik -jak to przewidywa Schnherg obowizujc przez
nastpny wiek. Jej zalety polegay na koniecznoci szukania i odkrywania nowych relacji w
innych, pozawysokociowych zakresach. Wcbern tworzy nowe rodzaje faktur: okazao si, e
kada nuta moe mie swoje odrbne miejsce w strukturze. Do tej linii nawiza Boulez,
posugujc si dodekafo-ni, rozszerzajc j w seriali/m, wreszcie niweczc jej naczeln
zasad przez wprowa- dzenie do muzyki aleatoryzmu. Proces ten by o tyle sensowny i
historycznie konsekwentny, e przeprowadzi go len sam twrca. Z serializmem wi si dwa
zasadnicze problemy techniczne: wieloparametrowo i prekompozycja. Wieloparametrowo
pozwala na kontrol wyznacznikw w zakresie wielu elementw jednoczenie; model takiego
postpowania da w swoich Strukturach na 2 fortepiany Pierre Boulez, stosujc jednoczenie
zasad prckonipozycji, ktra polega na ustaleniu a priori nie tylko samej serii (jak w
dodekafonii), ale te wielu (czy: wszystkich) zasad kompozycyjnego postpowania. Plany i
decy/je poprzedzaj tu sam akt twrczy.

494. Aleatoryzm
Innowacje techniczne nie wypeniaj programu odkry w nowej muzyce. Za najwaniejsze
odkrycie mona ii/na otwart form. Dotd w kadym utworze by wyranie zaznaczony
pocztek ikoniec; forma bya zawsze zamknita. Forma otwarta burzy ten porzdek rzeczy!
Pierwszym krokiem w tym kierunku by wprowadzony ju w latach pidziesitych
aleatoryzm. Kompozytorzy (przewodzi im Boulez) doszli do przekonania, e konieczne jest
przeciwstawienie serialnej, przesadnie mechanicznej cisoci czego, co by uczynio muzyk
mniej wyspekulowan. Takim czynnikiem okaza si przypadek, element znany w muzyce od
dawna i wspdziaajcy z ni niemal stale (wyjtek stanowi kompozycje jednoczenie
bdce realizacj tak jest np. w muzyce elektronicznej). W muzyce organizowanej totalnie
niemal wszystko byo okrelone i nieprzypadkowe; nieokrclono i przypadek bd jednak

220

teraz stanowiy czynniki w muzyce podane, bd k ieroway uwag kompozytora w stron

zagadnie, ktrych inaczej by nie pozna. W totalnie organizowanej muzyce jednak nie
wszystko mogo by cise, a w muzyce, w kierej ingerencja przypadku jest cech
najistotniejsz, nie wszystko moe mie ccci.y przypadkowoci. Idealna przypadkowo jest
bardzo trudna do osignicia. Muzyk, v. ktrej ingerencja przypadku jest wcignita do
wspudziau w realizacji dziea, okrela sijako aleatoryczn. Aleatoryzm (od alea kostka
do gry) opiera si na cisej dyspozycji caoci przy pozostawionej przypadkowi dyspozycji
szczegw. Aleatoryzm nie jest improwizacj, gdy ta zakada stao jakiego modelu, tu
natomiast chodzi o przeciwstawienie si strukturalizmowi, oodstrukturowanie muz) k:. Nie
polega te aleatoryzm na swobodnej wymianie czci czy fragmentw. Kompozytorom chodzi
o efekt nieprzewidywahioci, o zaskoczenie samego siebie. Aleatoryzm pozostawia wiele
miejsca na inierprelacj. na'odtwarzanie rozumne, intencjonalnie odrbne i niepowtarzalne.
Totalnej organizacji materiau dwikowego odpowiada reprodukcja zdyscyplinowana,
mechaniczna, wierna a po najdrobniejsze szczegy; aleatoryzmowi reprodukcja
kadorazowo inna: kompozytor moe muzyk pozbawi jedynie negatywnych waciwoci
przez zakrelenie ram, natomiast.nie
moe przewidzie ewentualnych rezultatw
pozytywnych, o ktre zreszt zwolennikom aleatoryzmu chodzi. Gwnymi reprezentantami
aleatoryzmu s Cage, Ichiyanagi, Haubenstock- Ramati, Evangelisti, La Monte Young,
Bussotti, Cardew, Nilsson, w Polsce Schaeffer. Pewne impulsy aleatoryzmu widoczne s w
kompozycjach Lutoslawskiego, ktry te wprowadzi termin alcatoryzm kontrolowany".

495. Szkoa Nadi Boulanger

Nadia Boulanger (18871979) pochodzia z rodziny muzykw(wybitnkompozytor-k bya
jej modsza siostra, wczenie zmara Liii Boulanger, 18931918: jej ojciec i dziadek uczyli w
konserwatorium paryskim). Boulanger uczya si kompozycji u G. Faurego, ukoczya te
klas gry organowej. Dziaaa jako dyrygent i prelegentka muzyczna, pisaa krytyki muzyczne,
ale jej gwn pasj byo uczenie kompozycji. Wielu wybitnych kompozytorw europejskich
(w tym rwnie polskich) i amerykaskich to jej uczniowie (m. in. Copland, Harris,
Berkeley, Piston, Thomson, Beck, Husa, Francaix, a z Polakw Bacewiczwna, Kondracki,
Szaowski, Woytowicz, Szeligowski, Spisak, Serocki. Mycielski, Skrowaczcwski, Kiiar i
Mcyer), Uczya
od pocztkw lat dwudziestych do jednosironnic, gdy jej
wychowankowie byli potem niemal wycznie zwolennikami francuskiego neoklasycyzmu. W
jej klasie analizowano ustawicznie muzyk Bacha, Mozarta i Beethovena, a z wspczesnych
gwnie Faurego i Strawiskicgo. Wasny dorobek kompozytorski Nadi Boulanger jest niky i
bez wikszego znaczenia.

496. Neoklasycyzm
W nowej muzyce pozostaoci tonalne stay si znikome. Ci kompozytorzy, krrzy odczuwali
potrzeb kontaktu z tradycj suchow, wprowadzali najrniejsze kombinacje poszerzajce
dotychczasowe ujcia: skal caotonow i jej pochodne stosowali m. in. naladowcy
Dcbussy'cgo z okresu impresjonizmu, skale orientalne stosowali po Rimskim-Korsakowie
Roussel i inni, szukano skal egzotycznych, sigano po dawno nie uywan pentatonik
(Bartok), deformowano skale durowe i molowe przez inne zestawienia interwaw (Bartok i
Hindemitn). odkryto (Satie, Strawiski, Poulenc), e biay" diatonizm pozwala rwnie na
uporzdkowanie materiau dwikowego bez odwoywania si do harmoniki funkcyjnej,
odkryto nawet urok skal kocielnych, ktre stay si podstaw neomodalnoci. Nad tym

221

wszystkim miaa growa wkrtce idea przeciwna, ultrachromatyzmu absolutnego (wszystkie

wymienione technik' miay za podstaw diatonik) - idea atonalnoci. Epoka atonalna bya
epok rozkadu. Sdzono, e tonalno wyczerpaa swoje zasoby interesujcych pocze,
kombinacji i konstelacji. Kilkanacie lat po rozkwicie koncepcji atonalnych powstaa najpierw we Francji, pniej w innych krajach, w Niemczech, w Stanach Zjednoczonych - idea odnowienia muzyki przez odrodzenie dawnych, wyprbowanych form XVIII wieku (ale
nie XIX, gdy wyjtkowo do romantyzmu nikt nie chcia powraca!). Powsta neoklasycyzm;
bliszy istoty rzeczy byby termin muzyka neostylistyczna". bo przecie do baroku sigano
rwnie chtnie jak doklasycyzmu. Neoklasycyzm stworzyli kompozytorzy, ktrzy byli
zdecydowanymi przeciwnikami romantycznego emocjo-nalizmu, programowoci i zawioci.
Haso neoklasycyzmu rzuci Igor Strawiski w balecie Pulcinella (rok 1920). w ktrym
wszake wyraniejsze s aluzje barokowe ni klasyczne, te ostatnie natomiast odnajdziemy w
synnej Symfonii klasyczne'j prokone-wa(1917). Neoklasycyzm przetrwa do roku 1950, a
wic do momentu pojawienia si koncepcji serialnych, znw zoonych i zawiych. Gwn
cech neoklasycyzmu bya prostota, klarowno formy, tematyki. W zakresie harmoniki i
instrumentacji nie unikano rozwiza radykalniejszych, zwaszcza w dysonansowej, bardzo
niespjnej harmonice. W neobarokowych kompozycjach czsto sigano do form
polifonicznych (wzorem by tu, oczywicie, Bach): toccata, passacaglia, concerto grosso
pojawiy si tu jako formy rwnie szybko jak inne procedury techniczne XVII i XVIII wieku.
Wyrazisto i uchwytnoc s tu znacznie waniejsze od atrakcyjnoci motyww, std muzyka
ta moe si wydawa suchaczom rwnie ywa, co banalna, rwnie elegancka w formie, co
nieatrakcyjna w wyrazie. Konwencja neoklasyczna i neobarokowa bya bardziej mechaniczna
ni jakakolwiek inna konwencja w muzyce. Twrc idei neoklasycyzmu by Ferruccio Busoni
(w wasnych dzieach raczej neoromaiityk), wybitnym neostylist by Roussel; autorami
wspomnianych wzorcw byli I gr Strawiski i Sicrgiej Prokofiew, najbardziej neobarokowo
nastawionym kompozytorem okaza si Pau Hindemith (jego odpowiednik w polskiej muzyce
znajdziemy w twczoci Bolesawa Szabelskiego), z modszych neostylistw wymieni naley
Brittena, a ponadto Hartmanna i Szostakowicza. W twrczoci dwu ostatnich ceni si
zwaszcza utwory symfoniczne i kultywowanie szeroko rozbudowanej formy sonatowej.
Neokla-sycyzm sta si manier. We Francji styl ten pojawia si najwczeniej; w Niemczech
przybiera szybko charakter tzw. nowej rzeczowoci, zrcznie omijaJcej romantyczny
emocjonalizm, std te atwo byo o jeden krok dalszy, \\ strun muzyki dla radia i filmu.
Rzecz jasna, w tej muzyce oddalono si od ideaw awangardy, zadowalajc si stylem
uproszczonym. W Stanach Zjednoczonych styl neoklasyczny by nowoci europejsk i czsto
bywa ujmowany w poczeniu z ambitnymi rozwizaniami jzyka muzycznego i formy, by
stylem pojmowanym subiektywnie, czego dobitnym przykadem moe by twrczo Aarona
Coplanda.

497. Fracaix
Jean Francaix (ur. 1912) wychowa si w rodzinie muzykw, jego ojciec by dyrektorem
konserwatorium w Mains. Studia odbyt w Paryu u Nadi Boulangerjako zwolennik
neoklasycyzmu. Jego muzyka odznacza si lekkoci i dowcipem, jest prosta, czsto taneczna,
bezpretensjonalna. Francaix napisa szereg d/ic fortepianowych (m. in. znane Pi portretw
modych dziewczt, 1936), orkiestrowych i koncertw instrumentalnych (CoMcertwo na
fortepian i orkiestr), kameralnych i religijnych (oratorium L'Apocalypse de St. Jean, 1939).
Twrczo jego obejmuje niemal wszystkie zakresy muzyki od utworw chralnych (m. in.
Ode a la gastronomie) a po opery i balety oraz muzyk filmow. 498. Dutilleux i Ohana Z
pokolenia Francaix dwaj muzycy francuscy zasuguj jeszc/e na uwag: Dutilleux i Ohana.

222

Henri Dutilleux (ur. 1916) znany jest jako autor baletu Lc loup (1953), symfonii, Koncertu
wiolonczelowego Nef (1969) i kilku baletw. W jego muzyce odzywaj si echa jzyka
dwikowego Roussela; jest wietnym kontrapunktykiem. Barwniejsz postaci wmuzyce
francuskiej jest Maurice Ohana (ur. 1914), pochodzenia angielsko-marokaskiego, w grze
fortepianowej ucze CaseIH w Rzymie, w kompozycji autodydakta, zaoyciel Groupe
Zodiaque. Ohana wprowadzi do swej muzyki elementy muzyki andaluzyjskiej i afrykaskiej,
a take interesowa si moliwociami muzyki elektronicznej. Z dzie jego wymieni trzeba
przede ws/ystkim Cantigus na chri 18 instrumentw. Koncert na trbk i orkiestr, Korncit
im gilur i orkiestr oraz kompozycj Silenciaire dla 6 perkusistw i orkiestry smyczkowej.

499. Henry, Barraque i Ferrari

Pierre Henry (ur. 1927), ucze Messiaena w Paryu, wsppracowa w latach 19491958 z
Pierre Schaefterem w jego studio muzyki konkretnej. W r. 1958 zaoy wasne studio
elektroniczne Apsme we Francji. Henry jest autorem dzie na tam (wsppraca z
Schaefterem przy Symphonie pour un homme seui, wasne kompozycje: m. in. Le
Voi!ede'0rphee, 1953; Fragments pour Artaud, 1970). Jean Barraqu (19281973)
okrzyczany zosta przez Hodeira za najwikszego muzyka francuskiego naszych czasw.
Tworzy wolno i ukoczy zaledwie kilka kompozycji pisanych w cisym stylu serialnym
(S6quence na sopran, fortepian, harf, skrzypce, wiolonczel i wybrane instrumenty
perkusyjne, 19501955, Concerlo na 6 grup instrumentalnych, wibrafon i klarnet, 1968).
Planowa wielkie dzieo w 13 czciach, ktre miao by wyrazem jego filozofii, lecz z dziea
tego zdy napisa tylko par fragmentw. Bardziej eksperymentalny nurt reprezentuje Luc
Ferrari (ur. 1929). Wraz z Pierre Schaefferem Ferrari jest twrc francuskiego stylu muzyki
konkretnej komponowanej bezporednio na tamie. Interesuje go gwnie kompozytorska
problematyka muzyki eksperymentalnej, w
mniejszym stopniu problematyka
elektroakustyczna. Ferrari stara si poczy zasad senalnoci z dynamiczn form i
wyrazist lini przewodni przebiegu czasowego.

Muzyka krgu niemieckiego

500. Ekspresjonizm muzyczny

Termin ekspresjonizm (podobnie jak impresjonizm) zapoyczony zosta z malarstwa.

Przykady ekspresjonizmu muzycznego znajdziemy w twrczoci Schnberga, Skria-bina,
Ivesa, a nawet Bartoka z jego wczeniejszego okresu twrczoci. Dla stylu
ekspresjonistycznego charakterystyczne jest rozlunienie tonalnoci, prowadzce do
atonalizmu absolutnego, rozbicie formy na drobne czstki zestawione z sob na zasadzie
mozaiki i niedomylnoci, i wreszcie spotgowanie wyrazu przez podkrelenie subiektywnoci
muzyki. Ekspresjonici muzyczni usiowali wyj poza tradycj dziki rnym formom i
rodkom, wrd ktrych abstrakcja, symbolika, karykatura i groteska wydaj si
najwaniejsze i prowadz do sfery transcendentnej i irracjonalnej. Typowy jest dla

223

ekspresjonizmu olbrzymi zasig rodkw od szeptu a po kizyk, rozbicie i zatomizowanie

rytmiki i faktury oraz odejcie od wszelkich tendencji neosty-listycznych.

501. Schonberg
Arnold Schnberg (1SS74 1951), kompozytor austriacki, urodzony w Wiedniu, w smym
roku ycia rozpocz nauk gry na skrzypcach, pniej na wiolonczeli. Z tego okresu
pochodz jego pierwsze prby kompozytorskie. Wiedz muzyczn zdobywa samodzielnie. W
r. 1899 powstaje pierwszy duej wagi utwr Schnberga - sekstet smyczkowy Verkldrte
Nacht. W r. 1901 Schnberg przenosi si do Berlina. Nastpne dzieo, jeszcze romantyczne
Gurre-Lieder, zwraca uwag R. Straussa, ktry poleca konserwatorium Sterna w Berlinie
Schnberga jako profesora. Od r. 1903, znowu w Wiedniu, Schnberg oddaje si pracy
pedagogicznej. Uczniami jego zostaj m. in: Alban Berg i Anton Webern. W 1918 r. zakada
stowarzyszenie Verein tur Musikalische Privatauffuhrungen, ktrego gwnym celem byy
prby i wykonania dziel awangardowych. Na pocztku lat dwudziestych Schnberg koncypuje
zasad techniki dwunastotonowej, zwanej pniej dodekafoni, i pis/e pierwsze kompozycje w
tej technice: FUnjKlavierstilcke, Serenady na instrumenty i glos. Suit fortepianow i Kwintet
na instrumenty dte. W r. 1925 zostaje powoany do Akademie der Kunste w Berlinie, gdzie
uczy do 1933 r.; pozbawiony prawa nauczania przez nowe wadze, decyduje si na emigracj,
przenosi si do Francji, a w 1934 r. do USA. Do r. 1944 wykada kompozycj na
Uniwersytecie w Los Angeles, gdzie te umiera. Usamodzielnienie stylu kompozytora
dokonao si w trzech kompozycjach: w sekstecie smyczkowym Verklar1e Nacht, w poemacie
symfonicznym Peleaa i Melizanda (1903) oraz w Gurre-Lieder. Nastpne dziea wykazuj ju
pene mistrzostwo techniczne. Nale tu oba pierwsze kwartety smyczkowe, I Symfonia
kameralna (1906) i skomponowany w tym samym czasie fragment II Symfonii kameralnej.
Dziea te wykraczaj silnie poza ramy - mocno zreszt przedtem rozlunionej tonalnoci.
W tym czasie obok harmonii najatrakcyjniejsza pod wzgldem ekspresyjnym staje si dla
Schnberga barwa, orkiestrowa i wokalna. Schnberg eksperymentowa w rnych
dziedzinach, nie wahajc si nawet doda do II Kwartetu smyczkowego fis-moll (1908) gosu
ludzkiego. Szczeglnym rodzajem techniki kompozytorskie] staje si te tzw. melodia barw
dwikowych", oparta nie na zmiennoci samych dwikw, lecz barw orkiestrowych. W
ogle zmienno jest w muzyce Schnberga jakby naczeln zasad, wobec niej praktykowane
od wiekw zasady identycznoci czy podobiestwa nabieraj nowego sensu. W K:.ii':
\\';>\vyni Pierrocie (1912), skadajcym si z 21 fragmentw. czynnik zmiennoci oliejnuiJC
rwnie obsad. Podstaw formaln tych 21 czci s m. in. formy kontrapunkiyc/.nc (kanon,
kanon rakiem) i wariacyjne (wariacje czy passacaglia). Dodekafom Schonberga najlepiej
ilustruje pierwsze dzieo symfoniczne napisane w technice dwnnastotonowej: Wariacje
symfoniczne (1928) - szczytowe osignicie kompozytor;', w dziedzinie orkiestrowej. Pod
koniec ycia kompozytor powraca do dodekatbmi. ktrej zasady stopniowo modyfikuje w
kierunku quasi-to-nalnym. Najdojrzais/c utwory amerykaskiego'' okresu twrczoci to
Koncert skrzypcowy (1936), /(' K\^inet smyczkowy (rwnie 1936) i Trio smyczkowe (1946).
Wane miejsce w dorobku kompozytora zajmuj ponadto: opera Moses mul Aron (1932) i
kantata Ein Uhcriehcncier ans Warschau (Ocalay z Warszawy. 1947).

502. Verkldrte Nacht"

224

Majc lat 25, Schnbcrg pis/.e swe pierwsze dzieo - Yerklurte Nac/it ( Aoc rozjaniona) na
sekstet smyczkowy. W dziejach muzyki zdarza si rzadko, by dzieo tak modego autora miao
w sobie tyle doskonaoci. Utwr powsta w r. 1899 w cigu trzech tygodni. Jesi
jediioczciowy, przesycony melodyjnosci, wielowarstwowy i polifoniczny, w w\ ra/ie
bardzo romantyczny, ale ju zapowiadajcy wiat nowego, ekspresjonistycznego j/yka
dwikowego. Verklarte Nucht powstaa pod wpywem poezji Richarda Dehmela, jednego z
najciekawszych prekursorw eksprcsjonizmu, poety goszcego jak nasz Przybyszewski niezwyk potg erosa. Zainspirowany przez literatur poemat Schnberga na sze
instrumentw smyczkowych jest jednym z najpikniejszych dzie przeomu XIX i XX wieku.

503. Sprechgesang i Klangfarbenmelodie

Niepokj twrczy Schnberga kaza mu w pierwszych dziesitkach lat twrczoci niezmiennie
poszukiwa nowych rozwiza w zakresie technik i i jzyka dwik owego. Przed dodekafoni
dokona dwu wanych odkry, ktre nie pozostay bez wpywu na rozwj muzyki wokalnej i
instrumentalnej nastpnych pokole. Sprechgesang (piew mwiony) powsta na tle
dowiadcze z muzyk wokaln. Schnberg dostrzeg, e niekiedy sowo ma w sobie wicej
muzyki ni melodia, e akcenty i spadki mowy ludzkiej s rwnie bliskie muzyce, jak sama
tkanka melodyczna, oparta na wyabstrahowanych interwaach. Sprechgesan^ jest wic jakby
muzyczn deklamacj. Po raz pierwszy pojawi si on w operze Humperdincka Knigskinder
(1897), w ktrej piewacy trzymaj si tylko przyblionych wysokoci dwikowych,
zaznaczonych przez kompozytora znakami x (zamiast nutami). Schnberg podj t technik
w Gurre--Lieder (1901), a w peni wykorzysta w kompozycji Pierrot lwuiirv (podobnie jak
pniej Berg w operze Wozzeck}. Kiangfarhenmeiodie (melodia barw dwikowych)
wyzyskuje zmienno barwy orkiestrowej, ktra pojawia si w utworze w miejsce melodii.
Schnberg zastosowa t technik w 5 utworach na orkiestr (1909). tak np. trzeci utwr tego
cyklu niedugich kompozycji orkiestrowych skada si z jednego, bezustannie powtarzanego
akordu. Zmienia si tu' tylko jego instrumentacja; jej przemiany s waniejsze ni przemiany
w innych zakresach i zastpuj brak zmiennoci w zakresie wysokoci dwikowych.

504. Berg
Alban Berg (18851935) by jedynym kompozytorem z krgu Schnberga, ktry odnis
wielki sukces swoj muzyk (opera Wozzeck), i by te jedynym, ktry pisa niezwykle mao;
komponowa powoli, z wielk rozwag i konsekwencj, by mistrzem nowej muzyki, ale
tworzy tradycyjnie, nuta po nucie, z niezwyk dokadnoci precyzujc swoje dwikowe
zamierzenia. Jego ide bya muzyka o wielkiej ekspresji. Do penej realizacji idei Berga
doszo w Koncercie kameralnym (1925), napisanym na oryginalny skad 15 instrumentw
(skrzypce, fortepian i l? instrumentw dtych), w Suicie lirycznej na kwartet smyczkowy
(1926), a zwaszc/':-! w operze Wozzeck (1921). Na ostatni okres twrczoci Berga
przypadaj trzy kompozycje: aria koncertowa Wino, opera Lutu (19291935) i przepikny
Koncert skrzypccwy < 1935). W pniejszych dzieach po Wozzecku Berg stosowa
technik dodekaloniczn, ktr w przeciwiestwie do Weberna traktowa wyjtkowo luno,
nie omijajc nawet podobiestw do muzyki tonalnej. W sumie dorobek kompozytorski Berga
stanowi dowd ewolucjijzyka dwikowego, od pierwszych dziel silnie jeszcze zwizanych z
tradycjami pnoromantycznymi do utworw dodekafonicznych. Berg by twrc muzyki
subiektywnej, niezwykle gstej i bogatej, technicznie doskonale wywaonej, romantykiem

225

nowej muzyki z natury swej introwersyjnej psychiki, ale obdarzonym

cisoci formalnej, do muzycznego racjonalizmu.

skonnociami do

505. Wozzeck"
Pomys napisania opery opartej na dramacie Georga Buchnera Woyzek zrodzi si w r. 1914.
W r. 1917 gotowe byo libretto (autorem by Rerg), a w 1921 - muzyka. Premiera opery, 14
grudnia 1925, stal si sensacj w pozytywnym tego sowa znaczeniu (cho nie braklo te
ocen negatywnych). Kariera sceniczna opery mimo trudnoci, jakie dzieo nastrczao
wykonawcom bya wprost niezwyka i przyniosa kompozytorowi miano odnowiciela tej
formy. Wozzeck uchodzi za gwne dzieo ekspresjonizmu muzycznego, skada si z pitnastu
scen ujtych w rne, czciowo cise formy, jak passacaglia, sonata, fuga, rondo itp; w ten
sposb kompozytor usiowa pogodzi odrbno i irracjonalizm swoich idei muzycznych z
konwencj i racjonalizmem tradycji muzycznych. Jzyk dwikowy Wozzecka opiera si
rwnie Plakat J. Lenicy do H dziecka Berga na zoonej technice polifoniczno-harmonicznej,
w ktrej nie brak chyba adnego ze sformuowa, jakich uywa styl ekspresjonistyczny.
Opera ta jest zapowiedzi indywidualizacji technicznej Berga. Berg wnis do nowej muzyki
wiele wieoci, nie by nigdy ortodoksyjny, techniki stosowa jako media, w istocie rzeczy
interesowa go nowy wyraz muzyki; jemu te powica w swoich dzieach najwicej uwagi.

506. Webern
W muzyce me brak niespodzianek. Istnieli twrcy okrzyczani, ktrych sukcesy dystansoway
wszystko,co dziao si obok nich, ale byli i twrcy wybitni, o ktrych za ich ycia nikt nie mia
wikszego pojcia. Do tej drugiej kategorii naley niewtpliwie Anion Webern (l 8831945).
By fanatycznie oddany muzyce. Kreowany przez niego osobliwy wiat dwikowy mia si
sta po II wojnie wiatowej punktem wyjcia dla wikszoci modych kompozytorw. Nauk
muzyki rozpocz Webern u Edwina K omauera (fortepian, wiolonczela i teoria). Ju w r.
1899 zacz komponowa, nawizujc zrazu do Brahmsa i Wagnera (poznawa rwnie dziea
Ryszarda Straussa i Mahiera). W r. 1902 przenosi si do Wiednia, gdzie w latach 19021906
odby na uniwersytecie studia muzykologiczne, W r. 1904 Webern rozpoczyna nauk
kompozycji u Schnberga, swego pniejszego przyjaciela. Koczy studia w r. 1908. W latach
19081910 dziaa jako kapelmistrz teatralny w Bad fsch i w Wiedniu, w 1911 w Gdasku, w
1913 w Szczecinie. W latach 19171920 dziaa z przerwami jako kapelmistrz teatru
niemieckiego w Pradze. W r. 1918 zamieszka na stae w Mdling koo Wiednia. By te/
dyrygentem radia austriackiego oraz w r. 1941 lektorem i korektorem Universal Edition. Nie
mia czasu ani okazji do lansowania swoich dzie, jego twrczo staa si niemal wycznie
jego prywatn spraw. Egzystencja materialna w latach trzydziestych, stae troski o przeycie
z miesica na miesic, emigracja Schnberga i mier przyjaciela, Albana Berga, konieczno
zarobkowania prywatnymi lekcjami wszystko to skadao si na klsk artysty, ktrego
sabe nadzieje na zrozumienie stara w r. 1938 okupacja, dla niego osobicie zabjcza: muzyki
jego nie wolno byo wykonywa, jedyny syn, powoany do wojska, zosta zabity w ostatnich
miesicach wojny, on sam zgin ju po wojnie
rwnie tragicznie i bezsensownie,
postrzelony przez onierza amerykaskiego. By autorem dzie orkiestrowych: Passa-caglii
(l90%),Szeciu utworw (1910), Symfonii (1928), Wariacji (1940), kameralnych: Koncertu na
9 instrumentw (1934), Kwartetu smyczkowego (1938), wokalnych (2 kantaty), pieni i
utworw fortepianowych (utwory wokalne i pieni pisane s do sw zaprzyjanionej z
kompozytorem malarki HildegardyJone). Wytworzy bardzo elitarny styl punktualistyczny.

226

polegajcy na rozbiciu materiau muzycznego na pojedyncze, wyizolowane zjawiska

dwikowe. Wyszed od romantyzmu, przeszed przez styl ekspresjonistyczny, by pod koniec
ycia stworzy styl zracjonalizowany, matematycznie cisy, styl, w ktrym kady dwik ma
ustalone miejsce i funkcj w przebiegu akcji muzycznej. By autorem najkrtszych utworw,
jakie kiedykolwiek napisano. Najkrtszy utwr Weberna trwa 19 sekund, najduszy niewiele
ponad 10 minut (afbrystyczno jego muzyki jest te widoczna w skrtowoci czysto
muzycznej jeden z Piciu utworw orkiestrowych, 1913, ma tylko 7 taktw!). W jego
dorobku twrczym istnieje idealna rwnowaga pomidzy twrczoci instrumentaln a
wokalna.

507. Punktualizm
Webern jest odkrywc techniki punktualizmu muzycznego. W malarstwie Georges Seurat
stosowa ju ok. r. 1880 technik pointylistyczn, polegajc na otrzymywaniu plamy barwnej
z drobnych, pojedynczych punktw o wasnym, niczym nie skaonym kolorze. Suma takich
punktw tworzya przewidzian przez malarza mozaikow cao. Z takich drobnych czystych
elementw muzycznych Webern ukada swoje skondensowane w czasie kompozycje, ktre
nazwano pniej kompozycjami punk-tualistycznymi. Punktem moe by pojedyncza nuta lub
wyizolowany akord. W kadym przypadku wana jest nie tylko wysoko dwiku, ale i jego
konkretna redakcja rejestrowa, dynamiczna, artykulacyjna, rytmiczna i kolorystyczna.
Punktualizm We-berna przesun dodekafoni z operacji materiaem wysokoci dwikowych
w stron serializmu, w ktrym kady element muzyczny (np. dynamika, artykulacja) moe
by uznany za element zmienny, formowany wedug konstrukcji serii. W tej sytuacji znikaj
tradycyjne pojcia melodii i harmonii, a pojawia si matematyczne pojcie parametru (w
muzyce: wyznacznika zmiennoci).

508. Hauer
Josef Matthias Hauer (18831959) znany jest w dziejach nowej muzyki jako twrca
wasnych rozwiza dodekafonicznych i jako autor kilku fundamentalnych prac na ten temat.
Hauer (jak sam przyznawa) doszed do dodekafonii instynktownie, dopiero pniej szuka dla
tej icndcncii wyjanie teoretycznych. Jako kompozytor byt samoukiem, co skaniao go
podobnie jak Schnberga niemal w rwnym stopniu do teorii, co do kompozycji. Z
ogromnego dorobku twrczego Hauera najwiksze znaczenie ma szereg obok podstawowej
pracy Vom Meloszur Pauke nale tu jeszcze m. in. Uber die Klang-farben (O barwach
dwikowych) i Zwlftontechnik {Technika dwunastotonowa}. W miejsce zarzuconych
tonacji Hauer posuguje si tzw. tropami, grupami (w sumie jest ich 44!) zoonymi z dwu
zestawie szeciodwikowych. Z kompozycji Hauera wybija si olbrzymi zbir okoo 1000
utworw z cyklu Zwlftonspiele na rne instrumenty i zespoy, oratorium Wandlungen,
Koncert skrzypcowy i kantata Der Menschen Weg. Muzyka Hauera nie miaa nigdy
zwolennikw. y w izolacji i w biedzie, lecz pozosta bezkompromisowy, wierny swoim
ideaom. Uwaa swj atonalno-meliczny system /a odbicie kosmosu; by w tym z ca
pewnoci, pod wpywem nauk filozofw chiskich.

227

509. Eimert i Golyschew

Herbert Eimert (l 897 -1972; by jednym z pierwszych dodekafonistw (ju w r. 1924 ukazaa
si zwiza Atonalc Mu^ikle/ire, zawierajca wprowadzenie do techniki dwu-nastotonowej).
Studiowa w Kolonu. W r. 1923 napisa dodekafoniczny Kwartet smyczkowy. W latach
1933 1943 Eimert nie komponowa; po wojnie napisa szereg utworw dodekaibnicznych, a
w r. 1950 wyda (tym
razem autentyczny) podrcznik dodekafonii Lehrbuch der
Zwlftontechnik. W latach 19521962 dziaajako kierownik studia muzyki elektronicznej w
Kolonii, wydawa te pismo Die Reihe" (Wiede, wsplnie z K. Stockhausenem, powicone
wycznie informacji i analizom muzyki dodekafonicznej i serialneji. W listopadzie 1951
zaprezentowa po raz pierwszy kom- pozycje elektroniczne (pierwsze publiczne wykonanie
muzyki elektronicznej odbyto si 19 X 1964 w sali Radia K-oloskiego). Kompozycje
Eimcrta stanowi wane ogniwa w rozwoju muzyki elektronicznej (Glockenspiel, 1953.
Etuden uber Tongemi-sche, 1953, FunfStucke, 1955, Selektion I, 19591960, i Epilaph fur
Aikichi Kuboya-mu, 19581962, na gos narratora i gosy mowy). Podsumowaniem wiedzy
na temat serii i jej zastosowania s jego Grundlagen der musikalischen Reihentechnik (Wiede
1964). Niezwykle wan postaci w dziejach dodekafonii by Jefim Goyschew (Jef
Goyscheff, 1897-1970, zmar w Paryu), pochodzcy z Ukrainy. W latach 1903- 1933
Goyschew mieszka w Berlinie, pniej w Barcelonie, we Francji, Sao Paulo i od r. 1966
ponownie w Paryu. Jest autorem dzie kameralnych, pieni, 2 oper i utworu orkiestrowego
Das eisige Lied. W nowej muzyce utrwali si swoim piciocz-ciowym Triem smyczkowym
(wyd. 1925), w ktrym zawarte s sugestie dodekafoni-czne i nawet serialne (tzw.
Zwolftondauerkomplexe). Goyschew by te malarzem.

510. Hindemith
Paul Hindemith (l 8951963) odby regularne studia w konserwatorium we Frankfurcie nad
Menem. W latach 19271934 by profesorem kompozycji w Berlinie. W 1940 wyemigrowa
do USA (przedtem przebywa w Turcji i Szwajcarii). W latach 1951 - 1957 by profesorem
uniwersytetu w Zurychu. W latach dwudziestych Hindemith nalea obok Schnberga,
Webema, Berga i Bartoka do najbardziej niespokojnych i odkrywczych twrcw,
wybitnych nowatorw. By te autorem caej teorii nowej tonalnoci, na ktrej opar swe
dziea, odkd odwrci si od linii radykalnych poszukiwa i innowacji. Dziea Hindemitha
nale na og do stylu neobarokowego i neoromantycznego. Z jego bogatego dorobku
kompozytorskiego wymieni trzeba przede wszystkim utwory kameralne: sze kwartetw
smyczkowych, dwa tria smyczkowe, sonaty solowe na skrzypce, altwk, wiolonczel czy
harf, Oktet na instrumenty dte i smyczkowe, dalej symfonie: Bostosk, Mathis der Maier (z
opery o tyme tytule), Sinfonia in Es, Sinfonia serena i symfoni Harmonie der Welt (rwnie
z opery), a z dzie fortepianowych przede wszystkim sonaty i cykl Ludus tonalis (1942). W
dorobku Hindemitha wane miejsce zajmuj rwnie koncerty instrumentalne: Koncert
skrzypcowy, Altwkowy, Wiolonczelowy, Koncert na fortepian i smyczki. Koncert
klarnetowy i powstay w ostatnim roku ycia Koncert na organy i orkiestr. Hindemith napisa
te sporo muzyki wokalnej, mi. in. cykl Das Marienieben do tekstu Riikego. Zawoany
polifonista, Pau Hindemith, znany rwnie jako wybitny dyrygent, teoretyk i pedagog,
nawizywa w swojej twrczoci bardzo wyranie do tradycji muzyki niemieckiej, cho zrazu
wydawao si, e jest to twrca raz na zawsze przekrelajcy wszelki kontakt z tradycjami, na
co wskazyway pierwsze jego dziea. Twrczo Hindemitha, oparta na mocno ugruntowanej
wiadomoci teoretycznej, zamyka si niemal w caoci w krgu tonalnego mylenia, ktrego
nawet najbardziej radykalnie pomylana polifonia nie moga przekreli. Przezwycienie

228

tradycji nie byo w muzyce niemieckiej atwe szczeglnie dlatego, e wyrastaa ona z
gbokich tradycji baroku, klasycyzmu i romantyzmu.

511. Mathis der Maler"

Po serii szokujcych dzie Pau Hindemith wystpi z seri neo.-itylistycznych koncertw
orkiestrowych i instrumentalnych. Now tendencj zmodernizowanego wspczesnego stylu
przedstawi w operze Mathis der Maler (Mateusz malarz), osnutej na temacie z ycia Mateusza
Griinewalda, inspirowanej przez tego synny tryptyk z isenheimskie-go otarza (Koncert
anielski. Zoenie do grobu i Kuszenie s\v. Antoniego). Z opery tej stworzy kompozytor
trzyczciow symfoni o takim samym tytule. Podobnie postpi z oper Die Harmonie der
Welt, osnut na tle ycia Johannesa Keplera. 572. Gebrauchsmusik Niemiecki termin
Gebrauchsmusik (muzyka uytkowa, muzyka utylitarna) odnosi si do muzyk i, ktra staa w
latach dwudziestych i trzydziestych na antypodach wczesnej muzyki eksperymentalnej (i
ktra zreszt szybko si naturalizowaa. bo adaptacja wszelkich nowoci w muzyce jest
praktycznie biorc nieograniczona). Gebrauchsmusik komponowana bya w jednym tylko celu
uytkowym, np. dla radia czy filmu, i nie pretendowaa ani do wartoci, ani do trwaoci.
Potwierdza to rwnie jej czste przeznaczenie dla laikw, nieprofesjonalistw (w tym
przypadku uywano okrele Singmusik czy Spielmusik muzyka do piewania, muzyka do
grania). Bez wtpienia wielki udzia mieli w tym wydawcy niemieckiego obszaru jzykowego,
std niemiecka terminologia. Kultywowano muzyk prost, wracano do dawnej polifonii, do
elemen- tarnych koncepcji dwikowych i rytmicznych. Mae wymagania wykonawcze miay
umoliwi niemal wszystkim bliski kontakt praktyczny z muzyk. Obnienie poziomu muzyki
spotkao si z krytyk zarwno kompozytorw (Hindemith), jak i teoretykw (Adorno). Do
tego typu muzyki kompozytorzy nie mieli ju nigdy wrci.

513. Krenek
Wiedeczyk Ernst Krenek (ur. 1900) studiowa u Schrekera w Wiedniu, potem w Berlinie.
Poza kompozycj dziaa czynnie jako publicysta muzyczny, teoretyk, autor odczytw, a
nawet jako felietonista literacki. Okoo r. 1933 Krenek zajmuje si intensywnie teori
dodekafonii. W r. 1937 zmuszony jest wyjecha z Niemiec; udaje si do USA. Dziaa tu jako
pedagog kompozycji i muzykolog. Dziesi lat pniej osiada w Los Angeles, gdzie pracuje
jako kompozytor. Najwikszym jego sukcesem byo wystawienie w r. 1928 pisanej w stylu
neoromantycznym poczonym z elementami jazzowymi opery Jonny gra (Jonny spili auf).
Do szczeglnej komplikacji przyjtej pniej przez Krenka techniki dodekafonicznej dochodzi
w dwch kompozycjach: J 2 wariacjach fortepianowych i VI Kwartecie smyczkowym (1937).
Najwiksze osignicia tego okresu widoczne s w /// Sonacie fortepianowej (1934), w VII
Kwartecie smyczkowym (1943) oraz w znacznie ju luniejszej IV Sonacie fortepianowe!
(1948). Krenek interesuje si rwnie moliwociami muzyki elektronicznej (oratorium
Spiritus inielligen-tiae, Sanctus na gosy piewane i dwiki elektroniczne, 1956). Ostatnie
waniejsze dziea Krenka to: Hexaccler na orkiestr kameralna, Froin Three Milki.' Scwn n;)
orkiestr, opera Der ^oldeiie Kock, stanowica podsumowanie licznych dowiadczen
scenicznych kompozytora, i Horizont limkreist na orkiestr (1967). W tych utworach
kompozytor dy do penej formalizacji techniki serialnej w oparciu o bogate relacje
dwikowe, w czym zblia si do muzykw, ktrzy w swych kompozycjach wychodz od
matematyki. Twrczo kompozytora stanowi przegld przemian, jakie zaszy w muzyce w
cigu ostatnich 50 lat.

229

514. Weill i Orff

Sceniczn muzyk niemieck reprezentuj w latach trzydziestych najpeniej Weill i Orff. Kurt
Weill (1900 1950), ucze Busoniego w Berlinie, by autorem muzyki do licznych dziel
scenicznych, wrd ktrych Opera :u tr:\- grox:e (do tekstu B. Brechta, 1928) zdobya sobie
wiatow popularno. Weill by bardzo bliski idiomatyki jazzowej, w ostatnim okresie
twrczoci redukowa swoje ambicje do miniminn. piszc modne pytkie utwory o treci
zreszt postpowej, spoecznej. Od r. 1935 przebywa w Stanach Zjednoczonych, gdzie nie
udawao mu si powtrzy sukcesw pierwszego okresu scenicznej twrczoci {Royal
Pallace, 1927. MahuKoiiny, 1927,i Die Bur^-c/ulfl, 1932). Cari Orff (1895 -1982), autor
potnych dziel wokalnych, nawiza w swoich Litworacn do bardzo odlegych tradycji
wczesnej polifoniki i prai-ytnii!. Oprcz przesadnie stosowanego oslinata w jego muzyce
mona odnale bezporednie zalenoci od takich technik, jak recytatyw i psalmodia,
orientalna melizmatyka i organalne czy fauxbourdonowe mikstury, a wic technik
historycznych"'. Wrd wczeniejszych dzie Orffa wane miejsce zajmuj: Carmina burana
(1936, kantata do tekstw redniowiecznych), Catulli carmina i Triumf Afrodyty. W pniej
powstaych dzieach nale tu: Comoedia de Christi Resurrectione, Ludus de nulo Injante
mirificiis oraz opery Edyp Tyran czy Prometeusz (1967) kompozytor posuguje si bardziej
ju zoonym jzykiem muzycznym. Orff by take znakomitym i pomysowym pedagogiem
(Schulwerk, 19301935; nowe wydanie 1954), owadnitym ide umuzykalniania przez
pobudzanie aktywnoci twrczej, ksztacenie poczucia rytmu i gr na prostych instrumentach.
Jego system ksztacenia dzieci i modziey za pomoc instrumentarium perkusyjnego
wprowadzono m. in. w Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Hiszpanii, Anglii, w Polsce, Francji
i Japonii. 575. Hartmann Kar! Amadeus Hartmann (1905-1963) by synem artysty m;il;irz;i. W
latach 1925 1927 studiowa teori i kompozycj w Akademii Muzycznej w Monachium
oraz prywatnie u Weberna. Hartmann stosowa niemal wszystkie rodki kontrapunkty-czne,
metrorytmiczne, kolorystyczne i ekspresywno-melodyczne, jakie wytworzya nowa muzyka.
W tym zakresie nie rni si wiele od dodekatbnistw. Stretto, rak, kanon lustrzany i inne
tego typu kombinacje kontrapunktyczne posuyy kompozytorowi do konstruowania muzyki
penej napi, dynamizmu rytmicznego i perkusyjnego, rozwijajcej si przy tym swobodnie.
Hartmann by urodzonym symfonikiem. Spord jego symfonii na szczegln uwag
zasuguj: ///, IV\ VI, Viii VIII Symfonia, spord koncertw Koncert na fortepian,
instrumenty dte i perkusje. Koncert na altwk, fortepian, instrumenty dte i perkusj, a
spord dziel kameralnych // Kwartet smyczkowy. Z innych dzie wymieni trzeba
wczesn oper kameraln Des Simplicius Simplicissimus Jugend i Gesangsszene na baryton i
orkiestr. Obdarzony ywioowym temperamentem Hartmann pisa muzyk silnie ekspresyjn
i intensywnie dynamiczn.

230

516. Blacher i variable Metren

Boris Blacher (19031975) urodzi si w Newchwang w Chinach. Muzyk studiowa
pocztkowo w Irkucku (skrzypce i fortepian, tam te pracowa jako korepetytor operowy) oraz
w Charbinie, pniej w latach 19221926 w Berlinie u Kocha. Jednoczenie odbywa studia
muzykologiczne.
W r. 193S zosta mianowany profesorem klasy kompozycji w
konserwatorium drezdeskim, w r. 194S profesorem Hochschule Fur Musik w Berlinie
Zachodnim, a w 1953 dyrektorem teje uczelni. Jako pedagog kompozycji uczy m. in.
rwnie w Austrii i Anglii (do jego uczniw nale Gottfried von Einem, Giselher Klebe, Pau
Gutama Soegijo i Isang Yun). Twrczo Blachera zamyka si w trzech gatunkach: opera,
balet i muzyka orkiestrowa. W kadym z nich kompozytor rozwin oryginalny i wasny styl.
Jego muzyka odznaczaa si witalno-ci i motorycznoci rytmu, wzorowanego na
Strawiskim. Bartoku i jazzie, naturalnoci melodyki, wirtuozostwem kolorystycznym,
ekonomic/noci faktury i lapidar- noci harmoniki. Pierws/c opus Blachera to Koloratury
jazzowe na sopran, saksofon i fagot (1929). W r. 1950 - - mniej wicej w czasie, kiedy
Messiaen pisze swoje Etiudy rytmiczne Blacher komponuje cykl studiw fortepianowych
Ornamente. Studia te, powicone siedmiu zaprzyjanionym z Blacherem kompozytorom,
rozwijaj w zakresie rytmicznym zasad tak zwanych metrw zmiennych (niem. variuble
Melren). Zasada ta polega na wprowadzeniu modeli metrorytmicznych opartych na bardzo
prostych wzorach matematycznych, jak np. cig arytmetyczny 2, 3,4... 9 lub 8, 7; 8, 7, 6; 8, 7,
6, 5 itd. Posugujc si (najczciej) sta jednostk monometryczn (np. wartoci
semkow), kompozytor uzyskuje przebieg rytmiczny niezmiernie dynamiczny, tym wikszy,
im wiksze jest tempo utworu. Takie traktowanie metrum stanowi analogi do serialnoci
dodckafonicznej. Zasada ta przyja si do szybko w muzyce europejskiej. Sam Blacher
stosowa metra zmienne niemal we wszystkich swoich utworach po r. 1950, m. m. w Dialogu
na flet, skrzypce, fortepian i smyczki, // Koncercie fortepianowym i w OrcIu^ter- Ornamenl.
Oprcz muzyki instrumentalnej i elektronicznej (m. in. Mn^ik jur Osaka, 1969) Blacher
skomponowa wiele oper i baletw. Z operznamiennajest Opera abstrakcyjna nr l {Abstrakte
Oper, 1953). Tytu jest tu odzwierciedleniem libretta, a muzyka wykazuje gwne cechy stylu
kompozyto- ra: przejrzysto faktury oraz wyrazisto i zwizo formy. Wymieni te trzeba
bardzo zabawn oper Zweihunderttausend Taler (1968, wg Szolem Alejchema), ktra
redukuje muzyk do minimum, wykorzystujc za to wiele efektw pozamuzycznych, oraz
jedno z ostatnich dziet kompozytora oper Iwona, ksiniczka Burgunda (Yvonne,
Prinzessin von Burgund, 1972, wg Gombrowicza).

517. Von Einem i Henze

Ucze Blachera Gottfried von Einem (ur. 1918) jest autorem szeregu oper, baletw i dzie
orkiestrowych i naley do najbardziej tradycyjnie piszcych kompozytorw. Z jego dzie
scenicznych znane s opery Dantons 7W(wg Buchnera) i Der Prozess (wg Kafki) oraz balet
Medusa. Napisa te szereg dzie wokalnych i Koncert skrzypcowy. Modszy od niego Hans
Werner Henze (ur. 1926), ucze Fortnera, przeszed niemal od razu na pozycje dodekafonisty.
by po jakim czasie zredukowa swj jzyk do mao atrakcyjnej syntezy eklektycznie
zebranych rodkw. Henze, mieszkajcy od lat we Woszech, znany jest jako autor dzie
symfonicznych i kameralnych. Z oper Henzego w repertuarach scen utrzymyway si:
Boulevard Solitude (1951), Knig Hirsch (1955) i opera komiczna Der jwiy l^ord (1965), z
baletw Der Idiot (wg Dostojewskiego) i Undine.

231

518. Zimmermann, Engelmann i Karkoschka

Bernd Alois Zimmermann (1918 -1970) by twrc wszechstronnym; w kompozycji gwnie
koncentrowa si na problemie czasu w muzyce. By uczniem Fortnera i Leibowitza, najpierw
ncoklasykiem, a pniej dodekafonist i eksperymentatorem. Znana jest jego opera Dk'
Sole/aten i kompozycje w formie collages, oparte na cytatach z rnych kompozytorw. Z
innych dzie Zimmermanna wymiemy koncerty instrumentalne i balety. Hans uinch
Engelniann (ur. 1921) jest rwnie uczniem Fortnera i Leibowitza, studiowa te muzykologi.
W twrczoci adaptowa niemal wszystkie nowe techniki dwikowe. Jest autorem dziel
orkiestrowych, kompozycji Trias na fortepian. orkiestr i tam (1962), oper, oratoriw i
baletu elektronicznego Coinciden-iinl.\ (1970). Jako autor pierwszej monografii nowej notacji
muzycznej zasuy si Erhard Karkoschka (ur. 1923), twrca muzyki kameralnej, sporej iloci
dziel wokalnych (m. in. liomii xapien!i na 16 gosw solowych) i elektronicznych. Z dziel
orkiestrowych Karkoschki na uwag zasuguj zwaszcza undurum cnntmuum i 4 stufen
(196o).

519. Haubenstock- Ramati

Urodzony w Krakowie (1919), dziaajcy przez jaki czas w Izraelu, a przebywajcy stale w
Wiedniu Roman Haubenstock-Ramati, znany z wysoce indywidualnych adaptacji nowych
technik, jest autorem szeregu kompozycji o niemaym znaczeniu dla rozwoju nowej muzyki.
Zajmuj go przede wszystkim problemy formy; uprawia formy zamknite (stabile) i otwarte
(mobile). Wrd
jego dzie wybija si cykl utworw orkiestrowych 7able(iux [II
1970,///1971), opera Amerika(wg Kafki. 1962- -64), zwizana z ni Symphonie ..K" (l 967),
cykl kameralnych utworw typu mobile 7e;(.v,jednoakto-wa amy opera Lei comedic na 3
gosy mwione i 3 perkusje, dugi cykl Mulrip le I-V I (1969) w rnych wersjach
wykonawczych i kompozycja Choroffrtiphu' nn chr (197 \). Haubenstock jest le wybitnym
grafikiem, autorem muzyki graficznej.

520. Stockhausen
Karlheinz Stockhausen (ur. 192i<) odby studia w konserwalorium w Kolonii u Franka
Martina. Od r. 1951 studiowa na kursach darmstadzkich(m. in. u Adorna), a w latach 1953
1955 w Pary/u u Messiaena oraz u Milhauda. (Jednoczenie pracowa w studio muzyki
konkretnej u Pierre Schaeffera.) Stockhaiisen by wspredaktorein pisma Die Reihe"
wydawanego przez Eimerta i jest autorem szeregu prac z zakresu nowych technik
kompozytorskich. Od r. 1963 by szefem studia muzyki elektronicznej radia w Kolonii. W
kadej kompozycji Slockhausena przebija dno do rozwizania okrelonego problemu
kompozytorskiego. W Kontrapunktach (1953) charakterysty- czna jest faktura punktualizmu
barw instrumentalnych, w Miarach czasu (Zeitmasse) na 5 instrumentw dtych uderzaj
tendencja do rozbicia czasu i nowe konwencje metrorytmiczne. W X
f Utworze
fortepianowym (1956) Stockhausen przecign wszystkich w swoistej oryginalnoci
koncepcji. Dzieo skada si z 19 fragmentw muzycznych rozrzuconych na arkuszu duego
formatu. Rzecz polega tu na inwencji wykonawcy, ktry sam decyduje o kolejnoci pojawiania
si
poszczeglnych fragmentw, tworzc konstrukcje muzyczne z gotowych,

232

prefabrykowanych" elementw. Najwyszym osigniciem Stockhausena w zakresie muzyki

instrumentalnej s Grupy (Gruppen) na 3 orkiestry (1957). Naley wspomnie te o Carra
1960 r. (na 4 orkiestry i 4 chry). Poruszona jest tu idea nowej panoramy audytywnej:
publiczno znajduje si porodku, a cztery orkiestry i chry s ustawione wzdu czterech
cian. Momenty na gosy i instrumenty (19ft4) p.je maj ani pocztku, ani koca. Czas trwania
moe by zmieniany. Nieco inn koncepcj mamy w Miksturze (Mixtur) na orkiestr,
generatory sinusowe i modulatory piercieniowe (1964); Stockhausen wychodzi tu poza
konwencje orkiestrowe i wkracza ju w dziedzin muzyki przetwarzanej''. Najciekawszym
dzieem muzyki elektronicznej jest piew modziecw (Gcsang der Jungimgc), utwr
znakomicie zapowiadajcy moliwoci materiau i techniki muzyki elektronicznej. Twrczo
Stockhausena, szczeglnie jego ostatnie utwory nale tu Mikrophonie l i //, Solo,
Prozession, Kurzwellen ( Hommage a Beethoven), Opus J970, Mantra czy Musik im Hauch
(1975) przenikaj wci nowe idee. Ich najwikszym sensem jest gromadzenie
dowiadcze niedostpnych dla innych i te przez innych nie wyzyskiwanych. Stockhausen
naley do najoryginalniejszych twrcw XX wieku.

521. Gruppen" Stockhausena

Kompozytorw zawsze interesowaa moliwo muzyki pr/esirzennej. Komponowano
polichralnie, w orkiestrze dzielono instrumenty na grupy przeciwstawiane sobie, ale
systematyczne przestrzenne rozmieszczenie muzykw jest dzieem dopiero Slock-hausena. W
Grupach na trzy orkiestry (Gruppen fur drei Orchester, 1957) Stockhausen rozwizuje problem
muzyki instrumentalnej w przestrzeni. Rozporzdzajc trzema orkiestrami rozstawionymi
wok suchaczy (taki wanie sposb otaczania publicznoci wykonawcami nazywa
kompozytor funkcjonaln muzyk przestrzenn"), kompozytor przenosi muzyk od zespou
do zespou. Poszczeglne orkiestry kierowane przez swoich dyrygentw graj partie bd
niezalene od innych, bd te przynajmniej w tempie wspgrajce z innymi. Tytu
Grupy wie si z technik grupow, w ktrej dwiki nie s ju (jak w technice
punktualistycznej) wyizolowane, lecz ujte w wiksze kompleksy rytmiczno-fakturalne.

522. Eisler i Dessau

Kompozytorzy Niemieckiej Republiki Demokratycznej reprezentuj odmienne tendencje, w
wielu punktach przeciwstawne do tendencji nowej muzyki europejskiej. Ich gwnym
zadaniem jest kontynuowanie linii tradycji. Najznakomitszymi twrcami NRD okazali si
Eisler i Dessau. Hanns Eisler (18981962), zreszt ucze Schnberga i Weberna, w swoim
czasie znany z radykalnych dzie, pisa pieni masowe o ostrej wymowie politycznej, utwory
chralne, dziea symfoniczne. Jest
te autorem hymnu pastwowego. Wikszo
kompozytorw generacji Eislera znana jest dziki wsppracy z Bertoltem Brechtem (sam
Eisler napisa muzyk do 8 dzie teatralnych Brechta). Najwybitniejszym wsppracownikiem
Brechta okaza si Pau Dessau (1894 1979), ktry powica si od lat niemal wycznie
kompozycji i pisa w stylu wyjtkowo prostym i wyrazistym. Dorobek twrczy Dessa.uajest
olbrzymi i stanowi jedn z. najmocniejszych kart muzyki NRD. Obok dugiej listy kompozycji
orkiestrowych (//5'>7M/o/o, 1962, Bach- Variationen na tematy J. S. Bacha i K. Ph. E.
Bacha), kameralnych (w tym kilka kwartetw smyczkowych) i instrumentalnych widnieje w
spisie jego twrczoci wiele dzie kantatowych, oratoryjnych (Requiem dla Lumum-hy) i
scenicznych (2 opery, melodram Lilo Herrmann, utwory sceniczne dla dzieci i modziey), nie

233

liczc drobniejszych utworw wokalnych. Dessau napisa te ogromn ilo muzyki teatralnej
i filmowej (do ponad 90 filmw). Muzyka woska

523. Busoni
Ferruccio Busoni (1866 - 1924) nalea do najwaniejszych postaci swego czasu; urodzony w
Empoli koo Florencji, przejawia bardzo wczenie wielki talent muzyczny. W smym roku
ycia debiutowa jako pianista (majc lat zaledwie pitnacie, zosta czonkiem Accademia
Filarmonica w Bolonii). Po kilku latach zdoby w Europie saw znakomitego wirtuoza.
Rozwojowi talentu odtwrczego towarzyszya bardzo owocna praca kompozytorska. Pisa
muzyk formalnie tradycyjn, romantyczn w wyrazie, ale klasyczn w formie (okrelenie
Busoniego: mody klasycyzm"). Sonatiny skomponowane w okresie 1910 1919 zapowiadaj
swoj faktur nowego typu klasycyzm, ktry mia wszechwadnie zapanowa w muzyce
europejskiej i potem obu Ameryk jako neoklasycyzm. Z dorobku twrczego Busoniego
niewiele przetrwao. Oprcz dwu znanych kompozycji Faniasia contrapplintistica na fortepian
(1910) i Indianische Faniasie na fortepian i orkiestr (1915) naley jeszcze wymieni Koncert
skrzypcowy, Concertino na klarnet i ma orkiestr. Elegie fortepianowe, 5 sonat in
fortepianowych i opery: Ariecchino, Twundot i Doktor Faust (dokoczona przez Jarnacha).
Wanym dzieem Busoniego jest niewielka ksika Entwurfeiner neuen Asthefik der Tonkunst
(1907), w ktrej omawia moliwoci nowej muzyki.

524. Respighi
Woska muzyka przewodzia przez lata muzyce europejskiej w dziedzinie opery, natomiast w
zakresie muzyki instrumentalnej w XIX wieku nastpi we Woszech zastj. Pass t przeama
Ottorino Respighi (18791936), twrca gboko zwizany z tradycj wosk, ale z ducha
kompozytor pnoromantyczny, ktry swoj muzyk orkiestrow doprowadzi do stylu niemal
impresjonistycznego. Studiowa kompozycj i instrumentacj u Rimskiego-Korsakowa i u
Maxa Brucha. Jest autorem oper, koncertw instrumentalnych, dzie kameralnych, wokalnoorkiestrowych i pieni, ale najbardziej znane s jego dziea orkiestrowe. Oprcz popularnych
Fontann rzymskich i Pinii rzymskich warto tu wymieni suit Ptaki na orkiestr kameraln,
Tryptyk botticelliaski na orkiestr, 4 impresje symfoniczne Yetrate di chiesa i popularne
Feste romane. Napisa te 10 oper, z ktrych pewne znaczenie ma tylko sceniczne misterium
Maria Egiziaca (Maria Egipcjanka, 1932). Respighi posugiwa si stylem czcym elementy
impresjonizmu z harmonik modaln, pisa muzyk nie dramatyczn, lecz jakby ujt w
obrazach; zadziwia wspczesnych swoim wirtuozostwem orkiestrowym. Ciekawy przykad
archaizacji da w Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestr (1921).

525. Pizzetti i Malipiero

Ildebrando Pizzetti (1880 1968) by wyjtkowo silnie zwizany z wiosk tradycj. Jego
znaczenie polega gwnie na twrczoci operowej. Pizzetti uczy si muzyki u ojca, pniej w
Farmie, studiowa te muzykologi, co pozwolio mu na gbsze wniknicie w ducha dawnej
muzyki woskiej. Sam uczy w Rzymie, byi le, autorem wiciu prac z zakresu muzyki
starogreckiej i woskiej. W swojej muzyce scenicznej by w wysokim stopniu uzaleniony od
woskiej romantycznej twrczoci operowej, w niektrych dzieach skania si ku weryzmowi,

234

natomiast w twrczoci instrumentalnej pozostawa pod urokiem muzyki barokowej.

Wsppracowa z Gabrielem d'Annunzio (opera Fedra, 1915; muzyka teatralna). W jego
dzieach scenicznych szczeglnie ekspresyjne byy recytatywne, deklamacyjne partie wokalne.
Pizzetti
posugiwa si archaicznym jzykiem modalnym, nie pozbawionym cech
oryginalnoci. Pis.ii opery (m. in. Yanna Lupa i Assassinio nellu Cattedrale), dziea
symfoniczne, koncerty instrumentalne i
utwory kameralne. Twrc oper, muzyki
symfonicznej i kameralnej by Gian Fran-cesco Malipiero (18821973), dziaajcy rwnie
jako pisarz muzyczny i historyk muzyki. W swojej twrczoci mimo tendencji do wyjcia
poza konwencje Malipiero nigdy nie opuszcza tonalnoci i najpewniej czul si w ramach
barokowych i przedba-rokowych koncepcji formalnych. Adaptowa i przetwarza elementy
muzyki gregoriaskiej, muzyki Monteverdiego i wczesnobarokowej. Z dzie kompozytora na
uwag zasuguj; Sin'fonia perantigenida, 1962 (jedna z jego 11 symfonii), opera Don
Giovanni i dramat sceniczny Le metamorfosi di Bonaventura (1966) oraz Wariacje h: tematu
na .fortepian i orkiestr; napisa te 6 koncertw fortepianowych, Entecatode na 14
instrumentw (1966) i szereg dziel kameralnych. By kompozytorem wszechstronnym i
niezwykle podnym.

526. Casella
Gonym w swoim czasie nowatorem by Alfredo Casella [1883 1947), wietny pianista, autor
dziel zblionych bardzo silnie do neoklasycyzmu Strawiskiego. W okresie 19151923
Casella by profesorem klasy fortepianu rzymskiej Akademii Santa Cecilia. Dziaa w tych
latach rwnie jako publicysta muzyczny i edytor. Z bogatej twrczoci Caselli tylko kilka
dzie wytrzymao prb czasu, gwnie dziea typowe dla indywidualnego stylu woskiego
kompozytora: Pi utworw na kwartet smyczkowy (1920), Scarlattiana na fortepian i 32
instrumenty, divcrtimento Pagani- nianan& orkiestr (1943), a z pierwszego okresu
rapsodia orkiestrowa Italia (1909). W swojej wczeniejszej twrczoci Casella by modernist.
Pisa muzyk rnorodn, bez okrelonego stylu, ale formalnie zdyscyplinowan. W wielu
zakresach wyprzedza innowacje innych kompozytorw wspczesnych. Z czasem zacz
pisa muzyk bardziej umiarkowan, nawizujc do form
barokowych i
wczesnoklasycznych, a nawet do folkloru woskiego.

527. Futuryci woscy

Bruityzm Jedn z reakcji na tradycj w muzyce woskiej byo uformowanie si w 1913 r.
ruchu futurystycznego. Futuryzm gloryfikowa ruch i si dynamiczn Jako elementy idealnie
odpowiadajce sztuce XX wieku. Twrc muzycznego futuryzmu by Francesco Pratella
(1880 1955), ktry w r. 1910 ogasza synny Manifest muzykw futurystw. Pratella
lansowa ide radykalnego zerwania z tradycj i douczenia w sztuce muzycznej do
stechnicyzowanego wiata. Jednak muzyka Pralelh nie odpowiadaa idei muzyki przyszoci,
by to raczej zlepek znanych mu nowoci" technicznych (melodyka caotonowa, w tym czasie
wraz z jej konsekwencjami harmonicznymi solidnie wyeksploatowana, harmonika trytonowa i
symetryczna, uporczywa rytmika). Z ciekaw propozycj muzyczn wystpi kompozytor i
malarz woski Luigi Russolo (18851947). Russolo tworzy muzyk szmerow, opart na
odgosach typowych dla maszyn i ruchu duego miasta. W r. 1913 opublikowa prac L'artf
c/eirunwri, w ktrej proponowa
rwnorzdne traktowanie dwikw i szmerw.
Skonstruowa wsplnie z U. Piattim szereg mechanicznych i elektrycznych instrumentw
szmerowych {iniona-rumori), z ktrych tworzy orkiestry. Gwne kompozycje Russola to

235

Risycylio di iina ;//r(1914) i Convegno iiel!'a'roplani e (Jel/'auiomohi/i (rwnie 1914).

Epoka Pratelli i Russola wytworzya styl bruilystyczny. Bruityzm (od tr. sowa bruit haas)
polega przede wszystkim na niekonwencjonalnym uyciu zwykych instrumentw, a wic na
wyzyskiwaniu np. bardzo wysokich rejestrw, na eksploatowaniu specjalnych efektw
moliwych do wydobycia na instrumentach smyczkowych (pizzicata, sul ponticello, flaolety,
glissanda). Wprowadzono te dwiki wydobywane ze strun fortepianu bezporednio (np.
Cowell w kompozycji Banshee z r. 1925), za pomoc paek czy plektronw (Hovhaness), czy
nieco pniej za pomoc preparacji. lves, Ornstein i Cowell wprowadzili w swoich
kompozycjach fortepianowych ton ciusters, klastery, czyli wizki dwikw ssiednich
uderzanych doni czy ca rk dla osignicia niemal perkusyjnego efektu zamiast akordu
harmonicznego, co przesuwao muzyk w dziedzin szmerw

528. Dallapiccola
Luigi Dallapiccola (19041975), pianista, profesor konserwatorium we Florencji, postpowa
bardzo wolno od dziea do dziea zarwno w zakresie stylu, jak i przyswajanych sobie technik.
Pocztkowe sukcesy kompozytor zdoby dzieami chralnymi. Trzema studiami i Partit
(1933). Pniejsze utwory Dallapiccoli nale gwnie do gatunkumuzyki wokalnej: Sze
chrw podlug Michelangelu Ruonarrotiego Modszego (1936), Rapsodia na gos i orkiestr
kameraln i Direnimenio na sopran i zesp kameralny. Jedynie Muzyka na 3 fortepiany
(1935) wykraczaa
poza wokalne zamiowania kompozytora. Kompozycje wokalne
pierwszego okresu twrczoci (lata 1925 1936) pozostaj w sferze wpyww muzyki
dawnej; Dallapiccola nie poddawa si panujcemu w tym czasie prdowi neoklasycznemu.
Zasadniczy zwrot w twrczoci kompozytora dokona si w operze Nocny lot (19371939,
wg Saint-Exupery'ego) i w powstaych w latach 19381941 pod wpywem aktualnych
wypadkw politycznych trzech Pieniach wiziennych na chr i instrumenty. Dallapiccola
odwrci si tu od pierwotnych tendencji archaizujcych i wybra
now drog
indywidualizacji wasnego jzyka muzycznego. Gos ludzki, piew kompozytor nadal traktuje
jako element pierwszoplanowy, kontynuuje tradycje liryzmu woskiego, ale wzbogaca je
poprzez wprowadzenie techniki dodekafonicznej. W jednoaktowej operze Wizie
Dallapiccola potguje waciwoci swego stylu. Z ostatniego okresu twrczoci kompozytora
trzeba wymieni dwuaktow oper poprzedzon prologiem - Ulisses (1968, wg Homera),
Parole di San Paolo na gos i instrumenty oraz subteln kompozycj Sicul umbra na gos
altowy i 4 grupy instrumentalne (1970).

529. Petrassi
Goffredo Petrassi (ur. 1904) zasuy si dla nowej woskiej muzyki instrumentalnej podobnie
jak Dallapiccola dla wokalnej. Muzyk Petrassiego klasyfikuje si czsto jako generalnie
neobarokow czy neoklasyczn, w istocie rzeczy Petrassi usiowa stworzy indywidualn
syntez wspczesnych rodkw. W jego muzyce uderza rwnowaga pomidzy form a
ekspresj, pomidzy jzykiem dwikowym a form, wielka plastyczno tematyki,
ekspresyjno i barwno orkiestracji. Z dziel Petrassiego wymieni naley: siedem koncertw
na orkiestr (pisanych w latach 19341964), Sulmo 9 na chr i orkiestr (l 936),
Koncertfortepianowy (1939), Magnificat na sopran, chr i orkiestr (1940), balet Ritratto di
Don Chisciotte (1945), oper // Cordovano (1948), kantat Nocheoscura(}95\), Kwartet
smyczkowy (1967) i ostatni, VIII Koncert na orkiestr (1972), nie majcy ju wiele

236

wsplnego z neoklasycznymi poprzednimi koncertami, dzieo niezwykle

materiale i fakturze.

ekonomiczne w

530. Vlad i Moderna

Dodekafonici woscy Vlad i Maderna s niemal rwienikami. Roman Vlad(ur. 1919, z
pochodzenia Rumun) studiowa matematyk i muzyk, mieszka i dziaa od r. 1938 we
Woszech. Jest autorem oper, baletw, dzie orkiestrowych i chralnych, znany jest te jako
pisarz muzyczny oraz autor studium o dodekafonii i ksiki o Strawiskim. Bruno Maderna
(1920 1973), w kompozycji ucze Scherchena, jest autorem dziel orkiestrowych, oper i
muzyki elektronicznej. Maderna otwiera dug list kompozyto-rw, ktrzy zaadaptowali
muzyk serialn, czynic z niej odskoczni dla poszukiwa fakturalnych i brzmieniowych. By
znakomitym dyrygentem. Jego zainteresowania twrcze objy rne rodzaje muzyki od opery
Hyperion wg Hderlina (1964) a po muzyk elektroniczn. Maderna by pierwszym
kompozytorem, ktry zestawia rodki elektroniczne z yw muzyk instrumentaln.

531. Nono
Luigi Nono (ur. 1924) studiowa w Wenecji u G. F. Malipiera, pniej u Maderny i
Scherchena; studiowa te prawo. Jest autorem muzyki orkiestrowej (m. in. Due espressioni,
1953, fncontri na 24 instrumenty, Diurio polacco '58, 1959 nowa redakcja z udziaem
tamy), szeregu dzie wokalno-orkiestrowych (m. in. Cantidi vita e d'amore na sopran, tenor i
orkiestr, 1962), dziel kameralnych i elektronicznych. Nono jest jednym z czoowych
kompozytorw wspczesnej awangardy europejskiej; usiuje podchodzi do problemu
nowego jzyka muzycznego bardziej uniwersalnie, a wic rwnie od strony estetycznej i
ekspresyjnej. Powoduj nim te wzgldy ideowo--socjalne, czego wyrazem
jest
humanistyczna tematyka niektrych jego waniejszych dzie (np. La Yictoire de Guernica, II
Canto sospeso do tekstw 9 fragmentw listw bojownikw o wolno czy opera Intolleranza,
1960). W wielu dzieach ostatnich lal Mono posuguje si jednoznacznym, niemal plakatowym
stylem muzyki (Y 'ntonce.\ comprendi na 6 gosw kobiecych, chr i tam utwr
powiecony Guevarze, 1970. czy Como wia ula defuerzay luz na sopran, fortepian, orkiestr i
tam, 1972). Boulez-Stockhausen i Nono tworzyli w latach pidziesitych trojk
najwybitniejszych twrcw wczesnego modego pokolenia.

532. Berio
Luciano Berio (ur. 1925) pochodzi z rodziny muzykw. Pierwsze studia muzyczne odby pod
kierunkiem ojca, organisty i kompozytora. W r. 1951 by bardzo krtko uczniem L.
DallapiccoliwTanglewood. W r. 1953 zaoy wsplnie z Alfredem Liettim (dyrektor
techniczny) i B. Madern studio muzyki elektronicznej przy radio mediolaskim. Napisa cay
szereg kompozycji dla swojej ony, piewaczki i aktorki, Cathy Berberian (najwaniejsze z
nich: Chamber Musie, 1952, Omaggio a Joyce, 1958, Yisage, 1961, Priere, 1968). Od r. 1962
przebywa w Stanach
Zjednoczonych. Berio jest autorem dugiego szeregu dzie
orkiestrowych, kameralnych, wokalnych i elektronicznych. Czerpie impulsy z wielu dziedzin
wspczesnej twrczoci, co daje bardzo korzystny obraz moliwoci nowej muzyki, cho to
wzajemne przenikanie si dowiadcze z rnych zakresw ociera si o pewien eklektyzm,

237

ktrego zreszt kompozytor si nie wstydzi. Jego muzyk elektroniczn reprezentuj

Mutazioni i Prospetfive. Ciekawe s eksperymenty polegajce na czeniu dwiku wokalnego
z materiaem nagranym uprzednio i wykonywanym na ywo (live electronic), np. Cela veut
dire que... (1969 1970). W kilku dzieach wokalnych (Air, Calmo) Berio upraszcza rodki
wokalne, w jeszcze innych utworach czyni aluzje do konwencji piewu ludowego czy wrcz
posuguje si folklorem jako cytatem (np. Folk Songs na mezzosopran i orkiestr, 1973).
Wan pozycj w jego dorobku zajmuje cig utworw na instrumenty solowe (np. perkusja,
skrzypce Sequenza VIII i IX). w ktrych na niespotykan skal wprowadza cay zasb
nowvch rodkw technicznych i sposobw wykonawczych.

533. Eyangelisti i Bussotti

Rzymianin Franco Evangelisti (19261980) pracowa w kilku studiach europejskich (m. in.
w Paryu, Kolonii i Warszawie) i by zdecydowanym zwolennikiem muzyki elektronicznej. W
wysoko cenionej i oryginalnej muzyce kameralnej (m. in. Aleatorio na kwartet smyczkowy,
1963) posuguje si technik serialn i aleatoryczn. Sylvano Bussotti (ur. 1931) jest
muzykiem i malarzem. Studiowa we Florencji i w Paryu, po zapoznaniu si z estetyka i
filozofia muzyki Cage'a sta si noracym propagatoren-i muzyki nieokrelonej i graficznej, Z
jego dziel na uwag zasuguj m. in. Setlefogli na instrumenty, La passion selon Sade
(misterium kameralne) i The Rani Requiem na 7 gosw i 15 instrumentw (1969).

Muzyka angielska
534. Elgar, Delius i Vaughan Williams
W muzyce angielskiej trzej wybitni twrcy wymagaj osobnego omwienia. Edward Elgar
(1857 1934) by w kompozycji autodydakt, wybi si jako autor symfonii, poematw
symfonicznych, koncertw instrumentalnych i wysoko cenionych oratoriw (m. in. The
Dream of Gerontius). Pisa te utwory kameralne, fortepianowe i pieni. Od r. 1891 powici
si wycznie kompozycji. Frederik Delius (18621934) by najpierw kupcem i plantatorem
na Florydzie. Muzyk zainteresowa go w Lipsku Grieg. Jako kompozytor debiutowa w r.
1899. Przebywa dugi czas we Francji, poddajc si urokom impresjonizmu. By te jednym z
pierwszych, ktrzy wprowadzali folklor do muzyki powanej. Z jego dzie najpopularniejsze
s wariacje orkiestrowe Appalachia (1902, z chrem w finale), Koncert wiolonczelowy oraz
inspirowane przez Zaratustr Nietzschego oratorium A Mass of Life na gosy solowe, chr i
orkiestr. Raiph Vaughan Williams (18721958) by rwnie bliski impresjonizmowi i
folklo-ryzmowi. Studiowa m. in. u Brucha i Ravela. Napisa 9 symfonii (m. in. Sea
Symphony z gosami wokalnymi. 1910. Pastora Symphony, 1922, i wokalno-orkiestrowa
Sinfonia antartica, 1953), liczne koncerty instrumentalne, kompozycj na smyczki I''anlasw on
a Theme by Thomas 7'allis, opery (opera balladowa Ifugh the Drover, 1924), Msz i Te Deum.

535. Walton i Tippett

Dwaj kompozytorzy dzisiejszego najstarszego pokolenia
Walton i Tippett -przynale co
prawda do muzyki naszego wieku, ale obaj zwizani s bardzo silnie z tradycj muzyki

238

angielskiej. William (Turner) Walton (19021983) demonstruje jednak (Koncert skrzypcowy

pisany dla Heifetza, Capriccio burlesce na orkiestr i utwory chralne) znacznie wicej
przywizania do muzyki romantycznej ni Michael Tippett. Z innych jego dzie na szczegln
uwag zasuguj: Fucade na gos i 6 instrumentw, Koncert ultwkowy, opera Troilus and
Cressida (1954), // Symfonia (1960) i orkiestrowe Wariacje na temat Hindemitha. Michael
Tippett (nr. 1905) jest autorem wielu dzie orkiestrowych (4 symfonie, Koncert na orkiestr
smyczkow), koncertw instrumentalnych, dzie kantatowych, pieni na gos i orkiestr oraz
oper (m. in. The Midsummer Marriage, King Priam i Knot Garden). Tippett nawizuje czsto
do XVI- i XVII-wiecznych tradycji angielskich, wykazuje jednak zainteresowanie nowymi
osigniciami harmonicznymi i rytmicznymi, zwaszcza z okresu midzywojennego.

536. Britten
Benjamin Britten (19131976) studia kompozytorskie odby u Bridge'a i Irelanda. Ponadto
uczy si gry na fortepianie. W latach 19391942 przebywa w USA. Pisa symfonie,
wariacje orkiestrowe, koncerty, muzyk kameraln. Od r. 1945 to jest od czasu powstania
opery Pcter Grimcs - powici si gwnie twrczoci wokalnej, a zwaszcza operowej;
najbardziej popularne rwnie poza Angli s opery Peter Grimes i The Tum o) tli Screw
(1954). Brittenjest take autorem nowego opracowania Opery ebraczej Johna Gaya. Britten
uchodzi w naszym pwieczu za najwybitniejszego kompozytora angielskiego od czasw
Purcella. W swojej bogatej i wszechstronnej twrczoci wyprbowa wiele wspczesnych
technik, lecz w sumie reprezentowa jzyk konwencjonalny, odwieany jedynie pewn
barwnoci instrumentacji. Pozostawa pod wpywami Maniera, Szostakowicza i Berga. W
twrczoci kantatowej i oratoryjnej przejawia skonno do przerzucania pomostu midzy
muzyk powan a muzyk masow. Typowym pod tym wzgldem dzieem jest War
Requiem na 3 gosy solowe, chr chopicy, chr mieszany, organy i wielk orkiestr,
skomponowane w r. 1962 z okazji powicenia katedry w Coventry. Muzyka rosyjska i
radziecka

537. Strawiski
Uwaany za najwybitniejszego i najbardziej uniwersalnego kompozytora pierwszej poowy
XX wieku, IgorStrawiski (18821971) by autodydakt: nie odbywa regularnych studiw
muzycznych. Od 9 roku ycia pobiera nauk gry na fortepianie, wykazujc wybitne
uzdolnienia improwizacyjne. Przez bardzo krtki czas uczy si prywatnie u RimskiegoKorsakowa. Ukoczy studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu. W r. 1907 zawar
znajomo z Diagilewem. Otrzymuje od niego propozycj napisania baletw i tworzy w
krtkim czasie seri wybitnych dzie tego typu: Ognistego ptaka, pniej Pietruszk i wito
wiosny, W cigu kilku zaledwie lat wybija si na czoo wczesnej awangardy. W r. 1910
przenosi si do Szwajcarii, gdzie przebywa podczas I wojny wiatowej. W r. 1915 debiutuje w
Genewie jako dyrygent, pniej wystpuje te czsto jako koncertujcy pianista. Od r. 1919
mieszka we Francji (od 1934 w Paryu), gdzie otrzymuje obywatelstwo francuskie. W r. 1939
wyjeda do USA i tam (1945) otrzymuje obywatelstwo amerykaskie. Do najwybitniejszych
dziel kompozytora zalicza si (w ujciu chronologicznym): balet Ognisty ptak (L'0iseau de
Feu, wg bajki rosyjskiej, 1910), balet Pietruszka (Petrouchka, 1911), balet wito wiosny (Le
Sacre duPrintemps, 1913), Wesele (Les N oces, rosyjskie sceny choreograficzne ze piewem i
towarzyszeniem 4 fortepianw i instrumentw perkusyjnych wg rosyjskich pieni ludowych,
1917), Histori zamierza {L'His toire dusoldat, w b scenach dla narratora, tancerzy i maego

239

zespou instrumentw, 1918), balet Pulcineila (1920), oper-oratorium Krl Edyp (1927),
Symfoni psalmw (Symphonie de Psaumes na chr i orkiestr, 1930), balet Gra w karty (Jeu
de cwtes, choreografia Balanchine'a, 1936, z cytatami m. in. z Rossiniego i Jana Straussa
modszego). Symfoni in C (1940), Symfoni w trzech czciach (1945), oper The Rake'.'i
Progress (wg N. H. Audena, 1951), balet Agon (w l akcie, z choreografi Balanchine'a, 1957),
Canticum sacrum ud honorem Sancti Marci nominis na gosy, chr i orkiestr (1955), Threni:
id est Lamentu-tiones Jeremiae Prophefae na gosy solowe, chr i orkiestr (l 958). koncert
fortepiano wy Movements (1959). kantat A Sermon, ci Narrutive. amici Prayer (Kajanie,
opim-iec i modlitwa, wg tekstw biblijnych i angielskich tekstw religijnych, 1961), biblijna
alegori Potop (The Flood, 1962). Wariacje orkiestrowe (A. Huxley inmemoriam, 1964' i
Requiem Canticles na gosy solowe, chr i orkiestr (1966). W zakresie melodyki Strawiski
potrafi wytworzy specyficzny wasny styl, oparty na ostinatach i uporczywym rozwoju
motywicznym. W instrumenlacji da przykad nowego traktowani;' orkiestry, lubi brzmienia
ostre, agresywne, silnie podbudowane perkusj. W metro rytmice dokona w swoim czasie
najwikszego przewrotu: uwolni muzyk? od schema tw metrycznych, wprowadzi zoon
polimetri. Mia wielki zmys formy. W ostatnich dzieach
stosowa oryginalnie
zmodernizowan dodekafoni. Preferowa pod koniec ycia tematyk religijn. Wyjtkowe
znaczenie dla nowej muzyki maj publikacje Strawiskiego: Autobiografia, Poetyka
muzyczna i ujte w dugie cykle Rozmowy : Robertem Craftem, w ktrych Strawiski
wyjania swj stosunek do najrniejszych zagadnie twrczoci.

5 38. wito wiosny"

Jedno z najznakomitszych dzie XX wieku, balet wito wiosny (Le Sacre du Prin-temps),
powstao na zamwienie kierownika Baletw rosyjskich" Sergiusza Diagile-wa. Strawiski
planowa najpierw symfoni programow, std muzyka ta jest stosunkowo samodzielna, jest
te zreszt o wiele czciej wykonywana i suchana bez udziau tancerzy. Kompozytor nazwa
swj utwr obrazami z pogaskiej Rusi". Prawykonanie baletu odbyo si w r. 1913 w
Paryu i wywoao skandal. Widzw zaszokowa zarwno sam temat i miaa choreografia
NiyskiegoJak i muzyka zupenie niezrozumiaa. wito zostao le przyjte przez krytyk i
wiele wpywowych osobistoci, ale z entuzjazmem przez muzykw, wrd ktrych nie brako
Debussy'ego i Ravela. Znaczenie tego dziea polega na rewolucyjnym, nowym zupenie
traktowaniu elementu rytmicznego. Dotd rytmika bya podporzdkowana melodyce,
harmonice i formie, tu staa si po raz pierwszy
czynnikiem pierwszoplanowym,
konstrukcyjnym. Partytur' baletu studiowali z zapaem Messiaen i Boulez, zwaszcza pod
wzgldem strukturalnym (Strawiski operowa tu komrkami rytmicznymi", ktre poddawa
licznym przeksztaceniom, rozwiniciom i zestawia w coraz to nowe ukady). Znakomita jest
te instrumentacja baletu, przeznaczonego na wielk orkiestr symfoniczn, dziea trudnego,
ale w realizacji niezwykle efektownego.

539. Symfonia psalmw" i Canticum sacrum"

Symfonia psalmw powstaa w r. 1930 z okazji 50-lecia istnienia synnej Bostoskiej
Orkiestry Symfonicznej. Strawiski wybra fragmenty psalmw XXXVIII, XXXIX i CL i
stworzy rodzaj symfonii chralnej, dzieo na wielki chr i orkiestr, w ktrej dominuj
niskobrzmice instrumenty. Symfonie/psalmw waha si pomidzy archaizmami rnego typu
a nowym traktowaniem polifonii (4-gosowa fuga w czci drugiej), jest to jednak dzieo
wspczesne, imponujce rozmachem
rytmu i ruchu, o przejmujcych fragmentach

240

chralnych, dzieo zwarte, w brzmieniu rozmylnie pozbawione romantycznych ekspresji,

suche i niemal abstrakcyjne, a mimo to oddziaujce na suchacza jako wielkie przesanie
sowa Strawiskiego composee a la gloire de Dieu". wier wieku pniej Strawiski
pisze nastpne dzieo religijne: Canticum sacrum ad honorem Sancti Marci nomims na gosy
solowe, chr i orkiestr, zamwione przez miasto Wenecj i powicone w. Markowi,
patronowi miasta. Kompozytor pisa swe dzieo z myl o wykonaniu go w weneckiej bazylice
w. Marka, Muzyka rosyjska i radziecka std te jest ono idealnie dostosowane do
akustycznych wymaga tego kocioa, a nawet w
architektonicc odpowiada swoj
picioczciowoci piciu kopuom bazyliki weneckiej. W stosunku do Symfonii psalmw
dzieo to jest jeszcze bardziej ascetyczne w swoim religijnym stylu,
pozbawione
jakichkolwiek ornamentacji, napisane w technice dodekafonicznej bliskiej Webernowi.

540. Rosawiec
Nikoaj Rosawiec(1881 1944) nawiza zrazu do stylu Skabina, potem stopniowo doszed
sam do zoonego stylu harmonicznego, ktry jest jakby odpowiednikiem schnbergowskiej
atonalnoci, a jednoczenie wyprzedza swoim radykalizmem ostro dysonansow polifonik
wczesnego Hindemitha czy Krenka. Spor oryginalno i niezaleno wykazuj zwaszcza
utwory pisane przed r. 1917. Z kompozycji Rosaw-ca wymieni trzeba: poematy symfoniczne
Czowiek i morze (1921) oraz Koniec wiata (1922), Symfoni (1922), Koncert skrzypcowy
(1925), liczne
dziea kameralne i fortepianowe (niektre zwracay uwag nawet
konserwatywnie mylcych krytykw). By redaktorem dziau nowej muzyki Pastwowego
Wydawnictwa Muzycznego w Mos- kwie, od r. 1918 szefem zwizku profesjonalnych
kompozytorw, redagowa Kultur Muzyczn",
w ktrej toczy boje o muzyk
autonomiczn. Uwaa, e postpowi spoecznemu powinien odpowiada postp muzycznotechniczny; by zdecydowanym przeciwnikiem muzyki jako wyrazu odczuwania. Jego
wczesna twrczo odpowiada do dokadnie eksperymentatorstwu Schnberga i Ch. Ivesa.

541. Lourie i Wyschnegradsky

Obok Rosawca na uwag wrd eksperymentatorsko nastawionych kompozytorw zasuguj
Lourie i Wyschnegradsky, Arthur Vincent Lourie (18921966) byl w kompozycji
autodydakt i ju jako student konserwatorium reprezentowa kierunek antykonserwatywny.
W r. 1918 zosta komisarzem ludowym do spraw nauczania. Pisa pod wpywem Schnberga,
posugiwa si czciowo wiertonami, rozwin wasny system tonalny, czcy kompleksy
dwunastotonowez
niedwunastotonowymi. Tworzy gwnie muzyk choreograficzn,
eksperymentowa w muzyce abstrakcyjnej; od r. 1922 przebywa w Paryu, pniej od r.
1941 w Stanach Zjednoczonych, gdzie gwnie tworzy muzyk religijn. Iwan
Wyschnegradsky (18931979) opuci Zwizek Radziecki w r. 1918 i osiad w Paryu, gdzie
zainspirowany przez Skriabina doszed (niezalenie od Haby) do muzyki wiertonowej. Jego
wczesne utwory wykazuj wpywy Wagnera i Czajkowskiego. Po r. 1936 komponowa
wycznie w technice mikrotonowej, gwnie wiertonowej (m. in. Fragment symphonique
Nr l, 1934; Nr 11, 1937; pantomima Linnila, Etude sur les movements rotatoire). W dziedzinie
formy nie wprowadza adnych innowacji. Do krgu rosyjskich kompozytorw- emigrantw
naley te Nikoaj opatnikow (Nicolai Lopatnikoff, 19031976), autor dzie symfonicznych. kameralnych i opery Danton (1933).

241

542. Obuchw, Czeriepnin i Nabokow

Z kompozytorw rosyjskich, ktrzy dziaali poza krajem, naley wspomnie jeszcze kilku.
Nicolas Obuchw (Obouhov, 1892-1954) studiowa w Petersburgu i Paryu (m. in. u
Ravela). Od r. 1919 przebywa w Paryu. Jest autorem podrcznika nowej harmonii,
konstruktorem instrumentu elektrycznego nazwanego La croix sonore (1929), twrc nowej
skrconej notacji muzycznej. Pisa przez dugie lata wielkie oratorium Le livre de la vie (1924,
2000 stron partytury! do koca ycia dopisywa do tego dziea nowe stronice), Poemes
liturgiquex i Hymne Mondial. Starszy od niego Mikoaj Czeriepnin (Tcherepnin, 18731945)
ksztaci si pod kierunkiem Rimskiego-- Korsakowa, mieszka w Paryu (od r. 1921) i znany
byt jako autor dzie fortepianowych, oper i baletw. Jego syn Aleksandr Czeriepnin (1899
1977) przebywa w Paryu, w Chinach, Japonii i w Stanach Zjednoczonych. Jako pianista
koncertowa w Europie, Azji i Ameryce; w r. 1967 koncertowa w Zwizku Radzieckim. Jest
autorem 4 symfonii, szeregu koncertw instrumentalnych (gwnie fortepianowych), oper i
baletw. N ikolaj Nabokow (19031978) studiowa m. in. u Riebikow a w Niemczech.
Przebywa we Francji, a pniej -- od r. 1933 w Stanach Zjednoczo- nych. uczc prywatnie
kompozycji, jzykw i literatury. Pisa opery {The Holy Devil, 1958), balety, symfonie (m. in.
/// Symfonia The Prayer". 1964) i pieni na gos i orkiestr. 543. Miaskowski W muzyce
radzieckiej istnieje cigo tradycji: muzyka radziecka nie moe by oddzielona od muzyki
rosyjskiej. Muzyka radziecka zdaniem czoowych krytykw muzycznych jest
kontynuacj wzorcw klasycznych, przy czym Beethoven jest tu takim samym modelem jak
Czajkowski. Klasyczna muzyka kultywowana jest w Zwizku Radzieckim w salach
koncertowych i na scenach muzycznych, jest grana i uczona w konserwatoriach, tworzy te
wzorcowe przykady dla twrczoci aktualnej, chocia zarwno klasyka europejska, jak i
rodzima pochodz z innej epoki. Ten stan rzeczy ewokuje nie tylko wybr stylistycznych i
technicznych rodkw, ale rwnie tendencje do przyporzdkowania caej aktualnej
twrczoci idei kontynuacji tradycji muzycznych. Wrd twrcw radzieckich zdecydowanie
tradycyjny by w uprawianej przez siebie symfonice Nikoaj Miaskowski (18811950),
znakomity pedagog, autor 27 symfonii i wielkiei iloci dzie instrumentalnych i pieni.
Miaskowski ukoczy studia kompozytorskie u Ldowa Rimskiego- Korsakowa. Od r. 1921
bv profesorem Kompozycji w konserwatorium w Moskwie. Z jego klasy wyszli Kabalewski,
Murade-li, Chaczaturian, Szebalin i wielu innych kompozytorw radzieckich. Miaskowski
dziaa rwnie jako redaktor czasopisma Sowietskaja M uzyka" i jako lektor wydaw- nictwa
muzycznego. Do jego najlepszych osigni zalicza si XV, XVI, XVII. XVIII i XX
Symfoni, V i XIII Kwartet smyczkowy oraz // Sonat wiolonczelowa. Miaskowski
wypracowa styl bardzo zamknity, klasyczny, nawet wwczas, gdy (jak np. w V symfonii)
siga po inspiracje ludowe; na Zachodzie Miaskowskiego uwaa si za kontynuatora
neoromantyzmu niemieckiego, przemawia za tym wyrazista forma jego utworw.

544. Glier
Reinhold Glier (18751956), kompozytor i pedagog, nauczyciel dugiego szeregu wybitnych
kompozytorw radzieckich z Prokofiewem i Chaczaturianem na czele, zasuy si jako
pedagog zwaszcza dla rozwoju muzyki Ukrainy, Azerbejdanu i Uzbekistanu. Twrczo
Gliera zdobya sobie olbrzymi popularno w ZSRR, a muzyce radzieckiej przysporzya
duej sawy w Europie i Ameryce. Wiele dzie Gliera, zwaszcza balety (wrd nich
najpopularniejszy Czerwony mak, 1927), stanowi trway repertuar teatrw. W dziedzinie
muzyki symfonicznej i koncertowej wybijaj si: /// Symfonia ,,llia Muromiec" (1911) oraz 4
koncerty, gwnie Koncert na g/os i orkiestr, jedno z najczciej wykonywanych dzie tego

242

gatunku, oraz Koncert harfowy. Glier jest kontynuatorem tradycji rosyjskiej. W jego muzyce
widoczne s wpywy estetyki i stylu Borodina,
Rimskiego-Korsakowa, czciowo
Czajkowskiego, Tanieje-wa i Gazunowa. Przejciowo te ulega
wpywom
impresjonistycznym. Cech zasadnicz muzyki Gliera jest obok mity epickiej jej liryzm,
szeroki, rozlewny, czciowo inspirowany przez liryzm rosyjskiej i rodkowoazjatyckiej
muzyki ludowej.

545. Prokofiew
Twrczo Siergieja Prokofiewa (18911953) naley do najchwalebniejszych kart muzyki
radzieckiej. Prokofiew muzyk studiowa w konserwatorium petersburskim u takich
znakomitoci jak A. Ldw, M. Rimski-Korsakow, M. Czeriepnin i A. Je-sipowa. Rycho te
zdoby mark wietnego pianisty i oryginalnego kompozytora. Saw sw ugruntowa,
wyjedajc w r. 1918 za granic. Przebywa we Francji, Japonii, Ameryce i Bawarii, skd w
r. 1932 powrci do kraju. W jego bogatym dorobku kompozytorskim wane miejsce zajmuj:
opery (Gracz, Mio do trzech pomaraczy, 919, Ognisty aniol, 1927, Siemion Kotko,
Zarczyny w klasztorze. Wojna i pokoi, 1942, Opowie o prawdziwym czlowieku, 1948),
balety (Bazen, 1920. Stalowy kruk, 1925, Syn marnotrawny, Romeo i Julia, 1936,
Kopciuszek, Kamienny kwiat), oratoria i kantaty, utwory orkiestrowe (7 symfonii, Suita
scytyjska, 1915, ba symfoniczna Piotru i wilk), koncerty instrumentalne, 2 kwartety
smyczkowe, 2 sonaty skrzypcowe oraz liczne utwory fortepianowe, w tym 9 sonat i pieni. W
caej twrczoci Prokofiewa powtarzaj si pewne specyficzne elementy jego indywidualnego
stylu: oglna antyromantyczno, nieustpliwo rytmiki (czsto ostinatowej), gwatowna
dynanuczno, liryzm, humorystyczne w intencjach cytowanie dobrze znanych zwrotw
melodyczno- harmonicznych, uchwytno melodyki, pikanteria harmoniczna i kolorystyczna,
oglna przejrzysto zaoe i mistrzowska precyzja ich realizacji. Te cechy zadecydoway o
popularnoci kompozytora w szerokich krgach odbiorcw.

546. Szostakowicz
Dmitrij Szostakowicz (19061975) uwaany by w naszym pwieczu za jednego z najwybitniejszych wspczesnych kompozytorw, jego muzyka znana jest na caym wiecie.
Studia muzyczne odby w konserwatorium w Leningradzie (w klasie fortepianu L. Nikoajewa
oraz w klasie kompozycji M. Steinberga). Jako kompozytor wzbudzi wielkie zainteresowanie
ju swoj / Symfoni, powsta jeszcze w latach studiw i wykonan po raz pierwszy w r.
1926 w Leningradzie. Dziaa te jako pisarz muzyczny, pedagog kompozycji, pianista (m. in.
bra udzia w l Midzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. F. Chopina w Warszawie w
r. 1927). W cigu 45 lat intensywnej twrczoci napisa ponad 100 utworw rnego rodzaju:
szereg oper (Nos, 1928, wg noweli Gogola, Lady Macbelh mceskiego powiatu, 1932, w
nowej wersji zatytuowana Katarzyna Izmajlowa) i baletw {Zhtty wiek, 1930, Koi t, 1931,
Jasny strumie, 1935), koncerty instrumentalne (fortepianowe, skrzypcowe i wiolonczelowe),
15 sym- fonii, 14 kwartetw smyczkowych i sporo innych dziel kameralnych, a take muzyk
teatraln i filmow. We wszystkich tych dzieach indywidualny styl Szostakowicza jest
wyczuw alny nieco podobnie jak w twrczoci Prokofiewa, z ktrym wie go najpierw
zamiowanie do nuty groteskowej (opera A''w>, III Symfonia, balety, Koncert na fortepian,
trbk i smyczki), a pniej w miar rozwoju artystycznego do dramatycznego patosu,
bliskiego postawie pnoromantycznej. W przeciwiestwie do wikszoci kompozytorw
wspczesnych, ktrych twrczo przechodzi rnorodne etapy, twrczo Szostakowicza od

243

pierwszych dzie do ostatnich przedstawia tylko jedn waciwie lini rozwojow. Wielkim
ideaem kompozytora bya muzyka wiodca od Beethovena, o charakterystycznym szerokim
oddechu, pena ekspresji, patetyczna i ujta w potnie rozbudowane formy. W miar
narastania dorobku Szostakowicz cofat si coraz bardziej ku koncepcjom tradycyjnym
(dochodzc w niektrych przypadkach do kracowej prostoty, stanowicej jaskraw antytez
wczeniejszego jzyka, odznaczajcego si wielk zoonoci), nie zdradzajc wikszego
zainteresowania nowszymi technikami i prdami muzyki europejskiej. Jego niezmiennym
ideaem pozostawaa rodzima tradycja rosyjska.

547. Symfonie Szostakowicza

W nowej muzyce Szostakowicz uchodzi przede wszystkim za wybitnego symfonika. Swj
wielki talent kompozytorski ujawni ju w / Symfonii (1926). W tym okresie interesuje si
bardzo wspczesnymi tendencjami (Mahier, Berg, Strawiski, Schnberg) i eksperymentuje,
tote jego nastpne utwory nie wzbudziy zachwytu krytyki. Kolejnym symfoniom -- //
Dedykacja Padziernikowi" (1927), III ..Pierwszomajowej" (1930) i IV (\935), obu
powstaym w tym czasie operom Nos i Lady Macbeth mceskiego powiatu, oraz baletom
postawiono zarzut
abstrakcyjnego racjonalizmu". Kompozytor nawraca wic do
pnoromantycznej tonalnoci i
nawizuje do kompozytorw tradycji rosyjskiej z
Czajkowskim na czele. W rehabilitacyjnej" V Symfonii (1937) krytyka radziecka ujrzaa
jedno z najlepszych dzie nowej symfoniki (rwnie pozytywnie ocenia I Kwartet
smyczkowy i Kwintet fortepianowy). Wrd nastpnych dzie wyrnia si zwaszcza
monumentaln i patriotyczn VII Symfoni Leningradzk" (1941), tragiczn VIII Symfoni
(1943) i XI Symfoni Rok 1905" (1957). Ostatnie dziea Szostakowicza przyniosy mu pen
aprobat krytyki {II Koncert fortepianowy, 1957. dwa koncerty wiolonczelowe, 1959 i 1965,
symfonie XII Rok 1917" i XIII, 1961 i 1962, oraz napisaneju pod koniec ycia symfonie
XIV i XV, 1969 i 1971). Symfonie Szostakowicza s z zaoenia mocno rozbudowane,
monumentalne. Kompozytor lubi szerokie tematy i konstruowa swoje dziea w postaci
wielkich tworw architektonicznych. W pierwszych symfoniach pozostawa pod wpywem
Prokofiewa (sarkazm, groteska, zdeformowana
liryka), w symfoniach pniejszych
kultywowa ide muzyki dramatycznej i patetycznej, budujc swe wielkie dziea z kilku
formotwrczych tematw, dbajc o integralno narracji i rozwoju muzyki. Chtnie wcza
do wspudziau gosy solowe i chr (symfonie //, ///, XIII i XIV) i wspiera si
pozamuzycznym programem.

548. Chaczaturian
Ormianin Aram Chaczaturian (1903-1978) by samoukiem. Cho pierwsze jego utwory byy
jeszcze nieporadne, wyrniay si rysunkiem melodycznym wyranie zblionym do
ormiaskich motyww ludowych. Pierwszym dojrzaym dzieem Chaczaturiana by Koncert
na fortepian i orkiestr (1937). W r. 1951 Chaczaturian zosta profesorem kompozycji w
konserwatorium w Moskwie. Od r. 1950 dziaa te jako dyrygent, gwnie utworw
wasnych. Wyjtkowe znaczenie dla popularyzacji nazwiska kompozytora na caym wiecie
maj dwa utwory, niezmiernie typowe dla jego odrbnego stylu i ewolucji: wirtuozowski
Koncert skrzypcowy (1940) oraz balet Gajane (do libretta K. D/:'.."zawin, 1942, z
arcypopularnym Tacem z szablami), w ktrym pojawiy si pomysy i fragmenty
poprzedniego baletu Szczcie. Rwnie w okresie wojennym powstaa // Symfonia (1943).
W cigu ostatnich 30 lat Chaczaturian komponowa mao. Centralnym dzieem tego okresu

244

by balet Spartak (1954). Muzyka Chaczaturianajest niezmiernie atwo rozpoznawalna.

Szczeglnie specyficzny jest jej liryzm; tu moe najpeniej przejawia si zaleno
kompozytora od wzorw rodzimego folkloru ormiaskiego. W latach szedziesitych pojawi
si w twrczoci Chaczatu-riana jakby wiey impuls twrczy, powstao szereg nowych dzie:
rapsodie koncertowe na instrumenty solowe i orkiestr skrzypcowa, wiolonczelowa i
fortepianowa komponowane w rwnych odstpach czasu, co dwa lata. Osobn pozycj
stanowi pisany dla Benny Goodmana jazzowy utwr na klarnet i fortepian (1966).

549. Kabalewski
Dmitrij K-abalewski (19041987) ceniony by w Zwizku Radzieckim jako kompozytor,
muzykolog, pedagog, dyrygent, pianista i dziaacz muzyczny. Studiowa kompozycj (w
Moskwie) u Miaskowskiego. Dysponowa bogatym talentem, w swej muzyce jest naturalny i
bezporedni. Wielkie powodzenie maj zwaszcza jego utwory dla dzieci i modziey.
Charakterystyczne dla jego twrczoci s: groteskowo bardzo bliska Prokofiewowi i
Szostakowiczowi, plastyczno i pynno melodyki (pieni na gos z fortepianem);
zamierzona prostota i przejrzysto faktury (suita Colas Breugnon na orkiestr, 1941,
Uwertura patetyczna, 1960). Styl Kabalewskiego ujawnia si najpeniej w drobnych formach
instrumentalnych (m. in, w / Sonatinte fortepianowej, 1932), a take w wielkich dzieach
orkiestrowych (4 symfonie, kanta- ta Poemat walki). Z dzie pniejszych wymieni trzeba
opery (m. in. Siostry, 1967). // Koncert wiolonczelowy (1964) i Requiem (pamici
bojownikw w walce z faszyzmem. 1963)

550. Szaporin i Szebalm

Jurij Szaporin (18871966) studiowa w Petersburgu, dziaa w Moskwie, gdzie a do mierci
uczy w konserwatorium. W muzyce radzieckiej uwaany by za jedn z najsilniejszych
indywidualnoci: interesoway go wielkie formy sceniczne i wokalne. Jest autorem oratorium
Opowie o bitwie o ziemi rosyjsk (1944), symfonii chralnej, symfonii-kantaty Na kulik
owym polu, opery Dekabrysci (1953) oraz wielkiego cyklu Wojna i pokj na gosy solowe,
chr i orkiestr (1956). Pisa te pieni i utwory fortepianowe. Wissarion Szebalin (1902
1963) by uczniem Miaskowskiego w konserwatorium w Moskwie, gdzie te pniej uczy.
Jest autorem 5 symfonii, 3 suit orkiestrowych, koncertw instrumentalnych, kantat (Moskwa,
1946), oper (m. in. Sionce nad stepem}.

551. Swiridow, Karajew i Mirzojan

Pokolenie radzieckich kompozytorw dzisiejszej starszej generacji reprezentuj najpeniej
Rosjanin Swiridow, Azerbejdanin Karajew i Ormianin Mirzojan. Jurij Swiri-dow(ur. 1915)
studiowa w Leningradzie (m. in, uSzostakowicza). W r. 1955 przenis si do Moskwy. Pisze
dziea wokalno- instrumentalne (m. in. Poemat pamici Sergiusza Jesienina na gosy solowe,
chr i orkiestr.
Oratorium patetyczne wg Majakowskiego i kantata Pamici A.
Twarilowskiego na chr i orkiestr, 1972). a take muzyk symfoniczn i kameraln. Kara
Abdulfaz ogy Karajew (19181982), te ucze Szostakowicza, znany jest jako autor dzie
symfonicznych (/// Symfonia, 1964; poemat symfoniczny Lejli i Medun), opery Ojczyzna,
baletu Siedem piknych dziewczt i muzyki kameralnej (kwartety smyczkowe). Wybitnym

245

kompozytorem jest Edward Mirzojan (ur. 1921), profesor konserwatorium w Erewanie, autor
dzie symfonicznych (m. in. poematy symfoniczne i tace symfoniczne), Introdukcji i
Perpetuum mobile na skrzypce i orkiestr (1957). kantat i kwartetw smyczkowych.

552. Szczedrin, Sznitke, Dienisow i Hrabowskij

W muzyce radzieckiej pojawio si po r. 1960 szereg indywidualnoci twrczych;
przynajmniej cztery z nich zasuguj na blisze omwienie. Rodion Szczedrin (ur. 1932)
studiowa w Moskwie u Szaporina. Napisa kilka kompozycji orkiestrowych [m. in. 2
symfonie, // 1965, koncerty na orkiestr), koncertw fortepianowych, dzie Kameralnych,
kantat i dzie scenicznych (m. in. balet Anna Karenina, 1972). Alfred Sznitke fur. 1934). ucze
F. Herszkowica (ktry by uczniem A. Weberna), jest autorem utworw orkiestrowych (m.
in. piania s inw..., 1968), koncertw instrumentalnych, dzie kameralnych i elektronicznych
(zrealizowanych w studio w Moskwie, gdzie mieszka stale). Edison Dienisow (ur. 1929) jest
autorem muzyki orkiestrowej (m. in. Symfonia na 2 orkiestry smyczkowe i perkusj), dziel
wokalno-instrumentalnych (m. in. Chant d'automne na sopran i orkiestr, 1971, Stonce Inkw
na sopran i 11 instrumentw), kameralnych i fortepianowych. Leonid Hrabowskij (ur. 1935),
kompozytor ukraiski, jest autorem Malej muzyki kameralnej na 15 instrumentw, utworw
fortepianowych i kameralnych (m. in. Konstanty na skrzypce, 4 fortepiany, 6 perkusistw,
1964, Sekstet na waltornie) oraz kompozycji wokalnych (m. in. Epitafium pamici R. M.
RUkego). Muzyka czeska i sowacka

553. Foerster, Suk i Novak

Czesi zawsze zadziwiali Europ swoj muzykalnoci. Przy kocu XVIII wieku historyk
angielski Charles Burney podziwia czeskie szkoy wiejskie, w ktrych uczono mae dzieci
muzyki, a zwaszcza gry skrzypcowej. Mannheimczycy pochodzili przewanie z Czech, wielu
z nich zaczo karier muzyczn od gry skrzypcowej. Skrzypkiem (i pianist) by wybitny
XIX-wieczny kompozytor czeski Smetana (ktrego protegowa sam Liszt), skrzypkiem i
altowiolist by take Dvorak. Wszechstronn muzykalnoci odznacza si rwnie Josef
Bohuslav Foerster (1859-- 1951). Syn organisty i sam organista, dziaa jako dyrygent i
profesor kompozycji w Pradze, Hamburgu i Wiedniu. Autor 5 symfonii, poematw
symfonicznych, 2 koncertw skrzypcowych, Koncertu wiolonczelowego, sporej iloci dzie
kameralnych (m. in. 4 kwartetw smyczkowych), 6 oper, balladowych w nastroju pieni i
wielu kompozycji religijnych (m. in. oratorium Stabat Mater, 4 msze), uwaany by za
godnego kontynuatora stylu Dvoraka. y 92 lata i wyksztaci wielu kompozytorw czeskich
trzech nastpnych pokole. By te uzdolnionym malarzem. Ucze Dvoraka Josef Suk
(18741935), skrzypek, wietny kameralista, pisa symfonie (II Asrael, 1907), poematy
symfoniczne, kwartety smyczkowe i utwory fortepianowe; nadto jest autorem Scherza
fantastycznego. Uczniem Dvoraka by te Vitezslav Novak (18701949), przez 31 lat
profesor konserwatorium w Pradze. Komponowa w stylu neoromantycznym, opierajc si na
folklorze
morawskim i sowackim. Jest autorem oper, baletw, duej liczby dziel
orkiestrowych, kantaty Burza, kwartetw smyczkowych i pieni.

554. Janaek

246

Leo Janaek (18541928) studiowa w Lipsku i Wiedniu. W Europie znany by jako autor
oper opartych na ludowej tematyce morawskiej i dzie wokalnych. W swoim czasie wysokiej
klasy modernista, dzi uwaany jest za klasyka wspczesnej muzyki czeskiej. Prowadzi w
latach 18811919 szko organow w Brnie. W tym czasie obok pracy kompozylor-ikiei i
pedagogic/ue] /ii]n'io\\;ii si iecna !im/'.ki i lolkio-rein swego kraju. Janacek wprowadza do
swoich opos ..melodi mow\' wzorowana na rysunku metod', c/n', m '. rMmicznym niow\
czeskie] a zwaszcza gwan ladowc-i. kti'Li osobno studiowa. Ohok nurtu folklorystycznego
rozwija \\ swe] twosczosci lini fonii absolutnych. l.lementy indywidualnego stylu knnipo/,
lo;a po|a\\ 11114 si ju w oper/c Jcniifa. ukonc/one] w 1405 r., na owe c/as'-. i'i.'\\dacvjiie|. a
tak/r w .'i/.sri' ^/(Ufo/ickicj na kwartet solistw, chr mies/any. oru;my i orkiesiri; / r. l0-!^ (
niwer-salnc wartoci pr/ci,l-;i.i\\ la >.iorobL'k inslrLiineritaln_y Janacka. ktor', /\\\k^o sks/aco-wa /nacznie niej od J/iel wokalnycli i operowych: Cnin rr/inii na 1'ortepian i instri.imcntv dte (1926). ai;y/;';'('/ .'nn'c:k(ni',' i bilrdzo popiihiniti Siiif<inii.'iii,'. .lanaka mo/na
nazwa jedri) iii / n;ii\\yhitn'e]s/ycti koinpo/yinrow toiklorystye/iiyi.-li. Jegc twrezos hyta \\
inii/Yee pier.ss/ycli lal XX wieku ]es,\:.,\' ]e(.ln\ni tiowoi.leiii. /e n,c styl czy kierunek im;/\ki
/"i[''ewni-i icj pr/eirwanie. k'c.' JoskonalosL i oi..li\'hin'is>.: artysyczna.

555. Marlmu i Hubci

Bohuslav Martinu( \W^ \^:\'^}. uc/e Suka i Roussd;!, killtywow.il loriny hdtokov\c oraz
neoklasyczne. Jest .ii.iioreiti 6 symfonii i 7 kwarleirw S!H\e/kov. ych. a (ak/e oiier W latach
dwudziestych ikwil ayboko w aktualne) prohieinal.ycc techuic/ne] i esletv-cznej. Pniej
stara si ]'';iv\i;f/y\\a do iiajleps/ych rod/iinych tradycji, do mu/yki Smetany i Dvorakn. co
o/nac/afo stopniow'a rc/\'^nac[C / wsplc/esnc^o ic/yka muzyc/nego. Wczcsnier/e i;i\\ory
Marlilui miay bar<i/ie| kuus/lowny cliarakifr. An;-bicje formalne knnipo/\ior;i s/y^iko
iistsipiy ic.inicnciom iH'ostylisi\c/nym. w ramach ktrycli iri0i.ielcni siaa .si nie nowa
synilonika paryska, lec/, inii/.yka
Haydna. Alois Haha (\W! 1973) i-'\l jednym /
iiaJoryginalnieis/ycli iworc\-. XX wieku.
Reprezentowa! pr/e/ diugie lata teclinik
rnikrotonowa. poprzedzona c/\sto teoretycznymi impulsami Busoniego i pr:.!ktyc/nymi
doswiiidczeniariii MoelIcildorITa. nie by jednak odkrywca 'iej techniki. Pojawi! si w
momencie, kiedy istniayjii nawet ksiki o moliwociach 'nuzyki cwieiclouowej: w r. 1^16
wyszia w AschalTeriburgi.i ksika J. Magera \'lti:~\'i\u i^irrcKino^-ii, a w rok pniej ksi^pka MoelleiidorfTii Mii:ykiiz iiycieii] n\'icri''ti>i'i'i>\'. Haoa sludiowal w Pradze. Wiedniu i
Berlinie. .leszcze podczas studiw, bo w i, i'.'-' l. wy konany zosta skomponowany w Wiedniu
// An w-tft .s7n'^A'yiiT, oparl\' na cwiercionach. W Berlinie Haha za|ai si gnuliownymi
studiami w zakresie akustyki oraz w zakresie muzyki ludw pozaeuropejskich. Bardzo szybko
miody czeski kompoz\ ior potrati! zjedna sobie waciwych ludzi i |ii po piciu latach mg
si '.\\ kaza nie byle jakimi sukcesami: seria utworw inikrotono- wych. wasnym wydziaiem
kompozycji mikrofonowe] w Pradze, szeregiem prac teoretycznych i praktyczna Wlii/acja
instrumentw nlikrotonowych. spord ktrych na szczeglni} uwag 7.astii!Ui|c ioriepian
cwiercionowy. W r. !^27 powstaje ^mki':i.^iui nankii nowi;] liiirinitiiii uinnijaca zjawiska
dialoniczne, chromatyc/ne i mikrotonaire w jeden system. Odku' prze.7 Habe styl
atcmalyczliy polega na bardzo dokadnie przemylanej metodzie p.irzadkowania materiau
muzycznego, wedug ktrej samo powtrzenie nie ma wartoci formalnych. Atematyczna
technika ksztatowania materiau, bez powtrze i bez wzajemnych zwizkw, nie zdb) la
jednak szerszej popularnoci i pozostaa jakby nie dostrzeona. W r. 1931 w Monachium
odbyta si premiera wiertonowej opery Matka Aloisa Haby, gwnego dziea kompozytora,
oznaczajcego kompromis z konwencjami suchowymi muzyki wczeniejszej. W twrczoci
Haby przewaaj kompozycje mikrotonowe. Wrd nich
wymieni naley oper

247

nietemalyczn Przyjd krlestwo Twoje z r. 1942, ujt w l 6-tonowoci, kwartety smyczkowe

V, X i Xl, rwnie 1/6-tonowe, 1/5-tonowy A'l 7 Aiiw/f/ sinyc:kim'y (1967), 1/4-tonowe
kwartety smyczkowe // IV, VI, XII i XIV oraz sze suit na fortepian wiertonowy. Szereg
dzie (w tym pozostae kwartety smyczkowe i opera Nowa ziemia z r. 1936) skomponowa
Haba w nietonalnym stylu chromatycznym, rozmylnie tradycyjnym.

556. Kabelac i Sucho

W Czechosowacji dziaaj dwaj rwienicy, ktrych aktywno twrcza ma wielkie
znaczenie: Kabela i Sucho. Czech Miloslav Kabela (1908 1979) to autor szeregu dzie
symfonicznych (wrd nich: Symfonia na organy. 15 instrumentw dtych blaszanych i koty,
1957), kameralnych i koncertw instrumentalnych, interesowa si ywo folklorem i muzyk
orientaln. W nowszych kompozycjach adaptowa nowe techniki kompozytorskie. Eugen
Sucho (ur. 1908) jest uczniem V. Novaka i czoowym kompozytorem wrd twrcw
sowackich, autorem opery Krutava (1949), dzie symfonicznych (Sinfonia rustica) \ pieni
na gos i orkiestr.

557. Nowowiejski i inni

Po Moniuszce adnemu z kompozytorw polskich nie udao si wznie na wyyny sztuki
europejskiej. Polscy muzycy drugiej poowy XIX wieku byli dziwnie zacofani, do czego
przyczyni si marazm ycia muzycznego w kraju pod /aborami. Powstawaa muzyka
amatorska, gwnie na fortepian i w formie pieni solowych z towarzyszeniem fortepianu, nie
byo natomiast twrczoci ambitniejszej. Na tym tle tym wiksze zasugi maj kompozytorzy,
ktrzy potrafili wznie si ponad przecitno. Kompozytorzy ci mogli si opiera tylko na
pracy pedagogicznej, na wsppracy z towarzystwami muzycznymi i na stowarzyszeniach
chralnych, ktre wkrtce powstay w niemal wszystkich wikszych miastach (zwaszcza na
terenie Wielkopolski chry te miay wielkie znaczenie rwnie patriotyczne). Jednym z
najwszechstronniejszych twrcw polskich okaza si Feliks Nowowiejski (18871946).
dyrygent i organista, dziaajcy w Krakowie i w Poznaniu, autor dzie scenicznych (opera
Legenda Batyku, 1924, opera-balet Tatry), oratoriw, wrd ktrych Quo yadis (1903. wg
Sienkiewicza) doczekao siy w sw ieue ^iiwy jednego / naJpopulaiiiie|s/},.;h polskich dziel. 4
symfonii oraz wielkiej iloci d/iei (.hralnyeh i rcligijnycli (nis/e. ni. 111. Mi.\.\u prii puce).
W Warszawie dziaali Henryk Melcer-Szc/awiski (1S69 192S), kompozytor, apr/e-de
wszystkim znakomity pianista i pedagog fortepianu, ora/. Eugeniu'./. Morawski (1S76 194S),
podny twrca widu synij'onii i poematw symfonieziiyeh, koncertom instrumentalnych,
mu/yki kameralne) (7
kwartetw sniyL/ko\vych). oper i baletw (Swilezicinka).
Konccrlu]acyni pianista by iak/e
Zygiininl Sto)owski (IS70 1946), kompozytor
przebywajejcy od r. 1906 na stale w USA.

558. Paderewski
Genialny pianista lgnacy JanPaderwski (I860 1949) \v\} lak/c prze/, i-ili.igie lata jedn z
najwikszych naszych nadziei w koiiipo/ycji. kio;',i uprawia zaledwie dwadziecia kilka lal.
poicin oddajc sit; niemal wy ic/.ine i'i;iiiistyce i dziaalnoci patriotyczno-spoleczncj l hy!
nsndaiorein pomnika "runv>aid/kiego w Krakowie. a w r. 1919 premierem rz<idu i ministrem

248

spraw zagrarrc/r.ych). Sludiowai w konserwatoriach Warszawy i Wiednia. Debiutowa jak na

piani*-le wirluo/a wyjulkowo pno, majc lat 27 (Wiedcn. iSS7). Jest autorem l^oiirfin
JuncpmnuwcKu (i!SS8), l^iiituzji polskiej na fortepian i orkiestr. inoiiLiilieiitaiine /ak;'ij>,iic! ^y/ii/iniiifi-nui/! {i9()7). opery Manru (\ 900, w^ K ras/ewskiego), pieni na gos i
iorlepian i lie/nycli ulworw fortepianowych (w:';rd klorych naibard/iej /nane !o: Mi'nm'1.
1'iii'ici.' polsku', ^'liriacjc i fuga a- moli, Wurnu u' i iii^u c\-niol'i \ Albin" iiiii-nn^i^ :e)

559. Stutkowski i Maliszewski

Roman Slatkowski (1859 --1925) studiowa prawo i in!;./ykc w Warszawie, polem ksztaci) si
w Petersburgu (m. in. u Rimskiego-Korsakowa). gdzie przez jaki czas przebywa, pracujc
rwnie w tamtejszej filii warszawskiego skadu fortepianw. Nastpnie by profesorem w
Konserwatorium Warszawskim 7 jego twrczoci znane s;i dobrze drobne utwory skrzypcowe
(m. in. Deu.\ Picct",} i torlepianowe. a take utwory wokalne; napisa le dwie opery: l-'i!i'ni,'i
i Mur'ia (l.'.'!)."^ wg Malczewskiego). Z dzie orkiestrowych Statkowskiego r.ii pierwszy plan
wylii]a siir l-ui;!a:ia symfoniczna (1900). a z muzyki kameralnej 6 kwartetw smyc/k owych.
Rwnie/ u M. Rim.skiego- -Korsakowa w Petersburgu studiowa kompozycie Witold
Maliszewski (1873 1939), autor czterech symfonii (/!'' ,.0(irt>ci~:oiu'i i citiinili.':ionfj ()ic:.v..nic", 1923). baletw Syrerlit (1927) i Borutci (1929). oraz muzyki kameralnej. Dhigie lata
zajmowa si pedagogik muzyczna (najpierw w konserwatorium w Odessie, a po powrocie
do Polski w r. 1921 w Konserwatorium Warszawskim). Do jego najwybitniejszych
uczniw naley W. Lutoslawski.

560. Karlowicz
Na przeomie stuleci obok Szymanowskiego najwybitnieis/,1 poilacia by przedwczenie
zmary Mieczysaw Karowicz (1876- 1909, zapalon;. li.trrilik. zgina zasypany lawin;; pod
Kocielcern). Karowicz by pierwszym wybitn\m polskim symfonikiem, twrc obdarzonym
wyjtkowym rozmachem i wielka dojrzaoci. W grze skrzypcowej by uczniem S.
Barcewic/a w Konserwatorium Warszawskim, a w kompozycji Z. Noskowskiego. p/niej
pogbia (jak wielu kompozytorw polskich jego pokolenia) nauk w Berlinie u H. Urbana.
Zaoy w Warszawie orkiestr smyczkow. Zniechcony nieyczliw dla modych twrcw
polityk konserwatywnie prowadzonej przez A Rajchmana tilharmonii zaszy si w
Zakopanem, skd skutecznie zwalcza zarzd lej instytucji i osign nawet jego zmian.
Swoj twrczo rozpocz od maych form, zwlaszc/.a pieni. 7 ktrych wiele zyskao
ogromn popularno (rn. in. Skd pierwsze gwiazdy. Pumielum ciche, jasne, zote linie. Mw
ilo mnie jeszcze i niemal ludowa pie Pod jaworem}. Interesowaa go jednak twrczo
symfoniczna, i na tym polu mia osign naj".iks/e rezultaty. Zrazu pisa dziea
autonomiczne: Serenad na smyczki (1897), Kulicer! v/i r:\i'c(iwy A-dur, ale ju Symfonia enioll nosi tytu Odrodzenie i z pewnoci zrodzila si jako wynik zachwytu nad twrczoci R.
Straussa. Powstaway w bardzo szybkim tempie utwory programowe: Powracajce fale
{1904), trzy Odwieczne pieni (1906), Rapsodia litewska {\ 906), Stanisiciw i Anna
Oswiecimowie (1907). Smutna opowie (190S) i Epizod na ntuskurudzle (dokoczony i
zinstrumentowany przez G. Fitelberga). W dzietach tych Karowicz wprowadza nut
sowiask". pod wzgldem pracy teni;ii.\cznej i orkiestracji gruj one absolutnie nad
dzieami wspczesnych mu polskich kompozytorw. Karowicz reprezentowa styl neoromantyczny, silnie emocjonalny gwnie dziki wydobyciu na plan pierwszy gbokiej liryki. w
ktrej uderza przejmujc;, smutek i melancholia.

249

561. Szymanowski
Karol Szymanowski '!SS2 1937) urodzi si we wsi "lymoszwka na Ukrainie. Prywatnie
uczy sigr\ fortepianowej u H. Neuhausa oraz teorii muzyki i kompozycji u M. Zawirskiego i
Z. Noskowskiego. By wspzaoycielem grupy Moda Polska w muzyce. W r. 1927 zosta
dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego, a po trzech latach rektorem Akademii
Muzycznej. Rwnoczenie prowadzi oywion dziaalno publicystyczn (m. in. podia!
temat wychowawczej roli kultury muzycznej w spoeczestwie). W r. 1932 /rezygnowa z
funkcji rektorskich i przenis si do Zakopanego, gdzie zaj si tylko komponowaniem. W
rok pniej, zmuszony trudn
sytuacj finansow, przedsiwzii szereg podry
koncertowych po Europie, wykonujc jako pianista wasne ulwon. Zmar w Lozannie. Jest
autorem wielu dzie orkiestrowych (m. in. Uwertury koni f'7i.'.i c/, 4 symfonii: /// Pie o
nocy na tenor, chr i orkiestr do tekstu Dalaluddina Rumiego. 1916. IV Symfonia
koncertujca na fortepian i orkiestr, 1932), 2 koncertw skrzypcowych (1916 i 1933). 2
kwartetw smyczkowych, kompozycji skrzypcowych (.V/7r). fortepianowych (preludia,
etiudy, 3 sonaty, 20 mazurkw, Melupy, .\'lc.\hi). licznych pieni na gos i fortepian lub
orkiestr (Pieni miosne Hufizci, Piesm ksiniczki z bani, Pieni innezina szalonego.
Stopiewnie), utworw chralnych (6 /'u"^nt kurpiowskicli}, dzie kantatowych i oratoryjnych
( Denie-ter, Stahul Muter. J92f''. l''eni Crcator, L.itania do Marii Panny) oraz oper (Haf.ith,
1913. wg dramatu ( Df-p.iiip.:'. i Krl Roger, 1924. do libretta J. Iwaszkiewicza i wasnego),
a take baletw (ManilrdKora. 1920, i //w/;(/.,;c. ,"!, Droga cwo!i.iCj! Szymanowskiego jest
odbiciem wszystkich najislolniejszyd! . >i 'cjo /ycia pidov, i tcndenc)i muzycznych.
Po/alkowo ulega wpywom chopim .' '-. i,', . :ieoi omantyz-mu Ryszarda Straussa,
pniej impresjonizmu, od ktrego pozosi^ nanak bardzie; niezaleny, wreszcie dos/edl do
ekspresjonizmu. Zawdzicza ^/\.,-. ^'inic \\'iele Skn;i-hinowi. zwaszcza w harmonice i
technice lakturalnei, nie \v(^i'iii ii:,: [T/eoc/u' pewnych wpyww techniki Regera. 'I o, co
odiz.nia kompoz\iri p"i:-,i..ie;-:o od wspczesnych mu lwi-cw europejskich, ley w jego
niepowtarzalni i .>i i/i.iy.osci, umiejtnoci subtelnych cieniowa i specyficznego wyboru
rodkw '.^j/ '.'..'. ".iloci samego materiau harmonicznego, opartego czsto na wyostrzonych
,\;;;Ci ".vai!!:Ach chromatycznych. W cigu trzydziestu !at ewolucji Szymanowski w^--.:..-'.
,i! wbsn\ jezYk dwikowy. ktiy odznacza si rzadko w nowej muzyce spot\ k ... 'i/indywidualizowaniem w wyborze rodkw, za pomoc ktrych kompo/'," pi/cciWilaYMal si
konwencjom systemu dur-moll. Zainteresowanie folklorem i Vi i.1/4.. c si / tyns
konsekwencje artystyczne mona w muzyce Szymanowskiego /aohM;iv,,',. :c i ., ;clJ pozirej
ni u innych twrcw europejskich, impulsw bardziej bezpi^ lii^i-'!' dost;irc/-\lo mu
zetknicie si z folklorem gralskim (balet i!(irii(i:;k\ fortepi,i i n,-,',. >'.;--/'.;', /; i j'ozna-nie
muzyki Strawiskiego. Szymanowski potrafii si jednak/.e i, ;L/-.i'.;-/'-ii(- od Migestii
Strawiskiego i stworzy oryginalne stylizacje folkloru. Wa'i, ^ ;'! jc'1 lviii wiksza, im
hardziei oddalaj si one od schematw ludowych i im ba; u. .... '..; k;c/ne s w nich elementy
wasnego, odrbnego jzyka muzycznego kompoz) i.1;.-, i >.^ iczcsc Szynia-nowskiego ma
wielkie znaczenie nie tylko jak o dorobek ilusy'^ ,Ji .i''1.. i'.\\ t ucja, jak przeszed,
przyczynia si najpeniej do tego. e mii/yka po^!1-.; ''..:^i -ic bardzie) ni kiedykolwiek
przedtem od czasw Chopina - liczy jako", jy i',','. r/aca muzyk europejsk.

250

562. L. Rycki
Szyrnanowski, a / nil.; Rr/ycki. Ci. Fitelberg i Szelmo tworzyli grup kompozytorw
postpowych na pr/eloir.ie ostatnich stuleci. czy tych twrcw nie tyle wymylony szyld
(Moda Polska \' mu/ycei. co podobna muzyczna tendencja estetyczna i zbieno duchowa z
ruchem mk.dopolskim w literaturze. Ludomir Rycki (18831953) studia odby w
Warszawie ! w Berlinie, sam uczy pniej w Warszawie i w Katowicach. W jego twrczoci
najwaniejsze miejsce zajmuj dziea
sceniczne: balet Pan 7iw(/oir.'i/i/(wystawi;iny
wielokrotnie w kraju iza granic) i balet Apollo i dziewczyna. opery Bolesaw Siniay i \WK).
Meduza, Eros i Psyche (1916), Cas(inova(l922), Bcatrix Cenci (1926). Byt przedstawicielem
neoromantyzmu (poematy symfoniczne Boleslaw miay, oraz ilustracyjny .inhcili, a take
prelud symfoniczny Mona Lisa Gioconda, 1911). Ponadto napisa 2 k oncerty fortepianowe.
Koncert skrzypcowy, szereg utworw kameralnych i fortepianowych ora'z pieni. Rycki
przeszed w swej twrczoci drog przeciwstawn do ewolucji artystycznej Szymanowskiego:
jeli w muzyce Szymanow-skiego widoczna jest konsekwentna linia wzbogacania cech
indywidualnych, osobistych. nowymi kaicgoii;in'! wyrazu i techniki, to w muzyce Ryckiego
cechy te (pocztkowo bardzo wyrane) stopniowo si zacieraj. Mimo to twrczo Ludomira
Ryckiego. obdarzona wieloma cechami doskonaego rzemiosa i pewnoci w realizacji
zamierze kompo/ylois.kich. miaa w nowej muzyce polskiej due znaczenie ju choby przez
to. e ohejinov\ala gatunki mao w Polsce uprawiane (balet, opera, poemat symfoniczny).

5 3. Rogowski i Maklakiewicz
Ludomir Micha Rogowski (18811954) ksztaci si w Warszawie i w Lipsku w kompozycji
i dyrygentur/c. Dziau! w Wilnie i w Warszaw ic jako dyrygent symfoniczny i teatralny. Od r.
1926 przebywa stale w Dubrowniku wJugosawii. Jest autorem oper( 'Iciniara. 1918,
Krlewicz Marko, 1930), baletw, 6 symfonii. poematw symfonicznych. utworw na
skr/.ypce i orkiestr i dzie kameralnych. W zakresie muzyki wokalnej wymieni trzeba
oratorium (.ud .vir. Blazcja (1952) i I- 'uni(isinaK(>i'i<' na mezzosopran i orkiestr.
Zainteresowanie impresjonizmem i muzyk Wschodu
skonio po do wynajdywania
odrbnych skal (obok skali caoton owej i perskiej skali, opartej na przemiennym cigu
ptonw i caych tonw, Rogowski stosowa tez wynaleziona przez siebie skal sowiaska
uy jej m. in. w // Srm/oiiii zwanej Radosn}. Twrczo znacznie modszego od
Rogowskiego Jana Maklakiewicza (18991954) take wykazuje pewne wpywy wczesnego
modernizmu francuskiego oraz skal Dalekiego Wschodu (1'iesni japoskie na sopran i
orkiestr, 1930). Jednak pniejsze dziea przejawiaj ju orientacj tradycjonalistyczn.
Maklakiewicz pisa muzyk orkiestrowa (m, in, poematy symfoniczne wiaty Hoe. 1928,
Pie o r/i/i'h'i,' powszednim, 1930), koncerty instrumentalne, kantaty, balety (Caf,lioslro ir K
'arszcm ;(', 1947. /.lotu Kaczki!. 1951) i pieni.

564. Rathaus i Koffler

!s.;'iol Rathaus (1895 -- 1954) dziaa w Berlinie. Paryu i i-or.J\ nic. W krtkim czasie sl,'.'. si
Jednym z najbardziej znanych twrcw polskich okreli midzywojennego. W r. 193.S osiad
w Stanach Zjednoczonych. Pisa dziea scen;cznr (opera Ohca ziemia, Wi), balety), utwory
symfoniczne (m. in. 4 symfonie), kameralne i pieni w do radykalnym stylu polifonicznym.
Wielka indywidualnoci midzywojennej muzyki polskiej by Jzef K offiei- (1896-- 1944),

251

kompozytor i muzykolog, ucze Arnolda Schnberga. K.ofner przej od Schnberga nie tylko
dodekalonie, ale i zasad zmiennoci materiau oraz zasad permanentnej wariacyjnoci i
dylerencjac|i rytmicznej, dodajc do tych zasad
wiele wasnych pomysw. By bodaj
pierwszym w' Europie kompozytorem dodekafonist nic stronicym od ludowoci, od
neoklasycyzinu (Sona-1 nici /(irti'piiiti(i\\'(i, 'l rio smyczkowe, II Symfonia). By twrc
wyczulonym na barw, uroki harmonii, a szczeglnie na ekonomik rodkw i formy.
Wariacyjno pojawia si w jego muzyce instrumentalnej niezwykle czsto (Mnsicinc (niasi
una sonata na torte'pian. Vuricnions sur lin yalse de Juliann Strauss na fortepian). Nie
wszystkie utwory Koffiera opieray si na dodekafonii: w jego dorobku s te utwory oparte
na polskim folklorze, jak Suita polska czy wielki cykl 3t) polskidl pirsni ludo\\'\'cli.

565. Tansman, Kassern i Kondracki

Aleksander Tansman (18971986) studiowa w odzi i Warszawie. Od r. .1920 przebywa
stale w Paryu. Jako pianista i dyrygent koncertowa w Europie i w Stanach Zjednoczonych,
gdzie mieszka w latach 1941 46. Napisa ksik o Strawiskim. W kompozycji uprawia
gwnie muzyk symfoniczn (symfonie. Sinfoniefta, 1925, In memoriam I. ,S7;Y/iw>.\ r.
1972. \'1ouveiih'nLs na smyczki), kameraln i forlepiano-w (m. in.
Sonatina
iri.insdfii.itniinie. 1930). Znane s le utwory gitarowe Tansmana (Ccipriccio 1955, TInce
/'/crc.s, mhm(]u(' de emir) i koncerty instrumentalne (m. in. Koncert wiolonczela^ v, 1962).
Tansmaii Jest rwnie antoreni kilku oper i baletw. a take muzyki filmowej. Do
wybijajcych si twrcw okresu midzywojennego naleeli Kassern i Kondracki. obaj po
wojnie dziaajcy w USA. Tadeusz Zygfryd Kassern (1904-1957) znany przede wszystkim
jako aulor wielu koncertw, w iym Koncertu na sopran kiii<iriiliinw\ i orkiestry (192S).
Micha Kondracki (l9()2 19S4) to autor muzyki symfonicznej (m. in. Ohrcr.k i na .szkle maia
symfonia gralska. 1930. Mnich, 1937). op';r haietw.

566. Wiechowicz
Interesujcym lalenieiii i']- ;i;':!'l si Stanisaw Wieeliowie:/ ( i;''^3 1963). ;ui;oi ;-.eher/;i
symtonieznego C ii/iai'/.. preiniitu symfonicznego Biii'i(' liHn. /Mniccnii .)liii'(iiiiifi',\kii'^'i na
smyczki i utworw wokalno-orkiestrowych. Jego twrczo
oji.irla pr/.':wa/.iiic na
autentycznym luli pi/:ekoinponowaii\in tolklor/e jiolskim
cechowaK zav\-,/e doskonale
rzemioso leehiliL/ne.
wirtuozeria orkiestialna. wiea inwencja melodyczna. Obok
efektowne] i barwne) faktury orkiestrowe] na uwag zaskigiiie /wiaszc/ii wietna stylistycznie
faktura chralna, przesycona naturalnym i czsto lirycznym linearyzmern gosw. Pewn;i
schematycznose mona byo dostrzec w mao w cigli dugich lat odwieanej styij/aeji
folkloru. Nie brak l \lo jednak w twrczoci \\ lecno-wicza utworw wskiiziij.scych na nowy,
eksperymentalny nawet stosunek do folkloru (lip. Pru^n ociki na chr i 2 fortepiany). Due
znaczenie twrczoci W lochw ic/a polega na szczeglnych o^;;gniciaeh w zakresie
czerpania z folkloru (yw lotw (i i emocjonalizm muzyki liii-lowej) i mistrzostwie w
dziedzinie muzyki wokalnr| (kantaty, chry, pieni).

567. Sikorski 1 Szeligowski

252

Wielkie zasugi Kazimierza Sikorskiego (1895 1986) polegaj na tym, e byt on wychowawc
kilku pokole kompozytorw polskich (do jego uczniw naleeli m. in. Bacewiczwna i
Baird). Rezultatem za jego dowiadcze pedagogicznych s trzy fundamentalne podrczniki:
Instruinenio^nuwstwo, 3-tomowa Harmonia i 3-tomowy Kontrapunkt. W cigu 60 ial.
przerywanej zreszt, dziahilnoci kompozytorskiej Sikorski przeszed du ewolucje,
wiadczc o twrczym stosunku do wspczesnych mu tendencji i hase: od tkwicych
jeszcze cakowicie w kategoriach
stylu powagnerow-skiego pierwszych utworw
orkiestrowych (/ Symfonia) i kameralnych (Sekstet smyczkowy) do dzie powojennych,
odnowionych zarwno w zaoeniach estetycznych. jak inwencji technicznej {Koncert nu
klarnet i orkiestr. Koncert na ohj i orkiestr. IV Symfonia, 1971). Szczeglnie znamienne
byy zamiowania kompozytora do ibrni cisych, konstrukcyjnych, zwaszcza polifonicznych
(kanon, fugato, fuga). Mimo tych nader czsto konstrukcyjnych zaoe, muzyka jego posiada
spore walory ekspresyjne ilitriiilow i nierzadko odznacza si swoistym liryzmem. Tadeusz
Szeligowski (\W(i 1963) studiowa w Paryu u Nadi Boulanger i by aulorcm oper {Hiiiit
zukim. 1'eodnr gentleman}. baletw [Paw i dziewczyna). Epitafium na smyczki, d/id
kameralnych (Kwintet na instrumenty dte i Trio fortepianowe}, fortepianowych (Sunala} i
pieni. W swoim najgoniejszym dziele, w operze Hunt akw. Szeligowski poszed po linii
artystycznego zsyntetyzowania. techniki muzycznej XI--XVII czy nawel XViiI wieku i
iiows/ych metod archaizacyjnych. Warto podkreli, ze owa rozpito sk;i'i rodkw
zastosowanych w operze, ktrej tematyka wymaga w zasadzie kliiiulii X Vi- wiecznego, nic
wywoaa adnych uderzajcych rnic stylistycznych; od tego chronio oper due
dowiadczenie techniczne kompozytora, ktry obdarzony s/c/cc. <in\ mi dyspozycjami w tym
kierunku, znajdowa pomost pomidzy wspczesnoci;! j '.mizyka dawniejsz.

568. Szabelski
Bolesaw Szabelski (1S961979), kompozytor, organista i ped.igog, by! uczniem Karola
Szymanowskiego. Pierwsze utwory Szabelskiego wvnisiaSy z tradycji dawnych, barokowych.
Nale tu wielkie utwory symfoniczne (/// .S'Yin/tniiii. Ccucerto grosso i ]V Symfonia).
Zasadniczy zwrot w twrczoci S/a beskiego dokona si w r. 1958 w Sonetach na orkiestr.
Majc lat 62, kompozuor pi/es/edl rui pozycje nowatora, przejmujc punktualizm i
dodekafoni. lmprii\\'i'in'ir n.i chr \ orkiestr kameraln (l 959), Wiersze na fortepian i
orkiestr( 1961). .i/';n'r/"r ,,y" na 10 instrumentw, Preludia i Koncert fteto\\'\ (1964) wszystkie te n!'Aoiy czy kameralne ujcie zespou i tendencja do opierania toku muzyki na
starannie /esiawionyrh (czsto dodekafonicznych) motywach. Wyjtkami w tej regule s
ostatnie wielkie dziea kompozytora, m. in. V Symfonia na chr, organy i wielk orkiestr
(\96^) czy poemat symfoniczny Mikoaj Kopernik na wielk orkiestr, solo sopranowe i chr
mieszany (1976).

569. Woytowicz
Kompozytor, pianista i pedagog Bolesaw Woytowicz(l899 I'''SO) odby studia iiniwersyteckiew Kijowie (w zakresie filologii) i w Warszawie (inatcrn.iyk;; i prawo). Rwnoczenie
studiowa w Warszawie gr na fortepianie w klasie . Miriiiilowskiego oraz kompozycj w
klasie m. in. W. Maliszcwskiego. a nastpnie ii Nadi Boulanger w Paryu. Wiele lat uczy
fortepianu i kompozycji w Warszawie. K.iiowicach i Krakowie. Twrczo Woytowicza obok
doskonaoci formalnej. \\y;:!/.ijacej si w cisej logice muzycznej i zdyscyplinowaniu
technicznym, cechuje pr/ede wszystkim dua sugestywno emocji. Jednoczenie wan rol

253

odgrywa w \cy.i nui/yce planowo dziaania, widoczna choby w dyspozycji materiau

tematyr7iic;.'.o v\ toriniich cyklicznych i kontrapunktycznych. Woytowicz przyswoi sobie
stopniowo najwaniejsze zdobycze formalne i harmoniczne muzyki wspczesnej: ]edn.ik.'e
rwnoczenie sta z dala od najnowoczeniejszego nurtu. Wcigu lat ewolucji wkl^ici oddali
siznacznic od charakterystycznego emocjonalizmu w kierunku muzyki o pi'/em;> sinej
konccpcyj iloci formalnej (// Anw/c? ,swn';/i:y'.n' i // .s'n/t'.'i.'" '.', . ' c /".ac/enie dla
ewolucji konipo/ylura miaa napisana po dugie) przerwie /// \.'.' '.',; / fortepianem solo i )'.i63), 9- c7ic'scio\ve dzido ujte w swobodnej dodekc'i\i.,;i i ;,;v!rte na rnych moty-wach
l';iktiiraln\rh. Muzyka krajw Europy Poudniom o-Wschodniej 570. Wladi^ero\\~ fanc/o
Waulgerow (l S9y 197^), koiripo/ylor i ; . ^niy.arski, studiowa \\ Berlinie, ud/ic ie/ w
latach 191:? 1933 pr/eb'.v' , '.l r. IW peni funkcje proiesora Akademii Mii/.yc/nei w Sofii.
.!;;ko pianin; l.' ..;..:ii-;i\\'al \\ caej Europie. Jest autorem 2 symfonii, Smji.iiiivtl\\ 5 koncertw
oi'.]-;,r". *^\ch. r.inttrji konccrto-ii'c/ n.a wiolonc/ele- i orkiestr, dziel kameralnych, n.' r. '
'"r Kii/,'/\in (!936) i baletu. Pisa /.razu pod wpywem impresjonistw muzycznych- . ','-.;
pi /doby sobie popularno / Koncertem skr:ypi.'(mym {192 ]; 11 Koliccit .'A i -- '. . .ii'
;:.".'. stal w 1968). Po II '.'.oJnie wiatowej powici si gwnie bulgarskieJ r'.!, , ;
ioiklorystycznej. ktr opracowywa na rne zespoy kaincialne w posili'! )-:;n..i;:i!;,
p;irafYaz i miniatur laneeznych.

571. Enescu
Muzyka rumuska ma swojego wielkiego klasyka \\ Gc.."y Luescu (1SS1 - 1955). Byt on
twrc o duym dorobku, autorem opery AWr/'. t-r.r 'u w wiecie muzycznym dyrygentem i
skrzypkiem- wirtuozem. Bardzo \\ czesi'; i>: p'?r;i.tii w swojej muzyce wznie tematyk
ludow do wyyn muzyki artystycznej (pr/\ khuk-m synne Rapsodie rumuskie, dziea
zaledwie 20-lctniego kompozytora). Pisa te/ symfonie, uweriury. a take utwory kameralne
(w tym sonaty skrzypcowe i fortepianowe). l^nescu studiowa w Wiedniu i w Paryu (u
Massenela). Jako kompozytor by zwolennikiem klasycznych rozwiza formalnych, ktre
nasyca barwnoci i } w a. ^/esto /oon rytmik (typowa pod tym wzgldem jest jego III
Sonata na skrzypce i lorlepian, 1935, dzieo konstrukcyjnie idealnie wywaone, cho
fakturalnie skomplikowane). / Jego muzyki przebijaj elementy narodowe, nigdy jednak nie
stosowa folkloru w formie czystej, dziaajc w tym zakresie podobnie jak Bartok.

572. Radulescu
Rumun Horatio Radulescu (ur, 1942) jest me tylko kompo/yi.,.n:Ti',. iecz take wybitnym
pianist, malarzem i poet. Dziaa w Paryu, od kilku kn pi/ebywa w Kanadzie. Sw muzyk
wokaln opiera w caoci na tekstach wasnych. Napisa m. in. Yies poiir les ('ieux
interrompus na kwartet smyczkowy i 2 elektronicznie preparowane fortepiany, Twilight
Intricucy na 13 kontrabasw i 97
wykonawcw (1973) i wiele innych utworw
eksperymentalnych. Radulescu wykracza po/a wspczesne konwencje i usiuje dziki nowym
impulsom literackim i malarskim uzyska muzyk woln od ekspresyjnej jednoznacznoci.

573. Malec i Kelemen

254

W Jugosawii muzyka Chorwatw wysuwa si przed muyyk,' innych narodw tego kraju. W
Zagrzebiu odbywaj si co dwa lata wielkie festiwale muzyczne (Biennale Zagreb),
powicone muzyce wspczesnej. Ivo Malec (ur. 19.25) od r. 1955 mieszka stale w Paryu,
gdzie uprawia rne rodzaje muzyki od muzyki symfonicznej (Signw 1963) a po muzyk
konkretn. Jest autorem kilku baletw, cykli; / -' -n/c-.cfcr na gosy solowe, chr i orkiestr
kameraln oraz muzyki eksperymentalne! -- wydatnym udziaem tamy magnetofonowej (np.
Lumina na 12 instrumentw smyczkowych i tam). Starszy od niego Milko K-elemen (ur.
1924) ksztaci si \\ P.iryu. dziaa w kraju i w RFN: jest autorem licznych dzie
orkiestrowych, kamcraimch. oper: Krl Uhu (1965) i Stan oblenia (wg Camusa, 1970),
baletw, dziel kiin^eralnycli i wokalnych.

574. Skalkottas
Muzyka nowogrecka przez dugi czas bya muzyk zwrci.in;i '-,iko ku fo!k torowi i dopiero
od dziaalnoci Skalkottasa datuje si jej elllop;-^>k^'::.^. Nikos Sl.alkottas (19041949)
pochodzi z rodziny muzykw samoukw, Stmiiowd kompozycj u Weilla i Jarnacha oraz w
latach 1927 1933 u Arnolda Schnk:-ga, W r. 1933 wraca do Grecji i osiada w Atenach,
Szczeglnie intensywna tw ic/ii-"- Skiilkottasa przypada na lata 1938- - 1939. pi.rd d/iel
orkiestrowych \\.i/i;e niK-isce /.ajinliJa: Synitiiniu na instrumenty dte (1447) i Stiij(ink'liii
(194X). uwertura, I'<mrul Odysei i j() ifreckicli tacw na orkiestry. Wymieni ic/ imle', l r/y
koncerty loriepKinowc, ( oiicernuo na fortepian i orkiestr. ;i tak/e Kiiii.i.-Ci-l xkr:-yiiciwy i
/>;)('<,'/ mi konii-ahas i (ii'kiestrv. Cztery kwartety si]'i\c;Jko"e. Tno lir,'icpiaiKm'i.'.. Tr:ii .'</' i"/- i-ii't' i inne (J/ieia tego typu skadaj si na dorobek k;uneraiiiv. Skaikottas iiiiii!
\'i!;!^n;i lechnike dysponowania ztoonym material--'!n di.ilickalonic/nym. We wczesnych
kompozycjach wykazuje wpywy Bartoka, co !;ic/\ si /res/!;i z wsplno?ci4 cech folkloru
bakaskiego, w utworach dodeka;onic?n\ch v\p!y\vy rnoli.hi Schonbc] ';!, ktrego jednak
lepo nie naladowa. Byt - jak Alban Berg
/.v',ol(;;-i.iikiciii tiodckafonii iipros/c/onej i
bliskiej tonalnosci. K .'nii-.onowa) v,iasciwie wyla/nic >i!;i siehse. Muzyka wgierska

575. Bartok
Wielki twrca wgicr-ks hci.; ti;n;ok ; ysi i 945^ pohu '-.ii 'ekc|e tbrtepianowe u matki.
komponowa zac/,il iii/ \\ S rok r /ycia. Kszta!} siv \, Krlewskiej Akademii Muzycznej w
Budape-,/C!c i; ilaissa Ki;'c^slci\i ('...r.ipo/yci.i) i l! Stefana Thoma.na (fortepian). Od r. 190]
p^.' i^h'\i;si pod!"/-? h,.i.in"c'e, \s,'!;i;!i i;cicm byki /.bierame pieni ludowych (Wgry, k raje
bakaskie, arabskie, l'n. Afr\l.;i). Wiele czasu powica pracy pedagogicznej: by te
koncertujcym pianist. W '. 1940 wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie dziaa
gwnie jako piani'-',. ' naukowiec. Zmar w r. 1945 w Nowym Jorku po dugiej chorobie,
majc niemal n;i ukoczeniu partytur /// Koncertu fortepianowego. Bartok jest autorem
muzyki orkie-.irowej, m. in. Koncertu na ork ies ti\' (1943), Muzyki na instrumenty strunowe,
perkusje i czeleste (1936), symfonii Kossulh (1903), 2 suit orkiestrowych, Divertimei't!a na
smyczki (1939), 3 koncertw fortepianowych (/ 1926. // 1931, /// 1945). 2 koncertw
skrzypcowych (/ 1907. // 1938), Koncertu na altwk (ukoczonego przez Tibora Serly'ego),
muzyki kameralnej (m. in. 6 kwartetw smyczkowych, na tle ktrych mona znakomicie
ledzi rozwj stylu kompozytora), utworw skrzypcowych, fortepianowych (14 haga-tel.
Allegro hiirhuro, Sonutinci, Sonata, Mikrokosmos w formie zbioru progresywnie uoonych
utworw, w sumie jest ich 153), opery Zamek Siliobrocie^o (1911) i baletw [Drewniany
ksi, 1916, oraz Cudowny Mandaryn, 1919). Pierwsze utwory Bartoka pisane byy w stylu

255

neoromantycznym, pniejsze w stylu zblionym do impresjonizmu. ekspresjonizmu.

wreszcie w duchu folkloru stylizowanego klasycznie z wielkim wyczuciem moliwoci
formalnych i kolorystycznych. Twrczo Bartoka stanowi niezmiernie wany rozdzia w
historii nowej muzyki. Kompo/ylor stworzy syntez folkloru z rozwinitym jzykiem
artystycznym. Potrafi da'a .':\. lesie szeregu technik wasne, indywidualne rozwinicia, a
nadto umia w okresie anarchii dwikowej zorganizowa i uporzdkowa nowy .jzyk.
Opierajc si ?,.> sradycji, Bartok da przykad moliwoci tworzenia syntezy wartoci
dawnej, c/vc'i'\\ o zarzucanej muzyki z wybranymi wartociami inii/yki nowej. By jedn z
najsilniejszych indywidualnoci naszego wieku. W cigu 40 lat twrczoci przeszed wielk
ewolucj, odkrywa urok impresjonistycznych
barw, ostro dysonansowej harmoniki,
fascynowa si witalnoci rytmu i bezwzgldnoci polifoniki, doszed do ideatu formy,
przypuszczalnie ksztatowanej na zasadzie proporcji
matematycznych. Za ycia by
traktowany jako twrca zbyt radykalny, dla wspczesnych niezrozumiay. Po 11 wojnie
Bartok stal si obok Strawiskicgo najpopularniejszym twrca XX wieku.

576. Kwartety smyczkowe Bartoka

Kwartety smyczkowe Bartoka powstaway w latach 19081939. W sumie jest ich sze. Daj
one idealny pogld na rozwj techniki kompozytorskiej wgierskiego mistrza w cigu 30 lal
twrczoci. Pierwsze dwa kwartety smyczkowe s pisane jeszcze w stylu romantycznym, w /
Kwi.irtci.ii.' moemy nawet wysysze pewne echa muzyki wagnerowskiej. W /// i /(
Kwanccic Bartok wyranie radykalizuje swj jzyk muzyczny. Jest to muzyka witalna, ostra
w swojej bezwzgldnej wielogosowoci. a jednoczenie formalnie i kompozycyjnie
mistrzowska. Siedmioczciowy V Kwartet smyczkowy uchod/i za najdojrzalsze dzieo
kameralne Bartoka; jest znakomicie rozplanowany i zrealizowany, pod wzgldem rytmicznym
wzbogacony zoon bugarsk rytmik ludow. VI Kwurli'1 sniyi^kawy ma form bardziej
skondensowan. Powsta w trudnych dla kompozytora latach poprzedzajcych II wojn
wiatow, by te w zaoeniu skromniejszy. W swoich szeciu kwartetach smyczkowych
Bartok powiedzia wicej ni niejeden wybitny wspczesny mu twrca w caej swej
twrczoci. S to szczytowe osignicia nowej muzyki kameralnej.

577. Wpyw muzyki ludowej na muzyk artystyczn

Anonimowa twrczo ludowa jest zaprzeczeniem twrczoci kompozytorskiej. Nic tedy
dziwnego, e folklor wikszoci kompozytorw nic interesuje. Jego odrbno bya jednak
niekiedy impulsem dla wybitnych twrcw. W twrczoci Bartoka np. wida nie tylko
przywizanie do rodzimego folkloru, lecz jego fanatyczne uwielbienie. Ale te pewne jest, e
trwaymi wartociami odznaczaj si te utwory Bartoka, ktre powstay w bardziej lunym lub
zgol dalekim zwizku z folklorem. Bartok nie by jedynym twrc, ktry z muzyki
rodzimego folkloru potrafi wycign artystyczne konsekwencje. W Hiszpanii Manuel de
Falla, w Polsce Karol Szymanowski, w Czechach Leo Janaek. a wreszcie te (w Paryu
dziaajcy) Rosjanin Igor Strawiski przyczynili si walnie do lego. by muzyk opart na
folklorze uznano za wany czynnik twrczoci wspczesnych kompozytorw. Niewtpliwie
rozwj muzyki XX wieku potoczyby si cakiem inaczej i w cakiem innym kierunku, gdyby
kompozytorzy nie byli inspirowani porednio czy bezporednio - przez elementy muzyki
ludowej. W wikszoci dziel Bartoka czy Falli waniejszy ni pochodzenie materiau
ludowego jest rezultat skrzyowania elementw folklorystycznych z wasnymi,
indywidualnymi i oryginalnymi ujciami dwikowo-formalnymi. Oglnie biorc, wpywy

256

folkloru --europejskiego i nawet pozaeuropejskiego na nowa muzyk s do due i

stanowi jeden z zasadniczych czynnikw' stylotwrczych. Obok twrcw, dla ktrych
wielkie /nac/enie mia folklor rodzimy (u nas np.: Szymanowski. Malawskiczy l.utoslawski),
istniej;! kompozytorzy zainteresowani folklorem obcym, nawet egzotycznym (na przykad
Messiaen).

578. Kodaly
Zoltan Kodaly (\W1 1967) tworzy! Jakby analogicznie no Bartoka, iednake bez jego
agresywnoci i awangardowoci. By bard/o silnk' /wia/any / tradycj. Olbrzymi dorobek
Kodaya stawia si na Wgrzech niemal na rwni /. 1\\ orc/oscia Bartoka, gdy i w jego
muzyce czynnik narodowy odgrywa wielka rol (i\powy przykad: Psulmus litiri^uricns).
Koday studiowa kompozycj i lingwistyk, hadai wsplnie z Bartokiem folklor wgierski,
napisa nawet na ten temat dysertaci. l: twory |ego byty przez pewien czas o wiele
popularniejsze ni dziea radykalnego Bartoka.
Zamiowani.:; Kodaya do folkloru
wgierskiego znalazo swojo odbicie w [ego bogatej twrczoci. Napisa m. m. opery tiary
Jdnos (1926) i Wieczr przdek (1932). wiele dzie orkiestrowych (m. in. 'luci.' : Murosszek l
Tace z dalai-ity. 1933. Kalii i:'rt na orkiesfre. 1941). utworw kameralnych (popularny Dud
na skrzypce i wiolonczel. 1914; dwa kwartety smyczkowe), chralnych i religijnych (m. in.
\'lisxubrcvi-<. Kuuin-ui-i 11' Denni). Na|bar-dziej znanym dzieem kompozytora jest jego
Psulniu.\ /in/n;n\ ii.\ na gos tenorowy. chr i orkiestr do tekstu psalmu 55 i wgierskich
tekstw XVI-wiecznyen (1923). Opana na melodyce i rytmice wgierskiej muzyki ludowej
mii/yka Kodaya wykazuje rwnie pewne wpywy impresjonizmu muzycznego. W
przeciwiestwie do Bartoka Koday byt zwolennikiem muzyki powszechnie zro/.uiniaiei. /.a
gwne tematy bra W4lki patriotyczne i wolnociowe. Sty' jego muzyki wyznacza", szerokie
linie melodii. prosta poliibnika. napicia rytmiczno-metryczne, oglny powany, niemal
mistyczny charakter. W jego muzyce przewaa programowo wy/^kany ton rapsodyczny, lak
typowy dla muzyki wgierskiej. Do uczniw Kodaya n^czy diugi szereg wybitnych twrcw
wgierskich. Koday jest twrca koncepcji wyciiii",aiua muzycznego dzieci i modziey szeroko w wiecie cenionej.

579. Ligeti
Wgierski kompozytor i teorciyk dyi-gy li;-'cl! (nr. 1423) jest przede wszystkim autorem
kompozycji ori;)estnnv\ch (Apiitii'nionx. 1959, .llntii^fi/icre.f. 1961 j, a take utworw mimodramatyc/ii)ch (.<n'/;/;s i s;anowiacy jakby kopi tego iilwonr .\<iiivcl/t'x Avi'ivurrs dla 3
piewnikw i 7 mstnimemalisiw: 1962, 1965). Tekst opiera si w tych inimo-dramalaeli na
jzyku bezznaezeniowym. na dwikach foiielyi,/iiie dokadnie ustalonych. kompozycyjnie
idea!nie poi^czonych z akcjami mimicznymi. W kompozycjach orkiestrowych l.igeti
wprowadzi Icehnik blokw orkiestrowych, na ktre skadaj si drobne zajcia i przenii;iny
w licznych pojedynczych glosach (mikropoliibnia,). / innych dziel Ligetiego wymieni trzeba:
Ke(/iii<.'ni na 2 glosy solowe. 2 chory i orkie;',i,r( 196.5). wczenie j s/.( k om poy je
elektroniczn Ariikiilumn (195S), 16- glosowe dzido wokalne l.u.\ wicrnii., Kaiicci-l
wiolonczelowy (1966), Rtiinifi-ctninns na 12 instrumentw smyczkowych (1969). Koncert
ktinicra/ny dla 13 instrumentalistw (1970). m(- !,)(/u'ii na orkiestr (1971). C'lfirk.\ muf
Cidiids na chr eski i orkiestr (1973), Suii Frunci^cn Pnly/il'i)iiy na orkiesn- (1974) i
dw^uaklow^i oper l.c Gi-ciUtl Mwahrc (wg M. Lic Cthckic;'ode'a, 1977). Muzyka
hiszpaska 580. Albeniz Kompozytor hiszpaski Is.Kic Albeniz (16( 1909) studiowa w

257

konserwatorium brukselskim, przedtem jednak dal si pozna jako cudowne dziecko, kiedy
majc lat 6, zosta uczniem A. h'. Mannontela. Wiele podrowa jako pianista wirtuoz, grajc
wasne utwory. Pniej osiad w Paryu na stae. Napisa wiele dzie fortepianowych. w
ktrych wyzyskiwa elementy kataloskiej muzyki ludowej, W licznych utworach zblia si
do impresjonizmu muzycznego. Z dziel jego na uwag zasuguje cykl Ctintos dc Espdnu,
nadto cykl l''..^ptinit (ze znanym Tciii^ii'ni}, Suile cipiimilu i Iherut^ rapsodia Cdididniii na
fortepian i orkiestr (!y99); pisa te. hiszpaskie zarzucie i opery (m. in. f\'pilci Jiinfncz..
Kurna C'/i/ii,n/). Z dziel nic ukoczonych popularno zyskay: Azii-lejos (ukoczy} je
Granados) i synna !\'iiv(irru (ukoczona przez D. de Severaca).

581. G ranados
EnriqueGranados ( lt'.i'->7 i 9 16. iiioiial na storpedowanym okrcie Sussex" w d rodz z
Nowego Jorku do Hiszpanii), kompozytor, by rwnie pianista i wietnym interpre-tatorem
muzyki Chopina. Studiowa w konserwatorium w Barcelonie, gdzie ksztaci si pod
kierunkiem entuzjasty hiszpaskiej muzyki ludowej Felipe Pedrella. W 1900 r. zaoy w
Madrycie ..Sociedad de Conciertos clasicos", ktre prowadzi rwnie jako dyrygent.
Wystpowa w Europie i Stanach Zjednoczonych jako pianista i dyrygent. Tworzy dziea
orkiestrowe n' .";(; !''i'iii/r'u/(j v/g Dantego, utwr nie ukoczony; l.<i nil de mort poema'.
^!ii',iii:/!'v) lortepianowe (m. m. 12 Dan:a.\ i'siHifwlt!.\. (niYf.^cii.^ ktre posuyy mu
tematycznie do napisania \\ r. 191 h opery o tyme tytule, i L,,(/;,< /W('/f('t7.s) ora/ opery
(Pictirol, duziel. Lilumi.i}. By te autorem pieni i 5';/r .s7if-- r/C(.'ii'('/. Pisa jak Albeniz w
romantycznym hiszpaskim stylu narodowym.

582. De Falla
Blisko mu/yki ludowej stal Manuel de Falla (l;S7(i 1946). O zainteresowaniach
folklorystycznych modego kompozytora i pianisty zadecydowao zetknicie ze wspomnianym
ju badaczem hiszpaskiej muzyki ludowe)- Felipe Pedrellem. W Europie znany b vi przede
wszystkim ze swej l- wrcz.oci baletowej (C 'ziiriiitziei^ka mio, 1915. i Troi^rcilliuMy
kapciu.^. 1917). / dziel operowych najwiksze znaczenie ma dramat liryczny im Yiila hi-uY'
(Krl/di.' ^rc/c, 19U5). Dua popularno zdoby take koncert Ibilepianowy noc' ir ogrodach
///.vr/,Y//?//(1916). W pierwszym bardzo wanym okresie twrczoci kompozytor dy do
syntezy wieo poznanych rodkw harmoniki De-hussy'ego 7. elementami muzyki ludowej.
Potem stara sic nawiza do folkloru anda-luzv)skiego. kti-^ jest stopem trzech rnorakich
clemeniow: piewu bizantyjskiego. wpyww mauretaskich i muzyki Cyganw. De Falla
podj w swych kompozycjach ekspomi]acych folklor prby zuytkowania me tylko same!
motywiki andaluzyjskiej. lecz caej sumy elementw technicznych skadajacydl si na pie i
taniec ludowy. l-oiklor stal si>; dla niego rdiem inspiracji nie tylko \\ zakresie melodyki czy
rytmiki, lecz nadto w zakresie faktury i instruinentacji. Z podrz\ koncertowej, ktra w r. 1939
zaprowadzia go a do Ai-genlyny. mia ju nigdy nie powrci. Chory i neurasteni-czny.
osiad tam na stae, piszc stosunkowo mao. W drugim, neoklasycznym okresie twrczoci de
Falla oddala si od wpyww impresjonistycznych,
komponuje muzyk odlega od
folklorystycznych stylizacji. Naley tu m. in. Koncert nu klawesyn i 5 in-xlrtii)ii'in<'>\\'
(1926) oraz nie ukoczone wielkie oratorium A l i aut id.

258

583. E. Bloch
Osiady w Ameryce po l wojnie wiatowej Ernest Bloch (1880- 1959) ksztaci si w Belgii i
w Niemczech, d/ialal przez kilkanacie lat w Szwajcarii. Zamieszkawszy na stae w Ameryce,
uczy) w najsawniejszych uczelniach. W jego dzieach pisanych jeszcze w Europie widoczny
byt wpyw muzyki R. Straussa, Mahicra i Debussy'cgo. Pniej Bloch postawi sobie zadanie
odnowienia muzyki ydowskiej (wokalno--orkiestrowa symfonia IsracI, liturgiczne dzieo
Sacreil sci-yicc. 1933; rapsodia hebrajska Schelorno na wiolonczel i orkiestr - jego
najbardziej znany utwr). Jest te autorem oper {Machet/i, 1910, Jezahel. 1918). suit
symfonicznych, znanego Koncertu skrzypcowego, muzyki kameralnej i fortepianowej oraz
pieni. W swoich narodowych dzieach o tematyce ydowskiej nie stosowa folkloru, lecz
stara si o wytworzenie muzyki w duchu i charakterze ydowskim.

584. Martin
Szwajcar Frank Martm (1890-1974) przej schnbergowsk technik dodekafoni-czn, w
ktrej zastosowa rne tonalne uproszczenia. Do utworw najbardziej typowych dla
swoistego stylu Martina nale przede wszystkim: oratorium kameralne znane rwnie jako
sceniczne Le V'm herhe na 12 solowych gosw, smyczki i fortepian, Pie o miioci i mierci
korne/a Krzysztofa Riike, oratorium Golgota (1948), Etiudy na smyczki. Koncert skrzypcowy,
opera Burza i Ma/a
symfonia koncertujca (Petite Sym-phonie concertante, 1945).
Intensywno rnego rodzaju cmocjonalnoci, sia wyrazu melodycznego oto cechy muzyki
Martina w Koncercie skrzypcowym, w Golgocie czy w ostatnich utworach, takich jak //
Koncert fortepianowy (1969) lub Requiem dla 4 solistw, chru mieszanego i orkiestry
(1972). Pierwsze utwory Martina pisane byy jeszcze w duchu pnoromanrycznym z
domieszk impresjonizmu. Wanym dla ewolucji kompozytora dzieem byy jego Rythmes
(1926), w ktrych oryginalnie potraktowane zostay elementy motoryki i ruchu. W swoich
najlepszych dzieach Martin czy pewnie sformuowany konstruktywizm z siln, swoist
emocjonalnoci. By jednym z niewielu kompozytorw XX wieku, ktrych interesoway
moliwoci dodekafoni-cznej harmoniki.

585. Liebermann i Regamey

Autor kilku gonych w swoim czasie oper {Leonore 40/45. Penelope i School oj Wives) i
znanego, cho nieco banalnego Koncertu na jazzbaml i orkiestr Rolf Liebermann (ur. 1910)
ma w swoim dorobku zaledwie kilkanacie kompozycji, niektre z nich jednak o wanym
znaczeniu jako pewnego rodzaju eksperymenty. Do tych naley symfonia Les echanges na
156 maszyn biurowych, wykonana na EXPO 64. Z innych dzie Liebermanna, ktry od lat ju
nie komponuje, wymieni trzeba dodekafoniczne utwory orkiestrowe Furioso i Symfonie
(1949) oraz Capriccio na sopran, skrzypce i orkiestr kameraln (1959). Dziaajcy w okresie
midzywojennym w Warszawie, a od r. 1944 w S/.wajcarii Conslantin Rcgamey (1907-1982),
profesor filologii indyjskiej, wybitny pisarz muzyczny, by w kompozycji autodydakt, lote
dziea jego s stylistycznie niezalene nawet wtedy, gdy (zreszt rwnie nicortodoksyjnie)
stosuje technik dwunastotonow^. Regameyjest autorem Kwintetu na klarnet, fagot i trio
fortepianowe (1944), Musicjue pour cordes (1953), 5 etudes na gos i orkiestr (1956),
Aiito^raphe na orkiestr kameraln, Symphonie des incantations na sopran, baryton i orkiestr
(1967), chralnego utworu Poemes de Jeun Tardieu (1962), utworu Alpha na gos i orkiestr

259

(1970). opery Don Rohott i opery baniowej Mio, mein Mio (1973). 586. Vogel i Huber
Wladimir Vogel (18961984), twrca szwajcarski pochodzenia niemiecko-rosyjskie-go,
znany jest
jako autor muzyki orkiestrowej, Koncertu skrzypcowego (1937) i
Wiolonczelowego (1954); utworw kameralnych, fortepianowych, szeregu kantat (m. m. Cli
spaziali na 2 gosy mwione, kwintet wokalny i orkiestr, 1971) i pieni z towarzyszeniem
orkiestry. Wielkim zamierzeniem autora by dramat w formie oratorium Fluchr na 4 gosy
mwione, kwartet wokalny, chr mwiony i orkiestr (do tekstu R. Walsera, 1964). O
pokolenie modszy od niego Klaus Huber (ur. 1924), uczcy kompozycji w Bazylei, jest
autorem dzie gwnie religijnych (m. in. Des Engels Anreduny, an dic Seele na gos tenorowy
i instrumenty, Aniipbonische Kantat wg psalmu 136 na chr mieszany, chr unisono i
orkiestr. 1956), muzyki kameralnej i koncertu skrzypcowego Tempera (1970). Muzyka
szwedzka

587. Rosenberg i Blomdahl

Muzyka szwedzka stanowi bodaj najsilniejszy orodek nowe] muzyki Europy Pnocnej. Jej
wspczesnym klasykiem jest Hilding Rosenberg (ur. 1892). twrca o olbrzymim dorobku
kompozytorskim, piszcy zreszt w stylu umiarkowanym. Do jego najlepszych dzie zaliczy
trzeba: 8 symfonii, koncerty skrzypcowe, wiolonczelowe i balety (m. in. Salonie). Jest te
autorem muzyki kameralnej (12 kwartetw smyczkowych), kantat i oratoriw. Karl-Birger
Blomdtlhi (1916 - 1968). w swoim czasie moe najbardziej znany w wiecie kompozytor
szwedzki, by autorem baletw, oper i symfonii. Studiowa u tego H. Rosenberga, a w latach
1946 -1947 we Francji i Woszech. Nalea do Grupy poniedziaku", ktrej celem byo
odnowienie muzyki szwedzkiej po II wojnie wiatowej; by te inicjatorem zaoenia w
Sztokholmie studia muzyki elektronicznej. Swj talent kompozytorski Blomdahl ujawni
najpierw w muzyce kameralnej. Po wojnie uzyska szybko rozgos jako kompozytor muzyki
scenicznej i wokalnej, m. in. baletu Sisyfos, kantaty W sali luster (l .^pe^lai-nas .w/). Pierwsze
kompozycje Blomdahla wykazuj wpyw P. Hindemilha. Pniej zaznaczy si WJCgo
twrczoci wpyw docieka fonii {III Symfonia ,,Faceffer", 1951). Z czasem pojawiaj si
zainteresowania dla nowych kategorii brzmieniowych (opera Herr von Hunckcn} i muzyki
elektronicznej (w Altisonims Blomdahl posuy si piewem ptakw i sygnaami satelitw),
ale przewaa starannie wypracowany typ muzyki formalnie skoncentrowanej i opartej na
wybranym motywie. W
dwuaktowej futurystycznej operze Aniani (1959) Blomdahl
zastosowa styl rozmylnie uproszczony, daleki od radykalizmu.

588. Back i Lullwim

Sven-Erik Back (ur. 1919) studiowa w Sztokholmie, w Paryu i Rzymie, jest autorem wielu
dzie symfonicznych, kameralnych i kantat: zwolennik tradycyjnej polifonii, w nowszych
kompozycjach posuy si elementami techniki dodekafonicznej i punk-tualistycznej. Z jego
dziel na uwag zasuguj Koncert wiolonczelowy (1965) i trio Senlire... na flet, wiolonczel i
fortepian preparowany. Ingvar Lidholm (nr. 1921) jest jak Back -- rwnie uczniem H.
Rosenberga, ulega rwnie nowszym tendencjom (do muzyki graficznej wcznie). Jest
autorem dzie orkiestrowych
{Toccata c cunto, Notlurno, Poesis}, koncertw
instrumentalnych, opery telewizyjnej Hollandarn (wg Strindberga, 1967) oraz kantat na
wielkie zespoy chralne i orkiestrowe.

260

589. Nilsson
Bo Nilsson (ur. 1937) jcsi \\ kompozycji autodydakt. Od dwudziestego roku ycia powici
si wycznie komponowaniu. Tworzy jako jeden z pierwszych muzyk w duchu Weberna, w
ostatnich dzieach oddali si jednak od najnowszych tendencji awangardowych. Jest autorem
kompozycji orkiestrowych (m. in. Entree na orkiestr i goniki, 1962, Seance. 1964), utworu
Quartets dla 36 instrumentalistw dtych, perkusji i tamy (196S). licznych kompozycji
wokalno- instrumentalnych (rwnie z udziaem tamy) i utworw kameralnych. Pisze te
dziea chralne, fortepianowe i muzyk elektroniczn (Audioyamme). Muzyka duska 590.
Nielsen Za najwybitniejszego kompozytora duskiego uchodzi znakomity symfonik Cari
Nielsen (1865- 1931). autor aciskiego Hymnus amoris (ktry sta si wzorem dla dzie
opartych na tekcie aciskim
Strawiski, Orff). Nielsen potrafi si przeciwstawi
obcieniom romantyzmu
niemieckiego, posugiwa si archaizujcymi tonacjami
kocielnymi, by te odlegy od aktualnych prdw w muzyce europejskiej. Dziaa jako
pedagog i dyrygent w Kopenhadze. Jego ideaami byli Bach. Haendel i Mozart, a wzorami
klasycy mu/yki duskiej Gadc i I Linii,..mi 'A t^ore/osci Nielsena widoczny jest te wpyw
dawnej duskiej pieni iu',io\vi.'!. Nielscn napisa 6 symfonii, szereg koncertw
instrumentalnych. 4 kwart?, s'n\c/ko\vt. i 2 opery. Popularne stay si z czasem V i VI
Symfonia ora/ uwertur;! llc!i<>.\. Muzyka fiska

591. Sihelius
Muzyka fiska stal si sawna na wiecie dopiero dziki S'!Y'i.i->-v,i. Jcan Sibehus (1865
1957) urodzi si w maej miejscowoci fiskie) i !;iiTCv-iiiin;i:i. Umiowanie rodzimych
krajobrazw znalazo potem odzwierciedlenie w iwri-c/osci k.'mpoz^ lora. Majc lat 33,
otrzyma od pastwa stypendium, ktre uwo!n;io ;;.' od trosk "r.iierial-nych. Dojrzao
artystyczna, do jakiej doszed w pierwsyych '.'^.Ycii d/ic!;ich. wyslar-ezya mu na wiele
utworw. Z biegiem lat wzbogaca sije(J\mr k:it;i.loi; koinpo/\cji: do / Symfonii {1899)
docza si niezmiernie popularny po/nici, ,'een poetycznego nastroju Valse trixte z muzyki
do sztuki Arvida Jarnefella /'.mii. ";,/ (Smu-rc). Koncert sl\r^ypi'o}\'y (1903) oraz poemat
symfoniczny Tapiolu (i'-)?^.j. /r.:i;nioni!Ja go cecliv bardzo typowe dla kompozytora:
nastrojowo, skupieni.:. pDy.a^a i poeryc/no. Znaczenie twrczoci Sibeliusa w dziejach
muzyki europe;sk;i:i 10-'! ogroirne. Sihelius to nie tylko pierwszy kompozytor fiski, ktrego
nazwisk',' - ,i,io Me gone, ale ponadto jeden z najwikszych symfonikw wspczesnych
(;up,s>il 7 s - infi- iiin i ponad 10 poematw symfonicznych). A przy tym nie intercsowiili! uo
/iii\'liiie i)qv-.i mu/ykii. pozostawa przez, dugie lata wierny swojemu stylowi o proMrj.
przepenionej smutkiem melodyce. Wybitny kompozytor fiskiej muzyki narodw \-\ ;ii;'J\
n',e posuy si folklorem.

592. Gilson i Ahssl

Paul Gilson (IS65 1942) kszta; l si w konserwatorium v- Sirukseli, gdzie 'c/ pz nici uczy.
Od r. 1904 dziaa w ;\!;i\vei'pii. Bvl iiajwybi!nie|sz\m przedstawicielem rni.,/\ki flamandzkiej.
Wrd ]ego dziel na szczeglna uwag zasuguje sunionia la .l/c;, napisani! K) lat przed
podobnym utworem Debuss\'ego, Tworzy pod wpKwem R. Wagnera i co byo \','..jatkowc
kompozytorw rosyjskich. Jest aulorem oper. baletw, kantat dramat} czmch. poematw i suit
s) mioiiiezn\cl! or;i/ mu/y!- ''ame-rainej i pieni. Mn/yka kompo/ytorw namand/kich.

261

ktrym iako inistr/ i pci.ugo!; pr/ewodzit Gilson. nic i\\i:i v\ tym siopnin uzale/nioiia od mii/yki
l'iaiii.;n^kiC! ;;,' muzyka kompozytorw waloskich, ktra /nala/la sv\(.'go n.ijwyhilnicj./ci;'-, rcpi-i:-/entania w nilods/yni oi-a!.: pokoicnie Absiln. Jcan Ahsi! (l SO-i 1974),
autorf^/n',ch dzie symfonicznych i kamei iiiiiyci). by swielnyni organista l dugoletnim
p.oiesoren! konserwalorii.im w Brukseli. Pi.-ol le opery sceniczne i radioviC. koncerty
iijs!!iirii(.';i-talne i iitwory fortepian,''-.e

593. Goewaefss i Pousseur

Muzyka punktLialislyc/n.i ; 'i. ii.i.liia popiwila si w Europie i w Ameryce ok r i'^1). W
Europie jednym / \c\ piT.kiir-.orow h\l Belg Kare Goc-\\aeris (ur. 1923;. iic/en Milhauda i
Messiaen.i \\ l';!!'',/!!, autur kompo/ycj: kameralnycli i clekironicznycli (senalna Sunaia iki 2
/urn /',';!. 1951, (iinipoMUcn \r .:' na 13 instrumentw, i 95 i. Ptirctitti^ na 2, 3, 4. 5 kil) (i
], r/ypiec. 1967). Fis/e te dzich) orkiestrowe (./t;/.v il'i''ii'' n;i 3 grupy orkiestrowe. 19("iS i
religijne (Mcssc Juluiniu'^ \\lil na chr i K) ins'riin";n-tw dtych, 1968). Jego i\\i,>k Henri
Pousseur (ur. 1929) studiowa w Brukseli, po r. 1950znala/'sie w krgu Konie/a,
Stoekhausena i Beria. komponowa d/ica elek iro- niczne w Kolonii i Monachium i d/iaat jako
teoretyk. Jest autorem dziel kameralnych.
elektronicznych, akcji mii/\c/iiej Eli-cin.'
(inythophonic" wg Sotbklesa, 1960) i opery \-''(ilre l-uust (do tekstu M Bulora. 1967).
Tworzy muzyk do przedstawie Bejarta (komponowana przewanie \\ ^udio ktre od r.
1957 sam prowadzi w Brukseli). Muzyka holenderska 594. Pijper i BiuUn^s Holender Willem
Pijper; \y-'-'t i 947) dziaa jako pedagog, pianista i krytyk muzyczny; komponowa najpierw
pod wpiywem d'lndy'ego i Hindemilha, pniej bardziei samodzielnie. Stw/orzyl 3 -,',ii'lonie
(/// 1926), wariacje .S ':('xc .ti 'nfonic^n \\'h i.'pj"r(i-m<m\ koncerty insti'uine;iiah>r muzyk
kameralne} i Fortepianowa, pieni i;a glos i orkiestr i dziea scenie "0 'opera Hiilc''.\iiii.
!933). Henk Badings (lir. !9()7) studiowa, a potem wykada ; :il;'.n i.liogi, kompozycji uczy
si p Pijpera. Jest ['j;!'? n; wiem utworw orkiestrowych, kameralnych. kocielnych (m. 111
Mi.\.\ci /wr/.s' 1946), mr/\ki organowej i oper. Pis/c tez duo dla teatru i telewizji (czciowo
muzyk elekiroiiic/n.i).

595. Bruynel
W nowej muzyce holenderskiej wan postaci jest Ton Bni\ ud {11''. i9?4), mies/kaj-cy w
rtrcchcic, gdzie studiowa i gdzie zaoy w r. 1957 wasne studio muzyki elek ironic/nej.
Bruyil pis/.e niemal wylc/nie na tam lub na insi rnmenty / nd/ialem lasim magneis-iiiowej.
Z Jego d/.iel na uwag zasuguj: ('o/lui^' Ri .mninci: li na tam l 1%3. skomponowany
wsplnie 7 poet Geri- item Kouwenaarem). Mi/lien na organy i iLismc. balet l)vtiir{ 196SS),
Sif,ns n;i kwintet dty i tam e/lerosciek owa. w ktrych niulenal instrumentalny jest
podobny do materiau elektronic/nego i /lewa si /. nim v\ jedn;i ilomogenic/n cao.
Bruynel pozostaje od lat wierny lei /asad/ie potc/enia dwikw elcklroiiic?.nycl'i /
instrumentalnymi. Charaklerysyc/na jest w jego muzyce cigo materii elektronicznej,
przeciwstawna do muzyki autorw studia w Kolonii. Muzyka amerykaska

596. Jazz

262

Nie bez znaczenia by wpyw jazzu na muzyk europejsk, .la/.z powsta jako konglomerat
elementw europejskich i afrykaskich. Czarni niewolnicy przyjli z muzyki powanej
melodie pieni kocielnych oraz elementy europejskiej i amerykaskiej muzyki marszowej i
rozrywkowej. Dziki witalnoci Murzynw i ich niewyczerpanej Fantazji rytmicznej powsta
jazz, muzyka o atwo uchw\tni melodyce, na ktrej podou (lub na podou jej harmonii)
improwizowano z temperamentem wywouj-.\m u suchaczy silne emocje. Charakterystyczne
dla jazzu byy mat zespoy instrumentalne. Historia jazzu to spirituals (pieni religijne
Murzyrow). blues (jako wiecka odmiana spirituals) oraz ragtime (muzyka rozrywkowa na
fortepian). W spirituals ".'.staini s czsto tematy ze Starego Testamentu, w bluesach lematy
codziennej, s!ini;nci wegetacji. Jazz narodzi si w Nowym Orleanie. Tuba. perkusja, fortepian
czy banjo tworzyy sekcj rytmiczn, wzorowan na rytmach mur/ynskich. Niema! rwnolegle
pojawi si jazz biaych muzykw. Z Nowego Orleanu jaz/ przenis si do Chicago, a ok. r.
193U do Nowego Jorku, gdzie wprowadzono siyl swingu. Pierwszym jazzmanem Nowego
Orleanu by murzyski-trbacz l.oi.iis Armstrong. /as krlem swingu biay klarnecista Benny
Goodman. W tym czasie ;;izz komercjalizuje si, przejty przez muzykw rozrywkowych,
wrd ktrych \\yi';ii si George Gershwin. Nastpne style - bebop, coo], freejazz
oddzielay jazz od nuriu komercjalnego. W Europie jazz pojawi si okoo 1920 r. i wywar
pewiei. wpyw na wybitnych twrcw (Debussy, Strawiski, Milhaud. Krenek, Hindernilli.
Blucher, Liebermann i m.. a po nasze czasy). Kompozytorzy, urzeczeni swoist\im
waciwociami stylisly-^"^lie P;i,- fcer w zasadzie improwizowana, natomiast wszelka irniii
\\ ^ koiiyv. iik' jest wedlua ''cisicgo /apisi.1 nutowego. Improwizucja w jaz/ie opiera si na
nie/micnnydl kanonach waria-cy]n\ch, ktre w nowej mn/yce nie maji) iii/ /iidnego 7asto'.o\\ai;!a. W gri; wchodz wii,;c swoiste antynomie zachodzce poinicd/y technologia !iiii/\ k i
jay/owej a teclino-lo'ia nowej muzyki. Typowe dla jazzu rezultaty lascynujacei niekicd\
ekspresji s nie Jo uzyskania na innej drodze ni w jazzie, z drugiej jednak strony zdajemy
sobie s[-)mwv .' taktu, e technologia jazzu moe si wyda twrczy! kompozytorom mao
a'i!;ikcvjri;i. Poza tym Ibrmajak i harmonika czy nawet faklm-i ;i- ,>lrumentalna jazzu n[e
niaj;) nic wsplnego z poszukiwaniami typowymi dla nowej inu/\ki. Najwyhilniej-szynii
jlizzmenaini obok Armstronga i Goodmana s (liih b\!ij: Williani ..C'ount" Basie (Ibrtepian),
Leon Bismarck Bix" Beiderbecke (trbka). Da\c Bruheck (forle-p;an) Miles Davis (irhka),
Edward Kennedy Duke" !:l!ini2ion (lortepian). ,lohn . Dizzy" Gillespie (trbka), Lionel 1lampton (fortepian. wibr.'!on). \Vood\ Herman isLiksotbn, klarnet), Theloilius Monk
(Ibitepian), Charlic Parkcr isaksolbn). Horace Siivcr (tbi-tepiiin). Lester 1'res" Young
(saksolbn). \\' Polsce ,;;i czoo wybili si pianici Krzysztol ..Kf.iicd.i" Trzciski, Andrzej
Trzaskowski (rwnie muzykolog i teoretyk jazzu), Aluir.-ci ..Kury F Kurylewicz i Adam
Mayszkowicz. saksolonista Jan ..Ptaszyn" Wrblewski 1 trbacz Tomasz Sianko. Do
synnych piewaczek ja/./o-wych nale in. in.: l^lia t- itzgerald. Bessie Smith. Mahalia
Jackson.

597. Czas ragtime'u, Joplin

Ragtinie to typowo amerykaska muzyka taneczna. .Ii.') rozwj przypada na przeom XIX i
XX wieki!. szczegln popularno zdobya sobie okoo r. 1910. Styl ragtime'ow"y pojawi!
s;c n 'nuzyce zespoowej i wokalnej, ale swj najpeniejszy wyraz /nalazt w muzyce
l'ori.epi:inowej. Podstaw'4 ragtime\i S4 proste figury w lewej rce. w stosunku do ilich iv:\/.\
piawej rki ukadaj si swobodnie (przy udziale synkop). lwur/c na nicskoiiipiik..'.,,Liiyeli
melodiach i harmoniach rodzaj polimetrii. Znakomitym pianista 1-agiime'owypi by Scolt
.loplin (1>S68- 1917), ktry uczy w wielu miastach amerykaskich. S-iy wreszcie osi w
Nowym Jorku, gdzie prbowa te swoich sil w dziedzinie opery ( rri.-cinoni^lui, 1911).

263

Zmar w zakadzie dla obkanych w Nowym Jorku. Joplin oraz jam-. Scott iJelly Roli
Morton byli czarnymi muzykami, ale w dziedzinie 1'agiiiiic'ii wybili si rwnie biali pianici
(najsynniejszy z nich: Joseph Lamb). Muzycy ragiime'u mieli wyszkolenie muzyczne i w
przeciwiestwie do improwizujcych [;i:'/menw swego czasu dokadnie zapisywali swoje
utwory. Okoo i. 1900 pojawiy sii. zespoy ragtime'owe. kagtime wpyn4l te na
kompozytorw muzyki wspczesnej (Sirawiski: Ra^linie na 11 instrumentw. 1911. i Piana
R(iy-Mu.\ic, 1920).

598. Country niusic

W cigu ostatniego p\\ iccza popularna muzyka amerykaska (nie bez. udziau filmu) stal
si /n;;na na cal\ii'i :,'\iecie. Typowa muzyka'amerykaska jest tzw. country musie, muzyka
gwmy wokalna, wywodzca si z angielskich i szkockich ballad. przywiezionych tu jeszcze
w XVIII w^eku. Z tych pieni bior swj pocztek rne gatunki t\pi; moLini.iin h:,!!ads(
ballady gralskie), western songs (pieni kowbojskie), religious songs i work soiigs (pieni
religijne i pieni pracy). Przynieli te pieni biali, ale dopiero pr/emies/.-inic ic!', wtkom ze
stylem bluesa i spirituals. a nadto z muzyk popularn daio o\',;> p/powszcchnion przez
radio
znan country musie. Centrum lej inuz}ki si;i'n. ^;c' w r. 1925 Nashville w stanie
Tennessce.

599. Rhylhm und blues

Okoo r. 1945 rozwi;;!' -ii: a Ameryce styl zwany rhythm and blues, na ktry zoyy
sielcinenty hiresa i j,.i//i' /la/ti bya to muzyka taneczna, uderzajca swoj gonoci.
uporczywym ly!;li-ni- bezwzgldnie wzmacniana przez urzdzenia elektryczne. Z pewnoci
styl ten i'.ic/\ -ic z popiechem i haasem ycia w wielkich miastach, przytaczajcych swoj
innoci czarnych przybyszw wiejskich, ktrzy podczas 11 wojny wiatowej w miastach
szukali zajcia. Popularna muzyka amerykaska zawsze bya odbiciem spoecznej i
ekonomicznej rzeczywistoci. Biali muzycy przeksztacili rhythm and blues w rock, gdy
czarni wytworzyli z niego z czasem charakterystyczne! soul musie, ktrej teksty z reguy
mwi o smutku i nieszczciu. Typowa dla stylu rhylhm and blues obsada jest identyczna z
maymi zespoami jazzowymi, do ktrych docza si gos wokalny.

600. Folk rock

Rhythm and blues przeksztaci si dziki komercjalnie nastawionemu przemysowi
pytowemu, ktry od kilkudziesiciu lat rzdzi popularnymi modami muzycznymi, w rock
(and roli; gwny przedstawiciel: Elvis Aaron Presley. 1935 1977). Rozkwit lego nowego
popularnego stylu przypada na ostatnie lata pidziesite i wczesne szedziesite. Jego
podstaw jest rwnomierny rytm, regularny i obsesyjnie powtarzany, akcentujcy drugie
czci taktu. Melodie pochodz z motyww dawnych. czsto pozostajc w archaicznych
tonacjach kocielnych, harmonika jest tu --jak we wszystkich popularnych stylach prosta.
'Wanym elementem rocka stal si tekst. ktry nie mwi ju o mioci, lecz porusza wane
sprawy socjalne i polityczne, obchodzce gwnie modzie. Jest to zreszt muzyka do niej
gwnie apelujca. Wokalna technika przeradza si tu czsto w dwiki nieartykuowane,
falsetowe, mwione i krzyczane. Wan odmian rocka sta si folk rock, czcy balladowo

264

pieni ludowej z rytmem i stylem instrumentalnym rocka. Jego gwnym przedstawi- cielem
by grajcy na gitarze, fortepianie i harmonijce ustnej i piewajcy Bob Dylan (ur. 1941;
waciwie Robert Zimmerman), autor pieni protestu przeciw wojnie i niesprawiedliwoci
spoecznej. Innym typem rocka jest raga rock, w ktrym wielk rol odgrywaj obce
instrumenty (z Indii sitar, z Grecji buzuki, z Arabii ud itp.) i egzotyczne skale (np.
pentatoniczna). Przemys pytowy rozwija dalsze odmiany rocka, np. acid rock, bdcy
refleksem dowiadcze emocjonalnych i wraeniowych narkomanw, hard rock, polegajcy
na tpych uderzeniach
perkusyjnych, czy sou! musie, konglomerat elementw
afroamerykaskich z mechanicznym, martwym powtarzaniem prostych fraz rytmicznych, a
wreszcie ostatnio punk rock.

601. Trzeci nurt.

Schuller Istot jazzu bya zawsze improwizacja. Jedynym zapisem by tu zapis dwikowy na
pycie. Jazz nie mia te nic wsplnego z muzyk europejsk gwnego nurtu. Tak
przedstawiaa si jego sytuacja do koca lat pidziesitych. N a pocztku lat szedziesitych
zaszy w jazzie bardzo istotne przemiany. Pojawiy si dwa rodzaje muzyki jazzowej, muzyka
tzw. trzeciego nurtu oraz freejzz. Muzyka trzeciego nurtu (Schuller, Austin, B. Schaeffer)
rozwija si jako osobny gatunek muzyki komponowanej w kadym szczegle. Rezygnujc z
kanonw, wydawaoby sii>' dotd niezmiennych (w zakresie melodii, harmonii czy rytmu
byy one wyranie zawone), jazz zaczyna si oglda za nowymi impulsami. Teraz ju nie
muzyka powana inspiruje si jazzem, lecz jazz muzyk powan; podstawowym zaoeniem
jest tu stwierdzenie, e kada muzyka, w ktrej choby fragmentarycznie pojawia si jazz
jest jazzem. Na tle tego sposobu pojmowania jazzu powstaa idea tzw. Ir/.eeiego nuriu.
gatunku muzyki czcego muzyk powan z Jazzem.
Pierwsze wzorce muzyki
trzecionurtowej pochodz z Ameryki. Ich twrcami s kompozytorzy, ktrzy wyszli od
artystycznej muzyki neostylistycznej, przeszli bogat ewolucj i w swojej twrczoci nie chc
omija szansy. jak daje kompozytorowi jazz. Wybitnym twrc, a zarazem kodyfikatorem
pojcia i definicji ThinI Ktreiim musie jest Gunther Schuller (ur. 1925), waltornisla, jazzman i
dyrygent, przez lata dyrektor New England Consen/atory w Bostonie, autor ok. 100 dziel, w
tym wielu orkiestrowych i kameralnych (Symfonia na instrumenty blaszane 1 perkusj, 7
Siwlies on l l]cnics oj Pciul Kirc na orkiestr, Tripliiin na orkiestr. 2 kwartety smyczkowe),
opery '/'/;( Yisitation (wg Karki, 19A6). baletw i koncertw instrumentalnych. Z dziel
trzecionurtowych na uwag zasuguj: Cofnerstilions na kwartet jazzowy i smyczkowy (I959)
i Yariants on u ihnw nf John L(.'\\'is na zesp (1960). Free jazz, ktrego pionierami byli
saksofonisci Ornette Coleman i John Coltra-ne (nastpcy: Archie Shepp, Joseph Jarman).
omija prawa rytmu i jazzowej pulsacji, skierowuje muzyk na tory improwizacji tyle
swobodnej, co nieobliczalnej. W ostatnich latach doszy do jazz u dwie zasadnicze innowacje:
wpyw muzyki azjatyckiej (raga jazz) oraz posugiwanie sio rodkami elektronicznymi.

602. Ives
Charles Ives (1874 1954) by bodaj jedynym sawnym kompozytorem amerykaskim, ktry
nie studiowa w Europie. Jego utwory uchodziy przez dugie lata za niewykonalne, wrcz
niemoliwe do zrealizowania. Nic te dziwnego, e niektre dziea, jak np. // Symfonia
(1902), wykonano dopiero pidziesit lat po napisaniu. Zapoznany geniusz, Ives okaza si
najbardziej prekursorskim kompozytorem przeomu ostatnich stuleci. Nie majc kontaktu z
tym, co byo w Europie mod awangardow, a opierajc si waciwie tylko na znajomoci

265

muzyki klasykw europejskich od Bacha do Schumanna, potrafi stworzy swj wasny jzyk
dwikowy, ktry z pozoru nie mia nic wsplnego z muzyk klasyczn, a ktry okaza si
indywidualnym wycigniciem wnioskw z. ewolucji muzyki. Geniusz Ivesa uwydatnia si
nie tylko w samej prekursorskiej dziaalnoci kompozytorskiej, lecz rwnie w jasnowidzcych
propozycjach estetycznych. Ives by ju od pierwszych lat swojej twrczoci jakby na tropie
dzisiejszego jzyka dwikowego, i to w takich zakresach techniki kompozytorskiej jak:
atonalno, politonalno, polimetria i polirytmia. W kadym z tych zakresw nie tylko znalaz
indywidualne rozwizania, ale i rozwin je w bardzo rnych kierunkach. Owo mieszanie
technik jest dla niego wielce typowe. Ives nigdy nie selekcjonowa rodkw, lecz stosowa je
wszystkie naraz w sposb tak naturalny, jak gdyby jzyk muzyczny by jego mow. By
autorem kilku symfonii, kwartetw smyczkowych, sonat skrzypcowych, utworw na gos i
instrumenty, utworw fortepianowych (synna Concord Sonata) \ pieni.

603. Varese
Jednym z najwybitniejszych bodaj rewolucjonistw muzycznych by Edgar Varese (1883
1965). Urodzony we Francji, studia odby w paryskiej Schola Cantorum u Alberta Roussela i
d'Indy'ego oraz w konserwatorium paryskim u Widora. Studiowa te matematyk i nauki
przyrodnicze. Przebywa przez pewien czas w Berlinie, gdzie pozna Hofmannsthala i
Busoniego, ktrego idee wywary na niego rwnie silny wpyw, jak idee futurystw woskich.
W r. 1915 przenis si na stae do Stanw Zjednoczonych. Od r. 1922 prawykonania jego
dzie wywouj skandale i gwatowne reakcje negatywne, ktre przynosz mu saw
bezkompromisowego nowatora i zago- rzaego eksperymentatora. Wikszo kompozycji
Varese'a powstaa w latach 1922 1935. Nale tu: Offrandes na gos i orkiestr (1922),
Hyperprism na instrumenty dte i perkusyjne i Integrales na orkiestr kameraln i
perkusj(oba utwory: 1923) oraz Octandre na 8 instrumentw (1924), pisane w stylu
romantycznym z domieszk kolorystyki impresjonistycznej i modalnoci. W r. 1931 Varese
pisze jedno ze swych najlepszych dzie, lonisation na 41 instrumentw perkusyjnych, w
ktrym posuy si gwnie perkusj o nieokrelonej wysokoci. Od r. 1935 pracowa nad
utworem, ktry mia by sum jego tendencji i idei, kompozycji tej jednake nie ukoczy,
pozosta tylko tytu dziea: Espace. Dopiero w r. 1954, po niemal dwudziestoletniej przerwie
powstaje nastpna kompozycja Deserts. W cigu ostatnich trzydziestu lat ycia Varese
napisa tylko dwa utwory: Deserts na 14 instrumentw dtych i dwiki elektroniczne oraz
Poeme electronique na tam. Varese by za ycia najbardziej dyskutowanym kompozytorem,
a jego twrczo dla wielu uchodzia za nie-muzyk. Stojc z dala od dodekafonii, stosowa
bliskie dodekafonii ukady interwaowe. W harmonice poszukiwa nowych uj pionowych
(dzi okrela sieje mianem spektrw"). Z analogii perkusyjnych czerpa wprowadzon przez
siebie metod
stosowania wysokoci przyblionych (konsekwencje lego chwytu
kompo/ycyinego in;tisi1. w technice aleatorycznej). Wprowadzi nowe. bard/o oryginalne
,'asady kpn:,truke\ '|ne: nni-zyka nie rozwija si na zasadzie gotowej formy. lec/ powstaje w
(rakcie komnonow :inia mikrowartociami muzycznymi. Stad bior si owe sygnah' ,'amiast
mot) w o\v. si,.;d ie/ mamy obsesyjne powtarzania pewnych wybranych i!khk!iw d/wiekom
ycli. emancypacja szmerw, ktra w ostatniej tazie i- ozwi.;jli pr>'\'ad/iLi Varese'a do nui/yk'
cli.k- tronicznej, pozwolia mu w pierwszej fazie twrczoci na wyjcie poza konwencie
dwikowe jego czasw. Jako jeden z nielicznych kompozytorw wspczesnych potrafi
negowa ca tradycj muzyczn, odwoujc si do swobody ksztatowania muzyki, ktra
dana jest kademu
kompozytorowi. Zadiinien; kompozytora nie jest (wg Varese'a)
potwierdzanie systemu dwikowego, lecz spopilaniczne tworzenie go. Wierzy, e przemiany
w zakresie techniki i nauki bd w stanie przeobrazi sztuk.

266

604. lonisation' Varese'a

lonisation (1931) dla l 3 muzykw obsugujc} 'cli w ielc instrumentw perk u-syjnychjest
kompozycj epokow. Po raz pierwszy zaprezentowa j w r. 1933 Nicolas Slonimsky w
Nowym Jorku. Operowanie instrumentami wycznie perkusyjny mi. o nieokrelonych na ogl
wysokociach dwik owych, dao v 'ezi.iliacie niepowlai/al-ne dzieo o nowej kolorysyce
dwikowej, lom^anon wyprzedzaj;) o wier wieku pierwsze prby muzykw francuskich
nad muzyk konkretny. Kompozycja ta nii." m;i charakteru programowego, cho w relacji
kr.mentujcych ulwr nie brak analogii to procesw zachodzcych w chemii. Dzieo pisane
jest na 41 instrumentw (z fortepianem traktowanym pcrkusyjnie), w prawykonaniu brali
udzia wybitni kompozytorzy amerykascy Cowell, Salzedo i Schuman.

605. Riegger i Sessions

Dwaj twrcy amerykascy wymagaj bliszego po/naniii / iiw.igi na ich pionierska
dziaalno w dziedzinie nowej kompozycji. (Constaniin) Wallingford Riegger (1885 1961)
studiowa i przez kilka lat dziaa w Berlinie. Wykadowca wielu amerykaskich uczelni
muzycznych, Riegger byt pierwszym rodowitym Amerykaninem, ktry stosowa dodekatbni
(swobodna, niezalena od pK- rwotnego schematyzmu i rygoru). By urodzonym radykalist
dwikowym, bezwzgldnym w swoim dysonansowym jzyku dwikowym. Napisa szereg
symfonii, uweruir. koncertw instrumentalnych i dziel wokalnych. Roger Sessions (nr. 1896)
ro^ru'/ studiowa w Europie (dziaa we Wos/ech i w Niemczech). Wraz / A. Copiandem 1';! organizatorem wanej placwki Copland-SessionsConcertsi m2.S<). Jest tw rca
oi\^!n;]!!iym i h/kompromisowym, autorem dzie
symfonicznych, koncertw
insiriiincniainych. utworw kameralnych i oper (m. in. Mon te: unw, 1947 1962).

606. Cowell
Henry Uixon Cowell (18971965) to autentyczny talent m.i/yc/ny, znany / radykalnych
przemian, jakich dokonywa w zakresie techniki gi\ fortepianowej (toneciusters, c/yli klastery)
oraz w dziedzinie rytmicznej (instrument rytmikon). Cecinije go pasja niszczenia ikonstruowania, burzenia porzdku i zestawiania go na nowych, irracjonalnych na ogl
prawach, sowem: postawa destruktora muzyki. Dorobek twrczy Cowella jest olbrzymi i
obejmuje a dwadziecia symfonii (jeszcze w latach szedziesitych pisze po jednej symfonii
w roku), kilkadziesit dziel
orkiestrowych, koncerty fortepianowe, liczne utwory
fortepianowe, chralne, kantaty, balety oraz spor ilo dziel kameralnych, czsto o bardzo
oryginalnej, nietypowe) obsadzie. Kompletny spis kompozycji Cowella obejmuje ponad tysic
utworw. Cowell dziaa rwnie jako pedagog, organizator, pianista i krytyk. Bdc
krytykiem muzycznym wielu pism amerykaskich, bardzo ostro zwalcza wszelkie przejawy
sporego i w Ameryce zacofania. W latach 1923--1937 da si po/na jako koncertujcy
pianista, wykonawca gwnie dzie wasnych, ktre poprzedza dowcipnymi i czsto
ironicznymi komentarzami, dziki czemu zyska saw kontynuatora lvesa, o ktrym (wraz z
on Sidney Cowell) napisa wietn ksik wydan tu po mierci wielkiego kompozytora.
Od najmodszych lat ywo zainteresowany moliwociami nowej muzyki, ju wkrtce znany
by jako przedstawiciel postpowego nurtu iwok/osci amerykaskiej, jako ywioowy

267

eksperymentator. Eksperymentatorstwu pozosta wierny do koca ycia. Jeszcze w roku 1964

pisze przedziwny Koncert na koo (japoski instrument narodo- wy) i orkiestrc- wietny
ziiy'vcii muzyki orientalne|, Cowell miewa) pomysy !i;i)(j/iw-niejszych
manipulacu
materiaem pieni ludowych, potrafi koiaowo /eslawia najrniejsze modele muzyczne,
czerpane z muzyki konwencjonalnej i folkloru. W wielu swoich dzieach stosowa folklor
irlandzki, duski czy japoski, czsto posugiwa si rwnie iristriimenl;nn] ei;z'it\cznvmi.

607. Klastery
Z Cowellem wie si K.iJ/o prosta i praktyc/na teoria operowania totalnymi zestawieniami
dwiko'Vn)i. i/u. kkisterami (ang. lone f/nsters). 'l one elusters to technika fortepianowa.
v', t- lorcj matenat dwikowy bodaj po raz pierwszy jest mnie) wany od samego .sposoh'!
wvkon;inia. Gra si ti! w rwnym stopniu palcami, co doni, przednimicniciii i,'/; Sfkciami.
W rezultacie harmonika" jest cakowicie przypadkowa. Lizalenion;' .'.ii seknndowcgo stroju
instrumentu.
Zestawienia takie mog by komponowane nie 'viko d'a!oi)ie/nie czy
peniatonic/nie (czarne klawis/e na fortepianie), ale i w. peln.-'i (^'ii-omatyce lub nawet
w.erionowo. Harinonicznie rzec;7 ujmujc, liczy si iii t\ll;i' kons\stencj;i mterwatowa i
szeroko pasma klasteru. Ton ciustcrs nie s suma dzMkw. lecz jakby jednym dwikiem
o poszerzonym pamie wysokoci. Cowell uvt ki,isieiow po raz pierwszy w r. 1912. w
iitwoize fin' ? ii.if.\ ol Mciluiimaun, lecz zroh!l\ onr kapt-r dopiero w naszych czasach.
Poszukiwai'ii<! Cowel-la dotyczyy rw;in'/ ry)".u:. C\'v.'c!l jest wspowynalazca. wraz z L.
Theremirein. rytmikonu instninieniu ''..lory pozwala na rwnoczesny przebieg 16 rnych
ry!-mw; charakterystyczne d/ieio z uyciem rylmikonu: Rh^thmicuna na ryimikon i orkiestr
(1931).

608. Gershwm
Jednym z najpopularnie//vd> kompozytorw swojego czasu (lata dwudziesie zwaszcza) by
George Geishw;n i IS98 1937). W cigu pitnastu. !at napisa dwadziecia kilka rewii
muzycznych, wydajc rwnoczenie potne iloci piosenek. W r. 1924 komponuje synna
BIck ifini rapsodi, w r. 1925 Knnci"'t /(>rtc/iiaiin\\'y f-nrill. W r. 1928 wyjecha do P;'i'va.
a pniej do Wiednia. Tam pisze popularn (ant.i/j Amerykanin u- Paryu. Najwikszym
osigniciem twrczym Gershwina jes! 'ego opera murzyska Ptir^y iiiul /^w (lc'35), przez
ostatnie lata ycia pisa gwnie muzyk filmow. Twrczo Gershwina przejawia niewielkie
wpywy jazzu i skhmiii si silnie ku muzyce symfonicznej i scenicznej. Niektre jego tematy
s natomiast bardzo cenione przez impi- oy.i/atorw jazzowych. wiatowa popularno
kompozytor zdoby przede wszystkfm dziki swym
rozrywkowym kompozycjom
symfonicznym i drobnym przebojom- y w historii muzyki zajmuje trwale miejsce iako autor
Porgy and Bess. Ambici;! napisania wielkiej opery murzyskiej znalaza w tym dziele
faktyczne spenienie, (n-r-.iiwin ujawnia si w nim jako wysokiej klasy dramaturg muzyczny
o ogromnej sile iiT.i-iiiacji. we fragmentach orkiestrowych czuje si poten-

609.Antheil
Copland George Anthei (19001959^ yy^a i > uchodzil za najwiksze enfant terrible
wtlnle T'11110"" siaw ^W^ "<- c". . byt ^^^wwe] muzykL sam sleble "^'al: a bad boy

268

- Europ., gdz,e ^ ^ pozS^^:^' futuryzmu w muzyce- Dzlaa ^le ---^"".o^^^^S^^^ wpywy

jazzu, a przyiiapnniej typowej dla niego synkopowoci (/ Synijimul). inb wrcz utwory
jazzowe (Ja:: S\'iiiplu)nk'ita, 1926). Wielki rozgos zdobya sobie opera w 3 aktach
'fransut/untic (do libretta kompozytora, ktry by} te wietnym dziennikarzem). Od r. 1936
mieszka) w Hollywood, gdzie komponowa gownie muzyka filmow. Pniej pisa) muzyk
zdecydowanie eklektyczn. Najbardziej typowym dzieem Antheila z okresu eklektycznego
jest VI Symfonia. Aaron Copland (ur. 1900), kompozytor bardzo eklektyczny, ale niewolny od
pasji eksperymentowania, przynajmniej w zakresie stylw, jest twrc licznych dziel
orkiestrowych, lansowanych jako s/czyto-we osignicia muzyki amerykaskiej (np. powsiata
w 1946 r. III Symfonia). W jego twrczoci przewija si i Skriabin, i neoklasyka, impulsy
jazzowe i dodekatonia,
elementy muzyk-i rozrywkowej i symfbnika o ambicjach
mahierowskich. Do najwaniejszych dzie kompozytora nale: Koncert fortcpiunowy (1926),
utwory kameralne, oparty na tematach niek syk ask ich orkiestrowy utwr El Salon Mexico(
1936), muzyka baletowa Appalcichian spring (1944), nieco mahierowska /// Symfoniu (1946),
Connotations na orkiestr, balet Dunce Panels oraz Mu.\u' for u Crrcat Ci/y (!964; i Inscape
(1967) na orkiestr. 610. Partch Harry Partch (1901 1974), autodydakta, powici si przede
wszystkim muzyce opartej na oryginalnych wizjach scenicznych, a czsto take na wasnych
tekstach, komponowanej na instrumenty, ktre sam budowa, realizujcej wymarzony
oryginalny system dwikowy. Jak wielu wspczesnych mu kompozytorw, zajmowa si
przez dugie ata wynajdywaniem skal. Partchowi zaleao na znalezieniu podziau oktawy na
tyle odcinkw, by mona byo odda drobne, lecz dajce si uchwyci zrnicowania
dwikowe. Skala 43 stopni, ktrej zasady wyoy w Genesis ojMusie (1949), odpowiadaa
tym wymogom; instrument o tej skali Partch okreli mianem chromelodeon (1945). W
poszukiwaniu nowych rozwiza materiaowych Partch szed o wiele dalej ni inni, sam
konstruowa instrumenty (przede wszystkim perkusyjne). Z dzie Partcha naley wymieni: 8
Hitchhiker Inscriptions from a Calijorniu Highway Railing, dramat muzyczny Oedipus (1952),
satyr taneczn The Bewitched (1957) i inne tego typu dziea kameralne, ujawniajce jego
dziwne obsesje tworzenia muzyki nierealnej. Partch by prekursorem nowych form
audiowizualnych, ktre polegaj najednoczesnoci dziaania w sferze audytywnej i wizualnej
(typowe dzieo: De/usion o f t h Fury, 1963 -66). W swoich utworach stosowa czsto wasn,
do wyszukan notacj muzyczn.

611. Carter
Elliott Carter (ur. 190S) studiowa w Harvard Universily u W. Pistona ora/' w Paryu u Nadl
Boulanger. Jako autor baletw i muzyki orkiestrowej stanowi w muzyce amerykaskiej
pozycj moe najsilniejsz, dziki odrbnoci jzyka dwikowego, wypracowanego w cigu
nosc dugiego okresu indywidualnego rozwoju od neoklasycyzmu a do stylu oryginalnego,
wasnego, o interesujcej, mocno stonej ekspresji. W r. 1936 pisze balet osnuty na historii
Indian Pocalwntus, w r. 1944 odbyo si prawykonanie jego / Symfonii, zoonej z cyklu
wariacji, hymnu i radosnego finau. W kilku ostatnich jego utworach uwidocznia si wpyw
nowszych technik dwikowych. Na uwag zasuguj cztery dziea Carlera: // Kwartet
smyczkowy (1959), Koncert podwjny na klawesyn, fortepian i 2 orkiestry kameralne (1961),
Koncert fortepianowy, powicony Igorowi Strawiskiemu (1966) i Koncert na wk icsire
(1969). Carter uwaany jest za czoowego amerykaskiego kompozytora najstarszego
pokolenia.

269

612. C age
John Cage(ur. 1912), ucze Schnberga, Cowella i Varese'a dal si pozna jako autor dzie na
fortepian preparowany, twrca muzyki niezdeterminowanej oraz jako skrajny eksperymentator
w dziedzinie psychologii odbioru. Ani jedno jego dzieo nie zyskao takiej sawy jak sama
jego filozofia muzyczna. Od 1951 r. Cage zajmuje si technik montay dwikowych i
szmerowych.
Utwory Cage'a powstaj jako rezultaty impro- wizacji formalnych i
materiaowych. W nowszych dzieach kompozytor reprezentuje technik materiaowo
nieokrelon, aleatoryczn, niekiedy opart na manipulacjach przypadkowych (wedug/f;//).?,
starej ksigi chiskiej). J ohnCage jest nowatorem par excellence. Wiele jego dziel ma
znaczenie tylko jako przejaw jego indywidualnej estetyki, np. utwr fortepianowy
zatytuowany 4'33" (1952). kompozycja trzyczciowa, ktrej si nie gra. czy z nowszych inny utwr tego typu: 0'00", ktry moe wykonywa ktokolwiek w dowolny sposb. Cage
usiuje uprawia muzyk w cakowitej niezalenoci od osobistego smaku artystycznego, od
znajomoci literatury muzycznej czy tradycji artystycznej. Nic tedy dziwnego, e czsto woli
on wzi za punkt wyjcia materia
skomponowany przypadkowo na drodze
pozaindywidualnych
operacji
kompozycyjnych,
przykadem:
,Vi<.s;ro/C7?a/2^<?.vnafortepian(1951). Likwidujc tradycyjne pojcie muzyki. Cage idzie moe
najdalej w swoich eksperymentach formalnych. Nale tu zarwno kompozycje
instrumentalne (Koncert na fortepian i orkiestr z r. 1958), jak i kompozycje teatralne (Theatre
Piece z 1960 r.), w ktrych muzyczno przejawia sichyba najsilniej. Atrakcyjna sia muzyki
Cage'a nie polega na uroku jego dzie, lecz jego idei. Cage wyzwala w wykonawcach ukryte
potencjay realizacyjne, ktre na drodze cisego zapisu i bezwzgldnych dyspozycji
formalnych nie byyby w stanie doj do gosu. Oddziaywanie jego idei na muzyk
europejsk byo po roku 1960 - olbrzymie. Cage mia te wielki wpyw na
kompozytorw, ktrzy z nim wsppracowali (Brown, Wolff i Feldman).

613. Fortepian preparowany

Idea preparacji fortepianu (ang. prepared piano) powstaa w poowie lat dwudziestych i bya
najpierw traktowana jako prywatny eksperyment Cage'a. W Europie stosowano preparacj
fortepianu dopiero w latach pidziesitych. Prepared piano Cage'a to fortepian przygotowany
do wykonywania dwikw nietypowych, wrcz osobliwych, np. dwikw tumionych,
zmienianych pod wzgldem barwy wskutek woenia pomidzy struny gwodzi, rubek,
gumek, kawakw drewna czy metalu, oraz dwikw wydobywanych za pomoc arpediw
lub pizzicata bezporednio w pudle rezonansowym. Kompozytor otrzymuje w ten sposb
dwik odksztacony, zdeformowany, dwik o charakterze perkusyjnym, czsto podobny do
brzmie instrumentw azjatyckich. W grze akordami pojawia si nowa barwa wspbrzmie,
nieosigalna na innej drodze, a przez to interesujca.

614. Babbitt i Druckman

Milton Babbitt (ur. 19! 6) znany jest w muzyce wspczesnej jako kompozytor posugujcy si
w twrczoci matematyk. Bardzo wczenie stosowa teclinik dodekafoniczn w swojej
gwnie kameralnej twrczoci: nastpnie poprzez radykalny serializm (ju w 1948 r. rozwin
wasny system totalnej serializacji) przeszed a do muzyki elektronicznej, ktr jako szef
Coininbia- Princeton Electronic Musie Center komponowa w bardzo szerokim zakresie. Jest

270

rwnie autorem prac teoretycznych. Babhitt jest przez do szerokie grono zwolennikw
uwaany /a najw .ybitnieiszcgo kompozytora amerykaskiego swojego pokolenia. Wrd
kompozycji B.ibhilta wane miejsce zajmuj: 3 Compositions na fortepian, Composition na 4
instrumenty- Composition for Synthfsizer na tam (1963), Philofm'1 na sopran, sopran
nagrany i synthesized accompaniment oftape" (1964), Correspondences na orkiestr
smyczkow i synthesized sounds" na tamie i III Kwartet smyczkowy. Jacob Druckman (ur.
1928) jest idealnym przeciwiestwem Babbitta; tworzy muzyk autentycznie zwizan z
moliwociami instrumentw, muzyk yw i barwn. Do jego najlepszych dziel nale The
Soundoffime-na sopran i orkiestr (do tekstu N. Mailera, 1965), // Kwartet smyczkowy (1966)
i cykl utworw Animus na instrumenty lub gios wokalny 7. tam.

615. Bemstein i Foss

Synny dyrygent, a okazjonalnie rwnie pianista Leonard Bernstein (ur. 1918) jest twrc
zarwno programowych symfonii, jak i musicalw, wrd ktrych West Sidc Story zdobya
due powodzenie. Z innych dzie Bernsteina na wzmiank zasuguj: / Symfonia ..Jcremicih"
(1944), Hashkivenu na gos kantom solo. chr i organy (1945), // Symfonia Ag of Anxiety"
na fortepian i orkiestr (1949), napisany w cigu miesica musical Wonderful Town (1951) i
III Symfonia Kaddish" (1963). Bernstein jest rwnie wybitnym popularyzatorem muzyki.
Lukas Foss (ur. 1922), kompozytor pochodzenia niemieckiego, jest niezwykle siln
indywidualnoci popart wielk muzykalnoci, sprawdzon (jak w wypadku Bernsteina)
dziaalnoci praktyczn (wystpuje take jako dyrygent). Foss (wac. Fuchs) wyjecha w r.
1937 z rodzicami do Ameryki, tu studiowa w Curtis Institute w Filadelfii, w Ameryce by te
jaki czas uczniem P. Hindcmitha. W latach 19441950 by pianist koncertujcym przy bostoskiej orkiestrze symfonicznej. W r. 1953 wykada na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los
Angeles, gdzie zorganizowa (1957) eksperymentalny lmprovisation ChamberEnsemble. W
latach 1963 1970 by dyrygentem BuffaloSymphonyOrches-tra i wspdyrektorem Buffalo
Center ot' the Creative and Performing Arts. Foss reprezentuje w nowej muzyce talent
uniwersalny, wyraajcy si we wszystkich moliwych kierunkach. Po do dugim okresie
eklektyzmu Foss, wyczuwajc cajaiowo tego kierunku,'dokonuje szeregu eksperymentw,
szczeglnie w zakresie improwiza- cji. Ju w Time Cycle czy Echoi pojawia si wiele
innowacji \\ dziedzinie rytmiki (niekiedy bardzo
zoonej) i faktury (czciowo
niekoordynowanej, swobodnej). W dalszych utworach posuguje si nieokrelonoci jako
komponentem formy. Kompozytora interesuj akcje i reakcje muzykw: i tak np. w utworze
Phorion na orkiestr (Phorion znaczy dobro ukradzione", partytura przejmuje w szczegach
sol Partiiy skrzypcowej E-dur Bacha) poszczeglne instrumenty graj niesyszalnie, niemal
bezdwicznie, i tylko wtedy, gdy dyrygent zwraca si ku jakiemu instrumentowi, dany
instrument oywia si, otrzymawszy impuls od dyrygenta. /. czasem pojawiaj si nowe
koncepcje, ktre s znacznie waniejsze ni samo tworzywo. Doprowadzaj one Fossa do
utworw takich jak Good-NonImprovisation na chr i orkiestr (1969). Jest lo -- jak podkrela
kompozytor muzyka bez pocztku i koca, h/ rozwoju. Orkiestra jest podzielona na c/tery
grupy: kada z nich przedstawia wasn muzyk, ktra pojawia si jakby z oddali. Jak
powiada autor nic si nie dzieje: suchacz nie moe da ani nauki, ani emocji, ani
przyjemnoci, winien sucha tej muzyki tak, jak si syszy przyrod.

616. Brown i Feldman

271

Podstawa realizacji utworu muzycznego jest

zdaniem Bouleza
sterowany przypadek.
Kompozycja nie jest tworem skoczonym, a jej ostateczna forma nie jest form, lecz
rezultatem rozwoju dziea (kompozytorzy chtnie przypominaj tu angielski termin work in
pro^rfss). Jednz dalszych konsekwencji tak pojtej formy jest tzw. availiihle forin, czyli
forma. ktra mona dowolnie rozporzdza. W kompozycji Avuilable Forms Earle Brown
przerzuca pomost pomidzy mobilnym a otwartym traktowaniem formy. Nie ulega
wtpliwoci, e nowe ujcia formy radykalnie przestawiaj dotychczasow hierarchi
elementw dziea muzycznego i czyni z kompozycji twr o jakby wasnycii prawach, o
wasnym yciu, interesujcy dziki czynnikowi zaskoczenia rzeczami nieprzewidywalnymi.
Earle Brown (ur. 1926) studiowa matematyk i nauki inynieryjne w Bostonie. W latach
1952-1954 (wsplnie z Cage'em i Tudorem) by wsporganizatorem Project for Musie for
Magnetic Tapes w Nowym Jorku. Pod wpywem maiarstwa Jacksona Pollocka i mobilnych
rzeb Alexandra Caldera zainicjowa bardzo wczenie (w' r. 1952) absolutn grafik
muzyczn, ograniczon do punktw i kresek, ktre przez wykonawcw mogy by rozumiane
dowolnie jako bodce kreacyjne do improwizacji (w innych utworach tego czasu stosowa
notacj graficzn proporcjow). W niektrych utworach zblia si do punklualizmu.
Charakterystycznym utworem dla Browna jest jego Dccemher 1^52 (fragment folio} oparty na
czystej grafice, ktra moe by rozumiana dowolnie i std te nie jest muzyczn notacj. W
tym samym czasie pisze pierwsze utwory w formach otwartych (25 Pages for 1-25 piunus}.
w ktrych wykonawcy mog dowolnie (w sensie kolejnoci) gra poszczeglne karty, nawet
odwracajc je, na co pozwala brak kluczy przy systemach nutowych. Dziea nastpne pisane s
w podobnej technice i dopiero okoo r. 1961 pojawia si wyrane rozwinicie techniki form
otwartych i mutacji czasowej. W Ayailahie Fornis 11 (1962) mamy 2 dyrygentw, kady z
nich prowadzi wasny zesp zoony z 49 wykonawcw, oba zespoy wspgraj na zasadzie
oderwanej symultani-cznoci. W ostatnich utworach Brown posuguje si notacj otwart i
konwencjonaln. Innego typu estetyk spotkamy u Feldmana. Morton Feldman (ur. 1926),
ucze Rieggera i Wolpego, potrafi w krtkim czasie stworzyjzyk dwikowy tak odrbny.
e utwory jego s natychmiast rozpoznawalne. Feldman stosuje w muzyce nowy czynnik
nieokrelonoci. dziki ktremu muzyka nie jest ostatecznie zdefiniowana. Okoo r, 1950
zaprzyjani si z grup muzykw nowojorskich (John Cage, David Tudor, Earle Brown i Crristian Wolff), ktrzy mieli o wiele wikszy wpyw na jego indywidualn estetyk ni
nauczyciele. Rwnie oddziaywanie wspczesnego malarstwa na rozwj idei Feldmana jest
atwo zauwaalne. Indywidualny styl kompozytora polega przede wszystkim na ciszeniu
muzyki do kracowego nieraz pianissima, a ponadto na iiepacji rytmu i nieobecnosa
nictryc/Rc"o nim' iim,", ka ieao wydm si statyczna. hc/ rucha, bc/ rozwoju (cl',.. i . ra: tiu'
Sw('ll(i^'s of S'ifiii'i',im na chr i instrumenty, l'1/!-;'

617. Crumb
Cicoriit; Crumb (i!:", l l)2i)) ?riidiov">l m. in. 'i Blucherti i ['"-1! ,'';;...r it wory cklcktyc/nc
(ni. iii. K\i'(irU'i .'<nn<':k(i\\'v. .''r'1'ir/t n-i wiolonc/de solo). i)'''r.'' r' ' ^<'"T'em lal s/esd/ies^ifch naw!;'i7;i do po(::'vn,:;r'' a\\':"i'-;;:r .h' crropfjs! ip'. ,-' . .'^;] '.i^.iloryc/nych i
imprnn'i7acvjnyi.'h, /wracajc ';a si^-bi' i!wa':i; kilko"', .".a1 mitym "iworami (f-A-naf:'^ II
n;' orkiestr, \ci!\'!, Mi.iii:i<'(il'-. II i /l nr;1'/ A/,-'/.;.'' rMii"-' n;:i ioricpia" -zbir 24
utworw laniastyc/.nych wei.ih'"; .nnkw Zo>i;.!'s'.! '.' ' /c^/ylach. i1)?^" - l1)"^). W swoich
d/ichich (.''ri.;ir.b t'i'-z' rone cicnic;it\ rDwy:'! technik \" hard/o indywidusina synte/c. W
niektrych )e^o i:t'.vo! sch ^1^''. ; "ile ("Irrywaja cytaty historyc/.ne (n do Xlll- wie<;znc"o
f'r",;ni!n'i) i brziii" ni.' ',/t'!-o\\''ic na muzyce e"yol.ycztiej. Nowe ji.-st {(."/ "ioj(,"cie c.'osn u
Crumha., ''.\,- 'rfc 7 iT>(:Tnc7nc;.ci. dowolne, nienai irprowi/aeyine.

272

675. La Monte Yoim^ i Pcik Radykalizm Care^i i ko'ir.po/yin'vv 7 \':vc'. kr',"!;)) /'osi.ii v, 't i
zdystansowany pr/c? dwch mu/ykw, kl.r?',' / uw;i{'i n' ".v k 'mizyki by mo/e n.iwet rie
yasj.iiauri na in'ano komro7}.)'"' '-v. (\':r. 1935) dziahii w sferze maS;-irsiv,a i environrnen;.s.
/^lo''^ .'. l..i Mo;itc Yonnc i M;iri,in 7,1/c,; Muzyka tiint'r\'kt,n::i' :i Jork) i komponowa
Uiir.T'. ..'a-.o-.io iuei';.'iaiiiJ/oi'n.;. '\ .pi:.u' s/.Lreguzici niekonwencjonalnych z ud/.ialc!!i
^;".'.:,iii .-ickLroniC7t'!i:,J.o, ino,ck,'a swieiiiiych i liappc-iTngcrw! scenografii. \V os;.iiii;
':'. iiL.v!':'cIi .'iiire!';'^'^'.'!! 'v /li-.';!;! pi;'iTiow;tii.'in -- w/orcui iiiozom hinduskie;

;;!iyr/-nie. Je:A7:e n:iru/'L| raJ>k;ii'^ okaza si Koreaczyk Nam J Lin l'"aik (ir, r<'." k!.'['y ,iskii,i\\;ii w Japonii i >v N.'.'riiL/c..'ti. ;iLiior h.ippiiii)-gw !np. Hfinnu^- ,' .', ; < ,;yc ,ni
la^rne i loriipLiii. 1951..',!. Jcsl vvspi/ak)/yc,'cieii'i zespou Pluxi;s. ,k-ro iiiii/.k.i poi.-':' na
pr/ebii.-i.''; i.j.:i^;l-^l \\ swi.)bi.;(J..:ie posuniiych akc)i. pisanych ni. i ,. di.. ','\,-iii,'paJ,iK\;i
ihi;'o wioli.incyclisil^i Ctiarloliy Yloorina-i.

619. Riili'y i ^c'^-'/

Nowe pcjinowani;: '.'k.,;,'- ,;u;,",c.-';.c; i c/.isu n^'''v\ ^J. iii fv'i'rv K-ilcy . Sicv^ t<eicii. Terry
Mitch,.:!! R:ny i;.;; . ,'3M wy, l,.'po\';)ijuki) pki.i!',ia i s,;,^oi0i;ist'i \v kabas^iacii Pary/d i
Skand) na.-;'. \', r. :'^l; /i.;-..; : tv ^aii Fiarn i-n.-u ic-'iiita,i 1'aiidil 1'r'i.i Naiha. za kn')ryin uti;;t
i;v .-i.' i:.,!'i, \'y ?,tiuiK>w:ic lani i;'.^ ,:lyl-/il.! n^i.-yk.; hindiiska. fis/e koi'iip"zycje iiiA.rLiiin.-nL :L , / nd'/i;;i-i'!i t..smy nia^i.i.oUiiK.iw^, np. Eiir Pif.f na 2 !o -icpiaity i 5
riiagnetnioii. \'. ''. / /.'v .''(';;.;;.'t/i;.!lt.. ihc Pii'.i:'^'.' L'iiihi .iu: tilYS'..)l.ii sopranowy i
tam (l 96,.'!) i i:iak:i '.' .'f,".'.', '70. ^te\e l<,.cic1'; (i.;;', i^.^) k:.iaicii sic pod kicriinkicri
Miiiiauda i Beria v, \'i kLmd i'v ^-.^^'.'i- iiii), p; .^,;.'f<,I ..1 '{'. ; l Mii^ic CcniCi' w San
Franciscc>. pzili.'; pYi-^osi ,i^ ds> Nov,es;o ,!<.;'k.: ':ij/ie /Oaiio\vai was.ne strdio muzyki
eli;ktr0tik'/'ici w Aii ^c i na 'Ay-.pi;; .i^-ui ;>;ii>i;ov,'ai ia'iil--js/;i iniit;yki;. JaK: L;s Monte
Yoiiii^ ; Ril^v pr-; ^ il,.o.y oparte iia c.cmeuiarayCi; puwli''>r7e!'i,,.'ti ostinato-\vych, ktre
zmie;;!.:;,;',: s;,' i'aruAv> v\'o;;!0 tv tOMi poy.i;')'/.,.;;..;! iiiii/yki. iwor/yy rylinic/nc i dw^^.o^,' .:y!]ti!'u;' o niuma! nieziiii^iii.y;:; cLalakt^r/e ogoinym. jsi amorem utworw ;n->'i
h!"^|; iliiycr! ^ s:;;syn,i, c/ySlo .>a ,l'\\oi'^ insiruineni.". Muzyka fn^^Skanska

620. Curri/n.: ^u.n.i0l3

Meksykanin .laii.iii C ,;iiiiii; {\^~i'i l^5), / poc:ii.:^,;i,!a indianin, ^s/rJk-il si,; w Lipsku.
li_'.] pioiiici>:;i-i :i;ii/';,ki !iii^i^itoiiov\cj i iWii. ia/A-a iiiB;runieiii'A anio/liwia- jcyctiJ-;!
granic. D/saLil ;,'/ i.iko ski/ypek winno;'. W r. !^0:' powr!) do McKsyku gd/ie wystpowa
jako iki/ipck i i.'\r'.gcin, byi ie/ p.rz'.;z jaki c/as dyrekiorrm K-onserwatorinin Nari.iiJ^iyiCgo.
Piciwsze dziea (. ariiila .'ii;.-,/,i )es/c/u znamiona niemieckiego akademi.-iai;. / c,'asem
kompozytor zwrci! si ku rodzimenui folklorowi. Jednoczenie twor/a>; i!!-;v.^ry oparte na
coraz bardziL-) lilekonwencjonalnych systc-mach tonalnych, l u b.iri:'/o chc':"aktery;,iyc/.na
bd/ie dla nii.:go inikrotonowosc. Na dugo przed europ^kiii;; pionaiiii 2U -S.-ini Canilio Iw
'i/y! !ozm:iii dzieii; mikroto-nowe, posugujc si /rcs/ia podziaami iiie tylko na l 4 loiiii,
lecz rwnie mniejszymi na l/SS czy 1/6 tonu. <, .:r,-ilio jest autorem sr/eci oper (O^.^ia.'!
Mutiiiia. \ Z(///,'7), trzech tradycyjnych symfonii; napisa le trzy symfonie inikiolonowe
(wszystkie w jednym roku
1926), wielki Koncert potrjny na skr/ypcc, flet, wiolonczel i
orkiestr, Concertino na skrzypce, gitar, wiolonczel, flet piccolo i harf(wszystkie te
instrumenty ujte s mikrotonowo) z towarzyszeniem orkiestry strojonej normalnie oraz
oparte na materiale tonalnym Concertino na wiolonczel i orkiestr. Pozostawa wierny

273

postromantycznej estetyce dwikowej i tradycyjnym zaoeniom formalnym, ktrych

dziaanie mogo w pojciu kompozytora zapewni dzieom warto artystyczn. Wane
znaczenie miaa teoria, ktr Carrillo uprawri rwnolegle z kompozycj. Rozwija j bardzo
wolno, dochodzc co jaki czas do punktu, w ktrym mona byo zdefiniowa dalsze
podstawy stale rozbudowywanego systemu, l tak np. jeszcze w r. 1940, kiedy kompozytor
mia 65 lat, ukazaa si obszerna ksika pt. Ci chc'm de la Revolucin Musical dcl Sonido
13, obejmujca analiz odkrycia dokonanego ju w r. 1895, a rozwinitego w cigu 45 lat do
totalnego systemu. W r. 1915 powsta Tralado sintetico de lirmonia.

621. Chavez i Revueltas

Wybitnymi postaciami muzyki meksykaskiej byli obok Carnila rwienicy Chavez i
Revueltas. Carlos Chavez (1899-1978). w kompozycji autodydakta. majc lat 16 napisa
swoj I Symfoni. Potem podrowa po Europie i Ameryce, zaoy w Meksyku pierwsz
orkiestr symfoniczn i prowadzi K onserwatoi ium Narodowe. W swojej twrczoci czy
elementy neoklasyczne z meksykasko-azteckimi. Pisa utwory orkiestrowe. koncerty
instrumentalne, dziea kameralne i wokalne, a nadto balety (m. in. oparty na temacie azteckim
balet Elfuego nuevo, 1921, La hi]ii dc Clquide) i oper PanfUo and Luuretta. Silvestre
Revueltas (18991940) ksztaci si w Meksyku, w Chicago i Nowym Jorku, uczy gry na
skrzypcach i dyrygowa. Jest autorem dzie orkiestrowych, baletowych i chralnych. Z jego
utworw popularno zdobyy poematy symfoniczne {Esquinas, 1930, Junitzio, 1933, a
zwaszcza Sensemaya, 1938, oparty na temacie pieni indiaskiej). Muzyka brazylijska

622. Villa-Lobos
Brazylijczyk Hector Villa-Lobos (18871959) by kompozytorem wyjtkowo podnym.
Napisa ponad 2000 kompozycji. Spord jego dzie naley wymieni: 12 symfonii, 4 poematy
symfoniczne, 5 koncertw fortepianowych. 2 koncerty wiolonczelowe, utwory na specyficznie
zestawione orkiestry, 17 kwartetw smyczkowych i liczne dziea sceniczne. Yilla-Lobos
obraca si w krgu kategorii styli', romantycznego, ktry zosta odrbnie przetworzony dziki
adaptacji tematyki folkloru brazylijskiego, pojtego do szeroko wraz z impulsami
portugalskimi,
afrykaskimi i rodzimymi indiaskimi. Dy do wyzyskania cech
stylistycznych folkloru brazylijskiego w zakresie rytmiki i mstrurnelUa.i'. L prawi! niernai
wszystkie znane galunk! mu/yc/ne. Do najbardziej cenionych d/ic-1 \'il!i-[.obosa nale
Buciiuma\?ro.s77t'fm.v(najpopi]!ariiit-j sze: / na S wiolonczel, F na sopran i wiolonczel i VI
na flet i fagoi), CIwras (rwnie/' na rne instrumenty) i Fan;a:](i i\z. saksofon. 3 waltornie i
orkiestr smyc/kow. w katalogu dzie kompozytora wane miejsce zajmuj rwnie utwory
ua gitar, 4 sonaty skrzypcowe i koncerty na mao w tym gatunku u/ywane instrumenty (m. iii.
Koncert na gitar i orkiestr ora/ Koncert liurfow,). Muzyka argentyska 623. WiUiams j Pa
Muzyka argentyska pi.jciwila si lako muzyka artystyczna dopiero z twrczoci Alberto
Williamsa (1862 1952). autora muzyki symfonicznej, kameralnej i fortepianowej, ucznia C.
Franckii. Wiliian-ss by wybitnym pianist, dyrygentem i poet. W swoich dzieach cielo
posii.:giwa' si opisujcymi lyiuianu i rodzimymi motywami. Pisa pod wpywem
impresjonistw francuskich, a potem wiedeskich dodckafuni-stw. Najwybitniejsze dzieia
Williamsa to' cykl 9 symfonii, poemat symfoniczny Poema de! fgnazu (1943) i 3 sonaty na
skrzypce i fortepian. WiHiams dziaa w wiciu dziedzinach muzyki - j;iko pedagog, dyrygent,
wydawca pi^rna i wydawca muzyczny, jako wreszcie organiz-uor argentyskiego ycia
muzycznego. Nazwany ojcem muzyki argentyskiej" Juan (anos Pa/. (l 90! 1972) by! .v

274

zakresie muzyki autodydakt. Dziaa te jako nauc/.yad. krytyk i eseista. Pisa', ^razii
neostylistycznie, ale ju w r. 1934 zainteresow.il si^ dodeKatonia Schnherga i Weherna: by!
le Jednym z pierwszych zwolennikw formy otwartej. Z dzie jego na uwag zasuguj
wczesne utwory jazzowe, koni.i.-ny instrument.alne, Mu&k-ri na ioricpia" i orkiestr (!9A3) i
orkiestrowe 1 ran^/urnim 'ioncs carinicus.

624. Ginastera
Alberto Ginastera (19!' 1983) wyszed jak wielu muzykw poudniowoaliieryka-skich od
stylizacji foikion.i aby nastpnie przej technik dwunastotonow (Konceil fortepianowy,
196S). Komponowa pocztkowo w uwspczenionym stylu narodowym (Punambi, I
Synifaniu}, adaptujc sugestie ludowe dia celw neoklasycznych na og konwencji fornlaiuych. Twor/yi w bardzo rnych dziedzinach muzyki, konsekwentnie odwieaj; swj
.jzyk dwikowy. Napisa m. in. // Kwartet smyczkowy (dodekafoniczny), koii-:':!" na harf i
orkiestr, utwr Cahtatu para Amencu mugica na sopran, 2 fortepiany i pcrkusic (do tekstw
prekolumbijskich, 1960) oraz opery Don Ro-drigo i Komar7.o, a taki. balety {Panamhi,
Estanda, Variuciones concertarites) oraz kom- pozycj religijn Turhw im' Pussionem
Gregoritinam na 3 piewakw, chr chopicy i orkiestr (1974). rozwj icchnik przebiega w
twrczo; Gina&tciy rwnolegle do rozwoju muzyki amerykanskir; i europejskiej, zyskujc
kompozytorowi du popularno.

625. Kogel
Interesujc osobowoci w nowej muzyce jest Mauricio Kagel (ur. 193!). pochodzcy z
Buenos Aires, zamieszkay w Kolonii. Kagel interesw;!) si muzyk;.; od najwczeniejszych
lat, uczc si prywatnie gry na fortepianie i wiolonczeli, harmonii i dyrygowania. Od 1949 r.
dziaa w Buenos Aires jako muzyk zespou i dyrygent Agrupacin Nucva Musica,jako muzyk
filmowy i teatralny. W 1957 r. przenosi si na stae do Kolonii, gdzie dziaa nieprzerwanie,
bulwersujc niemal kadym nowym utworem nawet najbardziej wyrobion publiczno
muzyczn. Z jego dzie n;i uwag zasuguj: Seksret smyczkowy (1953), Anagrama na 4
wokalne glosy solowe, chr mwiony i zespl kameralny (1958), Helerofonia na wielk
orkiestr symfoniczn (1961), Matr/i na 2 wiolonczele i perkusj (1964). W Diuphonie na
chr. orkiestr i 2 projektory (1964) Kagel. zaprezentowa nowy wariant utworu chralnosymfonic/nego. stosujc diapozytywy i projekcje filmowe jako materia notacyjno-muzyczny
(a zarazem uzupeniajcy wraenie odnoszone przy suchaniu utworu). Nowsze dziea Kaala:
Kwiriel miycz-kowy, Acustica na dwiki instrumentalne i elektroniczne, aniyopera
Staatstiwulcr (1970) i Yaride, spektakl koncertowy dla aktorw7 i muzykw ()977). Muzyka
japoska

626. Takemitsu i inni kompozytorzy japoscy

Muzyka japoska jako jedyna waciwie wrd azjatyckich bierze od lat udzia w rozwoju
muzyki wiatowej, gwnie dziki nawizaniu do tradycji europejskiej, przy jednoczesnym
zachowaniu elementw wasnej tradycji, co siato si w peni moliwe dopiero w nowej
muzyce. Po II wojnie czoow postaci wczesnej modej generacji skupionej w grupie Jikken
Kobo (Warsztat Eksperymentalny) by Toru Takemitsu. Grupa ta skadaa si z 14

275

kompozytorw, wykonawcw, poetw, malarzy i inynierw, ktrzy operowali rnymi

rodkami, tworzc bogate spektakle, niezalenie od podobnych spektakli tworzonych we
Francji czy w Ameryce. Toru Takemitsu (ur. 1930) jest w kompozycji samoukiem. Uywa
tradycyjnych instrumentw japoskich, ale nie tworzy w duchu japoskim. Mimo to jego
muzyka ma w sobie co z syntezy muzyki zachodniej i japoskiej. Z jego dzie najwaniejsze
s: l 'ocalismus A l na. tam (1956), Musie ofTrees na orkiestr (1961), The Doricin Hormon
na 17 instrumentw smyczkowych (1966) i Gemeaux na orkiestr (1972). Z innych twrcw
japoskich na uwag zasuguj zwaszcza: Toshiro Mayuzumi(ur. 1929. symfonia A' irvuna).
Makoto Moroi(ur. 1930), Yori-Aki Matsudaira(ur. 1931, syn kompozytora Yoritsune Matsudairy, autor czcy muzyk yw, bezporednio wykonywan, z muzyk nagran, oraz Yuji
Takahashi (ur. 1938), piszcy muzyk na podstawie procedur przejmowanych z matematyki.
Muzyka polska (II)

627. Wspczesna muzyka polska

Od trzydziestu lat muzyka polska cieszy si w wiecie rozgosem, jakiego dotd w tak
szerokiej skali nie miaa. Zoyo si na to wiele rzeczy: Warszawska Jesie", teoretyczne
przygotowanie do nowej muzyki, zainteresowanie kompozytorw nowymi technikami, w tym
rwnie najstarszych
twrcw (typowy przykad: Bolesaw Szabelski), dziaalno
wydawnicza i pedagogiczna, ale przede wszystkim obecno nowych utalentowanych
konipozylorow, ktrzy mogli si zmierzy z
wybitnymi twrcami obcymi. O
najwybitniejszych twrcach polskich dowiadujemy si szczegowo w dalszych, osobnych
rozdziaach. Tu przytoczymy szereg nazwisk, ktre w rozwoju muzyki polskiej odgrywaj
rwnie wanej rol. S to czynni kompozytorzy dwu czy trzech pokole, rnice stylisiycznc
midzy pokoleniami me s wszake tak uderzajce jak w muzyce innych krajw. Augustyn
Bloch (ur. 1929) wybi si jako autor muzyki scenicznej (balety, opei-a- misterium) i dzie
koncertowych. Edward Bogusawski (ur. 1940) znany jest gwnie jako autor dzie
orkiestrowych i opery kameralnej. Andrzej Dobrowolski (ur. 192! i pis/c dziea orkiestrowe i
muzyk elektroniczn. Wojciech Kilar (ur. 1932) jest pr/ede wszystkim autorem efektownych
dzie orkiestrowych i muzyki filmowej. Andrzej Koszewski (ur. 1922) ujawni swj talent w
dziedzinie muzyki chralnej, mao w Polsce uprawianej. Wybitnym twrc jest Wodzimierz
Kotoski (ur.
1925), autor utworw elektronicznych, konkretnych, kameralnych i
orkiestrowych. Zygmunt Krauze (ur. 1938) jest nie tylko kierownikiem zespou Warsztat
Muzyczny", ale i autorem oryginalnych dziel orkiestrowych i kameralnych. Krzysztof
Meyer(ur. 1943) dal si pozna jako autor muzyki symfonicznej i kameralnej. Krystyna
Moszumaska-Nazar (nr. 1924) jest autork kompozycji kameralnych i wokalnych. Zygmunt
Mycielski (19071987) nie tylko komponowa, ale uprawia take krytyk i publicystyk
muzyczn. Tadeusz Paciorkiewicz (ur. 1916) pisze muzy- k sceniczn i instrumentaln. Piotr
Perkowski (ur. 1901) straci wiele swoich wczeniejszych dzie, ktre po I! wojnie wiatowej
bd to zrekonstruowa, bd te napisa od nowa. Witold Rudziski (ur. 1913). znany
rwnie jako teoretyk i pisarz muzyczny, jest autorem dzie ze wszystkich dziedzin muzyki,
od oper do muzyki kameralnej. Zbigniew Rudziski (ur. 1935, nie zwizany pokrewiestwem
z poprzednim) napisa szereg utworw orkiestrowych i kameralnych. Tomasz Sikorski (nr.
1939, syn wybitnego pedagoga Kazimierza Sikorskiego) skomponowa szereg dzie
orkiestrowych i kameralnych o odr'on\m charakterze. Marek Stachowski (ur. 1936) pisze
gwnie muzyk orkiestrow i kameraln. Witold Szalonek (ur. 1927) poszukuje w swoich
orkiestrowych i wokalno-instruinentalnych dzieach oryginalnych rozwiza technicznych i
stylistycznych. Zbigniew Turski (19081979), laureat nagrody olimpijskiej (zoty medal w
konkursie kompozytorskim XIV Olimpiady. Londyn, 1948 za II Symfoni) jest autorem

276

dziel scenicznych i orkiestrowych. Romuald Twardowski (nr. 1930) pisze gwnie mu/yk
wokaln. Adam Walaciski (iii-. 1928) znany jest jako autor muzyki kameralnej i filmowej.
Zbigniew Wiszniewski (ur. 1922) jest autorem baletu i muzyki elektronic/nRJ. Oczywicie
lista ta jest niepena, obok wyej wymienionych na uwag zasuguj;' k;ke inni twrcy, m. in.
Zbigniew Bargielski. Zbigniew Bujarski. Leoncjusz Ciiidi.irJ.. Jan Wincenty Hawel. Juliusz
uciuk, Zbigniew Pen- hcrski. Piotr War/echa, a z autorw muzyki konkretnej i elektronicznej
Bohdan Mazurek i Ulgeniusz Rudnik, dziaajcy w Studio Eksperymentalnym Polskiego
Radia w Warszawie.

628. Malawski
Twrczo kompozytorsk Artura Malawskiego (1904 1957). take znakomitego dyrygenta i
pedagoga, mona podzieli na cztery okresy. W pierwszym okresie (Allegro cupriccioso,
Sinjonictta i kantata Wyspa Goryon) obraca si w krgu oddziaywania kompozytorw dwu
wczeniejszych generacji, szczeglnie Ucbussy'ego. Stopniowe odsuwanie si od wpyww i
pena indywidualizacja wasnego jeyka nastpuje w utworach drugiego okresu (okresu
wojny: / Symfonia i // Kwartet smyczkowy). W nastpnym okresie (1947-52: Toccata na ma
orkiestr, r.tiiuly symfoniczne na fortepian i orkiestr, balet-pantomima Wierchy) Malawski
pisze swoje najwietniejsze kompozycje, prezentujc absolutne odejcie od ekspresji pnego
romantyzmu. Niemal wszystkie utwory tego czasu (z wyjtkiem Wici\'h('m) to kompozycje
orkiestrowe. Pen dojrzao twrcz kompozytor osiga w okresie po r. 1953; (// Symfonia i
H angaria}, kiedy obiera now drog intensywnych, dramatycznych ekspresji nawet za
cen powrotu do kategorii romantycznych. Artur Malawski by jednym z najwybitniejszych
kompozytorw kierunku wspczesnej syntezy.

629. Folklor w muzyce polskiej

Istniej dwa sposoby adaptacji folkloru w nowej muzyce: przejmowanie in crudo materiau
ludowego i dopenianie go odpowiednimi rodkami tonalnymi, ryunicznymi i kolorystycznymi
oraz komponowanie w duchu ludowym, co kompozytorom przychodzi stosunkowo atwo. W
polskiej muzyce nie mielimy takich fanatykw folkloru jak Bartok czy Koday, ktrzy
dokadnie przestudiowawszy jego cechy, mogli tworzy w idiomatyce folklorystycznej.
Przykadem dla twrcw polskich staa si metoda Karola Szymanowskiego, ktry stara si
operowa folklorem na tyle odrbnym (np. gralski.. kurpiowski), by przez sam ten fakt
muzyka moga by oryginalna. W jego lady poszed Artur Malawski (Wierchy), a take
Stanisaw Wiechowicz (m. in. Chmiel, Pragn oczki) czy Witold Lutosavvski(A^a/a.s'M;7c/,
Tryptyk lski}. Po adaptacji nowszych rodkw w muzyce zainteresowanie kompozytorw
folklorem zmalao i zostao ograniczone do biernych adaptacji lub do do odlegych od
folkloru eksperymentw (Wojciech Kilar Krzesany, Zygmunt Krauze Folk Miis'r).

630. Szaowski i Palester

Antoni Szaowski (1907 1973), ucze Nadi Boulanger. oJ 24.ioku ycia mieszkajcy w
Paryu, uchodzi w Polsce za czoowego reprezentanta neokkisycyzmu. Preferowa form)'
cise, wyprbowane, zna i stosowa wszystkie sztuk i kontrapunkiyczne, potra- lit jednak
swoj muzyk nasyci parysk elegancji} i z polskiej tradycji symfonicznej wywodzc si

277

emocjonalnoci, zabarwion iiiit osobist (przede wszystkim mowa tu o synnej Uwerturze,

1936, i o Sinfonietcie, 1940). Byi kompozytorem par excel!encc-instrumentalnym uprawia
gwnie lormy symfoniczne, koncertowe i sonatowe, unikajc muzyki wokalnej. Wielk
warto maj jego utwory kameralne (m. in. Sonatina na obj i fortepian). Roman Palester (ur.
1907) studiowa we Lwowie i w Warszawie histori sztuki, kompozycj i teori. W lalach
trzydziestych by) jedn z czoowych postaci polskiego ycia muzycznego. Jego twrczo
dzieli si wyranie na tr/y okresy. charakteryzujce si odmiennymi zainteresowaniami
kompozytora. Pierwszy okres zamyka si w latach 1930-1945 (naley tu m. in. / Symfonia,
1936, oraz III Kwartet smyczkowy). W utworach tego okresu ujawnia si wielki temperament
kompozytora. rozmach w ksztatowaniu swobodnych linii oraz wyranie narodowy charakter
muzyki. W drugim okresie twrczoci (19451955) Palester stara si znale wasne
rozwizania problemu nowej techniki. W trzecim okresie (od 1956) poszukuje nowych
rodkw wyrazu. Jego muzyka pozostaje nadal barwna i dynamiczna, ale oglnie przewaa
idea muzyki skoncentrowanej zarwno w czasie, jak i w materiale (typowe kompozycje:
Study 58 na orkiestr kameraln, utwr punklualistyczno-koio-rystyczny, oraz // Trio
smyczkowe). Dojrzao techniki, wielostronno zainteresowa twrczych, umiejtno
wytwarzania specyficznego kolorytu i klimatu dwikowego, wreszcie aktywna postawa
wobec przemian i innowacji czyni zamieszkaego w Paryu Palestra jedn z najciekawszych
postaci najstarszej generacji polskich kompozytorw.

631. Bacewiczwna i Kisielewski

Kompozytorka i skrzypaczka Grayna Bacewiczwna (19091969) studiowaa w
Konserwatorium Warszawskim (kompozycj u K. Sikorskiego, skrzypce u J. Ja-rzbskiego,
fortepian u J. Turczyskiego). Studia uzupeniaa w Paryu pod kierunkiem N. Boulanger
(kompozycja) oraz A. Toureta i K. Flescha (skrzypce). W latach pidziesitych porzucia
karier estradow i powicia si gwnie komponowaniu. Twrczo Bacewiczwny
koncentrowaa si wok trzech rodzajw muzyki: symfonie, koncerty instrumentalne i
kwartety smyczkowe. Symfonii napisaa w sumie 5 Cieli do 4 symfonii dodamy utwr
Miisica sinfonica in tr nwvimenti, 1963). samych koncertw skrzypcowych -7, kwartetw
smyczkowych - tyle. W utworach swych reprezentuje kierunek par
excellence
neostylistyczny, czc elementy barokowe z romantycznymi i klasyczne ze wspczesnymi.
W bliskim zwizku z tym kierunkiem stoi sama tematyka nierzadko ludowa, w kracowych
przypadkach nawet pozbawiona stylizacji (przykad: IV Sonata skrzypcowa, w ktrej temat
ludowy cytowany jest in crudo). Wysoko ocenia siejej /// Symfoni. IVKoncert skrzypcowy,
IV \ V Kwartet smyczkowy, Uwertur, Muzyk mi smyczki, trbki i perkusj (1958), Pensieri
notturni i Koncert na orkiestr. Bacewiczwna jest te autork opery radiowej Krl Artur i 3
baletw (m. in. Podanie wg tekstw Picassa. 1968). Stefan Kisielewski (ur. 1911), pisarz i
kompozytor, studiowa rwnie u K. Sikorskiego w Warszawie oraz w Paryu. Jest
znakomitym publicyst i krytykiem muzycznym, autorem szeregu ksiek. W kompozycji
zrazu zwolennik nurtu neoklasycznego. w pniejszych latach poszukiwa nowych rozwiza
formalnych. Pisze dziea orkiestrowe {Symfonia A i.inn'ru iini, Symfonia w kwadracie,
Koncert na orkiestr kameraln, Diwrtimcuto na flet i orkiestr), utwory kameralne, muzyki,;
filmow. Znaczn warto majjego kompozycje rortepianowe i pieni na glos / fortepianem.

632. Lutoslawski

278

Witold Lutoslawski (ur. 1913) ksztaci si w grze fortepianowej i w kompozycji (ucze

Witolda Maliszewskiego). Debiutowa na szerszym forum H anucnimi symfonicznymi (1938).
Jego dorobek twrczy jest stosunkowo szczupy, a!e Aieik;L'i wagi. Kompozytora interesuje
gwnie muzyka orkiestrowa; na twrczo w lei d/.ied-zinie skadaj si m. i n. dwie
symfonie (/ 1947, // 1967), Uwertura nu .mi yc:k i {} 949 ),MaUi sun (195!), oparta na
materiale ludowym, podobnie jak KniK-en mi (irkitsire (1954), ksztatowany jednak w duchu
muzyki ludowej, a wiec bez. uciekania siy do cytatw, czciowo dodekafoniczna Muzyka
ulobna na smyczki (195S), Trzy pn.MlmIiii, Gry weneckie na orkiestr kameraln (1961),
Livre pour orchesfi' (19St. Mi-pani (1976) i Novelette (1979). Wane iniejsce w twrczoci
Lulosawskiego zajmuj kompozycje wokalno-- orkiesirowe, m. in. ri pieni na glos i 30
instrumentw do siw K. lltakowiezwny, Trzy poematy lleiiri Michaux na chr i orkiestr
(1963). "iii\'ii ^ /.Wi^.s na gos tenorowy i orkiestr kameraln do tekstu J. l-'. Chabruna (;'-'(i
) ura/. /-(',< e\paci\\ du .\(n>!im'i! uj baryton i orkiestr do tekstu R. Dcsnosa (1975), i Sak e
(.iziea kamei-alne: Kwart! xinyc.:k(in'y i i 9:i--i i, i i.;/budowane /''re/iiili^i i. tii^n 11,1 ! 3
mstrumeniw sinycz- kowych (1972). Wybili!,,i po/'vc|a w dorobku kompozytora je^t pisany
dla Mcislawa Rostropowicza Koiii\ .' / '.: 'icumc-zeloH v (1970) ora;'' napisany dla Hcinza i
L' rsuli Holli-gcrw Koncert poctwji;: i,;! obj, hai'1' i orkicsire kaiiu'ni!!ia (19i-i0). /.
myl o modych sluchac/acii i \\\ kolawcach skomponowane zostay piosenki do sw J.
Tuwima odznaczali}.-,' si wyrafinowana melodyjnocia i prosioHf. W cigu 40 !at tworzenia
Lutosfawski wypr.icowal wasny, aTwo rozpo/.iiawd!i'iy stvl, nauJchowany subtelnoci
wybranych , ot'kw, wraliwoci smaku artystycznego i poinyslowoci w zakresic
leiTial.yki i iakiliry, wybi;nyin /mysiein lonny i wyszukana ekspresja. W technice tego
konipr/Mora wa/na roi odgrywa spi)sb forniowania maicrialu indywidualny, niekiedy oparty
na swoicie rozumianym aleatoryzmie. /'wtas/c/.a przebiegw czasowych.

633. Neoklasycyzm w Polsce

Neoklasycyz.iTi polski liii-' i'yl iylem oryginalnym, by replika podobnego stylu irarc'.!skiego. W iieokiasycyzrp.ie raiyskin') wieSkq roli; inogi;' jednak odegra tradyc'a, gdy w
muzyce polskie] chodzio iac/e| o naladowanie jii/. wvpia.'owanegu stylu O pewne)
odrbnoci siylu neokla^yc/nego w Polsce zawiadcza tylko jego ludowy koloryt (obecny
niekiedy w twrczoci Bacewic7wny). Neoklasycy/m polski byt stylem s/ab-lonowym,
szczeglnie w /ikresie arciiicktomki (klasycznej lub barokowej), melodyki (stereotypy
ternatyc/iiej ora/ hiiiTiioiiik' Przykadami d/iel amhitnycli mog by: Koncert nu nrkiesli-i'
Lr.!('-.!.iws[.,'fego (poczenie forni barokowych 7 element asn! ludowymi), C't)iu'eri(i
^T,",.s;1 S/.ibelskiego (neobarokowo) i Irni foi'ti'iiiano\vi.' Malaw-skiego (odmiana
neoimnainyL/na)

634. Panufnik i Spisak

W latach pidziesi;;',',. .'i,. ,'"a / r,;i!;,iliiieJS7ych osobowoci muzyki polskiej okaza si^
kompozytor i dyrygen; An-.ii/ei Pdm.insk (ur. l9l4). W dzieach, ktre na przeomie lat
czterdziestych i piecdzio: iych tworzy, muzyka polska znalaza ciekawy, oryginalny i
znamienny dla no^ >c.i \\ h ;n czasr-; dopiero co pojawiajcych si tendencji przykad
odmieiine^o o^. (ii.pr/.-diiich ladykalizmu i eksperymcnt,.;toistwa dwikowego (Uwertura
frui; ,'.-,",,. ;942. Ar^s^ !:\vinto\\'y na Fortepian. 1947, KoSy-ianka na 29 instrumentw
smyczkw'.cii i 2 liariy, 1947). W stosunku do utworw poprzednich kompozycje pisane po i
94iS i. ( Shi/iiiiui r/i-.licii i Synifaniapiikoju} wyrazilj osabienie rozmachu twrczego

279

koii.p.;/;, tora. Od r. 1954 Panul'nik dziaa (loa granicami Polski i dopiero w lalach
szescd/icskilych powstao szereg dziei ambitniejszych w zamierzeniu, ktre maj jedli.>.k /n
;,::/.eiiie bardziej dla ewolucji kon.po/ytora ni dla muzyki europejskiej w ogle, kicia po-,/!a
innymi torami. Sinfoniu Sacrd (1963), nowe kantaty i Koncert skrzypcowy (i 97 i i slano^ia
jednak dalej o wakoci dokona polskiego kompozytora, o jego iti; i i i'/v o '-'i ach
ksztatowania tiru/yki wedug praw wiasi.^o jzyka dwikowego i iin-iy >',;dualnei estetyki.
Micha Spisak i 1914 1965) studiowa 30 Dzitje n u/.yl w Katowicach i Warszawie. W r.
1937 wyjecha do Pary.i; '.i pr/o.hi' "a stae. Jego niema! wycznie instrumentaln muzyk,
einocjo''iahie hoyal; io/norodn, cechuje pewno techniki kompozytorskiej widne/na v.'
wietne' ..iktur/.e insiruinentalnej, w przejrzystej polilonice i w kolorystyce orkiestralnej. Jak.'
,n-ve Nadii Boulanger w Paryu, przez cale lata by wierny jej ideaom, a lak: '. St'"\vii!skiemu. ktrego naladowa w stopniu niekiedy przekraczajcym nor'";. ',i-?/spi'7ci.:/;ii<;
najlepsze utwory Spisaka wzorowane s na neoklasycznyrn i iieoh.ii'0'.owym modelu Strawiskiego. W niektrych dzieach koncertowych Spisak star.i! .;;, vi\!~ po/a te wpywy i
poszukiwa rozwiza w stylu neoromantyc/iiyin, ('.'go typ'.; ;,'','ory im. in. Kwartet
smyczkowy) nale jednak do rzadkoci. Przewaaj komp^eie rozwijane na zasadach
przedklasycznego kontrapunktu, oparte na nichii ;jioioryc/iiy!"ii. na prostych ujciach formy
(typowe przykady; obie Synip/Kinic.', to'.';;'!"-;;1.;;^ i (\iin ertu s;i<icoso na orkiestr).

635. Dodekafonia \v Polsce

Dodekafbni wprowadzi do Polski ucze Schnberga J"/;.'i KoiTicr, ktry nie tylko przej
technik swego mistrza, ale j tez bardzo ind\'vn-;!.iai!iie lo/wija. Koffler zastosowa
dodekafoni wyjtkowo wczenie nawet jak p,;i 'i.n.iiiki europejskie, bo j li w poowie lat
dwudziestych, natrali jednak na zupene nie:--! o/ii!nicnie; do dodekafo-nii odnoszono si w
Polsce owadnitej
ideami neosiylist^/p;, mi z wyjtkow nieufnoci. W latach
midzywojennych nie byo w Polsce mnse;! na t technik, ktra wymagaa znajomoci
rzeczy, wyobrani i wielkiej to!er;ir;i v obec wartoci jeszcze niewiadomych. Podczas wojny
dodekafoniczne utwr:) pi;y.i Regamcy, a po wojnie Haubenstock, Serocki i Schaeffer, a za
granic Palesiei.

636. Serocki
Kazimierz Serocki (19221981) studiowa ionepktn u S. S/F;i..(iskiego, a kompozycj
wpierw u K. Sikorskiego. a potem w Paryu u N. BouLi^.t.r. v,' Salach 19521959 napisa
szereg kompozycji, ktre przyniosy mu rozcos: .S'.1';'';! fii cl'.nt'\\' na fortepian (1952, dwa
fragmenty Suity s pierwszymi powojennymi ntv< onimi dodekafonicznymi na fortepian).
Sinfonietta na 2 orkiestry smyczkowe, Musu 'a (,>!ici'fU!ti<<' na orkiestr kameraln (1958),
Epizody na smyczki i 3 grupy perki.isv;iu.' ("^59), Se^menti na 23 instrumenty dte (1961).
Wielkie wokalne kompozycje Sero--'kie'20 powstay gwnie w latach 19601969: cykl
Oczy po\\ u'tr:ii do teksi\', l Pr/ybosia, cykl pieni Serce nocy do tekstw K. l.
Galczyskicgo. poemat a'/(a' ua .'' glosy recytujce, chr i orkiestr do sw rwnie
Gaczyskiego oraz Poecie na ;^, .p, iii i orkiestr kameraln do tekstw T. Rewicza. W A
piucire na fortepian Soi ocm poda ladem Stockhau-sena {Kimierstuck Xl forma
otwarta), W tym s.:in'ym c/:.isie po',vstaj..) Freski symfoniczne (1964) i Contiimum na 123
instrumenty n^i'1: i,svjne w szeciu grupach (1966). Najwaniejsze utwory z ostatnich lal to:
Furii'/- ';/'.,; . n;' -' fonepiany l orkie-str. Dramatic Story n<i orkiestr (1970), Fantasia
elegiaca na organy i orkiestr (1972). oraz Koncert na fiety proste i orkiestr (1974). W latach

280

19731977 Serocki komponuje swoje najambitniejsze dzieo: Adiibitum na orkiestr

symfoniczn, utwr kolaowy. stanowicy jakby podsumowanie jego wiedzy kompozytorskiej
i wyjtkowego w nowej muzyce rzemiosa. Rwnie wysokimi walorami odznacza si ostatnie
dzieo kompozytora Piunophonie na fortepian, rodki elektroniczne i orkiestr (1976
1978).

637. Baird
Tadeusz Baird (1928 - -19S l) studiowa u Woytowicza, Sikorskiego, Rytla i Perkowskiego.
Jest autorem dzie orkiestrowych: Sinfonietta (1949), 3 symfonie, 4 eseje (1958), Muzyka
epifoniczna (1963). Sin fonia breve (1968), Psychodrama (1972), Elegia (W!), koncertw
instrumentalnych: m. in. Ekspresje na skrzypce i orkiestr (1959), 4 dialogi na obj i orkiestr
kameraln (1964) i Concerto lugubre na altwk i orkiestr (1975), dziel kameralnych,
fortepianowych i pieni. Wane miejsce w jego twrczoci zajmuj dziea wokalnoinstrumentalne: Egzorta (1960), Erotyki na sopran i orkiestr. Etiuda na orkiestr wokaln,
perkusj i fortepian oraz kantata Goethe-Briefe na baryton, chr i orkiestr (l 970). Z dziel
scenicznych na uwag zasuguje jednoaktowy dramat muzyczny Jutro. W muzyce B;i,rda
cieray si dwa prdy: upodobanie do tradycji, wyraa- jcc si w licznych utworach
nawizujcych do dawnych epok muzycznych i archaizujcych, oraz zainteresowanie nowymi
technikami kompozytorskimi. Nadrzdno ekspresji w jego muzyce sprawia, e w twrczoci
trzyma si on zotego rodka, nie poddajc si tendencjom najnowszym. Od r. 1957 (Kwartet
smyczkowy ujty w technice dodekafonicznej) rozpocz si nowy nurt w twrczoci Bairda.
ktry na podstawie swoich poczyna mg by uwaany za polskiego Berga". tak wiele
analogii do wielkiego klasyka dodekafonii pojawio si w jego dziele. Zmys kolorystyczny,
zamiowanie kompozytora do ekspresji lirycznej i nadrzdno linii melodycznych sprawiy,
e muzyka Bairda zamyka si w kategoriach umiarkowanego wspczesnego ekspresjonizmu
muzycznego.

638. B. Schaeffer
Bogusaw Schaeffer (ur. 1929) uprawia rwnolegle dwie dziedziny komponowanie i
pisarstwo muzyczne. Kompozycji uczy si u A. Malawskiego, muzykologi studiowa na
Uniwersytecie Jagielloskim u Z. Jachimeckiego. Twrczo jego, obfita i rnorodna, nosi
znamiona sztuki stale poszukujcej, penetrujcej coraz to nowe obszary muzyki, od zagadnie
formalno-strukturalnych. kolorystyczno-brzmienio-wych. nowego typu ekspresji, czenia
muzyki powanej z jazzow po teatr instrumentalny, happeningi, muzyk akcji czy muzyk
dla aktorw. Jest te Schaeffer wrd polskich kompozytorw wspczesnych jedynym,
ktrego nie mona przyporzdkowa ramom jakiego jednego stylu. Kady jego nowy utwr
przedstawia rozwizanie nowego, innego problemu
kompozytorskiego, czego
odzwierciedleniem jest niejednokrotnie ju sam tytu i obsada dziea, np.: Tertium datur na
klawesyn i instrumenty (1958), Monosonata na smyczki, l'^iui\'alen:e sonore na perkusj,
Topofonka na 40 instrumentw, Concerto per sei e tr na zmienny instrument solowy i
orkiestr, Sculturu Mniu symfonia (1960), Musica ipsa na orkiestr niskich instrumentw,
Collage andForrn dla 8 jazzmenw i orkiestry, Course ,,/" na zespl jazzowy i orkiestr.
Koncert skrzypcowy (1963). S'ai'to na saksofon altowy i orkiestr, Co/lag na orkiestr. Hov,l dla 3 aktorw i orkiestry. Symfonia, Koncert jazzowy (1969), E.\[icrii>ifntii na orkiestr,
Symfonia ir '-' czsi-iach, Gravesono na instrumenty dte i perkusje (1977). Bardzo duo
uwagi powiec Schaefter muzyce elektronicznej (Symfonia, 1966. Temat, Synrhistwy.

281

Mi.f.w eleiironica na chr chopicy i tam, 1975), konkretnej (Assemhlu^es, Monolirani,

1968, Koncert na tam), kompozycjom scenicznym ('/'/.S' MW2, 1963, Kwarta dla 4
aktorw, Irunian Set, 1976, Yunimana) oraz utworom na instrumenty solowe, pisanym dla
wybitnych wirtuozw. Poza tym jest autorem wielu prac naukowych i popularyzatorskich z
zakresu nowej muzyki. [Ludomira Stawowy]

639. Penderecki
Krzysztof Pendcreck i ilir. !933) studia kompozytorskie odbywa pod kierunkiem A.
Malawskieeo i S. WiCi.iiowicza. Rycho te da si pozna jako wybitny twrca o wielorakich
zainteresowaniach formalnych. Jest autorem oper. dzie religijnych i symfonicznych,
koncertw instrumentalnych i muzyki kameralnej. Do najciekawszych pozycji w dorobku
orkiestrowym Pendereckiego nale: Emunacje (1958), Tren Ofiarom Hiroszimy" (1960) i
Poymorphia na instrumenty smyczkowe (1961), Anu-kiasis na perkusj i smyczki (1960),
Fluorescencje (1962), Dr natura xonoris (/ 1966. // 1971). / Symfonia (1973) i // Symfonia
(1980), Capriccio na obj i smyczki (1965). Koncert wiolonczelowy (1972), Koncert
skrzypcowy (1976). Szerok popularnoci ciesz si jego kompozycje wokalno-orkiestrowe:
Pasja \\-f: s\\'. ukasza (1965), Hies irae (1967), Jutrznia (1970), Canticum Cuniicoruin
Sulomonis (1973). Magmficat (1974), Te Deum (1979), a take Wymiary c-usu i ciszy (1960),
i Kosmogonia (1970). Opery Pendereckiego to Diuhly r l.oudun (1969) i Raj utracony (1978,
wg Miltona). Kompozytor napisa te 2 kwartety smyczkowe i utwr elektroniczny Psalmus
,,1961". W centrum kompozytorskich zainteresowa Pendereckiego ley problematyka
sonorystyczna operowanie samym brzmieniem i wynalazczo w tym zakresie. Melodyka i
harmonika zostaj maksymalnie ograniczone, a rytmika i agogika podporzdkowuj si
indywidualnej dla kadego utworu koncepcji organizowania czasu. Dziki temu udao si
kompozytorowi stworzy swj wasny, tatwo rozpoznawalny styl, styl muzyki moe zbyt
elementarnej i jednoznacznej. za to w caoci operujcej brzmieniem o nowej barwie i nieomal
namacalnej ekspresji. W utworach z tekstem wan rol odgrywa ;cz ekspresja sowa.

640. Grecki
Henryk Mikoaj Grecki (ur. 1933) kompozycj studiowa n B. S/.abelskiego. Napisa szereg
dzie orkiestrowych, chralnych i kameralnych, ktre bardzo szybko zdobyy sobie uznanie
odrbnoci i wieoci jzyka dwikowego. Grecki bowiem prezentuje ide muzyki w
szczeglny sposb uproszczonej, zredukowanej, sprowadzonej niemal do stanu narodzin,
jeszcze jakby sprzed wyksztacenia i wyodrbnienia si elementw muzycznych (cykl
Genesis, 19621964). Muzyka la przynosi olbrzymi adunek ekspresji typu emocjonalnego,
osignity gwnie poprzez dziaanie kontrastami dynamicznymi. Zamiowanie kompozytora
do prostoty osiga swoje apogeum w prawie godzinnej III Symfonii Symfonii pieni
aosnych" (1976); tu jednak poprzedni dynamizm przeradza si w nastrj kontemplacji, a
forma nabiera charakteru statycznego, nierozwoj owego. Obok ju wspomnianych do
najwaniejszych dzie Greckiego nale: Epitafium na chr i zesp instrumentalny do sw
J. Tuwima (1958), / Symfonia 1959" na smyczki i perkusj, Scontri (1960) i Refren (1965)
na orkiestr, cykl Muzyczka (I, II, III 1967, IV 1970). muzyka na zespoy kameralne, Ad
Matrem na sopran, chr i orkiestr. // Symfonia Kopernikowska" na sopran, baryton, chr i
orkiestr (1972), dwa utwory na chr a cappella (Eunies ibant et fiehant i Amen) oraz Koncert
klawesynowy (1980). yjemy dzi w epoce elektronicznej. Po epokach wokalnej i
instrumentalnej kolej przysza na ow trzeci epok, ktrej najpeniejszym wyrazem jest

282

moliwo utrwalenia muzyki rwnie dla przyszoci (pomylmy: co dalibymy, by mie

utrwalona^ muzyk Chopina w jego autentycznym, wasnym wykonaniu) oraz moliwo
komponowania bezporednio, bez pomocy (stale dotd midzy kompozytorem a wykonawcporedniczcego} zapisu. W tej epoce w epoce, zdawaoby si, nieograniczonych
moliwoci zasza rzecz okrutna dla samej muzyki. Era elektroniczna to take era
wielkiego ruchu muzealnego; muzyka klasyczna i romantyczna, a
wic muzyka
niewspczesna liczy si dzi bardziej ni muzyka wspczesna. Na pytach, w radio, w salach
koncertowych i operach triumfy wic wykonania dzie znanych od dawna, kreacje niekiedy
perfekcyjne, ale przecie tylko odtwrcze. Wszelkie innowacje w dziedzinie muzyki maj w
tych warunkach bardzo trudny dostp do nowego, szerokiego audytorium, ale tak byo zawsze.
Zanim to, co teraz si tworzy, wejdzie na dobre do muzyki trzeba poczeka kitka
dziesicioleci. Ale wiedzie i pisa o tym -trzebaju dzi. Muzyka, jej rozwj nie ma koca.
ycie jest krtkie, ale sztuka wieczna: ars /onga vita brevis.

641. Teatr m'<trunientahiv

Muzyczny teatr inslrumen!:dny ma / teatrem waciwym niewiele wsplnego. wsplny jest tu
najwyej udzia :\ k torw. Te;ilr instrunicnialny jest cile /wizany z ide muzyki
audiowizualnej, k lora polega na moliwoci iwboru w percepcji miedzy czynnikiem
suchowym u w /rok owy ii'. Muzyka aiidiowizi.aliiy nic chce Fim,ernw;i asocjacji, lecz
stawia sobie / a zadanie dysponowa szczegkie^o rodzaju iniei-wrlain), zachodzcymi
pomidzy lym, co w Ki/hute, a l\'n], co sys/aiic. Istnieje moliwo posuenia si matenaleii''
lak dalekim od tworzywa niuzyi.znego. e wizualn.i prezentacja staje si naprawd
rwnowanym elemciT.en' caoci (mona tpo dokona
bezporednio, stosujc
niekonwencjonalnie tekst literacki, sw'..'', sanie wartoci fonetyczne itp. rodki). Muzyka
audiowizualna. ohejrmsj.iCii dzi do duy obs.Z(i.i kompozycji - od teatru insmimenlaipego
i.!o liappepiiiidu, bdzie si jeszcze dugo 'poykaa z brakiem zrozumieni;!. Gwne arzmy
przeciwko tej muzyce iti;iia ch;;r<iUe;-esteyczny, dotycz jednak hardziej sfery dziaania
kompozytorw ni odbioru. Myl audiowizualna zostaa poi.'hwvcona '.ylko przez nielicznych
twrcw. Wrd nich naley wymieni pr/ed..- wszystkim C';;g,e'a; niekire z. jefo dziel
skomponowaliC zostay bardzo wczenie i r-v r-no/e jeszeze nie w peni jako muzyka
;iiidio'.vizi.iai!ia. np. pochodzca z r. 1952 Wi,'<'r Musi<: ,.t'o'- a pianist. ijsin;-; al;.o radio,
whistles. uaiei containers. deck ofeard-'". Do pniejszych nale: '-fu.-.ii K alk. ^'atcr Walk.
Sonulis oj Vt'nicc. '1'heaire Pii.'<\ (z!;;;ne \ Polsce;' realizacji prze/zesp MW 2,'. ynrttiriiii:1,
t . Ne\\'port ^/fix czy Rein ,'on. AudiowiZ.ii<')ne s te niek'.re kompozycie Alistma (rip.
Arcidents na fortepian, 'amc. lustru, r-kcjc i projpkejc), Chi;'i'ego (rp. 'l dt!, rn; dla aktorapianisty)i B. Sc!':iel'fer;i (m. in. K^irtci 2 'i mi!:\-'((i \vi:nti!iu<}. Muzyka audiowizualna
nie ma leszcz? oho,\i;;.zujticeJ estetyki, czcyo, co mon;' by okreli !ym mianem,
przypuszczainic iflaScgo. /-- kade dzieo wprowadza niepoiwnvwal.n 7 niczym innym
estetyk wasn. Pokazanie muzycznego ekstremum w zakresie wi-zualnosci przyczynio si
do skierowania utworw muzycznych w stron teatru a poniewa (podobnie jak w
poczeniu mowy i muzyki, sowa i dwiku) nse muzyka ma hyc podporzdkowana idei
teatralizacji, lecz elementy teatralne powinny by tr k i o',1, arie muzycznie, powstawao
pojcie instrumentalnego teatru. Istnieje niewiele kompozycji, ktre tu nale (autorzy: Kagel,
Slockhausen, B Schaeffer, Austin, Ashicy. IIiiler, Salzman, Marco). Przykadem poczenia
elementw teatralnych z. instrumentalnymi jest kompozycja Kagla Sur ,'iCfiie, w ktrej jednak
insirumep.talisci uzalenieni s od 3 aktorw interpretujcych tekst (sowo, gest, spie\v). a
pewne partie traktowane s powirzeniowo (dziki nagraniu na tam i reprodukcji).
Moliwoci teatru instru-menialnego. nie skaonego supremacyjnym wpywem d/isicjszcao

283

teatru, s porwnywalne do moliwoci muzyki: s nieograniczone, a jednoczenie

ograniczane bardzo jeszcze skromnymi informacjami co do zwizkw, jakie moc zachodzi
pomidzy takimi parametrami, jak dwik, ruch, semantyczne i foniczne sowo, gest i rytm.

642. Happeningi i muzyka konceptualna

Z teatrem szerzej pojmowanym wie si happening, ktury pujawii si pod koniec lat
pidziesitych najpierw w galeriach nowojorskich w s;od("A rkii malarzy i rzebiarzy. aie
udzia kompozytora Cage"a by w nich tak decydujca, ze gatunek len naley rwnie do
muzyki. Happening (czyli: zdarzenie) w'ykr;ic/a poza muzyczne ramy formalne i jest
rodzajem
nieprzewidywanej akcji, zoonej /. ruchw, obrazw, zaj i dwikw
odizolowanych od sensu, zwaszcza rozwojowego, tak istotnego dla muzyki. Z happeningiem
wie si tzw. prose rnusic. opai la i.a wskazwkach w postaci jakby mikroscenariusza (La
Monte Young, B. Schaeffer. George Brecht). Koncepcje te wykraczaj poza dotychczasowe
konwencje, ale - praktykowane przez, kompozytorw - nale jeszcze do muzyki. Tu te
naley muzyka konceptualna, ktra nawet materiaowo wykracza poza elementy muzyczne,
ogranic/ajc si do wyobrae (Tom Johnson), akcji (Robert Moran), gestw (Larry Austin)
lub do sownego przesania (Eric Andersen).

643. Muzyka konkretna. P. Schaeffer i studio paryskie

Poszukiwania kompozytorw poza sfer dwikw, w zakresie szmerw,datuj si od
pierwszych lat dziesitych naszego stulecia. Ale dopiero w r. 1948 przy uyciu wczesnej
technologii nagrywania, montowania i przetwarzania dwikw i szmerw, uzyskano pen
kontrol nad nowym materiaem muzycznym. W Paryu Pierre Schaeffer dokonywa
pierwszych prb uzyskania muzyki przez elektroniczne przeksztacenie gotowego materiau
wyjciowego (piew ptakw, haas uliczny, rozmowa, muzyka instrumentw concret
sonore) w zakresie jego wszystkich waciwoci (typu: barwa, gsto, dynamika, wyrazisto
itp.). Jego gwne dzieo Symphonie pour un homme scul odznacza si doskona
realizacj, mimo pionierskich warunkw, w jakich reali zowao si to zamierzenie. Pierre
Schaeffer (1910 1984) ukoczy Ecolc Poytechni-que i Ecole des Telecommunications de la
RadiodifTusion-Television Francaise (R.T.K), otrzymujc dwa dyplomy. Majc 32 lata,
zaoy wsplnie z J. Copeau Studio d'Essai. Wydelegowany przez R.T.F. za granic,
Schaeffer da si wkrtce pozna jako pisarz, autor ksiki o Ameryce (Amerique, nous
fignorons). Ciekawa jest podana przez Pierre Schaeffcra definicja muzyki konkretnej. Aby j
uchwyci. naley zdaniem SchaefTera ustali i pozna definicj muzyki dotd tworzonej.
Muzyk dotychczasow stanowi materia sztucznie produkowany, wyraany w symbolice
nutowej i oywiany jedynie za porednictwem wykonawcw. Taka muzyka jest wic
abstrakcyjna i staje si konkretna dopiero przez wykonania. A zatem prawdziw muzyk moe
by jedynie muzyka konkretna, muzyka, ktrej nie trzeba ani wykoncy-powywa, ani
notowa, ani wreszcie wykonywa. Muzyka konkretna Schaeffcra jest syntez naturalnego
materiau i technicznego sposobu realizacji. Chodzi tu o pene wyzyskanie nie tylko gosu
ludzkiego czy dwiku instrumentalnego, ale caego dostpnego nam tworzywa, sowem
wszystkiego, co si da nagra, zmontowa, przeksztaci i zestawi. Z biegiem lat muzyka
konkretna zbliya si do muzyki elektronicznej, na co wpyn prosty fakt analogicznego
dziaania podobnych czy identycznych nawet metod technologicznych i urzdze. W studio
Pierre Schaeffcra pracowali tacy kompozytorzy, jak Malec, Canton, Tamba, Miroglio,
Boucourechliev. Mache, Ferrari czy Bayle.

284

644. Muzyka elektroniczna

Muzyka elektroniczna datuje si od pierwszych lat pidziesitych (Kolonia: 1951 1953).
Jako materia wykorzystuje si w niej przede wszystkim dwiki wytwarzane przez
urzdzenia elektroniczne. Utrwalone na tamie, dwiki te mog by poddawane wielorakim
przeksztaceniom. Podstawowym materiaem w czystej muzyce elektronicznej s tony,
wielotony (harmoniczne lub
nieharmoniczne) oraz szum. Przeksztacenia dwikw
dokonywane s przez filtry elektryczne, ktre ujmujc fragmentami widmo dwiku,
przyczyniaj si do zmiany jego barwy, przez modulatory, dziki ktrym zmienia si
wewntrzna struktura danego dwiku, oraz przez szereg urzdze wprowadzanych do
studiw co kilka lat, ktre umoliwiaj dokonywanie przeksztace natury samego
wyjciowego materiau dwikowego. Skala rodkw wraeniowych muzyki elektronicznej
jest olbrzymia i siga od najdelikatniejszych pasm dwikowych a po potne zway szumu.
W przeciwiestwie do instrumentw nie ma tu adnej skali, wysokoci dwikowe mog si
zmienia nieznacznie, co odpowiada takim interwaomjak czy .-,- tonu, interwaom
syszalnym nie tylko poziomo, ale oddziaywajcym rwnie harmonicznie jako stop
rnych dokadnie okrelonych wysokoci. Jest jasne, e taki wiat nieskoczonych (w sensie
matematycznym) moliwoci stawia przed kompozytorem nowe, waciwie zawsze nie znane
mu zadania Tote wikszo kompozytorw stoi z dala od tej muzyki, zadowalajc si
twrczoci w dziedzinie instrumentalnej czy wokalnej. Muzyka elektroniczna nie ma skali,
nie ma stroju rwnomiernie temperowanego; dowiadczenia uzyskane przy komponowaniu
muzyki
nieelektronicznej s dla kompozytorw zupenie nieprzydatne, co wicej:
wprowadzane do muzyki elektronicznej, by moe obciayby tylko kompozytorw. W
muzyce elektronicznej obowizuj nowe kanony kompozycyjne; w pewnym sensie z uwagi
na konieczno wyznaczania wszystkich szczegw utworu muzycznego dopiero tu
komponuje si naprawd, poniewa nie operuje si niczym gotowym. Zarwno elementy
mikroformalneJak i makroformalne musz by przewidziane przez kompozytora, co wymaga
specjalnego rodzaju talentu. Moliwoci zestawiania z sob najrniejszych struktur potguje
szereg technik wypracowanych w studio (nagrywanie w maych odstpach tego samego
materiau, kolaowe zestawianie wybranych struktur, regulacja procesw dynamicznych,
rytmizacja przez traktowanie tamy jako podziaki czasowej, uycie rnych szybkoci
przebiegu, zastosowanie ptli, ktrej elementy mog by przy powtrzeniach rnie
profilowane, przenikanie rnych rodzajw muzyki, efekt echa czy efekt przestrzennej lokacji
dwiku, ktry moe wdrowa z gonika do gonika w rnych ujciach tempa i gonoci).
wiat muzyki elektronicznej jest odrbny, ale w cigu blisko 30 lat zosta przez suchaczy
przyswojony. Jej wpyw i wpyw zwizanych z ni dowiadcze kompozytorskich na muzyk
nieelektroniczn jest ogromny.

645. Studia eksperymentalne

Muzyka elektroniczna (podobnie jak muzyka konkretna) nie jest jeszcze uprawiana w caym
wiecie. Jak dotychczas, studia muzyki elektronicznej s nieliczne. Najwaniejsze z nich to:
Studio fur Elektronische Musik w Kolonii. Studio di Fonologia Musicale w Mediolanie,
Studio di Fonologia Musicale i! we Florencji. Studio Muzyki Elektronicznej w Tokio, studio
w Belgradzie, Studio Eksperymentalne w Warszawie, Columbia-Princeton Musie Center w
Nowym Jorku, dals/c w Utrechcie, w Brukseli (obecnie przy uniwersytecie w Liege), w
Hilversum, w Londynie (BBC Radiophonic Workshop), w Urbanie, Toronto. Monachium

285

(dwa studia), w Eindhoven oraz w Pa- ryu przy Groupe des Recherches Musicales oraz nowe
Studio Apsme: wielkie znaczenie dla rozwoju muzyki maj studia prywatne lub suce
stosunkowo zamknitym grupom kompozytorw, np. studio SFM we Florencji, studio w
Gandawie czy studio Petera ZinoviefTa w Londynie. Kade studio wyglda inaczej, bowiem
ambicj ich zaoycieli byy rne zastosowania kompozycyjne sprztu. Dla przykadu -studio
belgradzkie wyposaone jest w specjalnie
skonstruowan w Londynie aparatur
umoliwiajc komponowanie bardziej ni dotd bezporednie (dziki moliwoci sterowania
wieloma parametrami niezalenie od siebie), a jednoczenie pozwalajc na zatrzymywanie
si w dowolnym punkcie komponowania oraz na kontrol rnych jego warstw bez naruszania
caoci (dziki tzw. sekwenserowi dysponujcemu 256 zdarzeniami -- w trzech zakresach;
ilo informacji: 10000). Aparatura ta (nazwa SYNTHI 100) wymaga, by partytura, plan
dysponowania materiaem, kontrola przebiegu zdarze czy dyspozycja stereofoniczna
oddalay si od praktyk znanych w studiach elektronicznych w stron dziaania nowego
zupenie, bo pzautomatyzo-wanego typu. Muzyka tworzona na syntezatorach (ang.
synthesizer) moe kompozytorw prowadzi do najrniejszych rezultatw, a rozwj tego
typu aparatw pozwala na przypuszczenie, e powstanie wielka ilo kompozycji
elektronicznych wykraczajcych poza dotychczasowe w tym zakresie konwencje. Do
najciekawszych utworw skomponowanych za pomoc syntezatorw nale utwory Tristrama
Ogilvie Cary'e-go, Paula Pignona i Vladana Radovanovicia.

646. Stereofonia: syszenie panoramiczne

Stereofonia zbliya suchaczy muzyki z tamy niemal do ideau. Oto zamiast suchania z
jednego rda, ktrym jest monofoniczny gonik, odbiorca ma do czynienia ze wspania
iluzj syszenia naturalnego, z odpowiedni lokacj przestrzenn instrumentw i gosw.
Przekaz elektroakustyczny operujcy dwoma (lub wicej) kanaami umoliwia wyjtkow
plastyczno i wyrazisto wrae
dwikowych; ktre zmasowane w nagraniu
monofonicznym deformoway nie tylko przestrzenny stan rzeczy w nagranej muzyce, ale i
wraenia odnoszce si do poszczeglnych zjawisk dwikowych. Pierwsze prby
stereofoniczne sigaj roku 18S1, o syszeniu przestrzennym, panoramicznym mylano wic
od dawna. Pyty i radiowe nagrania stereofoniczne datuj si w przyblieniu od r. 1960.
Pierwsze utwory muzyki konkretnej i elektronicznej byy realizowane jeszcze monofonicznie,
kilka z nich doczekao si wersji stereofonicznej. W ostatnich latach wprowadzono tzw.
kwadrofoni: dwiki nagrywa si, przekazuje i odtwarza czterokanaowo.

647. Moog i syntezator

Syntezatory s pierwszymi aparatami muzyki elektronicznej skonstruowanymi wycznie do
wytwarzania dwikw elektronicznych. Mog one wytwarza tony i dwiki. a take szmery
rnego rodzaju, mog te konstruowa procesy muzyczne i transformowa je gwnie dziki
wielofunkcjonalnej automatyzacji. W istocie rzeczy jest to zreszt pautomatyzacja. Jej
pocztki sigaj roku 1955: amerykaska firma RCA zaprezentowaa wtedy tzw. Electronic
Musie Synthesizer; urzdzenie to pracowao na uniwersytecie Columbia-Princeton, ale z
dzisiejszymi syntezatorami czya je tylko wsplna nazwa. Waciwym prekursorem
dzisiejszych syntezatorw jest tzw. syntezator Mooga, nazwany tak od nazwiska swojego
konstruktora, Amerykanina Roberta A. Mooga (ur. 1934), ktry w r. 1964 pierwszy
wprowadzi czci syntezatora ze sterowanym napiciem. Dziao si to w okresie, kiedy tego
typu urzdzenia traktowane byy raczej jako idee czy pomysy, ale fakt prekursorstwa Mooga

286

sprawi, e przez pewien czas identyfikowano wszystkie syntezatory z jego nazwiskiem. Po

jakim czasie pojawiy si syntezatory w Niemczech, Anglii i w Jugosawii, tworzc w ten
sposb do szerok baz eksperymentaln dla kompozytorw. Dla
syntezatorw
charakterystyczne jest urzdzenie umoliwiajce sterowanie napiciem (w jzyku angielskim:
voltage control). W urzdzeniu tym zmian dokonuje si nie manualnie, lecz elektrycznie.
Napicia sterowane s w rnych frekwencjach; za pomoc oscylatorw umoliwiajcych
rne formy przebiegu mona nadawa im odrbne charakterystyki. Moliwe jest wzajemne
oddziaywanie napicia i czstotliwoci, dziki czemu dziaanie w tym zakresie jest bardziej
ni dotd bezporednie. Najistotniejszym przymiotem tego urzdzenia jest moliwo
uzyskiwania bogatych charakterystyk, ktrych zmienno jest tak przypieszona, e ucho
ludzkie nie jest w stanie za ni pody. Przemieszanie rnych napi i wczenie do procesu
twrczego wielu parametrw, w rnym stopniu od siebie zalenych, tworzy w sumie zoony
materia, atrakcyjny ju przez to, e nie jest on osigalny na innej drodze. Warto tu doda, e
proces muzyczny moe by w tym wypadku programowany, i to w skali od lnie za gw do
przebiegw ..niehe/i-.osieonich". co do ktrych kompozytor moe zachowa znaczny dystans.
W tej osiamiej sytuacji kompozytor nie produkuje ani te nie kontroluje sam dwiku, k;-.:wytwarza niesyszalne (nierozpoznawalne) krzywe napicia, ktrych dziaanie iia uowolnie
wybrane parametry muzyczne ju jest rezultatem. W stosunku do ki.isyc/nych studiw
elektronicznych syntezatory wymagaj minimalnej przestrzeni, co \w. iesi bez znaczenia dla
elektronicznego dziaania na ywo (tzw. live electronic n-iii'!':'

648. Live electronic musie

Muzyka ciek ironiczna odbiega od praktyki mu y/'n ej. ,1 sposb jej komponowania niczym
nie przypomina realizacji odtwrczych, jakie znamy pod nazwa wykonawstwa. Trzeba byo
dopiero pewnych udoskonale technicznych, ktre by pozwoliy na wykonywanie muzyki
elektronicznej na ywo". Live ekctronic musie oznacza wic prezentacj materiau
elektronicznego na wzr instrumentalny- zreszt przy udziale instrumentw; barwa i
akustyczna charakterystyka instnnneniow nie dochodzi do gosu, poniewa, kompozytorw
interesuj wanie jej elektroniczne przeksztacenia. Za utwr odpowiadajcy definicji live
electronic" mona uzna Cage"a (.'artrulfi' Musie, szczeglnie w wersjach, ktre powstay w
latach siedemdziesitych. Curtridgi' Muv'i<. tor amplitied smali sounds; for any number ot
players and loudspeakers" bo taki jest peniejszy tytu utworu, pozwala na tak szerokie
rozumienie tekstu, e trudno ten utwr w peni zidentyfikowa z potencjalnymi wykonaniami,
wobec czego punkt cikoci przesuwa si tu na technologi, co dla live elecli-onic j^st
najbardziej znamienne. Z live electronic kontaktuje si -- w swojej warstwie technologicznej
szereg modszych kompozytorw (Kotik, HalUter, Braun). Wario podkreli, e spora
cz dziaalnoci wykonawczej Karlheinza Stoekha usena opiera si 'ia zasadzie live electronic: od r. 1964 Stockhausen prowadzi specjalna grup wykonawcw w tym zakresie. W czasie
Wystawy wiatowej w Osace w 1970 r. przez i?<3 dni po 5 i p godziny dziennie odbyway
si wykonania live jego muzyki przy udziale a 20 solistw z 5 krajw - dla blisko miliona
suchaczy w kulistym aiidyt. i mm p:'w iSoiiu niemieckiego. Zasada oglna live eluctronic
musie polega na '.yn,, :/e d/wi'.;i iiis.ruiTientalne, wokalne i szmery s przekazywane albo
bezporednio pr7cz tam el'-.'klronicznie przetwarzan, albo te przez aparatur typu
syntezatoi >w , n',(idulatorw i gencratorw sterowanych napiciem. W tym drugim
przypadku nastpuje bezporednie przetwarzanie wszystkich dwikw bez montau na
tam. W nowszych kompozycjach Cagc'a, Kagla czy Stockhausena len tryb postpowania
zajmuje sporo miejsca. O samym rezultacie dwikowym live electronic decyduje jako
sprztu, sposb komutowania jego poszczeglnych ukadw i wreszcie metoda prezentacji

287

materiau po gonikach". Ten sam utwr moe by prezentowany w sposb rny, dziki
czemu samo dzieo zyskuje na swojej ywotnoci.

649. Muzyka komputerowa

Oto ostatnie sowo nowej muzyki: bodaj adna z innowacji w muzyce wspczesnej nie
wywoaa takiego szoku i takiej wrzawy jak muzyka komputerowa (computer musie).
Komponuje si j za pomoc elektronicznych urzdze zwanych komputerami. Jest to
moliwe dlatego, e podstawowe reguy zestawiania dwikw mona sobie wyobrazi jako
rodzaj programu", w ramach ktrego moliwe s rne rozstrzygnicia, w swojej naturze
podobne do rozstrzygni twrczych. Taki wyjciowy program definiuje w pewien szczeglny
sposb materia i moliwoci jego powiza, pozostawiajc swobod w ich prezentacji co do
kolejnoci oraz co do konsekwencji powiza w ten sposb utworzonych. Swoboda siga tu
daleko, a po przypadek. Istniej dwa zasadnicze sposoby komponowania za pomoc
komputerw: pierwszy dotyczy wyboru w zakresie elementw, drugi
kolejnoci
poszczeglnych procesw. Z dzie najambit-niejszych, skomponowanych za pomoc
komputerw, naley wymieni: Computer Cantata Hitlera i Bakera (1963), llliuc Suit na
kwartet smyczkowy Hillera i Isaacsona (1957), Musiue Algorit/imii/ue Barbauda i
Blancharda, ST/10- 1080262 Xenakisa (1962), Ape Austina (1969), Divertimento for Digilal
Computer (1968) i HPSCHD Cage'a (1969). Pierwsze prby muzyki komputerowej
przypadaj na rok 1956, co nie byo bez znaczenia dla stylu tej muzyki, przez lata
zachowujcej charakter serialno-- prekompozycyjny, bardzo zreszt odpowiadajcy wymogom
komputerw i zasadzie programowania. Nie znaczy to wszake, e muzyka komputerowa
musi si bezwzgldnie wiza ze stylem muzyki serialnej. W najnowszych utworach
komputerowych dostrzega si prby nowej estetyki. Jest pewne, e komputery mog nie tylko
odtwarza ustalone przy innych okazjach modele kompozycyjne, ale i tworzy nowe modele
estetyczne. Olbrzymia atrakcyjno komputerw polega na wyjciu poza ograniczone
moliwoci instrumentalistw i wokalistw. Komputery mog
produkowa wiksz
rnorodno dwikw, sowem: muzyk o wiele trudniejsz od tej, ktr znamy.

650. Magia nieokreslonoci

W nowej muzyce wielk rol przypisuje si przypadkowi. Nie ma go w cile zaplanowanych
utworach, takichjak Weberna Wariacje orkiestrowe, Babbitta Composition na 4 instrumenty
(1948) czy w Struk turach Bouleza. Ale wanie tene Boulez decyduje si na mia
innowacj wprowadzenia elementu przypadku i nieprzewidywalnoci do muzyki. Istniej dwa
zasadnicze typy muzyki z udziaem czynnika przypadku. Muzy-31 Dzieje muzyki. ktrej
forma jest ustalona, a ktrej materia moe ulega wymianie (dziki np. zapisowi w
wartociach nieokrelonych), i muzyka ustalona w szczegach, lecz formalnie dajca si
dowolnie (lub do dowolnie jak w /// Sancicie fortepianowej Bouleza) przetasowa,
wskutek c/ego powstanie tyle wariantw, ile jest moliwoci (t/n. bardzo wielka ilo).
Aleatoryzm stanowi wic jaskrawi negatywn (ale artysty- cznie konstruktywn) odpowied
na totaln organizacj materiau dwikowego, na serializm absolutny. / ;ik'ii0))/iiit'iii wie
si meokrelono. ktra do muzyki wprowadzi John Cag'-' ok. r. 1''57. Prekursorw
nieokielonoci formy i procedur swobodnych wspczeni kompozytorzy znajduj w 1vesie i
Coweilu. Zasada naczelna zwolennikw nieokreionosu w muzyce jest uznanie kadego
dwiku i kadej konstelacji dwikw za obiekt rwnie dobry jak obiekt wybrany.
Nieokrciono stuy zatem przede wszystkim rn-gacji wytartych kanonw estetycznych.

288

651. Formy otwarte

W nowe) muzyce wprov.;uL:o;!o wiele innowacji, ale za najwiksze dokonanie uwaa si do powszechni!; odkrycie formy otwartej. W nowej muzyce forma w sensie tradycyjnym
wygasa najpie' w ;ako gatunek, pniej jako budowa, konstrukcja utworu, a wreszcie jako
probk-m \'< ogoie. Istnieje jeszcze inna posta rozumienia muzyki: muzyka jako dynamiki)
j;.!ko przejaw siy, energii zawartej w materiale muzycznym. Ani forma, ani enenna iii'-mog sprawi, bymy rnieii zredukowa bogata skal moliwoci, rodkw i odi.zi.iwan
waciwych muzyce do jednej wyjciowej zasady po to tylko, aby teorii csti,'ivc/i!eJ staio si
zado. Sztuka nie poda tak bardzo systemu. jakiego jednego wytluinai-zenia., jakiego
jednego rda. Sztuka muzyczna opiera si na prawach aiitonoirreznych. ktre ino.a si
rozrasta jakby nieskoczenie i ktre bynajmnie) nie musza si odnosi do innychwczeniejszych rodzajw muzyki. Zakres kompozycji wspczesnej czsto rozszerza si z
artystycznego na badawczy. Kade rewolucjonizujce sztuk d/ieto suy nie tylko odbiorcy,
lecz rwnie poznaniu nowej muzyki, jej tajemnic, jstriie',,1 cae gatunki utworw, ktre temu
celowi su, nie przestajc by dzielam; sztuki. Do takich gatunkw nale mobile i formy
otwarte. Jeli w mobilach mozciiii obserwowa tendencj do wyzyskania wieloksztatnoci
jakiego jednego modi;;ii wyjciowego. !o w formach otwartych ju sam materia wyjciowy
jest jakby piosirailiem wieloposlaciowoci muzyki. Operujc czynnikiem nicokrelonoci,
konipo/ytor pozostawia w muzyce wiele do dyspozycji samego wyko- nawcy. Pierwszym i
najwaniejszym elementem dyspozycyjnym jest tu czas trwania kompozycji: kiedy forin.i jest
nieokrelona, niezamknita (otwarta") i nie posiada wyznaczonego pocztku i koc;.'., c/as
trwania dzieia jest zmienny, uzaleniony od wykonawcy. W zasadzie -,' .obotine moe by
wszystko: kolejno wycinkw muzyki {KUi\'k'rstuck Xl Stockh;i:iK'n;;i). wymiennoc
wycinkw i poszczeglnych elementw materiaowych (/// Smura iin-u^intiitwa Uouleza),
sposb
nawarstwiania granych wycinkw muzyki / ji-i/. !!;!g!anyini (1/iiei'polali'iii
Haubcnstocka- Ramatiego) czy wreszcie nawet zasb rodkwsi as' w icicych ekwiwalent nut
owych symboli czy grafiki (Brown. Cage. Moran. i<a"cl. B. Scliaener). Kompozytorw
fascynuje tu szereg rezultatw nieosigalnych n;i innej drodze, przy uyciu gotowego
wyobraenia dwikowego w jednej, zamknitej pos;;ic'i. Do nich naley przede wszystkim
nieskoczona ilo upostaciowali tego s.iiiie'-!? dzid;'- niemoziiwo wyczerpania i poznania
wszystkich wariantw. Inny reziili;" ioim otwartych: niezaleno dziea od kompozytora:
jeli bowiem wykonawca nur'..- v. '-ym stopniu ingerowa v, sprawy uksztatowania
kompozycji, to jej autc>i os).ig;i wohei' 'we) muzyki olbrzymi dystans, porwnywalny
jedyne z dystansem historycznym. Dystans ten jest kompozytorowi potrzebny do oderwania
si od takich ograniczajcych uzalenie, jak styl czy ekspresja. Kompozytor usiuje znale
za pomoc nowych rodkw i metod kompozycyjnych nowe moliwoci muzyki, z ktrych
cz na pewno przewysza nawet najlepiej wysyszan, wyobraaln muzyk. Formy otwarte
pojawiy si okoo 1957 r. jako rezultat swoistej reakcji na automatyzm muzyki serialnej.
Serialna muzyka wytworzya sytuacj jednoczesnego uatwienia i utrudnienia. Uatwieniem
bya dyspozycja materiaowa, utrudnieniem niemono wyjcia poza raz obrane schematy
strukturalne. Formy otwarte umoliwiaj wzajemn korespondencj pomidzy dyscyplina a
swobod, rwnowag pomidzy elementami staymi a ruchomymi, pomidzy materiaem
ustalonym i przewidzianym a konstelacjami nieustalonymi i nieprzewidzianymi. Gwnymi
przedstawicielami tego kierunku kompozytorskiego s Pierre Boulez, John (.'ag, Earle Brown
(25 Pages), Karlheinz Stockhausen (Klaviersluck XI) ora/ Lukas Poss (Elyires). Boulez
przypomina, e pierwszym impulsem do zajmowania si zagadnieniem otwartych form byy
artystyczne koncepcje Joyce'a i Mallarmego. Kilka zda naley tu jeszcze powici kolaowi.

289

Kola (fr. collage) w plastyce pojawia si w momencie niezaplanowanego, przypadkowego

zestawienia rnych elementw. Najczciej celem jest tu nie rezultat artystyczny. Jcz szok
wywoany przez ow nieprzewidzian konsytuacj. Kola muzyczny jest metod i obejmowa
moe materia najrniejszy -od cile zapisanego materiau o wyrazistym i sprecyzowanym
charakterze a po materia niemuzyczny (np. Imaginary Lamiscape Johna Cage"a - Krdjuhru:
funtazji w ktrej to kompozycji instrumentami s aparaty radiowe w liczbie 12; wczane i
wyczane, daj absolutnie nieprzewidzian sumaryczn warto symultatywn, dziwn
heterofoni programw). Tego typu technik okrela si te jako fonomontae.

652. Nowa notacja muzyczna

Muzyka wymaga poredniczcego zapisu. Notacja suy nie tylko porozumieniu midzy
kompozytorem a wykonawc, ale i utrwaleniu idei kompozytora. Ale notacja nie zawsze jest w
muzyce konieczna. Istnieje przecie w naszych czasach zapis pytowy czy magnetyczny;
istnieje te muzyka, ktra nie wymaga notacji w postaci zapksu nutowego, co wicej taka
notacja zawaaby jej krg do tekstu na tyle dokadnego, e o jakiejkolwiek improwizacji nie
byoby mowy. W notacji muzycy posuguj si od lat znakami graficznymi, ktre ustalaj
wysokoci dwikowe, wartoci czasowe i inne syszalne w realizacji wyznaczniki muzyczne.
W nowszej muzyce ju od do dawna zaznaczya si tendencja do rozszerzenia tego zapisu.
Dodekafonia wytworzya w wykonawstwie sytuacj wprost wyjtkow, odtwrca niemal z
reguy gra z nut, a wic czyta. Ten stan rzeczy skoni kompozytorw do jeszcze dalszych
komplikacji zapisu, do jeszcze dalszego rozwinicia wspczesnej notacji muzycznej. Trzeba
stwierdzi, e rozwinity dzi zapis muzyczny nie jest absolutnie najlepszy, e nie jest nawet
dobry, wystarczy tylko przypomnie zasadnicz nieprzystawalno pomidzy czasem w
muzyce a przestrzeni w notacji. Istnieje zaleno midzy stylem muzyki a jej notacj. Styl
postekspresjonistyczny np. stosuje mniej komplikacji nutowych, wicej okrele sownych,
natomiast hardziej zoony styl punktualistyczny posuguje si stosunkowo ma iub bardzo
ma skal okrele, wyraajc wszystko rodkami nutowymi (komplikacje rejestrowe,
rytmiczne, artykulacyjne, dynamiczne itd.). Niejednokrotnie sama idea kompozycyjna
decyduje o koniecznoci zastosowania obok tradycyjnej notacji zapisu nowego. Podstawow
zasad jest maksymalna przejrzysto notacji, ktra powinna wykazywa szereg cech
zasadniczych, jak ekonomiczno, wyrazisto i prostota. Wspczesna notacja muzyczna jest
rezultatem rozwoju samej muzyki. Dzisiejsza opisowo i wielopitrowo znakw i symboli
notacyjnych oddaje z jednej strony bardzo dokadnie intencje kompozytora, z drugiej strony
natomiast stanowi wyrany dowd kryzysu samej notacji, w ktrej wicej jest
niewspczesnych elementw ni adekwatnych, wspczesnych. Idealn notacj graficzn
spotykamy po raz pierwszy w muzyce elektronicznej, w ktrej zarwno zajcia, jak i proporcje
zanotowane s z absolutn cisoci, pozwalajc w skrajnych przypadkach nawet na
odtworzenie po lalach danej niu/yki.

653. Grafika muzyczna

Muzyka graficzna nie jest muzyk przewidzian w szczegach; jest to muzyka otwarta",
muzyka sugerowana tylko, muzyka zarysowana" w caoci, w drobnych szczegach -swobodna, .lej rozwj idzie w dwu kierunkach: w kierunku ekwiwalencji i aleatoryzmu.
Grafika ekwiw'aletna
bierze si z idei kompozycyjnej, wedug ktrej pomidzy
poszczeglnymi elementarni (c/y paramctraiiii) .',r-i:n.l. i ii.ib moe zachodzi wymienno;
pozostawia wic wykonawcy swobd',,' i1'. sp'.'i.:;i',\ ,;nia. ktrym parametrom przypisze on

290

wiksz wano, ud kiryc!', rararic^ow wyjdzie, Grafik;! ekwiwalentna stosowana jest od

do dawna przez Cagc'a, k l^ v. ychodzi z zaoenia, e w muzyce naprawd wana jest nie
materia. Sec/ idea. t;ni!'k;! aicaioryczna jest bardziej sugestywna co do Ibrmy, mniej co do
szczegoiw: ^i-!.i:/i.ma /asada jest tu ramowo przewidziany ukad elementw. W obu
iech'iii'ai:!i iii',,i!!entem wyjciowym jest rysunek. Sugestie pynce z '-ysiinku ir.og;; by
rne, psy'. i\\ri dziaa tu zasada nastpujca: im bogatszy jest obraz graficzny danci n.i.i/y!
'.) i;, wicej sugestii 'noe on wytworzy, im prostszy jest obraz {yrn silniej musi dz!aiac
zasada ekwiwalencji. wieloznacznego traktowania elementw graficznych. Obok .Li.ifiki
ekwiwalentnej i aleatorycznej powsta w ostatnich kilkunastu latach ki;'"'.,,k. ktry mona by
okreli mianem grafiki akcyjnej. Muzyka iesi tu zaplanowa',] ;.i.kcJ-;i. grafika za planem
akcji. Nowa grafika ma w tym wypadku sens p/n-- '.\.^'i..s/y. im b;i.rd.'ie) w gr wchodzi
akcja meta muzyczna, tj. taka, w ktrej eleiiicnla!i;i i-;i!.z,.c/''ivmi s;, me tylko dwiki, ale '
gesty, ruchy, materia Ibnclyczny czy teksi

654. Mikrotonowos
Odrbny kierunek poszukiwa przyjli Kompozytorzy, k;i'i/.'i '.i cc! s\^j upatrzyli podzia
materiau dwikowego na czstki niniejs/e iii.' p.ih, "i ^.'ile nukrotonowe znane 54 w muzyce
pozaeuropejskiej, w muzyce europci-i-i^ pod;/i;ii oktawy na 12 rwnoprawnych dwik w
by! procesen) irwajcyifikilkirA ;e'k ,'>..',. Materia) muzyczny skada si przez dugie lala z
caych tonw i ptonw. Doi.i."!'., ;'.>;: 1:1 '.v^ tworzy ta nowa sytuacj: wszystkie 12
dwikw w oktawie, inaczej iiio\ ia..
ik;-,/vstkic ptonowe stopnie skali stay si
jednakowo wane. Niemmei jednak i ^i-'^ ohc'wiazywa! podziai skali na nie wicej ni 12
czci. Dopiero mikrotonowosc ;;.iuv'iiwi!;i podzia skali na 24, 36 czy nawet wicej tonw.
Ten podzia jest oczywicie :.-;ii.;;/n.y. ale samo zainteresowanie inikrotonowoci jest tak
naturalne, jak natu,iiln,i '',>.-,{ wszelka inwencja w zakresie ukadu tworzywa muzycznego.
Mikrofonowe ^ich,' ioi';alne) dyspozycji materiaowej maj wasn, duga histori, sigajca
a po !';!cv,c XVI w (podzia caego tonu na 5 czci -- Nicoia Yicentino). Pod koniec
libie^cgo .,'iiilecia, a dosownie w ostatnim jego dziesicioleciu napotykamy wyian'c 'k.y..laSi/.owalie tendencje poszukiwawcze w tym kierunku (prby K. A. Eiitza. C'h. S'l:'; o'a
jego ojca. ktry rw nie lubi eksperymentowa w zakresie drobnych odcieni i 'iiei \\.nowych,
paleni na fortepian wiertonowy G. A. Behrensa-Senegaidena, tzw. 'omi.;,) i 3 J uliana Canillo, ktry przez dugie lala by propagatorem i autorem muzvki ;. ,1; ; ^-ionowej. K\\'tiri(.'l
'smyczkowy .). H. Fouidsa). Wszystkie te prby miay p.:! i.e':;. .libc c/ysto ilociowe
wzbogacenie materiau dwikowego, albo wyjcia po/a ricry.yc/.iio-harinor.icy.iie
konwencje, mona bowiem materia wiertoiiowy trak l .'>. -.^. ^:''.; ;:iko: jako
uzupenienie materiau 12 dwikw chromatycznych lub jako p..li'n'i>]a'>\i'.y materia 24
rnych dwikw Metoda traktowania wiertonw i i';..r ..^ciiow w ogle i;-:ko
dopenienia podstawowego materiau jest znacznie wczes;,',',.;: ; i'd :\ sponnianci drugiej
metody, bo ju w redniowieczu niektre melizmaty zatrcay o intonacje i-ionowe (podobne
rodki intonacyjne znane s rwnie muzyce ludowej, na co zwracali uwag m. in. Manuel dc
Falla czy Bela Bartok, oraz muzyce orientalnej - przykadem: drobnointerwaowe struktury w
skalach egzotycznych). Jako system technika wicrc-tonowa pojawia si dopiero w twrczoci
Aloisa Haby, natomiast pierwszy fortepian wiertonowy zaprezentowano w Moskwie ju w
r. 1864, za pierwsz kompozycj wierionow s L'rwi)i'y koncertowe na wiolonczele' i
fortepian Richarda H. Steina z r. 1906.

291

655. Muzykologia jako nauka

Muzykologia jest nauk mod. Teori i histori muzyki uprawiano od dawna, czynili to ju i
Grecy, i Chiczycy czy Arabowie, wakie dokonania w zakresie muzykologii byway czsto
dzieem archeologw, filologw, lekarzy czy teologw, ale muzykologia jako nauka, jako
dyscyplina autonomiczna, pojawia si dopi rw XIX wieku. Zaczto bada przeszo (i
teraniejszo) stosujc metod wieloaspektowego ujmowania muzyki, a wic nie tylko z
punktu widzenia historii czy teorii, ale i akustyki, psychologii i socjologii. Poczy ukazywa
si pisma naukowe i - - co najcenniejsze - wydania (wraz z komentarzami) zabytkw muzyki
dawnej. Muzykologia dzisiejsza obejmuje kilkadziesit dyscyplin szczegowych, wrd
ktrych znajduj si takie jak nauka o notacji, ikonografia muzyczna, akustyka przestrzenna,
psychologia twrczoci
kompozytorskiej czy etnologia muzyczna. Jako dyscyplina
uniwersytecka muzykologia pojawia si (najpierw w Austrii i w Niemczech) pod koniec XIX
wieku, a w Polsce przed I wojn wiatow. Pierwszym profesorem muzykologii w Polsce byt
Zdzisaw Jachimecki (18821953), a obok niego - Adolf Chybiski (18801952).
Wychowali oni zastp uczniw. Do najwybitniejszych muzykologw nale: Jzef Reiss
(1879 -1956), Stefania obaczewska (18881963). Hieronim Feicht (18941967). Jzef
Chomiski (ur. 1906) i Zofia Lissa (19081980).

656. Adorno i filozofia nowej muzyki

Filozof, socjolog i kompozytor Theodor Wiesengrund Adorno (1903 1969) studiowa nauki
humanistyczne we Frankfurcie nad Menem oraz kompozycj u A. Berga w Wiedniu. Dziaa
przez kilka lat jako krytyk muzyczny. W r. 1933 wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych
(gdzie sta si konsultantem w sprawach muzycznych Tomasza Manna w czasie powstawania
powieci Doktar Fuustus}. W r. 1949 powrci do Niemiec, tu we Frankfurcie dziaa
jako profesor socjologii i pisarz muzyczny. Jest autorem ksiki Plii/osopllic der ncuen Musik
(Filozofia nowej nw:vki). w ktrej na przykadzie twrczoci Schnberga i Strawdskiego
opowiada si za atonalnoci i przeciw historycznym stylizacjom autora witu wio.my.
Komponowa niewiele (m. in. pieni na gos i fortepian, 6 krtkich utworw na orkiestr), jego
gwne zasugi le w socjologicznym i filozoficznym wyjanianiu problemw muzyki,

657. Leksykograf Slonimsky

Interesujc postaci w muzyce XX wieku okaza si amerykaski Leksykograf muzyczny
rosyjskiego pochodzenia Nicolas Slonimsky (ur. 1894), bliski krewny naszego wybitnego
poety i
pisarza Antoniego Sonimskiego. Slonimsky studiowa w konserwatorium
petersburskim, w r. 1923 przenis si do Stanw Zjednoczonych, by przez jaki czas
sekretarzem Sergiusza Kusewickiego w Bostonie, tu te zorganizowa orkiestr kameraln.
Jako dyrygent wprowadza awangardowe dzida kompozytorw amerykaskich. Komponowa
niewiele, lecz z reguy eksperymentalnie. Wyda kilka prac leksykalnych rnego typu. Z jego
ksiek spor popularno zdoby leksykon inwektyw muzycznych, przegld druzgoccych
krytyk dziel najwybitniejszych twrcw, dowd na omylno krytyki i niewystarczalno jej
przemijajcych kryteriw (l'xicoii of Musical lnvective. Crifical Assau/ls on Composers Sina'
Bi.'ctlnivt'n's 7 'inu\ 1953: inne waniejsze prace; Music- Since 1900, 1971; Baker's Biograph
ical Diclionary of Musi-cians, 1978). Z utworw Slonimsky'ego na uwag zasuguj:

292

Fragment from Orestes (wg Eurypidesa) na orkiestr (w wiertonach) oraz utwr orkiestrowy
My Toy Balloon, w ktrym przy kocowym sfbrzando pka 100 balonw.

658. System Schillingera

Teoria muzyki, tworzona przez kompozytorw, odgrywa w XX wieku wielk rol. Zawoanym
teoretykiem by kompozytor pochodzcy z Ukrainy, ale dziaajcy w Stanach Zjednoczonych Joseph Schillinger (1S951943), umys nieprawdopodobnie twrczy, systematyczny.
Schillinger studiowa w Petersburgu, w latach 1918 1922 uczy w Charkowie, pniej w
Leningradzie. W r. 1928 osiad w Nowym Jorku, gdzie przez dugi czas uczy w tamtejszych
uczelniach muzyki, matematyki i historii sztuki. By twrc wasnego systemu kompozycji
opartej na zasadach matematycznych. Po jego mierci Lyle Dowling i Arnold Shaw wydali w
r. 1941 zbir lekcji kompozycji pt. The Schillinger System of Musical Composilion.
Schillinger napisa bardzo niewiele utworw symfonicznych i kameralnych (m. in. Sonata
skrzypcowa oraz Airphonic Suit na tzw. eterofon i orkiestr, 1929). Wielk warto ma jego
praca The Mathematical Basis of the Ara.

659. Muzyka i matematyka: Barbaud i Xenakis

Muzyka i jej wszystkie strukturalne waciwoci daj si idealnie zracjonalizowa.
Wspczesne periodyki muzyczne (Die Reihe", Journal of Musie Theory", a zwaszcza
Perspectives ofNew Musie") roj si od metodycznie uoonych tabel. Analizy upodobniaj
si do prac z zakresu matematyki. W muzyce stosuje si zreszt metody matematyczne,
takiejak system numeryczny, teoria grup, teoria prawdopodobiestwa i teoria informacji.
Specjalny rodzaj idei kompozycyjnej i
mylenia muzycznego wprowadza muzyka
algorytmiczna. Jej twrc jest Pierre Barbaud, kompozytor i matematyk w jednej osobie, autor
kilku prac na ten temat, wydanych w kocu lat szedziesitych. Inspiracja jest tu
zastpowana kalkulacj, ale rezultaty tej muzyki wykraczaj daleko poza spekulacje
matematyczne, podobnie jak w przypadku idei stochastycznych Xenakisa. W swoich
komputerowych dzictach Amerykanin Lcjaren Hitler (ur. 1924) stosuje ten typ operacji jako
podstawowy (np. w A/garilhms l II, 1969). Wrd twrcw wspczesnych stosujcych
metody matematyczne w muzyce na osobne omwienie zasuy sobie Yannis Xenakis, ktry
skomponowa dug seri utworw opartych na zaoeniach matematycznych, a cisej na
rachunku prawdopodobiestwa, Analogicznie do Bouleza czy Stockhausena Xenakis jest te
autorem dzie ujtych swobodnie, co jest jeszcze jednym dowodem, e matematyka i swoboda
spotykaj si niekiedy. Wane znaczenie dla rozwoju nowej muzyki maj rwnie jego
kompozycje elektroniczne. Od Xenakisa datuje si zainteresowanie kompozytorw dla nowej
faktury orkiestrowej, traktowanej blokowo, grupowo i rozmylnie chaotycznie. Yannis
Xenakis (ur. 1922), Grek zamieszkay od lat w Paryu, z zawodu architekt, pocztkowo
studiowa w Grecji u Aristote Koundourofa, pniej (1947) przenis si do Parya, gdzie
ksztaci si pod kierunkiem Honeggera, Mil-hauda ,i Messiaena. Jest autorem szeregu prac
teoretycznych (m. in. Musiques formelles, 1963). W latach 1947 1959 by wsppracownikiem
Le Corbusiera, w r. 1958 konstruuje samodzielnie awangardowy pawilon Philipsa na
wystawie wiatowej w Brukseli. W jego muzyce zeszy si dwie tendencje tyle oryginalne,
co muzycznie heterogeniczne: matematyzacja konstrukcji muzycznej oraz upodobanie do
dwiku o stale zmiennej wysokoci, do tak zwanych glissand (typowy przykad: Metastuxeis
na 61 instrumentw, 1954). Eksperymentatorski charakter dzie Xenakisa jest wyrany,
kompozytor okrela now muzyk jako stochastyczn i uwaa t cech za najwaniejsz

293

(termin ten wprowadzi w XVIII wieku szwajcarski matematyk Jacques Bernoulli). Dla
Xenakisa stochastyczno oznacza niezdeterminowanie uj w szczegach przy
przewidzianej formie caoci. Niektre utwory zawieraj jeszcze inne problemy, w tym
rwnie tak blisk architektowi problematyk przestrzenn. Terretektorh na wielk orkiestr
symfoniczn jest
utworem dla 88 muzykw rozproszonych na sali koncertowej i
przemieszanych z publicznoci. Nowsze kompozycje to m. in.: Oresteia na chr mieszany i
orkiestr kameraln, Nomos alpha na wiolonczel solo, Polytope na zesp instrumentalny,
Niiils na chr mieszany, utwr symfoniczny Nomo^s gamma. balet na orkiestr Kraanerg
(1969. z uyciem tamy magnetofonowej) oraz Aurora na smyczki (1971), Erikhton na
fortepian i orkiestr (1974) i Jonhaies na orkiestr (1977).

660. Muzyka najmodszych

K-ade nowe pofcolenie wydaje co najmniej kilkunastu wybitnych twrcw; ustali to mona
ex post, ale trudniej jest oceni w czasie, kiedy mode pokolenie dopiero si pojawia.
Oczywicie, w naszych czasach jest to znacznie atwiejsze ni dawniej, przede wszystkim
dziki uatwionym kontaktom z muzyk (nagrania, festiwale itd.). Nowe pokolenie pojawia si
w przyblieniu co 30 lat a zatem: pokolenie po Boulezie i Stockhausenie ma dzi dopiero
lat kilkanacie i jest oczywicie nie znane. Znamy natomiast szereg nazwisk modych,
twrcw, niezwykle utalentowanych, urodzonych w latach trzydziestych i czterdziestych. Na
do dugiej licie mieszcz si w kolejnoci alfabetycznej nastpujcy twrcy: Austriak Klaus
Ager, Francuz Gilbert Amy, Holen-der Louis Andriessen, Kubaczyk Sergio-Fernandez
Barroso. Anglik David Bedford, Niemiec Jurgcn Bcurle, Polki Joanna Bruzdowicz
(zamieszkaa w Belgii) i Barbara Buczkwna, Anglik Cornelius Cardew, Amerykanin David
Cope, Anglik Peter Maxwell Davies, Chorwat Dubravko Detoni, Amerykanin William
Duckworth, Wgier Zsolt Durk, Amerykanin Dennis Eberhard, Amerykanin polskiego
pochodzenia Stefan Ehrenkreutz, Niemiec J ohannes Ci. Fritsch, Amerykanin Philip G lass.
Szwajcar HeinzHolliger, Rumun Alexandru Hrisanide, Japoczycy Toshi IchiyanagiiShinichiro Ikcbc, Szwajcar Thomas Kessier, Polak Krzysztof Knittci. Francuz Ren Kocring, Sowak
Ladi.slav Kupkovi, zamieszkay w Belgii Polak Piotr Lachert, Amerykanin Pau Lansky,
Niemiec Thomas Lauck, Amerykanin Daniel Lentz. Anglik Jeffrey Lewis,. Niemiec Norbert
Link, Polka Anna Maciejasz-Kamiska, Hiszpan Tomas Marco. zamieszkay w Szwecji
Wgier Mikls Maros, Kanadyjczyk Bruce Mather, Francuz Pani Mefano, Amerykanin
Stephen Montague, Szwed Jan W. Morthenson. Niemiec Detlev Muller-Siemens, Francuz
Tristan Murail, Rumun Scrban Nichifor, Portugalczyk Jorge Peixinho, zamieszkay w
Belgradzie Anglik Pau Pignon. Amerykanin Boris Pillin, Brazylijczyk Jose-Antonio Prado,
dziaajca w Ameryce Polka Marta Plaszyska, Meksykanin Hector Quintanar, Estoczyk
Jaan Raats. Francuz Guy Reibel. Argentyczyk Carlos Roque Alsina, Amerykanin David
Rosenboom, Woch Giancarlo Schiaffini, Amerykanin Joseph Schwantner, Wioch Salvatore
Sciar-rino, Ukrainiec Walentij Silwestrow, Woch Giuseppe Sinopoli. Amerykanin Morton
Subotnick, Japoczyk Yuji Takahashi, Hiszpan Arturo Tamayo, Anglik John Tave-ner. Grek
Dimitri Terzakis oraz Amerykanin Charles Wuonnen. Wymienionych tu modych twrcw
odrnia od kompozytorw uznanych wielka pasja poznawcza, szeroko zainteresowa
twrczych od muzyki elektronicznej i elektroniki na ywo a po muzyk ludow i
egzotyczn, imponujcy w wielu przypadkach warsztat kompozytorski oraz otwarto
stylistyczna i estetyczna. Te walory pozwalaj przewidzie, e znajduj si wrd podanych tu
kompozytorw twrcy, o ktrych kiedy z pewnoci bdzie gono.

294

661. Nowe eksperymenty

Eksperymentatorstwo muzyczne miao w sobie zawsze co z utopii. Zrazu bywao ono
abstrakcyjne. Ale dziki moliwoci zamiany abstrakcji w konkret (co jest dla muzyki
wyjtkowo typowe) kady eksperyment nabiera z czasem sensu i bodaj nie byo przypadku,
by jakie odkrycia zostay pniej w muzyce zlekcewaone. Raczej przeciwnie: siga si do
nich w latach zastoju czy kryzysu i one to wanie otwieraj drogi nowej muzyce. Tak byo z
dodekafoni, z mikrotonowoci, z wprowadzonymi do muzyki efektami instrumentalnymi i
wokalnymi, z kad wiksz innowacj. W najnowszej muzyce eksperymentuje si ju nie w
materiale muzycznym, ale np. w zakresie odbioru muzyki, moliwoci adaptacyjnych czy
sposobw istnienia muzyki. Innowacje tego typu nie nadaj si do naladowania przez innych,
nie tworz szk". Ich zadaniem jest jak najwszechstronniejsze przebadanie moliwoci
muzyki jako sztuki.

662. Muzyka popularna

Muzyka popularna ma nwnie swoj histori. Zaczyna si ona od lejszych dziel klasykw,
przebiega prze/ okres rozkwitu muzyki salonowej, nic nie mwicej, pozbawionej treci
muzycznych- dale] przez okres muzyki zastpczej" (niem. Hai^musik. tu znakomit autorka
bya nasza Tekla Bdarzewska, ktre] Modlitwa dziewicy doczekaa si potnej iloci
wydci) a do muzyki granej po kawiarniach, na placach i promenadach. Johann Strauss (syn)
potrafi przez niemal symfoniczne introdukcje i finay w swoich walcach nobilitowa len
rodzaj muzyki, ale rzecz Jasna, e w jej dziejach znalazo si wicej takich, ktrzy
sprowadzali j do poziomu nieprzyzwoicie niskiego. W nowszych czasach wielkomiejski
szlagier i literacko ambitniejsza nieco chanson okazyway si ionnami, ktre przewayy nad
poprzednimi w stopniu absolutnym. Wielk rol w podniesieniu muzyki rozrywkowej na do
wysoki poziom mi,:i} przez dugie lata jazz. Aniliacja (niekiedy wysokiej prby) potrafia
wnie do muzyki rozrywkowej pewne walory zewntrzne. Szlagiery nie zawsze s nowe.
Synna Lu Paloina zostaa napisana 120 lait temu. Hardzo stare s popularne melodie
operetkowe (Lehar i inni). Z wybitnych kompozytorw szlagierw i piosenek wymieni trzeba
co najmniej kilku: Irving Berlin (ur 1888). Georges Brassens (ur. 1921), Rudolf Fi-im) (18791972). Jean Lenoirdsr. 1891).Pau Misraki (ur. 1908, autor muzyki do ponad 150 filmw).
Domenico Modugno (ur. 1928). Cole Porter (18931964. ksztaci si rwnie w Paryu;
pisa muzyk, a niekiedy i teksty lyrics - do songw: autor mu- sicali o wysokiej wartoci
muzycznej. m. in. Kiss me Kale. 1948, 1077 przedstawie na Broadwayu), a take En'-ique de
Prada i Mabe! Wayne. Wrd wykonawcw piosenek wybili si m. in.: Charles Aznavour.
Josephine Baker, Gilbcri Becaud. Harry Belatbn-te, Maurice Cheyalier, Bing Crosby, Doris
Day, Marlenc Dietrich, ,'\1 Jolson (1886-1950), Mario Lanza, Mistinguett 0875 - 1956), Yves
Montand, wspomniany ju Domcnico Modugno, F.dith Pia (1915 1960), Elvis Prcsky (1935 197-7), Pau Ro-hcson, Tino Rossi, Frank Sinatra i Catcrina Yalente. Zjawiskiem typowym
dia nowszych czasw stali si The Beatles, grupa piosenkarzy big beatu z Livcrpoolu.
wysunita przez londyskiego managera Briana Epstcina okoo r, 1963 na czoio muzyki
rozrywkowej adresowanej do teenagers (nastolatkw). Zespi trzech gitarzystw i perkusji
tworzyli- Pau MeCartney (ur. 1942, gitarzysta basowy), John Lciinon (1940 1980, gitara
rytmiczna), Kingo Stan' (ur. 1940, wac. Richard Slarkey, perkusista) oraz. George Harrison
(ur. 1943, gitara melodyczna). Grupa ta istniaa do r. 1970, dajc wzr dla tysicy zespow
podobnego typu. Pocztkowo Beatlesi pre/entowali bardzo przecitny poziom muzyczny, z
czasem jednak w tekstach pisanych - podobnie jak muzyka - gwnie przez Lcnnona i
McCartneya pojawiay si elementy krytyki spoecznej, wymierzonej przeciwko technizacji

295

ycia i konsumpcyjnosci rednich klas, a nadto elementy surrealistyczne, ktre odrniay

przez duszy czas ich muzyk od wielu podobnych zespow, usiujcych naladowa nie
tylko ich uczesanie (ktre wytworzyo mod), ale i elementy stylu. Losy muzyki popularnej,
pisanej dorywczo, bez perspektyw przetrwania, grubo poniej przyzwoitego poziomu muzyki
klasycznej, s zjawiskiem typowym dla socjologii dzisiejszej mu/yki. W relacji muzyka
publiczno pojawili si jako trzecia sia porednicy, podejmujcy kad form muzyki w celu
jej jak najszerszego rozprowadzenia. Rozprowadzanie i mnoenie muzyki jako towaru stao
si o wiele waniejsze ni sama muzyka.

663. Muzyku filmowa

Rola muzyki w filmie bya wielokromie poddawana badaniom, ale ostatec/nie nic wyjaniono
jej rzeczywistych lam funkcji. Sprawa nie |est prosta: muzyka moe w filmie przybiera
wielorakie funkcje, w zalenoci od idei reysera i od miejsca, ktre sicjcj w filmie
przeznacza. W przecitnych filmach muzyka jest zaledwie dodatkiem do scen i akcji, potguje
napicie w miejscach dramatycznych, w/rusza w scenach lirycznych, mieszy (czy usiuje
mieszy) w epizodach komediowych. W filmie muzyka jest na ogl nie zauwaana, jest
jakby staym s/merem, w najleps/yrn przypadku komentuje to, co si na ekranie dzieje w
sferze wizualnej i tekstowej. Stosunkowo najpeniejsza funkcja muzyki filmowej pojawia si
w fihi-tach opartych na melodiach (szlagierach), ktre zreszt s dobre wtedy, gdy wychodz
noa ramy filmu i staj si prawdziwymi przebojami (por. Moul.'n Rou^e z muzyk Auric-a).
W filmach c tematyce muzycznej muzyka (przcwa/nic wczeniejsza) odgrywa zasadnicz
rol.'Pierwsz muzyk do filmu, ktra wysza spod pira wybitnego innon'. |esl muzyka na
smyczki. fortepian i harmonium do L'Assassini.rt du Du i/v Gni.-ie (1WS: kompozytor Saint-Saens). Muzyk do (ilmu pisali m. in. Milhaud. Honegger, Prokoficw, Dunajewski.
Szoslakowicz, Rathaus i Copiand. W Polsce lylko nielicztnrn kompozytorom udao si wyj
poza przecitno i konwencje (Serocki. Kilar, Walaciski. Kurylewicz, Markowski). Odrbna
kategori muzyki jesi. muzyka telewizyjna, ktra z grubsza dzieli si na kompozycje
telewizyjne (tu naley m. in. opera k,iewizy|na. np. ,1 Rachi'1 i La Cubanu H. W. Henzego) i
na muzyk funkcjonaln (gwnie do przedstawie telewizyjnych).

664. Muzyka teatralna

Muzyka teatralna w przeciwiestwie do muzyki filmowej, ksni. istnieje zaledwie od pl
wieku - - ma swoj bardzo dug histori. Od dawna islnia! zwyczaj poprzedzania sztuk
wstpami czy uwerturami, od dawna tez istniaa muzyk;! w formie interiudiw (miedzy
aktami sztuki); muzyka moga by te przydatna w samej s/luce, np. do tacw czy te
piewu. W teatrze muzyka nie jest nieodzowna (z wyjtkiem sztuk par excellence muzycznych
lub mwicych o muzyce); bez muzyki sztuka jest rwnie/ zrozumiaa, muzyka jest wic w
niej dodatkiem. Bywaj reyserzy. ktrzy nigdy nie posuguj si muzyk w inscenizacjach
swoich sztuk, inni natomiast uwaaj muzyk za integraln cz wasnej wizji teatralnej.
Dobrze skomponowana muzyka ieatrahin skamaa czasem kompozytorw (Beeihoven.
Mendelssohn. Schumann, Bizet, Czaj-kowski, Grieg, a w naszych czasach Chaczatunan) do
tworzen.ia na jej podstawie suit.

296

665. Festiwale
ycie muzyczne opiera si na wykonaniach scenicznych, koncertowych i kameralnych.
Wykonania takie mog si pojawia regularnie i do czsto (co zaley od iloci potencjalnej
publicznoci), ale peniejsze szans kontaktu z imzyk zapewniaj festiwale muzyczne,
wprowadzone pod koniec XIX wieku. W Bayreuth odbywaj si festiwale operowe,
powicone jednak wycznie scenicznej twrczoci Richarda Wagnera. W naszych czasach
wprowadzono szereg festiwali, ktre na jaki czas oywiaj dan miejscowo, nawet gdy jest
niewielka. Ze znanych festiwali wiatowych na uwag zasuguj: festiwal w Salzburgu (od
1917; Mozart, ale i inni kompozytorzy), we Florencji, w Edynburgu, w Glyndebourne (opery),
w Perugii (muzyka religijna), w Pradze, w Aix-en-Provence, w Amsterdamie, Berkshire
Festival w Tanglewood k. Lenox w stanie Massachusetts i Festiwal w Newport w stanie
Rhodc Island (jazz i muzyka popularna). Z festiwali powiconych muzyce wspczesnej
najwaniejsze odbywaj si w Donaueschingen, w Zagrzebiu, w Grazu, w Wenecji i w
Warszawie (Warszawska Jesie"). Wielkie festiwale urzdzane s jako imprezy
midzynarodowe, uroczycie, uwietniaj je wybitni wspczeni wykonawcy (solici,
zespoy).

666. Festiwale MTMW

Wan rol w muzyce od 60 lat odgrywaj festiwale Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki
Wspczesnej, odbywajce si co roku w jednym z pastw bdcych czonkami tego
towarzystwa. Midzynarodowe Towarzystwo Muzyki Wspczesnej (MTMW, ang.: ISCM,
franc.: SIMC, niem.: IGNM) powstao w r. 1922 i obejmuje 30 rnych pastw. Gwn
imprez MTMW s coroczne kilkudniowe festiwale muzyczne, na ktrych wykonuje si
wspczesne utwory z wielu, pastw. Pierwszy festiwal odby si w r. 1923 w Salzburgu; w
Warszawie festiwal TY1TMW mia miejsce dwukrotnie: w r. 1939 i 1968. Festiwale te
umoliwiaj zapoznanie si z najnowszymi tendencjami muzyki, pozwalaj na konfrontacj
muzyki rnych kierunkw i na zaznajomienie si z aktualn twrczoci wybitnych
wspczesnych kompzytorw ronych narodowoci, ktrych dziel wybierane s (spord
wielkiej iloci kompozycji nadsyanych przez sekcje krajowe) przez co roku zmieniane
midzynarodowe jury. Jest to wielki przegld aktualnej twrczoci kompozytorskiej niemal
caego wiata, przegld, ktry daje pojcie o zaawansowaniu stylistycznym jednych krajw i o
opnieniu w innych krajach. Muzyka wspczesna rozwija si bowiem nierwnomiernie i w
zgoa rnych kierunkach. Festiwale MTMW daj pojcie nie tylko o rnych tendencjach w
muzyce wspczesnej, lecz rwnie o problemach, ktre wynikaj ze specyfiki narodowej,
kulturowej i estetycznej rnych krajw. Pierwszym prezesem MTMW by wybitny angielski
muzykolog Edward Joseph Dent (1S761957), ktrego pluralistyczne i tolerancyjne dla
wszystkich kierunkw idee midzynarodowych kontaktw stay si fundamentem festiwali w
nastpnych latach.

667. Warszawska Jesie"

Od roku 1956 odbywaj si w Warszawie w ostatnim lub przedostatnim tygodniu wrzenia
festiwale muzyki wspczesnej urzdzane w skali midzynarodowej. Na kilkudziesiciu
koncertach symfonicznych, kameralnych, spektaklach scenicznych i imprezach o charakterze
eksperymentalnym publiczno polska i obca ma okazj zapoznania si z now twrczoci

297

kompozytorw wszystkich krajw. Festiwale Warszawskiej Jesieni" su konfrontacji

rnych stylw i tendencji. Nowa muzyka stanowi oczywicie tylko cz prezentowanych na
testiwulach ulworw. Utwory faktycznie wyrastajce poza wspczesne konwencje wymagaj;;
nowych rodkw wykonawczych, o ktre trudno, tote festiwal warszawski jest przede
wszystkim przegldem nowej mu/.yki w jej instytucjonalnie usankcjonowanej formie (dziea
symfoniczne, kameralne, sceniczne). Warszawska Jesie" daje bogaly przegld przede
ws/ystkim muzyki polskiej, stanowicej najwikszy procent oglnego programu. Wybitni
wykonawcy i wietne zespoy polskie i obce gwarantuj wysoki poziom odtwrczy dziel,
ktre czsto prezentowane po raz pierwszy wymagaj odpowiednio dobrego wykonania.
Wykonanie TerrStek torh Xenakisa (Warszawska Jesie" 1967; dyspozycja rozmieszczenia
orkiestry i publicznoci)

668. Wykonawstwo nowej muzyki

Wykonawstwo polega na interpretacji. Wykonawca jest porednikiem midzy kompozytorem a
suchaczami, jego zadanie jednak wykracza poza zwyke poredniczenie. Interpretujcy utwr
muzyk ma za zadanie wyczyta i zrozumie zamiary kompozytora oraz przekaza je
publicznoci w sensie przez kompozytora przewidzianym i podanym. Kady wykonawca, a
nawet kade wykonanie jest inne. Wykonawcy nie chc schodzi do roli odtwrcw, chc
by artystami twrczymi. W naszym stuleciu pojawio si wielu muzykw, ktrych talent czy
wrcz geniusz odtwrczy kae ich podziwia w stopniu nie mniejszym ni podziwiano
wirtuozw w XIX wieku. Dyrygenci Ernest Ansermet, Leonard Bemstein, Pierre Boulez,
Grzegorz Fitelberg, Herbert von Karajan, Charles Munch, Seiji Ozawa, Leopold Stokowski,
Arturo Toscanini czy Bruno Walter byli czy s nie mniej sawni ni najwybitniejsi
wspczeni kompozytorzy. Lista znakomitych pianistw, skrzypkw, wiolonczelistw i
piewakw jest olbrzymia i trudno byoby j tu cytowa; pojcie o nich daj nazwiska
notowane najwyej. Pianici: Arturo Benedetti-Michelangeli, Alfred Brendel, Gyrgy Cziffra,
Walter Gie-seking, Jzef Hofmann, Vladimir Horowitz, Lew Oborin, Maurizio Pollini,
wiatosaw Richter, Artur Rubinstein, Artur Schnabel; skrzypkowie: Jascha Heifetz,
Bronisaw Hubermann, Yehudi Menuhin, Dawid Ojstrach, Isaac Stern, Henryk Szeryng,
Jacques Thibaud; wiolonczelici z Pablo Casalsem na czele; klawesynistka Wanda Landowska
oraz piewacy: Maria Callas, Birgit Nilsson, Elisabeth Schwarzkopf, Enrico Caruso, Dietrich
Fischer- Dieskau, Benjamino Gigli, Jan Kiepura, Fiodor Szalapin wszyscy ci muzycy
powicili si niemal wycznie repertuarowi znanemu, wielokrotnie prezentowanym dzieom
koncertowym i scenicznym. Ten stan rzeczy jest typowy dla XX wieku. W istocie rzeczy
muzyka wspczesna, muzyka XX wieku nie jest grana czy piewana przez najwybitniejszych,
jest zdana na wykonawcw, ktrzy s jakby specjalistami w zakresie nowej muzyki. Z
wymienionych wielkich odtwrcw tylko Maurizio Pollini siga rwnie po repertuar
najnowszy. Ale w nowej muzyce wytworzyo si wykonawstwo rwnie wysokiej klasy, cho
mona je oceni jedynie hipotetycznie, kt bowiem ze wspczesnych wie, jak ma wyglda
idealne wykonawstwo nowej muzyki, skoro nowe dziea gra si w stopniu nieporwnywalnie
mniejszym ni dziea wczeniejsze. Z wybitnych dyrygentw, ktrzy powicili sporo czasu
na mistrzowskie wykonania nowej muzyki, trzeba wymieni obok Ernesta Boura i Bruna
Maderny Polaka Andrzeja Markowskiego. Nowej muzyce powicili swj wielki talent m.
in. skrzypek Hyman Bress, oboista Heinz Holliger, flecista Seyerino Gazzelloni, klarnecista
Harry Sparnaay i kontrabasista Bertram Turetzky, a z Polakw m. in. pianici Andrzej
Dutkiewicz, Adam Kaczyski, Zygmunt Krauze i Marek Mietelski, flecistka Barbara witek,
harfistka Urszula Mazurek oraz grajcy na preparowanej tubie Zdzisaw Piernik. W nowszych
czasach powstay liczne zespoy wykonujce wycznie now muzyk. Najwicej jest ich w

298

Stanach Zjednoczonych, gdzie prowadz je wybitni kompozytorzy (m. in. Foss, Austin, Reich,
Riley, Glass). W Europie dziaay zespoy typu Nuova Consonanza (Rzym) czy ICP
(Amsterdam). W Polsce nowej muzyce powiciy si dwa zespoy: Warsztat Muzyczny
(kierowany przez Zygmunta Krauzego) i zesp MW 2 (z udziaem tancerki i 3 aktorw,
prowa- dzony przez Adama Kaczyskiego). Z nowszych zespow wymieni naley zaoony
przez Marka Chooniewskiego zesp Muzyka Centrum (Krakw).

669. Wspczesny odbiorca muzyki

W kadej epoce odbir muzyki przedstawia si inaczej. Dzi kultywujemy jeszcze (po
dawnemu) muzyk powan, ale powszechn muzyk nie s dzi dziea sztuki, lecz twory
przemysu. Mowa o wszelkich formach muzyki sucej jako rozrywka; tego typu utwory nie
maj nic wsplnego z dotychczasowymi ideaami nowej muzyki, ktra naraona jest stale na
deprecjacj przez sam fakt jej nieobecnoci lub znikomej obecnoci we wspczesnym
repertuarze. Muzyk, a zwaszcza dzisiejszym przecitnym odbiorc muzycznym zaczynaj
rzdzi prawa nie estetyczne, lecz socjologiczne. Muzyka, a take jej interpretacje traktowane
s jako towar, s sprzedawane i kolpor- towane na zasadach, ktre z estetyk nie maj wiele
wsplnego. Rynek muzyczny wypeniony jest w przewaajcej mierze towarem lejszym,
mniej trwaym, sucym bardziej rozrywce ni kontemplacji duchowej. Powoywanie si
producentw tej muzyki na tace Mozarta, walce Schuberta i Brahmsa, polki i fokstroty
Strawiskiego i Hindemitha niewiele tu daje: sprawa jest jasna, producentom tej muzyki
chodzi o towar niszej jakoci (bo jako nikt nie zwraca si do wybitnych twrcw o napisanie
popularnego dzieka) i genezy tego zjawiska trzeba raczej szuka w XIX-wiecznej muzyce
salonowej, co wizao si nie tyle z obecnoci fortepianu w kadym bogatszym domu
mieszczaskim, ile z moliwoci uzyskania przez wydawcw i kompozytorw wielkich
dochodw. Wydawca na przykad raczej nie zastanawia si nad wartoci muzyki, interesuj
go dochody; wczoraj przynosia je muzyka salonowa, dzi szlagiery i wszelka muzyka lejsza.
Zjawisku temu towarzyszy upadek muzykowania domowego. Jake czsto muzyki sucha si
biernie, bez wiadomoci jej materiau i formy. Tote wspczesny odbiorca muzyki ma
wyjtkowo trudne zadanie, gdy nie chce zej do masy, dla ktrej muzyka jest tylko tem
akustycznym. Przyszo muzyki jak i przyszo w ogle przedstawia si dla nas bardzo
mglicie. O tym, e nie mona niczego przewidzie nawet szkicowo, mwi nam najlepiej
obserwacja z okresu, ktry min nie tak dawno. W r. 1950 absolutnie nie mona byo
przewidzie ani odejcia od
komponowania neostylistycznego (uprawianego przez
kilkadziesit lat), ani innowacji typu: muzyka serialna, aleatoryzm, muzyka elektroniczna,
teatr instrumentalny czy formy otwarte. Podobnie i my dzi nie moemy przewidzie muzyki,
ktr bdzie si uprawiao w roku 2000 choby, mimo e od przeomu stuleci dzieli nas
niespena pitnacie lat. Z hipotez wysuwanych przez wybitnych nawet twrcw w przeszoci
nie sprawdzia si ani jedna, nawet w zarysie. Natomiast wszelkie innowacje twrcw, cho
zrazu nie byy brane na serio z czasem okazyway si owocne i decydujce dla rozwoju
nowej muzyki, zwaszcza w latach jej kryzysw. Dlatego tak wane jest obserwowanie
dziejw muzyki rwnie w jej zajciach biecych. Z pewnoci co z muzyki dzisiejszej
naley rwnie do muzyki przyszej, o ktrej nic nie wiemy, a ktrej oczekujemy z
ciekawoci.

299

Spis Treci
Muzyka dawnych kultur

l. Pocztki muzyki ..................................................................................................................................................... 2

2. Muzyka ludw pierwotnych .................................................................................................................................. 2
3. Muzyka i magia ..................................................................................................................................................... 3
4. Wielogosowo muzyki pozaeuropejskiej ............................................................................................................ 3
5. Chiny dawne .......................................................................................................................................................... 3
6. Historia muzyki chiskiej ...................................................................................................................................... 4
7. Muzyka Egiptu ...................................................................................................................................................... 5
8. Instrumenty Egiptu ................................................................................................................................................ 5
9. Muzyka afrykaska ............................................................................................................................................... 6
10. Mezopotamia ....................................................................................................................................................... 6
11. Muzyka palestyska ............................................................................................................................................ 7
12. Dalsze losy muzyki ydw.................................................................................................................................. 7
13. Muzyka arabska ................................................................................................................................................... 8
14. Teoria muzyki arabskiej ...................................................................................................................................... 8
15. Muzyka indyjska ................................................................................................................................................. 9
16. Skale indyjskie .................................................................................................................................................... 9
17. Muzyka indonezyjska ........................................................................................................................................ 10
18. Gamelan ............................................................................................................................................................ 10
19. Dawna Japonia .................................................................................................................................................. 11
Muzyka epoki staroytnej
1
1
20. Muzyka w Grecji antycznej ............................................................................................................................... 12
21. Instrumenty greckie ........................................................................................................................................... 12
22. Formy muzyki greckiej ...................................................................................................................................... 12
23. Teoria greckiej muzyki antycznej ...................................................................................................................... 13
24. Zapis muzyki greckiej ....................................................................................................................................... 14
25. Rytmika greckiej muzyki antycznej ................................................................................................................... 14
26. Muzyka a etyka ................................................................................................................................................. 14
27. Zabytki muzyki greckiej .................................................................................................................................... 15
28. Historia greckiej muzyki antycznej.................................................................................................................... 15
29. Muzyka Rzymu ................................................................................................................................................. 16
Muzyka redniowiecze
1
6
30. Chrzecijastwo................................................................................................................................................. 17
31. Muzyka redniowiecza europejskiego - granice czasu ....................................................................................... 17
32. Muzyka bizantyjska ........................................................................................................................................... 17
33. Chora gregoriaski ........................................................................................................................................... 18
35. Znaczenie piewu gregoriaskiego .................................................................................................................... 19
36. Tonacje kocielne w chorale .............................................................................................................................. 20
37. Notacja choralu.................................................................................................................................................. 20
38. Liturgia .............................................................................................................................................................. 21
39. Hymny i tropy ................................................................................................................................................... 22
40. Sekwencje.......................................................................................................................................................... 22

300

41. Bogurodzica ...................................................................................................................................................... 23

42. Dramaty liturgiczne ........................................................................................................................................... 23
43. Teoria redniowieczna ....................................................................................................................................... 24
44. Boecjusz ............................................................................................................................................................ 24
45. Inni teoretycy..................................................................................................................................................... 25
46. Guido z Arezzo .................................................................................................................................................. 25
47. wiecka pie jednogosowa ............................................................................................................................. 25
48. Trubadurzy ........................................................................................................................................................ 26
49. Truwerzy ........................................................................................................................................................... 26
50. Minnesang ......................................................................................................................................................... 27
51. Dworska pie duska ....................................................................................................................................... 27
53. Wielogosowo ................................................................................................................................................ 28
54. Polifonia redniowieczna ................................................................................................................................... 28
55. Gotyk muzyczny................................................................................................................................................ 28
56. Diafonia ............................................................................................................................................................. 29
57. Wczesne organum ............................................................................................................................................. 29
58. Szkoa Notre Dame............................................................................................................................................ 29
59. Leoninus ............................................................................................................................................................ 30
60. Perotinus............................................................................................................................................................ 30
61. Notacja modaln ................................................................................................................................................ 30
62. Ars antiqua ........................................................................................................................................................ 31
63. Teoretycy epoki ars antiqua ............................................................................................................................... 31
64. Formy okresu ars antiqua................................................................................................................................... 32
65. Ars nova ............................................................................................................................................................ 32
66. Muzyka w miastach ........................................................................................................................................... 33
67. Teoretycy okresu ars nova ................................................................................................................................. 33
68. De Vitry............................................................................................................................................................. 33
69. De Muris............................................................................................................................................................ 34
70. Machau .............................................................................................................................................................. 34
71. Msza .................................................................................................................................................................. 34
Muzyka renesansu
3
5
72. Wczesny renesans woski .................................................................................................................................. 35
73. Caccia ................................................................................................................................................................ 35
74. Landini .............................................................................................................................................................. 36
75. Formy okresu ars nova ...................................................................................................................................... 36
76. Motet izorytmiczny ........................................................................................................................................... 36
77. Imitacja i kanon ................................................................................................................................................. 37
78. Muzyka XV wieku ............................................................................................................................................ 37
79. Msza i motet polifoniczny ................................................................................................................................. 38
80. Polifonia angielska ............................................................................................................................................ 38
81. Dunstable........................................................................................................................................................... 39
82. Polifonia burgundzka......................................................................................................................................... 39
83. Binchois............................................................................................................................................................. 40
84. Ciconia .............................................................................................................................................................. 40
85. Dufay ................................................................................................................................................................. 40
86. L'homme arme ............................................................................................................................................... 41
88. Mikoaj z Radomia ............................................................................................................................................ 41
89. Polifonia niderlandzka ....................................................................................................................................... 42

301

90. Cantus firmuj ..................................................................................................................................................... 42

91. Ockeghem.......................................................................................................................................................... 43
92. Obrecht .............................................................................................................................................................. 43
93. Missae parodiae ................................................................................................................................................. 43
94. Pierwszy leksykograf muzyczny - Tinctoris ...................................................................................................... 44
95. Finek i Isaac ...................................................................................................................................................... 44
96. Des Pres ............................................................................................................................................................. 44
97. Gombert............................................................................................................................................................. 45
98. De la Rue ........................................................................................................................................................... 45
99. Willaert .............................................................................................................................................................. 45
100. Mistrzowie ostatnich pokole .......................................................................................................................... 45
101. Rozkwit sztuk .................................................................................................................................................. 46
102. De Rore, de Monte i Luython .......................................................................................................................... 46
103. Senfl ................................................................................................................................................................ 47
104. Styl szk niderlandzkich ................................................................................................................................. 47
105. Notacja muzyki XV i XVI wieku .................................................................................................................... 47
106. Druk nutowy .................................................................................................................................................... 48
107. Formy wieckie ............................................................................................................................................... 48
108. Szczytowe formy polifonii wokalnej ............................................................................................................... 48
109. Renesans w muzyce ......................................................................................................................................... 49
110. Muzyka we Woszech ...................................................................................................................................... 49
111. Frottola ............................................................................................................................................................ 50
112. Madryga ......................................................................................................................................................... 50
113. Arcadelt ........................................................................................................................................................... 50
114. Yicentino ......................................................................................................................................................... 51
115. Gesualdo di Venosa ......................................................................................................................................... 51
116. Marenzio.......................................................................................................................................................... 51
117. Gastoldi i Striggio............................................................................................................................................ 52
118. Komedie mdrygalowe .................................................................................................................................... 52
119. Madrygalici angielscy .................................................................................................................................... 53
120. Szkoa wenecka ............................................................................................................................................... 53
121. A. Gabrieli ....................................................................................................................................................... 54
122. G. Gabrieli ....................................................................................................................................................... 54
123. Zieleski .......................................................................................................................................................... 54
124. Szkol rzymska................................................................................................................................................ 55
125. Palestrina ......................................................................................................................................................... 56
126. Stiie antico ....................................................................................................................................................... 56
127. Jannequin i francuska pie wiecka ............................................................................................................... 57
128. Przemiany chanson .......................................................................................................................................... 57
129. Niemcy. ........................................................................................................................................................... 58
130. Chora protestancki .......................................................................................................................................... 58
131. Walter .............................................................................................................................................................. 58
132. Hassier i wspczeni....................................................................................................................................... 59
133. Na dworach ksicych ................................................................................................................................... 59
134. Orlando di Lasso.............................................................................................................................................. 59
135. Tazlis i muzyka angielska ................................................................................................................................ 60
136. Byrd ................................................................................................................................................................. 61
137. Dowland, Morlcy i Gibbons ............................................................................................................................ 61
138. Hiszpania ......................................................................................................................................................... 61
139. Morales i inni................................................................................................................................................... 62
140. De Victoria ...................................................................................................................................................... 62
141. Pasje ................................................................................................................................................................ 62

302

142. Muzyka polska - wiek XVI.............................................................................................................................. 63

143. Wacaw z Szamotu ......................................................................................................................................... 63
144. Leopolita.......................................................................................................................................................... 64
145. Gomka .......................................................................................................................................................... 64
146. Instrumentalna muzyka XVI wieku ................................................................................................................. 64
147. Muzyka lutniowa ............................................................................................................................................. 65
148. Muzyka klawesynowa ..................................................................................................................................... 66
149. Muzyka organowa ........................................................................................................................................... 66
150. Paumann i Hofhaimer ...................................................................................................................................... 67
151. Pie ludowa.................................................................................................................................................... 67
152. De Cabezn ..................................................................................................................................................... 68
153. Ricercar ........................................................................................................................................................... 68
154. Toccata ............................................................................................................................................................ 68
155. Merulo ............................................................................................................................................................. 69
156. Technika wariacji ............................................................................................................................................ 69
157. Wirginalisci angielscy ..................................................................................................................................... 69
158. Teoria muzyki w XVI wieku ........................................................................................................................... 70
159. Gaffurius i Glareanus....................................................................................................................................... 70
160. arlino ............................................................................................................................................................. 71
161. Mersenne ......................................................................................................................................................... 71
162. Sweelinck ........................................................................................................................................................ 72
163. Pocztki fugi .................................................................................................................................................... 72
164. Muzyka XVI wieku ......................................................................................................................................... 72
Muzyka baroku
7
3
165. Wczesny barok ................................................................................................................................................ 73
166. Epoka monodii ................................................................................................................................................ 74
167. Bosso continuo ................................................................................................................................................ 74
168. Banchieri ......................................................................................................................................................... 75
169. Pocztki opery ................................................................................................................................................. 75
170. Camerata florencka .......................................................................................................................................... 75
171. Cavalieri i Peri ................................................................................................................................................. 76
172. Caccini............................................................................................................................................................. 76
173. Monteverdi ...................................................................................................................................................... 77
174. Orfeo" Monteverdiego ................................................................................................................................... 78
175. Merulu ............................................................................................................................................................. 78
176. Opera w Rzymie .............................................................................................................................................. 79
177. Agazzari i Mazzocchi ...................................................................................................................................... 79
178. Landi, L. Rossi i Hidalgo ................................................................................................................................. 79
179. Opera w Wenecji ............................................................................................................................................. 80
180. Cesti i Cavalli .................................................................................................................................................. 80
181. Scacchi i Stradclla ........................................................................................................................................... 81
182. Opera neapolitaska ........................................................................................................................................ 81
183. A. S ca r lat! I .................................................................................................................................................. 82
184. Opera we Francji przed Lullym ....................................................................................................................... 82
185. Cambert ........................................................................................................................................................... 82
186. Lully ................................................................................................................................................................ 83
187. Pocztki baletu................................................................................................................................................. 83
188. Campra i Marais .............................................................................................................................................. 84

303

189. Opera wioska w Niemczech i Austrii............................................................................................................... 84

190. Fux i podstawy kontrapunktu .......................................................................................................................... 84
191. Opera hamburska ............................................................................................................................................. 85
192. Telemann ......................................................................................................................................................... 85
193. Fasch ............................................................................................................................................................... 86
194. Opera w Anglii ................................................................................................................................................ 86
195. Purcell ............................................................................................................................................................. 86
196. Dieto and Aeneas ............................................................................................................................................. 87
197. Anthem w Anglii ............................................................................................................................................. 87
198. Koncert kocielny ............................................................................................................................................ 87
199. Oratorium ........................................................................................................................................................ 88
200. Neri.................................................................................................................................................................. 88
201. Carissimi.......................................................................................................................................................... 89
202. Yiadana, Grandi i Benevoli ............................................................................................................................. 89
203. Schutz .............................................................................................................................................................. 90
204. Kantaty ............................................................................................................................................................ 90
205. Schein i Buxtehude .......................................................................................................................................... 90
206. Praetorius: ,,Syntagma musicum" .................................................................................................................... 91
207. Delalande i muzyka religijna we Francji.......................................................................................................... 91
208. M. A. Charpentier ............................................................................................................................................ 91
209. Muzyka religijna w Anglii ............................................................................................................................... 92
210. Mielczewski..................................................................................................................................................... 92
211. Lilius ............................................................................................................................................................... 92
212. Pkiel ............................................................................................................................................................... 93
213. J. Rycki ........................................................................................................................................................ 93
214. Jarzbski .......................................................................................................................................................... 93
215. Instrumentalna muzyka XVII wieku ................................................................................................................ 93
216. Wielcy lutnicy ................................................................................................................................................. 94
217. Amati, Guarneri i Stradivari. ........................................................................................................................... 95
218. Suita................................................................................................................................................................. 95
219. Sonata .............................................................................................................................................................. 96
220. Cechy baroku w muzyce .................................................................................................................................. 96
221. S. Rossi, Marini i Legrenzi .............................................................................................................................. 97
222. Vitali, Bassani i szkoa boloska ..................................................................................................................... 98
223. Veracini ........................................................................................................................................................... 98
224. Torelli .............................................................................................................................................................. 98
225. Koncert solowy................................................................................................................................................ 99
226. Corelli .............................................................................................................................................................. 99
227. Concerto Grosso .............................................................................................................................................. 99
228. Frescobaldi .....................................................................................................................................................100
229. Sztuka improwizacji .......................................................................................................................................100
230. Scheidt, Froberger i Pachelbel ........................................................................................................................101
231. Prelud choraowy ............................................................................................................................................101
232. Kuhnau ...........................................................................................................................................................101
233. Biber ...............................................................................................................................................................102
234. Francuska muzyka instrumentalna ..................................................................................................................102
235. Pepusch i ballad opera ....................................................................................................................................102
236. Steffani ...........................................................................................................................................................103
237. Szarzyski ......................................................................................................................................................103
238. Gorczycki .......................................................................................................................................................103
239.Pny barok .....................................................................................................................................................104
240. Haendel...........................................................................................................................................................105

304

241. Dramatyczna muzyka Haendla .......................................................................................................................105

242. Oratoria Haendla ............................................................................................................................................106
243. J. S. Bach ........................................................................................................................................................106
244. Organowa muzyka Bacha ...............................................................................................................................109
245. Das musikalische Opfer", ,,Kunst der Fug" i Das Wohitemperierte Klavier" ............................................109
246. Schemat fugi ...................................................................................................................................................110
247. Pasja wg w. Mateusza" i Wielka msza h-moll" .........................................................................................111
248. Uwertura woska i francuska ..........................................................................................................................111
249. Opera woska Metastasio i librecisci operowi ............................................................................................112
250. Opera buffa .....................................................................................................................................................113
257. Ristori i Marcello ............................................................................................................................................113
252. Kastraci...........................................................................................................................................................113
253. Pergolesi .........................................................................................................................................................114
254. Intermezzi .......................................................................................................................................................114
255. Jommelli .........................................................................................................................................................115
256. Traetta ............................................................................................................................................................115
257. Piccini.............................................................................................................................................................115
258. Paisiello ..........................................................................................................................................................116
259. Cimarosa.........................................................................................................................................................116
260. Galuppi i Sarti ................................................................................................................................................116
261. Rameau ...........................................................................................................................................................117
262. System Rameau podstawy harmoniki funkcyjnej ......................................................................................117
26 3. Rodzina Hotteterrorw i Loeillet ...................................................................................................................117
264. Francuska opera komiczna..............................................................................................................................118
265. Diderot i Rousseau..........................................................................................................................................118
266. Duni, Philidor i Monsigny ..............................................................................................................................119
267. Gretry .............................................................................................................................................................119
268. Opera w Niemczech........................................................................................................................................119
269. Singspiel .........................................................................................................................................................120
270. Narodziny liryki..............................................................................................................................................120
271. Gluck ..............................................................................................................................................................121
272. Reforma Glucka..............................................................................................................................................121
273. Skrzypkowie woscy .......................................................................................................................................122
274. Albinoni..........................................................................................................................................................122
275. Vivaldi ............................................................................................................................................................122
276. Tartini .............................................................................................................................................................123
277. Gemmiani i Locatelli ......................................................................................................................................123
278. Mistrzowie klawesynu ....................................................................................................................................123
279. D. Scarlatti ......................................................................................................................................................124
280. Soler ...............................................................................................................................................................124
281.. Porpora i Alberti ............................................................................................................................................124
282. L. Couperin.....................................................................................................................................................125
283. P. Couperin .....................................................................................................................................................125
284. Dandrieu .........................................................................................................................................................125
285. Boismortier .....................................................................................................................................................126
286. Leclair i Corrette.............................................................................................................................................126
Muzyka klasycyzmu
1
26
287. Rozwj sonaty klasycznej ...............................................................................................................................127

305

288. Rozwj symfonii klasycznej ...........................................................................................................................127

289. Okres przedklasyczny .....................................................................................................................................128
290. Klasyczna muzyka kameralna.........................................................................................................................129
291. Szkoa mannheimska ......................................................................................................................................129
292. Stamic i Richter ..............................................................................................................................................130
293. Szkoa wiedeska ...........................................................................................................................................130
294. Szkol berliska..............................................................................................................................................130
295. Bracia Graunowie, Benda i Quantz.................................................................................................................131
296. C. Ph. E. Bach ................................................................................................................................................131
297. Styl galant .......................................................................................................................................................132
298. J. Ch. Bach .....................................................................................................................................................132
299. Boyce..............................................................................................................................................................132
300. W. F. Bach i inni synowie Bacha ....................................................................................................................133
301. Albrechtsberger i Danzi ..................................................................................................................................133
302. Schobert i Dittersdorf .....................................................................................................................................133
303. Dussek i mistrzowie czescy ............................................................................................................................134
304. Vanhal ............................................................................................................................................................134
305. Sammartini i Pugnani .....................................................................................................................................134
306. Boccherini ......................................................................................................................................................135
307. Viotti i Nardini ...............................................................................................................................................135
308. Jarnoyi ..........................................................................................................................................................136
309. Salieri .............................................................................................................................................................136
310. Clementi .........................................................................................................................................................136
311. Gossec ............................................................................................................................................................136
312. Saint-Georges .................................................................................................................................................137
313. Billings ...........................................................................................................................................................137
314. Janiewicz ........................................................................................................................................................137
315. Klasycyzm ......................................................................................................................................................137
316. Haydn .............................................................................................................................................................139
317. Symfonie i inne utwory instrumentalne Haydna .............................................................................................140
318. Stworzenie wiata" i ,,Pory roku" .................................................................................................................141
319. M. Haydn........................................................................................................................................................141
320. Mozart ............................................................................................................................................................141
321. Opery i muzyka wokalna Mozarta ..................................................................................................................142
322. Symfonie i koncerty Mozarta .........................................................................................................................143
323. Koncerty w epoce Haydna i Mozarta ..............................................................................................................143
324. Rewolucja francuska i muzyka .......................................................................................................................144
325. Mieszczaska kultura muzyczna.....................................................................................................................145
326. Beethoven .......................................................................................................................................................145
327. Jedno dziea artystycznego ..........................................................................................................................146
328. Sonaty Beethovena .........................................................................................................................................147
329. Schemat sonaty ...............................................................................................................................................147
330. Kwartety Beelhovena .....................................................................................................................................148
331. Koncerty Beethovena .....................................................................................................................................148
332. Uwertury Beethovena .....................................................................................................................................148
333. Symfonie Beethovena .....................................................................................................................................149
334. U progu romantyzmu ......................................................................................................................................150
335. Field................................................................................................................................................................150
336. Kalkbrenner ....................................................................................................................................................151
337. Kuhlau ............................................................................................................................................................151
338. Hummel i Cerny ...........................................................................................................................................151
339. Romantyzm i romantycy.................................................................................................................................152

306

340. Hoffmann .......................................................................................................................................................153

341. Spohr ..............................................................................................................................................................154
342. Loewe .............................................................................................................................................................154
343. Schubert..........................................................................................................................................................155
344. Pieni Schuberta .............................................................................................................................................155
345. Weber .............................................................................................................................................................156
346. Schumann .......................................................................................................................................................156
347. Neue Zeitschrift fur Musik" ..........................................................................................................................156
348. Mendelssohn...................................................................................................................................................157
349. Uwertura koncertowa .....................................................................................................................................157
350. Marschner, Flotow, Lortzing i Nicolai ............................................................................................................158
351. Dalayrac .........................................................................................................................................................158
352. Boieldieu ........................................................................................................................................................158
353. Auber ..............................................................................................................................................................159
354. Meyerbeer.......................................................................................................................................................159
355. Herold, Adam i Halevy ...................................................................................................................................160
356. Cherubini ........................................................................................................................................................160
357. Giuliani i gitarzyci okresu romantycznego ....................................................................................................160
358. Paganini ..........................................................................................................................................................161
359. Lipiski ..........................................................................................................................................................161
360. Spontini ..........................................................................................................................................................162
361. Rossini ............................................................................................................................................................162
362. Donizetti .........................................................................................................................................................163
363. Bellini i woskie bel canto ..............................................................................................................................163
364. Dylecki, Pomi i wczesna muzyka rosyjska ...................................................................................................164
365. Bortnianski .....................................................................................................................................................164
366. Glinka .............................................................................................................................................................164
367. Dargomyski ..................................................................................................................................................165
368. Myslivecek i kompozytorzy............................................................................................................................165
369. Yoek i Reicha..............................................................................................................................................165
370. Ogiski ...........................................................................................................................................................166
372. Stefani ............................................................................................................................................................166
374. Kurpiski ........................................................................................................................................................167
375. Lessel i M. Szymanowska ..............................................................................................................................167
376. Artysta w okresie romantyzmu .......................................................................................................................168
377. Chopin ............................................................................................................................................................169
378. Scherza, ballady i nokturny ............................................................................................................................170
379. Mazurki i polonezy .........................................................................................................................................170
380. Koncerty i sonaty Chopina .............................................................................................................................171
381. Dobrzyski i Kolberg .....................................................................................................................................171
382. Muzyka absolutna i programowa ....................................................................................................................172
383. Berlioz ............................................................................................................................................................172
384. Symfonia programowa i poemat symfoniczny................................................................................................172
385. Liszt ................................................................................................................................................................173
386. Fortepianowa twrczo Liszta.......................................................................................................................174
387. W krgu Liszta ...............................................................................................................................................175
388. Hiller ..............................................................................................................................................................175
389. Wagner ...........................................................................................................................................................175
390. Tannhduser" i Lohengrin" ...........................................................................................................................176
391. Tristan i Izolda" ............................................................................................................................................176
392. Dramat muzyczny ...........................................................................................................................................177
393. Motywy przewodnie .......................................................................................................................................177

307

394. ,, Meistersinger" i Parsifal" ...........................................................................................................................178

395. Verdi...............................................................................................................................................................178
396. Smaregliu i inni ..............................................................................................................................................179
397. Boito ...............................................................................................................................................................179
398. Ponchielli i inni...............................................................................................................................................180
399. Opera werystyczna .........................................................................................................................................180
400. Puccini ............................................................................................................................................................180
401. Mascagni i Leoncavallo ..................................................................................................................................181
402. Wolf-Ferrari....................................................................................................................................................181
403. Gounod i Mussenet .........................................................................................................................................182
404. Thomas. David i Delibes ................................................................................................................................182
405. Bizet ...............................................................................................................................................................182
406. Saint-Saens i Lalo ...........................................................................................................................................183
407. Vieuxtemps i Sarasate ....................................................................................................................................183
408. Gade ...............................................................................................................................................................184
409. Syendsen i Sinding .........................................................................................................................................184
410. Grieg ...............................................................................................................................................................184
411. Offenbach i operetka paryska .........................................................................................................................185
412. Wiedeski walc ..............................................................................................................................................186
413. J. Strauss l operetka wiedeska.......................................................................................................................186
414. Suppe i Lehr ...................................................................................................................................................187
415. Sierow i Rubinstein ........................................................................................................................................187
416. Potna Gromadka: Baakiriew i Cui..............................................................................................................187
417. Borodin ...........................................................................................................................................................188
418. Musorgski .......................................................................................................................................................188
420. Czajkwski .....................................................................................................................................................189
421. Znaczenie muzyki Czajkowskiego..................................................................................................................189
422. Ladow .............................................................................................................................................................190
423. Gazunow .......................................................................................................................................................190
424. Taniejew .........................................................................................................................................................191
425. Rachmaninow .................................................................................................................................................191
426. Smetana ..........................................................................................................................................................191
427. Dvorak ............................................................................................................................................................192
428. Fibich..............................................................................................................................................................192
429. Moniuszko ......................................................................................................................................................192
430. Znaczenie twrczoci Moniuszki ....................................................................................................................193
431. Wieniawski .....................................................................................................................................................193
432. Noskowski ......................................................................................................................................................194
433. eleski ..........................................................................................................................................................194
434. Zarbski ..........................................................................................................................................................195
435. Niewiadomski, Pankiewicz i Gali ...................................................................................................................195
436. Erkel i Hubay..................................................................................................................................................195
437. Brahms ...........................................................................................................................................................195
438. Symfonie i koncerty Brahmsa.........................................................................................................................196
439. Estetyka Hanslicka .........................................................................................................................................196
440. Bruckner .........................................................................................................................................................197
441. Reinecke i wspczeni ...................................................................................................................................197
442. Bruch ..............................................................................................................................................................198
443. Goetz i Gast ....................................................................................................................................................198
444. Gottschalk.......................................................................................................................................................198
445. Mahler ............................................................................................................................................................199
446. Symfonie Mahlera ..........................................................................................................................................199

308

447. Reger ..............................................................................................................................................................199

448. Riemann .........................................................................................................................................................200
449. R. Strauss........................................................................................................................................................200
450. Poematy symfoniczne .....................................................................................................................................201
451. Wlf i liryka pnoromantyczna ....................................................................................................................201
452. Cornelius i Goldmark .....................................................................................................................................202
453. Pfitzner i Schreker ..........................................................................................................................................202
454. Franck .............................................................................................................................................................202
455. Duparc i Chausson ..........................................................................................................................................203
456. Schola Cantorum ............................................................................................................................................203
457. D'Indy .............................................................................................................................................................203
458. Chabrier ..........................................................................................................................................................204
Nowa muzyka
2
04
459. Impresjonizm muzyczny .................................................................................................................................204
460. Debussy ..........................................................................................................................................................205
461. Faure...............................................................................................................................................................206
462. Ravel ..............................................................................................................................................................206
463. Bolero" Raveia ..............................................................................................................................................207
464. Dukas i Schmitt ..............................................................................................................................................207
465. Roussel ...........................................................................................................................................................208
466. Skriabin ..........................................................................................................................................................208
467. Idee Skriabnia .................................................................................................................................................208
468. Riebikow ........................................................................................................................................................209
469. Muzyka u progu XX wieku ............................................................................................................................209
470. Rozkad tonalnoci .........................................................................................................................................210
471. Atonalno ......................................................................................................................................................210
472. Politonalnosc ..................................................................................................................................................211
473. Dodekafonia ...................................................................................................................................................211
474. Teoria dodekafonii..........................................................................................................................................211
475. Nowy jzyk harmoniczny ...............................................................................................................................212
476. Rytmika nowej muzyki ...................................................................................................................................212
477. Nowe systemy skul .........................................................................................................................................213
478. Muzyka aforystyczna ......................................................................................................................................213
479. Poszukiwania kolorystyczne ...........................................................................................................................214
481. Grupa Szeciu .................................................................................................................................................214
483. Honegger ........................................................................................................................................................215
484. Ecole d'Ar Neil ...............................................................................................................................................216
485. Jeune France ...................................................................................................................................................216
486. Jolivet .............................................................................................................................................................216
487. Messiaen .........................................................................................................................................................217
488. ,,Technique de mon langage musical" ............................................................................................................217
489. Turangalila" ..................................................................................................................................................218
490. Leibowitz i dodekafonia we Francji................................................................................................................218
491. Boulez ............................................................................................................................................................218
492. Serializm.........................................................................................................................................................219
493. Wieloparametrowo i prekompozycja ...........................................................................................................220
494. Aleatoryzm .....................................................................................................................................................220
495. Szkoa Nadi Boulanger ...................................................................................................................................221

309

496. Neoklasycyzm ................................................................................................................................................221

497. Fracaix ..........................................................................................................................................................222
499. Henry, Barraque i Ferrari ................................................................................................................................223
Muzyka krgu niemieckiego
2
23
500. Ekspresjonizm muzyczny ...............................................................................................................................223
501. Schonberg .......................................................................................................................................................224
502. Verkldrte Nacht" ...........................................................................................................................................224
503. Sprechgesang i Klangfarbenmelodie...............................................................................................................225
504. Berg ................................................................................................................................................................225
505. Wozzeck"......................................................................................................................................................226
506. Webern ...........................................................................................................................................................226
507. Punktualizm ....................................................................................................................................................227
508. Hauer ..............................................................................................................................................................227
509. Eimert i Golyschew ........................................................................................................................................228
510. Hindemith .......................................................................................................................................................228
511. Mathis der Maler" .........................................................................................................................................229
513. Krenek ............................................................................................................................................................229
514. Weill i Orff .....................................................................................................................................................230
516. Blacher i variable Metren ...............................................................................................................................231
517. Von Einem i Henze.........................................................................................................................................231
518. Zimmermann, Engelmann i Karkoschka.........................................................................................................232
519. Haubenstock- Ramati .....................................................................................................................................232
520. Stockhausen ....................................................................................................................................................232
521. Gruppen" Stockhausena ................................................................................................................................233
522. Eisler i Dessau ................................................................................................................................................233
523. Busoni ............................................................................................................................................................234
524. Respighi..........................................................................................................................................................234
525. Pizzetti i Malipiero .........................................................................................................................................234
526. Casella ............................................................................................................................................................235
527. Futuryci woscy.............................................................................................................................................235
528. Dallapiccola ....................................................................................................................................................236
529. Petrassi ...........................................................................................................................................................236
530. Vlad i Moderna ...............................................................................................................................................237
531. Nono ...............................................................................................................................................................237
532. Berio ...............................................................................................................................................................237
533. Eyangelisti i Bussotti ......................................................................................................................................238
Muzyka angielska238
534. Elgar, Delius i Vaughan Williams ..................................................................................................................238
535. Walton i Tippett..............................................................................................................................................238
536. Britten.............................................................................................................................................................239
537. Strawiski .......................................................................................................................................................239
5 38. wito wiosny" ............................................................................................................................................240
539. Symfonia psalmw" i Canticum sacrum" ....................................................................................................240
540. Rosawiec .......................................................................................................................................................241
541. Lourie i Wyschnegradsky ...............................................................................................................................241
542. Obuchw, Czeriepnin i Nabokow ...................................................................................................................242

310

544. Glier................................................................................................................................................................242
545. Prokofiew .......................................................................................................................................................243
546. Szostakowicz ..................................................................................................................................................243
547. Symfonie Szostakowicza ................................................................................................................................244
548. Chaczaturian ...................................................................................................................................................244
549. Kabalewski .....................................................................................................................................................245
550. Szaporin i Szebalm .........................................................................................................................................245
551. Swiridow, Karajew i Mirzojan........................................................................................................................245
552. Szczedrin, Sznitke, Dienisow i Hrabowskij ....................................................................................................246
553. Foerster, Suk i Novak .....................................................................................................................................246
554. Janaek ...........................................................................................................................................................246
555. Marlmu i Hubci ..............................................................................................................................................247
556. Kabelac i Sucho ............................................................................................................................................248
557. Nowowiejski i inni..........................................................................................................................................248
558. Paderewski .....................................................................................................................................................248
559. Stutkowski i Maliszewski ...............................................................................................................................249
560. Karlowicz .......................................................................................................................................................249
561. Szymanowski..................................................................................................................................................250
562. L. Rycki ......................................................................................................................................................251
5 3. Rogowski i Maklakiewicz .............................................................................................................................251
564. Rathaus i Koffler ............................................................................................................................................251
565. Tansman, Kassern i Kondracki .......................................................................................................................252
566. Wiechowicz ....................................................................................................................................................252
567. Sikorski 1 Szeligowski ...................................................................................................................................252
568. Szabelski.........................................................................................................................................................253
569. Woytowicz .....................................................................................................................................................253
571. Enescu ............................................................................................................................................................254
572. Radulescu .......................................................................................................................................................254
573. Malec i Kelemen.............................................................................................................................................254
574. Skalkottas .......................................................................................................................................................255
575. Bartok .............................................................................................................................................................255
576. Kwartety smyczkowe Bartoka ........................................................................................................................256
577. Wpyw muzyki ludowej na muzyk artystyczn .............................................................................................256
578. Kodaly ............................................................................................................................................................257
579. Ligeti ..............................................................................................................................................................257
581. G ranados........................................................................................................................................................258
582. De Falla ..........................................................................................................................................................258
583. E. Bloch ..........................................................................................................................................................259
584. Martin .............................................................................................................................................................259
585. Liebermann i Regamey ...................................................................................................................................259
587. Rosenberg i Blomdahl ....................................................................................................................................260
588. Back i Lullwim ...............................................................................................................................................260
589. Nilsson............................................................................................................................................................261
591. Sihelius ...........................................................................................................................................................261
592. Gilson i Ahssl .................................................................................................................................................261
593. Goewaefss i Pousseur .....................................................................................................................................262
595. Bruynel ...........................................................................................................................................................262
596. Jazz .................................................................................................................................................................262
597. Czas ragtime'u, Joplin .....................................................................................................................................263
598. Country niusic ................................................................................................................................................264
599. Rhylhm und blues ...........................................................................................................................................264
600. Folk rock ........................................................................................................................................................264

311

601. Trzeci nurt. .....................................................................................................................................................265

602. Ives .................................................................................................................................................................265
603. Varese .............................................................................................................................................................266
604. lonisation' Varese'a .......................................................................................................................................267
605. Riegger i Sessions...........................................................................................................................................267
606. Cowell ............................................................................................................................................................267
607. Klastery ..........................................................................................................................................................268
608. Gershwm ........................................................................................................................................................268
609.Antheil .............................................................................................................................................................268
611. Carter ..............................................................................................................................................................269
612. C age...............................................................................................................................................................270
613. Fortepian preparowany ...................................................................................................................................270
614. Babbitt i Druckman ........................................................................................................................................270
615. Bemstein i Foss...............................................................................................................................................271
616. Brown i Feldman ............................................................................................................................................271
617. Crumb.............................................................................................................................................................272
619. Riili'y i ^c'^-'/..................................................................................................................................................273
620. Curri/n.: ^u.n.i0l3 ...........................................................................................................................................273
621. Chavez i Revueltas .........................................................................................................................................274
622. Villa-Lobos.....................................................................................................................................................274
624. Ginastera.........................................................................................................................................................275
625. Kogel ..............................................................................................................................................................275
626. Takemitsu i inni kompozytorzy japoscy .......................................................................................................275
627. Wspczesna muzyka polska ..........................................................................................................................276
628. Malawski ........................................................................................................................................................277
629. Folklor w muzyce polskiej ..............................................................................................................................277
630. Szaowski i Palester ........................................................................................................................................277
631. Bacewiczwna i Kisielewski ..........................................................................................................................278
632. Lutoslawski ....................................................................................................................................................278
633. Neoklasycyzm w Polsce .................................................................................................................................279
634. Panufnik i Spisak ............................................................................................................................................279
635. Dodekafonia \v Polsce ....................................................................................................................................280
636. Serocki............................................................................................................................................................280
637. Baird ...............................................................................................................................................................281
638. B. Schaeffer ....................................................................................................................................................281
639. Penderecki ......................................................................................................................................................282
640. Grecki ...........................................................................................................................................................282
641. Teatr m'<trunientahiv .....................................................................................................................................283
642. Happeningi i muzyka konceptualna ................................................................................................................284
643. Muzyka konkretna. P. Schaeffer i studio paryskie ..........................................................................................284
644. Muzyka elektroniczna.....................................................................................................................................285
645. Studia eksperymentalne ..................................................................................................................................285
646. Stereofonia: syszenie panoramiczne ..............................................................................................................286
647. Moog i syntezator ...........................................................................................................................................286
648. Live electronic musie......................................................................................................................................287
649. Muzyka komputerowa ....................................................................................................................................288
650. Magia nieokreslonoci ....................................................................................................................................288
651. Formy otwarte ................................................................................................................................................289
652. Nowa notacja muzyczna .................................................................................................................................290
653. Grafika muzyczna ...........................................................................................................................................290
654. Mikrotonowos ...............................................................................................................................................291
655. Muzykologia jako nauka.................................................................................................................................292

312

656. Adorno i filozofia nowej muzyki ....................................................................................................................292

657. Leksykograf Slonimsky ..................................................................................................................................292
658. System Schillingera ........................................................................................................................................293
659. Muzyka i matematyka: Barbaud i Xenakis .....................................................................................................293
660. Muzyka najmodszych ....................................................................................................................................294
661. Nowe eksperymenty .......................................................................................................................................295
662. Muzyka popularna ..........................................................................................................................................295
663. Muzyku filmowa ............................................................................................................................................296
664. Muzyka teatralna ............................................................................................................................................296
665. Festiwale.........................................................................................................................................................297
666. Festiwale MTMW ..........................................................................................................................................297
667. Warszawska Jesie" ......................................................................................................................................297
668. Wykonawstwo nowej muzyki .........................................................................................................................298
669. Wspczesny odbiorca muzyki .......................................................................................................................299

313