Professional Documents
Culture Documents
Banaszak
A.Preisner
PRAWO KONSTYTUCYJNE
Wrocaw 1996
II. Konstytucja
l. Pojcie konstytucji
Nazwa konstytucja" wywodzi si z aciskiego sowa constituere"
(constituo, constitui) oznaczajcego: ustanawia, urzdza,
uporzdkowa, nada (czemu) okrelon form. Odwoywanie si do
tego terminu aciskiego popularne jest we francuskim i w angielskim
krgu jzykowym. Konstytucjonalici niemieccy odwouj si raczej do
sowa concipere (oznaczajcego uj w sowa lub w pewn formu,
wyrazi, wysowi, uroczycie lub formalnie ogosi, zapowiedzie").
Termin konstytucja" by i jest nadal stosowany w rnych znaczeniach.
Nas interesowa bdzie tylko jedno - odnoszce si do pastwa. W tym
kontekcie konstytucja suy ustanowieniu organizacji pastwa,
urzdzeniu pastwa, okreleniu jego ustroju. Powszechnie rozumie si
wic pod pojciem konstytucji akt prawny realizujcy te cele.
Historycznie rzecz ujmujc, takie rozumienie konstytucji" jest dosy
wieej daty. Okrelenie tym mianem zasadniczych regulacji
wyznaczajcych rodzaj i sposoby, w jakich wykonywana by powinna
wadza publiczna; w ktrych widoczna bdzie forma, w jakiej nard
dziaa jako ciao polityczne; jak i przez kogo winien by rzdzony nard,
jakie s prawa i obowizki rzdzcych", a przede wszystkim podkrelenie
roli narodu w nadawaniu sobie konstytucji oraz podporzdkowanie jej
wszystkich wadz w pastwie pojawia si dopiero w 1758 r. w pracach
genewczyka Emera de Vattel (cho oczywicie wida tam wiele z
Monteskiusza). Nie ulega jednak wtpliwoci, e przemylenia na temat
praw fundamentalnych, praw o wyszej mocy obowizujcej, pojawiay
si ju duo wczeniej. Wystarczy wskaza tu na dokonania Marsyliusza
z Padwy, Mikoaja z Kuzy czy - w jeszcze wikszym stopniu -Grzegorza
z Tours, ktry ju w 1578 r., w pracy De Republica uywa okrelenia
constitutio na oznaczenie prawa o charakterze podstawowym. Wprawdzie
w koncepcjach tych odnoszono si raczej do praw o pochodzeniu
umownym lub pra-wnonaturalnym, lecz, jak si okazao, bya to
wystarczajca wskazwka dla przyszych badaczy zagadnienia. Christian
Wolff - mniej wicej w tym samym czasie co de Vattel - w swoim dziele
Jus Naturae methodo scientifica petraetatum okrela ustaw zasadnicz
jako pochodzcy od wadzy ustawodawczej regulamin", wicy
suwerena przy wykonywaniu wadztwa pastwowego.
W nauce prawa konstytucyjnego termin konstytucja" bywa
uywany w rnych znaczeniach. Jednym z nich jest rozumienie
konstytucji jako szczeglnego sposobu organizacji ycia politycznego i
spoecznego. W tym ujciu termin ten jest rwnowany formie pastwa
czy te systemowi rzdw.
W wielu krajach (np. Niemcy, Austria, Szwajcaria) wyrnia si
konstytucje w sensie materialnym i w sensie formalnym. Ta pierwsza
obejmuje normy prawne (rwnie normy prawa zwyczajowego)
dotyczce zasad ustroju pastwowego, organizacji i funkcjonowania
konstytucji
Ju w staroytnej Grecji w V wieku p.n.e. w niektrych pastwachmiastach istniay akty prawne stwarzajce podwaliny ich ustroju i
znano pojcia zasad regulujcych porzdek demokratyczy (eunomia)
oraz odnoszcych si do zasad rwnoci i sprawiedliwoci (isonomia).
W redniowieczu take spotykamy akty prawne o doniosym znaczeniu
dla ustroju poszczeglnych pastw. Jako przykad wymieni mona
Kart Krlestwa Leon" z 1188 r., angielsk Magna Charta" z 1215 r.,
wgiersk Zot Bull" Andrzeja II z 1222 r., Przyrzeczenia
Uroczyste" z Kulm (Chemno) z 1233 r., Zot Bull" Karola IV z
1356 r. czy polsk konstytucj nihili novi z 1505 r.
Kilka takich aktw powstao m. in. jako skutek angielskiej rewolucji
purytaskiej siedemnastego wieku. Naleay do nich np. Petition of
Rights z 1628. r., Agreement of the People z 1647 r. oraz
cromwellowski Instrument of Government z 1654 r. Pomimo e nie
mona ich take uzna za konstytucje w ustalonym przez nas znaczeniu
tego sowa, od wymienionych ju dokumentw rnio je przede
wszystkim to, i ich celem w mniejszym stopniu byo porczanie praw
stanowych, opis sposobw nastpstwa tronu czy gwarantowanie wolnoci
religijnych (co najczciej bywao wynikiem historycznego przypadku), a
bardziej nakierowane byy na urzeczywistnienie pewnego ideau pastwa
-w ktrym panuj prawa, a nie ludzie" (James Harrington).
Zwrci tu naley rwnie uwag na szwedzkie dokonania w tej mierze.
Promulgowanie w 1634 r. pierwszego Instrument of Government" nie
byo niczym szczeglnym - dotyczyo przede wszystkim problemw
zwizanych z sukcesj. Wielokrotne nowelizacje tego aktu doprowadziy
jednak w 1720 r. do wyksztacenia czego w rodzaju maej konstytucji",
proklamujcej oparcie stosunkw pomidzy gwnymi organami pastwa
na zasadzie separacji wadz (krl - ministrowie - Riksdag). Poczenie go
z wprowadzeniem w ycie dwch innych regulacji - ustawy o
parlamencie (Riksdag Act 1723 r.) i ustawy o wolnoci sowa (Freedom
of the Press Act 1766 r.) - moe prowokowa postawienie tezy o
pierwszej konstytucji we wspczesnym znaczeniu. Naszym zdaniem jednake, nierwnorzdno mocy prawnej poszczeglnych aktw
normatywnych, w szczeglnoci za nieprzypisywanie dwm ostatnim
waloru szczeglnej mocy prawnej, wyklucza takie twierdzenie.
Powstawanie wczesnych form konstytucjonalizmu przerwane zostao powszechnym rozwojem ustrojw absolutystycznych i dopiero czasy
rewolucji amerykaskiej z lat siedemdziesitych XVIII w. wytworzyy
akty, ktre uzna mona za konstytucje we wspczesnym tego sowa
znaczeniu. Pierwsze konstytucje uchwalone zostay zatem w ostatnich
latach XVIII wieku. Nale do nich: konstytucja Stanw
Zjednoczonych Ameryki Pn. z 1787 r. (wesza w ycie / dwa lata
pniej), polska ustawa rzdowa z 1791 r. (Konstytucja 3 Maja) oraz ;
konstytucje francuskie: z 1791 r. bazujca na Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela, jakobiska konstytucja z 1793 r. oraz
konstytucja Konsulatu z 1799 r. W literaturze mona spotka si z
twierdzeniem, e ju pierwsze siedemnastowieczne Karty, powstajce w
koloniach angielskich Ameryki Pn., np. w New Jersey, Rhode-Island,
Connecticut, Delaware, Pennsylvannia, Maryland, Massachusetts, naley
uzna za pierwsze wspczesne akty konstytucyjne. Z formalnego punktu
widzenia dokumenty te byy rzeczywicie ustawami zasadniczymi, ich
3. Cechy konstytucji
Przy konstruowaniu pojcia konstytucji skierowalimy uwag na dwie
istotne jej cechy - najwysz moc prawn i szczegln tre.
Wyrniaj one konstytucj w systemie prawnym kadego pastwa i daj
obraz waciwoci charakterystycznych tylko dla niej. Naley przy tym
wyranie zaznaczy, e obu tych cech cznie nie ma, poza konstytucj,
aden inny akt prawny.
a) Najwysza moc prawna konstytucji
Konieczne jest w tym miejscu zwrcenie uwagi na rozrnienie midzy
pojciami mocy prawnej" i mocy obowizujcej", gdy terminy te s
bardzo czsto mylone. Przez moc obowizujc rozumiemy tak cech
norm prawnych (zawartych w okrelonym akcie normatywnym),
ktra wyraa stosunek normy do jej adresatw. Moc obowizujca
wszystkich norm prawnych jest rwna. Moc prawna" natomiast jest to
taka cecha aktw prawnych (a porednio norm zawartych w tych
aktach), ktra okrela wzajemny stosunek midzy tymi aktami. Przez
moc prawn aktu normatywnego rozumie si zazwyczaj si
derogujc tego aktu, tzn. mono zmiany przeze innych aktw
oraz odporno na zmian przez inne akty.
Tryb uchwalania i zmiany konstytucji
Przyznanie konstytucji szczeglnej mocy prawnej implikuje
szczeglny sposb jej uchwalenia. Jest on zwizany z okreleniem
podmiotu, do ktrego naley wadza najwysza w pastwie oraz z
ustaleniem form, w jakich wadz t powinien on sprawowa.
Historycznie wyksztaciy si w tym zakresie nastpujce typy rozwiza:
(1) podmiotem wadzy jest monarcha i on nadaje konstytucj (tzw.
konstytucja oktrojowana),
4. Normy konstytucji
Powszechnie akceptowane jest stanowisko goszce, e norma
konstytucyjna nie musi pokrywa si z przepisem konstytucyjnym.
Sporne jest natomiast, czy tworzc normy konstytucyjne musimy opiera
si tylko na przepisach konstytucji, czy te moemy wykorzysta
przepisy znajdujce si w innych, poza konstytucj, aktach prawnych np. ustawach zwykych. T drug moliwo dopuszcza S. Rozmaryn
Przepisy, ktre w swojej treci zawieraj wypowiedzi programowodeklaratywne, nawet gdy kwestionuje si ich warto prawn, twierdzc
e nie wyznaczaj one bezporednich wzorcw postpowania i maj
charakter ideowopolitycznych, pozaprawnych kryteriw oceny prawa i
dziaalnoci organw tworzcych prawo, maj due znaczenie dla
interpretacji innych postanowie konstytucyjnych. Ponadto przy
przyjciu zaoenia, e naczeln dyrektyw dla wszystkich
podejmujcych si interpretacji konstytucji, a w szczeglnoci jej
stosowania, jest domniemanie normatywnoci przepisw ustawy
zasadniczej (tzn. e moliwa jest dedukcja norm prawnych przez podjcie
dodatkowych zabiegw interpretacyjnych), okazuje si, i w praktyce
atwiej, ni by si to mogo wydawa, mona nada im charakter
normatywny i stwierdzi, e np. nakadaj konkretne i aktualne
obowizki na organy pastwowe. A nawet, gdy tych obowizkw nie
formuuj w sposb konkretny, wyznaczaj choby porednio treciowe
kierunki dziaalnoci prawodawczej, kierunki procesu stosowania prawa
czy (czasami) tzw. dynamiczny standard konstytucyjny, zwany inaczej
dyrektyw postpujcej zgodnoci z konstytucj (oznacza to, e kady
kolejny akt prawny winien wciela w ycie okrelone zasady
konstytucyjne w wikszym stopniu ni poprzedni; najoglniej polega to
na niepogarszaniu obiektywnie istniejcego stanu rzeczy).
Konstytucja jest podstawowym rdem prawa konstytucyjnego.
Wszystkie jej normy wchodz w zakres tej gazi prawa, gdy odnosz
si do zagadnie stanowicych jego przedmiot. Nie mona wic odmwi
niektrym z nich przynalenoci do prawa konstytucyjnego z tego
wzgldu, e dotycz spraw nalecych do innych gazi prawa.
Wspomniano ju zreszt o tym, i jedn z cech prawa konstytucyjnego
jest doniose znaczenie jego norm take dla innych gazi prawa.
W niektrych pastwach (np. Szwajcaria, RFN) zarwno doktryna prawa
konstytucyjnego, jak i orzecznictwo sdw stoj na stanowisku, e
istniej niepisane normy konstytucyjne majce moc rwn innym
normom konstytucji. S to normy, ktre mona wyprowadzi z
postanowie konstytucyjnych, mimo i nie s w tekcie konstytucji
wyraone wprost. Szwajcarski Trybuna Zwizkowy uzna np. wolno
sowa za niepisan, konstytucyjnie gwarantowan wolno jednostki;
wywid j z art. 55 konstytucji, gwarantujcego wolno prasy.
Podobnie Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny w RFN stworzy, na bazie
konstytucyjnej zasady pastwa zwizkowego, zasad dobrej wiary w
stosunkach federalnych".
Naley doda, e niepisane normy konstytucyjne nie maj nic
wsplnego z pojciem konstytucji niepisanej. Przeciwnie - warunkiem
koniecznym ich istnienia jest posiadanie przez dane pastwo konstytucji
pisanej. Normy te wywodz si z postanowie ustawy zasadniczej, a nie z
zasad o charakterze ponadpozytywnym, i s wczane do caego
kompleksu norm konstytucyjnych.
5. Systematyka konstytucji
Konstytucja, podobnie zreszt jak kady inny akt prawny, nie stanowi
przypadkowego zbioru norm. Jej tre jest w okrelony sposb
uporzdkowana i podzielona na czci (rozdziay i dziay) oraz
6. Gwarancje konstytucji
Podstawowym warunkiem funkcjonowania pastwa prawnego jest
zgodno wszystkich aktw prawnych z aktami wyszego rzdu. We
wszystkich pastwach majcych konstytucje (bd akty traktowane jak
7. Stosowanie konstytucji
Najwysza pozycja konstytucji w systemie rde prawa ma podwjny
aspekt. Polega to, po pierwsze, na wyznaczaniu przez jej normy zasad
budowy systemu aktw normatywnych i okreleniu poszczeglnych
skadnikw tego systemu, tj, warunkw i trybu wydawania
poszczeglnych aktw, ich mocy prawnej itp. Ten aspekt najwyszej
pozycji konstytucji pozwala na okrelanie jej niekiedy mianem statutu
prawotwrczej dziaalnoci pastwa" i uwaa si go wrcz za cech
okrelajc charakter konstytucji jako zasadniczej ustawy pastwa. Drugi
aspekt najwyszej pozycji tego aktu polega na tym, e konstytucja
ustanawia normy podlegajce procesowi bezporedniego stosowania, tj.
takie, ktre stanowi podstaw wydawania indywidualnych aktw
stosowania prawa (decyzji, wyrokw Ud.), Jeeli zatem pierwsza grupa
norm konstytucji stanowi formalne prawo procesu tworzenia prawa, to
druga tworzy normy o charakterze materialnym, w tym te, ktre
wyznaczaj merytoryczne kierunki prawodawstwa (zasady nieretroakcji,
rwnoci, sprawiedliwoci).
Konstytucja kadego pastwa nie stanowi okrelonego do koca
porzdku normatywnego, a tym samym zdefiniowanego bez reszty
systemu wartoci, ktry odzwierciedla i ochrania. czy si to ze
specyfik samej konstytucji i z osobliwociami struktury jej norm.
Konstytucja bowiem posuguje si pojciami oglnymi, klauzulami
generalnymi i abstrakcyjnymi (np. wolno", rwno",
sprawiedliwo", pastwo prawne"), ktre - cho wyraane w
konstytucji -maj charakter konwencjonalny, tj. wymagaj dopiero
opracowania i tworzone s najczciej przez doktryn. Z tego te powodu
obowizek utrzymywania stanowionych aktw normatywnych w ramach
porzdku konstytucyjnego nie moe prowadzi do przypisywania mu
takiej treci prawnej, na podstawie ktrej mona by zasadnie wnioskowa
o caej zawartoci merytorycznej tych aktw.
Przez stosowanie prawa w systemach prawa stanowionego rozumie si
zazwyczaj proces ustalania przez organ pastwa konsekwencji
(skutkw) prawnych w sposb wicy dla okrelonych podmiotw
na podstawie norm prawa obowizujcego (Jerzy Wrblewski).
Inaczej mwic, stosowanie prawa" to przyporzdkowywanie norm
kompetencyjnych o charakterze generalnym do indywidualnych
przypadkw. Wynikiem stosowania prawa jest akt stosowania prawa,
ktry ma posta normy jednostkowej i konkretnej. Skutkiem tego aktu
jest ustalenie praw i obowizkw adresatw aktu lub okrelenie stanu
prawnego, co do ktrego istniay wtpliwoci.
Takie rozumienie stosowania prawa, w tym take i przede wszystkim
konstytucji, bdzie dla nas podstawowe. Jednake specyfika konstytucji,
jako aktu bdcego podstaw caego systemu prawa, nakazuje zauway
take szersze ujcie tego terminu, akcentujce rol konstytucji w
8. Wykadnia konstytucji
Normy konstytucji, podobnie jak wszystkie inne normy prawne,
wymagaj interpretacji. Celem procesu, ktry nazywamy wykadni
prawa (interpretacj), jest ustalenie sensu przepisw prawnych w celu
sformuowania normy prawnej waciwej dla danego przypadku, tj.
po to, by moliwe byo zastosowanie normy prawnej w okrelonej,
konkretnej sytuacji. Zwrcilimy ju wczeniej uwag, e postanowienia
konstytucji sformuowane s raczej oglnikowo i czsto zawieraj
terminy, ktre dopiero dziki interpretacji nabieraj znaczenia.
Zarwno w nauce prawa konstytucyjnego, jak i wrd praktykw (tj.
osb dziaajcych w imieniu kompetentnych organw pastwowych
stosujcych konstytucj) przewaa pogld, e normy konstytucyjne nie
wymagaj jakich szczeglnych metod wykadni. W ogromnej
wikszoci krajw konstytucja ma form ustawy (wprawdzie szczeglnej
- zasadniczej, ale jednak ustawy) i choby z tego powodu moe i
powinna by interpretowana za pomoc tych samych metod co ustawy.
Cz przedstawicieli doktryny uwaa jednak, e fakt ten nie jest
wystarczajc przesank, a ze wzgldu na miejsce konstytucji w
systemie prawa, znaczenie jej przepisw powinno by ustalane inaczej
ni w przypadku wszystkich innych aktw prawnych. Szczeglny tryb
uchwalania i zmiany konstytucji implikowa powinien np. uwzgldnianie
zawsze historycznej woli ustrojodawcy, ktry wyda interpretowan
norm konstytucyjn.
Nawet przy przyjciu pierwszego z prezentowanych pogldw,
interpretacja postanowie konstytucji wykazuje w praktyce pewne cechy
specyficzne, nie majce jednak natury zasadniczej i nie pocigajce za
sob koniecznoci stworzenia specjalnego sposobu wykadni konstytucji.
Konieczne jest w tym miejscu spojrzenie na konstytucj jako na rezultat
pewnego kompromisu midzy rnymi siami politycznymi czy
spoecznymi - konsekwencj czego mog by pewne praktyczne
odmiennoci w interpretowaniu jej tekstu. Jeeli bowiem zauwaymy, e
na proces wykadni prawa (a take jego stosowania, gdy zabiegi te
naley traktowa jako pewn cao) skadaj si nastpujce czynnoci:
9. Funkcje konstytucji
Konstytucja bdc aktem prawnym o szczeglnym znaczeniu spenia w
pastwie wiele funkcji. Dokonane poniej ich omwienie obejmuje
funkcje stosunkowo najczciej wymieniane w literaturze przedmiotu.
2. Ustawa organiczna
W wielu pastwach (m.in. Francji, Hiszpanii, Portugalii, Rumunii)
istnieje szczeglny rodzaj ustaw - ustawy organiczne, zajmujce w
hierarchii rde prawa miejsce bezporednio po ustawach
konstytucyjnych, a ponad ustawami zwykymi. Samo pojcie ustawa
organiczna" powstao we Francji w I poowie XIX w. i suyo okreleniu
typu ustaw regulujcych organizacj wadz publicznych. Z czasem
materie poddane ich regulacji zmieniono i wspczenie s one rne w
kadym z krajw, gdzie wystpuje ta instytucja. Najoglniej rzecz ujmujc, chodzi tu jednak zawsze o szczeglnie istotne materie ustrojowopolityczne, nie objte unormowaniem konstytucyjnym, ale pozostajce w
cisym zwizku z materi konstytucyjn. Mona tu wskaza na
organizacj, skad i funkcjonowa nie organw pastwowych oraz prawa i
wolnoci jednostki. Przyjmuje si przy tym z reguy, e przedmiotowy
zakres ustawy organicznej jest zamknity - tzn. e rozciga si on tylko
na materie wyranie okrelone w konstytucji, ktrych nie mog dotyczy
ustawy zwykej oraz nie moe by rozszerzany przez ustawodawc na
zagadnienia wykraczajce poza te materie.
Ustawy organiczne uchwalane s w trybie trudniejszym ni ustawy
zwyke, ale atwiejszym ni konstytucja lub ustawy konstytucyjne. Ma to
nada im szczegln moc prawn wysz od ustaw zwykych. Naley
przy tym zaznaczy, e tryb ten nie jest zwykle cakowicie odmienny od
trybu uchwalania ustaw zwykych i wiele elementw postpowania
ustawodawczego ma rwnie zastosowanie w trakcie przyjmowania
ustaw organicznych.
Ustawy organiczne podlegaj kontroli pod wzgldem ich zgodnoci z
konstytucj wyposaon w najwysz - rwnie i w stosunku do nich moc prawn. Gwarantuje to materialn i formaln zgodno caego
porzdku prawnego z zasadami i wartociami zawartymi i chronionymi
przez konstytucj.
Ustawy organiczne przez wzgld na ich cisy zwizek z konstytucj
zaliczane s w caoci do rde prawa konstytucyjnego.
3. Ustawa
Zasadniczo w konstytucjach nie znajdujemy przepisw wyranie
okrelajcych pojcie i przedmiot ustawy. Pierwszoplanowa rola
przypada wic doktrynie i orzecznictwu. Te za nie funkcjonuj w prni
i rozwijane s, pomijajc specyficzne konteksty kulturowe
poszczeglnych krajw, na podstawie wyksztaconych historycznie teorii
ustaw. Teorie te, odgrywajce ogromn rol w pastwach o przewadze
prawa stanowionego, s niemal wycznym produktem myli
politycznoprawnej naszego kontynentu. Swj szczyt osigny w
4. Rozporzdzenie
Wzrostowi reprezentatywnoci pastwa, w okresie rewolucji
buruazyjnych, towarzyszyy doniose zmiany procesu ksztatowania i
stanowienia prawa. W tym te czasie wyksztacia si szczeglna
kategoria aktu normatywnego - ustawa, rozumiana jako akt normatywny,
wymagajcy udziau parlamentu (w odrnieniu od pozostaych aktw,
wydawanych przez egzekutyw bez udziau parlamentu).
Konflikt midzy panujcym a parlamentem (reprezentacj narodu) rycho
przenis si na paszczyzn tworzenia prawa i przerodzi si w konflikt
midzy ustaw a aktami prawnymi, pochodzcymi od gowy pastwa
(monarchy konstytucyjnego). wiadczy o tym chociaby przytoczony
wczeniej przykad z siedemnastowiecznej Anglii. W wielu krajach akty
8. Prawo zwyczajowe
Prawo zwyczajowe stanowi stay element rnych form organizacji ycia
spoecznego. Jest to wynikiem czenia przez nie cech regulacji
bezporednich, opartych na wiziach osobowych, z waciwociami
regulacji bezosobowych (porednich), posugujcych si abstrakcyjnymi
normami postpowania. Przedstawiciele socjologii prawa (a take innych
dyscyplin najczciej zajmujcych si prawem zwyczajowym sensu largo
- antropologii i etnografii prawa) s zdania, e normy prawa
zwyczajowego stanowi najbardziej uniwersalny rodek mediacji midzy
naturalnymi" potrzebami czowieka a konkretnymi dziaaniami majcymi na celu zaspokojenie owych potrzeb". Wspczenie przypisuje
si zwyczajowi najrozmaitsze cechy - w zalenoci od tego, ktry badacz
uwaa, ktre cechy s najistotniejsze, za najbardziej dla norm
zwyczajowych charakterystyczne. Wsplnym mianownikiem jest na
pewno fakt, e zwyczaj nie posuguje si formalnymi instytucjami
prawnymi, odmienna jest bowiem forma powstawania norm. Nie
powstaje on na skutek jednorazowej (wiadomej) dziaalnoci czynnika
tworzcego, lecz powstaje stopniowo, sankcjonujc niejako wyksztacone
ju procedury mediacyjne. Nie istnieje rwnie granica pomidzy
postpowaniem prawnozwyczajowym a innymi procedurami spoecznej
mediacji.
Zasadnicze twierdzenia odnoszce si do roli prawa zwyczajowego
musz odwoywa si do koncepcji systemu prawa, przyjtej w danym
pastwie. Inaczej rola ta ksztatuje si w systemach common law, gdzie
obowizujce normy prawne, tworzone s w drodze precedensw
prawotwrczych, tj. poprzez decyzje podejmowane przez okrelone
organy pastwa w konkretnych sprawach-pomimo e w normach obowizujcych brak podstaw do wydania takich decyzji (lub podstawy te s
niedookrelone) - na podstawie ktrych odtwarzana jest norma generalna
stosowana odtd do rozstrzygania spraw podobnych (w doktrynie prawa
konstytucyjnego zwracano uwag na to, by jednorazowe, wiadome
rozstrzygnicie organu pastwa pozwalao na przyjcie przypuszczenia,
e dalsza praktyka pjdzie w tym wanie kierunku). Inaczej za w
systemach typu kontynentalnego" (ustawowego), przypisujcych
podstawowe znaczenie aktom stanowienia prawa. Przyjcie koncepcji
systemu prawa stanowionego nie oznacza jednak bezporednio
zwyczaju za prawo z terminem zasiedzenia praw przeciwko Kocioowi 40 lat czy ze stwierdzeniem, e zwyczaj, aby mia moc obowizujc,
musi by zastosowany co najmniej trzy razy przez wszystkich lub
wikszo, a od jego pierwszego zastosowania musi upyn co najmniej
10 lat, w cigu ktrych nikt si zwyczajowi nie przeciwstawi). Niektrzy
przedstawiciele nauki wymagali nadto, by praktyka bya rozumna" czy
rozsdna".
Monopolistyczne ujmowanie roli pastwa w zakresie stanowienia prawa
nie dawao si pogodzi z tradycyjnymi koncepcjami prawa
zwyczajowego i efektem tego byo pojawienie si konstrukcji mocy
obowizujcej prawa zwyczajowego z przyzwolenia pastwa (wyranego
bd dorozumianego), a take teorii praktyki organw pastwa (motywy,
jakimi kieruj si organy pastwa, s obojtne -rozstrzygajce jest, e
dana norma jest stosowana).
Relacje zachodzce midzy normami prawa zwyczajowego (w szerokim
tego sowa znaczeniu) a normami prawa stanowionego mog by
trojakiego rodzaju. Przede wszystkim przepisy prawne mog pomija
zupenym milczeniem reguy prawnozwyczajowe, po drugie, mog
zakazywa przestrzegania tych regu i wreszcie, po trzecie, mog si do
nich odwoywa, traktujc je jako rdo prawa (w znaczeniu
formalnym).
Na temat roli zwyczaju i prawa zwyczajowego w procesie ksztatowania
si systemu prawa pozytywnego powstao wiele rnych koncepcji. W
wykadzie uznajemy, e o ile termin zwyczaj" oznacza okrelony typ
postpowania, majcy miejsce w odpowiednio dugim czasie, w
okrelonej grupie spoecznej, to zwyczaj prawny" oznacza bdzie
zwyczaj, ktrego przedmiotem jest posugiwanie si w okrelony sposb
instytucj lub zespoem instytucji prawnych danego systemu prawnego.
Termin za prawo zwyczajowe znaczy tyle co: zesp zwyczajowych
norm postpowania (tj. spoecznych regu zachowania, ktrych tre
uksztatowaa si w danej grupie spoecznej bez decydujcego udziau
pastwa, jako odzwierciedlenie faktu dugotrwaego powtarzania przez
podmioty wchodzce w skad tej grupy okrelonego typu zachowa; przy
czym reguy te s dostatecznie sprecyzowane i przestrzegane przez og
albo przez wikszo podmiotw z tej grupy spoecznej, a jedynym
uzasadnieniem ich obowizywania - deklarowanym przez podmioty
przestrzegajce - jest sama przez si tradycja postpowania od
niepamitnych czasw" w ten sposb, w danej grupie spoecznej),
uznanych przez pastwo w drodze wyranego aktu uznania (jednake
nie w procesie stanowienia prawa, a w procesie jego stosowania, np.
przez wydawanie orzecze, decyzji itp. przez kompetentne organy
dziaajce w imieniu pastwa), ktrych realizowanie zagroone jest
przez pastwo moliwoci uycia przymusu.
W wielu krajach normy prawa zwyczajowego uznane zostay w praktyce
ustrojowej za majce moc prawn - w sytuacji istnienia luk w prawie rwn ustawie. Nie mog one jednak zmienia lub uchyla postanowie
ustawowych. Przeciwnie - normy te mona wanie uchyla ustaw.
W nauce prawa konstytucyjnego spotyka si te inne pogldy dotyczce
roli prawa zwyczajowego. Francuski uczony Leon Duguit sformuowa
tez, e prawo pozytywne (stanowione) jest jedynie czci
obowizujcych regu zachowania. Oprcz niego istnieje jeszcze prawo
zwyczajowe, ktre zawiera reguy o takim samym znaczeniu, tylko
inaczej wyraone - nie w formie aktu prawnego. Nic wic nie stoi -
9. Prawo natury
Brak jest powszechnie przyjtej definicji prawa natury. W
pochodzcych z XVII czy XVIII w. definicjach rozumiano pod tym
pojciem wieczne, niezmienne, absolutne normy postpowania, ktre
mona wyprowadzi z niezmiennoci natury ludzkiej, czy te - jak
sdzili niektrzy - z woli boskiej. We wspczesnej literaturze prawniczej
uwaa si te pogldy za przestarzae. Wikszo autorw nie traktuje ju
prawa natury jako katalogu norm, jako swoistej, pierwotnej konstytucji.
Traktuje sieje raczej jako sposb mylenia, uzasadniania pewnych dziaa
lub wynikw wykadni prawa pozytywnego. Ujmowane w ten sposb
prawo natury nie jest niezmienne, lecz rozwija si wraz z rozwojem
spoeczestwa i jego kultury oraz wiadomoci prawnej. Poszczeglne
zasady prawnonaturalne uzyskuj w ten sposb stale aktualn tre.
Podczas omawiania zagadnie zwizanych z problematyk wadzy
ustrojodawczej (stanowienia konstytucji) stwierdzilimy, e na og
przyjmuje si, i jest ona niezalena i nie zwizana adnymi reguami.
Oznacza to cakowite przeciwstawienie (ktre empirycznie nigdy w
czystej postaci nie wystpuje) koncepcjom prawnonaturalnym. Oglny
schemat rozumowania w doktrynie prawa natury jest bowiem
nastpujcy: tworzenie prawa pozytywnego nie jest waciwie jego stanowieniem, aktem woli prawodawcy, lecz aktem poznania i wtrnego
deklarowania" zasad prawnonaturalnych; przy czym owo tworzenie
przepisw prawa pozytywnego moe by oparte na wiadomej dedukcji
treci norm prawa natury bd te odkrywa t tre w sposb zupenie
pozawiadomociowy - tzn. sam fakt tworzenia prawa pozytywnego jest
ju powielaniem powinnoci prawnonaturalnych (bezporedni
manifestacj zasad prawa natury przypisuje si zwaszcza aktom
spontanicznym, ksztatujcym prawo zwyczajowe).
Konsekwencj zaoe prawnonaturalnych jest zatem stwierdzenie, e nie
wszystkim aktom, podjtym w podobny sposb i wystpujcym pod
wspln nazw aktw prawnych", przyzna mona walor prawnoci", a
to z tego wzgldu, e jedne maj waciwo obowizywania", inne za
nie. Sama skuteczno tych aktw - wdraanych przymusem
pastwowym - nie decyduje o tym, by byy one (w wietle prawa natury)
prawem, by obowizyway. Prawo pozytywne bowiem nie moe narusza
regu prawa naturalnego. Konflikt midzy normami prawa pozytywnego i
naturalnego zwalnia obywatela od obowizku posuszestwa prawu
Rozdzia II
Przez wiele wiekw prawo okrelao przywileje, uprawnienia, obowizki poszczeglnych grup spoecznych, stanw itp. Wypywajce std prawa jednostki nie byy
jej prawami podmiotowymi, ale przysugiway jej jako czonkowi danej grupy
spoecznej - i tak np. jeeli czowiek wolny stawa si niewolnikiem, traci zesp praw
przysugujcych osobom wolnym. Jednostka moga si wic powoywa na takie prawa,
ktre wynikay z jej przynalenoci grupowej czy stanowej.
Na skutek walk midzy zgromadzeniami stanowymi a monarchami powstao w
redniowieczu wiele aktw regulujcych prawa poszczeglnych stanw i ich czonkw.
Wagi tych aktw w ksztatowaniu si nowoytnej idei praw podstawowych nie mona
nie zauway, ale te nie naley jej przecenia i przypisywa im treci, ktrych wcale
nie miay. Nie mona zapomina, e akty te byy zbiorami przywilejw stanowych i
nawet, jeli dzisiaj, czytajc niektre ich postanowienia wydaje si, e miay one walor
oglniejszy, nie odpowiada to w peni rzeczywistoci. Egzemplifikacj tej tezy moe
by obowizujca do chwili obecnej w Wielkiej Brytanii Wielka Karta Swobd"
(Magna Charta Libertatum) z 1215 r., ktrej pewne normy dotycz wszystkich
wolnych ludzi". Warto wszak pamita, e w chwili jej wydania pojcie to nie byo
tosame z ogem mieszkacw krlestwa, a wrcz przeciwnie - odnosio si tylko do
stosunkowo nielicznej mniejszoci.
W okresie reformacji czoowi jej przedstawiciele podkrelali, e wadza ziemska (pastwowa) nie jest wadz nad sumieniem i dusz jednostki. W aktach koczcych
wojny religijne (np. Pokj Augsburski z 1555 r., Edykt Nantejski z 1598 r.) albo te
wydawanych dla zapobieenia im (np. Akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 r.)
zaczto uznawa prawa religijne mniejszoci i zapewniano innowiercom mono
korzystania z okrelonych praw przysugujcych czonkom wyznania, do ktrego
naleaa wikszo spoeczestwa. Niektrzy autorzy uwaaj w zwizku z tym wolno
sumienia za t, z ktrej rozwiny si potem inne prawa i wolnoci jednostki.
W okresie poprzedzajcym rewolucj angielsk, w czasie jej trwania (16401649) oraz po jej zakoczeniu, a po tzw. Wspania Rewolucj (1688 r.), czsto
wystpowano z daniami zapewnienia wolnoci osobistej, tolerancji religijnej i udziau
przedstawicieli spoeczestwa w podejmowaniu decyzji pastwowych. John Milton i
John Locke sformuowali tez, e w stanie naturalnym rwne i niezalene jednostki
zawary umow w celu wzajemnej ochrony ycia, wolnoci i wasnoci. Traktowali oni
zatem prawa jednostki nie jako przywileje czonka grupy spoecznej, ale jako
uprawnienia indywidualne. Te koncepcje teoretyczne korespondoway z rozwojem
prawa pozytywnego i orzecznictwa sdowego w Anglii, gdzie wyrana bya tendencja
do gwarantowania i rozszerzania zakresu praw czowieka. W XVII w. powstay w
Anglii akty bliej precyzujce prawa poddanych krla i zawierajce wiele gwarancji
procesowych i wolnoci osobistych, tj. Petition of Rights z 1628 r., Habeas Corpus Act z
1679 r., Bill of Rights z 1689 r. Rwnoczenie w orzecznictwie sdw w sposb
sprzyjajcy rozwojowi praw jednostki interpretowano normy prawne pochodzce z lat
wczeniejszych, np. na pocztku XVII w. Lord Sprawiedliwoci Coke owiadczy:
wszyscy ludzie s ludmi wolnymi w rozumieniu Magna Charta".
granice danego prawa (np. art. 2 ust. 2 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949
r.) lub uywaj innych sposobw do okrelenia ogranicze (np. art. 55
konstytucji szwajcarskiej: swobodne odprawianie naboestw jest
zapewnione w granicach zgodnych z porzdkiem publicznym i dobrymi
obyczajami").
Bez wzgldu na zastosowane w konstytucjach formuy, w nauce
prawa konstytucyjnego uznaje si powszechnie, e zadanie ustalenia
granic praw podstawowych spoczywa przede wszystkim na
ustawodawcy. Do niego naley konkretyzacja i aktualizacja norm
konstytucyjnych w ramach istniejcych stosunkw spoecznych. Ustawy
rozwijajce postanowienia konstytucji, dotyczce praw podstawowych,
su z jednej strony ich realizacji, a z drugiej strony nadaj im konkretny
ksztat, m. in. przez wyznaczenie granic.
Ustawodawca, ustalajc granice praw podstawowych, moe
uczyni to w sposb wyczerpujcy w ustawie albo moe przewidzie
konieczno wydania odpowiednich aktw wykonawczych, gdy sam nie
jest w stanie okreli z gry wszystkich przypadkw, w ktrych naley
wprowadzi ograniczenia. Wwczas powinien wskaza kierunek i zasady
regulacji podustawowej na tyle dokadnie, aby organ wadzy
wykonawczej lub sd nie mia nadmiernej swobody i nie musia de facto
zastpowa ustawodawcy.
Naley take zaznaczy, e pewne ograniczenia praw
podstawowych wypywaj z wzajemnych powiza midzy normami
konstytucji, a zwaszcza tymi
VI. Obywatelstwo
l. Pojcie obywatelstwa
Wspczenie dla okrelenia zwizku jednostki z pastwem uywa si
w prawie midzynarodowym, w prawie wewntrznym oraz w nauce
prawa poszczeglnych pastw dwch rnych terminw: obywatelstwo"
(citizenship, citoyennete, Staatsburgerschaft) oraz przynaleno
pastwowa" (nationality, nationalite, Staatsangehrigkeit). Ich sens nie
jest jednoznacznie pojmowany. W nauce prawa w USA i w Niemczech
czsto mona spotka si z pogldem, i obywatelstwo" ma znaczenie
wewntrzne w tym sensie, e jest ono regulowane przez prawo
wewntrzne poszczeglnych krajw i okrela status jednostki w
stosunkach wewntrznych. Przynaleno pastwowa" natomiast ma
znaczenie zewntrzne i suy okreleniu statusu jednostki w stosunkach
midzynarodowych, wobec innych pastw. Wedug innych autorw,
pojcie przynalenoci pastwowej jest zakresowe szersze ni pojcie
obywatelstwa. Obejmuje ono caoksztat powiza jednostki z pastwem,
natomiast treci obywatelstwa s pewne prawa i obowizki jednostki w
danym pastwie. Jeszcze inni przedstawiciele nauk prawnych uwaaj,
e obecnie te nazwy s w istocie tosame i mog by uywane
zamiennie. Na uzasadnienie kadego z tych pogldw s przytaczane
argumenty majce swe oparcie bd w prawie midzynarodowym, bd
te w prawie wewntrznym rnych pastw.
2. Prawna regulacja
instytucji obywatelstwa
O obywatelstwie decyduje prawo wewntrzne danego pastwa.
Zasada ta jest powszechnie akceptowana. Jest take uznana w prawie
midzynarodowym. wiadczy o tym m.in. art. l Konwencji o
zagadnieniach dotyczcych konfliktw w ustawodawstwie o
przynalenoci pastwowej (Convention on Certain Questions Relating
to the Conflict of Nationality Laws) z 1930 r., ktry stanowi, e:
Przynaleno pastwow okrela kade pastwo wedug swojego
prawa. Prawo to powinno by uznawane przez inne pastwa, jeeli jest
ono zgodne z umowami midzynarodowymi, zwyczajami
midzynarodowymi i oglnie akceptowanymi zasadami-prawnymi
dotyczcymi przynalenoci pastwowej".
Instytucja obywatelstwa moe by uregulowana w aktach prawnych o
rnej randze. Najczciej wystpujcym rozwizaniem (np. we Francji,
USA, RFN) jest umieszczenie w konstytucji podstawowych zasad
odnoszcych si do obywatelstwa i rozwinicie ich w specjalnej ustawie.
Niektre konstytucje nie zawieraj w ogle postanowie dotyczcych
obywatelstwa (np. polska z 1952 r.) i wwczas instytucja obywatelstwa
jest z reguy regulowana przez odrbn ustaw. Do wyjtkw naley
nieujmowanie norm dotyczcych obywatelstwa w osobnym akcie prawnym, ale wczanie ich do kodeksu cywilnego (np. Peru, Haiti).
Rozwizanie to byo stosowane w XIX w. we Francji, w Kodeksie
cywilnym Napoleona, i zostao przyjte w krajach, w ktrych
obowizywa ten kodeks lub akty na nim wzorowane.
Ze sformuowa norm prawnych powiconych regulacji
obywatelstwa wynika jednoznacznie, e ich adresatami s osoby
fizyczne. W przypadku osb prawnych mona mwi nie o
obywatelstwie, ale o siedzibie i w zalenoci od tego rozrnia osoby
prawne krajowe i zagraniczne.
a) Sposoby nabycia obywatelstwa
Systemy prawne poszczeglnych pastw znaj rne sposoby
nabycia obywatelstwa. Do najczciej wystpujcych nale:
l. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie
Moe ono nastpi albo na podstawie zasady prawa ziemi (ius
soli), albo zasady prawa krwi (ius sanguinis). Pierwsza z nich oznacza, e
kade dziecko urodzone na terytorium danego pastwa nabywa jego
obywatelstwo, bez wzgldu na to, jakie obywatelstwo maj rodzice. Ten
sposb wystpuje np. w USA i w wielu krajach Ameryki aciskiej. W
myl zasady ius sanguinis dziecko nabywa obywatelstwo tego pastwa,
ktrego obywatelami s jego rodzice, bez wzgldu na to, gdzie si urodzi.
To rozwizanie jest czsto przyjmowane w krajach europejskich (np.
Polska)
Przewanie regulacje dotyczce obywatelstwa opieraj jego
nabycie przez urodzenie tylko na jednej zasadzie, dopuszczajc jednak w
pewnych sytuacjach moliwo zastosowania drugiej. Przykadem mog
by USA, gdzie chocia gwn jest zasada ius soli, to dziecko urodzone
poza granicami tego kraju moe naby obywatelstwo Stanw
Rozdzia III
Pastwo i jego organy
VII. Suweren
l. Pojcie suwerennoci i
suwerena
Omawiajc zagadnienia zwizane z zakresem normowania
konstytucyjnego, zauwaylimy, e jednym z elementw treci
konstytucji jest okrelanie przez ni podmiotu wadzy w pastwie, a
take wskazalimy na jedn z cech suwerena, jak jest niewizanie go
przez prawo, ktre sam stanowi. Naleaoby teraz przybliy pojcie
wadzy pastwowej. Nie jest to jednak .moliwe bez okrelenia kilku
poj podstawowych, takich jak wadza", suwerenno", a zatem bez
odpowiedzi na pytanie, czym jest wadza najwysza w pastwie.
Suwerenno nie jest pojciem jednolicie rozumianym w nauce
prawa. Mona jednak wskaza na elementy wsplne zdecydowanej
wikszoci jej definicji. S to:
1) niezaleno wadzy suwerennej od jakiejkolwiek wadzy
zewntrznej;
niezaleno ta (zwana te samowadnoci) odnosi si do czynnika
zewntrznego, np. innego pastwa czy organizacji midzynarodowej i
oznacza brak podporzdkowania; czyli, w aspekcie zewntrznym istot
suwerennoci pastwa stanowi jego samodzielno; cecha ta czstokro
uzupeniana jest innymi, np. zdolnoci traktatow, prawem legacji czy
zrzeszania si w organizacjach midzynarodowych;
2) pierwotny charakter wadzy suwerennej, ktrej nie mona
wyprowadzi z adnej innej wadzy w pastwie;
3) niezaleno wadzy suwerennej w stosunkach wewntrznych
od jakiejkolwiek innej wadzy w pastwie; samodzielno w
regulowaniu spraw wewntrznych (zwana inaczej caowadnoci) jest
uprawnieniem do normowania wszystkich stosunkw wewntrz pastwa,
na podstawie ktrego przysuguje pastwu zwierzchnictwo terytorialne,
oznaczajce wadz wykonywania w obrbie terytorium wszystkich
funkcji i dziaa waciwych pastwu, tj. dziaa majcych na celu
wywoanie skutkw prawnych, z drugiej za strony - wadz zapobiegania wykonywania podobnych dziaa przez inne podmioty (qui in
territorio meo est, etiam meus subditus est lub quiquid est in territorio,
est etiam de territorio), oraz zwierzchnictwo personalne - jedna z
konsekwencji zwierzchnictwa terytorialnego, ktra oznacza, e midzy
obywatelem a pastwem ojczystym istnieje swoista wi, wynikiem
czego jest obowizek wiernoci i posuszestwa wzgldem swego
pastwa ojczystego, cicy na obywatelu bez wzgldu na miejsce jego
pobytu; skutkiem tych waciwoci jest istnienie domniemania wycznej
kompetencji pastwa suwerennego do regulowania wszelkich jego
stosunkw oraz odpowiadajcego mu domniemania wycznej
2. Monarcha
Uznanie monarchy za podmiot wadzy pastwowej byo
powszechne w okresie przedkonstytucyjnym", kiedy legitymizacja
3. Lud
Wystpujcy w wielu konstytucjach termin lud" (np. w konstytucji
woskiej z 1947 r., francuskiej z 1958 r.) nie jest w nich dokadnie
sprecyzowany. W doktrynie prawa konstytucyjnego w poszczeglnych
krajach spotka mona rne jego rozumienie.
Rnice w tym zakresie uwidoczniy si ju podczas rewolucji
francuskiej 1789 r. Przedstawiony ju zosta sens, jaki nada pojciu ludu
J. J. Rousseau. Dla Sieyesa z kolei lud to og zjednoczonych jednostek
podporzdkowanych temu samemu prawu i reprezentowanych przez to
samo Zgromadzenie Ustawodawcze". On sam jednak rozbija owo
zjednoczenie ogu jednostek", wprowadzajc podzia obywateli na
czynnych" i biernych" (nie posiadajcych majtku), przy czym tym
drugim odmawia czynnego udziau w tworzeniu instytucji politycznoprawnych".
W XIX w. do powszechne staje si rozumienie ludu jako wsplnoty
mieszkacw jednego kraju poczonych porzdkiem pastwowym,
wiadomoci, religi, jzykiem itp. Lud w tym ujciu jest realnym
substratem pastwa. Rwnoczenie jednak coraz wicej zwolennikw
zyskiwao uznanie w peni politycznego charakteru ludu (tzw. lud
polityczny). Pojcie to jest tosame z ogem obywateli majcych prawa
polityczne i uczestniczcych w sprawowaniu wadzy pastwowej.
Pojawia si rwnie rozumienie ludu jako bytu trwaego, czcego
przesze, teraniejsze i przysze pokolenia danego pastwa. W XX w.
spotka mona nazw lud pastwowy", stosowan w nauce niemieckiej
i austriackiej do okrelenia ludu jako suwerena. Oznacza ona wsplnot
obywateli zorganizowanych w pastwo.
4. Nard
Podobnie jak w przypadku pojcia ludu rwnie i sens pojcia
narodu nie jest dokadnie okrelony w tych konstytucjach, ktre
posuguj si nim, wskazujc na suwerena (np. konstytucja polska z 1921
r. i 1952 r., japoska z 1946 r., hiszpaska z 1978 r.). Nie ma take
jednoci pogldw w nauce prawa konstytucyjnego poszczeglnych
krajw w kwestii rozumienia tego terminu.
W dziele O duchu praw Monteskiusz wielokrotnie uywa sowa
nard", kiedy mia na myli ludno pastwa. Francois Marie Arouet
5. Lud pracujcy
Nazw t okrelajc suwerena posugiway si wszystkie konstytucje
pastw realnego socjalizmu". W doktrynie prawa konstytucyjnego tych
krajw istot pojcia ludu pracujcego ujmowano podobnie, a
wystpujce rnice dotyczyy kwestii drugorzdnych. Za czonkw ludu
pracujcego uznawano wszystkich ludzi pracy, tzn. ludzi yjcych z
wasnej pracy (spoecznie uytecznej) i nie wyzyskujcych innych.
Dziki roli odgrywanej w procesie produkcji stawali si oni podmiotem
wadzy w pastwie.
Ludu pracujcego nie traktowano jako monolitu, lecz uwaano, e w
jego skad wchodz rne klasy i warstwy spoeczne: klasa robotnicza,
chopstwo, inteligencja, rzemielnicy. Z ich odmiennego pooenia
ekonomicznego i siy politycznej wynikaj rnice w zaangaowaniu w
osignicie wsplnego celu, za jaki uwaano stworzenie nowego,
socjalistycznego ustroju spoecznego. Mimo bowiem, e w tej koncepcji
zakadano, i lud jest rdem wszelkich uprawnie pastwa (a wic po
czci jakby nawizywano do klasycznej doktryny francuskiej,
polegajcej na prawnej personifikacji narodu), to przyjmowano, e
realizacja takiej konstrukcji nie jest moliwa w ramach kadego pastwa,
a jedynie w spoecznej rzeczywistoci pastwa socjalistycznego. Std te
konieczno rnicowania si budujcych now rzeczywisto. Za
najlepiej zorganizowan i najbardziej zaangaowan uznano klas
robotnicz i sformuowano w zwizku z tym zasad dyktatury
proletariatu. Zdaniem twrcw koncepcji suwerennoci ludu pracujcego
(m.in. Lenina), nie oznaczao to zmiany podmiotu wadzy pastwowej,
gdy dyktatura proletariatu opiera si na sojuszu z innymi grupami
spoecznymi, klasami i warstwami wchodzcymi w skad ludu
pracujcego.
Losowanie
Ju w staroytnej demokracji ateskiej znana bya metoda
podejmowania decyzji w drodze losowania. Wwczas byo to po czci
uzasadniane wzgldami religijnymi. Obecnie wystpowanie tej metody
motywuje si faktem zapewniania przez ni neutralnoci procedury
decyzyjnej. Stosowana jest jednak rzadko. W niektrych krajach
wykorzystywana jest np. do powoywania sdziw przysigych (Stany
Zjednoczone). Ponadto, take w przypadku, kiedy w gosowaniu nie
uzyskano ostatecznego rozstrzygnicia (rwny rozkad gosw), siga si
nieraz do tej instytucji.
Gosowanie
Decyzj w drodze gosowania mona podj na podstawie zasady
jednogonoci (jednomylnoci) albo zasady wikszoci. Ta pierwsza
najlepiej (teoretycznie) zabezpiecza interesy wszystkich podmiotw
biorcych udzia w gosowaniu. W praktyce jednak ten sposb
decydowania jest bardzo niewygodny i czsto niemoliwe jest przy jego
zastosowaniu rozstrzygnicie jakiej sprawy. Przekonuj o tym choby
dowiadczenia polskiego sejmu koca XVII i XVIII wieku. Metoda ta
jest wykorzystywana jeszcze przy podejmowaniu pewnych decyzji o
fundamentalnym znaczeniu w pastwach federalnych, gdy dla wanoci
decyzji wymagana jest zgoda wszystkich krajw zwizkowych.
Dalece bardziej praktyczne i czciej wykorzystywane jest
decydowanie gosami wikszoci uprawnionych. Oznacza to, e
wikszo podmiotu kolektywnego upowaniona jest do tworzenia woli
caoci. Wikszo to miernik relatywny wskazujcy, jak liczb gosw
przyjte decyzje tego podmiotu maj moc prawnie wic.
W praktyce ustrojowej przyjmowane s rne zasady ustalania
wynikw gosowania, tj. wikszoci koniecznej dla prawomocnoci
podejmowania decyzji. Nale do nich:
l. System wikszoci wzgldnej (zwykej)
Termin ten oznacza, e okrelone rozwizanie nabiera mocy
wicej, jeeli za jego przyjciem gosowao wicej osb ni za
przyjciem jakiegokolwiek innego gosowanego rozwizania. Gosw
wstrzymujcych si nie bierze si pod uwag.
2. Demokracja przedstawicielska
a) Pojcie reprezentacji
W pastwach, w ktrych podmiotem suwerennoci jest monarcha,
trudno mwi o reprezentacji we wspczesnym tego sowa znaczeniu.
Monarcha wprawdzie mia reprezentowa oglne dobro caego
krlestwa, lecz w zasadzie reprezentowa sam siebie". Nawet jeli
tworzy jakie organy, ktrych czonkowie pochodzili z rnych grup
spoecznych, to miay one jedynie charakter doradczy. Pojawienie si
angielskiej koncepcji krla w parlamencie" i postawienie tych dwu
sprzonych ze sob organw na szczycie systemu wadzy pastwowej
zmieniao bardzo wiele. Cho bowiem istot reprezentacji w feudalnej
Anglii nie byo penomocnictwo udzielone reprezentantowi przez
reprezentowanych, lecz tosamo prawna reprezentantw z
reprezentowanymi, to jednak uczynienie najwyszym organem w
d) Prawo wyborcze
Pojcie prawa wyborczego
W demokracji przedstawicielskiej powszechnym sposobem
powoywania reprezentantw przez zbiorowy podmiot suwerennoci s
wybory. Dlatego te zagadnienia zwizane z prawem wyborczym maj
dla tej formy realizacji zwierzchnictwa due znaczenie.
W nauce prawa konstytucyjnego wyrnia si dwa znaczenia
terminu prawo wyborcze". W sensie przedmiotowym oznacza ono
caoksztat norm prawnych regulujcych sposb przeprowadzania
wyborw do organw przedstawicielskich (tj. sposb ustalania skadu
tych organw). W sensie podmiotowym pod pojciem tym naley
rozumie prawo czonka zbiorowego podmiotu suwerennoci do
brania udziau w wyborach. Jego udzia moe by przy tym dwojakiego
rodzaju - czynny, kiedy gosuje on na jakiego kandydata, list itp. oraz
bierny, kiedy sam kandyduje, aby by wybranym do organu
przedstawicielskiego. Adekwatny do tego jest podzia podmiotowego
prawa wyborczego na czynne, oznaczajce uprawnienie do wybrania
kogo, oraz bierne, oznaczajce uprawnienie do kandydowania na
czonka organu przedstawicielskiego.
Funkcje wyborw
W nauce prawa wrd rnych klasyfikacji funkcji wyborw
wymienia si najczciej:
(1) funkcj kreacyjn polegajc na ksztatowaniu skadu
personalnego organw przedstawicielskich;
(2) funkcj polityczno-programow zwizan z wyraaniem przez
wyborcw poparcia dla okrelonego programu politycznego, ktre
determinuje w pewnym stopniu postpowanie przedstawicieli i
dziaalno organw przedstawicielskich;
(3) funkcj legitymujc polegajc na dostarczaniu organom
przedstawicielskim legitymacji do sprawowania wadzy, do dziaania w
imieniu tych, ktrzy je wybrali;
(4) funkcj integracyjn pozwalajc na zespolenie zbiorowego
podmiotu suwerennoci poprzez okrelenie zasad, dotyczcych procesu
ksztatowania jego woli.
Podstawowe zasady prawa wyborczego
U podstaw prawa wyborczego w kadym kraju le historycznie
uksztatowane zasady, znajdujce swj wyraz w konstytucji albo w
ordynacji wyborczej. Wpywaj one na ksztat poszczeglnych instytucji
prawa wyborczego oraz rzutuj na przyjte w nim zaoenia i
rozwizania. Do zasad oglnie uwaanych za podstawowe zalicza si:
powszechno, rwno, bezporednio, tajno wyborw. Coraz
czciej wcza si do nich, zarwno w doktrynie prawa konstytucyjnego
wielu krajw, jak i w obowizujcych tam normach prawnych, zasad
wolnych wyborw.
2. Dualistyczny
Wadza wykonawcza skada si w tym systemie z dwch organw
- gowy pastwa i rzdu. Przyjmowane s rne rozwizania ukadu
wzajemnych stosunkw pomidzy nimi oraz okrelenia zasad
wewntrznej organizacji i funkcjonowania rzdu. Pomimo istnienia wielu
rnic, mona wskaza pewne podobiestwa pomidzy niektrymi z nich,
co pozwala na wyodrbnienie nastpujcych systemw dualistycznej
egzekutywy:
a) system gabinetowy
Gowa pastwa w tym-systemie ma nieliczne kompetencje w
dziedzinie wadzy wykonawczej. Wikszo z nich ma charakter jedynie
formalny. Obowizek podjcia przez gow pastwa pewnych dziaa w
okrelonej sytuacji moe wynika wprost z postanowie konstytucji, np.
zgodnie z art. 99 ust. 5 konstytucji hiszpaskiej z 1978 r., krl musi
rozwiza parlament, gdy ten nie jest w stanie przez dwa miesice wybra
prezesa rady ministrw. Cz kompetencji gowa pastwa wykonuje na
wniosek parlamentu (np. mianowanie szefa rzdu) lub rzdu. Naley
doda, e ma ona wiele uprawnie, okrelanych mianem tradycyjnych
kompetencji gowy pastwa. Naley do nich reprezentowanie pastwa na
zewntrz, prawo aski, mianowanie oficerw i niektrych urzdnikw
pastwowych, podpisywanie lub promulgacja ustaw. Z reguy akty gowy
b) system kanclerski
System ten stanowi w zasadzie odmian systemu gabinetowego.
Kanclerz ma pozycj bardzo zblion do pozycji premiera w systemie
gabinetowym. Jest ona jednak dodatkowo wzmacniana przez istnienie
instytucji tzw. konstruktywnego wotum nieufnoci, ktre polega na tym,
e parlament moe odwoa kanclerza tylko w wypadku, gdy
rwnoczenie wskae kandydata i bdzie w stanie wybra nowego
kanclerza. Ministrowie s w tym systemie podporzdkowani kanclerzowi.
Odpowiedzialno polityczn za dziaalno rzdu ponosi kanclerz. W
tym systemie pozycja i kompetencje gowy pastwa s takie same jak w
systemie gabinetowym.
Ten rodzaj systemu wystpuje np. w RFN
c) system resortowy
W systemie tym gwne sprawy z zakresu powierzonego
waciwoci wadzy wykonawczej rozstrzyga cay rzd jako organ
kolegialny. Decyzje te podejmowane s bd jednogonie (np. w
Austrii), bd wikszoci gosw (np. w III Republice Francuskiej). W
ten sposb rozstrzyga si te konflikty midzy poszczeglnymi
ministrami. Kady minister kieruje samodzielnie -okrelon dziedzin
administracji pastwowej i jest wyposaony we wasne kompetencje. Jest
on naczelnym organem administracji pastwowej i jego pozycja jest
rwna pozycji innych ministrw. Premier przewodniczy tylko
posiedzeniom rzdu i koordynuje dziaalno poszczeglnych ministrw.
Jest on primus inter pares.
X. Formy pastwa
- zakaz podejmowania dziaa przez pastwo ponad potrzeb odpowiednio, konieczno i proporcjonalno aktw pastwowych;
- system instytucji samorzdowych jako forma udziau
spoeczestwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb zbiorowych o
znaczeniu lokalnym lub grupowym.
Z tego pobienego wyliczenia cech demokratycznego pastwa
prawnego wynika, i jest ono poczeniem formalnego i materialnego
rozumienia praworzdnoci.
Wszystkie wymienione elementy zostay przedstawione, w sposb
bardziej lub mniej skrtowy, we wczeniejszych partiach skryptu.
Pamita jednak trzeba, e przedstawiona definicja demokratycznego
pastwa prawnego jest z koniecznoci uproszczeniem. Blisze jego
okrelenie wymaga treciowej charakterystyki konkretnego pastwa, gdy
pojcie to skada si z tak wielu elementw, z ktrych dodatkowo pewne
mog pozostawa w konflikcie (np. demokratyczny sposb rozstrzygania
sporw w spoeczestwie przez dyskurs i dialog, a nie przez decyzje
autorytatywne, z drugiej za strony niezbdny, dla zapewnienia
racjonalnoci dziaania, zakres takich decyzji), e waciwe ich
odczytanie moliwe jest tylko na podstawie analizy konkretnego tekstu
konstytucyjnego oraz odnoszenia okrelonych wytycznych
konstytucyjnych do konkretnych stanw faktycznych.
b) demokracj centralistyczn - cechuje j poszukiwanie w drodze
demokratycznej jednolitej linii dziaalnoci pastwa i jego organw w
rnych dziedzinach ycia spoecznego, politycznego, gospodarczego,
kulturalnego. Nie ma tu miejsca na pluralizm po podjciu decyzji ani
moliwoci jej modyfikacji.
Aneks
Przykady zastosowania niektrych proporcjonalnych systemw
wyborczych
Zakadamy, e w danym okrgu wyborczym oddano ogem 193
000 wanych gosw, z czego lista A otrzymaa 95 000 gosw, lista B 68 000, a lista C - 30 000 gosw. Na okrg ten przypada 10 mandatw.
Rozpatrzmy kolejno wyniki przy zastosowaniu rnych
proporcjonalnych systemw wyborczych.
(l) system Hare'a (w wersji podstawowej)
(b) liczba gosw, jak otrzymaa dana lista, stanowia jej mas
wyborcz;