Professional Documents
Culture Documents
Społeczeństwo
oraz
spektaklu
MYŚLI
WSPÓŁCZESNEJ
Guy DEBORD
Społeczeństwo
oraz
spektaklu
Państwowy
Instytut
Wydawniczy
Tytuły oryginałów LA SOCIÉTÉ D U SPECTACLE oraz C O M M E N T A I R E S S U R LA
SOCIÉTÉ D U SPECTACLE Okładkę i strony tytułowe projektowała K A R O L I N A
CIĘŻKIEWICZ Redaktor ELŻBIETA STAŚKIEWICZ Redaktor techniczny D A N U T A LIPKA
ISBN 83-06-03021-4
GUY DEBORD - TEORETYK PRZEKLĘTY
Za życia Guy Deborda (1931-1994) jego nazwisko pojawiało się o wiele częściej w
niskonakładowych broszurkach, które wy dawali własnym sumptem członkowie
efemerycznych grupek zdeklarowanych wrogów porządku społecznego, niźli w pracach
francuskich intelektualistów. Ci ostatni dzieła Deborda znali przeważnie na
pamięć, nie kwapili się jednak przyznać, jak wie le im zawdzięczają.
Powściągliwości tej sprzyjały zresztą diatry by Deborda wymierzone w tych, którzy,
powołując się na jego analizy, rozwadniali je, zmieniając w mdłą papkę strawną dla
akademickich przewodów pokarmowych i żołądków czytelni ków prasy. Po śmierci
Deborda ich „odwaga się z tej trwogi ock nęła": dziś autor Społeczeństwa spektaklu
jest jednym z najczę ściej cytowanych francuskich pisarzy powojennych, a jego war
tość na giełdach intelektualnych stale rośnie. Także poza grani cami
Francji... ...Ale nie w Polsce. Zaważyło na tym bez wątpienia kilka czynników
historycznych, lecz również, i chyba przede wszyst kim, mierna jakość pierwszego
polskiego przekładu Społeczeń stwa spektaklu (więcej na ten temat w komentarzu Od
tłuma cza). W Polsce Debord jest nadal postacią właściwie nieznaną. Wprawdzie
dziennikarze, pragnący wykazać głębię swojej kul tury, wspominają o nim niekiedy,
ale czyniąc to, ujawniają za zwyczaj bezkresną ignorancję w tej materii.
Przedstawiają go bowiem jako performera, a w każdym razie prekursora happe ningów
albo jako guru jednej z niezliczonych marksistowskich sekt, które z
niewyjaśnionych przyczyn narobiły sporo hałasu pół wieku temu, by popaść następnie
w zapomnienie lub malu ją mu portret trumienny en ascetę, ukazując posępne oblicze
zgorzkniałego wroga konsumpcji, patrona wszystkich złowro5
gich t e r r o r y s t ó w , knujących nieprzerwanie na zgubę nasze go z trudem
zdobytego szczęścia. Autorzy nieco lepiej zorientowani charakteryzują Deborda,
wymieniając jednym tchem: rewolucjonista, poeta, teoretyk, strateg. Wymaga to
uściśleń, wymienione określenia - i nie tyl ko one - niewiele dziś bowiem znaczą;
ich dawny sens zatarł się niemal całkowicie, wywrotowy potencjał wyparował, a nowe
de finicje, które zastąpiły stare, są ich dokładnym przeciwień stwem. Debord był
rewolucjonistą, poetą, teoretykiem i strate giem, dochowywał wierności r z e c z y
w i s t e m u znaczeniu tych słów, odciskając na nich własne piętno i odrzucając
ich współczesne zafałszowane i spektakularne konotacje. Polski czytelnik otrzymuje
w niniejszym tomie dwa najważniejsze dzie ła t e o r e t y c z n e Deborda. Są to
teksty zwięzłe i na tyle wy mowne, że doskonale obejdą się bez uczonych egzegez.
Debord zawsze budził silne emocje, od nienawiści aż po fascynację gra niczącą z
uwielbieniem. Źródłem tych wzruszeń były nie tylko jego książki, artykuły czy
filmy, ale również - może nawet zwłaszcza - to, j a k żył. Autor tej przedmowy nie
będzie zatem śledził wpływów Feuerbacha, Hegla czy Marksa widocznych w
Społeczeństwie spektaklu (Debord ulegał zresztą tylko tym wpływom, którym chciał
ulegać) ani też bronił analiz zawartych w Rozważaniach (które znakomicie bronią
się same). Poprze stanie na ukazaniu niektórych faktów z życia autora, pozwalają
cych l e p i e j zrozumieć owe dzieła. Ab ovo. Na początku lat pięćdziesiątych
dwudziestoletni De bord przybył z Cannes do Paryża z bagażem niedużym wpraw dzie,
niemniej jednak ważkim: fascynacją dadaizmem i surrealistami oraz rzadkim w jego
czasach, a jeszcze rzadszym w na szych, upodobaniem do wolności. Jego plany
życiowe najlepiej wyraża hasło, które zaraz po przybyciu do stolicy wypisał na
murze jednej z ulic w Dzielnicy Łacińskiej: „Nigdy nie pra cuj!". W niektórych,
starannie dobranych, to znaczy tanich i obskurnych, knajpach na m a r g i n e s i
e Saint-Germain-des-Pres spotykali się wówczas młodzi ludzie niekoniecznie po to,
by trwonić godziny na jałowej trzeźwości czy dyskutować o sztuce i literaturze.
Debord przyłączył się do tej kompanii 6
złożonej po trosze z geniuszy, po trosze z chuliganów. Działał początkowo w ruchu
letrystów rumuńskiego emigranta Isidore'a Isou; ugrupowaniu, które pod względem
rewolucyjnego zapału i wywrotowych deklaracji starało się w niczym nie ustę pować
swoim poprzednikom z lat dwudziestych i trzydziestych (pomni wypowiedzi Bretona:
„w dziedzinie rewolty żaden z nas nie potrzebuje autorytetów" - szczególną wrogość
okazywali... jej autorowi). Déborda pociągała zwłaszcza sztuka prowokacji, którą
letryści opanowali do perfekcji, z mniejszym entuzja zmem odnosił się do ich
estetycznych eksperymentów: główny wynalazek Isou, to znaczy „poezję
onomatopeiczną" - sprowa dzającą język do nieartykułowanych dźwięków - uważał za
igraszkę pozbawioną znaczenia, a ponadto wtórną wobec do konań dadaistów. Można
jednak uznać za dzieło do pewnego stopnia letrystyczne film, który Debord
zrealizował w 1952 roku: Hurlements en faveur de Sade (Wycie na rzecz Sade'a),
próbę dokonania w kinie tego, co Joyce uczynił w literaturze (Finnegan's Wake), a
Malewicz w malarstwie (Biały kwadrat na białym tle), a więc doprowadzenia pewnej
dziedziny sztuki do postaci skrajnej, do „punktu przezwyciężenia". Ten
długometrażowy film był po zbawiony obrazu. Biały ekran towarzyszył wypowiadanym
mo notonnym głosem kwestiom (najczęściej p r z e c h w y c o n y m fragmentom z
powieści, gazet, kodeksu karnego), kiedy zaś pa nowało milczenie, ekran był
czarny, pogrążając salę w ciemno ści i rzucając widzów na pastwę ponurych
przemyśleń (ostatnie dwadzieścia cztery minuty filmu stanowiły „najdłuższy black-
out w historii kina" zgodnie z określeniem Vincenta Kaufmanna). W 1958 roku Debord
powróci do letrystycznego okresu, wyda jąc Mémoires, tomik nie mający sobie
równych w dwudziesto wiecznej poezji, składający się w całości - jeśli pominąć
barwne „struktury nośne" wykonane przez Asgera Jorna - z prefabry katów, to znaczy
p r z e c h w y c o n y c h fragmentów najrozmait szych tekstów: od Szekspira
przez kryminały aż po podręczniki szkolne (na marginesie zauważmy, że Debordowi
udało się stworzyć to, o czym marzył wcześniej Walter Benjamin: książkę złożoną z
samych cytatów). Podobnie jak w późniejszych dzie7
łach Déborda nowatorstwo formalne nie było tu celem samym w sobie: z chaosu
wycinków powstaje złożona kompozycja, li ryczne i nostalgiczne opowiadanie o
losach straconego pokole nia - czy też, jakby powiedział sam Debord, o enfants
perdus z okolic Saint-Germain-des-Prés w latach 1952-1953, o ich bra ku ambicji i
szalonych aspiracjach, o miłościach i rozstaniach, 0 żarze mijającego czasu, o
rewolucji kulturalnej, która pragnę ła nie pozostawić po sobie żadnych trwałych
śladów. Książkę wydano w niewielkim nakładzie i opatrzono obwolutą z papie ru
ściernego. Dzieło to miało zresztą charakter poufny, mało kto o nim słyszał, gdyż
autor obdarowywał nią tylko niektórych przyjaciół, do sprzedaży trafił dopiero
reprint, trzydzieści pięć lat później. Inni zadowoliliby się zapewne
zrewolucjonizowaniem kina czy poezji. Debord traktował to raczej jako wprawkę,
wstępne oczyszczenie terenu, na którym zamierzał „walczyć z całym światem z lekkim
sercem". W 1952 roku udowodnił, że jest, je śli można tak powiedzieć, większym
bandytą od Isou, powołu jąc, wraz z grupką radykałów, Międzynarodówkę
Letrystyczną. W odpowiedzi na ankietę belgijskich surrealistów przedstawił program
tego nowego ruchu:
Poezja wyczerpała już prestiż, który zawdzięczała swoim poszukiwa niom formalnym.
Poza granicami estetyki oznacza ona panowanie lu dzi nad ich własnymi przygodami.
Poezję można wyczytać z twarzy. Dlatego stworzenie nowych twarzy jest naglącą
potrzebą. Poezję znaj dujemy w formach miast. Dlatego też zbudujemy poruszające
miasta. Nowe piękno będzie SYTUACYJNE, to znaczy t y m c z a s o w e 1 przeżywane.
Najnowsze varia artystyczne interesują nas tylko ze względu na siłę w y w i e r a
n i a wpływu, którą można w nich odna leźć lub im zaszczepić. Poezja to dla nas
nic innego, jak tworzenie ab solutnie nowych zachowań oraz środki służące do
namiętnego angażo wania się w te zachowania („La carte d'après nature" 1954,
styczeń, nr specjalny).
W pierwszym numerze pisma „Potlatch", które ukazywało się od 1954 do 1957 roku i,
jak sama nazwa wskazuje, nie było sprzedawane, lecz rozdawane starannie wybranym
osobom, Debord podkreślił całościowy charakter takiego projektu: „«Potlatch» to
najbardziej zaangażowane pismo w świecie: 8
pracujemy nad świadomym i zbiorowym ustanowieniem nowej cywilizacji". Nihil novil
Nie ulega wątpliwości, że „Potlatch" pod wieloma względami przypomina! biuletyny
dadaistów czy surrealistów, a międzynarodowi letryści umiejętnie wpisywali się w
tradycję skandalu i prowokacji - obyczajowych, politycz nych, ale przede wszystkim
wymierzonych w mały światek ko terii artystycznych i następujących po sobie z
prędkością świa tła kolejnych mód intelektualnych. Wcześniej jednak nawet
najbardziej buńczuczne deklaracje awangardowych ugrupowań obwieszczały nowy
program e s t e t y c z n y , a więc, w gruncie rzeczy, stanowiły element
kampanii, mającej wypromować dzieła sztuki wprowadzane właśnie na rynek. W
przypadku Międzynarodówki Letrystycznej takie podejrzenia byłyby jed nak
całkowicie nietrafne, z tego prostego względu, że Debord i jego przyjaciele nie
tworzyli i nie zamierzali tworzyć dzieł sztuki. Zdaniem Deborda konieczny proces
„wewnętrznej ne gacji sztuki jako sfery oddzielonej od życia" był już właściwie
ukończony, dalsze przyspieszanie rozkładu poszczególnych dziedzin sztuki byłoby
trwonieniem sił na powielanie niegdyś radykalnych, ale obecnie zużytych i
pozbawionych znaczenia gestów. W „Potlatchu" pojawiały się zresztą niezliczone
inwek tywy pod adresem współczesnych artystów i intelektualistów, utożsamianych z
taką „koncesjonowaną awangardą". „Prze reklamowane truchło" (o Artaudzie),
„wybrakowany towar" (o Sartrze) - należały do najłagodniejszych epitetów. Inwekty
wy te pełniły ważną funkcję: miały wytyczyć linię demarkacyjną „pomiędzy tymi,
którzy godzą się jeszcze z istniejącym świa tem, a tymi, którzy go odrzucają".
Podobną rolę odgrywały po jawiające się w „Potlatchu" zalążki krytyki społecznej
oraz de klaracje polityczne - antykapitalistyczne i antystalinowskie za razem.
Zaznaczmy, że gdy niemal wszyscy lewicowi intelektu aliści ciepło odnosili się do
„obozu socjalistycznego", między narodowi letryści z pogardą i wrogością
traktowali głównych aktorów zimnowojennego konfliktu i umiejętnie obnażali skry
waną za ideologicznym parawanem nędzę życia codziennego po obu stronach żelaznej
kurtyny: 9
Na Wschodzie bez zmian. W ramach „odprężenia" prasa roztkliwia się nad dwiema
radzieckimi nastolatkami, które sfotografowawszy się u boku dwóch gwiazdorów
francuskiego kina, oznajmiły, że był to naj piękniejszy dzień w ich życiu. W tym
samym czasie „Prawda" poinfor mowała, że Związek Radziecki ukończył budowę
społeczeństwa socja listycznego i przechodzi do komunizmu... („Potlatch" 1955, nr
24).
Celem rewolucji społecznej, tak jak ją pojmuje Debord, jest nie tylko zniesienie
wyzysku czy władzy, ale całkowite przeobraże nie „życia codziennego". Nie chodzi
więc, powiedzmy, tylko o to, aby utworzyć w fabrykach rady robotnicze, ale o to,
by „władza rad [...] podjęła się przekształcenia wszystkich istnieją cych warunków
[...]" (Społeczeństwo spektaklu, par. 179); nie o sprawiedliwsze czy bardziej
demokratyczne zarządzanie alie nacją i urzeczowieniem, ale o ich likwidację, o to
wreszcie, by ludzie wyzuci z rzeczywistego wpływu na swoje życie mogli two rzyć
własną historię w sposób świadomy. Poszukiwania kulturo we powinny wypełnić proces
rewolucyjny treścią i odpowiednio go nakierować. Nie może już istnieć sztuka
rzeczywiście awan gardowa, która nie byłaby organicznie związana z projektem re
wolucyjnego przeobrażenia społeczeństwa. Sztuka godna tego miana nie jest już
„obietnicą szczęścia", musi tę obietnicę uści ślić, nagłośnić i - łącząc się z
procesem rewolucyjnym - spełnić. Zdaniem sytuacjonistów cel ten jest tożsamy z
kulminacją całe11
go dotychczasowego rozwoju sztuki i zgodny z najbardziej rady kalnymi postulatami
minionych rewolucji proletariackich. Ist niejące środki techniczne umożliwiają już
zrewolucjonizowanie życia codziennego, uczynienie go bardziej pasjonującym, buj
nym i wartym przeżycia. Eksperymentalni artyści uczestniczą w wyścigu o ich
wykorzystanie. Władza, która posługuje się owymi środkami, aby wzmocnić represję,
bierność, społeczny nadzór, ma już w tym wyścigu sporą przewagę. Sztuka awangar
dowa, w swoim wymiarze propagandowym, winna ukazywać, jak dalece od społeczeństwa
obecnego będzie się różnić wolne społeczeństwo, które zaprzęgnie nowoczesne
technologie w służbę emancypacji... Głównym polem działalności praktyczno-
teoretycznej sytuacjonistów w tym początkowym okresie była urbanistyka. Debord
krytykował dominujące trendy w architekturze, z funkcjonalizmem na czele,
dowodził, że organizacja przestrzeni w spo łeczeństwach kapitalistycznych służy
utrwalaniu nadzoru, wyzy sku i poddaństwa. Praktycy zaś - to znaczy architekci
działający w Międzynarodówce Sytuacjonistycznej - dążyli do tworzenia
„sytuacjonistycznej architektury". Na tym tle dochodziło do co raz poważniejszych
konfliktów. „Artyści" optowali za rewolucją kulturową, uznając rewolucję społeczną
za perspektywę co naj mniej mglistą (a właściwie z racji „zmieszczanienia klasy
robot niczej" całkowicie nierealną), Debord i inni przedstawiciele skrzydła
„politycznego" twierdzili zaś, że bez rewolucji społecz nej spełnienie
sytuacjonistycznych postulatów jest niemożliwe, skazuje projekt Międzynarodówki na
przybieranie skarlałych, tradycyjnych form (na przykład tworzenie m a k i e t
nowych, ludycznych miast). Dodawali też, że wieści o śmierci proletariatu są
przedwczesne, w „społeczeństwie spektaklu" proletaryzacji ulega bowiem cały świat.
Artyści zostali w końcu z Międzynaro dówki Sytuacjonistycznej wykluczeni (w
większości przypadków wykluczyli się z niej zresztą sami, dając upust arywizmowi,
wy kazując, że nie potrafią przestać być „artystami" w najbardziej konwencjonalnym
znaczeniu tego słowa; niektórzy podejmowa li się nawet budowy kościołów!). Można
powiedzieć, że Debord po kilkuletnim kompromisie ze światem sztuki powrócił do
nie12
ugiętej i radykalnej postawy z czasów Międzynarodówki Letrystycznej. Osiągnął
bowiem cel taktyczny: jego tezy stały się na tyle głośne, że docierały tam, dokąd
chciał z nimi dotrzeć. Członkowie ugrupowań ultralewicowych (marksizujących lub
anarchistycznych - skądinąd pogodzenie dzieci Marksa i Baku nina było w dużej
mierze zasługą sytuacjonistów) docenili sytuacjonistyczną krytykę życia
codziennego i analizę alienacji pa nującej w nowoczesnych społeczeństwach,
inspirowali się tek stami Deborda, aby odświeżyć swoją cokolwiek predyluwialną
krytykę społeczną. Zresztą nie tylko oni: Henri Lefebvre, socjo log i filozof, do
końca lat czterdziestych czołowy intelektualista Francuskiej Partii Komunistycznej
(FPK), w latach pięćdziesią tych usunięty z partii za „rewizjonizm", popełnił
plagiat, publi kując pod swoim nazwiskiem parafrazę sytuacjonistycznego tekstu
Tezy o Komunie Paryskiej. Sytuacjonistów coraz częściej odwiedzali osobliwi
delegaci: brytyjscy teoretycy rad robotniczych, starzy skandynawscy anar chiści,
wolnościowi komuniści prowadzący podziemną działal ność we frankistowskiej
Hiszpanii, a nawet członkowie antykapitalistycznej i antystalinowskiej organizacji
Zengakuren, słyną cej z organizowania „zadym", regularnie wstrząsających krajem
kwitnącej wiśni. Debord nawiązał współpracę z założoną tuż po wojnie
antystalinowską grupą Socialisme ou barbarie. Na po czątku lat pięćdziesiątych
„socjalbarbarzyńcy" zerwali ostatecz nie z trockizmem i - podobnie jak
sytuacjoniści - przeciwsta wiali się wszelkim koszarowym modelom socjalizmu
panującym we wschodniej Europie, w Chinach czy rozmaitych krajach Trzeciego
Świata. Ów, jak to określali, „kapitalizm biurokra tyczny" krytykowali zresztą z
pozycji marksistowskich, dostrze gając w nim szczególnie perfidną formę wyzysku i
zniewolenia. Krytykę tę Debord rozwinął w piśmie „Internationale situationniste"
(dwanaście numerów od 1957 do 1969 roku) i w Społe czeństwie spektaklu.
Sytuacjoniści spłatali jednak paskudnego figla członkom So cialisme ou barbarie
oraz tych wszystkich ultralewicowych ugru powań, które na początku lat
sześćdziesiątych podjęły próbę zmodernizowania marksizmu, i w tym celu otworzyły
się na no13
we nurty intelektualne (strukturalizm, egzystencjalizm, psycho analizę itd.).
Dowodzili bowiem, że w analizie najnowszych form dominacji nurty te wykazują się
niewielką przydatnością („ich nowoczesność zalatuje Pompejami"), inkorporujący je
marksizm staje się po prostu niespójny lub czysto akademicki, a radykalizm „nowych
prądów w humanistyce" jest wątpliwej próby, ba, służą one przeważnie utrwalaniu
istniejącego syste mu. Zdaniem sytuacjonistów organizacje typu Socialisme ou
barbarie miotały się między Scyllą pseudomodernizmu a Cha rybdą okopywania się w
szańcach dziewiętnastowiecznych teo rii, niedostrzegania w nowoczesnym
społeczeństwie w związa nych z nim formach represji i sprzeciwu nic nowego. Nie
potra fiły one ani przeprowadzić krytycznej analizy współczesności, ani ustrzec
się przed powielaniem we własnym łonie hierar chicznych relacji (o czym świadczył
podział na przywódców, teoretyków oraz szeregowych działaczy, których rola sprowa
dzała się do rozklejania plakatów i wiwatowania na wiecach). Sytuacjoniści
pojmowali własną organizację jako „sprzysiężenie równych" i nie starali się
kaptować biernych zwolenników. Wkroczyli za to na teren tradycyjnych „awangard
ruchu robot niczego" z silnym przekonaniem, że jeśli jakieś ugrupowanie w ogóle
zasługuje na miano awangardy, to jest nim właśnie Międzynarodówka
Sytuacjonistyczna, tylko ona bowiem ściera się już z forpocztami nieprzyjaciela,
podczas gdy członkowie in nych grup nie potrafią ich nawet dostrzec. W połowie lat
sześć dziesiątych renoma Międzynarodówki Sytuacjonistycznej była już ustalona. W
europejskiej prasie coraz częściej pojawiały się sensacyjne doniesienia o
knowaniach tej osobliwej organizacji, w której dziennikarze widzieli „tajne
centrum dowodzenia światowej agitacji". Międzynarodówka Sytuacjonistyczna nie była
wprawdzie tajna i nikim nie dowodziła, prawdą natomiast jest, że krążyły o niej
najrozmaitsze legendy, a sami sytuacjoni ści umiejętnie je podsycali, jak to
doskonale ilustrują „odpowie dzi" na socjologiczną ankietę, które zamieszczono w
dziewią tym numerze pisma „Internationale situationniste". Przytocz my kilka
charakterystycznych fragmentów:
14
Co o z n a c z a p o j ę c i e „ s y t u a c j o n i s t y c z n y " ? Określamy w
ten sposób aktywność, której celem jest s t w a r z a n i e sytuacji, a nie ich
bierne p r z y j m o w a n i e lub u j m o w a n i e za po mocą odseparowanych
kategorii, na przykład akademickich. [...] Do tychczas filozofowie i artyści
rozmaicie tylko opisywali sytuacje; chodzi jednak o to, aby je zmienić. [...]
Pojęcie „sytuacjonista", w znaczeniu nadanym mu przez Międzynarodówkę
Sytuacjonistyczną, jest całkowi tym przeciwieństwem tego, co Portugalczycy
określają dziś mianem „sytuacjonista", czyli zwolennik istniejącej sytuacji, id
est salazaryzmu. Czy M i ę d z y n a r o d ó w k a S y t u a c j o n i s t y c z n
ą j e s t r u c h e m politycznym? Termin „ruch polityczny" oznacza dziś
wyspecjalizowaną działalność szefów grup i partii, którzy z bierności
podporządkowanych im działa czy czerpią represyjną siłę swojej przyszłej władzy.
MS nie chce mieć nic wspólnego z jakąkolwiek postacią hierarchicznej władzy. [...]
MS stara się ucieleśniać najwyższy stopień międzynarodowej świadomości
rewolucyjnej. Dlatego też usiłuje ukazać w pełnym świetle i koordyno wać gesty
sprzeciwu oraz świadectwa kreatywności, które wyznaczają nowe kontury
proletariatu, niespożytą wolę emancypacji. [...] Czy MS j e s t r u c h e m
artystycznym? [...] Jesteśmy artystami jedynie dlatego, że nie jesteśmy już
artystami: przyszliśmy urzeczywistnić sztukę. Jakiego wsparcia udzielacie ruchowi
rewolucyjnemu? Niestety, nie ma żadnego ruchu rewolucyjnego. [...] Nie chodzi
zatem o „wspieranie" takiego ruchu, ale o stworzenie go [...]. Zrozumieć, że nie
istnieje obecnie ruch rewolucyjny, to pierwszy, niezbędny krok przyczyniający się
do powstania takiego ruchu. Inne postawy sprowa dzają się do komicznego
pacykowania przeszłości. Czy j e s t e ś c i e m a r k s i s t a m i ? W takim
samym stopniu jak Marks, który mówił: „nie jestem marksi stą". Czy i s t n i e j e
j a k i ś z w i ą z e k m i ę d z y w a s z y m i t e o r i a m i a w a s z y m s
p o s o b e m życia? Nasze teorie są teorią naszego rzeczywistego życia i
możliwości, które w nim doświadczamy czy dostrzegamy. [...] Co więcej, wydaje się
jasne, że bezwarunkowo popieramy wszelkie formy swobody obyczajowej, to wszystko,
co burżuazyjni i biurokratyczni łajdacy określają mianem rozpusty. Jest rzeczą
wykluczoną, byśmy mieli przygotowywać rewolu cję życia codziennego poprzez
ascetyzm.
15
Ilu was jest? Niewielu więcej niż liczył pierwszy oddział partyzancki w Sierra
Maestra, ale mamy mniej broni. Trochę mniej niż delegatów, którzy w 1864 utworzyli
Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, ale mamy spój niej szy program.
Nieugięci jak Grecy pod Termopilami („Powiedz, przechodniu, Sparcie..."), ale z
jaśniejszą przyszłością...
i prestiż, jak przedtem (In girum imus nocte et consumimur igni, 1978). Kres
sytuacjonistycznej przygody miał jeszcze jedną, istotniej szą, przyczynę, związaną
z samą ewolucją społeczeństwa spek taklu. Po 1968 roku rany systemu szybko się
zabliźniły. Konte stacja, która nie zdołała go zabić, znacznie go wzmocniła,
„spektakl" nauczył się ją wchłaniać, ogłosił się jej spadkobiercą, stał się do
pewnego stopnia „sytuacjonistyczny" (we Francji po wołano nawet Ministerstwo do
spraw Jakości Życia). Wpraw dzie nie trwało to długo, ale wystarczyło, by rozbroić
sprzeciw. Sytuacjoniści w pierwszym okresie działalności proponowali wyburzenie
dawnych miast i zastąpienie ich miastami nowymi, „na miarę wyzwolonych pragnień".
Dziś musieliby prawdopo dobnie angażować siły w obronę ostatnich kwartałów starych
zabudowań, które inwestorzy i urzędnicy o bardziej prozaicz nym nastawieniu
usiłują zrównać z ziemią, aby wznieść nowe centra handlowe lub biurowce.
Sytuacjonistów zepchniętych do tak głębokiej defensywy wyobrazić sobie nie sposób.
Wyścig między władzą a awangardowymi artystami wygrała władza. Natarcie sił
kontestacyjnych załamało się, a sama kontestacja poszła w rozsypkę. Ostało się jej
wspomnienie, stosownie spre parowane, jako że spektakl od czasu do czasu
inscenizuje jesz cze dawne bitwy w historycznych kostiumach. Pisma Deborda i
innych sytuacjonistów budziły swego czasu oburzenie, wywoływały skandale i
burzliwe dyskusje; jeszcze częściej usiłowano je przemilczeć. Recenzenci
Społeczeństwa 25
spektaklu nie odmawiali tej książce pewnych zalet, dyskredyto wali ją jednak jako
dzieło „ultraradykalne", „ekstremistyczne", „anarchistyczne". A przecież książka
ta w porównaniu z póź niejszymi o dwadzieścia lat Rozważaniami wydaje się dziełem
nad wyraz poczciwym. W Społeczeństwie spektaklu Debord opi sywał pozorne starcia
spektakularności skoncentrowanej (tota litarnych systemów biurokratycznych) i
spektakularności roz proszonej (demokracji rynkowej), przedstawiał warunki, w ja
kich „proletariat" może obalić obie te formy spektaklu, a „rze czywistości
spektakularnej" przeciwstawiał „rzeczywistość bez pośrednio przeżywaną" (rzecz
jasna dialektyzując tę opozycję). Debord analizując w Rozważaniach panowanie s p e
k t a k u l a r n o ś c i z i n t e g r o w a n e j - swoistego połączenia ponu
rych wizji Huxleya i Orwella - maluje obraz nader monochro matyczny: poza
spektaklem nie ma już nic (może z wyjątkiem stopniowo zanikających rezyduów
rzeczywistości prespektakularnej), co oznacza również, że nie istnieje już żadna
siła, która dążyłaby do obalenia spektaklu. Wszyscy zgadzają się wpraw dzie, że w
tym systemie należałoby zmienić dosłownie wszystko, ale nikt nie ma najmniejszego
pomysłu, jak się do tego zabrać, nie dysponuje bowiem językiem, w którym mógłby
taki pomysł sformułować, ani trybuną, która pozwoliłaby mu się nim po dzielić z
innymi: krytykę rzeczywistości monopolizują dziś opła cani przez państwo
specjaliści i agenci wpływu. Debord pokazu je, że oszalała ekonomia osiągnęła
nieskrępowaną władzę, a jej „postępy", jeśli nawet nie doprowadzą w najbliższym
czasie do unicestwienia całej planety, spowodują zagładę sporej części za
ludniających ją istot, a w każdym razie drastycznie pogorszą ja kość ich życia.
Rzecznicy ekonomii przyznają, że te przykre pro cesy można by powstrzymać, a może
nawet odwrócić, oznajmia ją jednak, że jest to nieopłacalne. Dziennikarze,
intelektualiści i „niezależni eksperci" wiernie im sekundują, a otumanieni wi
dzowie przyjmują takie wyjaśnienie, zdążyli już bowiem przy wyknąć do niezwykłej
logiki języka spektakularnego. Debord utrzymuje wreszcie w swoich Rozważaniach, że
w naszym świe cie tajne służby tak dalece zapędziły się w manipulowaniu rze
czywistością, że same się w niej pogubiły. 26
Część krytyków potraktowała Rozważania w tradycyjny spo sób, przemilczając je,
wytykając autorowi zgorzkniałość lub snucie paranoicznych teorii spiskowych: w tym
kontekście przy woływano nawet, a jakże, Protokoły Mędrców Syjonu. Na margi nesie
warto zauważyć, że ten ostatni argument, wysuwany zresz tą nie tylko przeciw
Debordowi, jest wyjątkowo nietrafny. Pro tokoły były wszak dziełem carskiej
ochrany, „fałszywą krytyką społeczną" zredagowaną przez tajne służby, aby wyprzeć
„kry tykę prawdziwą" - czyli modelowym wręcz przykładem jednego z opisanych w
Rozważaniach sposobów zwalczania ruchu rewo lucyjnego. Aby wykazać bezzasadność
analiz Deborda poświę conych temu zagadnieniu, należałoby więc bronić karkołomnej
tezy, że, owszem, spiski niegdyś istniały, ale dzisiaj spisków już nie ma...
Poważni filozofowie polityki dodawali, że analizy De borda są niefalsyfikowalne, a
zatem nienaukowe i niewiele war te. Nie trzeba chyba nadmieniać, że ci sami
filozofowie wierzą we wszystko, co wypisuje się w ich ulubionych gazetach, ba, po
ważnie traktują programy wyborcze tych partii politycznych, z którymi sympatyzują.
Bardziej nowocześni recenzenci wychwalali „przenikliwość analiz" i „stylistyczną
maestrię" autora, ganili jednak jego oso bistą postawę, skrajną i fanatyczną.
Jednym słowem, ubolewali nad tym, że Debord nie jest ich kolegą po fachu,
akademickim, żurnalistycznym lub telewizyjnym intelektualistą, którego mo gliby
protekcjonalnie poklepywać po plecach. Debord nigdy jednak nie ugiął się przed
prawami „społeczeństwa spektaklu", nie udzielał wywiadów, nie pisał artykułów do
gazet, nie wystę pował w telewizji, nie zabiegał o uznanie współczesnych ani po
tomnych. W Rozważaniach (s. 160) wspomina o tym zresztą bez fałszywej skromności:
Antyspektakularne uznanie stało się zjawiskiem niezwykle rzadkim. Ja sam jestem
jedną z ostatnich żyjących osób, która takowym się cieszy; i nigdy nie cieszyła
się żadnym innym. Ale stało się to również wielce podejrzane. Społeczeństwo
oficjalnie ogłosiło swoją spektakularność. Ten, kto daje się dziś poznać poza
stosunkami spektakularnymi, ucho dzi siłą rzeczy za wroga społeczeństwa.
27
Tommaso Campanella pisał: „Skoro świat oszalał [...], mędrcy pragnący go uzdrowić,
zostali zmuszeni mówić, działać i żyć jak szaleńcy, choć w głębi duszy zupełnie
inne są ich przekonania". Świat, w którym żył, działał i tworzył Guy Debord,
pogrążał się w zgoła innym szaleństwie niż Włochy u schyłku odrodzenia, to też
autor Społeczeństwa spektaklu postępował dokładnie od wrotnie do tych, którzy
obrali twierdzenie kalabryjskiego utopi sty za dewizę własnego oportunizmu.
Kierował się zasadą sfor mułowaną jeszcze w okresie Międzynarodówki Letrystycznej:
„Niewiele osób potrafi uzgodnić swoje życie - ten niewielki ob szar życia, na
którym pozostawia się im możliwość wyboru z własnymi uczuciami i sądami. Dobrze
jest być, w kilku dziedzi nach, fanatykiem" („Potlatch" 1995, nr 22).
„Fanatycznie" bro nił swojej wolności, starał się żyć tak jak chciał żyć, i czynił
to z dużym powodzeniem, co budziło i jak łatwo się domyślić na dal budzi irytację.
W epoce uznającej kompromis - jeśli nie z wyboru to z konieczności - za jedną z
największych cnót De bord nie mógł sobie zaskarbić sympatii gremiów opiniotwór
czych; szczęściem o taką sympatię nie zabiegał. Po rozwiązaniu Międzynarodówki
Sytuacjonistycznej rozpo czynają się dla niego lata „dobrowolnego uchodźstwa".
Całe dorosłe życie mieszkał w Paryżu, postępy nowoczesnej urbani styki (między
innymi zburzenie hal, przeciągnięcie wzdłuż Se kwany tras szybkiego ruchu)
zniechęciły go do tego miasta. Od roku 1974 przez kolejne dwadzieścia lat mieszkał
- wraz żoną, Alice Becker-Ho - we Florencji i Wenecji, w Sewilli i w Arles:
„Dzięki temu zyskałem kilka miłych lat. Później, gdy fala znisz czeń,
zanieczyszczeń i fałszerstw zalała całą powierzchnię świa ta [...], powróciłem do
ruin dawnego Paryża, nie ostało się już bowiem nigdzie nic lepszego. W
ujednoliconym świecie nie można się udać na wygnanie" - wyzna w pierwszym tomie
Panegyriąue (1989). Na początku lat siedemdziesiątych Debord poznał Gerarda
Leboviciego, właściciela firmy Artmedia, największej w Euro pie filmowej agencji
impresaryjnej, oraz wydawnictwa Champ Librę, specjalizującego się - francuski
paradoks - w publikowa niu tekstów ultralewicowych. W 1971 roku Lebovici, dowie28
dziawszy się, że Guy Debord nie jest zadowolony z dotychcza sowego wydawcy,
Buchet-Chastel, zaproponował swoje usługi. Lebovici zdołał przełamać początkową
nieufność Deborda i za skarbić sobie jego przyjaźń. Pod wpływem Deborda zmienił
profil swojej oficyny wydawniczej, przestał publikować mierne dzieła
goszystowskie, wzbogacił katalog o dzieła klasyków myśli rewolucyjnej, ale również
o takich autorów, jak Clausewitz, Graciàn, Chajjam czy Jorge Manrique. Oficyna
Champ Libre nazywana Gallimardem rewolucji - budziła wściekłość branży
wydawniczej, lekce sobie ważąc przemożne prawa rynku: do skonale sprzedających się
pozycji nie wznawiano w postaci kie szonkowej, nie wysyłano egzemplarzy
promocyjnych do me diów, publikowano korespondencję wydawnictwa, składającą się
głównie z listów z wyzwiskami. Lebovici został również pro ducentem filmów
Deborda, począwszy od zekranizowanego w roku 1974 Społeczeństwa spektaklu. W tym
przypadku naraził się kolegom z branży filmowej: podpisywał z reżyserem nader
nieortodoksyjne umowy (wiążące jedynie producenta), nabył też kino w Dzielnicy
Łacińskiej, aby wyświetlać w nim tylko i wyłącznie filmy swojego przyjaciela.
Piątego marca 1984 roku na podziemnym parkingu przy avenue Foch znaleziono ciało
Gerarda Leboviciego, zabitego czte rema kulami z pistoletu. Śledztwo nie
przyniosło rezultatów, wykluczono jedynie motyw rabunkowy. Żądni sensacji dzienni
karze usiłowali przedstawić Deborda jako osobę jeśli nie bezpo średnio to w każdym
razie pośrednio odpowiedzialną za śmierć producenta, Mefistofelesa, który skłonił
owego Fausta do „po rzucenia zwyczajów obowiązujących w jego profesji". Śmierć
przyjaciela, nagonka prasy i niemożność wykrycia za bójców - wpłynęły zarówno na
Rozważania (zadedykowane zresztą Leboviciemu), jak i na późniejsze dzieła Deborda.
Co raz częściej pisze o sobie, aby odmówić spektakularnemu spo łeczeństwu prawa do
wydawania jakichkolwiek sądów - zarów no pochlebnych, jak i krytycznych - na
temat... Guy Deborda. Porzuca styl krytyki społecznej o Marksowskim rodowodzie,
przeciwstawiając spektakularnemu urzeczowieniu własną żywą subiektywność, swoje
autentyczne d r y f o w a n i e przez czas, 29
zdarzenia, spotkania i miejsca. Cytując uwagi, które pod jego adresem kierowali
intelektualiści, działacze, dziennikarze czy krytycy - pokazuje znikomość i nędzę
spektakularnego dyskur su. Nie zadaje sobie nawet trudu, aby z tym dyskursem
polemi zować, s z t u k a p r z e c h w y t y w a n i a zostaje tu doprowadzo na
do perfekcji, a styl n e g a c j i , którego Debord poszukiwał we wszystkich
swoich dziełach, otrzymuje ostateczną postać: aby obalić spektakularne kłamstwa,
wystarczy je przytoczyć. Trzydziestego listopada 1994 roku Guy Debord, cierpiący
już od kilku lat na nieuleczalną chorobę (zapalenie wielonerwowe spowodowane, jak
to określają medycy: „przewlekłym spożywa niem alkoholu"), popełnił samobójstwo.
Prochy, zgodnie z wo lą zmarłego, wrzucono do Sekwany z paryskiego skweru Vert
Galant. Resztą zajął się spektakl, ogłaszając, że ów ostatni z przeklętych
rewolucjonistów, poetów, strategów i teoretyków był w istocie działaczem
politycznym, artystą, wytrawnym styli stą, moralistą, może nawet filozofem.
Trzydzieści trzy lata wcześniej, w artykule Instrukcje chwyta nia za broń, Debord
pisał:
Jeśli mówienie o rewolucji może się wydawać śmieszne, to tylko dlate go, iż
zorganizowany ruch rewolucyjny jest już od dawna nieobecny w nowoczesnych
państwach [...]. Ale c a ł a r e s z t a jest jeszcze bar dziej śmieszna, gdyż
sprowadza się do istniejącej rzeczywistości oraz rozmaitych form jej akceptacji.
[...] Projekt rewolucyjny staje dziś w charakterze oskarżonego przed trybunałem
dziejów: zarzuca mu się, iż poniósł klęskę, że doprowadził jedynie do powstania
nowych aliena cji. Oznacza to jednak tylko tyle, że panujące społeczeństwo zdołało
się obronić, na wszystkich poziomach rzeczywistości, o wiele skutecz niej, niż to
przewidywali rewolucjoniści; nie zaś, że zasługuje dziś, w większym stopniu niż
dawniej, na uznanie. Rewolucję trzeba odkryć ponownie, to wszystko.
Jest jednak rzeczą jasną, że [nasza] epoka ceni wyżej obraz niż rzecz, kopię niż
oryginał, wyobrażenie niż rzeczywistość, pozór nić istotę [...]. Ś w i ę t ą jest
bowiem dla niej tylko u ł u d a , a p r a w d a - p r o f a n a c j ą . Co więcej,
świętość rośnie w jej oczach w tej samej mierze, w jakiej zmniejsza się prawda, a
rośnie ułuda, i n a j w y ż s z y s t o p i e ń u ł u d y jest dla niej n a j w y
ż s z y m s t o p n i e m ś w i ę t o ś c i .
Ludwik Feuerbach, O istocie chrześcijaństwa *
33
3 Spektakl ukazuje się jednocześnie jako samo społeczeństwo, ja ko część
społeczeństwa i jako m e c h a n i z m j e d n o c z e n i a . Jako część
społeczeństwa skupia na sobie wszelkie spojrzenia i wszelką świadomość. Ze względu
na swoje o d d z i e l e n i e jest przestrzenią zwiedzionych spojrzeń i fałszywej
świadomości. Zjednoczenie za pośrednictwem spektaklu nie jest zaś niczym innym jak
oficjalnym językiem powszechnego oddzielenia. 4 Spektakl nie jest zwykłym
nagromadzeniem obrazów, ale zapośredniczonym przez obrazy stosunkiem społecznym
między osobami*. 5 W spektaklu nie należy się dopatrywać zwykłego nadużycia
technik masowego rozpowszechniania obrazów. Jest to raczej wizja świata, która
stała się rzeczywista, znalazła materialny wy raz; uprzedmiotowiony światopogląd.
6 Spektakl, pojmowany jako całość, jest równocześnie rezultatem i celem
istniejącego sposobu produkcji. Nie jest dopełnieniem realnego świata, jego
dekoracyjną oprawą*, ale samym rdze niem nierealności realnego społeczeństwa. We
wszystkich swych poszczególnych formach - informacji lub propagandzie, reklamie
lub bezpośredniej konsumpcji rozrywek - spektakl wyznacza dominujący m o d e l
życia społecznego. Jest wszech obecną afirmacją wyboru d o k o n a n e g o j u ż w
produkcji, a zarazem konsumpcją jej wytworów. Zarówno forma, jak i treść spektaklu
służą uprawomocnianiu założeń oraz celów panującego systemu. Spektakl jest również
u s t a w i c z n ą 34
o b e c n o ś c i ą tego uprawomocnienia, jako że wypełnia więk szość czasu
spędzanego poza sferą produkcji. 7 Samo oddzielenie należy do jedności świata,
globalnej społecz nej praxis, która rozczepiła się na rzeczywistość i obraz. Spo
łeczna praktyka, którą spowija autonomiczny spektakl, jest również realną całością
zawierającą spektakl. Rozłam w obrę bie tej całości okalecza ją jednak w takim
stopniu, że spektakl może się wydawać jej własnym celem. Język spektaklu składa
się ze z n a k ó w panującej produkcji, które są także ostatecz nym zwieńczeniem
tej produkcji*. 8 Nie można abstrakcyjnie przeciwstawiać spektaklu i rzeczywi stej
działalności społecznej; sama ta dwoistość podlega rozdwo jeniu. Spektakl, który
wywraca rzeczywistość na opak, jest real nie wytwarzany. Jednocześnie kontemplacja
spektaklu opano wuje materialnie rzeczywiste życie, które odtwarza porządek
spektakularny i dostosowuje się do niego. Obiektywna rzeczy wistość jest zatem
obecna po obu stronach. Każde z tych pozor nie zakrzepłych pojęć wypełnia się
treścią, przechodząc w swo je przeciwieństwo: rzeczywistość przejawia się w
spektaklu, a spektakl jest rzeczywisty. To wzajemne wyobcowanie stanowi istotę i
podporę obecnego społeczeństwa*. 9 W ś w i e c i e r z e c z y w i ś c i e o d w r
ó c o n y m na o p a k praw da jest momentem fałszu*. 10 Pojęcie spektaklu łączy w
sobie i objaśnia wiele pozornie różno rodnych zjawisk. Ich wzajemne różnice oraz
kontrasty są jedy35
nie przejawami tego społecznie zorganizowanego pozoru, któ rego prawdziwą istotę
należy dopiero rozpoznać. Spektakl uj mowany za pośrednictwem jego własnych
kategorii, jest af irm a c j ą pozoru oraz taką afirmacją całego życia ludzkiego,
a więc życia społecznego, która sprowadza je do zwykłego po zoru. Krytyka
docierająca do prawdy spektaklu rozpoznaje w nim jednak widoczną n e g a c j ę
życia; negację życia, która s t a ł a się w i d o c z n a . 11 Ażeby opisać
spektakl, jego kształtowanie się, jego funkcje oraz siły, które mu się
przeciwstawiają, należy wprowadzić sztuczne rozróżnienia. A n a l i z u j ą c
spektakl, trzeba w pewnej mierze posługiwać się językiem spektakularnym, należy
bowiem wkro czyć na teren metodologiczny społeczeństwa znajdującego wy raz w
spektaklu. Ale spektakl to nic innego jak s e n s całościo wej praktyki pewnej
formacji społeczno-ekonomicznej, sposób, w jaki g o s p o d a r u j e ona c z a s
e m . Jest to moment historii, w którym obecnie tkwimy {qui nous contient). 12
Spektakl jawi się jako niedostępna i niepodważalna faktyczność. Jego przesłanie
brzmi: „co się ukazuje, jest dobre; a co jest dobre, ukazuje się"*. Domaga się
biernej akceptacji i, w gruncie rzeczy, poprzez swój monopolistyczny i wykluczają
cy wszelką dyskusję sposób ukazywania się - już ją sobie zapew nił. 13 Spektakl ma
zasadniczo tautologiczny charakter, jego środki są bowiem tożsame z jego celem.
Jest słońcem, które nigdy nie za chodzi nad imperium nowoczesnej bierności*.
Pokrywa całą po wierzchnię świata i nurza się niedbale w przestworzach własnej
chwały. 36
14 Nowoczesne społeczeństwa przemysłowe nie są spektakularne przypadkowo czy
powierzchownie, są z gruntu s p e k t a k l i s t y c z n e (spectaclistes). W
spektaklu, odzwierciedleniu panu jącej ekonomii, cel jest niczym, rozwój zaś -
wszystkim*. Spek takl nie zmierza do niczego poza sobą samym. 15 Spektakl jako
nieodzowne upiększenie produkowanych towa rów, jako ogólna wykładnia racjonalności
systemu i jako nowo czesny sektor gospodarczy, który bezpośrednio wytwarza coraz
większą liczbę obrazów-przedmiotów - t o c z o ł o w y p r o d u k t obecnego
społeczeństwa. 16 Spektakl podporządkowuje sobie ludzi, ponieważ całkowicie
podporządkowała ich ekonomia. Jest on właśnie ekonomią roz wijającą się na własny
użytek, wiernym odbiciem produkcji rze czy i fałszywą obiektywizacją wytwórców. 17
Pierwsza faza panowania gospodarki nad życiem społecznym przyniosła niewątpliwą
deprecjację: m i e ć zastąpiło b y ć * nie ocenia się już ludzi na podstawie tego,
kim są, liczy się tyl ko to, co posiadają. Obecny okres, kiedy to nagromadzone wy
twory ekonomii całkowicie opanowały życie społeczne, to okres powszechnego
przechodzenia od m i e ć do j a w i ć się, z któ rego wszelkie rzeczywiste „mieć"
winno czerpać swój prestiż i ostateczny cel. Równocześnie rzeczywistość
subiektywna ule gła uspołecznieniu, jest bezpośrednio podporządkowana potę dze
społecznej i całkowicie od niej zależna. Wolno jej się ujaw niać tylko o tyle, o
ile n i e i s t n i e j e . 37
18 Kiedy rzeczywisty świat przekształca się w zwykłe obrazy, zwy kłe obrazy stają
się realnymi bytami* oraz bodźcami hipnotycz nych zachowań. W dawnych epokach
wyróżnionym zmysłem ludzkim był dotyk. Spektakl zaś - którego zadanie polega na u
k a z y w a n i u , za pomocą rozmaitych specjalistycznych zapośredniczeń, świata
nie dającego się już uchwycić bezpośrednio przyznaje rzecz jasna pierwszeństwo
zmysłowi wzroku. Jest to zmysł najbardziej abstrakcyjny i najbardziej zwodniczy,
dosko nale zatem odpowiada powszechnej abstrakcji obecnego społe czeństwa.
Spektakl nie jest jednak wyłącznie domeną obrazów, nawet jeśli skojarzy się je z
dźwiękiem. Jest tym, co wymyka się działalności ludzkiej i uniemożliwia
człowiekowi ponowne roz ważenie i udoskonalenie swoich dzieł. Stanowi
przeciwieństwo dialogu. Spektakl odradza się za każdym razem, gdy wyłania się
niezależna r e p r e z e n t a c j a . 19 Spektakl jest spadkobiercą całej u ł o m
n o ś c i zachodniego projektu filozoficznego, który ujmował działalność ludzką za
pomocą kategorii o g l ą d u . Opiera się on zresztą na nieustan nym
rozprzestrzenianiu racjonalności technicznej zrodzonej z tej myśli. Nie
urzeczywistnia filozofii, ufilozoficznia rzeczywi stość*. Spektakl to konkretne
życie wszystkich ludzi, które wyrodziło siew s p e k u l a t y w n e uniwersum. 20
Filozofia - władza oddzielonego myślenia i myśl oddzielonej władzy - nigdy nie
potrafiła własnymi siłami przezwyciężyć teo logii. Spektakl jest materialną
rekonstrukcją iluzji religijnej. Spektakularna technika nie rozproszyła
religijnych obłoków, w których ludzie umieścili własne, wyobcowane moce: po pro
stu związała je z ziemskim gruntem, tak iż nawet najbardziej „ziemskie" życie
stało się nieprzejrzyste i duszne. Nie przenosi 38
już w niebiosa, ale gości u siebie swoje absolutne wykluczenie, swój sztuczny raj.
Spektakl to wygnanie możliwości ludzkich w zaświaty zrealizowane za pomocą
współczesnej techniki; to rozłam, który dokonał się w samym człowieku*. 21 Dopóki
to, co konieczne pozostanie społecznym marzeniem sennym, dopóty sen będzie
społeczną koniecznością. Spektakl jest złym snem nowoczesnego społeczeństwa
zakutego w kajda ny i w gruncie rzeczy wyraża jedynie jego pragnienie snu. Spek
takl jest tego snu strażnikiem*. 22 Praktyczna potęga nowoczesnego społeczeństwa
oderwała się od siebie samej i utrwaliła swoje suwerenne królestwo w spek taklu.
Stało się tak dlatego, że owej potężnej praktyce nadal brakowało spójności,
rozsadzała ją wewnętrzna sprzeczność*. 23 U korzeni spektaklu tkwi najstarszy
podział społeczny, specjali zacja władzy. Spektakl jest więc tą wyspecjalizowaną
działalno ścią, która wypowiada się w imieniu wszystkich pozostałych działań. Jest
to ambasador hierarchicznego społeczeństwa w sa mym tym społeczeństwie,
reprezentacja, która nie dopuszcza innych głosów. To, co najbardziej nowoczesne,
jest tu zarazem najbardziej archaiczne*. 24 Spektakl to nieustanny pean, jaki
panujący porządek wygłasza na swoją część, jego chełpliwy monolog. To autoportret
władzy w epoce jej totalitarnego zarządzania warunkami bytu. Fetyszystyczny pozór
czystej przedmiotowości stosunków spektakular39
nych* ukrywa, że są to stosunki między ludźmi i między klasa mi społecznymi:
„druga natura" zdaje się podporządkowywać nasze otoczenie swym nieuchronnym
prawom. Spektakl nie jest wszakże koniecznym następstwem jakiegoś rzekomo n a t u
r a l n e g o rozwoju technicznego. Społeczeństwo spektaklu sta nowi, przeciwnie,
formę, która sama dobiera sobie treść tech niczną. Można wprawdzie odnieść
wrażenie, że spektakl, rozu miany w wąskim sensie „środków masowego przekazu" -
które są najbardziej przytłaczającym z jego powierzchownych przeja wów - opanowuje
całe społeczeństwo jako zwykły zespół środ ków technicznych, w rzeczywistości
jednak owo techniczne oprzyrządowanie nie jest czymś neutralnym, jego rozwój w
peł ni odpowiada bowiem wewnętrznej dynamice spektaklu. Jeśli potrzeby społeczne
epoki, w której powstają tego rodzaju na rzędzia, nie mogą znaleźć zaspokojenia
inaczej niż za ich po średnictwem, jeśli zarządzanie tym społeczeństwem i wszelkie
kontakty międzyludzkie muszą korzystać z tych potężnych środ ków błyskawicznej
komunikacji, to dzieje się tak dlatego, iż owa „komunikacja" jest zasadniczo j e d
n o k i e r u n k o w a . Kon centracja mediów oznacza, że w rękach
administratorów istnie jącego systemu skupiają się środki umożliwiające dalsze
zarzą dzanie tym systemem. Spektakl, odpowiedzialny za powszechne rozdzielenie,
sam nie daje się oddzielić od nowoczesnego p a ń s t w a - narzędzia ucisku
klasowego, które jest jednocześnie na stępstwem społecznego podziału pracy i
ogólnym wyrazem wszystkich społecznych podziałów. 25 O d d z i e l e n i e to alfa
i omega spektaklu. Najwcześniejsze for my kontemplacji religijnej były rezultatem
instytucjonalnego po działu pracy, wyodrębnienia klas społecznych. Władza od swych
narodzin odwoływała się do mitycznego porządku, aby uprawo mocnić swoje istnienie.
Religie ustanawiały kosmiczny i ontologiczny ład odpowiadający interesom panów;
tłumaczyły i upięk szały to, czego społeczeństwo n i e m o g ł o u c z y n i ć . W
tym sensie oddzielone władze zawsze były spektakularne. Masowy 40
kult zakrzepłych wyobrażeń sakralnych wynikał jednak z poczu cia braku, stanowił
iluzoryczne zadośćuczynienie za nędzę rze czywistej działalności społecznej, wciąż
powszechnie uważanej a warunek jedności. Współczesny spektakl, przeciwnie, wyraża
to, co społeczeństwo m o ż e u c z y n i ć (peut faire), ale w tym sformułowaniu
to, co d o z w o l o n e (permis), radykalnie prze ciwstawia się temu, co m o ż l
i w e (possible). Spektakl ma gwa rantować, że praktyczne przeobrażanie
rzeczywistości społecz nej dokonuje się w sposób nieświadomy. Jest
pseudoświętością: stanowi własny wytwór i sam wyznacza sobie reguły. Nie kryje,
czym j e s t : oddzieloną potęgą, która rozwija się sama w sobie poprzez wzrost
produkcji związany z coraz ściślejszym podzia łem pracy - rozkładaniem jej na
wciąż bardziej abstrakcyjne operacje cząstkowe, naginaniem ciała pracownika do
samoczyn nego ruchu maszyn - i pracuje dla stale rozwijającego się rynku. Wszelka
wspólnota i wszelki zmysł krytyczny wyparowały w trak cie tego długiego procesu, a
siły, które w nim dojrzewały, od dzielając się od siebie, jeszcze się nie o d n a
l a z ł y .
Z
43
33 Człowiek oddzielony od swoich wytworów wytwarza z coraz większą mocą wszystkie
elementy swojego świata, a tym samym coraz mocniej od tego świata się oddziela. Im
bardziej jego ży cie staje się jego własnym wytworem, tym bardziej oddziela się od
swojego życia*. 34 Spektakl to k a p i t a ł , który osiągnął taki stopień
akumulacji, że stał się obrazem.
Rozdział II TOWAR JAKO SPEKTAKL
Albowiem towar daje się w swej niezafałszowanej istocie zrozumieć tylko jako
uniwersalna kategoria całego bytu spo łecznego. Dopiero w tym kontekście
urzeczowienie, jakie powstaje na skutek stosunku towarowego, nabiera decydują cego
znaczenia zarówno dla obiektywnego rozwoju społe czeństwa, jak i dla postawy ludzi
wobec niego; dla stopnio wego zniewalania ich świadomości przez formy, w których
to urzeczowienie się wyraża [...]. Ta bezwolność jeszcze bardziej się potęguje
wskutek tego, że wraz ze wzrastającą racjonali zacją i mechanizacją procesu pracy
działalność robotnika w coraz większym stopniu traci swój charakter działalności,
przemieniając się w postawę kontemplacyjną.
Gyórgy Lukacs, Historia i świadomość klasowa*
51
51 Zwycięstwo samoistnej ekonomii jest zarazem zwiastunem jej klęski*. Rozpętane
przez nią siły znoszą bowiem tę e k o n o m i c z n ą k o n i e c z n o ś ć ,
która stanowiła niewzruszoną pod stawę wcześniejszych formacji społecznych. Kiedy
jej miejsce zajmuje konieczność ustawicznego rozwoju samej ekonomii, wówczas
zaspokajanie podstawowych, wstępnie rozpoznanych potrzeb ludzkich zostaje
zastąpione nieprzerwanym wytwarza niem pseudopotrzeb, sprowadzających się do
fałszywej potrzeby podtrzymywania władzy ekonomii. Samoistna ekonomia oddzie la
się jednak ostatecznie od głębokich potrzeb o tyle, o ile wyra sta ze s p o ł e c
z n e j n i e ś w i a d o m o ś c i , która, nic o tym nie wiedząc, podlega
ekonomii. „Wszystko, co świadome - zanika. To, co nieświadome, pozostaje
niezmienne. Ale, raz wydobyte na wierzch, czyż samo, z kolei, nie popada w ruinę?"
(Freud). 52 W chwili gdy społeczeństwo odkrywa swoją zależność od eko nomii,
ekonomia staje się faktycznie zależna od społeczeństwa. Podziemna potęga, która
rozwijała się nieprzerwanie, by zdo być w końcu suwerenność, utraciła swoją moc.
Gdzie było eko nomiczne „to", tam ma być „ja"*. Ten podmiot może się wyło nić
jedynie ze społeczeństwa, z toczącej się w nim walki. Jego narodziny są
uzależnione od rozstrzygnięcia walki klasowej, która jest zarówno wytworem, jak i
wytwórcą ekonomicznych podwalin historii. 53 Świadomość pragnienia i pragnienie
świadomości łączą się w projekcie zniesienia klas, czyli ustanowienia całkowitej
kon troli pracowników nad wszystkimi fazami ich własnego działa nia. P r z e c i w
i e ń s t w e m tego projektu jest społeczeństwo spektaklu, w którym towar
przegląda się w stworzonym przez siebie świecie*.
Rozdział III JEDNOŚĆ I PODZIAŁ W OBRĘBIE POZORU
55
60 Idol, spektakularne przedstawienie żywej istoty ludzkiej, uciele śnia dozwoloną
rolę*, a więc samą banalność. Jako specjalista w zakresie pozornych przeżyć (vécu
apparent) idol zachęca in nych do utożsamienia się z życiem pozornym (vie
apparente) i płytkim. Taka identyfikacja ma kompensować rozdrobnienie realnie
doświadczane w produkcyjnych specjalizacjach. Funkcja „gwiazd" polega na
nieskrępowanym odgrywaniu rozmaitych stylów życia i sposobów pojmowania
rzeczywistości społecznej. Ucieleśniają one niedostępny rezultat p r a c y
społecznej, na śladując jej produkty uboczne, te zaś zostają w magiczny sposób
wyniesione ponad pracę społeczną i ukazane jako jej cel: w ł a d z a i w a k a c
j e , decyzja i konsumpcja wyznaczają początek i kres procesu, który nie podlega
dyskusji. Władza polityczna może się uosobić w jednej pseudogwieździe; gwiazda
konsump cji może zaś zdobyć, w drodze plebiscytu, pseudowładzę nad sposobem życia
mas. Zachowania gwiazdy są jednak w równie znikomym stopniu nieskrępowane, jak i
urozmaicone. 61 Sługa spektaklu, którego obsadzono w roli gwiazdy, jest przeci
wieństwem jednostki, to jawny wróg własnej indywidualności oraz indywidualności
innych ludzi. Wchodząc na scenę spekta klu jako model identyfikacji, wyzbył się
wszelkich jednostko wych cech, aby samemu w pełni się utożsamić z powszechnym
posłuszeństwem wobec biegu rzeczy. Każda gwiazda konsump cji ucieleśnia wprawdzie
jakiś określony typ osobowości, rola gwiazdy polega jednak przede wszystkim na
ukazywaniu, że ta wyróżniona osobowość ma, na równi z wszystkimi innymi, do stęp
do pełnej oferty konsumpcyjnej i że czerpie z tego taką sa mą satysfakcję jak
wszystkie pozostałe osobowości. Każda gwiazda decyzji musi legitymować się pełnym
wachlarzem cnót i talentów, które w oczach ogółu uchodzą za godne podziwu.
Oficjalne spory między owymi decydentami neutralizuje zatem ich oficjalne
podobieństwo, co jasno wynika z ich domniemanej 56
doskonałości w każdej dziedzinie. Chruszczow został genera łem, aby przesądzić
losy bitwy pod Kurskiem - nie na polu wal ki jednak, lecz podczas obchodów
dwudziestej rocznicy bitwy, kiedy dzierżył już ster władzy. Kennedy był wytrawnym
mówcą nawet po swojej śmierci, o czym świadczy mowa pogrzebowa, którą wygłosił nad
własnym grobem. Przemówienia jego na stępcy redagował bowiem nadal Theodore
Sorensen, wciąż w tym samym charakterystycznym stylu, który walnie się przy czynił
do rozsławienia oratorskich zdolności denata. Wybitne osoby, w których ucieleśnia
się system, są znane z tego, że nie są tym, kim są; stały się wielkimi ludźmi*
schodząc poniżej po ziomu realności cechującej żywot nawet najbardziej pospolite
go człowieka; wszyscy to wiedzą. 62 Fałszywy wybór, jaki oferuje spektakularna
obfitość - wybór między konkurencyjnymi, aczkolwiek wzajemnie się wspierają cymi
spektaklami i między wykluczającymi i uzupełniającymi się wzajemnie rolami (którym
sens i substancję nadają najczę ściej przedmioty) - przybiera postać walki
widmowych jakości, usiłujących przydać odrobinę blasku temu, co ilościowe i try
wialne. Tak oto odradzają się archaiczne pseudoopozycje - re gionalizmy i rasizm -
których funkcja polega na przedstawianiu zwyczajnej pozycji w hierarchii
konsumpcji jako niezwykłego prymatu ontologicznego. W podobny sposób podsyca się
pseudoludyczny entuzjazm za pomocą nieistotnych rywalizacji (ta kich jak sport
wyczynowy czy wybory). Tam, gdzie pojawia się konsumpcyjna obfitość, fałszywość
ról przyjmuje szczególnie ja skrawą postać w spektakularnej opozycji między
młodzieżą a dorosłymi. Nikt nie jest wszakże dorosły, nikt bowiem nie jest panem
swojego życia. Młodość zaś - zmiana tego, co istnieje nie jest atrybutem osób,
które są obecnie niepełnoletnie, prze jawia się ona wyłącznie w systemie
ekonomicznym, w dynamice kapitalizmu. To r z e c z y królują i to one są młode;
wzajemne się wypierają i nastają po sobie. 57
63 Spektakularne opozycje w rzeczywistości skrywają j e d n o ś ć n ę d z y .
Rozmaite postacie tej samej alienacji mogą toczyć ze sobą zaciekle boje, udając
skrajny antagonizm, są one bowiem wyrazem tłumionych wprawdzie, niemniej jednak
realnych sprzeczności. Spektakl przybiera postać s k o n c e n t r o w a n ą lub r
o z p r o s z o n ą w zależności od stadium nędzy, którą ma skuje i podtrzymuje. W
obu wypadkach jest tylko obrazem szczęśliwego zjednoczenia otoczonego rozpaczą i
trwogą w nie ruchomym sercu nieszczęścia*. 64 Spektakularność skoncentrowana
cechuje przede wszystkim kapitalizm biurokratyczny, choć bywa również
wykorzystywana jako technika umacniania władzy państwowej w gospodarkach
mieszanych, bardziej zacofanych, jak również w krajach rozwi niętego kapitalizmu w
chwilach kryzysu. Sama biurokratyczna własność ma formę skoncentrowaną w tym
sensie, że poszcze gólni biurokraci uczestniczą w kontrolowaniu globalnej ekono
mii tylko i wyłącznie pośrednio, jako członkowie biurokratycz nej wspólnoty. Formę
skupioną przyjmuje również produkcja towarowa, w państwach biurokratycznych jest
ona bowiem sła biej rozwinięta: towarem, który biurokracja sobie przywłaszcza,
jest całość pracy społecznej, tym zaś, co biurokracja odsprzeda je społeczeństwu,
jest jego przetrwanie jako całości. Dyktatura biurokratycznej ekonomii nie
pozostawia wyzyskiwanym ma som nawet cienia wyboru, sama bowiem musi decydować o
wszystkim; jakikolwiek wybór dokonany za jej plecami, nieza leżnie od tego, czy
dotyczyłby preferencji dietetycznych czy mu zycznych gustów, pociągałby za sobą
zagładę biurokracji. Jej dyktatura musi się więc bezustannie odwoływać do
przemocy. Na wyobrażenie dobra, które narzuca biurokratyczny spektakl, składa się
wszystko to, co istnieje oficjalnie; owo wyobrażenie ogniskuje się zazwyczaj wokół
jednego człowieka, gwarantują cego totalitarną spójność. Każdy musi się magicznie
utożsamiać 58
tym absolutnym idolem albo zginąć. Jest on bowiem panem braku komunikacji swoich
współobywateli, heroicznym obra zem uzasadniającym absolutny wyzysk: akumulację
pierwotną przyspieszoną za pomocą terroru. Jeśli każdy Chińczyk musi się uczyć Mao
na pamięć i w ten sposób w pełni utożsamić się z nim, to dlatego, że n i e m o ż e
b y ć n i c z y m i n n y m . Tam, gdzie rządzi spektakularność skoncentrowana,
tam rządzi policja.
z
61
70 Oszustwo zaspokojenia samo się demaskuje, musi bowiem sta le się odnawiać,
nadążać za zmianami produktów i ogólnych warunków produkcji. To, co chełpiło się
tak bezwstydnie swą ostateczną doskonałością, podlega, jak się okazuje, zmianom
zarówno w spektaklu rozproszonym, jak i w spektaklu skoncen trowanym. Jedynie
system ma trwać: Stalinem, jak każdym to warem, który wyszedł z mody, poniewierają
ci, którzy go wylansowali. Każde k o l e j n e k ł a m s t w o reklamy jest
jednocze śnie p r z y z n a n i e m się do kłamstwa poprzedniego. Każdy upadek
totalitarnego przywódcy odsłania z ł u d n ą w s p ó l n o t ę, która go
jednomyślnie popierała, a w rzeczywistości była tyl ko zlepkiem odartych ze
złudzeń samotności. 71 To, co spektakl przedstawia jako wiecznotrwałe, opiera się
na zmianie i musi się zmieniać wraz ze swą podstawą. Spektakl jest w swej istocie
dogmatyczny, ale nie może się zadowolić żadnym trwałym dogmatem. Dla spektaklu nic
nie jest w stanie spoczyn ku, ruch jest dla niego stanem naturalnym, choć
najbardziej przeciwnym jego skłonnościom*. 72 Nierzeczywista jedność proklamowana
przez spektakl skrywa podziały klasowe, na których opiera się rzeczywista jedność
ka pitalistycznego sposobu produkcji. To, co zmusza wytwórców do uczestniczenia w
budowie świata, jednocześnie wyklucza ich z niego. To, co łączy ludzi wyzwolonych
z ograniczeń lokalnych i narodowych, oddala ich od siebie nawzajem. To, co domaga
się większej racjonalności, stanowi pożywkę dla irracjonalności hierarchicznego
wyzysku i represji. To, co tworzy abstrakcyjną władzę społeczną, wytwarza również
konkretną społeczną nie wolę.
Rozdział IV PROLETARIAT JAKO PODMIOT I JAKO PRZEDSTAWIENIE*
Równy dostęp do dóbr i rozkoszy tego świata, obalenie wszelkiej władzy, zerwanie
wszystkich moralnych pęt - oto, przy bliższym wejrzeniu, cel insurekcji z
osiemnastego mar ca, a także statut złowrogiego stowarzyszenia, które dostar czyło
mu armii.
Dochodzenie Komisji Zgromadzenia Narodowego w sprawie insurekcji z osiemnastego
marca*
73 Odkąd burżuazja zwyciężyła w sferze ekonomii, całe życie spo łeczne ogarnął
rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny*. Sta ło się to widoczne, gdy owo
zwycięstwo znalazło polityczne przełożenie. Rozwój sił wytwórczych rozbił dawne
stosunki pro dukcji, wszelki statyczny porządek obrócił się w proch. Wszyst ko, co
było absolutne, jest teraz historyczne. 74 Ludzie zanurzeni w historii,
uczestniczący w jej pracach i wal kach, są zmuszeni patrzeć trzeźwym okiem na
swoje wzajemne stosunki*. Ta historia nie ma celów innych niż swoje
samoprzekształcanie, aczkolwiek ostatnia nieświadoma, metafizyczna wizja epoki
historycznej nadal utożsamia postęp w sferze pro dukcji - za którego pośrednictwem
historia się rozwijała z właściwym celem dziejów. Podmiotem i treścią historii
może być tylko samowytwarzanie człowieka, stającego się panem i władcą swojego
świata - a więc historii - i pojmującego regu ły swej gry. 63
75 Walki klasowe długiej e p o k i r e w o l u c y j n e j , którą rozpo czyna
wzrost potęgi burżuazji, zaogniają się wraz z rozkwitem m y ś l e n i a h i s t o
r y c z n e g o , dialektyki, refleksji, nie poprze stającej już na poszukiwaniu
sensu bytu, ale wznoszącej się na wyższy szczebel poznania: dostrzega ona rozpad
wszystkiego, co jest; i w ruchu rozprasza wszelkie oddzielenie. 76 Hegla nie
zadowalało już i n t e r p r e t o w a n i e ś w i a t a*, inter pretował z m i a
n ę świata. Jako że myśl Heglowska j e d y n i e i n t e r p r e t o w a ł a tę
zmianę, była ona tylko f i l o z o f i c z n y m zwieńczeniem filozofii. Pragnęła
zrozumieć świat, który s a m się s t w a r z a . Owo myślenie historyczne jest
jeszcze świado mością przychodzącą zawsze za późno i wygłaszającą swoje sądy
postfestum*. Przezwyciężyło oddzielenie tylko w myśli. Para doks tej myśli -
polegający na tym, że za sens rzeczywistości uznaje ona rezultat całego procesu
dziejowego, a równocześnie objawia ów sens proklamując samą siebie zwieńczeniem
dziejów - bierze się stąd, że myśliciel siedemnasto- i osiemnastowiecz nych
rewolucji mieszczańskich poszukiwał w swojej filozofii p o j e d n a n i a z ich
rezultatem. „Nawet jako filozofia rewolucji burżuazyjnej nie wyraża ona całego
procesu tej rewolucji, lecz jedynie ostateczną konkluzję. W tym sensie nie jest to
filozofia rewolucji, ale filozofia restauracji" (Karl Korsh, Thesen uber He gel
und die Revolution). Hegel spełnił, po raz ostatni, powinność filozofa,
„gloryfikując to, co istnieje"*; dla niego jednak tym, co istnieje, była już
całość procesu historycznego. Myśl pozostawa ła na z e w n ę t r z swojego
przedmiotu, aby to zamaskować, na leżało ją utożsamić z przedustawnym projektem
Ducha, absolut nego bohatera, który uczynił to, co chciał, chciał tego, co uczy
nił*, i odniósł ostateczne zwycięstwo zbiegające się z teraźniej szością. Tak więc
filozofia dogasająca w myśleniu historycznym nie może już wielbić swojego świata
inaczej, niż wypierając się go; żeby zabrać głos, musi bowiem wpierw założyć, że
ta totalna 64
historia, do której wszystko sprowadziła, dobiegła już końca i uznać posiedzenie
jedynego trybunału, w którym prawda może ogłosić swój wyrok, za zamknięte*. 77
Kiedy proletariusze dowodzą w praktyce, że owo myślenie hi storyczne nie uległo
zapomnieniu, podważenie jego k o n k l u z j i jest jednocześnie potwierdzeniem
jego metody. 78 Myślenie historyczne, aby przetrwać, musi stać się myśleniem
praktycznym; a praktyka proletariatu jako klasy rewolucyjnej nie może być niczym
innym jak historyczną świadomością od działującą na całość swojego świata.
Wszystkie teoretyczne nur ty r e w o l u c y j n e g o ruchu robotniczego wywodzą
się z kry tycznej konfrontacji z myślą Heglowską, dotyczy to zarówno Marksa, jak i
Stirnera czy Bakunina. 79 Nierozerwalna więź łącząca teorię Marksa z metodą
Heglow ską sama z kolei nie daje się oddzielić od rewolucyjnego charak teru tej
teorii, a więc od jej prawdy. To właśnie pod tym wzglę dem zależność Marksa od
Hegla była dość powszechnie lekce ważona lub niewłaściwie rozumiana albo też
piętnowana jako słabość tego, co wyradzało się w marksistowską d o k t r y n ę .
Bernstein doskonale ukazał ową więź łączącą metodę dialek tyczną z z a j m o w a n
i e m s t a n o w i s k a w kluczowych wyda rzeniach historycznych; w Zasadach
socjalizmu i zadaniach so cjalnej demokracji gani, jako pozbawioną naukowych
podstaw, zawartą w Manifeście z 1847 roku* prognozę rychłego wybuchu rewolucji
proletariackiej w Niemczech: „Czemu Marks, który miał już wówczas za sobą
gruntowne studia ekonomiczne, po padł w tak błędną historyczną autosugestię, godną
lichego poli65
tycznego wizjonera? Omamił go niewątpliwie wpływ antytetycznej dialekty ki
heglowskiej, wpływ, spod którego ani Marks, ani Engels nigdy nie zdołali się
wyzwolić". 80 Przeprowadzone przez Marksa o d w r ó c e n i e , mające ocalić myśl
okresu rewolucji burżuazyjnych przez jej przeniesienie w nowy kontekst, nie
polegało na trywialnym zastąpieniu materialistycznym rozwojem sił wytwórczych
pochodu Heglowskiego ducha, który zmierzał, poprzez dzieje, na spotkanie z samym
sobą - Ducha, którego obiektywizacja była tożsama z jego wy obcowaniem i którego
historyczne rany nie pozostawiały żad nych blizn*. Rzeczywista historia nie ma już
k o ń c a . Marks obalił stanowisko Hegla o d d z i e l o n e od wydarzeń. Teoria
przestała być k o n t e m p l a c j ą jakiegoś ostatecznego, ze wnętrznego
czynnika, miała odtąd poznawać tylko to, co sama tworzy. Można powiedzieć, że to
właśnie kontemplacja rozwo ju ekonomii w panującej myśli obecnego społeczeństwa
stano wi n i e o d w r ó c o n ą spuściznę n i e d i a l e k t y c z n e g o as
pektu Heglowskiej próby stworzenia holistycznego systemu: jest to aprobata
pozbawiona wymiaru pojęciowego, nie musi już czerpać uzasadnienia z heglizmu, gdyż
wysławiany przez nią ruch jest już tylko tą bezmyślną sferą, której mechaniczny
roz wój rzeczywiście góruje nad wszystkim. Projekt Marksa sprowa dzał się do
świadomego tworzenia historii. Zasadę ilościową rządzącą ślepym rozwojem czysto
ekonomicznych sił wytwór czych należało zastąpić historycznym, jakościowym
odzyskiwa niem świata. Krytyka ekonomii politycznej była pierwszym aktem tego k o
ń c a p r e h i s t o r i i : „Ze wszystkich narzędzi produkcji największą siłą
wytwórczą jest sama klasa rewolucyjna"*. 81 Tym, co ściśle wiąże teorię Marksa z
myślą naukową, jest racjo nalne ujmowanie sił rzeczywiście działających w
społeczeń66
stwie. Teoria ta wykracza jednak poza myśl naukową, która jest w niej wprawdzie
zachowana, ale tylko o tyle, o ile została prze zwyciężona*; chodzi o zrozumienie
w a l k i , nie zaś p r a w . „Znamy tylko jedną, jedyną naukę, naukę historii" -
głosi Ide ologia niemiecka. 82 Epoka burżuazyjna, której marzy się naukowo
ugruntowana hi storia, nie dostrzega faktu, że same podstawy nauki, którą moż na
by wykorzystać w tym celu, wyłoniły się właśnie w toku roz woju ekonomii. Historia
zależy zaś ściśle od owej nauki tylko w takim stopniu, w jakim pozostaje h i s t o
r i ą g o s p o d a r czą. W obserwacjach naukowych wpływ czynników historycz
nych na samą gospodarkę - globalny proces, który przekształca swoje wyjściowe
założenia naukowe - był zresztą najczęściej lekceważony, o czym może świadczyć
druzgocąca porażka so cjalistycznych kalkulacji, mających precyzyjnie opisywać
periodyczność kryzysów. Odkąd nieustanna interwencja państwa zdołała zrównoważyć
skutki tendencji kryzysowych, pokrewny typ rozumowania dopatruje się w tej
równowadze ostatecznej ekonomicznej harmonii. Projekt przezwyciężenia ekonomii i
zawładnięcia historią powinien wprawdzie poznać - oraz od zyskać - naukę o
społeczeństwie, on sam nie może być jednak n a u k o w y . Rewolucyjny punkt
widzenia pozostaje jeszcze b u r ż u a z y j n y , jeśli wierzy, że dzięki
naukowemu poznaniu zdoła zapanować nad obecną historią. 83 Utopijne nurty
socjalizmu wyrastają historycznie z krytyki ist niejącej organizacji społecznej;
określenie ich mianem utopij nych jest zasadne nie dlatego, iżby odrzucały naukę,
ale dlate go, że odrzucają historię - to znaczy toczącą się walkę, a także ruch
czasu wykraczający poza niewzruszoną doskonałość postu lowanego szczęśliwego
społeczeństwa. Myśliciele utopijni byli 67
całkowicie zależni od myśli naukowej ukształtowanej w po przednich stuleciach,
poszukiwali zwieńczenia jej ogólnego sys temu racjonalnego. Nie uważali się za
bezbronnych proroków*, wierzyli bowiem w społeczną potęgę dowodów naukowych, a
nawet, w przypadku saintsimonizmu, w dojście nauki do wła dzy. W jakiż sposób,
pyta Sombart, „można by zdobyć walką to, co powinno zostać d o w i e d z i o n e ?
" . Utopiści usiłowali ująć rzeczywistość społeczną w sposób naukowy, nie
pojmowali jed nak, że pewne grupy społeczne są zainteresowane utrwalaniem
istniejącego porządku, dysponują wystarczającymi siłami, aby go bronić oraz
formami fałszywej świadomości, które odpowia dają takiemu stanowisku. Tak więc
naukowa świadomość utopi stów pozostała daleko w tyle za historycznym rozwojem
samej nauki, rozwojem w dużej mierze ukierunkowanym przez z a p o t r z e b o w a
n i e s p o ł e c z n e związane ze wspomnianymi czynnikami, które decydowały nie
tylko o tym, jakie wnioski są możliwe do przyjęcie, ale również o tym, co może być
w ogóle przedmiotem badań. Socjaliści utopijni byli więźniami p o r z ą d k u w y
k ł a d u p r a w d y n a u k o w e j , pojmowali tę prawdę na gruncie jej czysto
abstrakcyjnego obrazu, który ukształtował się we wcześniejszych etapach rozwoju
społeczne go. Jak zauważył Sorel, utopiści w swojej próbie wykrycia i wy kazania
praw społecznych wzorowali się na a s t r o n o m i i . Antyhistoryczna harmonia,
o której marzą, wyrasta z próby zasto sowania w badaniach społecznych nauki
najmniej zależnej od historii. W opisach tej harmonii pobrzmiewa naukowa bez
stronność newtonizmu, a nieustannie postulowana wieczna szczęśliwość „odgrywa w
ich nauce społecznej taką rolę, ja ka w klasycznej mechanice przypada
bezwładności" (Matérìaux d'une théorìe du proletariat). 84 To właśnie
naukowodeterministyczny aspekt teorii Marksowskiej uczynił ją podatną na
„ideologizację", proces, który roz począł się jeszcze za życia Marksa, a następnie
się nasilił, wy paczając teoretyczną spuściznę pozostawioną przez Marksa ru68
chowi robotniczemu. Wkroczenie podmiotu historii odkłada się stale na później, a w
samej ekonomii, jako nauce par excel lence historycznej, zaczęto coraz gorliwiej
szukać gwarancji nieubłaganego obalenia jej władzy. Tym samym praktyka rewo
lucyjna, która jest jedyną prawdą tej negacji, zostaje usunięta z pola widzenia
teorii. Należy tedy cierpliwie studiować rozwój gospodarczy i z iście Heglowskim
spokojem godzić się na towa rzyszące temu rozwojowi cierpienia, a więc w
rezultacie na „wybrukowane dobrymi chęciami piekło". Kolejni „profesoro wie
rewolucji" odkrywają, że ś w i a d o m o ś ć p o j a w i a s i ę z a w s z e z b y
t w c z e ś n i e * i należy ją dopiero starannie wy edukować. „Historia wykazała,
iż zarówno my, jak i ci wszyscy, którzy myśleli w ten sposób, nie mieli racji.
Wykazała ona, że rozwój ekonomiczny na kontynencie europejskim nie dojrzał jeszcze
bynajmniej do tego, by można było usunąć produkcję kapitalistyczną [...]"*,
oznajmi Engels w roku 1895. Marks przez całe życie starał się zachować spójność
swojej teorii, ale w porządku w y k ł a d u jego teoria przeniosła się na t e r e
n panującej myśli, krystalizując się w formie krytyk poszczegól nych dyscyplin,
zwłaszcza zaś fundamentalnej nauki społeczeń stwa burżuazyjnego - ekonomii
politycznej. Właśnie ta zubo żała postać, uznana później za ostatecznie
ukształtowaną teo rię, wyrodziła się w „marksizm". 85 Niedostatki teorii Marksa są
oczywiście tożsame z niedostatka mi rewolucyjnej walki proletariatu jego epoki.
Niemiecka kla sa robotnicza poniosła porażkę w 1848 roku; Komuna Paryska zginęła w
osamotnieniu. Rewolucyjna teoria nie mogła więc w pełni się urzeczywistnić.
Konieczność jej obrony i precyzo wania poprzez oderwaną pracę uczonego w zaciszu
British Museum musiała wypaczyć samą teorię. To właśnie naukowe wnioski dotyczące
dalszego rozwoju klasy robotniczej oraz or ganizacyjna praktyka rzekomo płynąca z
tych wniosków staną się, w bardziej rozwiniętych stadiach, przeszkodą dla świado
mości proletariackiej. 69
86 Teoretyczna słabość n a u k o w e j obrony rewolucji proletariac kiej polega na
tym, że zarówno w treści, jak i w formie wykładu obrona ta każe proletariatowi
naśladować burżuazję w k w e stii r e w o l u c y j n e g o z d o b y w a n i a
władzy. 87 Próba wykazania naukowej prawomocności władzy proletariac kiej na
podstawie p o w t a r z a j ą c y c h się precedensów za ciemnia, od Manifestu
komunistycznego począwszy, historyczne myślenie Marksa, narzucając l i n e a r n y
obraz rozwoju sposo bów produkcji, napędzanego walkami klasowymi, które kończy
łyby się nieuchronnie „rewolucyjnym przeobrażeniem całego społeczeństwa albo
wspólną zagładą walczących klas"*. A prze cież w rzeczywistej historii „azjatycki
sposób produkcji", jak to zresztą odnotował sam Marks, trwał w niewzruszonej
postaci pomimo starć klasowych, podobnie też powstania chłopów pańszczyźnianych
nigdy nie pokonały baronów, a bunty staro żytnych niewolników - ludzi wolnych.
Linearny schemat nie uwzględnia faktu, że b u r ż u a z j a t o j e d y n a z w y
c i ę s k a k l a s a r e w o l u c y j n a w d z i e j a c h i że tylko w jej
przypad ku zdobywanie władzy nad społeczeństwem jest zarazem wa runkiem i
następstwem rozwoju gospodarczego. Podobne uproszczenie sprawiło, że Marks nie
docenił ekonomicznej roli państwa w zarządzaniu społeczeństwem klasowym. Jeśli
wstę pująca burżuazja wyzwalała, jak mogło się wydawać, gospodar kę od państwa, to
czyniła to jedynie w takiej mierze, w jakiej dawne państwo stanowiło narzędzie
klasowego ucisku w s t a t y c z n e j g o s p o d a r c e . Burżuazja rozwinęła
swoją potęgę gospodarczą w średniowiecznym okresie osłabienia państwa i feudalnego
rozdrobnienia wzajemnie równoważących się władz. Nowoczesnym państwom, które
zaczęły wspierać rozwój burżuazji poprzez politykę merkantylistyczną, a w dobie
lesefe ryzmu stały się j e j p a ń s t w a m i , miała jednak przypaść w udziale
zasadnicza rola w racjonalnym zarządzaniu p r o c e 70
s e m g o s p o d a r c z y m . Marks analizując bonapartyzm, uka zał zresztą
zalążek nowoczesnej biurokracji etatystycznej, fuzję kapitału i państwa,
wyłanianie się „władzy państwowej, [która] przybierała coraz bardziej charakter
władzy publicznej służącej do ucisku pracy, charakter machiny panowania
klasowego"*. W tym okresie burżuazja zrezygnowała z wszelkiego życia histo
rycznego, które nie dałoby się sprowadzić do ekonomicznej hi storii rzeczy i
zgodziła się nawet „być na równi z innymi klasa mi skazana na nicość polityczną"*.
Położono wówczas społecz no-polityczne podwaliny pod nowoczesny spektakl, który,
nega tywnie, czyni z proletariatu j e d y n e g o p r e t e n d e n t a d o życia
h i s t o r y c z n e g o . 88 Jedyne klasy rzeczywiście odpowiadające teorii
Marksa, klasy czyste, wyraźnie wyodrębnione, wokół których ogniskuje się analiza
przeprowadzona w Kapitale, a więc burżuazja i proleta riat, są również jedynymi
rewolucyjnymi klasami w historii, acz kolwiek działają w zasadniczo odmiennych
warunkach: rewolu cja burżuazyjna już się dokonała; rewolucja proletariacka sta
nowi dopiero projekt, projekt zrodzony wprawdzie z poprzed niej rewolucji, ale
różniący się od niej jakościowo. Nie docenia jąc należycie o r y g i n a l n o ś c
i historycznej roli burżuazji, przesłania się jednocześnie konkretną oryginalność
projektu proletariackiego, który nie zdoła niczego osiągnąć, jeśli nie wy stąpi
pod własnym sztandarem i nie pozna „ogromu własnych swych celów"*. Burżuazja mogła
zagarnąć władzę jako klasa rozwoju gospodarczego. Proletariat, aby zdobyć władzę,
musi stać się k l a s ą ś w i a d o m o ś c i . Rozwój sił wytwórczych nie zdoła
mu zapewnić takiej władzy, nawet drogą okrężną, a więc przez dotkliwe
wywłaszczenie, które za sobą pociąga. Zdobywa nie władzy państwowej na jakobińską
modłę nie może być na rzędziem walki proletariatu. Nie potrzebuje on żadnej
ideologii nadającej pozór powszechności partykularnym, cząstkowym ce lom, nie
należy bowiem do niego żadna cząstkowa rzeczywi stość, którą mógłby chcieć
ocalić*. 71
89 Marks w pewnym okresie swojego zaangażowania w walkę pro letariatu pokładał
zbyt wielkie nadzieje w naukowych przewidy waniach, tak iż stworzył intelektualne
podstawy dla złudzeń ekonomizmu, mimo to sam, jak wiadomo, nigdy tym złudze niom
nie uległ. Siódmego grudnia 1867 roku wysłał Engelsowi napisaną przez siebie
krytyczną recenzję Kapitału, prosząc przy jaciela, aby opublikował ją w prasie
jako dzieło wnikliwego przeciwnika. Marks przedstawił w niej w sposób klarowny
ogra niczenia własnej nauki: „subiektywna tendencja autora - być może, iż jego
stanowisko partyjne i przeszłość krepowały go i zmuszały do tego - tzn. sposób, w
jaki rysuje on sobie lub in nym końcowy rezultat dzisiejszego ruchu, dzisiejszego
procesu społecznego, nie ma nic wspólnego z jego właściwym wywo dem"*. Tak więc
Marks piętnując „tendencyjne wnioski" swo ich obiektywnych analiz i poprzez
ironiczne „być może" odno szące się do pozanaukowych przesłanek jego dzieła,
ujawnia jednocześnie metodologiczne założenia pozwalające połączyć te dwa aspekty.
90 Zespolenie poznania i działania musi się dokonać w samej wal ce historycznej,
gdy każdy z tych członów znajdzie w drugim gwarancję swojej prawdy. Klasa
robotnicza konstytuuje się jako podmiot poprzez organizację walk rewolucyjnych i
organizację społeczeństwa w m o m e n c i e r e w o l u c y j n y m : tu właśnie
muszą zaistnieć p r a k t y c z n e w a r u n k i ś w i a d o m o ś c i , w
których teoria praxis znajduje swoje potwierdzenie, stając się teorią praktyczną*.
W okresie narodzin ruchu robotniczego, a więc wtedy, gdy teorię rewolucyjną nadal
cechowała jednoli tość odziedziczona po myśli historycznej - myśli, którą teoria
ta miała za zadanie rozwinąć, to znaczy urzeczywistnić w jednoli tej praktyce
historycznej - ta centralna kwestia organizacyjna była całkowicie lekceważona.
Teoria rewolucyjna potraktowała to zagadnienie w sposób mętny i niespójny, a w
rezultacie się72
gnęła po hierarchiczną i etatystyczną taktykę, która sprawdziła się w rewolucjach
burżuazyjnych. Formy organizacji ruchu ro botniczego, wyrosłe na gruncie tego
teoretycznego zaślepienia, przyczyniły się z kolei do zaniku jednolitej teorii,
rozbijając ją na poszczególne dyscypliny specjalistycznej i cząstkowej wiedzy. Ta
ideologiczna alienacja teorii zdradziła jednolitą myśl histo ryczną i nie może już
dostrzec w spontanicznych walkach robot ników praktycznego potwierdzenia tej
myśli; przyczynia się je dynie do tłumienia zarówno samych tych walk, jak i
pamięci o nich. Formy historyczne wyłonione w toku walki są właśnie tym
praktycznym środowiskiem, bez którego teoria nie mogła być jeszcze prawdziwa.
Stanowią wymóg teorii, ale wymóg teo retycznie nie sformułowany. R a d y d e l e g
a t ó w nie były teo retycznym wynalazkiem, najwznioślejszą prawdą teoretyczną
Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników było samo je go istnienie, jego praca*.
91 Dzięki pierwszym zwycięstwom odniesionym w praktycznej walce Międzynarodówka
wyzwalała się stopniowo spod męt nych wpływów panującej ideologii, jakim
początkowo ulegała. Porażka oraz represje, które na nią niebawem spadły, sprawiły
jednak, że na pierwszy plan wysunął się konflikt między dwiema koncepcjami
rewolucji proletariackiej. Każda z nich zawierała pewne cechy a u t o r y t a r n
e , prowadzące do porzucenia pro jektu świadomego samowyzwolenia proletariatu.
Spór między marksistami a bakuninowcami, jak się okazało niemożliwy do zażegnania,
dotyczył zasadniczo dwóch kwestii: problemu wła dzy w społeczeństwie rewolucyjnym
oraz aktualnej organizacji ruchu; w zależności od tego, o której kwestii
dyskutowali, ad wersarze zamieniali się w pewnym sensie stanowiskami. Baku nin
zwalczał fałszywą koncepcję zakładającą możliwość obale nia klas poprzez
autorytarne wykorzystanie władzy państwowej, ostrzegał, że doprowadzi to do
powstania biurokratycznej klasy panującej i dyktatury osób „najbardziej uczonych"
(lub tych, które będą za takie uchodzić). Marks, wychodząc z założenia, 73
że dwa nierozłączne procesy, to jest dojrzewanie sprzeczności ekonomicznych i
postęp demokratycznej edukacji robotników, ograniczą rolę proletariackiego państwa
do fazy przejściowej niezbędnej dla uprawomocnienia nowych, wyznaczonych przez
czynniki obiektywne, stosunków społecznych, piętnował Baku nina i jego stronników
jako autorytarną elitę spiskowców, która stawia się z rozmysłem ponad
Międzynarodówką i powzięła ekstrawagancki zamysł narzucenia społeczeństwu
nieodpowie dzialnej dyktatury najzagorzalszych rewolucjonistów (lub tych, którzy
sami się za takich podają). Nie ulega wątpliwości, że gdy Bakunin rekrutował
swoich zwolenników, przyświecała mu taka właśnie wizja: „Pośród ludowej burzy
winniśmy być niczym nie widzialni sternicy, kierować rewolucją nie na mocy jawnej
wła dzy, ale przez zbiorową dyktaturę wszystkich członków a l i a n su. Będzie to
dyktatura wyzbyta odznaczeń, oficjalnych tytułów czy praw, nie mająca znamion
władzy i przez to właśnie potęż niejsza"*. Tak oto starły się dwie i d e o l o g i
e rewolucji prole tariackiej. Choć każda z nich niosła w sobie częściowo prawdzi
wą krytykę społeczną,, utraciły jednolitość myślenia historycz nego i usiłowały
się przedzierzgnąć w ideologiczny a u t o r y t e t . Potężne organizacje, takie
jak Socjaldemokratyczna Partia Niemiec czy Iberyjska Federacja Anarchistyczna
(FAJ), wiernie służyły jednej lub drugiej z tych ideologii; a skutki zawsze od
biegały daleko od oczekiwań. 92 Z założenia, że cel rewolucji proletariackiej
można o s i ą g n i ą ć n a t y c h m i a s t , wynika zarówno wielkość, jak i
słabość walki anarchistycznej (walki realnej: trudno bowiem traktować poważnie
roszczenia rozmaitych wariantów anarchoindywidualizmu). Z historycznej myśli
nowożytnych walk klasowych anarchokolektywizm zachowuje tylko konkluzję i żąda jej
na tychmiastowego wcielenia w życie, co przejawia się również w jawnej pogardzie,
którą żywi dla metody. Anarchizm krytyko wał w a l k ę p o l i t y c z n ą w
sposób abstrakcyjny, opowiadał się za walką ekonomiczną ponieważ żywił złudną
wiarę w moż74
liwość osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa na tym terenie, gdy tylko wybuchnie
strajk powszechny lub powstanie ludowe. A n a r c h i ś c i chcą u r z e c z y w i
s t n i ć pewien ideał*. Anarchizm to j e s z c z e i d e o l o g i c z n a
negacja państwa i klas - społecznych warunków istnienia oddzielonej ideologii.
Jest to i d e o l o g i a c z y s t e j w o l n o ś c i , która zrównuje wszystko
i usuwa wszelką ideę historycznego zła. Dzięki tej per spektywie, jednoczącej
wszystkie cząstkowe żądania, anarchizm mógł się szczycić tym, że uosabia
odrzucenie wszelkich istnieją cych warunków, nie zasklepiając się w jakiejś
wyróżnionej spe cjalizacji krytycznej. Rozpatrując owo zjednoczenie z punktu
widzenia absolutu, to znaczy przed jego realnym urzeczywist nieniem i podług
indywidualnych fantazji, skazał się jednak na ewidentny brak spójności. Anarchizm
zadowala się ciągłym po wtarzaniem - i rzucaniem na szale w czasie każdej
konkretnej walki - swojej prostej, wszechobejmującej tezy, gdyż ową funda mentalną
tezę od samego początku utożsamiał z ostatecznym zwieńczeniem ruchu. Widać to
wyraźnie w wypowiedzi Bakuni na z 1873 roku, kiedy to postanowił wystąpić z
Federacji Juraj skiej: „W ciągu ostatnich dziewięciu lat w łonie Międzynaro dówki
wysunięto tyle idei, że można by z nawiązką zbawić świat, gdyby tylko same idee
mogły go zbawić. Próżno szukać śmiałka, który zdołałby wymyślić jakąś kolejną
ideę. Czas idei przeminął, nadszedł czas faktów i czynów". Nie ulega wątpliwości,
że w sta nowisku tym odzwierciedla się wyrosłe z historycznej myśli pro letariatu
przeświadczenie, iż idee muszą się stać praktyczne; stanowisko to wykracza jednak
poza teren historii, zakłada bo wiem, że stosowne formy tego przejścia do praktyki
zostały już odkryte i nigdy się nie zmienią. 93 Anarchiści wyróżniali się
zdecydowanie na tle całego ruchu re wolucyjnego własnymi ideologicznymi
przekonaniami. W swo ich szeregach odtworzyli podział kompetencji, umożliwiając
propagandystom i obrońcom ideologii wolnościowej sprawowa nie nieformalnej władzy
w organizacjach anarchistycznych. Owi 75
specjaliści byli przeważnie wyjątkowo mierni, jako że ich dzia łalność
intelektualna sprowadzała się zasadniczo do powtarza nia bez końca kilku
ostatecznych prawd. Ideologiczny nacisk na jednomyślność w podejmowaniu decyzji
prowadził często do te go, że o wszystkim rozstrzygali s p e c j a l i ś c i od s
p r a w w o l n o ś c i , nie podlegający żadnej kontroli. Anarchizm rewo lucyjny
liczy na to, że wyzwolone masy wykażą się podobną jed nomyślnością, osiągniętą
takimi samymi środkami. Co więcej, nie rozumie on, że mniejszość zjednoczona w
walce działa w zgoła innych warunkach niż społeczeństwo wolnych jedno stek; był to
jeden z głównych czynników odpowiedzialnych za podziały w anarchistycznych
szeregach w chwilach rzeczywiste go podejmowania zbiorowych decyzji, jak to
pokazują niezli czone powstania anarchistyczne w Hiszpanii, powstrzymywane i
tłumione na szczeblu lokalnym. 94 Autentyczny anarchizm pielęgnował, mniej lub
bardziej otwar cie, złudną wiarę w rychły wybuch rewolucji, która odnosząc na
tychmiastowe zwycięstwo, dowiedzie słuszności ideologii anar chistycznej oraz
praktycznej formy organizacji wynikającej z tej ideologii. Anarchizm rzeczywiście
pokierował w 1936 roku rewo lucją społeczną - tworząc najwyraźniejszy ze
wszystkich dotych czasowych zarys władzy proletariackiej. Należy jednak zauważyć,
że nawet w tym wypadku rozpoczęcie powstania było aktem obrony przed wojskowym
pronunciamento. Ponadto, jako że re wolucja nie zatryumfowała w ciągu pierwszych
dni (siły frankistowskie kontrolowały bowiem połowę kraju i otrzymywały silne
wsparcie z zagranicy, poza Hiszpanią międzynarodowy ruch ro botniczy był już
wówczas pokonany, a sam obóz republikański składał się po części z sił
burżuazyjnych oraz etatystycznych par tii robotniczych), zorganizowany ruch
anarchistyczny nie potrafił wykorzystać połowicznych zwycięstw rewolucji ani nawet
ich bro nić. Jego uznani przywódcy zostali ministrami i zakładnikami państwa
burżuazyjnego, które zwalczało rewolucję, a tym samym zaprzepaściło szanse na
zwycięstwo w wojnie domowej. 76
95 „Marksizm ortodoksyjny" II Międzynarodówki to naukowa ide ologia rewolucji
socjalistycznej, ideologia utożsamiająca całą swoją prawdę z obiektywnymi
procesami gospodarczymi oraz ze stopniowym uświadamianiem sobie nieuchronności
tych pro cesów przez klasę robotniczą, którą wychowuje partia. W tej ideologii
odnajdujemy charakterystyczną dla socjalizmu utopij nego wiarę w moc pedagogicznej
perswazji, towarzyszy jej jed nak k o n t e m p l a c y j n e odniesienie do biegu
dziejów: w owej postawie zaciera się zarówno Heglowski wymiar całościowej hi
storii, jak i zastygłe wyobrażenie całości obecne w krytyce uto pijnej (w
najdoskonalszej postaci u Fouriera). To właśnie z przyjęcia takiej naukowej
postawy - która, dla równowagi, mogła jedynie zaproponować wybory moralne - płyną
niedo rzeczne uwagi Hilferdinga, jakoby uznanie nieuchronności so cjalizmu nie
dostarczało „wskazówek na temat praktycznego stanowiska, które należy zająć.
Rozpoznać jakąś konieczność jest bowiem czymś zgoła innym, niż oddać się na usługi
tej ko nieczności" (Kapitał finansowy). Ci, którzy nie zrozumieli, że zarówno dla
Marksa, jak i dla rewolucyjnego proletariatu cało ściowe myślenie historyczne jest
n i e r o z e r w a l n i e z w i ą z a ne z p r a k t y c z n y m s t a n o w i
s k i e m , k t ó r e n a l e ż y z aj ąć, padli, rzecz jasna, ofiarą praktycznej
postawy, którą tym samym przyjęli. 96 Ideologia organizacji socjaldemokratycznej
podporządkowała tę organizację władzy p r o f e s o r ó w wychowujących klasę ro
botniczą, a przyjęta forma organizacji doskonale odpowiadała temu biernemu
pobieraniu nauk. Udział socjalistów z II Mię dzynarodówki w walkach politycznych i
ekonomicznych był wprawdzie realny, lecz z gruntu niekrytyczny. Była to jawnie
reformistyczna działalność podjęta w imię z ł u d z e n i a r e w o l u c y j n e
g o . Ideologię rewolucyjną unicestwił tryumf tych, którzy występowali pod jej
sztandarem. Socjalistycznych po77
słów i dziennikarzy, oderwanych od bazy robotniczej, pociągał mieszczański tryb
życia, pociągał tym silniej, że wywodzili się przeważnie ze środowiska
mieszczańskiej inteligencji. Biuro kracja związkowa werbowała robotników
zaangażowanych w walkę przemysłowego proletariatu i przekształcała ich w bro kerów
handlujących siłą roboczą, którą, jak każdy towar, nale żało sprzedać za „uczciwą"
cenę. Aby poczynania tych wszyst kich osób mogły zachować choćby pozór
działalności rewolucyj nej, kapitalizm musiałby się raptem okazać niezdolny do
udźwi gnięcia ich ekonomicznego reformizmu, pomimo iż doskonale tolerował jego
polityczny wyraz - legalistyczną agitację. Socjali styczna nauka zapewniała, że
kapitalizm nie udźwignie takiego ciężaru, ale historia wciąż zadawała jej kłam. 97
Bernstein starał się uczciwie przedstawić tę sprzeczność (ze wszystkich
socjaldemokratów był bowiem osobą najmniej skrę powaną polityczną ideologią, za to
najotwarciej opowiadającą się za burżuazyjną metodologią naukową), jej istnienie
wykazał również reformizm angielskich robotników, obywających się bez
jakiejkolwiek ideologii rewolucyjnej, ale ostatecznie po twierdził je dopiero sam
rozwój historyczny. Bernstein, który w innych kwestiach nie był tak przenikliwy,
odsłonił fałszywość tezy głoszącej, że kryzys kapitalistycznego systemu produkcji
dokona cudu i pchnie do rewolucyjnego czynu socjalistów, któ rzy godzą się
odziedziczyć rewolucję tylko na mocy takiego na maszczenia. Głęboki wstrząs
społeczny wywołany I wojną świa tową przyczynił się wprawdzie do radykalizacji
nastrojów, udo wodnił jednak dwukrotnie, że przywódcy socjaldemokracji nie
wychowali rewolucyjnie niemieckich proletariuszy, nie u c z y n i l i z n i c h t
e o r e t y k ó w : po raz pierwszy, gdy olbrzymia większość członków partii
opowiedziała się za imperialistyczną wojną; po raz wtóry, gdy ta sama większość po
klęsce Niemiec zmiażdżyła rewolucjonistów ze Związku Spartakusa. Były ro botnik
Ebert widocznie wierzył jeszcze w grzech, skoro głosił, że nienawidzi rewolucji
„jak grzechu". Tenże przywódca okazał 78
się doskonałym prekursorem r e p r e z e n t a n t ó w s o c j a l i z m u -
którzy mieli niebawem wystąpić jako nieprzejednani wrogowie proletariatu, nie
tylko rosyjskiego - trafnie formułu jąc program tej nowej alienacji: „Socjalizm to
wytężona praca". 98 Jako myśliciel marksistowski Lenin był po prostu konsekwent
nym i w i e r n y m k a u t s k i s t ą , usiłującym zastosować i d e o l o g i ę
r e w o l u c y j n ą „marksizmu ortodoksyjnego" w wa runkach rosyjskich,
warunkach uniemożliwiających prowadze nie działalności reformistycznej, którą, dla
równowagi, zalecała II Międzynarodówka. Z e w n ę t r z n e kierowanie proletaria
tem za pośrednictwem podziemnej i zdyscyplinowanej partii podporządkowanej
intelektualistom - „zawodowym rewolucjo nistom" - przeradza się w prawdziwą
profesję, która nie chce mieć nic wspólnego z karierami dostępnymi w zarządzaniu
spo łeczeństwem kapitalistycznym (ustrój polityczny caratu nie mógł zresztą
zaoferować takich karier, możliwych jedynie w wa runkach rozwiniętej władzy
burżuazyjnej). Staje się ona zatem profesją t o t a l n e g o p a n o w a n i a n
a d społeczeństwem 99 Wraz z wojną, która pociągnęła za sobą upadek międzynarodo
wej socjaldemokracji, autorytarny radykalizm ideologiczny bol szewików
rozprzestrzenił się po całym świecie. Krwawy kres de mokratycznych złudzeń ruchu
robotniczego przeobraził bo wiem cały świat w Rosję, a bolszewizm, królujący nad
pierw szym rewolucyjnym wstrząsem, jaki zrodziła ta burzliwa epoka, zaproponował
proletariuszom wszystkich krajów, by przyjęli za wzór jego hierarchiczno-
ideologiczny model organizacji i „przemówili po rosyjsku" do klasy panującej.
Lenin nie kryty kował marksizmu II Międzynarodówki za to, że był rewolucyj ną i d
e o 1 o g i ą, ale za to, że przestał nią być. 79
100 Historyczny moment, w którym bolszewizm zapewnił s o b i e zwycięstwo w Rosji,
a socjaldemokracja walczyła tryumfalnie w obronie s t a r e g o ś w i a t a ,
wyznacza narodziny porządku rzeczy, który znajduje się w samym sercu współczesnej
domina cji spektakularnej: r e p r e z e n t a c j a r o b o t n i k ó w radykal
nie przeciwstawiła się klasie robotniczej. 101 „We wszystkich dawniejszych
rewolucjach - stwierdza Róża Luksemburg w „Die Rote Fahne" z dwudziestego
pierwszego grudnia 1918 roku - przeciwnicy występowali z otwartą przyłbi cą: klasa
przeciwko klasie, program przeciw programowi. W obecnej rewolucji strażnicy
dawnego porządku nie walczą w barwach klas panujących, lecz pod sztandarem «partii
socjal demokratycznej». Gdyby naczelną kwestię rewolucji postawio no uczciwie i
bez ogródek: kapitalizm czy socjalizm? - wówczas żadne zwątpienie, żadne wahanie
nie krępowałyby dziś wielkiej masy proletariatu". Tak oto, kilka dni przed swoją
zagładą, ra dykalny nurt niemieckiego proletariatu odkrywał tajemnicę no wych
warunków, do których powstania przyczynili się w dużej mierze sami przedstawiciele
klasy robotniczej: spektakularną organizację obrony istniejącego porządku,
społeczną władzę pozorów sprawiającą, że żadnej „naczelnej kwestii" nie da się już
postawić „uczciwie i bez ogródek". Rewolucyjna reprezen tacja proletariatu okazuje
się, w tym okresie, podstawową prze słanką i głównym następstwem powszechnego
zafałszowania społeczeństwa. 102 Rosyjski proletariat przyjął bolszewicki model
organizacji, mo del, który wynikał z zacofania tego kraju oraz z poniechania walki
rewolucyjnej w krajach rozwiniętych. Wspomniane zaco fanie stanowiło również
odpowiedni grunt dla rozwoju niejaw80
nych tendencji kontrrewolucyjnych, obecnych w tej formie or ganizacji od samego
początku. Wielokrotne kapitulacje maso wego ruchu robotniczego w Europie wobec Hic
Rhodus, hic sal ta okresu 1918-1920, które pociągnęły za sobą brutalną elimi nację
radykalnej mniejszości owego ruchu, sprzyjały temu roz wojowi i pozwoliły, aby
jego kłamliwy rezultat ukazał się światu jako jedyne prawdziwie proletariackie
rozwiązanie. Zdobycie państwowego monopolu na reprezentowanie i bronienie wła dzy
robotniczej, uprawomocniające partię bolszewicką, sprawi ło, że owa partia -
likwidując zasadnicze formy dawnej własno ści- s t a ł a s i ę j a w n i e t y m ,
czym b y ł a w swej i s t o cie: p a r t i ą w ł a ś c i c i e l i p r o l e t a
r i a t u . 103 Poszczególne nurty rosyjskiej socjaldemokracji toczyły przez
dwadzieścia lat debatę na temat warunków, w jakich dojdzie do obalenia caratu.
Wnioski nie nastrajały do optymizmu: słabość burżuazji, ciężar chłopskiej
większości, wprawdzie bojowy i zwarty, ale wyjątkowo nieliczny proletariat
przemysłowy, któ remu w tym dziele przypisano rolę zasadniczą. Praktyka wyka zała
jałowość tych teoretycznych dywagacji, wprowadzając na scenę czynnik dotychczas
nie uwzględniany: rewolucyjna biuro kracja, która stanęła na czele proletariatu,
zdobyła władzę i na rzuciła społeczeństwu nowe panowanie klasowe. Czysto
burżuazyjna rewolucja była niemożliwa, „demokratyczna dyktatura proletariatu i
chłopstwa"* pozostała czczym frazesem, a prole tariacka władza rad nie mogła się
ostać pod równoczesnym na porem klasy chłopskich posiadaczy, krajowej i
międzynarodo wej białej reakcji oraz własnej reprezentacji, która oderwała się od
niej i wyobcowała przybierając postać partii robotniczej ab solutnych władców
państwa, gospodarki, środków ekspresji, a niebawem także myśli. Okazało się, że w
krajach pozbawio nych silnej burżuazji sprawdza się koncepcja permanentnej re
wolucji, sformułowana przez Trockiego i Parwusa, za którą Le nin opowiedział się w
kwietniu 1917 roku, zaczęła się ona jed nak sprawdzać dopiero wtedy, gdy
uwzględniono ten nieznany 81
wcześniej czynnik, jakim była klasowa władza biurokracji. Le nin w licznych
starciach w łonie kierownictwa partii bolszewic kiej zaciekle bronił skupienia
dyktatury w rękach tego naczel nego przedstawicielstwa ideologii. W tych sporach
racja była po jego stronie w tym sensie, że opowiadał się za rozwiązaniem, które
było prostą konsekwencją uprzednich decyzji mniejszości sprawującej władzę: jako
że odmówiono demokracji chłopom, należało jej także odmówić robotnikom, a
następnie komuni stycznym przywódcom związkowym, dalej szeregowym człon kom
partii, wreszcie samej partyjnej „wierchuszce". Gdy Kronsztadzką Radę zasypywano
gradem kul i obrzucano ste kiem kalumnii, Lenin na X Zjeździe* postawił ultimatum
le wackim biurokratom zrzeszonym w Opozycji Robotniczej: „Możecie zostać razem z
nami albo chwycić za broń i dołączyć do tamtych. Ale nie w opozycji... Dość już
mamy opozycji!". Stalin rozwinął następnie tę logikę aż do całkowitego podziału
świata. 104 Biurokracja, która stała się jedynym właścicielem k a p i t a l i z m
u p a ń s t w o w e g o , nadal umacniała swoją władzę: we wnętrznie - zawierając
tymczasowy sojusz z chłopstwem, po Kronsztadzie, w czasie „Nowej Ekonomicznej
Polityki"; ze wnętrznie - wykorzystując skoszarowanych w biurokratycznych partiach
III Międzynarodówki robotników w charakterze sił od wodowych rosyjskiej
dyplomacji, sabotującej wszelki ruch rewo lucyjny i wspierającej te rządy
burżuazyjne, które mogły się przy służyć radzieckiej polityce zagranicznej (władza
Kuomintangu w Chinach w latach 1925-1927, Front Ludowy w Hiszpanii i Francji). Aby
uwieńczyć proces konsolidacji władzy biurokra tycznej, rozpętano następnie terror
wymierzony w chłopów, przystępując do dokonania pierwotnej akumulacji
kapitalistycz nej - najbrutalniejszej w dziejach. Uprzemysłowienie w okresie
stalinowskim ujawnia istotę b i u r o k r a c j i : jest ona przedłuże niem władzy
ekonomii, sposobem ocalenia zasadniczych skład ników społeczeństwa towarowego,
przede wszystkim zaś utowa82
rowionej pracy. Ekonomia dowiodła zatem swej niezależności i wykazała, że w razie
potrzeby potrafi odtworzyć panowanie klasowe, jako że sprawuje nad społeczeństwem
totalną kontro lę. Innymi słowy, burżuazja stworzyła samodzielną potęgę, któ ra,
dopóki zachowuje swoją autonomię, może się nawet obejść bez burżuazji. Totalitarna
biurokracja nie jest, wbrew temu, co twierdził Bruno Rizzi, „ostatnią w dziejach
klasą posiadaczy"; jest zwykłym s u b s t y t u t e m k l a s y p a n u j ą c e j
dla gospo darki towarowej. Chwiejący się system kapitalistycznej własności
prywatnej zastąpiono jego zgrzebniejszym wariantem - uprosz czonym, mniej
różnorodnym, s k u p i o n y m w kolektywnej wła sności klasy biurokratycznej. Ta
nierozwinięta forma klasy panu jącej wynika z zacofania gospodarczego, a jej
zadanie polega właśnie na przezwyciężaniu tego zacofania w niektórych regio nach
świata. Partia robotnicza, zorganizowana zgodnie z burżuazyjnym modelem
oddzielenia, stworzyła hierarchiczno-etatystyczne ramy dla tego kolejnego
wcielenia klasy panującej. Przebywający w jednym ze stalinowskich więzień Ante
Ciliga za uważył: „stało się jasne, że techniczne zagadnienia organizacji są
zagadnieniami społecznymi" (Lénine et la révolution). 105 Leninizm stanowił
najbardziej woluntarystyczny przejaw ide ologii rewolucyjnej - s p ó j n o ś c i t
e g o , co o d d z i e l o n e . Ponieważ rzeczywistość stawiała zaciekły opór jej
roszczeniom, ideologia ta powróci w epoce stalinowskiej do pierwotnej nie
spójności. W tym momencie ideologia nie jest już bronią, staje się celem samym w
sobie. Kłamstwo, któremu nikt nie zadaje kłamu, przeradza się w obłęd. Zarówno
rzeczywistość, jak i cel rozpływają się w proklamacji totalitarnej ideologii: „nie
istnieje nic, poza tym, co głoszę". Choć ta prymitywna forma spektaklu miała
jedynie lokalny zasięg, odegrała jednak zasadniczą rolę w rozwoju spektaklu
światowego. Ta materializacja ideologii nie przeobraziła ekonomicznie świata, jak
to uczynił rozwinięty kapitalizm; posłużyła się policyjnymi metodami, aby
przeobra zić p o s t r z e g a n i e świata. 83
106 Panująca klasa ideologiczno-totalitarna to władza odwrócone go na opak świata:
im jest silniejsza, tym głośniej zapewnia, że nie istnieje, a swoją siłę
wykorzystuje przede wszystkim do tego, by przydać owym zapewnieniom mocy. Zresztą
wykazuje się skromnością tylko w tej jednej kwestii, jej oficjalne nieistnienie
jest bowiem tożsame z nec plus ultra rozwoju historycznego, które mielibyśmy
rzekomo zawdzięczać jej nieomylnemu przy wództwu. Wszechobecna biurokracja ma być
dla świadomości k l a s ą n i e w i d z i a l n ą . Całe życie społeczne popada
tym sa mym w obłęd. Społeczna organizacja absolutnego kłamstwa wy rasta z tej
zasadniczej sprzeczności. 107 Stalinizm rozpętał terror wewnątrz samej klasy
biurokratycznej. Władza tej klasy opiera się na terrorze, ale musi paść w końcu
jego ofiarą; jako klasa posiadaczy nie ma ona bowiem żadnego formalnego
uprawomocnienia czy legalnego statusu, które chroniłyby jej członków. Musi skrywać
swoją własność, zawdzię cza ją bowiem fałszywej świadomości. Ta fałszywa
świadomość podtrzymuje jej absolutystyczną władzę za pomocą absolutnego terroru, w
którym wszelkie prawdziwe motywacje działań w końcu się zacierają. Członkowie
panującej klasy biurokra tycznej są właścicielami społeczeństwa jedynie zbiorowo,
jako uczestnicy fundamentalnego kłamstwa: muszą odgrywać rolę proletariatu
zarządzającego socjalistycznym społeczeństwem; muszą być aktorami wiernie
deklamującymi ideologicznie prze kłamany tekst. Warunkiem faktycznego uczestnictwa
w tym oszukańczym tworze jest jednak oficjalne potwierdzenie tego uczestnictwa.
Żaden biurokrata nie może rościć sobie prawa do władzy jako jednostka, nie może
bowiem wykazać, że jest socja listycznym proletariuszem, to znaczy dokładnym
przeciwień stwem biurokraty; ani też udowodnić, że jest biurokratą, gdyż oficjalną
prawdą biurokracji jest jej nieistnienie. Każdy biuro krata pozostaje więc
całkowicie zależny od n a c z e l n e j g w a 84
r a n c j i ideologii, dopuszczającej do zbiorowego udziału w jej „socjalistycznej
władzy" tych w s z y s t k i c h b i u r o k r a t ó w , k t ó r y c h n i e l i k
w i d u j e . Biurokraci jako klasa decydują wprawdzie o wszystkim, ale
zapewnienie tej klasie spójności wy maga skupienia jej terrorystycznej władzy w
rękach jednego człowieka. Osoba ta ucieleśnia jedyną praktyczną prawdę kłam stwa u
w ł a d z y : moc apodyktycznego wyznaczania jego gra nic, nieustannie zresztą
korygowanych. Stalin decyduje bezape lacyjnie o tym, kto jest biurokratycznym
posiadaczem: kto zo stanie nazwany „proletariuszem u władzy", a kto „zdrajcą na
żołdzie Mikada i Wall Street". Biurokratyczne atomy* zawdzię czają Stalinowi
zbiorową legitymizację. Stalin jest tym panem świata, będącym dla siebie osobą
absolutną, osobą, dla której świadomości nie istnieje żaden wyższy od niej duch*:
„Rzeczy wistą świadomość tego, czym jest, świadomość ogólnej mocy rzeczywistości,
ma pan świata w niszczącej władzy, jaką sprawu je nad przeciwstawną mu jaźnią
swych poddanych". Jako moc wyznaczająca grunt panowania, jest on równocześnie
„burzy cielskim panoszeniem się na tym gruncie"*. 108 Kiedy ideologia, która stała
się absolutna, zdobywając absolut ną władzę, przeobraziła się z cząstkowej wiedzy
w totalitarne kłamstwo, myślenie historyczne zostało tak dalece unicestwio ne, że
sama historia nie może już dłużej istnieć, nawet na pozio mie najbardziej
empirycznej wiedzy. Totalitarne społeczeństwo biurokratyczne żyje w wiecznej
teraźniejszości, w której o tym, co się uprzednio wydarzyło, decydują wyłącznie
„powołane or gana". Stalin zrealizował Napoleoński projekt „wykorzystywa nia przez
monarchę energii wspomnień", ustawiczne „popra wianie" przeszłości dotyczyło nie
tylko interpretacji faktów, ale również samych faktów. Ceną tej emancypacji od
wszelkiej rze czywistości historycznej jest jednak utrata racjonalnego odnie
sienia, bez którego kapitalizm jako h i s t o r y c z n y system spo łeczny nie
może się obyć. Wiadomo, jak rujnujące dla rosyjskiej gospodarki okazały się
naukowe zastosowania oszalałej ideolo85
gii, choćby fałszerstwa Łysenki. Totalitarna biurokracja, zarzą dzająca
uprzemysłowionym krajem, z jednej strony potrzebuje racjonalności, z drugiej zaś
strony musi racjonalność odrzucać. Jest to zresztą jedna z głównych słabości
modelu stalinowskie go w porównaniu z normalnym rozwojem kapitalistycznym.
Biurokracja nie może rozwiązać kwestii agrarnej, tak jak to uczyniono w zwykłych
krajach kapitalistycznych, nie nadąża za nimi również w dziedzinie produkcji
przemysłowej, którą usiłu je autorytarnie planować na podstawie nierealnych
dyrektyw i powszechnego kłamstwa. 109 Stalinowska biurokracja i faszystowski
totalitaryzm - który za pożyczył formę organizacyjną od totalitarnej partii
panującej z powodzeniem w Rosji - zniszczyły w okresie międzywojennym rewolucyjny
ruch robotniczy. Faszyzm był krańcową postacią obrony burżuazyjnej gospodarki,
której zagrażały kryzys i pro letariackie działania wywrotowe. Społeczeństwo
kapitalistycz ne, ogłosiwszy s t a n o b l ę ż e n i a , szukało ratunku w
doraźnej racjonalizacji - zakrojonym na szeroką skalę interwencjonizmie
państwowym. Owa racjonalizacja była jednak skażona skrajnym irracjonalizmem
zastosowanych środków. Aczkolwiek faszyzm angażuje się w obronę podstawowych haseł
burżuazyjno-konserwatywnej ideologii (rodziny, własności, moralnego ładu, naro
du), jednocząc drobną burżuazję oraz bezrobotnych - przerażo nych kryzysem lub
rozczarowanych niemocą socjalistycznej re wolucji - sam w sobie nie jest z gruntu
ideologiczny. Przeciwnie, jest dokładnie tym, za co się podaje: gwałtownym
zmartwych wstaniem m i t u , nawołującego do udziału we wspólnocie, sku piającej
się wokół archaicznych pseudowartości - rasy, krwi, wodza. A r c h a i c z n o ś ć
w y p o s a ż o n a w ś r o d k i t e c h n i c z n e - oto czym jest faszyzm S u
r o g a t dawno spleśniałe go mitu powraca w nowym, spektakularnym kontekście
najno wocześniejszych środków warunkowania i krzewienia złudzeń. Faszyzm jest więc
jednym z czynników, które wpłynęły na kształt nowoczesnego spektaklu, co więcej,
swoim udziałem 86
w zdławieniu starego ruchu robotniczego zapewnił sobie pocze sne miejsce wśród
założycieli dzisiejszego społeczeństwa. Po nieważ faszystowski model państwa
okazał się również n a j k o s z t o w n i e j s z ą formą ochrony
kapitalistycznego porząd ku, musiał ustąpić pod naporem silniejszych i bardziej
racjonal nych form tego porządku, zejść ze środka sceny, gdzie pozosta ły tylko te
państwa kapitalistyczne, którym przypadły w udziale role pierwszoplanowe. 110 Gdy
rosyjska biurokracja zdołała wreszcie usunąć resztki burżuazyjnej własności,
krępujące jej panowanie nad gospodarką, gdy rozwinęła ekonomię na własny użytek i
zdobyła uznanie ze strony wielkich mocarstw, zapragnęła jeszcze usunąć arbitral
ność, której sama padała ofiarą, aby móc beztrosko upajać się swoim światem:
potępiła zatem stalinizm swoich początków. Owo potępienie było jednak z gruntu
stalinowskie, arbitralne, obyło się bez uzasadnień i podlegało bezustannym
korektom, biurokracja nie może bowiem w y j a w i ć i d e o l o g i c z n e g o k
ł a m s t w a t k w i ą c e g o u j e j k o r z e n i . Biurokracji nie stać zatem
na liberalizację kulturową ani polityczną, jej istnie nie jako klasy zależy od
ideologicznego monopolu, który, z do brodziejstwem inwentarza, pozostaje jej
jedynym aktem wła sności. Ideologia zatraciła wprawdzie swoją pierwotną żarli
wość, ale nawet w postaci ostygłych, beznamiętnie powtarza nych frazesów nadal
pełni funkcję represyjną, zakazując wszel kiej konkurencji i zniewalając każdą
myśl. Biurokracja jest więc związana z ideologią, w którą nikt już nie wierzy. To,
co było przedtem terrorystyczne, stało się groteskowe, jednak sama ta groteska,
aby się ostać, musi trzymać w odwodzie terror, od któ rego chciałaby się uwolnić.
Tak więc kiedy biurokracja zapra gnęła wykazać swoją wyższość na terenie
kapitalizmu, okazała się, że jest jego u b o g i m k r e w n y m . Podobnie jak
jej faktycz na historia pozostaje w sprzeczności z jej fasadowym prawem, a
prymitywnie krzewiona ignorancja z jej naukowymi roszcze niami, tak samo projekt
rywalizowania z burżuazją w produkcji 87
towarowej obfitości jest skazany na porażkę, gdyż owa obfitość nosi w sobie w ł a
s n ą i d e o l o g i ę i łączy się zazwyczaj z nie ograniczoną swobodą
dokonywania spektakularnych pseudowyborów, a więc z pozorną wolnością, nie dającą
się pogodzić z biurokratyczną ideologią. 111 Na tym szczeblu rozwoju ideologiczny
akt własności biurokracji ulega już unieważnieniu w skali ogólnoświatowej. Władza
usta nowiona w obrębie jednego państwa w imię internacjonalistycznego projektu
musi w końcu przyznać, że nie potrafi zachować swojej kłamliwej spójności poza
granicami własnego kraju. Różnice w tempie rozwoju gospodarczego i odmienne
interesy tych biurokracji, które zdołały wyeksportować swój model „so cjalizmu",
doprowadziły do otwartego starcia między kłam stwem rosyjskim a kłamstwem
chińskim. Od tej chwili każda rządząca biurokracja musi kroczyć własną drogą.
Dotyczy to również partii totalitarnych marzących o zdobyciu władzy (tych na
przykład, które w okresie stalinowskim zaszczepiono klasie robotniczej kilku
krajów). Jeśli dodać do tego wewnętrzny sprzeciw - który wystąpił na arenie świata
wraz z buntem wschodnioberlińskich robotników, przeciwstawiających biuro kracji
żądanie „władzy metalowców", a na Węgrzech przybrał już nawet postać suwerennych
rad robotniczych - stanie się ja sne, że rozpad światowego sojuszu biurokratycznej
mistyfikacji to, w ostatecznym rachunku, największe zagrożenie dla obecne go
rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Burżuazja traci właśnie przeciwnika,
który fałszywie ucieleśniał jedyny możliwy sprzeciw wobec panującego ładu, a tym
samym obiektywnie ją wspierał. Ten podział pracy między dwiema wzajemnie się pod
trzymującymi formami spektaklu nie może się dłużej utrzymać, gdy sam obóz
pseudorewolucyjny zaczyna się dzielić. Spektaku larne środki unicestwiania ruchu
robotniczego są skazane na unicestwienie.
88
112 Złudzenia leninizmu pokutują dziś jedynie w rozmaitych nur tach trockizmu, z
niezachwianym uporem utożsamiających pro letariacki projekt z hierarchiczną
organizacją ideologii, mimo widomych skutków tego utożsamienia. Odległość dzieląca
trockizm od rewolucyjnej krytyki obecnego społeczeństwa pozwala mu również
zachować pełen szacunku dystans wobec stanowisk, które były już fałszywe wtedy,
gdy podlegały próbie ognia. Do 1927 roku Trocki solidaryzował się z
biurokratycznym kierow nictwem, usiłując jednocześnie przejąć nad nim kontrolę i
wy musić prawdziwie bolszewicki kurs w polityce zagranicznej (wiadomo, że chcąc
zataić słynny „testament" Lenina, sięgnął po oszczerstwa, aby skompromitować
swojego stronnika, Maxa Eastmana, który ujawnił jego treść). O klęsce Trockiego
przesą dziło stanowisko, za którym się opowiadał: gdy biurokracja zdo była
samowiedzę, dostrzegając w rezultatach własnych działań swoją istotę jako klasy
kontrrewolucyjnej wewnątrz kraju, mu siała stać się równie kontrrewolucyjna na
zewnątrz - w imię s w o j e g o modelu rewolucji. W późniejszych staraniach Troc
kiego o powołanie IV Międzynarodówki widać podobny brak przenikliwości. W czasie
drugiej rewolucji w Rosji stał się bez warunkowym zwolennikiem bolszewickiej formy
organizacji, dlatego też do końca życia nie chciał uznać biurokracji za nową klasę
panującą. Gdy w 1923 roku Lukacs* przedstawiał tę for mę organizacji jako wreszcie
odnalezioną jedność teorii i prak tyki, sprawiającą, że proletariusze przestają
być „obserwatora mi" wydarzeń zachodzących w ich organizacji i zaczynają na nie
świadomie wpływać i aktywnie w nich uczestniczyć, opisywał to właśnie, czego
partia bolszewików była a b s o l u t n y m p r z e c i w i e ń s t w e m .
Lukacs, mimo gruntownej pracy teoretycznej, pozostał ideologiem wypowiadającym się
w imieniu władzy cał kowicie oddzielonej od ruchu proletariackiego; wierzył i
usiło wał przekonać innych, że sam, z „całokształtem swojej osobo wości"*,
odnajduje się w tej władzy jak w s w o j e j w ł a s n e j . Podczas gdy dalszy
bieg wydarzeń pokazywał, w jaki sposób owa władza dezawuuje i likwiduje swoich
pachołków, Lukacs skła89
dając kolejne samokrytyki, ukazał z karykaturalną jaskrawo ścią, że partia, z
którą się u t o ż s a m i a ł , była jego dokładnym p r z e c i w i e ń s t w e m
i przeciwieństwem tego wszystkiego, za czym się opowiadał w Histońi i świadomości
klasowej. Lukacs doskonale potwierdza fundamentalną zasadę osądzającą wszystkich
intelektualistów XX wieku: to, co s z a n u j ą , jest do kładnym probierzem ich
własnej n ę d z y . Sam Lenin nie kokie tował zresztą takim złudnym
przedstawieniem swojej działalno ści, przyznawał bowiem, że „egzaminować swoich
członków, czy między ich poglądami a programem partii nie ma sprzeczności,
organizacja polityczna nie może"*. Rzeczywista partia, której wyidealizowany
portret Lukacs namalował tak bardzo nie w po rę, wykazała się konsekwencją tylko w
jednym cząstkowym za daniu: zdobycia władzy w państwie. 113 Rzeczywistość
nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, zarówno burżuazyjnego, jak i
biurokratycznego, rozwiewa na każdym kroku neoleninowskie złudzenia trockizmu.
Dlatego też uprzywilejowanym poletkiem doświadczalnym dla tych złudzeń są kraje
„słabo rozwinięte", które zachowują formalną niepodle głość. W krajach tych
lokalne klasy panujące wykorzystują iluzje poszczególnych wariantów
biurokratycznego socjalizmu pań stwowego, przedstawiając je jako zwykłą i d e o l
o g i ę r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o . Mieszana kompozycja tych klas
od powiada zawsze jakiemuś punktowi na skali burżuazja-biurokracja. Wynikające
właśnie z niejednolitego charakteru ich bazy społecznej lawirowanie pomiędzy tymi
dwoma biegunami świa towej władzy kapitalistycznej oraz kompromisy ideologiczne
zawierane chociażby z fundamentalizmem muzułmańskim - czy niłyby z tego produktu
wtórnego socjalistycznej ideologii rzecz śmiechu wartą, gdyby nie powaga jego
policji. Biurokracja może się uformować wskutek przejęcia kontroli nad walką
narodowo wyzwoleńczą i buntem chłopów, wówczas, jak w przypadku Chin, będzie
zmierzać do wdrożenia stalinowskiego modelu industria lizacji w społeczeństwie
jeszcze słabiej rozwiniętym niż Rosja 90
% 1917 roku. Inny typ biurokracji kierującej procesem uprzemy słowienia wywodzi
się z drobnomieszczaństwa, jej trzon stanowi kadra wojskowa, która doszła do
władzy w drodze zamachu sta nu, jak to się stało w Egipcie. W jeszcze innych
warunkach, na przykład w Algierii po zakończeniu wojny narodowowyzwoleń czej,
biurokracja, która ukonstytuowała się w czasie walki jako przywództwo
parapaństwowe, poszukuje stabilizacyjnego kom promisu, łącząc się ze słabą
burżuazją narodową. Wreszcie daw ne kolonie w Czarnej Afryce, nadal zależne od
amerykańskiej i europejskiej burżuazji; tu z kolei - p o p r z e z z a w ł a d n i
ę c i e p a ń s t w e m - powstaje burżuazją wywodząca się najczęściej z
tradycyjnej władzy wodzów plemiennych. W krajach tych praw dziwym władcą
gospodarki pozostaje zachodni imperializm, na pewnym etapie dochodzi jednak do
tego, że kompradorzy, w za mian za sprzedawane przez nich tubylcze produkty,
otrzymują rodzime państwo na własność. Ich władza jest niezależna od au
tochtonicznych mas, lecz podporządkowana imperializmowi. Jest to sztuczna
burżuazją, która nie potrafi akumulować, umie jedynie t r w o n i ć - zarówno
przypadającą jej w udziale część wartości dodatkowej tubylczej pracy, jak i
zagraniczne subwencje udzielane przez państwa lub międzynarodowe koncerny, będące
jej protektorami. Rażąca nieudolność owych klas burżuazyjnych w sprawowaniu
normalnych ekonomicznych funkcji burżuazji przyczynia się do powstawania w każdym
z tych krajów opozycji, pragnącej przejąć po nich schedę. Opozycja ta wzoruje się
na modelu biurokratycznym, który, w mniejszym lub większym stop niu, dostosowuje
do lokalnych warunków. Wykonując swoje pod stawowe zadanie, to znaczy
uprzemysławiając kraj, biurokracja wytwarza zarazem historyczne przesłanki swojej
klęski: akumulując kapitał, akumuluje jednocześnie proletariat, a tym samym po
wołuje do życia swoją własną negację w krajach, w których owa negacja dotychczas
nie istniała. 114 W tym złożonym i burzliwym procesie, który narzucił epoce walk
klasowych nowe warunki, proletariat państw uprzemysło91
wionych utracił swój autonomiczny projekt oraz, w ostatecznej analizie, s w o j e
z ł u d z e n i a , nie przestał jednak istnieć. Nie został unicestwiony. Jest
niepodważalnie obecny pośród wzmo żonej alienacji nowoczesnego kapitalizmu: to
dziś olbrzymia większość pracowników, którzy utracili wszelką moc kształto wania
swojego życia i, gdy t y l k o t o s o b i e u ś w i a d o m i ą , ponownie
określają się jako proletariat - negatywność podko pującą społeczeństwo. Dwa
procesy przyczyniają się obiektyw nie do wzrostu potęgi tego nowoczesnego
proletariatu: po pierwsze, stopniowy zanik chłopstwa, po drugie, rosnący sto pień
podporządkowania pracy umysłowej i sektora usług logice pracy fabrycznej. S u b i
e k t y w n i e ów proletariat jest jednak oddzielony od swojej praktycznej
świadomości klasowej, doty czy to nie tylko białych kołnierzyków (employes), ale
także ro botników, którzy pojęli dopiero jałowość i mistyfikacje tradycyj nej
polityki. Kiedy jednak proletariat odkrywa, że jego własna uzewnętrzniona siła
przyczynia się do nieustannego wzmacnia nia kapitalistycznego społeczeństwa -
przybierając formę wyob cowanej pracy, ale również postać związków zawodowych,
par tii politycznych i władzy państwowej, bytów, które proletariat powołał do
życia, wierząc, że przysłużą się jego emancypacji rozumie także, na gruncie
konkretnego historycznego doświad czenia, że stanowi klasę całkowicie wrogą
wszelkiej zastygłej eksterioryzacji i wszelkiej specjalizacji władzy. Jest
nosicielem rewolucji, która musi ogarnąć całokształt sto s u n k ó w s p o ł e c z
n y c h , rewolucji ucieleśniającej perma nentne panowanie teraźniejszości nad
przeszłością* oraz total ną krytykę oddzielenia - i temu właśnie, w toku swojej
walki, winien nadać odpowiednią formę. Żadna ilościowa poprawa je go nędzy, żadna
złudna integracja z hierarchicznym systemem nie mogą być trwałym remedium na jego
radykalne niezadowo lenie, gdyż proletariat nie może się prawdziwie rozpoznać w
żadnej poszczególnej krzywdzie, której doznał, ani w żadnym zadośćuczynieniu za
jakąś poszczególną krzywdę czy nawet wie le takich krzywd; rozpoznać się może
tylko w k r z y w d z i e a b s o l u t n e j ^ tym, że został usunięty na
margines życia*. 92
115 Nowe przejawy negacji, zafałszowane przez mechanizmy spek takularne i opacznie
rozumiane, lecz coraz częstsze w najbar dziej rozwiniętych gospodarczo państwach
świata, świadczą do bitnie o tym, że rozpoczęła się nowa epoka. Pierwszy szturm
proletariatu na społeczeństwo kapitalistyczne zakończył się po rażką, teraz k l ę
s k ę p o n o s i k a p i t a l i s t y c z n a o b f i t o ś ć . Antyzwiązkowe
walki zachodnich robotników - tłumione przede wszystkim przez związki zawodowe -
oraz protest zbun towanej młodzieży, wciąż jeszcze bezładny, ale pociągający za
sobą krytykę sztuki, życia codziennego i specjalistycznej polity ki: oto dwie
strony nowej spontanicznej walki, która przybiera początkowo postać k r y m i n a
l n ą . Zwiastują one drugi szturm proletariatu na społeczeństwo klasowe. Kiedy
forpoczta* (enfants perdus) wciąż jeszcze nieruchomej armii pojawia się po nownie
na tym polu walki - zmienionym, ale wciąż tym samym - idzie za głosem nowego
„generała Ludda", który zagrzewa te raz do zniszczenia m a s z y n d o z w o l o n
e j k o n s u m p c j i . 116 „Odkryta wreszcie forma polityczna, w której mogło
się doko nać wyzwolenie ekonomiczne pracy"*, nabrała w XX stuleciu wyraźnych
kształtów wraz z pojawieniem się rewolucyjnych rad robotniczych, skupiających w
sobie wszystkie funkcje decyzyjne oraz wykonawcze i federujących się ze sobą za
pośrednictwem delegatów odpowiedzialnych przed bazą, mogącą ich w każdej chwili
odwołać. Dotychczas faktyczna władza rad ukazywała się jedynie w zalążkowej
postaci, była bowiem natychmiast zwal czana i dławiona przez rozmaite siły obrony
społeczeństwa kla sowego, do których w wielu przypadkach trzeba również zali czyć
fałszywą świadomość samych rad. Pannekoek słusznie pod kreślał, że opowiedzenie
się za władzą rad robotniczych jest nie tyle rozwiązaniem, ile „postawieniem
problemów". Ta władza jest jednak właśnie miejscem, w którym problemy rewolucji
proletariackiej mogą znaleźć właściwe rozwiązanie. To miejsce, 93
w którym są nagromadzone obiektywne przesłanki świadomo ści historycznej, miejsce
pozwalające urzeczywistnić bezpośred nią i a k t y w n ą komunikację, miejsce, w
którym specjalizacja, hierarchia i oddzielenie znajdują swój kres, a panujące
warunki przekształcają się w „warunki jedności". Tutaj właśnie podmio towość
proletariatu może się wyłonić z jego walki z kontempla cją: jego świadomość
okazuje się tożsama z praktyczną samoor ganizacja, albowiem świadomość ta nie daje
się oddzielić od spójnego tworzenia historii. 117 We władzy rad, która musi
zastąpić w skali ogólnoświatowej wszelką inną władzę, ruch proletariacki jest
swoim własnym wy tworem, a ten wytwór jest swoim wytwórcą i swoim celem*. W ten
sposób spektakularna negacja życia sama z kolei zostaje zanegowana. 118 Pojawienie
się rad było największym osiągnięciem ruchu robot niczego w pierwszym ćwierćwieczu
XX stulecia. Osiągnięcia te go jednak nie dostrzeżono, a jeśli już to jedynie w
zniekształco nej postaci; ginęło wraz z innymi dokonaniami tego ruchu, na które
ówczesna rzeczywistość historyczna wydała wyrok. W no wym okresie krytyki
proletariackiej to osiągnięcie powraca jako jedyny niepokonany aspekt pokonanego
ruchu. Świadomość hi storyczna, która widzi w radach swoje środowisko życia, do
strzega je wreszcie już nie na peryferiach tego, co przemija, ale w samym centrum
tego, co nadchodzi. 119 Dotychczasowe doświadczenia historyczne pokazują wyraźnie,
że rewolucyjna organizacja działająca w okresie poprzedzają cym władzę rad powinna
w toku walki znaleźć dla siebie odpo94
wiednią formę, nie może jednak r e p r e z e n t o w a ć proletaria tu. Musi
jedynie ucieleśniać radykalne zerwanie ze światem od dzielenia. 120 Organizacja
rewolucyjna stanowi spójny wyraz teorii praxis, która, nawiązując obustronną
komunikację z praktycznymi wal kami, przekształca się w teorię praktyczną. Jej
własna praktyka polega na upowszechnianiu komunikacji i spójności w tych wal kach.
W rewolucyjnym zniesieniu separacji społecznej organi zacja ta musi rozpoznać
moment zniesienia samej siebie jako oddzielonej organizacji*. 121 Organizacja
rewolucyjna nie może być niczym innym niż cało ściową krytyką społeczeństwa, to
znaczy krytyką wszystkich aspektów wyalienowanego życia społecznego, która nie
paktuje z żadną formą oddzielonej władzy, w żadnym regionie świata. W walce
organizacji rewolucyjnej ze społeczeństwem klasowym orężem jest właśnie i s t o t
a samych walczących*: organizacja rewolucyjna nie może powielać w swoim łonie
warunków od dzielenia i hierarchii właściwych panującemu społeczeństwu. Musi
bezustannie się przeciwstawiać swoim zniekształconym, spektakularnym postaciom.
Jedyne ograniczenie uczestnictwa w jej totalnej demokracji polega na tym, że każdy
jej członek musi poznać i faktycznie przyswoić sobie spójność jej krytyki
spójność, która winna się przejawiać zarówno w samej teorii krytycznej, jak i we
wzajemnym odniesieniu tej teorii i działal ności praktycznej. 122 Nasilenie
kapitalistycznej alienacji we wszystkich dziedzinach życia powoduje, że
pracownikom coraz trudniej jest dostrzec 95
i określić naturę ich nędzy. Stają w rezultacie przed alternaty wą: a l b o o d r
z u c ą swoją n ę d z ę w c a ł o ś c i , a l b o w c a l e . Organizacja
rewolucyjna musi więc zrozumieć, że nie może już z w a l c z a ć a l i e n a c j i
ś r o d k a m i w y a l i e n o wanymi. 123 Nieodzownym wymogiem rewolucji
proletariackiej jest to, aby masy, po raz pierwszy w dziejach, przyswoiły sobie i
w życiu wy próbowały teorię - intelektualny wykładnik praktyki ludzkiej
(intelligence de la pratique humaine). Robotnicy muszą się stać dialektykami i
urzeczywistnić swoje myślenie w praktyce. Rewo lucja proletariacka wymaga zatem od
l u d z i b e z w ł a ś c i w o ści* o wiele więcej niż rewolucja burżuazyjna
wymagała od osób wykwalifikowanych, którym powierzała swój los: cząstko wa
świadomość ideologiczna kształtowana przez jednostki nale żące do klasy
burżuazyjnej opierała się bowiem na ekonomii, tej centralnej c z ę ś c i życia
społecznego, nad którą owa klasa j u ż s p r a w o w a ł a w ł a d z ę . Sam
rozwój społeczeństwa klasowe go ku spektakularnej organizacji braku życia zmusza
więc pro jekt rewolucyjny do tego, by u k a z a ł się taki, jaki zawsze był w swej
i s t o c i e . 124 Rewolucyjna teoria jest obecnie wrogiem wszelkiej rewolucyj
nej ideologii i wie, że n i m j e s t .
Rozdział V CZAS I HISTORIA
| j
i s
jącego w czasie cyklicznym to władza klasy, która nie tylko or ganizuje pracę
społeczną i przywłaszcza sobie jej skromną war tość dodatkową, ale również
organizuje czas społeczny i wyci ska jego t e m p o r a l n ą n a d w y ż k ę .
Klasa ta ma monopol na nieodwracalny czas żywych jednostek. Bogactwo skupione w
rę kach rządzących, roztrwaniane w trakcie hucznych, ceremonial nych uczt (fetes
somptuaires) jest również wydatkowane jako historyczny czas na p o w i e r z c h n
i s p o ł e c z e ń s t w a . Właściciele nadwyżki historii zachowują dla siebie
wiedzę o przeżywanych wydarzeniach i możliwość rozkoszowania się nimi. Ów czas,
oderwany od zbiorowej organizacji czasu (zwią zanej z reprodukcją podstaw życia
społecznego), upływa ponad statycznym życiem wspólnoty. Jest to czas przygody i
wojny, w którym panowie cyklicznego społeczeństwa przeżywają swoją jednostkową
historię; jest to także czas pojawiający się w zde rzeniu z obcymi wspólnotami, a
więc zaburzenie niewzruszone go porządku społecznego. Historia ukazuje się więc
ludziom ja ko coś zewnętrznego, sprzecznego z ich zamiarami, czynnik, przed którym
pragnęli się uchronić. W ten sposób powraca rów nież n i e p e w n o ś ć człowieka
jako siła negacji*, zasadnicza przesłanka całego dotychczasowego rozwoju, który
chwilowo tylko popadł w letarg. 129 Czas cykliczny sam w sobie jest wolny od
konfliktów. Ale to dzieciństwo czasu nie jest erą pokoju. W praktycznej działalno
ści panów historia zaczyna walczyć o to, aby stać się historią. Wytwarza
nieodwracalność na wyżynach społeczeństwa; jej ruch ustanawia i zużywa czas pośród
niewyczerpanego czasu społeczeństwa cyklicznego. 130 „Zimne społeczeństwa"*
maksymalnie spowolniły własny ruch historyczny i zdołały utrzymać w stałej
równowadze swoje 99
sprzeczności wewnętrzne, jak również swoją opozycję wzglę dem ludzkiego i
naturalnego otoczenia. Skrajne zróżnicowanie powołanych w tym celu instytucji
świadczy wprawdzie o pla styczności samowytwarzania natury ludzkiej, ale dostrzec
to może jedynie zewnętrzny obserwator, etnolog p o w r a c a j ą c y z czasu
historycznego. Społeczeństwa te nadają sobie ostatecz ną strukturę, wykluczającą
zmiany. Konformizm cechujący do zwolone praktyki społeczne, do których sprowadzono
wszelką aktywność ludzką, nie ma już żadnych granic, prócz tych wyzna czanych
przez lęk przed wtórnym pogrążeniem się w bezkształt nej zwierzęcości. Tutaj, aby
zachować swoje człowieczeństwo, ludzie muszą pozostać tacy sami. 131 Władza
polityczna powstaje w dobie ostatnich wielkich rewolu cji technicznych (takich jak
początki metalurgii), u zarania okresu, który nie doświadczy już głębszych
przełomów aż do narodzin produkcji przemysłowej. Jednocześnie rozluźniają się
więzi pokrewieństwa. Następstwo pokoleń wymyka się sferze czysto naturalnej
cykliczności, staje się wydarzeniem ukierun kowanym, sukcesją dynastyczną.
Nieodwracalny czas jest cza sem władcy; dynastie zaś - pierwszym miernikiem tego
czasu. Pismo to oręż panujących. W piśmie język osiąga gotową postać niezależnego
pośrednika między świadomością jednostek. Owa niezależność jako zapośredniczenie
konstytutywne dla społe czeństwa pokrywa się jednak z ogólną niezależnością
oddzielo nej władzy. Wraz z pismem pojawia się wiedza nie związana z bezpośrednim
przekazem żywych jednostek, właściwa admini stracji społecznej p a m i ę ć b e z o
s o b o w a . „Pisma są myślami państwa, archiwa - jego pamięcią"* (Novalis). 132
Kroniki są wyrazem nieodwracalnego czasu władzy, zapewniają progresję tego czasu
zgodnie z wytyczonym arbitralnie kierun100
kiem; ukierunkowanie to zaciera się bowiem wraz z upadkiem każdej władzy i popada
w obojętne zapomnienie czasu cyklicz nego, jedynego czasu znanego masom chłopskim,
które, mimo zagłady imperiów i ich kronik, nigdy się nie zmieniają. W ł a ś c i c
i e l e h i s t o r i i nadali czasowi sens i kierunek. Historia ta rozwija się
jednak i ginie na powierzchni, w oderwaniu od głęb szych, niezmiennych warstw
społeczeństwa, jest bowiem tym właśnie, co wymyka się zbiorowemu doświadczeniu
większości ludzi. Dlatego też dzieje orientalnych imperiów mają postać hi storii
czysto religijnej; z ich pogrzebanych w niepamięci chrono logii zachowała się
jedynie pozornie samoistna historia spowi jających je złudzeń. Panowie, którzy pod
osłoną mitu stają się prywatnymi właścicielami historii, sami władają nią zrazu w
ob rębie iluzji: w Chinach i Egipcie mieli przez długi okres mono pol na
nieśmiertelność duszy; a podania o ich pierwszych dyna stiach to wykreowana wizja
najdawniejszej przeszłości. Ta iluzo ryczna własność panów stanowiła całość
dostępnej wówczas hi storii (zarówno ich własnej historii, jak i historii
wspólnoty). Zwiększeniu zakresu ich rzeczywistej władzy historycznej towa rzyszyło
rozpowszechnienie się iluzorycznej własności mitycz nej. Panowie stając się
mitycznymi poręczycielami niezmienno ści czasu cyklicznego - jak choćby w
sezonowych rytach chiń skich cesarzy - sami wyzwolili się częściowo spod jego
władzy. 133 Sucha, pozbawiona komentarzy chronologia deifikowanej wła dzy -
przemawiającej do swych poddanych jako mandatariusz niebios czuwający nad
wykonaniem mitycznych przykazań zostaje przezwyciężona i zastąpiona historią
świadomą; aby do tego doszło, szerokie grupy społeczne musiały się włączyć w bieg
dziejów. Z praktycznej komunikacji tych wszystkich, którzy r o z p o z n a l i w s
o b i e właścicieli wyróżnionej teraź niejszości, w jakościowym bogactwie wydarzeń
dojrzeli owoce własnych działań i poczuli się u siebie w swojej epoce - rodzi się
powszechny język komunikacji historycznej. Ci, dla których nieodwracalny czas
rzeczywiście istnieje, odkrywają w nim jed101
nocześnie to, co g o d n e p a m i ę c i, oraz groźbę z a p o m n i e nia:
„Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych badań, żeby [...] dzieje
ludzkie z biegiem czasu nie zatarły się w pamięci [...]"*• 134 Rozważania
historyczne są nierozerwalnie związane z r e f l e k sją n a t e m a t w ł a d z
y . W Grecji władza i jej zmienne kole je po raz pierwszy stają się przedmiotem
dyskusji i refleksji. Jest to okres d e m o k r a c j i p a n ó w społeczeństwa.
Przyniósł on całkowite zerwanie z modelem państwa despotycznego, w któ rym władza
rachuje się jedynie sama ze sobą - w niedostępnych mrokach swojego najbardziej s k
u p i o n e g o punktu-w trakcie p r z e w r o t ó w p a ł a c o w y c h , które
nie podlegają dyskusji niezależnie od tego, czy kończą się sukcesem czy klęską.
Demo kratyczna władza greckich wspólnot objawiała się jednak tylko w w y d a t k o
w a n i u życia społecznego*, podczas gdy sfera pro dukcji była wciąż statyczna i
oderwana od tego życia jako dzie dzina klasy służebnej. Jedynie ci, którzy nie
pracują - żyją. Kon flikty dzielące poszczególne wspólnoty oraz konkurowanie w wy
zysku obcych miast były zewnętrznym wyrazem oddzielenia kon stytuującego
wewnętrznie każdą z tych wspólnot. Grecja, której zawdzięczamy sen o historii
powszechnej, nie potrafiła się zjed noczyć w obliczu najeźdźców ani nawet uzgodnić
kalendarzy swoich niezależnych miast-państw. W Grecji rodzi się świado mość czasu
historycznego, ale nie osiąga on jeszcze samowiedzy. 135 Po zniknięciu lokalnych
przesłanek, które doprowadziły do roz kwitu greckich republik miejskich, następuje
regres zachodniej myśli historycznej, czemu nie towarzyszy jednak odtworzenie
dawnych organizacji mitycznych. Ścieranie się ludów śródziem nomorskich, rozwój i
upadek cesarstwa rzymskiego towarzyszy ły narodzinom religii c z ę ś c i o w o h i
s t o r y c z n y c h , które 102
staną się głównymi czynnikami rozwoju nowej świadomości cza su oraz nowym
pancerzem oddzielonej władzy. 136 Religie monoteistyczne stanowiły kompromis
między mitem a historią, między czasem cyklicznym władającym jeszcze pro dukcją a
czasem nieodwracalnym, który kazał narodom powsta wać i ginąć*. Wywodzące się z
judaizmu religie przynoszą abstrakcyjno-uniwersalne uznanie nieodwracalnego czasu,
który ulega demokratyzacji, staje się powszechnie dostępny, ale jedy nie w sferze
iluzji. Czas zmierza teraz ku określonemu, finalne mu wydarzeniu: „bliskie jest
królestwo Boże". Owe religie na rodziły się z historii i tam się zadomowiły,
pozostając jednak wobec niej w ostrej opozycji. Częściowo historyczna religia wy
znacza w czasie jakościowy punkt wyjścia (narodziny Chrystusa, ucieczka Mahometa),
jednakże jej nieodwracalny czas - który wprowadza faktyczną akumulację
przybierającą postać podbo ju w islamie, a wzrostu kapitału w protestantyzmie -
zostaje od wrócony w myśli religijnej i staje się k o ń c o w y m o d l i c z a n
i e m : należy czekać, w czasie dobiegającym kresu, na Sąd Ostateczny i przejście
do innego, prawdziwego świata. Wiecz ność nie należy już do czasu cyklicznego,
sytuuje się w jego za światach. Jest czynnikiem, łagodzącym nieodwracalność czasu
i usuwającym historię z samej historii. To umieszczony p o d r u g i e j s t r o n
i e n i e o d w r a c a l n e g o c z a s u punkt, do którego czas cykliczny
dociera, i gdzie zostaje unieważniony. Jak powie Bossuet: „I poprzez przemijający
czas wkraczamy w nie przemijającą wieczność". 137 Średniowiecze, nie ukończony
świat mityczny, lokujący swoją doskonałość poza sobą, to okres, w którym czas
cykliczny, wła dający jeszcze przeważającą częścią produkcji, zostaje rzeczywi
ście wystawiony na niszczące działanie historii. Wszystkim jed103
nostkom przypada w udziale pewna doza nieodwracalnej czasowości: kolejność okresów
życia, egzystencja ujmowana jako w ę d r ó w k a - bezpowrotne przejście przez
świat, któremu znaczenie nadają zaświaty: p i e l g r z y m to człowiek wykracza
jący poza czas cykliczny i stający się prawdziwym wędrowcem (podczas gdy inni
wędrują jedynie symbolicznie). Historyczne życie jednostek znajduje spełnienie w
sferze władzy: w walkach o władzę oraz w walkach władzy. Mimo to nieodwracalny
czas władzy dzieli się w nieskończoność na coraz drobniejsze cząstki (w granicach
wyznaczonych przez chrześcijański czas ukierun kowany) w świecie z b r o j n e j w
i e r n o ś c i , w którym przygo dy panów obracają się wokół dochowywania i
łamania przysiąg. Społeczeństwo feudalne zrodziło się ze spotkania „organizacji
ustroju wojskowego [zdobywców] podczas samego podboju" z „siłami wytwórczymi,
które zastano w krajach podbitych"* (Ideologia niemiecka) - do organizacji tych
sił wytwórczych na leży zaliczyć ich religijny język. Rozdzieliło ono władzę
duchow ną od świeckiej, ta ostatnia zaś podlegała dalszym podziałom wynikającym ze
złożonych relacji między seniorem a wasalem, wiejskimi lennami a komunami
miejskimi. Pośród tej różnorod ności dostępnego życia historycznego kształtuje się
nieodwra calny czas, który niepostrzeżenie porywa dolne warstwy spo łeczne. Jest
to czas mieszczaństwa wytwarzającego towary, za kładającego i rozbudowującego
miasta, eksplorującego Ziemię dla potrzeb rynku (praktyczna działalność, która
bezpowrotnie obaliła mityczną organizację kosmosu). Ów czas objawia się po woli
jako ukryta praca epoki; wielkie, oficjalne przedsięwzięcie historyczne tego
świata poniosło bowiem klęskę wraz z wypra wami krzyżowymi. 138 U schyłku
średniowiecza strumień nieodwracalnego czasu po rywa całe społeczeństwo. W
świadomości przywiązanej do daw nego porządku poczucie tej nieodwracalności
przyjmuje postać obsesyjnego lęku przed śmiercią. Rozpad ostatniego świata, w
którym poczucie bezpieczeństwa, jakie zapewniał mit, równo104
ważyło jeszcze częściowo historyczną niepewność, budzi melan cholijne
przeświadczenie, iż wszystkie rzeczy na ziemi stopnio wo marnieją i chylą się ku
upadkowi. Wielkie bunty europej skich chłopów były również próbą o d p o w i e d z
i na p r o c e s h i s t o r y c z n y , który wyrywał gwałtownie owych plebejuszy
z feudalno-patriarchalnej drzemki. Oto milenarystyczna utopia u r z e c z y w i s
t n i e n i a r a j u na z i e m i, w której na pierwszy plan wysuwają się
czynniki leżące już u podstaw religii częścio wo historycznych: żydowskie ruchy
mesjanistyczne, a także wy wodzące się z nich pierwsze wspólnoty chrześcijan
zamętowi i nieszczęściom swojej epoki przeciwstawiały wizję rychłego na dejścia
królestwa Bożego, potęgując tym samym zamęt i przy spieszając rozkład antycznego
świata. Doszedłszy do władzy w cesarstwie, chrześcijaństwo napiętnowało jako
zwykły prze sąd to, co pozostało z owej nadziei: do tego właśnie sprowadza się
Augustyńskie twierdzenie - archetyp wszystkich ,jatisfecit" nowożytnej ideologii -
głoszące, iż instytucja Kościoła jest wła śnie zwiastowanym przez proroków
królestwem. Chiliastyczne bunty chłopskie zmierzały przede wszystkim do
zniszczenia Ko ścioła, była to jednak walka tocząca się nie na arenie mitu, lecz w
świecie historii. Norman Cohn myli się w The Pursuit of the Millenium, twierdząc
iż nowożytne ruchy rewolucyjne i ich ma rzenia są irracjonalnymi spadkobiercami
milenarystycznej gor liwości religijnej. Przeciwnie, milenaryzm - rewolucyjna
walka klas po raz ostatni przemawiająca językiem religijnym - był już nowoczesnym
dążeniem rewolucyjnym, brakowało mu jedynie świadomości swojej czysto historycznej
natury. Milenaryści mu sieli ponieść klęskę, nie potrafili bowiem rozpoznać w
rewolucji własnego przedsięwzięcia. Podejmując najważniejsze decyzje, czekali na
jakiś zewnętrzny znak, objawienie boskiej woli, co by ło myślowym przełożeniem
określonej praktyki: zbuntowani chłopi dobierali przywódców spoza swojej klasy.
Klasa chłopska nie mogła sobie jasno uświadomić mechanizmów społecznych ani odkryć
właściwego sposobu prowadzenia walki. Ponieważ w jej działaniu i świadomości
zabrakło tych zasadniczych prze słanek jedności, wyraziła swój projekt zgodnie z
wyobrażeniami ziemskiego raju i toczyła wojny pod religijnym sztandarem. 105
139 Odrodzenie, nowe zawładnięcie życiem historycznym, znajdują ce w świecie
antycznym główny punkt odniesienia i źródło legi tymizacji - to radosne zerwanie z
wiecznością. Nieodwracalny czas staje się czasem nieskończonej akumulacji wiedzy;
wraz z Machiavellim świadomość historyczna, wywodząca się z walki demokratycznych
wspólnot z siłami, które usiłują je unicestwić, podejmuje na nowo rozważania nad
zeświecczoną władzą i ujawnia najpilniej strzeżone tajemnice państwa. W pełnej
prze pychu egzystencji włoskich miast, w artyzmie uroczystości - ży cie daje się
poznać jako rozkoszowanie się przemijającym cza sem. Ale sama ta rozkosz była
równie przemijająca. Pieśń Waw rzyńca Wspaniałego, w której Burckhardt dostrzega
„melancho lijne przeczucie krótkotrwałości samego odrodzenia" - to po chwała, jaką
to chwilowe święto historii wygłosiło na własną cześć: „jakże piękna jest młodość,
która tak spiesznie umyka!"*. 140 Państwo monarchii absolutnej, forma przejściowa
zapowiadają ca całkowite panowanie klasy mieszczańskiej, stopniowo mono polizuje
życie historyczne, a proces ten ujawnia istotę nowego nieodwracalnego czasu
burżuazji. Owa klasa jest związana z c z a s e m p r a c y - p o raz pierwszy
wyswobodzonym z kajdan cykliczności. Wraz ze wzrostem znaczenia burżuazji praca
staje się p r a c ą p r z e k s z t a ł c a j ą c ą w a r u n k i h i s t o r y c
z n e . Burżuazja to pierwsza w historii klasa panująca, dla której pra ca jest
wartością naczelną. Znosząc wszelkie przywileje, nie uznając żadnych wartości
prócz płynących z wyzysku pracy, po stawiła znak równości między pracą a swoją
wartością jako kla sy panującej i z postępu pracy uczyniła miernik własnego postę
pu. Klasa akumulująca towary i kapitał przekształca stale przy rodę,
przekształcając samą pracę, spuszczając z łańcucha jej produktywność. Życie
społeczne skupiło się już wcześniej w zdobnej nędzy dworu, tej szacie skrywającej
rzeczywistość ad ministracji państwowej - administracji, na której szczycie 106
u r z ę d u j e król - a wszystkie dawne swobody musiały się uznać za pokonane.
Wolność przeżywania przygód w obrębie nieod wracalnego czasu, jaką cieszyli się
feudałowie, dogasła w ich ostatnich przegranych bataliach, takich jak wojny Frondy
lub powstanie szkockich stronników Karola Edwarda. Ruszono z posad bryłę świata*.
141 Zwycięstwo burżuazji oznacza zwycięstwo czasu g ł ę b o k o h i s t o r y c z
n e g o , jest to bowiem czas produkcji gospodarczej, przekształcającej
społeczeństwo ustawicznie i gruntownie. Do póki w rolnictwie skupiała się
zasadnicza część działalności wy twórczej, dopóty czas cykliczny, stale obecny w
głębi społeczeń stwa, stanowił pożywkę dla sprzymierzonych sił t r a d y c j i ,
wstrzymujących ruch. Nieodwracalny czas mieszczańskiej eko nomii oczyszcza z tych
przeżytków całą powierzchnię świata. Hi storia, która, jak się wydawało, wprawiała
w ruch jedynie człon ków klasy panującej i z tego też względu przybierała w
dziejopi sarstwie postać historii wielkich wydarzeń, staje się r u c h e m p o w s
z e c h n y m , bezwzględnym i wymagającym ofiar. Historia rozpoznaje swoją
podstawę w ekonomii politycznej, wie zatem teraz o istnieniu swej nieświadomości,
nadal jednak nie potrafi jej wydobyć na światło dzienne i uświadomić sobie jej
treści. Go spodarka towarowa zdemokratyzowała jedynie tę ślepą prehi storię, to
nowe fatum, nad którym nikt nie panuje. 142 Historia zaczynająca drążyć społeczne
głębiny zaciera się na powierzchni. Zwycięstwo nieodwracalnego czasu przekształca
go w c z a s r z e c z y , ponieważ orężem, który zadecydował o tym tryumfie, była
seryjna produkcja towarów. Podstawowym produktem przekształconym przez rozwój
ekonomiczny z przedmiotu zbytku w artykuł pierwszej potrzeby jest więc hi storia,
ale jedynie historia abstrakcyjnego ruchu rzeczy, który 107
zaczął górować nad jakościowym korzystaniem z życia. Jeśli wcześniejszy czas
cykliczny godził się z przyrostem czasu histo rycznego przeżywanego przez
jednostki i grupy, panowanie nie odwracalnego czasu produkcji stopniowo eliminuje
ten bezpo średnio przeżywany czas. 143 Burżuazja utorowała więc drogę
nieodwracalnemu czasowi hi storycznemu, nasyciła nim społeczeństwo. Nie pozwala
jednak, by czyniono u ż y t e k z owego czasu. „Historia tedy ongi istnia ła, ale
dzisiaj historii już nie ma"*, ponieważ klasa posiadaczy ekonomiki, która nie może
zerwać z h i s t o r i ą g o s p o d a r czą, musi tłumić inne nieodwracalne
zastosowania czasu, wi dząc w nich śmiertelne niebezpieczeństwo. Klasa panująca,
zło żona ze s p e c j a l i s t ó w od p o s i a d a n i a r z e c z y (którzy
sami są własnością rzeczy) związała swój los z obroną tej histo rii urzeczowionej,
z przedłużaniem tego nowego bezruchu w h i s t o r i i. Po raz pierwszy
pracownicy, czyli baza społeczna, nie są już materialnie w y o b c o w a n i z h i
s t o r i i , to właśnie ta baza wprawia bowiem społeczeństwo w nieodwracalny
ruch. Proletariat domagając się prawa p r z e ż y w a n i a stwarzanego przez
siebie czasu historycznego, wskazuje na rdzeń swojego niezapomnianego projektu
rewolucyjnego. Wszystkie próby urzeczywistnienia tego projektu, dotychczas
niweczone, stano wią potencjalny punkt wyjścia nowego życia historycznego. 144
Nieodwracalny czas burżuazji, która zdobyła władzę, nie krył swojej tożsamości:
przedstawił się jako absolutny początek, rok I Republiki. Kiedy jednak rewolucyjna
ideologia powszechnej wolności obaliła już relikty mitycznej organizacji wartości
i wszystkie tradycyjne reglamentacje społeczne, wówczas wyja wiła swoją
rzeczywistą wolę, dotychczas obleczoną w rzymskie szaty: upowszechnienie w o l n o
ś c i h a n d l u . Aby ustanowić 108
swoją władzę w czystej postaci, społeczeństwo towarowe musia ło wstrząsnąć
biernością społeczną; osiągnąwszy ów cel, do strzega jednak w tej bierności
warunek swojego istnienia. „Dla takiego społeczeństwa chrześcijaństwo z jego
kultem abstrak cyjnego człowieka [...] stanowi najodpowiedniejszą formę reli gii"*
(Kapitał). Burżuazja zawarła więc z tą religią kompromis, przejawiający się
również w sposobie przedstawiania czasu: re zygnując z własnego kalendarza,
zgodziła się na to, by jej nieod wracalny czas został ponownie wtłoczony w ramy
ery c h r z e ś c i j a ń s k i e j i przejął po niej schedę. 145 Wraz z rozwojem
kapitalizmu nieodwracalny czas ulega o g ó l n o ś w i a t o w e m u u j e d n o
l i c e n i u : dzieje powszechne przestają być pustym pojęciem, gdyż rozwój owego
czasu jedno czy cały świat. Ale ta historia powszechna, która wszędzie i rów
nocześnie jest taka sama, stanowi jeszcze wewnątrzhistoryczne odrzucenie historii.
W s p ó l n y m d n i e m całego świata jest bowiem czas produkcji gospodarczej,
poszatkowany na równe, abstrakcyjne fragmenty. Nieodwracalny, ujednolicony czas
jest czasem g l o b a l n e g o r y n k u , a co za tym idzie - globalnego
spektaklu. 146 Nieodwracalny czas produkcji to przede wszystkim miernik to warów.
Tak więc czas, który na całym świecie uznano za p o w s z e c h n y c z a s s p o
ł e c z e ń s t w a , odnosi się jedynie do partykularnych interesów, które go
ustanawiają, jest zatem cza sem tylko p a r t y k u l a r n y m .
Rozdział VI CZAS SPEKTAKULARNY
Jedyną naszą własnością jest czas, w którym ten nawet żyje, kto nie ma dachu nad
głową.
Baltasar Gracian, Wyrocznia podręczna*
113
157 Powszechny niedostatek życia historycznego oznacza również, że życie
jednostkowe jest nadal pozbawione własnej historii. Ci, którzy kontemplują
spektakularnie udramatyzowane pseudowydarzenia, nie doświadczyli ich. Co więcej,
każdy ruch spekta kularnej maszynerii spycha owe pseudowydarzenia w niebyt, za
stępuje je kolejnymi, które podlegają zresztą takiej samej hiperinflacji.
Autentyczne przeżycia nie są zaś w żaden sposób zwią zane z oficjalnym,
nieodwracalnym czasem społecznym i otwar cie przeciwstawiają się konsumpcyjnym
produktom ubocznym tego czasu oraz ich pseudocykliczemu rytmowi. Tym jednostko wym
doświadczeniom oddzielonego życia codziennego brakuje środków wyrazu, pojęciowego
przełożenia i krytycznego dostę pu do własnej przeszłości, która nie została
nigdzie utrwalona. Są nieprzekazywalne, niezrozumiałe i popadają w zapomnienie,
wypiera je fałszywa spektakularna pamięć o tym, co niegodne pamięci. 158 Spektakl,
jako społeczna organizacja paraliżu historii i pamięci, jako rozbrat z historią na
gruncie czasu historycznego - to fał szywa ś w i a d o m o ś ć c z a s u . 159 Aby
nadać pracownikom status „wolnych" wytwórców i konsu mentów czasu utowarowionego,
trzeba ich było wpierw b r u t a l n i e w y w ł a s z c z y ć z i c h c z a s
u . Narzucenie czasu spektakularnego stało się możliwe dopiero wraz z tą pierwotną
ekspropriacją pracowników*. 160 Z punktu widzenia nowoczesnej produkcji czysto
biologiczne określenia siły roboczej - zależność od naturalnego cyklu ak114
tywności i snu, nieodwracalny czas zużycia jednostek - są całko wicie d r u g o r
z ę d n e . Dlatego też w oficjalnych proklama cjach nowoczesnej produkcji
czynniki te się pomija, a konsumo wane trofea ucieleśniają to nieustanne
zwycięstwo nad czasem. Świadomość widza, unieruchomiona w fałszywym centrum, wo
kół którego obraca się jego świat, nie pojmuje już życia jako wę drówki ku
samospełnieniu i śmierci. Ten, kto wyrzekł się bujności życia, nie może stawić
czoła własnej śmierci. Reklamy ubez pieczeń na życie sugerują tylko, że zbrodnią
jest zemrzeć nie za troszczywszy się wpierw o przywrócenie systemowi równowagi
zachwianej taką ekonomiczną stratą. Promotorzy Amercian way ofdeath* kładą z kolei
nacisk na to, że porządny nieboszczyk powinien zachować jak najwięcej p o z o r ó
w życia. Na pozosta łych frontach reklamowego bombardowania - starzenie się jest
dosłownie zakazane. Każdy powinien oszczędzać swój „kapitał młodości", aczkolwiek
nawet najmniej rozrzutne gospodarowa nie tym kapitałem nie zapewni mu trwałych i
kumulatywnych cech kapitału finansowego. Ta społeczna nieobecność śmierci jest
tożsama ze społeczną nieobecnością życia. 161 Czas, jak dowodził Hegel, jest k o n
i e c z n y m w y o b c o w a n i e m - to środowisko, w którym podmiot zatraca
się i urzeczy wistnia, staje się inny, aby stać się prawdą samego siebie. Panu
jąca alienacja, której podlega wytwórca o b c e j t e r a ź n i e j s z o ś c i ,
jest dokładnym przeciwieństwem tego czasu. W tym w y o b c o w a n i u p r z e s t
r z e n n y m społeczeństwo oddziela jące w sposób radykalny podmiot od wykradanej
mu działalno ści odrywa go przede wszystkim od jego czasu. Ta dająca się
przezwyciężyć alienacja społeczna uniemożliwia żywą aliena cję w czasie:
petryfikuje ją i nie pozwala podjąć związanego z nią ryzyka.
115
162 Podczas gdy kolejne mody pojawiają się i znikają na trywialnej powierzchni
pseudocyklicznego, kontemplowanego czasu, w i e l k i styl epoki jest zawsze
obecny w tym, co odpowiada oczywistej, choć ukrytej konieczności rewolucji. 163
Naturalna podstawa czasu, zmysłowe postrzeganie jego upływu, staje się czymś
ludzkim i społecznym, kiedy istnieje d l a c z ł o w i e k a . Dotychczas to
skarlałe formy ludzkiej praktyki, po szczególne postacie wyobcowanej pracy,
humanizowały i dehumanizowały czas - zarówno czas cykliczny, jak i oderwany, nie
odwracalny czas produkcji gospodarczej. Rewolucyjny projekt bezklasowego
społeczeństwa i upowszechnionego życia histo rycznego zakłada zastąpienie
społecznych miar czasu ludycznym modelem nieodwracalnego czasu grup i jednostek, a
więc równoczesnym występowaniem a u t o n o m i c z n y c h , z r z e s z o n y c
h c z a s ó w (temps indépendants fédérés). Projekt ten zmierza do pełnego
urzeczywistnienia - w dziedzinie czasu komunizmu, wykluczającego „wszystko, co
istnieje niezależnie od jednostek"*. 164 Światu marzy się już taki czas; musi go
sobie jeszcze tylko uświadomić, aby go rzeczywiście przeżyć*.
Rozdział VII ZAGOSPODAROWANIE TERYTORIUM
117
167 Społeczeństwo spektaklu obala dystans geograficzny, ale wy twarza dystans
wewnętrzny w postaci spektakularnego oddzie lenia. 168 Turystyka, produkt wtórny
cyrkulacji towarów - cyrkulacja ludzka przybierająca formę konsumpcji - sprowadza
się w grun cie rzeczy do zwiedzania tego, co stało się banalne. Organizo wanie
wycieczek do rozmaitych miejsc to obecnie ważna gałąź gospodarki, a fakt ten jest
już sam w sobie gwarancją jednako wości tych miejsc. Proces modernizacji, który
ogołocił podróż z wymiaru czasowego, pozbawił ją również autentycznej prze
strzeni. 169 Społeczeństwo, które przekształca całe swoje otoczenie, opra cowało
specjalną technikę obróbki własnego terytorium - bazy operacyjnej tych wszystkich
przedsięwzięć. Urbanistyka to na rzędzie pozwalające kapitalizmowi zawłaszczyć
środowisko na turalne i ludzkie. Jako że kapitalizm na mocy swej wewnętrznej
dynamiki zmierza do zdobycia władzy absolutnej, obecnie mo że i musi przekształcić
całą przestrzeń w swoją d e k o r a c j ę . 170 Urbanistyka spełnia naczelny wymóg
kapitalizmu, jest bowiem jawnym zamrożeniem życia. Wymóg ten można wyrazić - sło
wami Hegla - jako absolutne górowanie „spokojnego współist nienia w przestrzeni"
nad „burzliwym stawaniem się w następ stwie czasu"*.
118
171 Siły techniczne kapitalistycznej ekonomii wytwarzają rozmaite formy
oddzielenia, natomiast urbanistyka to wyposażenie ich bazy, przygotowanie terenu,
na którym siły te działają. Jest to więc par excellence technika o d d z i e l e n
i a . 172 Urbanistyka to nowoczesna odpowiedź na pytanie od dawna nur tujące
władzę klasową: jak doprowadzić do atomizacji pracowni ków, niebezpiecznie z g r o
m a d z o n y c h w jednym miejscu ze względu na wymogi produkcji? Urbanistyka
stała się głównym te renem walki ze wszystkimi aspektami tej możliwości spotkania.
Od czasów rewolucji francuskiej rządy stale doskonaliły metody utrzymywania na
ulicach prawa i porządku. Wysiłki te uwieńczył projekt likwidacji ulicy*. Lewis
Mumford - opisując w The City in History nastanie „systemu jednokierunkowego" -
stwierdza: „wraz z pojawieniem się środków komunikacji masowej o dale kim zasięgu,
odosobnienie ludności uznano za najskuteczniejszy mechanizm kontroli populacji".
Powszechnemu procesowi izolo wania ludzi, do którego sprowadza się urbanistyka,
musi jednak towarzyszyć kontrolowana reintegracja pracowników, podpo rządkowana
planowanym wymogom produkcji i konsumpcji. In tegracja z systemem polega więc na
łączeniu odosobnionych jed nostek jako jednostek o d o s o b n i o n y c h w s p ó
l n i e . Fabryki i domy kultury, ośrodki wczasowe oraz „wielkie osiedla mieszka
niowe" tworzą taką pseudowspólnotę. W k o m ó r c e r o d z i n nej obowiązuje
zresztą podobne zbiorcze odosobnienie: po wszechna obecność odbiorników
spektakularnych przekazów za ludnia samotność jednostek panującymi obrazami,
obrazami, które czerpią moc właśnie z tego odosobnienia. 173 Architektoniczne
innowacje dawnych epok zaspokajały wyszu kane potrzeby klas panujących. Obecnie,
po raz pierwszy w hi119
storii, nową architekturę projektuje się bezpośrednio dla u b o g i c h . Formalna
nędza i błyskawiczne rozprzestrzenianie się nowego mieszkalnictwa mają za
przesłankę jego m a s o w y charakter, który, z kolei, wynika z jego przeznaczenia
i z nowo czesnych warunków budownictwa mieszkaniowego. Najważ niejszym z tych
warunków jest oczywiście a u t o r y t a r n a d e cyzja przekształcająca
abstrakcyjnie terytorium w terytorium abstrakcji. We wszystkich krajach
zacofanych, wstępujących do piero na drogę uprzemysłowienia, pojawia się
identyczna archi tektura, sposób ukształtowania terenu odpowiadający nowemu
stylowi życia, który należy zaszczepić. W urbanistyce, nie mniej wyraźnie niż w
dziedzinie zbrojeń termojądrowych czy kontroli urodzin (w której pojawia się już
perspektywa manipulacji ge netycznych), można dostrzec sprzeczność między
przyspieszo nym wzrostem materialnej potęgi społeczeństwa a r o s n ą c y m o p ó
ź n i e n i e m w świadomym opanowaniu tej potęgi. 174 Samounicestwienie
środowiska miejskiego już się rozpoczęło. Imperatywy konsumpcji prowadzą do
rozlania się miast na te reny wiejskie, pokrywające się „bezkształtnymi skupiskami
pseudomiejskich zabudowań"*, jak to wyraził Mumford. Dyk tatura samochodu,
produktu flagowego pierwszej fazy towaro wej obfitości, odcisnęła swoje piętno na
krajobrazie: wszech obecne trasy szybkiego ruchu dyslokują dawne centra, a tym sa
mym wzmagają rozproszenie miast. Jednocześnie poszczególne etapy nie dokończonej
reorganizacji tkanki miejskiej krystalizu ją się czasowo wokół „fabryk
dystrybucji", gigantycznych cen trów handlowych, wznoszonych na kompletnym
pustkowiu po śród bezkresnych parkingów. Te świątynie frenetycznej kon sumpcji
również podlegają ruchowi odśrodkowemu, który wy pluwa je coraz dalej, gdy tylko
obrosną pseudoaglomeracją i sa me z kolei staną się nadmiernie zatłoczonymi,
drugorzędnymi centrami. Techniczna organizacja konsumpcji jest zresztą tylko
najbardziej widocznym aspektem powszechnego rozkładu, któ ry sprawił, że miasta
zaczęły p o c h ł a n i a ć s a m e s i e b i e . 120
175 potychczasowa historia gospodarcza ogniskowała się wokół opozycji miasto-wieś.
Tryumf ekonomii unieważnił za jednym zamachem oba człony tej opozycji. Obecne
zamrożenie wszel kiego rozwoju historycznego - wyjąwszy niezależny rozwój eko
nomiczny - sprawiło, że zanik zarówno miasta, jak i wsi jest nie tyle p r z e z w
y c i ę ż e n i e m ich rozdzielenia, ile ich równocze snym upadkiem. Wzajemne
erodowanie miasta i wsi - wynika jące z porażki ruchu historycznego, dążącego do
przekształce nia rzeczywistości miejskiej - widać najwyraźniej w tej eklek tycznej
mieszance ich rozkładających się fragmentów, która po krywa najbardziej
uprzemysłowione regiony świata. 176 Historia powszechna zrodziła się w miastach, a
osiągnęła dojrza łość, gdy miasto ostatecznie zatryumfowało nad wsią. Marks wy
mieniając rewolucyjne zasługi burżuazji, za jedno z jej najwięk szych dokonań
uznał „podporządkowanie wsi panowaniu mia sta"*, którego p o w i e t r z e e m a n
c y p u j e . Aczkolwiek histo ria miast pokrywa się z dziejami wolności, miasta
były również ośrodkiem tyranii i centralistycznej administracji kontrolującej nie
tylko wieś, ale również same miasta. Miasto było więc dotych czas raczej
historyczną areną walki o wolność niż areną wolności historycznej. Jest ono ś r o
d o w i s k i e m h i s t o r i i , skupia bo wiem potęgę społeczną (pouvoir
social) - niezbędną przesłankę historycznych przedsięwzięć - oraz świadomość
przeszłości. Ak tualne niszczenie miast stanowi więc kolejne świadectwo tego, iż
świadomość historyczna nie zdołała jeszcze podporządkować so bie sfery ekonomii, a
społeczeństwo nadal nie potrafi się zjedno czyć, odzyskując moce, które się od
niego oderwały*. 177 Wieś, w przeciwieństwie do miast, charakteryzuje się
„izolacją i rozdrobnieniem"* (Ideologia niemiecka). Urbanistyka, która 121
pustoszy miasta, odtwarza pseudowieś, pozbawioną zarówno stosunków naturalnych
cechujących dawną wiejską egzystencję, jak i bezpośrednich - dających się
bezpośrednio podważyć stosunków społecznych właściwych dawnym miastom. Nowe
warunki mieszkaniowe oraz spektakularna kontrola „zagospo darowanej przestrzeni"
zrodziły sztuczną warstwę społeczną n e o c h ł o p s t w o . Terytorialne
rozproszenie i zaściankowa mentalność, które uniemożliwiały tradycyjnemu chłopstwu
podjęcie niezależnych działań i przekształcenie się w twórczą potęgę historyczną,
krępują obecnie pracowników: mają oni równie znikomy wpływ na ruch świata, który
wytwarzają, co członkowie społeczeństw rolniczych na naturalny, sezonowy rytm
prac. W czasach, kiedy chłopstwo stanowiło niewzruszoną bazę „wschodniego
despotyzmu"*, samo rozproszenie tej war stwy pociągało za sobą konieczność
biurokratycznej centraliza cji. Dzisiejsze neochłopstwo jest zaś, przeciwnie,
wytworem ro snącej biurokratyzacji państwa, a jego a p a t i a musi być teraz h i
s t o r y c z n i e wytwarzana i podtrzymywana; naturalna igno rancja ustąpiła
pola zorganizowanemu spektaklowi fałszu. Kra jobraz „nowych miast", przeznaczonych
dla tego stechnicyzo wanego pseudochłopstwa, doskonale obrazuje zerwanie z cza sem
historycznym, na którego gruncie powstały. Ich dewiza mo głaby brzmieć: „tutaj nic
się nigdy nie wydarzy i n i c s i ę tu n i g d y n i e w y d a r z y ł o " .
Ponieważ historia, którą należy wy zwolić w miastach, nie została jeszcze
wyzwolona, siły h i s t o r y c z n e j n i e o b e c n o ś c i zaczęły
kształtować własny, osobli wy pejzaż. 178 Historia zagrażająca temu chylącemu się
ku upadkowi światu to siła zdolna podporządkować przestrzeń czasowi przeżywa nemu.
Rewolucja proletariacka jest k r y t y k ą g e o g r a f i i l u d z k i e j . W
jej toku jednostki i grupy tworzą miejsca i wyda rzenia, które odpowiadałyby
odzyskiwaniu nie tylko owoców pracy, lecz również całościowej historii. Takie
ruchome pole gry oraz swobodnie dobierane warianty reguł gry pozwoliłyby przy122
wrócić różnorodność i autonomię miejsc, w sposób, który nie pociągnie za sobą
ponownego zakorzenienia; a co za tym idzie, przywrócić autentyczne wędrówki w
ramach autentycznego ży cia, życia pojmowanego jako wędrówka* i w tej wędrówce od
najdującego caty swój sens. 179 Naczelny postulat rewolucyjny dotyczący
urbanistyki nie jest sam w sobie urbanistyczny. To żądanie integralnej
reorganizacji przestrzeni, aby odpowiadała potrzebom władzy rad, antypań stwowej
dyktatury proletariatu, wykonawczego dialogu. A wła dza rad, która może się okazać
skuteczna tylko wtedy, gdy po dejmie się przekształcenia wszystkich istniejących
warunków, nie może sobie wyznaczyć skromniejszego zadania, jeśli pragnie zdobyć
uznanie i r o z p o z n a ć s a m ą s i e b i e w swoim świe cie.
Rozdział VIII NEGACJA I KONSUMPCJA W KULTURZE
Czy będziemy żyć dostatecznie długo, aby ujrzeć rewolucję polityczną? My,
współcześni tych Niemców? Drogi przyja cielu, wierzy Pan, w co Pan chce wierzyć.
[...] Oceniam Niemcy na podstawie ich historii, dawnej i współczesnej; i nie
zarzuci mi Pan, że cała ta historia jest zafałszowana, a życie publiczne w
Niemczech nie odpowiada rzeczywistym nastrojom ludu. Niech Pan rzuci okiem na
dowolną gazetę, a zrozumie Pan, że nie przestajemy wychwalać, choć cenzu ra nikomu
nie wzbrania przestać, naszej wolności i pomyśl ności narodu.
Arnold Rugę, list do Karola Marksa z marca 1843 roku
132
198 Ci, którzy piętnują oficjalne zachęty do marnotrawstwa w spo łeczeństwie
dobrobytu jako absurdalne i niebezpieczne, nie ro zumieją, czemu służy
marnotrawstwo. Okazują niewdzięczność, potępiając w imię ekonomicznej
racjonalności dobrych, irracjo nalnych strażników, bez których władza tej
ekonomicznej racjo nalności ległaby w gruzach. Na przykład Boorstin opisał w The
Image towarową konsumpcję amerykańskiego spektaklu, nie potrafił jednak
skonceptualizować samego spektaklu, sądził bo wiem, że życie prywatne lub to, co
nazywa „uczciwym towa rem", nie mają nic wspólnego z tymi zgubnymi nadużyciami,
tak bardzo go niepokojącymi. Nie zrozumiał, że to właśnie towar ustanowił prawa,
których „uczciwe" zastosowanie prowadzi do wyróżnienia rzeczywistości życia
prywatnego, następnie zaś do ponownego wchłonięcia tej rzeczywistości przez
społeczną kon sumpcję obrazów. 199 Boorstin opisuje wypaczenia świata, który stał
się nam obcy, ja ko wypaczenia obce naszemu światu. Powierzchowność króle stwa
obrazów ujmuje w kategoriach psychologicznych i moral nych, uznając je za wytwór
„naszych ekstrawaganckich rosz czeń". Takie stanowisko zakłada wiarę w jakąś
„naturalną" pod stawę życia społecznego, podstawę, której próżno by szukać nie
tylko w jego książce, ale również we współczesnej epoce. Boor stin sytuuje
autentyczne życie ludzkie w zamierzchłych czasach, między innymi w dawnej
religijnej bierności, nie może więc po jąć społeczeństwa obrazu w całej jego
głębi. P r a w d ą tego spo łeczeństwa jest tylko i wyłącznie jego n e g a c j a .
200 Socjologia, która zakłada, że całokształtowi życia społecznego można
przeciwstawić jakąś industrialną racjonalność działającą według sobie tylko
właściwych zasad, posuwa się nawet do wy133
odrębnienia technik reprodukcji i przekazu z globalnego proce su przemysłowego.
Boorstin dopatruje się zatem źródeł odma lowanej przez siebie sytuacji w
niefortunnym i właściwie przy padkowym spotkaniu* nadmiernie rozwiniętych środków
trans misji obrazów z niepokojącym zamiłowaniem współczesnych lu dzi do
pseudosensacji. Spektakl brałby się po prostu stąd, że no woczesny człowiek jest
nazbyt zapalonym widzem. Boorstin nie rozumie, że rozpowszechnianie się tych
prefabrykowanych „pseudowydarzeń", które tak stanowczo potępia, wynika z tego
prostego faktu, iż obecna organizacja życia nie pozwala lu dziom uczestniczyć
bezpośrednio w żadnych wydarzeniach. Po nowoczesnym społeczeństwie krąży obecnie
widmo historii*. Oto dlaczego na wszystkich poziomach konsumpcji życia odnaj
dujemy pseudohistorię - podtrzymującą niepewną równowagę z a m r o ż o n e g o c z
a s u i w tym właśnie celu produkowaną. 201 Współczesna tendencja do s t r u k t u
r a l i s t y c z n e j systema tyzacji opiera się, świadomie lub nieświadomie, na
założeniu, że obecny, przejściowy okres zlodowacenia czasu historycznego będzie
trwać wiecznie. Antyhistoryczne myślenie strukturalizmu rozpatruje zjawiska z
punktu widzenia wiekuistej obecno ści systemu, który nigdy nie został stworzony i
nigdy nie przemi nie. Marzenie o nieświadomej i przedustawnej strukturze wła
dającej całą społeczną praxis opiera się na nieuprawnionej eks trapolacji
strukturalnych modeli opracowanych przez lingwisty kę i etnologię lub też
wykorzystywanych w analizie funkcjono wania kapitalizmu (znaczenie owych modeli
przecenia się zresztą nawet w obrębie tych szczegółowych dyscyplin). W ten oto
sposób akademicki rozum d r o b n y c h f u n k c j o n a r i u szy myśli, którzy
zadowalają się byle czym i poświęcają się bez reszty opiewaniu istniejącego
systemu budzącego ich po dziw - sprowadza prostacko całą rzeczywistość do
istnienia sys temu.
134
I 202 Rozpatrując poszczególne kategorie każdej historycznej nauki społecznej - w
tym wypadku kategorie „strukturalistyczne" należy mieć na uwadze, że wyrażają one
formy bytu, określenia egzystencji*. Podobnie jak nie można osądzić jednostki na
pod stawie tego, co ona sama o sobie myśli*, tak też nie można oce nić - i
podziwiać - tego określonego społeczeństwa na gruncie wiary w absolutną
prawdziwość języka, którym zwraca się ono samo do siebie. „Nie można sądzić o
takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę
nale ży tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego [...]". Struktu ra jest córką
aktualnej władzy*. Strukturalizm to t e o r i a g w a r a n t o w a n a p r z e z
p a ń s t w o , absolutyzacja obecnych warunków spektakularnej „komunikacji".
Sposób, w jaki bada on kody przekazu, jest wytworem - i afirmacją - społeczeństwa,
w którym komunikacja przybiera postać strumienia hierarchicz nych sygnałów. Nie
można więc powiedzieć, że strukturalizm dowodzi ponadhistorycznej wartości
społeczeństwa spektaklu; to raczej społeczeństwo spektaklu stając się powszechną
rzeczy wistością, potwierdza mroźne marzenia strukturalizmu. 203 Krytycznemu
pojęciu spektaklu grozi oczywiście wulgaryzacja, może się ono przerodzić w czczą
formułkę socjologiczno-politycznej retoryki, pozwalającą abstrakcyjnie wyjaśniać i
piętno wać wszelkie możliwe zjawiska, a więc służącą obronie spekta kularnego
systemu. Żadna myśl nie może bowiem prowadzić poza istniejący spektakl, lecz
jedynie poza myślowe ujęcia spo łeczeństwa spektaklu. Do rzeczywistego obalenia
tego społe czeństwa są potrzebni ludzie, którzy muszą zastosować prak tyczną
siłę*. Krytyczna teoria spektaklu jest więc prawdziwa tyl ko w takiej mierze, w
jakiej jednoczy się z praktycznym nurtem negacji społecznej; owa negacja
natomiast, wznowienie rewolu cyjnej walki klasowej, zdobywa samoświadomość,
rozwijając krytykę spektaklu, to znaczy teorię swoich rzeczywistych okre135
śleń - warunków obecnego ucisku - w tym samym ruchu ujaw niając swój, dotychczas
ukryty, potencjał. Teoria ta nie wymaga od klasy robotniczej cudów*. Wie, że
doprowadzenie do po nownego sformułowania i spełnienia proletariackich żądań to
zadanie długofalowe. Wprowadzając rozróżnienie teoretycznej i praktycznej walki
(rozróżnienie sztuczne, z przedstawionych tu przesłanek jasno bowiem wynika, że
ukonstytuowanie się i komunikacja takiej teorii nie dają się pomyśleć bez s p ó j
n e j p r a k t y k i ) , można powiedzieć, że ciernistą i mroczną drogą, którą
podąża teoria krytyczna, musi również kroczyć praktycz ny ruch działający w skali
całego społeczeństwa. 204 Przekazywanie teorii krytycznej musi się dokonywać w jej
włas nym języku. Jest to język sprzeczności i konfrontacji, który wi nien być
dialektyczny w swojej formie, tak jak jest dialektyczny w swej treści. Jest on
krytyką całości i krytyką historyczną. Nie stanowi „stopnia zero pisma"*, lecz
jego odwrócenie (renverse ment). Nie jest negacją stylu, lecz stylem negacji. 205
Już sam styl wykładu teorii dialektycznej jest skandalem z punktu widzenia reguł
panującego języka i zniewagą dla sma ku, który zdołały one wykształcić. Czyniąc
konkretny użytek z dostępnych pojęć, ujmuje jednocześnie ich odzyskaną p ł y n n
o ś ć , ich nieuniknione unicestwienie*. 206 Styl ów, zawierający własną krytykę,
musi wyrażać panowanie teraźniejszej krytyki n a d c a ł ą j e j p r z e s z ł o ś
c i ą . Właści wy teorii dialektycznej sposób wykładu daje wyraz zawartemu w niej
duchowi negacji. „Prawda nie jest produktem, w którym nie znajduje się już śladu
narzędzia"* (Hegel). Ta teoretyczna 136
świadomość ruchu, w której winien się uobecniać sam ruch, przejawia się z jednej
strony w o d w r a c a n i u (renversement) utrwalonych relacji między pojęciami,
z drugiej strony zaś w p r z e c h w y t y w a n i u (détournement) wszystkich
osiągnięć dawniejszej krytyki. Odwrócenie pozycji dopełniacza i mianow nika,
charakterystyczne dla aforystycznego stylu Hegla, stano wiło ekspresję
historycznych rewolucji zdeponowaną w postaci refleksji pojęciowej. Młody Marks
popularyzując ten zabieg, systematycznie stosowany już przez Feuerbacha, posłużył
się w sposób najbardziej konsekwentny tym p o w s t a ń c z y m s t y l e m ,
który z filozofii nędzy wydobywa nędzę filozofii. Prze chwytywanie przywraca
wywrotowy charakter dawnym krytycz nym wnioskom, które przemieniono w szacowne,
zakrzepłe prawdy, to znaczy w kłamstwa. Kierkegaard stosował już tę me todę
świadomie, otwarcie się do tego przyznając: „Ale jakkol wiek byś się wykręcał,
Twój projekt posiada ściśle określone i znane źródło. Ciągle wplatasz myśl, która
nie pochodzi od cie bie, a która przez refleksje, jakie wywołuje, przeszkadza"
(Okruchy filozoficzne). Przechwytywanie wiąże się z konieczno ścią zachowania d y
s t a n s u wobec tego, co uległo zafałszowa niu, przekształcając się w oficjalną
prawdę. Kierkegaard w tej samej książce powraca do tego zagadnienia: „Chcę zrobić
jesz cze jedną uwagę w stosunku do różnych aluzji dotyczących te go, że w swoje
wywody wplątałem zapożyczone wypowiedzi. Nie przeczę, że tak jest; nie chcę też
przeczyć, że zrobiłem to świa domie; mam też zamiar w następnej części tej pracy,
jeśli ją na piszę, nazwać dziecko po imieniu i przedstawić problem w oprawie
historycznej"*. 207 Idee doskonalą się. Znaczenia słów uczestniczą w tym procesie.
Plagiat jest konieczny. Jest konsekwencją postępu. Ściślej for mułuje zdanie
danego autora, posługuje się jego wyrażeniami, usuwa ideę błędną, na jej miejsce
wprowadza słuszną*.
137
208 Przechwytywanie to przeciwieństwo cytowania, powoływania się na teoretyczny
autorytet, który ulega nieuchronnie zafałszo waniu z chwilą, gdy przekształca się
w cytat: fragment wyrwany z kontekstu, unieruchomiony, oddzielony od swojej epoki
- glo balnego układu odniesienia - i od konkretnego stanowiska, trafnego lub
błędnego, jakie zajmował względem tego odniesie nia. Przechwytywanie jest płynnym
językiem antyideologii. Przejawia się w komunikacji świadomej tego, że sama w
sobie nie zawiera żadnej gwarancji, zwłaszcza ostatecznej. Przechwy tywanie jest
właśnie tym językiem, którego nie można potwier dzić przez odwołanie się do
dawnych czy metakrytycznych twierdzeń. Przeciwnie, to jego wewnętrzna spójność i
praktycz na skuteczność pozwalają wyłuskać jądro prawdy zawarte w dawnych
twierdzeniach. Przechwytywanie opiera się tylko na własnej prawdzie jako krytyce
teraźniejszej*. 209 To, co w formułowanej teorii występuje otwarcie jako p r z e
c h w y c o n e - odmawiając sferze teoretycznej wszelkiej trwałej autonomii,
wprowadzając do niej tym a k t e m p r z e m o c y działanie, podkopujące i
obalające wszelki utrwalony porządek - nie pozwala zapomnieć, że teoria sama w
sobie jest niczym, że urzeczywistnia się dopiero poprzez działalność historyczną i
h i s t o r y c z n ą k o r e k t ę , jedyny autentyczny sposób docho wywania jej
wierności.
210 Tylko rzeczywista negacja kultury zachowuje jej sens. Negacja ta nie może być
już k u l t u r a l n a Tylko ona pozostaje jeszcze, w pewnej mierze, na poziomie
kultury, choć jednocześnie poza nią wykracza. 138
211 Krytyka kultury występuje w języku sprzeczności jako z u n i f i k o w a n
a : obejmuje bowiem całą kulturę - zarówno jej wiedzę, jak i jej poezję - a
ponadto nie daje się już oderwać od krytyki całości społecznej. To właśnie owa z u
n i f i k o w a n a k r y t y k a t e o r e t y c z n a wychodzi na spotkanie z j
e d n o c z o n e j praktyki społecznej.
Rozdział IX ZMATERIALIZOWANA IDEOLOGIA
I
Z niniejszymi Rozważaniami zapozna się bezzwłocznie pięćdzie sięciu czy
sześćdziesięciu czytelników, a więc, zważywszy czasy, w jakich żyjemy, i
doniosłość poruszanych tu kwestii, całkiem licz ne grono. Trzeba jednak nadmienić,
że w pewnych kręgach ucho dzę za kogoś, kto zna się na rzeczy. Należy też dodać,
że ta czytel nicza elita będzie się składać w połowie, lub bez mała w połowie, z
osób parających się obroną systemu spektakularnej dominacji, w pozostałej zaś
części z ludzi, którym nadal przyświeca cel zgoła przeciwny. Mając więc do
czynienia z czytelnikami niezwykle wni kliwymi, choć niejednakowo wpływowymi, nie
mogę, rzecz jasna, wypowiadać się w pełni swobodnie. Muszę przede wszystkim uwa
żać, aby nie udzielić zbyt wielu wskazówek byle komu.
II
W 1967 roku w książce Społeczeństwo spektaklu opisałem już istotę nowoczesnego
spektaklu: autokratyczne władztwo gospo darki towarowej - której suwerenności nic
już nie krępuje oraz ogół nowych technik rządzenia towarzyszących temu władztwu.
Ponieważ zamęt z 1968 roku, który przeciągnął się w wielu krajach na lata kolejne,
nie obalił nigdzie istniejącej or ganizacji społecznej, spektakl wyłaniający się z
niej jak gdyby spontanicznie, umacniał się wszędzie w dalszym ciągu, to zna czy
rozszerzał się we wszystkich kierunkach ku skrajom, a jed nocześnie zwiększał
swoją spoistość w centrum. Spektakl przy swoił sobie nawet kilka nowych technik
defensywnych, jak to się zazwyczaj dzieje z potęgami, które czują się zagrożone.
Kiedy zapoczątkowałem krytykę spektakularnego społeczeństwa, zwrócono przede
wszystkim uwagę - co, zważywszy ówczesne okoliczności, było w pełni zrozumiałe -
na jej rewolucyjną treść i uznano to, oczywiście, za najgorszy z jej składników.
Jeśli cho dzi o samo zjawisko, zarzucano mi czasem, że jest ono wyłącz nie płodem
mojej fantazji, zawsze zaś, że oszacowując głębię oraz jednolitość spektaklu i
jego rzeczywistych działań, popa dłem w rażącą przesadę. Muszę przyznać, iż ci
wszyscy, którzy opublikowali później książki poświęcone temu samemu zagad nieniu,
wykazali dobitnie, że można je ująć o wiele zwięźlej. Za stępowali bowiem całość
oraz jej ruch jednym statycznym szcze gółem uchwyconym na powierzchni zjawisk;
każdy z tych auto rów dowodził swej oryginalności, przedstawiając jakiś odmien ny,
a tym samym mniej niepokojący szczegół. Nikt nie chciał ka lać naukowej skromności
swych osobistych interpretacji karko łomnymi sądami historycznymi. 148
Społeczeństwo spektaklu nie przerwało jednak swojego mar szu. Posuwa się szybko, w
1967 roku miało za sobą nie więcej iż czterdzieści lat; aczkolwiek w pełni
wykorzystanych. Jego dalsze postępy, których nikt nie miał już chęci analizować,
po twierdziły za pomocą niezwykłych wyczynów, że prawdziwą na turę tego
społeczeństwa ująłem trafnie. Ustalenie to ma war tość nie tylko akademicką;
rozpoznanie istoty i elementów skła dowych spektaklu, a więc aktywnej siły, musi
bowiem poprze dzić badania nad kierunkami, w jakich siła ta - będąc tym, czym jest
- mogła się przemieścić. Te zagadnienia są niezwykle istot ne: dotyczą bowiem
warunków, w jakich rozegra się nieuchron nie dalsza część konfliktu społecznego.
Spektakl jest dziś bez wątpienia potężniejszy niż dawniej, ale jak wykorzystuje tę
do datkową potęgę? Jakie nowe obszary opanował? Słowem, któ rędy przebiegają w
chwili obecnej jego l i n i e o p e r a c y j n e ? Szeroko rozpowszechnione jest
dziś poczucie, że mamy do czy nienia z błyskawiczną inwazją zmuszającą ludzi do
porzucenia dawnego sposobu życia; poczucie to jest jednak nader mgliste, a ponadto
samo zjawisko uchodzi za coś w rodzaju niewytłuma czalnego zaburzenia klimatu lub
innej naturalnej równowagi, a więc za zmianę, która obnaża kruchość wiedzy
ludzkiej i ska zuje ignorantów na bezradne milczenie. Wielu uważa wręcz, że jest
to inwazja niosąca postęp, a w każdym razie nieuchronna i z którą może nawet warto
paktować. Ci wolą nie wiedzieć, cze mu służy ów podbój i jakimi drogami kroczy.
n
149
III
Obecnie, gdy nikt rozsądny nie może już podważać istnienia spektaklu ani
zaprzeczać jego potędze, można jednakowoż wąt pić, czy rzeczą rozsądną jest
dodawać cokolwiek do zagadnie nia, o którym doświadczenie wypowiedziało się w
sposób tak dobitny. Dziennik „Le Monde" z dziewiętnastego września 1987 roku
doskonale zilustrował porzekadło „o faktach się nie dyskutuje" - fundamentalne
prawo tych spektakularnych cza sów, które, w tej przynajmniej dziedzinie, nie
pozostawiły żad nych państw w zacofaniu: „To, że współczesne społeczeństwo jest
społeczeństwem spektaklu - to rzecz wiadoma. Niebawem uwagę będą przyciągać ci,
którzy nie chcą zwracać niczyjej uwa gi. Trudno zliczyć książki opisujące owo
zjawisko, charakteryzu jące państwa uprzemysłowione, ale nie oszczędzające nawet
krajów zacofanych. Warto jednak odnotować zabawny para doks - autorzy analizujący
to zjawisko, po to zazwyczaj, aby nad nim ubolewać, sami muszą się ugiąć przed
spektaklem, jeśli pragną zdobyć posłuch". Trzeba przyznać, że ta spektakularna
krytyka spektaklu, niewczesna, a ponadto pragnąca „zdobyć po słuch" na tym właśnie
polu, musi się ograniczyć do pustych ogólników lub obłudnych lamentów; równie
próżne wydaje się owo pozbawione złudzeń rezonerstwo, mizdrzące się na łamach
gazety.
Władza spektaklu, która ze swej istoty jest tak jednolita, siłą rzeczy
centralistyczna i doskonale despotyczna w swoim duchu, wyraża dość często
oburzenie, widząc, jak pod jej rządami kon stytuuje się polityka-spektakl,
sprawiedliwość-spektakl, medycyna-spektakl i niezliczona rzesza innych, równie
zaskakują cych, „medialnych wypaczeń". Spektakl byłby więc jedynie eks cesem
środków masowego przekazu, które choć niewątpliwie dobre z natury, jako że służą
komunikacji, popadają czasem w skrajność. Władcy społeczeństwa oznajmiają
nierzadko, że ich medialni pracownicy źle im służą; jeszcze częściej zarzucają
ciżbie widzów jej skłonność do oddawania się bez opamiętania, niemal bydlęco,
medialnym rozkoszom. W ten sposób skrywają za potencjalnym bezlikiem rzekomych
różnic medialnych to, co stanowi rezultat spektakularnej konwergencji, do której
dąży się świadomie i z niezwykłym uporem. Podobnie jak logika to warowa góruje nad
poszczególnymi, konkurencyjnymi ambicja mi wszystkich handlowców albo jak logika
wojny kieruje zawsze ciągłymi zmianami w uzbrojeniu, podobnie też surowa logika
spektaklu rządzi powszechnie bujnym rozkwitem medialnych ekstrawagancji.
Najistotniejsza zmiana, jaka zaszła w ciągu ostatnich dwu dziestu lat, wiąże się z
nieprzerwaną ciągłością spektaklu. Nie polega ona na udoskonaleniu medialnego
oprzyrządowania spektaklu, które już wcześniej osiągnęło wysoki szczebel rozwo ju:
że spektakularna dominacja zdołała po prostu wyhodować pokolenie w pełni podległe
jej prawom. Z gruntu nowe warun ki, w jakich przyszło żyć niemal wszystkim
przedstawicielom te go pokolenia, współtworzą doskonałe i wyczerpujące streszcze
nie tego wszystkiego, co spektakl obecnie uniemożliwia; jak również tego, na co
zezwala. 151
IV
Do swoich wcześniejszych, czysto teoretycznych ustaleń muszę dodać jeden tylko
szczegół, ale za to istotny. W 1967 roku wy różniłem dwie rywalizujące i
następujące po sobie formy władzy spektakularnej - skoncentrowaną oraz
rozproszoną. Obie uno siły się nad rzeczywistym społeczeństwem, jako jego cel i
jego kłamstwo. Pierwsza, faworyzując ideologię skupioną wokół ja kiegoś dyktatora,
towarzyszyła totalitarnej kontrrewolucji, za równo nazistowskiej, jak i
stalinowskiej. Druga, nakłaniająca pracowników najemnych do swobodnego wybierania
między ol brzymią rozmaitością nowych, konkurujących ze sobą towarów, była
przejawem amerykanizacji świata, budzącej wprawdzie przerażenie kilkoma swoimi
aspektami, ale potrafiącej uwieść te kraje, w których najdłużej zachowały się
warunki tradycyjnej mieszczańskiej demokracji. Od tego czasu, po zwycięstwie
spektakularności rozproszonej, która dowiodła swojej przewa gi, ukonstytuowała się
trzecia postać spektakularności, będąca racjonalną syntezą obu wcześniejszych
form. Ta s p e k t a k u l a r n o ś ć z i n t e g r o w a n a zmierza obecnie do
ogarnięcia ca łego świata.
153
W takich właśnie okolicznościach dochodzi niespodziewa nie, w atmosferze
karnawałowej uciechy, do parodystycznego zniesienia podziału pracy; moment był
doskonale dobrany, gdyż parodii tej towarzyszy powszechny proces zaniku wszel kich
prawdziwych kompetencji. Finansista zostaje piosenka rzem, adwokat policyjnym
donosicielem, piekarz dzieli się swo imi upodobaniami literackimi, aktor rządzi,
kucharz snuje filo zoficzne refleksje na temat poszczególnych etapów pieczenia
jako szczebli historii powszechnej. Każdy może pojawić się w spektaklu, ażeby
oddawać się publicznie - czasem dlatego, że poświęcał się uprzednio skrycie -
działalności zgoła od miennej od tej, która przyniosła mu rozgłos. Tam, gdzie
zdoby cie „medialnego uznania" ma znaczenie nieporównywalnie większe od
rzeczywistych zdolności, transfer takiego statusu nie jest niczym niezwykłym i
daje prawo do świecenia nie mniejszym blaskiem na dowolnym stanowisku. Najczęściej
owe przyspieszone cząstki medialne kontynuują po prostu karierę w budzeniu
zachwytu, gwarantuje im to bowiem raz na zawsze uzyskany status. Zdarza się
jednak, że transfer medialny stano wi p r z y k r y w k ę dla rozmaitych
przedsięwzięć, które oficjal nie są od siebie niezależne, ale w rzeczywistości
łączą się ze so bą tajnymi powiązaniami ad hoc. Społeczny podział pracy, jak
również łatwa do przewidzenia solidarność w korzystaniu z je go dobrodziejstw
pojawiają się niekiedy w całkiem nowych po staciach: obecnie można na przykład
opublikować powieść, że by przygotować zabójstwo. Takie malownicze przykłady ozna
czają również, że nikomu nie można już ufać przez sam wzgląd na jego profesję.
154
V
Społeczeństwo, które w toku swojej modernizacji osiągnęło sta dium zintegrowanej
spektakularności, charakteryzuje się przede wszystkim pięcioma sprzężonymi
cechami: bezustanną innowacją technologiczną, fuzją gospodarki i państwa, po
wszechną tajnością, fałszem pozostającym bez repliki, wieczną teraźniejszością.
155
Fałsz zyskał zupełnie nową jakość, jako że nie można mu już zaprzeczyć. W tym
samym momencie prawda znikła ze wszyst kich niemal dziedzin, jeśli się jeszcze
pojawia to jedynie jako niemożliwa do potwierdzenia hipoteza. Fałsz pozostający
bez repliki ostatecznie unicestwił opinię publiczną, która najpierw utraciła
możność zdobycia posłuchu, następnie zaś, bardzo szybko, nawet sposobność
ukształtowania się. Ma to, rzecz ja sna, ważkie konsekwencje dla polityki, nauk
stosowanych, spra wiedliwości, wiedzy estetycznej.
VI
Spektakularna dominacja usiłowała doprowadzić do zaniku wie dzy historycznej w
ogólności, a niemal wszystkich informacji i wszystkich bez wyjątku rozumnych
komentarzy na temat historii najnowszej w szczególności. Faktu tak oczywistego
wyjaśniać nie trzeba. Spektakl nader skutecznie krzewi niewiedzę o bieżących
wydarzeniach, a jeśli coś mimo wszystko zostało rozpoznane, nie zwłocznie to
tuszuje. Najistotniejsze jest skrywane najstaranniej. W ciągu ostatnich dwudziestu
lat niczego nie spowito tyloma kłamstwami jak historii Maja '68. Z kilku
rzetelnych badań doty czących ówczesnych wypadków oraz ich genezy zdołano wpraw
dzie wyciągnąć naukę, pozostaje ona jednak tajemnicą państwową. 156
We Francji, przed dziesięcioma laty, pewien prezydent repu bliki, dziś już
zapomniany, ale wówczas unoszący się jeszcze na powierzchni spektaklu, wyznał
naiwnie, że odczuwa radość, „wiedząc, że będziemy odtąd żyli w świecie pozbawionym
pa mięci, w którym, niby na powierzchni wody, jedne obrazy wy mazują nieustannie
inne obrazy". Jest to rzeczywiście dogodne dla tego, kto zajął miejsce przy żłobie
i potrafi się przy nim utrzymać. Koniec historii to miły wypoczynek dla każdej
władzy panującej. Gwarantuje całkowite powodzenie wszystkich jej przedsięwzięć, a
w każdym razie rozgłos powodzenia.
VII
Odkąd historia uległa unicestwieniu, nawet współczesne wyda rzenia są natychmiast
spychane w jakąś bajkową dal niespraw dzalnych relacji, nieweryfikowalnych
statystyk, nieprawdopo dobnych objaśnień i fałszywych rozumowań. Jedynie pracowni
cy mediów mogą podać publicznie w wątpliwość spektakularnie rozpowszechniane
niedorzeczności; czynią to jednak za pomo cą grzecznych sprostowań lub wyrazów
ubolewania, dawkując je zresztą nad wyraz oszczędnie, oprócz skrajnej ignorancji
cechu je ich bowiem s o l i d a r n o ś ć z a w o d o w a i u c z u c i o w a z
powszechną władzą spektaklu i jej społeczeństwem. Dostoso wywanie się do wymogów
tej władzy, której majestatu nie wol no nigdy obrażać, poczytują za swój obowiązek
i wywiązują się z niego nie tylko sumiennie, ale także ochoczo. Nie należy za
pominać, że każdy z nich, zarówno z racji otrzymywanych wyna grodzeń, jak i ze
względu na inne przywileje, ma nad sobą pa na, a czasem kilku; ponadto żaden z
tych pracowników nie mo że się czuć niezastąpiony.
158
Wszyscy eksperci służą mediom i państwu, temu właśnie za wdzięczają status
ekspertów. Każdy ekspert musi służyć swoje mu panu, gdyż organizacja obecnego
społeczeństwa doprowa dziła do niemal całkowitego zaniku dawnych warunków nieza
leżności. Ekspertem, który służy najlepiej, jest oczywiście ten, który łże.
Eksperta potrzebują, z różnych powodów, fałszerz oraz ignorant. Jednostka w
sprawach, które ją przerastają, mu si polegać na kategorycznych i uspokajających
wyjaśnieniach ekspertów. Niegdyś było rzeczą całkowicie naturalną, że istnie ją
eksperci od sztuki Etrusków, eksperci niewątpliwie kompe tentni, ponieważ na rynku
nie ma dzieł Etrusków. Obecnie opłaca się na przykład fałszować chemicznie słynne
wina; aby jednak sprzedać te wina, trzeba wykształcić enologów, którzy zachęcą f r
a j e r ó w (caves*) do polubienia tych nowych, ła twiej rozpoznawalnych bukietów.
Cervantes zauważył, że „pod nędznym płaszczem czasem się dobry pijak ukrywa"*.
Ten, kto zna się na winie, rzadko wyznaje się na przemyśle jądrowym; dominacja
spektakularna sądzi jednak, że jeśli jacyś eksperci zakpili ze znawcy win w
zagadnieniach związanych z przemy słem jądrowym, inni zdołają z niego zakpić w
sprawie wina. Wiadomo też, że telewizyjny meteorolog, który prognozuje temperatury
i opady na nadchodzące czterdzieści osiem godzin, musi być szczególnie ostrożny w
swoich przepowiedniach, aby nie naruszyć równowagi ekonomicznej, turystycznej i
regional nej, kiedy tak wiele osób podróżuje tak często po tak licznych drogach,
między miejscami w równym stopniu spustoszonymi; przeważnie zadowala się więc rolą
pajaca.
O czym spektakl może milczeć przez trzy dni, tego właściwie nie ma. Mówi on bowiem
wówczas o czymś innym, a zatem właśnie to, w gruncie rzeczy, istnieje. Praktyczne
konsekwencje tego faktu są, jak widzimy, doniosłe.
Uważano, iż historia pojawiła się w Grecji wraz z demokra cją. Przekonaliśmy się,
że razem z demokracją znikła z po wierzchni Ziemi.
Obok wspomnianych tryumfów władzy pojawia się jednak re zultat dla niej
niekorzystny: gdy rządzący cierpią na trwały defi cyt wiedzy historycznej, nie
mogą już kierować państwem w sposób strategiczny.
161
VIII
Odkąd społeczeństwo mieniące się demokratycznym osiągnęło stadium zintegrowanej
spektakularności, niemal wszyscy uzna ją je za urzeczywistnienie k r u c h e j d o
s k o n a ł o ś c i . Będąc kruchym, nie powinno się już narażać na krytykę; a
zresztą nie podlega już krytyce, osiągnęło bowiem doskonałość, o jakiej dawniejsze
społeczeństwa mogły tylko marzyć. To społeczeń stwo jest kruche, gdyż z
największym trudem kontroluje swój niebezpieczny rozwój technologiczny. Jest to
jednak społeczeń stwo, którym rządzi się doskonale, czego dowodzi fakt, iż wszy
scy pragnący rządzić, chcieliby rządzić tym właśnie społeczeń stwem, za pomocą
takich samych środków, a ponadto pragną zachować je w niemal nienaruszonym stanie.
Po raz pierwszy w nowożytnej Europie żadna partia czy frakcja partyjna nie usi
łuje już nawet udawać, że zamierza zmienić cokolwiek ważne go. Towaru nikomu nie
wolno już krytykować - ani jako po wszechnego systemu, ani nawet jako określonej
tandety, którą szefowie przedsiębiorstw postanowili rzucić na rynek w danym
sezonie.
Tam, gdzie rządzi spektakl, nie istnieją żadne zorganizowane siły, które nie
opowiadałyby się za spektaklem. Żadna z tych sił nie może już więc występować
przeciw panującemu porządko wi, żadna też nie może się wymknąć wszechogarniającej
regule omertà. Porzucono niepokojącą, a przez ponad dwa stulecia uznawaną za
oczywistą koncepcję, zgodnie z którą społeczeń stwo może podlegać krytyce, a nawet
zostać przekształcone, zreformowane lub zrewolucjonizowane. Porzucono ją nie
dlate go, iżby pojawiły się jakieś nowe argumenty przemawiające przeciw niej;
argumenty stały się po prostu zbyteczne. Osiągnię cie to nie świadczy o
powszechnym szczęściu, lecz o przeraźli wej potędze siatek tyranii.
162
F
Nigdy jeszcze cenzura nie była tak ścisła. Nigdy jeszcze tych, którym w kilku
krajach nadal wmawia się, że pozostali wolnymi obywatelami, nie pozbawiano w takim
stopniu prawa wyrażania opinii w kwestiach dotyczących ich rzeczywistego życia.
Nigdy jeszcze nie można ich było oszukiwać tak bezkarnie. Zakłada się, że widzowie
nie mają o niczym pojęcia i na nic nie zasługu ją. Ten, kto wiecznie wypatruje
dalszego ciągu, nigdy nie przej dzie do czynów: tacy właśnie winni być widzowie. W
tym kon tekście często bywa przytaczany kontrprzykład Stanów Zjedno czonych i
Nixona, który musiał w końcu ponieść konsekwencje swoich zanadto niezręcznych i
cynicznych wykrętów; ale nawet ten lokalny wyjątek, dający się wytłumaczyć kilkoma
przesłan kami sięgającymi dawnej historii tego kraju, stał się już zgoła
nieprawdziwy: Reagan mógł ostatnio postąpić tak samo jak Ni xon, ale całkowicie
bezkarnie. To, co nigdy nie podlega sank cjom, faktycznie jest dozwolone. Pojęcie
skandalu stało się ana chronizmem. Pewnemu włoskiemu mężowi stanu zasiadające mu
jednocześnie na stołku ministerialnym i w rządzie równole głym o nazwie P2*,
Potere Due, przypisuje się powiedzenie jak że trafnie opisujące okres, w który, po
Włoszech i Stanach Zjednoczonych, wkroczył cały świat: „Tak więc skandale nie gdyś
istniały, ale dzisiaj skandali już nie ma".
IX
Ta niezrównana demokracja sama wytwarza swojego niepojęte go wroga - terroryzm.
Pragnie bowiem, by o c e n i a n o ją n i e na p o d s t a w i e j e j o s i ą g n
i ę ć , l e c z p o d ł u g jej w r o g ó w . Historię terroryzmu pisze państwo,
jest to zatem hi storia pouczająca. Obywatele-widzowie (populations specta trices)
nie powinni, rzecz jasna, wiedzieć wszystkiego o terrory zmie, pozwala im się
jednak wiedzieć o nim dostatecznie dużo, aby nabrali przekonania, iż w porównaniu
z terroryzmem wszystko inne jest godne uznania, a w każdym razie bardziej ra
cjonalne i demokratyczne.
Modernizujący się system represji nauczył się w pełni wyko rzystywać potencjał z a
w o d o w y c h o s k a r ż y c i e l i przysię głych, jak tego dowodzi pionierski
eksperyment włoskich „skru szonych". Kiedy osoby takie pojawiły się po raz
pierwszy w wie ku XVII, w burzliwym okresie Frondy, nazywano je „świadkami
zaciężnymi" (témoins à brevet). Ten spektakularny postęp wy miaru sprawiedliwości
zaludnił włoskie więzienia kilkoma tysią cami skazańców, pokutujących za n i e d o
s z ł ą wojnę domową, za coś na kształt szeroko zakrojonego powstania zbrojnego,
któ re z niewyjaśnionych przyczyn nie doczekało się swojej godziny, za pucz z tego
surowca, z którego wyrabia się sny. 164
Interpretacje misteriów terroryzmu wydały na świat dwa równorzędne i, na pozór,
wzajemnie sprzeczne stanowiska, ni by dwie szkoły filozoficzne głoszące
diametralnie odmienne po glądy w dziedzinie metafizyki. Jedni widzą w terroryzmie
szyte grubymi nićmi machinacje tajnych służb. Inni, przeciwnie, są dzą, że
terrorystom można zarzucić co najwyżej rażący brak zmysłu historycznego. A
przecież starczy choćby szczypta logiki historycznej, aby zrozumieć, że ludzie
pozbawieni wszelkiego zmysłu historycznego są podatni na manipulacje i to w więk
szym stopniu niż inni. Łatwiej też kogoś „skruszyć", jeśli można dobitnie wykazać,
że wiedziało się wszystko i to od samego po czątku o tym, co czynił, jak sądził, z
własnej woli. Nieunikniona słabość wszelkich podziemnych organizacji
paramilitarnych po lega na tym, że wystarczy podporządkować sobie kilku jej człon
ków, w wybranych punktach siatki, aby przejąć kontrolę nad wieloma z nich i
doprowadzić całą organizację do upadku. Oce niając walki zbrojne, warto przyjrzeć
się baczniej jakiejś kon kretnej operacji i nie dać się zwieźć pozornemu
podobieństwu, które je wszystkie łączy. Można zresztą uznać a pńoń za rzecz wielce
prawdopodobną, iż służby ochrony państwa usiłują w pełni wykorzystać dogodne
warunki, jakie oferuje im spek takl, który od dawna projektowano z takim właśnie
zamysłem. To raczej niemożność wysnucia tak prostego wniosku musi się wydawać
czymś osobliwym i niezbyt wiarygodnym.
X
Zanik logiki służący żywotnym interesom nowego systemu do minacji osiągnięto za
pomocą różnorodnych, ale wzajemnie się 166
uzupełniających środków. Niektóre z nich przynależą do tech nicznego
oprzyrządowania, wypróbowanego i rozpowszechnio nego przez spektakl, inne znów
wiążą się raczej z psychologią masową poddaństwa.
168
XI
Utarło się mniemanie, jakoby zasadom logicznego myślenia najczęściej uchybiali ci
właśnie, którzy proklamowali się rewo lucjonistami. Ten krzywdzący zarzut pochodzi
z zamierzchłej epoki, kiedy to myśleć z pewnym minimum logiki potrafili wszy scy,
z wyjątkiem osób dotkniętych kretynizmem oraz działaczy partyjnych; zresztą ci
ostatni bredzili przeważnie w złej wierze, licząc, że przyniesie im to pożytek. Od
tego czasu intensywna konsumpcja spektaklu, co łatwo było przewidzieć, z
większości ludzi uczyniła ideologów, aczkolwiek jedynie przygodnych i cząstkowych.
Brak logiki, a więc utrata umiejętności natych miastowego odróżnienia tego, co
zasadnicze, od tego, co w da nej kwestii błahe lub pozbawione znaczenia; tego, co
zostaje wykluczone, od tego, co, przeciwnie, może być komplementar ne;
wszystkiego, co dana przesłanka implikuje, od tego, czemu, tym samym, zaprzecza -
to choroba, którą a n e s t e z j o l o d z y - r e a n i m a t o r z y spektaklu
zaszczepili ludziom celowo i w sil nym stężeniu. Kontestatorzy nie byli w żadnym
razie mniej ra cjonalni od konformistów. Po prostu w ich przypadku ta po wszechnie
panująca irracjonalność występowała w pełnym świe tle: formułując swój projekt,
usiłowali bowiem przeprowadzić pewną praktyczną operację, choćby przeczytać kilka
tekstów w taki sposób, aby móc wykazać, że zrozumieli ich sens. Podję li się zadań
wymagających opanowania logiki, a nawet strategii (która jest tożsama z całym
polem rozwoju dialektycznej logiki konfliktów), chociaż, podobnie jak wszyscy
inni, byli pozbawie ni zwykłej umiejętności posługiwania się starymi i niedoskona
łymi narzędziami logiki formalnej. Nikt w to nie wątpi, gdy cho dzi o nich; gdy
zaś chodzi o innych, nikt nie zaprząta tym sobie głowy.
Błyskawiczne kurczenie się dawnego zasobu leksykalnego jest tylko jednym z etapów
tej operacji, ale znakomicie jej służy.
XII
Jako że egzystencja ludzka coraz ściślej podporządkowuje się normom
spektakularnym, a więc pozostawia coraz mniej miej sca na doświadczenia
autentyczne, dzięki którym wykształcają się indywidualne preferencje, osobowość
stopniowo zanika. Jednostka, jeśli tylko zależy jej na zdobyciu uznania w tym spo
łeczeństwie, jest skazana paradoksalnie na stałe wypieranie się samej siebie. Jej
egzystencja opiera się bowiem na wierności co raz to nowym przedmiotom, na
nieodmiennie rozczarowującym zachłystywaniu się kolejnymi oszukańczymi towarami.
Trzeba chyżo podążać za inflacją wciąż deprecjonowanych znaków ży cia. Narkotyki
pomagają się dostosować do tej organizacji rze czywistości; szaleństwo pomaga od
niej uciec.
McLuhan, pierwszy apologeta spektaklu, który, jak się wyda wało, był
najzatwardzialszym imbecylem XX wieku, zmienił w końcu zdanie, odkrywając około
1976 roku, że „presja środ ków masowego przekazu prowadzi do irracjonalizmu";
zapro ponował nawet, by oszczędniej je dawkować. Myśliciel z Toron to strawił
wcześniej kilka dekad na zachwycaniu się rozlicznymi swobodami oferowanymi przez
„globalną wioskę", do której ca ła ludzkość mogłaby się przeprowadzić natychmiast
i bez wysił ku. Wioski, w odróżnieniu od miast, były zawsze obszarem kon formizmu,
izolacji, małostkowego wścibstwa, bezustannie roz siewanych plotek na temat kilku,
wciąż tych samych, rodzin. Tak właśnie przedstawia się dziś pospolitość
spektakularnego świa ta, w którym nie można już odróżnić dynastii Grimaldi-Monaco
lub Burbonów-Franco od tych, które zastąpiły Stuartów. A jed nak niewdzięczni
uczniowie usiłują dziś sprawić, by zapomnia no o McLuhanie; odświeżają jego
wczesne odkrycia, licząc, że sami zrobią karierę w medialnym wychwalaniu
wszystkich tych nowych swobód, które można by „wybierać" dowolnie i niewią171
żąco. Prawdopodobnie wyprą się swoich poglądów jeszcze szyb ciej, niż to uczynił
ich inspirator.
XIII
Spektakl przyznaje, że bajecznemu porządkowi, który ustano wił, zagraża kilka
niebezpieczeństw. Zanieczyszczenie oceanów i zagłada lasów równikowych wpływają
ujemnie na bilans tlenu w atmosferze; warstwa ozonowa nie najlepiej znosi postęp
prze mysłowy; odpady promieniotwórcze gromadzą się nieodwracal nie. Spektakl ucina
jednak tę dyskusję, twierdząc, że jest ona bezprzedmiotowa: można rozmawiać tylko
o terminach i daw kach. W ten sposób skutecznie uspokaja wzburzone umysły, co
byłoby nie do pomyślenia w epoce prespektakularnej.
Jest rzeczą godną ubolewania, że ludzkość napotyka tak pa lące problemy w chwili,
gdy nagłośnienie najdrobniejszej nawet obiekcji wobec ekonomicznego dyskursu stało
się materialnie niemożliwe; w chwili, gdy władza, jako że spektakl chroni ją 174
przed wszelkim sprzeciwem wobec jej decyzji i uzasadnień, czą stkowych lub
obłędnych, u z n a ł a , że m o ż e s o b i e o s z c z ę d z i ć f a t y g i m y
ś 1 e n i a; a ponadto rzeczywiście nie po trafi już myśleć. Czyżby nawet
najzagorzalszy demokrata nie wolał, aby wybrano mu panów nieco
inteligentniejszych?
Ci, którzy dawno temu zaczęli krytykować ekonomię poli tyczną, widząc w niej
„konsekwentną negację człowieka"*, nie pomylili się. To jej znak rozpoznawczy.
XIV
Powiadają, że nauka podlega obecnie ekonomii i wymogom rentowności; zawsze tak
było. Nowość polega na tym, że ekono175
mia wypowiedziała w końcu ludziom otwartą wojnę; już nie tyl ko zubaża ich życie,
ale nawet zagraża ich przetrwaniu. W tym właśnie momencie myśl naukowa,
sprzeniewierzając się swojej emancypacyjnej tradycji, zgodziła się służyć
spektakularnej do minacji. Zanim ów upadek nastąpił, nauka cieszyła się względ ną
autonomią. Potrafiła zatem analizować swoją cząstkę rzeczy wistości, zresztą to
właśnie dzięki temu mogła się walnie przy czynić do rozwoju potęgi ekonomicznej.
Kiedy wszechmocna ekonomia oszalała, a t a k a j e s t w ł a ś n i e t r e ś ć c z
a s ó w s p e k t a k u l a r n y c h , pozbawiła naukę resztek niezależności pod
względem metodologii i materialnych warunków pracy „badawczej". Od nauki nie
oczekuje się już próby zrozumienia świata albo udoskonalenia w nim czegokolwiek.
Żąda się od niej, aby bezzwłocznie uzasadniała i usprawiedliwiała wszystkie
wydarzenia. Spektakularna dominacja wykazuje się na tym ob szarze taką samą
głupotą, jak na innych, które plądruje z naj bardziej rabunkową bezmyślnością:
ścięła olbrzymie drzewo naukowego poznania po to tylko, aby wystrugać sobie z
niego maczugę. W zaspokajaniu tej społecznej potrzeby z gruntu nie możliwych
uzasadnień umiejętność myślenia jest zgoła nieprzy datna, należy być, przeciwnie,
odpowiednio zaprawionym w sztuczkach spektakularnego dyskursu. I to właśnie w tym
fa chu zręcznie i ochoczo wyspecjalizowała się sprostytuowana na uka tych czasów
godnych pogardy.
no
nego. Nędza współczesnej działalności naukowej objawia się nie tylko w jej
wymuszonych przemilczeniach, ale również, i to nader często, w jej prostodusznych
deklaracjach. Profesorowie Even i Andrieu z paryskiego szpitala im. René Laénneca
ogło sili w listopadzie 1985 roku, po ośmiodniowych testach przepro wadzonych na
czterech pacjentach, że odkryli skuteczny środek walki z AIDS. Jako że dwa dni
później ci uzdrowieni pacjenci zmarli, kilku lekarzy, zapewne zawistnych lub mniej
postępo wych, wysunęło nieśmiałe zastrzeżenia co do pośpiechu, z jakim
profesorowie pobiegli przed kamery, by kilka godzin przed klę ską odtrąbić swoje
pozorne zwycięstwo. Profesorowie uznali za rzuty za absurdalne i w obronie swojego
dobrego imienia oznaj mili, że „fałszywa nadzieja jest przecież lepsza od braku
na dziei". W swej zatrważającej ignorancji nie zdali sobie nawet sprawy, że
wysuwając taki argument, całkowicie sprzeniewie rzyli się duchowi nauki: tak
właśnie uzasadniali swoje intere sowne rojenia wszelkiej maści szarlatani i
czarownicy w czasach, gdy nie powierzano im jeszcze dyrekcji szpitali.
Skoro w ten sposób kieruje się oficjalną nauką, podobnie zresztą jak całym
społecznym spektaklem (który przejął po pro stu, w materialnie unowocześnionej i
wzbogaconej postaci, sta rodawne techniki jarmarcznych bud - k u g l a r z y , n a
g a n i a czy i f r a n t ó w * ) , trudno się dziwić, jeśli coraz większym sza
cunkiem zaczynają się cieszyć magicy i sekty, zen pakowany próżniowo czy teologia
mormonów. Ignorancję, z której panu jące potęgi czynią tak wielki użytek, od
niepamiętnych czasów wykorzystywały również rozmaite przedsięwzięcia, tyleż pomy
słowe, ile podejrzane z punktu widzenia prawa. Czy można so bie wyobrazić,
zważywszy rozwój analfabetyzmu, dogodniejszy moment? Ale kolejna magiczna sztuczka
skrywa to zjawisko przed wzrokiem publiczności. Gdy powstawała UNESCO, or
ganizacja ta przyjęła naukową, nader precyzyjną definicję anal fabetyzmu i
zapowiedziała, że pokona tę plagę trapiącą kraje zacofane. Kiedy jednak ujrzano
niespodziewany powrót tego zjawiska, tym razem jednak w krajach zwanych
rozwiniętymi 177
niczym ów, który wypatrując Grouchy'ego, spostrzegł nadciąga jącego Bilicherà* -
wystarczyło rzucić do boju Gwardię eksper tów*; ci szybko uprzątnęli formułkę
jednym nieodpartym sztur mem, zastępując p o j ę c i e analfabetyzmu
(analphabétisme) wtórnym analfabetyzmem (illètrìsme): tak samo jak „fałszywka
patriotyczna" pojawia się często w odpowiednim momencie, że by wesprzeć dobrą
narodową sprawę. Aby założyć na skale, w gronie pedagogów, fundamenty neologizmu,
pospiesznie przemycono nową definicję, jak gdyby przyjętą od zawsze: anal fabetą
jest, jak wiadomo, osoba, która nigdy nie nauczyła się czytać, analfabeta w sensie
nowoczesnym, to znaczy analfabeta wtórny, posiadł zaś tę umiejętność (przyswoił ją
sobie nawet l e p i e j niż dawniej, jak mogą bezstronnie zaświadczyć najzdol
niejsi spośród oficjalnych teoretyków i historyków wychowa nia), ale dziwnym
trafem natychmiast ją utracił, z a p o m n i a ł . To osobliwe wytłumaczenie
zamiast uspokajać, wywołałoby ra czej lęk, gdyby nie wiązało się ze sztuką
omijania, przemilcza nia i niedostrzegania wniosku, który w epokach bardziej
nauko wych nasunąłby się każdemu, a mianowicie, że to ostatnie zja wisko zasługuje
na wyjaśnienie i należałoby je zwalczać, jako że nie znały go i nie mogły znać
żadne krainy przed najnowszymi postępami wybrakowanej myśli, a więc aż do chwili,
kiedy to de kadencja wyjaśnień zaczęła dotrzymywać kroku dekadencji praktyki.
XV
Ponad sto lat temu Antoine L. Sardou w Nouveau dictionnaire des synonymes français
przedstawił różnice znaczeniowe nastę pujących wyrazów: fallacieux (oszukańczy),
trompeur (zwodni czy), imposteur (zdradliwy), séducteur (durzący), insidieux (pod
stępny), captieux (podchwytliwy); dziś współtworzą one, rzec można, paletę barw
pozwalającą wiernie odmalować portret społeczeństwa spektaklu. Ani epoka, w której
żył, ani jego spe cjalistyczna praca, nie predestynowały go do wyłożenia z po
dobną klarownością znaczenia wyrazów pokrewnych - choć na178
der różnych - opisujących niebezpieczeństwa czyhające na ugrupowania wywrotowe,
wyrazów, których gradacja mogłaby wyglądać następująco: z w i e d z i o n y , p r
o w o k o w a n y , i n filtrowany, manipulowany, sterowany, prowadzo ny. W
każdym razie tych istotnych niuansów doktrynerzy „wal ki zbrojnej" nigdy nie
zdołali uchwycić.
179
XVI
Pojęcie d e z i n f o r m a c j i , stosunkowo świeże, wraz z wieloma innymi
wynalazkami przydatnymi w kierowaniu nowoczesnym państwem sprowadzono w ostatnim
czasie z Rosji. Posługują się nim rządy bądź osoby dysponujące cząstką władzy
ekonomicz nej lub politycznej. Stosowane jest wyłącznie w k o n t r o f e n sywie
i służy utrwalaniu status quo. To, co przeciwstawia się oficjalnej prawdzie, a
więc prawdzie jedynej, jest z definicji dez informacją kolportowaną przez wraże
potęgi, a w każdym razie rywali; fałszem głoszonym po to tylko, aby wyrządzić
szkodę. Dezinformacja nie polega na zwykłym zaprzeczaniu temu, co władza uznaje za
słuszne, ani na głoszeniu tego, co jej nie odpo wiada. Takie przypadki piętnuje
się bowiem, nadając im miano psychozy. W przeciwieństwie do zwykłego kłamstwa
dezinfor macja zawiera w sobie cząstkę prawdy - na tym właśnie zasadza się wartość
tego pojęcia dla obrońców panujących stosunków społecznych - ale prawdy, którą
świadomie manipuluje pod stępny nieprzyjaciel. Władza posługująca się tym pojęciem
wie, że nie jest wyzbyta wad, wie jednak również, iż wszelkie kon kretne zarzuty
będzie mogła odeprzeć jako zgoła nieistotne trudno bowiem poważnie traktować
dezinformację - nigdy nie będzie więc zmuszona się przyznać do jakiejś określonej
przy wary.
XVII
W 1967 roku, odwracając słynną wypowiedz Hegla, stwierdzi łem, że „w świecie r z e
c z y w i ś c i e o d w r ó c o n y m na o p a k 183
prawda jest momentem fałszu". Z upływem lat owa zasada sta le się potwierdzała w
każdej bez wyjątku dziedzinie.
Tak więc w epoce, w której nie może już istnieć sztuka współ czesna, coraz
trudniej oceniać sztukę klasyczną. W tej sferze, jak zresztą we wszystkich innych,
ignorancję produkuje się po to, aby czerpać z niej profity. Zanikowi zmysłu
historycznego oraz, równocześnie, zanikowi smaku towarzyszy powstawanie siatek
falsyfikacji. Wystarczy zapewnić sobie życzliwość rzeczo znawców z domów
aukcyjnych, co łatwo osiągnąć, żeby móc wszystko sprzedać; w interesach tego
rodzaju, a w gruncie rze czy i w innych, to właśnie sprzedaż dowodzi
autentyczności przedmiotu transakcji. Prywatni kolekcjonerzy i muzea, zwłasz cza
amerykańskie, gromadzą niezliczone falsyfikaty, toteż będą dokładać starań, aby
bronić ich dobrej sławy, podobnie jak Mię dzynarodowy Fundusz Walutowy pielęgnuje
fikcję dobrodziej stwa gigantycznego zadłużenia setek państw.
XVIII
Nasze społeczeństwo opiera się na tajności, od „fasadowych spółek" (sociétés-
écrans), maskujących skupione dobra posiada czy, aż po „tajemnice wojskowe", za
którymi skrywa się dziś ol brzymia sfera pełnej, pozaprawnej, swobody państwa; od
tajem nic, nierzadko przerażających, n ę d z n e j p r o d u k c j i , tuszo
wanych przez reklamę, aż po projekcje rozmaitych wariantów przyszłości, z których
jedynie władza (domination) wyczytuje 185
najprawdopodobniejszy rozwój nie istniejących, jak sama twier dzi, zjawisk, z
którymi będzie usiłowała uporać się potajemnie. Można poczynić na ten temat kilka
obserwacji.
Coraz więcej osób wprowadza się w arkana tajnych działań, instruuje i szkoli
jedynie w tej dziedzinie. Tworzą specjalne od działy, zbrojne w zastrzeżone
archiwa, to znaczy tajne obserwa cje i analizy; albo też zbrojne w rozmaite
techniki służące eks ploatowaniu tych tajnych działań i manipulowaniu nimi; albo
wreszcie, gdy chodzi o ich „operacyjne" ramię, wyposażone w inne zgoła narzędzia
upraszczania badanych problemów.
Na całym świecie ludzie padają ofiarą skrytobójczych mor dów i nikogo to już od
dawna nie dziwi. Terrorystów lub tych, których mają za terrorystów uchodzić,
zwalcza się otwarcie ter rorystycznymi metodami. Mosad wypuszcza się daleko poza
granice, aby zabić Abu Dżihada*, brytyjskie oddziały SAS mor dują Irlandczyków, a
GAL, hiszpańska równoległa policja - Ba sków. Rzekomym terrorystom zleca się
likwidację rozmaitych osób, wybranych zapewne nie bez powodów, ale powodów tych
możemy się co najwyżej domyślać. Wiadomo, że w Bolonii wy sadzono w powietrze
dworzec*, aby Włochy mogły się nadal cieszyć dobrymi rządami; wiadomo, czym są
brazylijskie „szwa drony śmierci"; wiadomo również, że mafia może podpalić
amerykański hotel, aby skłonić do uległości tych, których szan tażuje. Jak
jednakże ustalić, czemu tak naprawdę służyli „szale ni zabójcy z Brabancji"*?
Trudno stosować zasadę cuiprodest? w świecie, w którym tak wiele potężnych
interesów pozostaje ukrytych. Można więc powiedzieć, że pod rządami zintegrowa nej
spektakularności ludzie żyją i giną na styku bardzo wielu ta jemnic.
Władza stała się tak bardzo tajemnicza, że po aferze z niele galną sprzedażą broni
do Iranu przez administrację Stanów Zjednoczonych zaczęto się zastanawiać, kto tak
naprawdę rzą dzi Stanami Zjednoczonymi, największą potęgą tak zwanego 188
demokratycznego świata. A zatem kto, u licha, miałby rządzić światem
demokratycznym?!
Co więcej, w tym świecie, który oficjalnie okazuje tak wielki szacunek dla
wszystkich wymogów gospodarczych, nikt nie wie, ile w rzeczywistości kosztują
produkowane towary: głównej czę ści realnych kosztów n i g d y s i ę n i e o b l i
c z a , r e s z t ę z a ś u t r z y m u j e się w t a j e m n i c y .
xix
Generał Noriega zdobył chwilową sławę międzynarodową na początku 1988 roku. Był
nieformalnym dyktatorem Panamy, dowódcą Gwardii Narodowej w tym kraju pozbawionym
armii. Panama nie jest bowiem prawdziwie suwerennym państwem: zbudowano ją dla jej
kanału, nie odwrotnie. Jej walutą jest do lar, równie obce są wojska stacjonujące
na jej terytorium. W ciągu całej swojej kariery generał-policjant Noriega służył
okupantowi, podobnie jak to w Polsce czynił Jaruzelski. Ponie waż Panama nie
przynosiła mu zadowalających dochodów, przerzucał narkotyki do Stanów
Zjednoczonych, a swoje „panamskie" kapitały transferował do Szwajcarii.
Współpracował z CIA przeciwko Kubie, a dla zapewnienia swoim ekonomicz nym
przedsięwzięciom odpowiedniej przykrywki wydał wła dzom Stanów Zjednoczonych,
mającym lekką obsesję na tym punkcie, kilku swoich biznesowych rywali. Głównego
doradcy do spraw bezpieczeństwa zazdrościł mu nawet Waszyngton; Mi kę Harari, były
oficer Mosadu, uchodził, jak to się mówi, za naj lepszego na rynku. Kiedy
Amerykanie postanowili się pozbyć Noriegi, ponieważ niektóre z ich sądów
nieroztropnie wydały na niego wyrok, generał oznajmił, że gotów jest, jak na
panamskiego patriotę przystało, bronić się przez tysiąc lat i to zarów no przed
swoim zbuntowanym narodem, jak i przed zagranicą; a mniej zamożni biurokraci Kuby
i Nikaragui natychmiast udzielili mu poparcia w imię antyimperializmu. 189
Generał Noriega nie był żadną panamską osobliwością, s p r z e d a w a ł w s z y s
t k o i w s z y s t k o u d a w a ł w czasach, w których zasada ta ogarnęła już
cały świat. Jako ktoś w rodza ju męża czegoś w rodzaju stanu, jako ktoś w rodzaju
generała i jako niewątpliwy kapitalista był, od stóp do głowy, doskonałym symbolem
zintegrowanej spektakularności oraz karier i sukce sów w kierowaniu jej polityką
wewnętrzną i międzynarodową. Noriega to model k s i ę c i a n a s z y c h c z a s
ó w ; a najzdolniej si spośród tych, którzy w dowolnym zakątku świata planują
dojść do władzy i utrzymać się przy niej, bardzo go przypomina ją. To nie Panama
tworzy takie cuda, lecz nasza epoka.
XX
Dla wszystkich służb wywiadowczych, które potwierdzają w tym względzie teorię
Clausewitza, każda w i e d z a (savoir) musi się zamienić w m o c (pouvoir). Oto
źródło obecnego prestiżu owych służb oraz ich osobliwej poezji. Można powiedzieć,
że in teligencja (intelligence)*, całkowicie wyrugowana ze spektaklu, który nie
pozwala działać i rzadko mówi prawdę na temat dzia łań podejmowanych przez innych,
znalazła schronienie w gre miach zajmujących się analizowaniem rzeczywistości i
potajem nym wywieraniem na nią wpływu. Niedawne rewelacje, które Margaret Thatcher
usiłowała za wszelką cenę zatuszować - na próżno, gdyż w ten sposób tylko je
potwierdzała - wykazały, że w Wielkiej Brytanii tego rodzaju służby zdołały już
obalić pre miera*, uznawszy jego politykę za niebezpieczną. Powszechna pogarda,
jaką budzi spektakl, ponownie, choć z innych niż daw niej powodów, przydaje
atrakcyjności temu, co w czasach Kiplinga nazywano „wielką grą".
W XIX wieku, kiedy istniały potężne, masowe ruchy społecz ne, „spiskowa teoria
dziejów" była reakcyjnym i groteskowym sposobem tłumaczenia rzeczywistości.
Dzisiejsi pseudokontestatorzy wiedzą o tym ze słyszenia lub z kilku przeczytanych
190
książek i wierzą, że jest to sąd wiecznie prawdziwy. Przymykają oczy na
rzeczywistą praktykę swoich czasów, ponieważ jest ona zbyt smutna nawet jak na ich
ostygłe nadzieje. A państwo po trafi to wykorzystać.
Bezmyślni uważają, że wszystko jest jasne, gdy ujrzą w tele wizji ładny obrazek
opatrzony śmiałym kłamstwem. Pseudoelita zadowala się świadomością, że wszystko
jest zagmatwane, wieloznaczne, „wyreżyserowane" wedle nieznanych kodów. Członkowie
węższej elity chcieliby poznać prawdę, ale w więk szości konkretnych przypadków,
choćby mieli dostęp do tajnych informacji i poufnych zwierzeń, nie potrafią jej
uchwycić. Dla tego też pragnęliby posiąść metodę dochodzenia prawdy, ale i to
pragnienie pozostaje zazwyczaj niespełnione.
XXI
Światem tym rządzi tajemnica, przede wszystkim tajemnica pa nowania. Tajność,
jeśli wierzyć spektaklowi, byłaby nieuniknio nym wyjątkiem od reguły - to znaczy
od wyczerpującej i w peł ni dostępnej informacji - podobnie jak panowanie w tym
„wol nym świecie" zintegrowanej spektakularności miałoby się spro191
wadząc do jakiegoś zwykłego organu wykonawczego na usłu gach demokracji. Ale nikt
tak naprawdę nie wierzy spektaklo wi. Czemu więc widzowie godzą się na istnienie
tajności, która nie pozwala im poznać mechanizmów tego świata, a tym samym
sprawia, że nie potrafiliby owym światem zarządzać, choćby na wet jakimś cudem
zasięgnięto ich opinii w tej sprawie? Prawdą jest, że tajność nie ukazuje się
niemal nikomu w swojej niedosięgłej czystości i funkcjonalnej powszechności.
Wszyscy przy znają, iż rzeczywiście istnieje jakiś wąski obszar tajemnicy za
strzeżony dla specjalistów i akceptują to, uważają się bowiem za w t a j e m n i c
z o n y c h w większość spraw.
XXII
Od dwudziestu lat wzrasta liczba morderstw, które pozostają całkowicie
niewyjaśnione - jeśli bowiem poświęcono kilka pło tek, nikt nie zamierzał
niepokoić mocodawców. Ich seryjna pro dukcja ma swój znak firmowy: zmieniające
się, ale nieodmien nie rażące kłamstwa oficjalnych deklaracji (Kennedy, Aldo Mo
ro, Olof Palmę, ministrowie i finansiści, jeden lub dwóch papie ży oraz inni,
więcej warci od tamtych). Ten syndrom nowej cho roby społecznej szybko się
rozprzestrzeniał, jak gdyby już od pierwszych zaobserwowanych przypadków z s t ę p
o w a ł z wierzchołków państwa, tradycyjnej sfery takich zamachów, równocześnie w
z n o s z ą c się z nizin społecznych, innego tra dycyjnego obszaru nielegalnych
interesów i układów protekcji, gdzie zawodowcy zawsze toczyli między sobą tego
rodzaju woj ny. Te praktyki odnajdują się i łączą p o ś r o d k u wszystkich
społecznych przedsięwzięć, jak gdyby państwo nie wzdragało się w nich
uczestniczyć, a mafia potrafiła wreszcie wznieść się na ten poziom.
XXIII
W styczniu 1988 roku kolumbijska mafia narkotykowa wydała oświadczenie, które
miało sprostować błędne mniemanie opinii publicznej, jakoby mafia ta rzeczywiście
istniała. Mafia, gdzie kolwiek się pojawia, musi nade wszystko wykazać, że nie
istnie je lub też padła ofiarą nienaukowych kalumnii; już choćby pod tym względem
przypomina kapitalizm. We wspomnianym wy padku mafia, poirytowana tym, że mówi się
wciąż tylko o niej, ośmieliła się wymienić inne zgrupowania, które, pragnąc pozo
stać w cieniu, uczyniły z niej kozła ofiarnego. Oświadczyła: „my nie należymy do
mafii biurokratyczno-politycznej ani do mafii bankierów, finansistów czy
milionerów, ani do mafii ustawia nych przetargów, ani do mafii monopoli czy ropy
naftowej, ani też do potężnej mafii środków masowego przekazu".
Autorzy tego oświadczenia mieli niewątpliwie interes w tym, ażeby zatrzeć różnice
między własnymi praktykami a mniej lub bardziej banalną przestępczością
występującą na wszystkich po ziomach obecnego społeczeństwa; wypada jednak
przyznać, że mamy do czynienia z ludźmi, którzy z racji wykonywanej profe194
sji znają się na rzeczy lepiej niż inni. Nowoczesne społeczeń stwo oferuje mafii
żyzną glebę. Rozwija się ona równie szybko, jak inne wytwory tej pracy, dzięki
której społeczeństwo zinte growanego spektaklu kształtuje swój świat. Mafia
rozkwita w miarę niebywałej ekspansji informatyki i przemysłowego ży wienia,
slumsów i kompleksowej rekonstrukcji miast, służb spe cjalnych i analfabetyzmu.
XXIV
Na początku XX wieku mafia przeniknęła do Stanów Zjedno czonych wraz z
sycylijskimi imigrantami. Mogła się wydawać sztucznym przeszczepem, nie mniej
archaicznym niż chińskie tajne stowarzyszenia, które w tym samym czasie toczyły
między sobą krwawe wojny na Zachodnim Wybrzeżu. Mafia, czerpiąca siły z
obskurantyzmu i nędzy, nie potrafiła wówczas zakorzenić się nawet w północnych
Włoszech; uważano ją za przeżytek skazany na zagładę przez nowoczesne państwo. Ta
forma zorga nizowanej przestępczości obejmowała „ochroną" zacofaną mniejszość,
poza dużymi miastami, tam jedynie, gdzie prawa burżuazji i racjonalna policja nie
sprawowały jeszcze kontroli. Mafia stosowała zgrzebną taktykę defensywną, na swoim
tere nie zamykała ludziom usta, uniemożliwiając zeznania, a tym sa mym wiązała
ręce policjantom i sędziom. Znalazła jednak sprzyjające warunki rozwoju w n o w y
m o b s k u r a n t y z m i e społeczeństwa spektakularności wpierw rozproszonej,
a następ nie zintegrowanej: w całkowitym zwycięstwie tajności, w skraj nej
bierności obywateli, w totalnym zaniku logiki i w powszech nym panowaniu
sprzedajności oraz tchórzostwa. Tak oto połą czyły się wszystkie niezbędne
warunki, aby mafia mogła się przerodzić w nowoczesną potęgę i przejść do ofensywy.
Niczego nie można zrozumieć, jeśli przeciwstawia się mafię i państwo. Te dwie
potęgi nigdy nie występują przeciw sobie. Teoria potwierdza bez trudu to, co
niezliczone doniesienia ży cia praktycznego zbyt łatwo sugerowały. Mafia nie jest
obca 196
w tym świecie, przeciwnie, czuje się w nim u siebie. Pod rząda mi spektakularności
zintegrowanej stała się w z o r c e m wszel kich nowoczesnych przedsięwzięć
handlowych.
XXV
W nowych warunkach, panujących obecnie w społeczeństwie miażdżonym ż e l a z n ą s
t o p ą spektaklu, morderstwa poli tyczne przedstawia się w innym niż dawniej
świetle, bardziej, je śli można tak powiedzieć, przyćmionym. Nie ulega
wątpliwości, że szaleńców jest dziś więcej niż niegdyś, ale nieporównanie
przydatniejsza okazuje się możliwość wypowiadania się o takich sprawach w sposób s
z a l o n y . Nie chodzi o to, że władza za strasza media, aby zmusić je do
wyjaśniania owych morderstw w taki, a nie inny sposób; przeciwnie, to właśnie
spokojny żywot tego rodzaju wyjaśnień winien budzić strach.
W 1914 roku, gdy wojna wydawała się już nieuchronna, Vil lain zamordował Jaurèsa;
nikt nie wątpił, że zabójca był wpraw dzie człowiekiem niezrównoważonym, ale
zdecydował się na ów czyn, ponieważ utożsamiał się ze skrajną, nacjonalistyczną
pra wicą, która widziała w Jaurèsie zagrożenie dla bezpieczeństwa Francji.
Prawicowi ekstremiści nie doceniali siły patriotycznego konsensusu w łonie partii
socjalistycznej, nie rozumieli, że przy łączyłaby się ona natychmiast do „świętego
przymierza" nawet wówczas, gdyby Jaurès nie zginął i uparcie obstawał przy
internacjonalistycznym potępianiu wojny. Dziś, w obliczu takiego wydarzenia,
dziennikarze-policjanci, znani eksperci od „no wych zjawisk społecznych" i
„terroryzmu", oznajmiliby natych miast, że Villain próbował już kilkakrotnie dać
upust swym morderczym skłonnościom, wprawdzie wybierając na ofiary osoby o
najprzeróżniejszych poglądach politycznych, ale dziw nym trafem zawsze
przypominające Jaurèsa wyglądem lub ubiorem. Psychiatrzy natychmiast by temu
przytaknęli, a dzien nikarze, przywołując ich wypowiedzi, potwierdziliby tym samym
197
własną bezstronność i kompetencję jako autoryzowanych, n i e z r ó w n a n i e
wiarygodnych ekspertów. Nazajutrz oficjalne śledztwo policyjne ustaliłoby, że
kilku szacownych obywateli jest gotowych zaświadczyć, iż rzeczony Villain,
uznawszy pew nego dnia, że obsługa w La chope du croissant* pozostawia wie le do
życzenia, poprzysiągł zemstę właścicielowi lokalu, grożąc, że zastrzeli w tym
miejscu jednego ze stałych bywalców.
Nie znaczy to, że niegdyś prawda natychmiast wychodziła na jaw. Jak wiadomo,
francuski sąd uniewinnił Villaina; zabójcę Jaurèsa rozstrzelano dopiero w 1936
roku, w pierwszych dniach hiszpańskiej rewolucji, postąpił bowiem szalenie
nieroztropnie, osiedlając się na Balearach.
XXVI
Odkąd państwo odgrywa kluczową rolę w wyznaczaniu kierun ków rozwoju produkcji, a
popyt na wszelkiego rodzaju towary zależy od scentralizowanej, spektakularnej
informacji-reklamy, do której dostosowuje się sektor dystrybucji, wszędzie
konstytu ują się sieci wpływu lub tajne organizacje, tego bowiem wyma gają nowe
warunki prowadzenia zyskownych przedsięwzięć go spodarczych. Owe sieci i
organizacje są więc naturalnym rezul tatem ruchu koncentracji kapitałów, produkcji
i dystrybucji. Brak ekspansji oznacza w tej dziedzinie klęskę, żadne przedsię
biorstwo nie może zaś się powiększyć za pomocą wartości, tech nik czy środków
innych niż te, które charakteryzują współcze sny przemysł, spektakl i państwo. W
ostatecznej analizie można stwierdzić, że ekonomia naszej epoki obrała formę
rozwoju po ciągaj ącą za sobą powszechny rozkwit n o w y c h w i ę z i o p a r t
y c h na o s o b i s t e j z a l e ż n o ś c i i p r o t e k c j i .
Na tym właśnie polega głęboki sens doskonale rozumianej w całych Włoszech maksymy
sycylijskiej mafii: „kto ma pienią198
dze i przyjaciół, może drwić z prawa". W spektakularności zin tegrowanej p r a w a
są u ś p i o n e ; nie ustanowiono ich bo wiem z myślą o nowych technikach
produkcji, a w sferze dystry bucji łatwo je omijać dzięki układom nowego typu.
Spektakl rozlicznych sondaży opinii, demokratycznych wyborów i uno wocześniających
restrukturyzacji skrywa po prostu fakt, że po glądy i preferencje widzów nie mają
już żadnego znaczenia. Niezależnie od tego, kto okaże się zwycięzcą, usłużna
klientela z a d o w o l i się tym, co n a j l i c h s z e , gdyż to właśnie wypro
dukowano z myślą o niej.
Od nieprzyjaciół można się wiele nauczyć. Nie ulega wątpli wości, że z uwagami
młodego Lukacsa o legalności i nielegalno ści zapoznali się nie tylko
rewolucjoniści, ale również funkcjo nariusze państwa, kiedy przyszło im stawić
czoło nowemu i efe merycznemu pokoleniu negacji - Homer powiada: „Taki już los
ludzkich rodów, jak losy nietrwałych liści"*. Panujący, podob nie jak my, mogli
więc oswobodzić się w tej materii ze wszelkich ideologicznych pęt; zresztą sama
praktyka społeczeństwa spek taklu nie sprzyjała już krzewieniu ideologicznych
złudzeń. O nas wszystkich, w gruncie rzeczy, można by rzec, że jeśli nie zagarnęła
nas bez reszty jedna nielegalna działalność, to dlate go, że podjęliśmy się kilku.
XXVII
Tukidydes w sześćdziesiątym szóstym rozdziale ósmej księgi Wojny peloponeskiej
opisuje inny oligarchiczny spisek, pod wie loma względami przypominający obecną
sytuację:
„Z ich grona [to znaczy z grona spiskowców - M I . ] pocho dzili mówcy, a tekst
przemówień był z góry uzgodniony. Pozo stali obywatele nie przemawiali,
zastraszeni wielką liczbą spi skowców. Jeśli się ktoś nawet ośmielił sprzeciwić,
to ginął przy pierwszej nadarzającej się sposobności; sprawców nie poszuki wano, a
w razie podejrzenia sprawy nie dochodzono. Lud mil czał, a był tak przerażony, że
nawet milcząc, za zysk to sobie po czytywał, jeśli uniknął gwałtu. Odwagę
odbierało przekonanie, że spiskowców jest więcej, niż ich było w rzeczywistości.
Ustalić ich liczbę było rzeczą niemożliwą zarówno z powodu wielkości miasta, jak i
dlatego, że poszczególni obywatele nie znali się do200
statecznie. Z tego samego powodu nikt, mimo oburzenia, nie mógł przed drugim żalić
się na swój los ani snuć planów zemsty; łatwo bowiem mógł trafić na nieznajomego,
albo na znajome go, ale niepewnego. Wszyscy demokraci odnosili się do siebie
nieufnie i jeden podejrzewał drugiego o współudział w spisku. Istotnie bowiem
brali w nim udział nawet tacy, co do których nikt by nie przypuścił, że staną po
stronie oligarchów"*.
Jeżeli po takim zaćmieniu historia miałaby znów ukazać swo je oblicze, co zależy
od rezultatu wciąż toczącej się walki, rezul tatu, którego nie można wykluczyć z
niezbitą pewnością, niniej sze Rozważania okażą się przydatne historykom spektaklu
- bez wątpienia najważniejszego wydarzenia w tym stuleciu; wydarze nia, które
najrzadziej ośmielano się objaśniać. Sądzę, że w od miennych warunkach mógłbym się
czuć w pełni usatysfakcjono wany swoją pierwszą rozprawą poświęconą temu
zagadnieniu i troskę o kontynuowanie tych dociekań zostawiłbym komu in nemu.
Uznałem jednak, że w obecnych warunkach nikt inny nie podejmie się tego trudu.
XXVIII
Sieci promocji i kontroli przechodzą niepostrzeżenie w sieci nadzoru i
dezinformacji. Niegdyś wszystkie bez wyjątku spiski były wymierzone w panujący
porządek. Obecnie s p i s k o w a n i e w j e g o i n t e r e s i e to prężnie
rozwijająca się branża. Spiskuje się dziś po to, aby utrzymać spektakularną władzę
i za pewnić jej - jak to tylko ona nazywa - prawidłowe działanie. Spisek ten jest
jej o r g a n i c z n ą c z ę ś c i ą .
Wdraża się już, uwzględniając rozmaite warianty rozwoju wypadków, narzędzia czegoś
na kształt prewencyjnej wojny do mowej. Są to „szczególne organizacje", mające
działać na kilku obszarach zgodnie z potrzebami spektakularności zintegrowa201
nej. Odpowiedzią na najgorszą z ewentualności byłaby tak zwa na taktyka Trzech
Kultur - krotochwilnie nawiązująca do pew nego meksykańskiego placu*,
rozsławionego w 1968 roku; tym razem jednak zastosowana bez białych rękawiczek i
przed wy buchem rewolty. Poza takimi skrajnymi przypadkami skuteczna władza nie
musi wcale sięgać po środki tak drastyczne, jak nie wyjaśnione morderstwa
popełniane na masową skalę lub syste matycznie: sama świadomość, że istnieje taka
możliwość, gma twa obliczenia w wielu dziedzinach. Nie zachodzi już nawet po
trzeba przeprowadzania inteligentnej selekcji ad kominem. Sto sowanie tej metody w
sposób czysto losowy może się wręcz oka zać wydajniejsze.
Wiadomo, że odkąd sztuka umarła, łatwo jest przebrać poli cjantów za artystów.
Najświeższym imitacjom bezzębnego neodadaizmu zezwolono na pysznienie się w
mediach, a więc także na przeobrażanie w pewnym stopniu wystroju oficjalnych rezy
dencji, w czym przypominają błaznów operetkowych monar chów; za jednym zamachem
zapewniono też kulturową przy krywkę wszystkim czynnym lub uśpionym agentom
wpływu. Otwiera się puste pseudomuzea albo pseudoośrodki badań nad twórczością
jakiejś nie istniejącej postaci równie łatwo, jak za pewnia się uznanie
dziennikarzom-policj antom, historykom-policjantom lub powieściopisarzom-
policjantom. Arthur Cravan przewidział zapewne nastanie takich czasów, pisał
bowiem w „Maintenant": „Niebawem na ulicy będzie można spotkać je dynie artystów,
mimo najusilniejszych starań nie znajdzie się już człowieka". Oto sens odwiecznej
odzywki dawnych paryskich apaszów: „Czołem, panowie artyści! Wybaczcie, jeśli się
mylę"*.
Jako że sprawy zaszły tak daleko, nikogo nie powinien już dziwić widok zbiorowych
autorów zatrudnianych przez najno wocześniejsze wydawnictwa, to znaczy te, które
dysponują naj potężniejszymi sieciami komercyjnej dystrybucji. Ponieważ je204
dynie gazety gwarantują autentyczność ich pseudonimów, mogą się nimi wymieniać,
współpracować ze sobą, zastępować się, za trudniać kolejne sztuczne inteligencje.
Ich zadanie polega na wyrażaniu myśli oraz stylu życia epoki, czynią to jednak nie
ze względu na swoją osobowość, lecz na rozkaz. Ci, którzy wierzą, iż są
indywidualnymi i niezależnymi pracownikami literatury, mogą już uczenie dowodzić,
że obecnie Ducasse pokłócił się z hrabią Lautreamontem; Dumas nie jest Maąuetem;
Erckmanna nie wolno pod żadnym pozorem mylić z Chatrianem; że Censier i Daubenton*
boczą się na siebie. Ci autorzy nowego typu wyraźnie naśladują Rimbauda, w tym
przynajmniej wzglę dzie, że „Ja to ktoś inny".
XXIX
Ogólne prawo spektakularności zintegrowanej, ściśle przestrze gane przez tych,
którzy nią zarządzają, głosi że, w tej dziedzinie w s z y s t k o , co m o ż n a u
c z y n i ć , t r z e b a u c z y n i ć . Ozna cza to, że każde nowo wyprodukowane
narzędzie należy zasto sować bez względu na koszty. Nowe środki stają się głównym
205
celem i silą napędową systemu, a także jedynym czynnikiem mogącym wpłynąć w
zasadniczy sposób na rozwój tego systemu, za każdym razem, gdy decyzję o ich
zastosowaniu podejmuje się bez głębszego namysłu. Wprawdzie obecni właściciele
społe czeństwa chcą przede wszystkim zachować określony „stosunek społeczny między
osobami"*, muszą w nim jednak dokonywać bezustannych innowacji technologicznych,
jest to bowiem jedno z tych poleceń, które, przyjmując spadek, zgodzili się
wykonać. Wspomniane prawo dotyczy również służb zajmujących się ochroną dominacji.
Gotowe do użytku narzędzie musi znaleźć zastosowanie, które - z kolei - wzmocni
warunki sprzyjające te mu zastosowaniu. W ten oto sposób procedury wyjątkowe stają
się procedurami permanentnymi.
XXX
Nadzór byłby zapewne o wiele bardziej ścisły i niebezpieczny, gdyby w toku swojej
ewolucji ku totalnej kontroli nie napotkał trudności wynikających z jego własnego
postępu. Istnieje wyraź na sprzeczność między natłokiem gromadzonych informacji o
coraz większej liczbie osób a czasem oraz personelem nie206
zbędnymi dla ich przeanalizowania albo choćby potencjalną wartością tych
informacji. Tę aż nadto obfitą materię trzeba przesiewać na każdym szczeblu: spora
jej część ginie, a reszta jest i tak zbyt obszerna, aby się z nią zapoznać.
Wszędzie bo wiem walczy się o podział zysków, a więc również o prioryteto wy
rozwój tej lub innej potencjalności istniejącego społeczeń stwa, ze szkodą dla
wszystkich innych potencjalności, które wszak, jeśli tylko są ulepione z tej samej
gliny, uchodzą za nie mniej szacowne.
Tak więc tysiące spisków na rzecz panującego porządku zazę biają się i zwalczają
na całym świecie, coraz ściślej splatają się z tajnymi sieciami lub operacjami i
coraz szybciej przenikają do wszystkich dziedzin gospodarki, polityki, kultury.
Zawartość w tej mieszance obserwatorów, dezinformatorów i zadań spe cjalnych stale
wzrasta we wszystkich dziedzinach życia społecz nego. Powszechny spisek nabrał
takiej gęstości, że ukazuje się niemal w świetle dziennym, jedno z jego ogniw może
zacząć krępować lub niepokoić inne, wszyscy ci zawodowi spiskowcy wzajemnie się
bowiem śledzą, nie wiedząc właściwie czemu; al bo też spotykają się przypadkowo,
nie potrafiąc się rozpoznać z niezbitą pewnością. Kto kogo śledzi? Z czyjego
polecenia? Na pozór, tak... Ale w rzeczywistości? Prawdziwe wpływy pozosta ją
ukryte, ostatecznych intencji zaś można się jedynie domyślać z największym trudem,
a zrozumienie ich graniczy z niepodo bieństwem. Nikt nie może zatem twierdzić, że
nie jest wprowa dzany w błąd czy poddawany manipulacji, a sam manipulant tyl ko w
wyjątkowych okolicznościach zakosztuje smaku zwycię stwa. Zresztą takie zwycięstwo
nie oznacza jeszcze, że obrało się właściwą strategię. Taktyczne sukcesy wiodą
niekiedy potęż ne siły na manowce.
Dlatego też, chociaż nadzór stale powiększa swój zasięg - usi łując pokryć całą
przestrzeń społeczną - jak również dysponuje coraz liczniejszym personelem i
potężniejszymi środkami, jego skuteczność ciągle maleje. W tej dziedzinie każdy
środek aspiruje do tego, aby stać się celem i zgodnie z tą aspiracją postępuje.
Nadzór nadzoruje sam siebie i przeciwko sobie spiskuje.
Omar Chajjam nie jest jednak takim optymistą: „Mówiąc ja sno i bez ogródek,
jesteśmy figurkami gry, którą toczą niebiosa; bawią się nami na szachownicy bytu,
a później odkładają do pu dełka nicości".
XXXII
Rewolucja francuska pociągnęła za sobą olbrzymie zmiany w sztuce wojennej. To
właśnie na tej podstawie Clausewitz mógł wprowadzić rozróżnienie, zgodnie z którym
taktyka polega na takim użyciu sił zbrojnych w bitwie, aby zapewnić zwycięstwo,
strategia zaś na wykorzystywaniu zwycięstw, aby osiągnąć cele wojny. Rezultaty tej
zmiany podbiły całą Europę natychmiast i władały nią przez dłuższy czas, ale jej
teoria została sformuło wana dopiero później i rozwijała się nierównomiernie.
Począt kowo dostrzeżono bezpośrednie i pozytywne następstwa głębo kiej
transformacji społecznej: entuzjazm, zwiększona liczeb ność oraz mobilność armii,
zdobywającej zaopatrzenie z oko licznych terenów w drodze rekwizycji, a tym samym
w znacznym stopniu uniezależnionej od magazynów i dowozów. Te czynniki szybko
jednak przestały zapewniać przewagę. W Hiszpanii woj ska francuskie starły się z
przeciwstawnym ludowym entuzja zmem, w Rosji borykały się z trudnościami w
zaopatrzeniu, po wybuchu powstania w Niemczech musiały zaś stawić czoło prze
ważającym siłom. Można jednak powiedzieć, że przełomowy charakter nowej
francuskiej taktyki, na której Bonaparte oparł całą swoją strategię (polegała ona
na wykorzystywaniu zwy210
cięstw p r z e d c z a s e m , niejako na kredyt: należało już na wstępie
opracować manewr i jego rozmaite warianty jako na stępstwo zwycięstwa, wprawdzie
jeszcze nie osiągniętego, ale które niewątpliwie nastąpi już przy pierwszym
starciu), wiązał się również z przymusem porzucenia fałszywych idei. Owa tak tyka
stanęła nagle przed koniecznością oswobodzenia się z błędnych koncepcji, a
równocześnie, we wspomnianych inno wacjach, znalazła środki tego oswobodzenia.
Francuscy żołnie rze pochodzący ze świeżego zaciągu nie potrafili walczyć w linii,
to znaczy zachowywać zwartego szyku bojowego i strzelać na komendę. Dlatego też
rozwijali się w tyralierę i prowadzili ogień dowolny, atakując nieprzyjaciela.
Otóż ogień dowolny okazał się właśnie najbardziej skuteczny, jako że pozwalał naj
pełniej wykorzystać destrukcyjną siłę karabinów, odgrywającą w bitwach ówczesnej
epoki rolę zasadniczą. Myśl wojskowa po wszechnie wzdragała się jednak przed
wyciągnięciem takiego wniosku w stuleciu, które dobiegało właśnie kresu, a
dyskusje nad tą kwestią toczyły się jeszcze niemal przez cały XIX wiek, mimo
niezliczonych przykładów płynących z rzeczywistych walk i nieustannych udoskonaleń
karabinów pod względem zasię gu i szybkostrzelności.
XXXIII
Cytowany już Sardou pisze także: ^Vainement (daremnie) od nosi się do podmiotu, en
vain (bezowocnie) do przedmiotu; inu tilement (bezużytecznie) znaczy bez pożytku
dla kogokolwiek. Pracowaliśmy d a r e m n i e , jeśli ponieśliśmy porażkę,
stracili śmy tylko czas, a nasz trud poszedł na marne. Pracowaliśmy b e z o w o c
n i e , jeśli ułomność naszego dzieła nie pozwoliła nam osiągnąć wyznaczonego
celu. Jeśli nie potrafię dokończyć swojej roboty, pracuję d a r e m n i e ,
marnując czas i wysilając się na próżno. Jeśli po skończeniu roboty, okazuje się,
że jej re212
zultat nie odpowiada moim oczekiwaniom, jeślim nie osiągnął celu, pracowałem b e z
o w o c n i e , a więc zrobiłem coś zbędnego [...]
Konia z rzędem temu, kto zdoła wyłowić z tego bełkotu choćby jedną na poły
zrozumiałą myśl. Nawet ogólna wymowa dzieła ulega zaskakującemu o d w r ó c e n i
u : Debord z 1998 roku opowiada się za osobliwie minimalistycznym programem, który
mógłby dziś z powodzeniem trafić na sztandary jakiejś zjednoczonej lewicy.
Oświadcza, że „prakty ka proletariatu jako klasy rewolucyjnej nie może być
świadomo ścią historyczną obejmującą całość jej świata" (par. 78), następ nie zaś
uściśla tę przestrogę, głosząc, że władza rad, jeśli chce zdobyć uznanie, „nie
będzie mogła sobie wyznaczyć najmniej szego nawet zadania [...]" (par. 179).
Trudno doprawdy pojąć, czemu rewolucjoniści z Tokio, Turynu, Paryża, Berkeley czy
Londynu tak uważnie studiowali Społeczeństwo spektaklu. Książkę Deborda zdoła
zapewne zrozumieć nawet czytelnik nieoswojony z j ę z y k i e m d i a l e k t y k
i , którym przed De216
bordem najbieglej posługiwali się Hegel i Marks. Bez znajomo ści tego języka nie
sposób jej jednak przełożyć (podobnie zresz tą jak nie sposób przełożyć Rozważań o
społeczeństwie spektaklu bez znajomości j ę z y k a „dialektycznej logiki
konfliktu" spod znaku Tukidydesa, Machiavellego, Retza czy Clausewitza). Nie można
jej również przełożyć, jeśli nie dostrzega się i nie rozu mie głównego zabiegu
stylistycznego w Społeczeństwie spekta klu, jakim jest p r z e c h w y t y w a n i
e . W wydaniu z 1998 roku pojęcie détournement zostało przetłumaczone jako
„odwrócenie", co już jest samo w sobie charakterystycznym błędem. Détournement nie
polega bowiem na odwracaniu myśli jakiegoś autora, lecz na przywracaniu jej, jakby
powiedział Hegel, „potęgi negatywności". Przechwycony fragment zostaje wyrwany ze
swojego kontekstu (a niekiedy poddany dodatkowym, często daleko idącym
przekształce niom), traci tym samym w całości lub częściowo swoje pierwot ne
znaczenie, następnie zostaje umieszczony w nowym kontek ście, poszerzonym i
nadrzędnym względem pierwotnego (stając się, jak to określali sytuacjoniści,
częścią „wyższej konstrukcji"), a tym samym otrzymuje znaczenie nowe, wzbogacone,
popra wione i uwspółcześnione, jak gdyby wydobyto z niego drzemią ce w nim
możliwości, pozwolono mu znów się rozwijać. Prze chwytywanie jest więc niezgodą na
martwą, zastygłą kulturę, próbą udrożnienia jej kanałów, ożywienia; jest środkiem
odzy skiwania słów, obrazów, myśli i dzieł, przywracania im wywro towej i
poetyckiej siły, uwalniania ich spod władzy spektaklu; słowem, jest „płynnym
językiem antyideologii". Przechwycenia można znaleźć w większości książek, artyku
łów i filmów Déborda. Tą bojową techniką posługiwali się rów nież inni
sytuacjoniści. Członkowie Międzynarodówki Sytuacjonistycznej starali się bowiem
wyróżniać nie tyle oryginalnością, ile spójnością swojej postawy krytycznej,
radykalną strategią, w której dawne dokonania kulturowe mogłyby znaleźć nowe za
stosowanie, a najświeższe odkrycia - rewolucyjną „instrukcję obsługi".
Sytuacjoniści nie uznawali własności intelektualnej, głosili, że idee, myśli i
dzieła należą do tych, którzy potrafią je 217
udoskonalić. I przywłaszczali sobie wszystko, co ich zdaniem na udoskonalenie
zasługiwało: przechwytywali. Można wprawdzie zrozumieć wywód autora, nie znając
tek stów, które Debord przechwytuje. Ale odkrycie tych źródeł otwiera przed
interpretatorami Społeczeństwa spektaklu nowe obszary analiz. Debord
przechwytując, przybliża się do myśli jakiegoś autora, a jednocześnie oddala się
od niej, poprawia ją, koryguje. Przechwycenie ujawnia więc zarówno to, co w s p ó
l n e , jak i r ó ż n i c ę . Niekiedy zaś znajomość owych źró deł pozwala
uchwycić ukryty sens myśli Deborda. Aby przełożyć fragmenty przechwycone, trzeba
je wpierw rozpoznać. Debord pozostawił tłumaczom skąpe wskazówki w tej sprawie; na
szczęście owe fragmenty pochodzą przeważnie z dzieł wybitnych. Następnie należało
sięgnąć po już istniejące polskie przekłady, jeśli tylko nadawały się do
wykorzystania. Przekłady te trzeba było później zmodyfikować, tak jak to uczy nił
Debord z ich francuskimi odpowiednikami. Tutaj właśnie tłumacz staje przed
największą trudnością. O ile bowiem De bord z niezwykłą pieczołowitością cytował
autorów francuskich, o tyle do płodów francuskich tłumaczy nie miał już tak naboż
nego szacunku: posługiwał się wprawdzie ich przekładami, ale poprawiał je
stylistycznie za każdym razem, gdy uważał to za stosowne. W wielu przypadkach, aby
odróżnić korektę styli styczną od modyfikacji związanej z samą techniką
przechwyty wania, trzeba się było zapoznać z przekładami, z których De bord
korzystał, a niekiedy również z dziełami oryginalnymi. Spróbujmy wyjaśnić tę
trudność na przykładzie. W paragra fie 2 Społeczeństwa spektaklu Debord pisze:
Spektakl jako konkretne odwrócenie życia stanowi samoistny ruch te go, co
nieożywione.
W oryginale:
218
To ostatnie wyrażenie (le mouvement autonome du non-vivant) jest przechwyceniem z
jednego ze wczesnych pism Hegla. He gel pisząc o pieniądzu (urzeczowieniu pracy
oraz potrzeb), twierdzi (Jenaer Systementwürfe I, Klaus Düsing, Heinz Küm merle
[red.], Hamburg 1975, s. 324 [Gesammelte Werke, t. 6.]):
Das Geld ist dieser mateńelle, existierende Begriff, die Form der Einheit oder der
Möglichkeit aller Dinge des Bedürfnisses. Das Bedürfnis und die Arbeit in diese
Allgemeinheit erhoben, bildet so für sich in einem grossen Volk ein ungeheures
System von Gemeinschaftlichkeit und gegenseitiger Abhängigkeit, ein sich in sich
bewegendes Leben des To ten [podkr. - M l . ] , das in seiner Bewegung blind und
elementarisch sich hin und her bewegt, und als ein wildes Tier einer beständigen
stren gen Beherrschung und Bezähmung bedarf. W przekładzie Marka J. Siemka (zob.
György Lukâcs, Młody Hegel, Warszawa 1980, s. 590) fragment ten brzmi następująco:
P i e n i ą d z jest tym właśnie materialnym, istniejącym pojęciem, tą for mą
jedności czy też możliwości wszelkich rzeczy jako przedmiotów po trzeby. Potrzeba
i praca, podniesione do tej ogólności, same dla siebie tworzą przeto w wielkiej
społeczności olbrzymi system wspólnoty i wzajemnej zależności-owo p o r u s z a j
ą c e s i ę w s o b i e samym ż y c i e t e g o , co m a r t w e [podkr. - M.K.],
które w swym ruchu śle po i żywiołowo biegnie we wszystkie strony, i jak dzika
bestia wymaga surowego nadzoru i ciągłego poskramiania.
Debord nie tylko umieszcza Heglowskie wyrażenie w nowym kontekście, ale również je
poprawia: ein sich in sich bewegendes Leben des Toten (we francuskim przekładzie,
z którego Debord korzystał: une vie qui se meut en soi-même autonome d'une réalité
morte) staje się u Déborda mouvement autonome du non-vivant. Jeśli uznać, że jest
to zmiana wykraczająca poza zwykłą korektę stylistyczną - a tak chyba jest w
istocie - podobnej mo dyfikacji należało poddać istniejący przekład polski. Stąd
na miejscu „poruszającego się w sobie samym życia tego, co mar twe" pojawia się
„samoistny ruch tego, co nieożywione". Warto dodać, że w tym właśnie wypadku
znajomość prze chwyconego fragmentu pozwala lepiej zrozumieć wypowiedź 219
Déborda, odczytać myśl wyrażoną w sposób zawoalowany. Czy telnicy, którzy
wzdragają się przed znojem takiej pracy inter pretacyjnej, mogą jednak bez lęku
kontynuować lekturę. Autor, specjalnie dla nich, wyłoży tę samą myśl, tym razem
explicite, w paragrafie 16. Ken Knabb w swoim przekładzie na angielski Œuvres
cinématographiques complètes (1978) ujawnił źródła przechwyceń w filmach Déborda.
Boris Donné prześledził pod tym kątem Mémoires (1958). Obecne polskie wydanie
Społeczeństwa spek taklu - książki przetłumaczonej na kilkadziesiąt języków - jest
pod tym względem prekursorskie. Mam nadzieję, że wymagają cy czytelnik doceni ów
wysiłek i spojrzy nieco łaskawszym okiem na ewentualne niedociągnięcia samego
przekładu. Nie dociągnięć tych byłoby bez wątpienia więcej, gdyby nie stypen dium
francuskiego Centre national du livre, które pomogło tłu maczowi wyzwolić się na
pewien czas spod „prawa rządzącego przemysłową produkcją dekadencji". Pragnę
również gorąco podziękować Alice Debord i Kenowi Knabbowi za życzliwą po moc, a
Katarzynie Chmielewskiej i Adamowi Ryciowi, którzy przekład ten przejrzeli, za ich
światły krytycyzm. W przypisach do Społeczeństwa spektaklu podaję źródła cyta tów
(jeśli autor nie zasygnalizował ich w tekście). Zaznaczam również źródła tych
przechwyconych fragmentów, które zdoła łem zlokalizować. Wreszcie przytaczam
polskie przekłady, jeśli z nich korzystałem. W przypadku Rozważań zamieściłem też
kilka przypisów rzeczowych.
SPOŁECZEŃSTWO SPEKTAKLU Rozdział I KULMINACJA ODDZIELENIA (La séparation achevée)
Motto Ludwik Feuerbach, przedmowa do drugiego wydania O Istocie chrze ścijaństwa,
tłum. Adam Landman, Warszawa 1959, s. 28. 1 Z y c i e s p o ł e c z e ń s t w , w
których panują n o w o c z e s n e wa runki p r o d u k c j i , p r z y p o m i n
a o l b r z y m i e z b i o r o w i s k o s p e k t a k l i - przechwycenie
pierwszego zdania Kapitału Marksa: „Bogactwo społeczeństw, w których panuje
kapitalistyczny sposób pro dukcji, występuje jako «olbrzymie zbiorowisko towarow»"
(t. 1, tłum. Henryk Lauer, Warszawa 1970, s. 47). 2 s t a n o w i s a m o i s t n
y ruch t e g o , co n i e o ż y w i o n e - prze chwycenie z Jenenser
Realphilosophie Hegla: „P i e n i ą d z jest tym wła śnie materialnym, istniejącym
pojęciem, tą formą jedności czy też moż liwości wszelkich rzeczy jako przedmiotów
potrzeby. Potrzeba i praca, podniesione do tej ogólności, same dla siebie tworzą
przeto w wielkiej społeczności olbrzymi system wspólnoty i wzajemnej zależności -
owo poruszające się w sobie samym życie tego, co martwe, które w swym ru chu ślepo
i żywiołowo biegnie we wszystkie strony, i jak dzika bestia wymaga surowego
nadzoru i ciągłego poskramiania" (cyt. za: Gyórgy Lukacs, Młody Hegel, tłum. Marek
J. Siemek, Warszawa 1980, s. 590). 4 Przechwycenie z Kapitału Marksa: „Odkrył
[Wakefield], że kapitał nie jest rzeczą, lecz zapośredniczonym przez rzeczy
stosunkiem społecz nym między osobami" (t. 1, tłum. Jerzy Heryng, Warszawa 1970,
s. 843).
221
6 N i e j e s t d o p e ł n i e n i e m r e a l n e g o świata, j e g o d e k o r
a cyjną oprawą - Debord podkreśla w tym passusie różnice między spektaklem a
religią, nawiązując do fragmentu Marksowskiego Przy czynku do krytyki heglowskiej
filozofii prawa. Wstęp: „Religia jest ogólną teorią tego świata, jego
encyklopedycznym skrótem, jego logiką w po pularnej formie, jego
spirytualistycznym point d'honneur, jego entu zjazmem, jego sankcją moralną, jego
uroczystym dopełnieniem, jego ogólną racją bytu i pocieszeniem" (tłum. Leszek
Kołakowski, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła [dalej: MED], t. 1, Warszawa
1960, s. 457). 7i8 Debord ujmuje tu pojęcia w ich wzajemnym odniesieniu i ruchu,
wzo rując się przy tym wyraźnie na Heglowskiej dialektyce. 9 Przechwycenie z
przedmowy do Fenomenologii ducha Hegla: „podob nie i fałsz jest momentem prawdy
już nie jako fałsz" (tłum. Adam Landman, t. 1, Warszawa 1963, s. 52). 12 „co s i ę
u k a z u j e , j e s t dobre; a co j e s t d o b r e u k a z u j e s i ę " -
przechwycenie z Zasad filozofii prawa Hegla: „Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a
co jest rzeczywiste, jest rozumne" (tłum. Adam Landman, Warszawa 1969, s. 17). 13
Jest s ł o ń c e m , k t ó r e nigdy n i e z a c h o d z i nad i m p e r i u m n o
w o c z e s n e j b i e r n o ś c i - nawiązanie do powiedzenia, które pierwotnie
odnosiło się do cesarstwa Karola V, a następnie do impe rium brytyjskiego. 14 c e
l j e s t niczym, r o z w ó j zaś - w s z y s t k i m - nawiązanie do słynnego
stwierdzenia Eduarda Bernsteina: „To, co nazywamy osta tecznym celem, jest dla
mnie niczym, ruch jest wszystkim". 17 mieć z a s t ą p i ł o być - Debord odwołuje
się tu do Marksowskich Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r.: „Miejsce w
s z y s t -
222
kich zmysłów fizycznych i duchowych zajęła więc prosta alienacja w s z y s t k i c
h tych zmysłów - zmysł p o s i a d a n i a " (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, t.
1, Warszawa 1960, s. 582). Paragrafy 18 i 19 od noszą się do tego samego tekstu
Marksa, a w szczególności do frag mentów dotyczących uspołecznienia zmysłów:
„Zmysły stały się więc bezpośrednio w swej praktyce t e o r e t y k a m i "
(ibid.). 18 Kiedy rzeczywisty świat przekształca się w zwykłe obra zy, z w y k ł e
obrazy stają się r e a l n y m i b y t a m i - przechwy cenie ze Świętej rodziny
Marksa i Engelsa: „Człowiek, dla którego ś w i a t z m y s ł o w y stał się c z y
s t ą ideą, przekształca, na od wrót, czyste idee w i s t o t y z m y s ł o w e "
(tłum. Salomon Filmus, MED, t. 2, Warszawa 1961, s. 229). 19 Nie urzeczywistnia
filozofii, ufilozoficznia rzeczywi s t o ś ć - nawiązanie do Marksowskiej
koncepcji „urzeczywistnienia fi lozofii": „Słowem, nie możecie znieść filozofii
nie urzeczywistniając
223
Wprowadzeniu do krytyki ekonomii politycznej: „[Pewne] określenia od noszą się
zarówno do najnowszej, jak do najdawniejszej epoki" (tłum. Edward Lipiński, MED,
t. 13, Warszawa 1966, s. 704). 24 Fetyszystyczny pozór czystej przedmiotowości
sto s u n k ó w s p e k t a k u l a r n y c h [...]-nawiązanie zarówno do ustaleń
Marksa zwartych w słynnym podrozdziale Kapitału: Fetyszystyczny cha rakter towaru
i jego tajemnica, jak i do rozwinięcia tej problematyki w Historii i świadomość
klasowej Lukacsa (rozdział: Urzeczowienie i świadomość proletariatu). 28 „ s a m o
t n y c h tłumów" - aluzja do książki Davida Riesmana, Sa motny tłum (tłum. Jan
Strzelecki, Warszawa 1971). 29 W s p e k t a k l u p e w n a c z ę ś ć ś w i a t a
[...] w o b e c n i e g o n a d r z ę d n a - przechwycenie z Marksowskich Tez o
Feuerbachu: „Przeto dochodzi ona [materialistyczna teoria - M L ] siłą rzeczy do
te go, że dzieli społeczeństwo na dwie części, z których jedna jest wynie siona
ponad społeczeństwo" (tłum. nie ustal., MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 6). S p e k t
a k l j e d n o c z y to, c o r o z d z i e l o n e , a l e j e d n o c z y to
wyłącznie w rozdzieleniu - przechwycenie z Hegla (Theolo gische Jugendschriften):
„W miłości są jeszcze dwie oddzielne strony, ale już nie jako oddzielne, lecz jako
jedno, i żywa istota czuje tu inną żywą istotę" (cyt. za: György Lukäcs, Młody
Hegel, tłum. Marek J. Siemek, Warszawa 1980, s. 219). 30 W y o b c o w a n i e w i
d z a [...] i p r a g n i e n i a - przechwycenie z Rę kopisów ekonomiczno-
fiłozoficznych z 1844 r. Marksa: „Jej [ekonomii politycznej - M I . ] podstawową
zasadą jest samowyrzeczenie, wyrze czenie się życia i wszelkich ludzkich potrzeb.
[...] Im mniej j e s t e ś , im słabiej przejawiasz swoje życie, tym więcej masz,
tym większe jest twoje w y a l i e n o w a n e życie, tym więcej gromadzisz swojej
wyalieno wanej istoty" (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, 1.1, Warszawa 1960, s.
593). 224
31 S p e k t a k l j e s t mapą t e g o n o w e g o świata, mapą p o k r y w a j
ą c ą się z p r z e d s t a w i o n y m t e r y t o r i u m - odwrócenie znanego
twierdzenia Alfreda Korzybskiego: „mapa nie jest teryto rium". 33 Wyraźne
nawiązanie do Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r. Marksa, w których
utrzymany w podobnej stylistyce opis zjawiska wy obcowania pojawia się
kilkakrotnie: „Przyswojenie przedmiotu ozna cza tak daleko idące wyobcowanie, że
im więcej przedmiotów robotnik produkuje, tym mniej może posiadać i tym bardziej
dostaje się we wła dzę swego produktu, kapitału. [...] im bardziej robotnik się
spracowuje, tym potężniejszy staje się obcy świat przedmiotów, który tworzy ja ko
coś, co mu się przeciwstawia, tym uboższy staje się on sam, jego świat wewnętrzny,
tym mniej jest jego własnością. Podobnie jest z reli gią. Im więcej człowiek
wkłada w boga, tym mniej zachowuje w sobie samym. [...] im więcej robotnik
produkuje, tym mniej może konsumo wać, im więcej tworzy wartości, tym bardziej
staje się bezwartościowy, wzgardzony, im piękniejszego kształtu jest jego produkt,
tym bardziej kaleki jest robotnik, im bardziej cywilizowany jego produkt, tym bar
dziej barbarzyński staje się on sam, im bardziej rośnie potęga pracy, tym bardziej
bezsilny staje się robotnik, im większej inteligencji wyma ga praca, tym bardziej
tępy i ujarzmiony przez przyrodę staje się sam robotnik" (tłum. Konstanty
Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 548-549).
Rozdział II TOWAR JAKO SPEKTAKL (La marchandise comme spectacle) Motto Gyórgy
Lukacs, Historia i świadomość klasowa, tłum. Marek J. Siemek, Warszawa 1988, s.
203, 209. 35 P o z n a j e m y w tym n a s z e g o s t a r e g o n i e p r z y j a
c i e l a -prze chwycenie z Marksa (Przemówienie wygłoszone w rocznicę «The
People's Paper» 14 kwietnia 1856 roku w Londynie): „Wśród zjawisk, które na pełnia
trwogą burżuazję, arystokrację i nieszczęsnych apostołów regre su, poznajemy
naszego dzielnego przyjaciela Robina Goodfellowa, sta-
225
rego kreta, który tak żwawo potrafi ryć pod ziemią, poznajemy czci godnego
pioniera - rewolucję" (tłum. Zygmunt Bogucki, Jerzy Nowacki, MED, t. 12, Warszawa
1967, s. 4). wydaje s i ę na p i e r w s z y rzut o k a [...] towar - nawiązanie
do fragmentu z Kapitału Marksa: „Towar wydaje się na pierwszy rzut oka rzeczą samą
przez się zrozumiałą, trywialną. Analiza wykazuje, że jest to rzecz diabelnie
zawikłana, pełna metafizycznych subtelności i kruczków teologicznych" (t. 1, tłum.
Henryk Lauer, Warszawa 1970, s. 91). 36 z a s a d y f e t y s z y z m u t o w a r
o w e g o - aluzja do tytułu jednego z podrozdziałów Marksowskiego Kapitału:
Fetyszystyczny charakter to
226
45 Ten paragraf nawiązuje luźno do niektórych fragmentów Kapitału Marksa
(podrozdział: Wzrastające wytwarzanie przeludnienia względne go, czyli rezerwowej
armii przemysłowej). 47 Tendencja zniżkowa wartości użytkowej - nawiązanie do
„prawa zniżkowej tendencji stopy zysku" (omawianego w trzecim dzia le części
pierwszej trzeciej księgi Kapitału Marksa). 51 Z w y c i ę s t w o s a m o i s t n
e j e k o n o m i i j e s t z a r a z e m zwia s t u n e m j e j k l ę s k i -
przechwycenie z Marksa (list do Arnolda Rugego z września 1843 roku): „Podnosząc
system przedstawicielski z je go formy politycznej do formy ogólnej i ukazując
prawdziwe znaczenie tego systemu, zmusza on zarazem tę część społeczeństwa, żeby
wyszła poza siebie, gdyż jej zwycięstwo oznacza jednocześnie jej koniec" (tłum.
Edda Werfel, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 418). 52 G d z i e b y ł o e k o n o m i
c z n e „to", tam ma być „ja"-prze chwycenie z Wykładów ze wstępu do psychoanalizy
Sigmunda Freuda: „Gdzie było «to», tam ma być «ja»" (tłum. Paweł Dybel, Warszawa
1995, s. 92). 53 towar przegląda się w stworzonym przez siebie świe c i e -
odwrócenie sformułowania Marksa z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r:
„[człowiek - M.K.] ogląda siebie w stworzonym przez siebie świecie" (tłum.
Konstanty Jażdżewski, MED, 1.1, Warsza wa 1960, s. 554).
jów).
63 W obu wypadkach jest tylko obrazem s z c z ę ś l i w e g o z j e d n o c z e n
i a o t o c z o n e g o r o z p a c z ą i trwogą w n i e r u c h o m y m s e r c
u n i e s z c z ę ś c i a - odwrócenie fragmentu Moby Dicka: „I tak oto, choć je
otaczał krąg za kręgiem lęku i trwogi, owe niepojęte stworzenia, znajdujące się
pośrodku, swobodnie i bez obawy oddawały się wszelkim pokojowym zajęciom, a nawet
z pogodą rozko szowały się pustotą i uciechą. Ale tak samo przecie pośród
huragano wego Atlantyku mojego jestestwa, zawsze w środku raduję się niemym
spokojem i podczas gdy ważkie planety nie ustającej zgryzoty obracają się wokoło
mnie, gdzieś głęboko, gdzieś daleko w głębi lądu nadal się pławię w wieczystej
słodyczy radości" (Herman Melville, Moby Dick, czyli biały wieloryb, tłum.
Bronisław Zieliński, t. 2, Warszawa 1954, s. 124). 66 Troi - w oryginale Debord
posługuje się łacińską nazwą Troi (Ilion) prawdopodobnie po to, aby ułatwić
czytelnikom zrozumienie aluzji za wartej w kolejnym zdaniu. S p e k t a k l n i e
o p i e w a już m ę ż ó w ani o r ę ż a [...] to, rzecz jasna, nawiązanie do
pierwszych ńćw Eneidy Wergiliusza: Arma virumque cario („oręż i męża opiewam"). W
tej ś l e p e j w a l c e [...] c o ś w y ż s z e g o [...] - przechwycenie z
Wykładów zfilozofiidziejów Hegla: „To wszakże, że żywe jednostki i na rody, dążąc
do swoich celów i spełniając je, są zarazem narzędziami i środkami celów wyższych
i szerszych, o których wcale nie wiedzą i dla których pracują bezwiednie, jest
właśnie czymś, co mogło być i w istocie było kwestionowane, czemu wielokrotnie już
zaprzeczano, co nawet po gardliwie okrzyczano, nazywając tworem fantazji i
filozofią" (tłum. Ja nusz Grabowski, Adam Landman, 1.1, Warszawa 1958, s. 38-39).
towar staje s i ę ś w i a t e m , co j e s t r ó w n o z n a c z n e z u t o w a r
o w i e n i e m świata - przechwycenie z Różnicy między demokrytejską a
epikurejskąfilozofiąprzyrody Marksa: „Konsekwencją tego zwro tu jest więc to, że
ufilozoficznienie się świata jest zarazem ześwieczczeniem się filozofii" (tłum.
Irena Krońska, Warszawa 1966, s. 51).
228
chytrości towarowego rozumu koncepcji „chytrości rozumu".
p o s z c z e g ó l n e i n t e r e s y t o w a r ó w z w a l c z a j ą s i ę i są
s k a z a n e na z a g ł a d ę [...]- przechwycenie z Wykładów z filozofii dziejów
Hegla: „Interesy szczegółowe zwalczają się wzajemnie i część ich skazana jest na
zagładę" (tłum. Janusz Grabowski, Adam Landman, t. 1, Warszawa 1958, s. 49). 67 k
o n w u l s j o n i ś c i - tym mianem określano jansenistów, którzy na cmentarzu
św. Medarda, gdzie pochowano ich diakona, Francois de Paris, prezentowali wszelkie
możliwe objawy histerii i epilepsji, usiłu jąc w ten sposób dowieść słuszności
swej sprawy. 71 ruch j e s t dla n i e g o s t a n e m n a t u r a l n y m , c h o
ć najbar d z i e j p r z e c i w n y m j e g o s k ł o n n o ś c i o m -
przechwycenie z Myśli Pascala (urywek fragmentu 72 w układzie Leona Brunscłwicga):
„Jest to stan naturalny, najbardziej wszelako przeciwny naszym skłonnościom [...]"
(tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Kraków 2003, s. 22).
229
wisty ruch, który znosi stan obecny" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3,
Warszawa 1961, s. 38). 74 L u d z i e [...] s w o j e w z a j e m n e s t o s u n
k i - przechwycenie z Ma nifestu komunistycznego Marksa i Engelsa: „Wszystko, co
stanowe i za krzepłe, znika, wszystko, co święte, ulega sprofanowaniu i ludzie mu
szą wreszcie spojrzeć trzeźwym okiem na swoją pozycję życiową, na swoje wzajemne
stosunki" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 517-518). 76 świata, in
H e g l a n i e z a d o w a l a ł o już interpretowanie t e r p r e t o w a ł
zmianę ś w i a t a - aluzja do słynnej jedenastej Tezy o Feuerbachu Marksa:
„Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go
zmienić" (tłum. nie ustal., MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 8). Owo m y ś l e n i e h
i s t o r y c z n e [...] post fe s tum-aluzja do wy powiedzi Hegla: „filozofia
przychodzi zawsze za późno. Jako myśl o świecie pojawia się ona dopiero wtedy,
kiedy rzeczywistość zakończy ła już proces kształtowania i stała się czymś
gotowym" (Zasady filozo fii prawa, tłum. Adam Landman, Warszawa 1969, s. 21).
„gloryfikując t o , co i s t n i e j e " - cytat z artykułu Karla Korscha Thesen
uberHegel und die Revolution („Der Gegner" 1932, R. 6, nr 3). a b s o l u t n e g
o b o h a t e r a , który u c z y n i ł to, co chciał, c h c i a ł t e g o , co
uczynił-przechwycenie z nie wydanych po pol sku uzupełnień (Zusatze) do
Encyklopedii nauk filozoficznych Hegla (addendum do § 140). uznać p o s i e d z e
n i e j e d y n e g o trybunału, w którym prawda m o ż e o g ł o s i ć swój wyrok,
za z a m k n i ę t e - aluzja do zapożyczonego przez Hegla (Encyklopedia nauk
filozoficznych, § 548) od Friedricha Schillera twierdzenia: Die Weltgeschichte ist
das Weltgeńcht (Dzieje powszechne to sąd nad światem). 79 w Manifeście z 1847 roku
[...]- chodzi rzecz jasna o Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa Zacytujmy
fragment listu Deborda 230
(z 18 czerwca 1973 roku) do Jaapa Kloostermana, holenderskiego tłu macza
Społeczeństwa spektaklu: „Co się tyczy manifestu z 1847 roku: to nie bernsteinizm
ani, mam nadzieję, erudycyjna pedanteria skłoniły mnie do posłużenia się tą datą.
Oto moje motywy. Tekst był omawiany i redagowany w 1847 roku, wtedy też został
przyjęty. W styczniu 1848 roku leży w drukarni, ukazuje się dopiero w lutym, a
więc spóź nia się na rewolucję lutową, która nie zwróci na niego uwagi (również w
samych Niemczech pozostanie zresztą stosunkowo nieznany). Sądzę, że określenie «
Manifest z 1848 roku» sugerowałoby związek tego tek stu z rewolucjami owego roku,
jak gdyby wynikał z tych doświadczeń (to w oczach ignorantów) lub też wywarł na
nie zasłużony wpływ (jak prawdopodobnie mniema większość dzisiejszych działaczy).
Ponadto, jeśli nawet książki datuje się w przybliżeniu na rok ich wydania, plat
formę organizacji (manifest «partii komunistycznej») można datować na moment jej
przyjęcia. Dzięki temu przypominamy, że manifest sfor mułowano przed bitwą [...]"
(Guy Debord, Correspondance, t. 5: Janvier 1973-décembre 1978, Paris 2005, s. 61-
62). 80 h i s t o r y c z n e rany n i e p o z o s t a w i a ł y ż a d n y c h b l
i z n - n a wiązanie do Heglowskiej Fenomenologii ducha: „Rany ducha goją się i
nie pozostawiają po sobie blizn" (tłum. Adam Landman, t. 2, Warsza wa 1963, s.
274). „Ze w s z y s t k i c h n a r z ę d z i [...] sama k l a s a r e w o l u c y
j n a " - cytat z Nędzy filozofii Marksa (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 4,
Warszawa 1962, s. 198). 81 Francuskie dépassement tłumaczę jako przezwyciężenie.
Jest to odpo wiednik Heglowskiej Aufhebung, a więc takiego zniesienia rzeczy czy
pojęcia, które stanowi jednocześnie ich urzeczywistnienie. 83 b e z b r o n n y c
h p r o r o k ó w - określenie zaczerpnięte od Machiavellego, który rozróżnia w
Księciu „uzbrojonych" i „bezbronnych pro roków" (do tej ostatniej kategorii
zaliczając Savonarole). 84
świadomość
pojawia
[...]-por. 231
232
społeczeństwa; słowem, takiej warstwy, która stanowiąc c a ł k o w i t e z a p r z
e p a s z c z e n i e c z ł o w i e k a , może odzyskać samą siebie tylko przez c
a ł k o w i t e o d z y s k a n i e c z ł o w i e k a . Tym rozkładem spo łecznym
w postaci odrębnego stanu jest p r o l e t a r i a t " (tłum. Leszek Kołakowski,
MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 471-472). 89 „ s u b i e k t y w n a t e n d e n c j
a a u t o r a [...] nie ma nic w s p ó l n e g o z j e g o w ł a ś c i w y m w y
w o d e m " - cytat z listu Marksa do Engelsa z 7 grudnia 1867 roku (za: Karol
Marks, Fryderyk Engels, Li sty o «Kapitale», Zbigniew Grabowski, Maria Bilewicz
[red.], Warszawa 1957, s. 153). 90 „w k t ó r y c h t e o r i a praxis z n a j d u
j e s w o j e p o t w i e r d z e nie, s t a j ą c się t e o r i ą praktyczną" -
nawiązanie do Historii i świadomości klasowej Lukacsa. n a j w z n i o ś l e j s z
ą prawdą [...] b y ł o s a m o j e g o i s t n i e n i e , j e g o praca - aluzja
do zdania z Wojny domowej we Francji Marksa: „Wielkim społecznym dokonaniem Komuny
było samo jej istnienie, jej działanie" (tłum. nie ustal., MED, t. 17, Warszawa
1968, s. 395). 91 „Pośród l u d o w e j burzy [...] w ł a ś n i e p o t ę ż n i e
j s z a " - frag ment listu Michaiła A. Bakunina do Alberta Richarda z sierpnia
1870 roku. 92
Anarchiści
chcą urzeczywistnić
pewien
ideal-przechwy
cenie z Wojny domowej we Francji Marksa: „Klasa robotnicza ma urze czywistnić nie
jakieś ideały, lecz wyzwolić pierwiastki nowego społe czeństwa, które się już
rozwinęły w łonie chylącego się do upadku spo łeczeństwa burżuazyjnego" (tłum. nie
ustal., MED, t. 17, Warszawa 1968, s. 391). 103 „demokratyczna dyktatura
proletariatu i chłopstwa"hasło Lenina.
233
na X Z j e ź d z i e - atak bolszewików na twierdzę kronsztadzką (za jętą przez
zbuntowanych marynarzy opowiadających się za władzą rad) rozpoczął się 8 marca
1921 roku, co zbiegło się z otwarciem w Piotrogrodzie X Zjazdu Rosyjskiej Partii
Komunistycznej (bolszewików). 107 B i u r o k r a t y c z n e a t o m y [...]-
przechwycenie z Heglowskiej Fe nomenologii ducha: „ w i e l o ś ć osobowych
atomów" (tłum. Adam Landman, t. 2, Warszawa 1963, s. 57). p a n e m ś w i a t a
[...] w y ż s z y od n i e j d u c h - przechwycenie z Fe nomenologii ducha: „Ten
pan świata jest w ten sposób dla siebie osobą absolutną, obejmującą zarazem
wszelkie istnienie, osobą, dla której świadomości nie istnieje żaden wyższy od
niej duch" (ibid.). „ R z e c z y w i s t ą ś w i a d o m o ś ć [...] swych
poddanych"; „bu r z y c i e l s k i m p a n o s z e n i e m s i ę w tym p o z b a
w i o n y m i s t o t y g r u n c i e " - cytaty z Fenomenologii ducha (ibid., s.
59). 112 Gdy w 1923 roku L u k a c s [...] - Debord nawiązuje tu do arty kułu
Lukacsa: Metodyczne uwagi w kwestii organizacji, napisanego we wrześniu 1922 roku
i wydanego rok później w zbiorze Historia i świa
domość klasowa.
„ c a ł o k s z t a ł t e m s w o j e j o s o b o w o ś c i " - Debord nawiązuje
do wypowiedzi Lukacsa ze wspomnianego wyżej artykułu. Lukacs opisu jąc różnice
między partią komunistyczną a „dawnym typem partyjnych organizacji", a więc
partiami mieszczańskimi lub „oportunistycznymi partiami robotniczymi", twierdził,
że te ostatnie „nigdy nie mogą objąć całokształtu osobowości swych członków, co
więcej, nie mogą nawet do tego dążyć". I dalej: „Rzeczywiście aktywne uczestnictwo
we wszystkich wydarzeniach, rzeczywiście praktyczna postawa wszystkich członków
organizacji są możliwe tylko dzięki temu, że włączy się w nią całokształt ich
osobowości" (Gyórgy Lukacs, Historia i świadomość klasowa, tłum. Marek J. Siemek,
Warszawa 1988, s. 563). „ e g z a m i n o w a ć s w o i c h c z ł o n k ó w [...]
o r g a n i z a c j a p o l i t y c z n a n i e może" - cytat z artykułu Lenina z
13 maja 1909 roku O stosunku partii robotniczej do religii (w: Dzieła, tłum. nie
ustal., t. 15, Warszawa 1956, s. 403).
234
114 rewolucji ucieleśniającej permanentne panowanie t e r a ź n i e j s z o ś c i
nad p r z e s z ł o ś c i ą [...]-nawiązanie doAffl/iifestu komunistycznego Marksa
i Engelsa: „W społeczeństwie burżuazyjnym przeszłość panuje więc nad
teraźniejszością, w społeczeństwie ko munistycznym - teraźniejszość nad
przeszłością (tłum. nie ustal MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 530). p r o l e t a r i
a t n i e m o ż e s i ę p r a w d z i w i e r o z p o z n a ć [...], że z o s t a
ł u s u n i ę t y na m a r g i n e s życia - przechwycenie z Przy
235
dając sobie wszakże trudu jej należytego rozwinięcia, zob. na przykład Manifest
Komunistyczny (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 536): „Gdy w walce z
burżuazją proletariat siłą rzeczy jednoczy się w klasę, poprzez rewolucję staje
się klasą panującą i jako klasa panu jąca, znosi przemocą dawne stosunki
produkcji, to wraz z tymi stosun kami produkcji znosi warunki istnienia
przeciwieństw klasowych, zno si w ogóle klasy i tym samym swoje własne panowanie
jako klasy" czy Anty-Duhringa Engelsa (tłum Paweł Hoffman, MED, t. 20, Warszawa
19, s. 312): „ P r o l e t a r i a t o b e j m u j e w ł a d z ę p a ń s t w o w ą
i z a m i e n i a ś r o d k i p r o d u k c j i n a j p i e r w we w ł a s n o ś ć
p a ń s t w o w ą . Tym samym jednak znosi on sam siebie jako proletariat, znosi
wszystkie różnice klasowe i przeciwieństwa klasowe, a zatem i państwo jako
państwo". Skądinąd Engels przepisał żywcem to zdanie ze swojego wcześniejszego
dzieła Rozwój socjalizmu od utopii do nauki (tłum. Antoni Bal, MED, t. 19,
Warszawa 1972, s. 242). 121 o r ę ż e m j e s t w ł a ś n i e istota s a m y c h w
a l c z ą c y c h - prze chwycenie z Heglowskiej Fenomenologii ducha: „Orężem tym
nie jest nic innego, jak tylko ich własna [scil. stron walczących] istota [...]"
(tłum. Adam Landman, t. 2, Warszawa 1963, s. 429). 123 ludzi bez w la śc i wośc i
- nawiązanie do tytułu powieści Roberta Musila Człowiek bez właściwości.
Rozdział V CZAS I HISTORIA (Temps et histoire) Motto William Szekspir, Król Henryk
IV Część pierwsza, akt V, scena 2, tłum. Leon Ulrich, w: Dzieła dramatyczne, t. 3:
Kroniki, Warszawa 1981. 125 „istota negatywna, która istnieje o tyle, o i l e z n
o s i j a kiś byt" - cytat z Heglowskiej Fenomenologii ducha (tłum. Adam Landman,
t. 1, Warszawa 1963, s. 364). „Sama h i s t o r i a [...] c z ł o w i e k i e m "
- cytat z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r. Marksa (tłum. Konstanty
Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 586). 236
H i s t o r i a z a w s z e i s t n i a ł a , ale nie z a w s z e w p o s t a c i
hi s t o r y c z n e j - przechwycenie z Marksa (list do Arnolda Rugego z września
1843 roku): „rozum istniał zawsze, choć nie zawsze w ro zumnej formie" (tłum. Edda
Werfel, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 417). 126 „rzeczywistej przyrody człowieka";
„kształtuje się w historii ludzkiej - w akcie narodzin s p o ł e c z e ń s t w a l
u d z k i e g o " - cytaty z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r.
Marksa: „Przyroda kształtująca się w historii ludzkiej - w akcie naro dzin
społeczeństwa ludzkiego - jest r z e c z y w i s t ą przyrodą człowie ka, dlatego
przyroda kształtowana - aczkolwiek w w y a l i e n o w a n e j postaci - przez
przemysł jest prawdziwą przyrodą a n t r o p o l o g i c z ną" (tłum. Konstanty
Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 586). 127 „ t u ł a c z k a n o m a d ó w
j e s t w g r u n c i e r z e c z y t y l k o for malna, gdyż d o k o n u j e się
w o b r ę b i e j e d n o r o d n y c h p r z e s t r z e n i " - cytat z
Heglowskich Wykładów z filozofii dziejów. Francuskie wydanie, zatytułowane La
raison dans l'histoire, opiera się na innym wydaniu niemieckim niż tłumaczenie
Landmana (tzn. na edycji Johannesa Hoffmeistra, a nie Karla Hegla), dlatego też w
pol skim przekładzie próżno by szukać tego fragmentu. 130 „Zimne s p o ł e c z e ń
s t w a " - rozróżnienie „społeczeństw zimnych" (które badają etnologowie) i
„społeczeństw gorących" (którymi zajmu ją się historycy) pochodzi od Claude'a
Lévi-Straussa. Pojawia się ono między innymi w wywiadzie udzielonym Georges'owi
Charbonnierowi (zob. Rozmowy z Claude Levi-Straussem, tłum. Jacek Trznadel,
Warsza wa 1968, s. 28). 131 „Pisma są m y ś l a m i państwa, a r c h i w a - j e g
o p a m i ę c i ą " - cytat z Kwietnego pyłu Novalisa (w: Uczniowie z Sais. Proza
filozoficz na - studia -fragmenty, tłum. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 107).
133 „ H e r o d o t z H a l i k a r n a s u p r z e d s t a w i a tu wyniki swych
badań, żeby [...] d z i e j e l u d z k i e z b i e g i e m c z a s u nie za-
237
tarły się w p a m i ę c i [...]"- pierwsze zdanie Dziejów Herodota (tłum. Seweryn
Hammer, Warszawa 2003, s. 19). 134 w wydatkowaniu ż y c i a s p o ł e c z n e g o
[...]-aluzja do pojęcia „wydatkowanie" (dépense) Georges'a Bataille'a. 136 który k
a z a ł n a r o d o m p o w s t a w a ć i g i n ą ć - przechwycenie z Ideologii
niemieckiej Marksa i Engelsa: „handel, który przecież nie jest niczym innym jak
wymianą wytworów różnych jednostek i krajów, panuje nad całym światem przez
stosunek popytu i podaży - stosunek, który, jak powiada pewien ekonomista
angielski, unosi się nad ziemią na podobieństwo starożytnego fatum i niewidzialną
ręką dzieli pomię dzy ludzi szczęście i nieszczęście, zakłada państwa i burzy je,
każe na rodom powstawać i ginąć [...]" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3,
Warszawa 1961, s. 38). 137 „organizacji u s t r o j u w o j s k o w e g o
[zdobywców] p o d c z a s s a m e g o p o d b o j u " z „siłami w y t w ó r c z y
m i , k t ó r e z a s t a no w krajach p o d b i t y c h " - cytaty z Ideologii
niemieckiej Mark sa i Engelsa (ibid. s. 72). 139 „jakże p i ę k n a j e s t m ł o
d o ś ć , która tak s p i e s z n i e umy ka!" - fragment pieśni Trionfo di Bacco
e Arianna Wawrzyńca Wspa niałego brzmi w oryginale następująco: Quant'è bella
giovinezza/ che si
fugge tuttavia!
140 R u s z o n o z p o s a d b r y ł ę ś w i a t a - w oryginale: Le monde a
changé de base. Aluzja do słów Międzynarodówki. 143 „ H i s t o r i a t e d y o n
g i i s t n i a ł a , a l e d z i s i a j h i s t o r i i już n i e m a" - cytat z
Nędzy filozofii Marksa (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 4, Warszawa 1962, s.
152).
238
144 „Dla t a k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a c h r z e ś c i j a ń s t w o z j
e g o k u l t e m a b s t r a k c y j n e g o c z ł o w i e k a [...] stanowi n a
j o d p o w i e d n i e j s z ą f o r m ę religii" - cytat z Kapitału Marksa (t.
1, tłum. Henryk Lauer, Warszawa 1970, s. 99).
239
156 w s p e k t a k u l a r n y m c z a s i e p r z e s z ł o ś ć g ó r u j e nad
t e r a ź n i e j s z o ś c i ą - por. s. 235, pierwszy przypis do par. 114. 159
Aby n a d a ć p r a c o w n i k o m s t a t u s [...] z tą p i e r w o t n ą e k s
p r o p r i a c j ą p r a c o w n i k ó w - nawiązanie do słynnego roz działu
Kapitału poświęconego akumulacji pierwotnej: „Tak więc histo ryczny proces, który
wytwórców przekształca w robotników najem nych, występuje, z jednej strony, jako
ich wyzwolenie z poddaństwa i przymusu cechowego - i jedynie ta strona istnieje
dla naszych burżuazyjnych dziejopisów. Z drugiej jednak strony, ci nowo wyzwoleni
sta ją się sprzedawcami samych siebie dopiero wtedy, kiedy zrabowano im już
wszelkie środki produkcji oraz wszelkie gwarancje istnienia, które dawały im dawne
instytucje feudalne. A historia tego wywłaszczenia wpisana została do kronik
ludzkości krwią i ogniem" (t. 1, tłum. Jerzy Heryng, Warszawa 1970, s. 790). 160
American way oj death - odwrócenie określenia Ameńcan way oflife. Być może Debord
zapożyczył je od Jessiki Mitford, która wyda ła książkę pod takim właśnie tytułem
(New York 1963). 163 „wszystko, co i s t n i e j e n i e z a l e ż n i e od j e d
n o s t e k " - c y t a t z Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa: „Ten stan
rzeczy, którego twórcą jest komunizm, to właśnie realna podstawa wykluczająca
wszystko, co istnieje niezależnie od jednostek" (tłum. Kazimierz Błe szyński, MED,
t. 3, Warszawa 1961, s. 79). 164 Ś w i a t u marzy s i ę już taki czas; musi go s
o b i e j e s z c z e tylko u ś w i a d o m i ć , aby go r z e c z y w i ś c i e p
r z e ż y ć - prze chwycenie z Marksa (list do Arnolda Rugego z września 1843
roku): „Wówczas okaże się, że światu już dawno marzą się rzeczy, które tylko musi
jeszcze sobie uświadomić, by je rzeczywiście posiąść" (tłum. Edda Werfel, MED, t.
1, Warszawa 1960, s. 419).
240
Rozdział VII ZAGOSPODAROWANIE TERYTORIUM (L 'amenagement du territoire) Motto
Niccolö Machiavelli, Książę, tłum. Czesław Nanke, w: Wybór pism, War szawa 1972,
s. 154. 165 Ta p o t ę g a u j e d n o l i c a n i a j e s t c i ę ż k ą
artylerią, która z b u r z y ł a w s z y s t k i e mury c h i ń s k i e -
przechwycenie z Mani festu komunistycznego Marksa i Engelsa: „Niskie ceny jej
towarów to owa ciężka artyleria, za której pomocą burżuazja burzy wszystkie mu ry
chińskie" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 518). 170 górowanie
„spokojnego współistnienia w przestrzeni" nad „burzliwym s t a w a n i e m s i ę w
n a s t ę p s t w i e c z a s u " wyrażenia w cudzysłowie pochodzą z nie
przetłumaczonego na język polski tekstu Hegla Philosophische Enzyklopädie für die
Oberklasse: ,J)as Objekt ist, so gesetzt als außer dem Subjekt und an ihm selbst
als einem Außereinander, teils das ruhige Nebeneinander des Raums, teils das
unruhige Werden im Nacheinander [podkr. - M.K] der Zeit. Raum und Zeit sind das
abstrakte Anschauen oder die allgemeinen Formen der Anschauung". 172 p r o j e k t
l i k w i d a c j i ulicy - aluzja do pomysłów Le Corbusiera. 174 „bezkształtnymi
skupiskami pseudomiejskich zabudo w a ń " - cytat z pracy Lewisa Mumforda The City
in History. Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects (New York 1961).
176 „ p o d p o r z ą d k o w a n i e wsi p a n o w a n i u miasta" - cytat
zManifestu komunistycznego Marksa i Engelsa (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa
1962, s. 519). o d z y s k u j ą c m o c e , k t ó r e s i ę od n i e g o o d e r
w a ł y - nawią zanie do Feuerbachowskiego opisu alienacji religijnej. 241
177 „izolacją i r o z d r o b i e n i e m " - cytat z Ideologii niemieckiej Mark
sa i Engelsa: „Miasto - to już koncentracja ludności, narzędzi produk cji,
kapitału, uciech, potrzeb, podczas gdy wieś, wręcz przeciwnie - izo lacja i
rozdrobienie" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3, Warsza wa 1961, s. 55). „ w
s c h o d n i e g o d e s p o t y z m u " - nawiązanie do pracy Karla Wittfogla
Ońental Despotism. A Comparative Study of Total Power (New Haven 1957). 178 życia
p o j m o w a n e g o j a k o w ę d r ó w k a [...]- aluzja do Pieśni Gwardii
Szwajcarskiej (1793), która jako motto otwiera Podróż do kre su nocy Louisa
Ferdinanda Céline'a: „Nasze życie to wędrówka/ Po przez Zimę, poprzez Noc./ My
szukamy sobie przejścia/ W Niebo, gdzie nie świeci nic" (tłum. Wacław Rogowicz,
Warszawa 1983, s. 1). Debord kilkakrotnie wraca do tego motywu zarówno w swoich
książ kach (na przykład w Mémoires. Structures portantes dAsger Jorn [Co penhague
1958]), jak i w filmach (Sur le passage de ąueląues personnes á travers une assez
courte unité de temps, 1959).
242
187 przychodziła do par. 76. zawsze za późno [...]-por. s. 230, drugi przypis
244
203 Ż a d n a myśl n i e m o ż e [...] m u s z ą z a s t o s o w a ć p r a k t y c
z ną s i ł ę - przechwycenie ze Świętej rodziny Marksa i Engelsa: „Idee nie mogą
nigdy prowadzić do przekroczenia granic starego ustroju świata; mogą one prowadzić
tylko do przekroczenia granic idei stare go ustroju świata [...] Do
urzeczywistnienia idei potrzebni są ludzie, którzy zastosują praktyczną siłę"
(tłum. Tadeusz Kroński, MED, t. 2, Warszawa 1961, s. 147). T e o r i a ta n i e w
y m a g a od klasy r o b o t n i c z e j c u d ó w przechwycenie z Wojny domowej
we Francji Marksa: „Klasa robotnicza nie wymagała od Komuny cudów" (tłum. nie
ustal, MED, t. 17, War szawa 1968, s. 390). 204 „ s t o p i e ń z e r o pisma" - w
oryginale: le degré zéro de Vécnture (ty tuł książki Rolanda Barthes'a [Paris
1953]). 205 Debord przechwytuje tu następujący fragment posłowia do drugiego
wydania Kapitału Marksa: „Dialektyka w swej zmistyfikowanej postaci stała się modą
niemiecką, gdyż wydawało się, że będzie mogła uświet nić rzeczywistość. W swej
racjonalnej postaci jest ona zgryzotą i postra chem burżuazji i jej doktrynerskich
rzeczników, gdyż w swym pozytyw nym rozumieniu istniejącej rzeczywistości zawiera
zarazem rozumienie jej negacji, jej nieuniknionego upadku, gdyż każdą formę
dokonaną uj muje w ciągłości ruchu, a więc również od jej strony przemijającej,
gdyż przed niczym nie chyli czoła i z istoty swej jest krytyczna i rewo lucyjna"
(t. 1, tłum. Jerzy Heryng, Warszawa 1970, s. 24). 206 „Prawda nie j e s t p r o d
u k t e m , w którym n i e z n a j d u j e się j u ż ś l a d u n a r z ę d z i a "
- cytat z Heglowskiej Fenomenologii ducha (w polskim przekładzie Adama Landmana
passus ten brzmi nie co inaczej: „Nie jest ona jednak prawdą rozumianą w ten
sposób, że owa nierówność została z niej usunięta, tak jak usuwa się szlakę z czy
stego metalu, ani w ten sposób, [że owa nierówność jest w stosunku do powstałej
prawdy] jak narzędzie, [które posłużyło do wyrobu] naczy nia, w stosunku do
gotowego już wytworu [...]" [t. 1, Warszawa 1963,
s.52]). 245
„Ale j a k k o l w i e k byś s i ę w y k r ę c a ł , [...] przeszkadza"; „Chcę z r
o b i ć j e s z c z e j e d n ą u w a g ę [...] w o p r a w i e hi s t o r y c z n
e j " - cytaty z OkruchówfilozoficznychS0rena Kierkegaarda (w:
Okruchyfilozoficzne;Chwila, tłum. Karol Toeplitz, Warszawa 1988, s. 129, 133-134).
207 Cały paragraf to cytat (i przechwycenie!) fragmentu Poezji Lautre amonta
(przytaczam za: Pieśni Maldorora i Poezje, tłum. Maciej Żu rowski, Warszawa 1976,
s. 193). 208 P r z e c h w y t y w a n i e o p i e r a s i ę t y l k o na w ł a s
n e j praw d z i e j a k o krytyce t e r a ź n i e j s z e j - w oryginale zdanie
to brzmi następująco: Le détournement n'a fondé sa cause sur den d'extérieur à sa
propre vérité comme critique présente. Debord nawiązu je tu do słynnej wypowiedzi
Maxa Stimerà (zaczerpniętej z wiersza Goethego Vanitasi Vanitatum vanitasi): Ich
hab'mein' Sach' auf Nichts gestellt (swoją sprawę oparłem na nicości). Oddanie tej
aluzji po pol sku wymagałoby osobliwych łamańców językowych.
246
213 „ p o d s t a w ę e p i s t e m o l o g i c z n ą " (socle epistemologiąue) -
termin ten pojawia się u Michela Foucaulta w Słowach i rzeczach (Gdańsk 2005).
Tłumaczka, Anna Tatarkiewicz, oddała to jako „pole epistemologiczne". 215 „wyrazem
o d d z i e l e n i a i oddalenia się człowieka od c z ł o wieka"; „nowa p o t ę
g a zwodzenia"; „wraz z masą p r z e d m i o t ó w r o ś n i e n o w e k r ó l e
s t w o o b c y c h b y t ó w , którym p o d p o r z ą d k o w a n y j e s t
człowiek"; „Potrzeba p i e n i ą d z a j e s t w i ę c p r a w d z i w ą i jedyną
p o t r z e b ą , jaką w y t w a r z a e k o n o m i a p o l i t y c z n a " -
cytaty (rozproszone) z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r Marksa.
„poruszające się w s o b i e samym życie tego, co martwe" - cytat zJenenser
Reałphilosophie Hegla (por. s. 221, przypis do par. 2). 217 o d d z i e l e n i e
z b u d o w a ł o s o b i e świat-przechwycenie z Księ gi Przysłów (9, 1):
„Mądrość zbudowała sobie dom [...]" (cyt. za: Biblia Tysiąclecia, wyd. 3). 218 „W
o b r a z a c h k l i n i c z n y c h s c h i z o f r e n i i [...] wydają się ś c
i ś l e p o w i ą z a n e " - cytat z książki Josepha Gabla La fausse conscience.
Essai sur la reification (Paris 1962). „syndrom lustra" - w oryginale: signe du
miroir; w schizofrenii i autyzmie skłonność do długotrwałego wpatrywania się we
własne od bicie, związana z depersonalizacją. 219 „anormalna potrzeba
reprezentacji kompensuje drę c z ą c e p o c z u c i e e g z y s t o w a n i a na
m a r g i n e s i e życia" cytat z książki Josepha Gabla La fausse conscience.
Essai sur la reifica tion (Paris 1962). 221 W y z w o l e n i e od m a t e r i a l
n y c h podstaw [...] „ s t w o r z e n i a p o d w a l i n prawdy z i e m s k i e
j " - przechwycenie z Marksowskie247
go Przyczynku do krytyki heglowskiejfilozofiiprawa. Wstęp: „Jest tedy
z a d a n i e m h i s t o r i i , skoro rozwiał się n a d z i e m s k i ś w i a t
prawdy, stworzyć podwaliny prawdy z i e m s k i e j " (tłum. Leszek Kołakowski.
MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 458). klasa z d o l n a z n i e ś ć w s z y s t k i e
klasy [...]- w oryginale: la
classe qui est capable d'être la dissolution de toutes les classes. Nawiąza
nie do Marksa (ibid., s. 471): „Odpowiedź: w powstaniu klasy okutej w kajdany
radykalne, klasy społeczeństwa obywatelskiego, która wcale nie jest klasą tego
społeczeństwa; stanu, który oznacza rozkład wszyst kich stanów". „ b e z p o ś r e
d n i o z w i ą z a n e z h i s t o r i ą p o w s z e c h n ą " - cytat z
Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa: „A egzystencja jednostek o charakterze
światowodziejowym - to egzystencja związana bezpo średnio z dziejami świata"
(tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 38).
ludzie
bardziej
przypominają
swoich
cine'a (Pour qui sont ces serpents qui sifflent sur vos têtes?).
XII p r z y p a d e k d o k t o r a A r c h a m b e a u [...] - trzydziestego paź
dziernika 1984 roku w szpitalu w Poitiers umarła na stole operacyjnym
trzydziestotrzyletnia kobieta. Tydzień później ordynator oddziału ane stezjologii
zwołał konferencję prasową i oskarżył o morderstwo swoje go współpracownika,
doktora Archambeau. Prokurator i sędzia byli przekonani o winie oskarżonego i
dokładali wszelkich starań, aby się przyznał. Proces trwał półtora roku.
Ostatecznie Archambeau oczysz czono z zarzutów. Chociaż prawdziwych sprawców nie
wykryto, niektó re fakty ujawnione w trakcie procesu wskazywały na to, że zbrodnię
popełnili koledzy lekarza powodowani zawodową zawiścią. XIII c h r o n i ą c ą tę
p l a n e t ę - z a c h o w a j m y ją w p a m i ę c i [...]w oryginale: qui
protégeai cette planète - on s'en souviendra. Nawiąza nie do zdania
wypowiedzianego na łożu śmierci przez francuskiego pi sarza symboliste Villiersa
de l'Isle Adam: On s'en souviendra de cette planète. Jest to wypowiedź
wieloznaczna, w przekładzie mogłaby brzmieć: zapamiętamy tę planetę, jak również:
długo popamiętamy tę planetę. „ k o n s e k w e n t n a n e g a c j a c z ł o w i
e k a " - j e d e n z epitetów, któ rymi Marks w Rękopisach ekonomiczno-
filozoficznych z 1844 r. obdarzył ekonomię polityczną. XIV
kuglarzy,
naganiaczy
i frantów
- w oryginale: illusionistes,
aboyeurs et barons. Słowo baron, gwarowe, oznacza wspólnika oszusta lub szarlatana
(na przykład osobę wmieszaną w tłum, która „cudownie zdrowieje", zachęcając tym
samym zgromadzonych do zakupu ofero wanego panaceum). n i c z y m ów, który w y p
a t r u j ą c G r o u c h y ' e g o , s p o s t r z e g ł n a d c i ą g a j ą c e
g o B l ü c h e r a - aluzja do zmiennych kolei bitwy pod Waterloo (Belle
Alliance). Zarówno Napoleon, jak i Wellington 250
czekali na posiłki. Półtorej godziny po rozpoczęciu bitwy Napoleon dostrzegł na
północnym wschodzie zarys maszerujących wojsk. Był przeświadczony, że nadciąga
marszałek Grouchy, co przechyliłoby sza lę na korzyść Francuzów. Był to jednak
pruski dowódca von Blücher z trzydziestoma tysiącami żołnierzy. Napoleon nie
otrzymawszy re zerw, wysłał na śmierć swoją „wierną gwardię". w y s t a r c z y ł
o r z u c i ć do boju G w a r d i ę e k s p e r t ó w [...] w oryginale: il a
suffi de faire donner la Garde des experts. Przechwyce nie fragmentu z wiersza
L'expiation Victora Hugo: L'homme inquiet/
Sentit que la bataille entre ses mains pliait./ Derrière un mamelon la garde était
massée,/ La garde, espoir supreme et supreme pensée!/ - Allons!
faites donner la garde, cńa-t-il! - [...]. Debord przechwytuje Hugo jeszcze raz,
również z wyraźną intencją parodystyczną, w filmie In
253
XXVI „Taki już l o s l u d z k i c h r o d ó w , j a k l o s y n i e t r w a ł y c
h l i ś c i" - cytat z Iliady Homera (tłum. Kazimiera Jeżewska, Wrocław 1986, s.
146). XXVII „Z ich g r o n a [...] nikt by n i e p r z y p u ś c i ł , że s t a n
ą po s t r o n i e o l i g a r c h ó w " - cytat z Wojny peloponeskiej Tukidydesa
(tłum. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1988, s. 492). XXVIII p e w n e g o m e k s
y k a ń s k i e g o p l a c u [...]-Plaza de las Tres Cul turas, gdzie drugiego
października 1968 roku wojsko krwawo stłumiło protesty studenckie, zabijając
kilkaset osób. „Rzymu n i e ma już w Rzymie" - Debord cytuje człon śred niówkowy
jednego z wersów tragedii Sertorius Pierre'a Corneille'a
(Rome n'estplus dans Rome, elle est toute ou je suis - akt III, scena 1).
Skądinąd jest to motyw zaczerpnięty od Janusa Vitalisa, polskim czy telnikom znany
z wiersza Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Epitafium Rzy mowi („Ty, co Rzym wpośród
Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie,/ A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie
[...]"). „ C z o ł e m , p a n o w i e a r t y ś c i ! W y b a c z c i e , j e ś l
i s i ę mylę" - w oryginale: Salut, les artistes! Tant pis sije me trompe. W
pierwotnej wersji odzywka ta brzmiała: Salut, les Hommes! [...], czyli: „Czołem,
pa nowie! [...]" i święciła tryumfy w latach dwudziestych, kiedy kobiety z
upodobaniem obcinały się „na chłopczycę". h r a b i a L a u t r ć a m o n t -
literacki pseudonim Isidore'a Luciena D u c a s s e ' a (1846-1870), autora Pieśni
Maldorora oraz Poezji (por. s. 244, pierwszy przypis do par. 200 i s. 246, przypis
do par. 207 Społe czeństwa spektaklu); Augustę M a c q u e t (1813-1886) - jeden
ze współpracowników literackich D u m a s a ojca (1802-1870); Émile E r c k m a n
n (1822-1899) i Alexandre C h a t r i a n (1826-1890) two rzyli przez ponad
czterdzieści lat spółkę autorską, publikując wiele po wieści i sztuk teatralnych,
które podpisywali Erckmann-Chatrian; C e n s i e r - D a u b e n t o n to paryska
stacja metra (przy czym Louis Jean Marie Daubenton to osiemnastowieczny przyrodnik
francuski, Censier zaś to nazwa jednej z ulic paryskiej V dzielnicy);
254
XXIX „ s t o s u n e k s p o ł e c z n y m i ę d z y o s o b a m i " - por. s.
221, przypis do par. 4 Społeczeństwa spektaklu. XXX kto r y w a l i z u j e z S a
n d o z e m [...]-w 1986 roku pożar w zakła dach koncernu chemicznego Sandoz z
Bazylei „wzbogacił" rzekę Ren, źródło wody pitnej dla kilkudziesięciu milionów
ludzi, trzydziestoma tonami toksycznych substancji (związkami fosforu i rtęci).
„ b e z p o w r o t n i e u t r a c i ł o swój p o z ó r n i e w i n n o ś c i " w
oryginale: Son air d'innocence ne reviendra plus. Debord cytuje tu sa mego siebie
(zdanie z filmu In girum mus nocte et consumimur igni zre alizowanego w 1978
roku). XXXI „Nasze czyny [...]na n i k o g o c z e k a ć n i e będą" - cytat z Wy
roczni podręcznej Baltasara Graciâna (tłum. Stanisław Łoś, Lublin 1997, s. 163).
SPIS RZECZY
5 31
SPOŁECZEŃSTWO SPEKTAKLU
Rozdział I
(1967)