B.

Banaszak
A.Preisner

PRAWO KONSTYTUCYJNE

Wrocaw 1996

Wydanie poprawione przez:

El-.....
http://strony.wp.pl/wp/eltho/

I. Podstawowe wiadomoci o prawie

konstytucyjnym
l. Pojcie prawa konstytucyjnego i jego przedmiot
a) Prawo konstytucyjne jako ga
prawa
Prawo konstytucyjne to wyranie wyodrbniony w systemie
prawnym zesp norm prawnych dotyczcych bezporednio pastwa i
jego ustroju. Przedmiotem ich regulacji s instytucje prawne oraz zasady
ustroju politycznego i spoeczno-gospodarczego pastwa. Okrelaj one
pozycj pastwa w stosunkach zewntrznych i wewntrznych, podmiot
wadzy w pastwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status
jednostki w pastwie, ze szczeglnym uwzgldnieniem jej praw,
wolnoci i obowizkw, zasady organizacji i funkcjonowania organw
pastwowych oraz relacje midzy nimi, zasady tworzenia prawa.
Prawo konstytucyjne nie reguluje, jak inne gazie prawa, tylko
pewnego wycinka stosunkw spoecznych (jak np. prawo bankowe), ale
obejmuje swoim zakresem ich caoksztat. Determinuje wic ono w
oglnych zarysach tre norm zaliczanych do innych gazi prawa i styka
si w ten sposb ze wszystkimi z nich. Wyznacza wic kierunek rozwoju

caego systemu prawnego w pastwie. W tym ujciu prawo

konstytucyjne, w odrnieniu od wszystkich innych gazi prawa, ma
charakter fundamentalny, stanowi ich podstaw. Tak rozumiane prawo
konstytucyjne obejmuje nie tylko normy konstytucji, ale te i normy
zawarte w rnych aktach prawnych i o rnej mocy prawnej. Ich cech
wspln jest przedmiot ich regulacji.
Dokonane wyej okrelenie prawa konstytucyjnego jest
stosunkowo czsto uywane. Rni si ono od innych definicji tego
terminu. Ponadto w literaturze prawniczej spotka mona inne nazwy, dla
tego co my rozumiemy pod pojciem prawa konstytucyjnego.
Aczkolwiek szersza charakterystyka zagadnie terminologicznych nie
wydaje si nam konieczna, to jednak pragniemy zasygnalizowa
problemy, z ktrymi spotka si mog osoby interesujce si t tematyk.
Bezsprzecznie jednym z gwnych przedmiotw regulacji norm
konstytucyjnych jest pastwo. Std te w nauce polskiej, zwaszcza w
okresie PRL, a take i w obcej doktrynie prawa (np. rosyjskiej,
niemieckiej, austriackiej) spotka mona okrelenie prawa
konstytucyjnego mianem prawa pastwowego. Wskazuje si w tym
wypadku na to, e pojcie prawo konstytucyjne jest pojciem wskim i
w cisym tego sowa znaczeniu obejmuje jedynie normy zawarte w
konstytucji rozumianej jako akt prawny. Prawo pastwowe" lepiej za
oddaje to, e wiele norm dotyczcych pastwa nie wystpuje w
konstytucji i pozostaje poza jej ramami. Naley przy tym zauway, e
tak pojte prawo pastwowe" wykracza swoim zakresem poza regulacje
odnoszce si bezporednio do pastwa, a wic nie zawiera si w pojciu
prawa pastwowego sensu stricto. Mona je rozumie i tak, e kada
norma prawna wydana przez pastwo wchodziaby w jego zakres, byaby
w jakim sensie pastwowa".
W okresie midzywojennym w Polsce oraz w niektrych krajach
europejskich (np. Francja, Niemcy) spotka mona byo okrelenie
prawo polityczne. Obejmowano nim ga prawa okrelajc
kompetencje i formy dziaania organw o charakterze politycznym,
mechanizmy podejmowania przez nie decyzji oraz zawierajc regulacje
dotyczce struktur politycznych i systemu wartoci spoecznych,
nakadajcego ograniczenia na wadz. W tym znaczeniu prawo
polityczne" jest t gazi prawa, ktra najcilej wie si z polityk
sensu largo. Zawiera ono normy porzdkujce i nadajce ramy
politycznemu procesowi ksztatowania decyzji pastwowych. Wiele z
tych norm, bez wzgldu na ich form czy tre, wpywa w istotny sposb
na przebieg procesw politycznych. Oddziaywania tego nie sposb
jednak przecenia i nie zauwaa, e nie mona utosamia go z
prawem politycznym" w przedstawionym wczeniej znaczeniu. Nazwa
ta mogaby by rozumiana szerzej i obejmowaaby kady przepis o charakterze politycznym.
b) Prawo konstytucyjne jako dyscyplina nauk prawnych
Mamy tu na myli tworzcy pewien system zesp pogldw na
temat gazi prawa okrelanej mianem prawa konstytucyjnego.
Zadaniem nauki prawa konstytucyjnego jest usystematyzowanie i
wyjanienie terminw wystpujcych w normach prawnych nalecych
do tej gazi prawa oraz okrelenie tego, co na gruncie norm prawa
konstytucyjnego jest prawnie wice. Ma ona na celu rwnie

dokonywanie klasyfikacji norm prawnych i czenie ich w odpowiednie

instytucje ustroju pastwowego. Przedmiotem zainteresowania nauki
prawa konstytucyjnego jest take funkcjonowanie tych instytucji w
praktyce w danym pastwie oraz prowadzenie studiw
komparatystycznych, pozwalajcych lepiej rozumie wystpowanie
pewnych prawidowoci. Efektem bada naukowych s czsto propozycje
konkretnych rozwiza lub instytucji ustrojowych.
Rola tak rozumianego prawa konstytucyjnego nabiera
szczeglnego znaczenia w okresie transformacji ustrojowej. Nie mona
zapomina, e dwukrotnie w cigu ostatnich dwch wiekw polskie
instytucje ustrojowe pozbawione zostay cigoci rozwojowej, ktra ma
donios warto dla swoistego uksztatowania si indywidualnoci
prawnoustrojowej pastwa. Znaczenie tego zerwania dla polskiego prawa
konstytucyjnego jest tym wiksze, e luka rozwojowa przypada na wiek
XIX, kiedy ksztatoway si podstawy wspczesnego
konstytucjonalizmu i na drug poow wieku XX, kiedy ksztatoway si
instytucje rozwinitego pastwa demokratycznego. Jak susznie
zauwaaa J. Zakrzewska: Nie weszlimy do Europy dzisiaj, poniewa
Polska zawsze leaa w Europie. Ale dzisiaj nasze problemy s
problemami normalnych krajw europejskich. W kadym razie problemy
konstytucyjne. Przyjcie demokratycznych rozwiza otwiera nam drzwi
do europejskich instytucji. To te wyzwanie przed jakim staje polski konstytucjonalizm. Sownik demokracji, sownik konstytucyjny, ktry przez
ostatnie 45 lat by inny na zachodzie Europy ni u nas, staje si
sownikiem wsplnym. Idee odzyskuj swj blask, a sowa: parlament,
prawo, praworzdno, samorzd, wybory odzyskuj swoje znaczenie.
Dziki temu moemy si porozumie i realnie wykorzystywa znajomo
rozwiza przyjtych w innych pastwach".
Dla okrelenia tej dyscypliny nauk prawnych rwnie uywa si
rnych nazw, podobnie jak dla okrelenia omawianej gazi prawa.
Zwolennicy kadej z trzech przedstawionych nazw pragn, stosujc jedn
z nich dla danej dyscypliny nauk prawnych, podkreli zwizek, jaki
zachodzi midzy wiedz prawnicz a specyficznym charakterem norm
danej gazi prawa. Jak stwierdzilimy wczeniej, aden ze stosowanych
terminw nie jest idealny i kady rodzi moe pewne wtpliwoci. W tym
opracowaniu wybralimy i bdziemy konsekwentnie posugiwa si
nazw prawo konstytucyjne w podanym ju znaczeniu. Wystpuje ona
najczciej w polskiej, wspczesnej literaturze prawniczej i jest
powszechnie stosowana w wielu krajach romaskich i anglosaskich, a w
ostatnich latach staje si coraz bardziej popularna take na obszarze
jzyka niemieckiego. Oddaje ona, naszym zdaniem, najlepiej zwizek,
jaki zachodzi pomidzy przedmiotem norm konstytucyjnych a
przedmiotem norm niszego szczebla, rozwijajcych postanowienia
konstytucyjne.

2. Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie

prawa
System jako cao jest jednoci elementw, midzy ktrymi
wystpuj okrelone oddziaywania wzajemne. Czciami skadowymi

systemu prawa s normy prawne. Mona dokonywa ich klasyfikacji na

podstawie rnorodnych kryteriw. Nie rozwijajc szerzej tej
problematyki, zwrcimy uwag tylko na najczciej wystpujce
podziay norm prawnych.
Wypracowany przez Rzymian podzia na prawo publiczne i
prywatne zosta. w XIX w. zaakceptowany w teorii pastwa liberalnego.
Byo to po czci konsekwencj uznania dualizmu midzy jednostk a
pastwem. Wprawdzie w XX w. podniosy si glosy, e w nowoczesnym
pastwie podzia ten straci racj bytu, lecz nie zaproponowano innej
klasyfikacji, ktra zostaaby powszechnie uznana. Dlatego te mona
uwaa klasyfikacj tradycyjn za wci aktualn. Wedug niej prawo
publiczne zawiera normy dotyczce stosunkw prawnych midzy
jednostk a pastwem oraz midzy rnymi podmiotami
reprezentujcymi pastwo. Prawo publiczne dzieli si na prawo
midzynarodowe, odnoszce si do stosunkw prawnych midzy
pastwami, i prawo wewntrzne dotyczce stosunkw prawnych,
wystpujcych w danym pastwie. Do prawa publicznego w tym ujciu
zaliczymy prawo midzynarodowe, a z gazi prawa wewntrznego m.in.:
prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo karne.
Prawo prywatne obejmuje normy regulujce stosunki prawne
midzy osobami fizycznymi, midzy osobami fizycznymi a prawnymi
oraz pomidzy tymi ostatnimi. Zaliczamy do niego m.in. prawo cywilne.
Prawo prywatne ma charakter prawa wewntrznego.
Podzia ten implikuje rwnie rnice w formach i treci aktw
prawnych zwizanych z kadym z tych dziaw prawa. W wewntrznym
prawie publicznym bd to najczciej akty prawne formuujce stosunki
nadrzdnoci i podporzdkowania, zawierajce nakazy i zakazy. W
prawie prywatnym podstawow za form jest forma umowy
cywilnoprawnej.
Druga z klasyfikacji powszechnie przyjtych w naukach
prawnych to podzia na prawo materialne i prawo formalne. Pierwsze, to
normy prawne regulujce stosunki prawne i porzdkujce system prawny.
Drugie zawiera normy prawne suce stosowaniu norm prawa
materialnego (np. prawo procesowe).
W przypadku prawa konstytucyjnego trudno byoby
jednoznacznie stwierdzi, e naley ono do jednej z tych grup.
Aczkolwiek zdecydowana wikszo norm zaliczanych do prawa
konstytucyjnego ma charakter materialny, to wystpuj rwnie normy
proceduralne czy te dotyczce zagadnie organizacji i funkcjonowania
organw pastwowych, majce bez wtpienia charakter norm prawa
formalnego. W tym ujciu naleaoby si co najwyej zastanowi nad
zasadnoci podziau wewntrz prawa konstytucyjnego, podobnie jak ma
to miejsce np. w przypadku prawa karnego czy cywilnego. Stosunkowo
niewielka liczba norm o charakterze formalnym wydaje si jednak
obecnie przemawia przeciw dokonaniu takiego zrnicowania w obrbie
tej gazi prawa.
Kolejn ze znanych klasyfikacji jest podzia norm prawnych na
gazie prawa, stosownie do przedmiotu ich regulacji. Normy nalece do
jednej gazi reguluj, w sposb w miar peny, jedn, okrelon
dziedzin stosunkw spoecznych. Poniewa dziedziny te nie maj
wyranych granic, take kompleksy norm prawnych ich dotyczce takich
granic mie nie mog. Std trudnoci z zaliczeniem poszczeglnych norm
do jednej tylko gazi prawa, z drugiej za strony bliskie zwizki midzy

normami niektrych gazi. W przypadku prawa konstytucyjnego jeszcze

dwie przesanki mog wpywa na dodatkowe komplikacje
klasyfikacyjne. Po pierwsze, wewntrzne zrnicowanie rangi norm
prawnych wchodzcych w jego zakres prowadzi moe do sytuacji, w
ktrej rozgraniczenia midzy prawem konstytucyjnym a innymi
gaziami prawa naley dokonywa wewntrz konkretnych aktw
prawnych. Po drugie, przedmiotem regulacji norm wchodzcych w jego
zakres jest ustrj pastwa; tym samym determinuj one w oglnych
zarysach tre norm zaliczanych do innych gazi prawa - wyznaczaj w
sposb generalny kierunki rozwoju i uksztatowania caego porzdku
prawnego w pastwie. Dlatego te w pewnych punktach prawo
konstytucyjne styka si ze wszystkimi innymi gaziami prawa. Podobne
zjawisko nie wystpuje w tym stopniu w przypadku adnej z nich.
Rozprzestrzenienie si konstytucji na cay wiat wiadczy o
zwycistwie idei goszcej, e wadza polityczna musi mie legitymacj
konstytucyjn i musi by sprawowana na podstawie konstytucji, aby bya
uznana zarwno wewntrznie, jak i zewntrznie.
Konstytucja nie jest co do swego ksztatu aktem statycznym i w
przecigu ponad dwch wiekw swego istnienia podlegaa zmianom.
Pierwsze konstytucje powstay w okresie przejcia od feudalizmu do
pastwa buruazyjno-liberalnego. Ustanowiony w nich model ustroju
stanowi przeciwstawienie konstrukcjom przyjtym w pastwie
feudalnym. Rozumiay one swoje naczelne zadanie jako zapewnienie
kademu moliwoci udziau w ksztatowaniu woli pastwa i suyy
odgraniczeniu spoeczestwa od pastwa. Nie dyy do wyczerpujcego
okrelania treci dziaa pastwa, czy te wskazywania na cele tych
dziaa. Wrcz odwrotnie - ograniczay one aktywno pastwa i
wtaczay j w ramy wyznaczone przez swoje normy.
Z biegiem czasu zmieniy si warunki, w jakich przyszo
funkcjonowa konstytucji. Musi ona odpowiada innym wymaganiom.
Powstaje wic pytanie: czy jest to w stanie czyni i czy istnienie
konstytucji ma nadal sens.
Dowiadczenia ostatnich dziesicioleci udzielaj pozytywnej
odpowiedzi na to pytanie. We wspczesnym rozwinitym pastwie
demokratycznym (pastwie dobrobytu, socjalnym pastwie prawnym)
konstytucja nadal odgrywa swoj rol. Zmieniaj si wszak jej funkcje.
Liberalny model pastwa i zwizana z nim gospodarka rynkowa nie byy
w stanie zapewni realizacji idei dobrobytu i sprawiedliwoci. W miejsce
nierwnoci stanowych pojawiy si inne, uwarunkowane gwnie
nierwnym podziaem dbr. W tej sytuacji wzrasta zakres zada pastwa,
ktre zapewni powinno kademu udzia w pewnych wiadczeniach ze
swej strony oraz zaj si bardziej sprawiedliw dystrybucj dbr. Ju
pod koniec XIX w. pojawiy si konstytucje, zawierajce postanowienia,
majce przeciwdziaa naduywaniu wolnoci gospodarczej i ogranicza
prawo wasnoci. Po I wojnie wiatowej niektre konstytucje poszy
jeszcze dalej: przyznay pastwu prawo do interwencji w sprawy
gospodarcze w sytuacjach kryzysowych tak, aby zapewni kademu
minimum egzystencji. W trzecim etapie tego rozwoju, ktry trwa do
dzisiaj, pastwo przejo globaln odpowiedzialno za rozwj socjalny,
ekonomiczny i kulturalny spoeczestwa. Obecnie mona wszak
zauway tendencj do ograniczania zada pastwa w tym zakresie i
przekazywanie ich innym podmiotom, gdy organy pastwowe s
przecione i nie s w stanie efektywnie ich realizowa. Poza tym wiele

pastw przekazuje cz swoich zada organizacjom midzy- i

ponadnarodowym. Ich decyzje maj moc wic w danym pastwie, a
wic pastwo przekazuje im cz swoich suwerennych uprawnie. To
wszystko musi znale odzwierciedlenie we wspczesnych
konstytucjach, jeli maj pozosta rzeczywistymi regulatorami procesw
spoecznych.
Zmieniaj si te instrumenty, za pomoc ktrych dziaa pastwo.
W pierwszym etapie istnienia konstytucji by to nakaz i przymus.
Obecnie realizacja rozbudowanych zada pastwa tylko na ich podstawie
nie jest moliwa. Rozwijaj si inne instrumenty kierowania przez
pastwo zjawiskami zachodzcymi w spoeczestwie (np. subwencje,
dziaalno informacyjna itp.). Konstytucja wspczesna powinna je
uwzgldnia.
Pojawiaj si te nowe podmioty odgrywajce w spoeczestwie i
pastwie du rol, a ktre nie wystpoway na przeomie XVIII i XIX w.
Mona tu wskaza zwaszcza na partie polityczne i ich wpyw na relacj
lud (nard) - parlament, czy te na zapewnienie poredniej lub
bezporedniej legitymacji demokratycznej dziaa pastwa. To samo
dotyczy zwizkw interesw. Wszystko to rozmywa granic midzy
pastwem a spoeczestwem tak wyran w konstytucjach z XIX w.
Dlatego te nowe konstytucje inaczej ujmuj te zagadnienia.

3. Pojcie rde prawa konstytucyjnego

Termin rdo prawa" jest terminem wieloznacznym i czsto
uywanym w sposb nieprecyzyjny. Jedn z istotnych przyczyn
nieporozumie gmatwajcych problematyk rnego rodzaju nauk
prawnych jest mieszanie si dwch radykalnie rnych interpretacji tego
terminu: jednej, traktujcej jako rda prawa" jakie fakty uznawane w
danym systemie prawnym za fakty prawotwrcze (formalne rda
prawa"), i drugiej, wedug ktrej termin ten miaby okrela take te
czynniki spoeczno-polityczne, ktre ksztatuj tre norm prawnych
danego systemu (materialne rda prawa").
Zadaniem szczegowych nauk o prawie, a zwaszcza prawa
konstytucyjnego, jest przedstawienie w sposb dogmatyczny lub opisowy
rde prawa danego systemu. W obu tych ujciach zakada si jak
koncepcj rda prawa, ze wzgldu na ktr dane normy winny by
przestrzegane jako normy prawne albo e fakty okrelonego rodzaju
uznawane s za prawotwrcze.
Z punktu widzenia niniejszego opracowania, system rde prawa
obejmowa bdzie rda powstawania prawa". A zatem przez rda
prawa w znaczeniu normodawczym rozumiemy akty ustanawiajce
normy prawa obowizujcego.
Do dalszego dookrelenia pojcia rda prawa konieczne jest
ustalenie, jakiego rodzaju systemem jest dany system prawa. Przy
przyjciu najoglniejszego zaoenia, e system ten jest systemem
wskim (tzn. w jego skad wchodz jedynie reguy bdce wytworem
dziaalnoci organw pastwa lub innych podmiotw, ktrym organy
pastwa tak kompetencj prawodawcz przyznay - z tym e bd to nie
tylko normy zawarte w obowizujcych tekstach prawnych, ale rwnie
pewne ich konsekwencje, wyprowadzone z nich na podstawie przyjtych

koncepcji rozumowa), reguy te maj charakter norm generalnych, tj.

takich, ktre wyznaczaj zachowanie si klasy adresatw (normy oglne)
i klasy zachowa (normy abstrakcyjne).
Przyjty tok rozumowania nakazuje odrnianie aktw stosowania
prawa, rozumianych jako kada posta realizacji prawa, tj. jako aktu
prawnego, ktry norm ogln odnosi do indywidualnie oznaczonego
adresata w konkretnie oznaczonej sytuacji, od aktw stanowienia prawa,
rozumianych jako akt prawotwrczy. W zwizku z tym, w dalszej czci
rozwaa za rdo prawa uwaa bdziemy kady akt prawotwrczy
(akt normatywny), tj. akt zawierajcy chocia jedn norm
generaln, mogcy by podstaw prawn rozstrzygni
indywidualnych.
W pastwie praworzdnym wszelka wadcza dziaalno wymaga
podstaw prawnych, a wic legitymacji w prawnie nadanym upowanieniu
do dziaania. Konsekwencj tak rozumianej praworzdnoci jest prawna
reglamentacja dziaalnoci prawotwrczej, oznaczajca, e akty
prawotwrcze powinny mie legitymacj w postanowieniach konstytucji
lub w ramach zasad konstytucyjnie ustanowionych, lub te w aktach
prawnych podjtych na mocy konstytucji, waciwych do przydzielania w
jakim zakresie kompetencji prawotwrczych. Tak wic praworzdny
charakter dziaalnoci prawotwrczej mieci si w zasadzie w ramach
systemu zamknitego. Oznacza to bowiem, e sposb wykorzystywania
moliwoci prawotwrczych przez organy pastwowe nie jest wyrazem
arbitralnoci ich dziaania, lecz wynikiem realizacji przekazanych im
uprawnie. Dziaania natomiast wyrastajce poza ramy systemu, tj.
przeksztacajce go w system otwarty, s ex. definitione pozbawione
legitymacji zawartej w ramach systemu. S wic wyrazem faktycznie
wykonywanego wadztwa, wynikajcego z realnych moliwoci
narzucania wicych wzorw postpowania. W tej mierze, w jakiej s
do realizacji zada pastwowych obiektywnie konieczne, mog
znajdowa pewn poredni legitymacj w przepisach wyznaczajcych te
zadania. Ujawniaj jednak wady systemu, jakimi s sprzecznoci
pomidzy rozdziaem legitymacji do dziaa prawotwrczych a
dystrybucj zada.
Systemy prawa stanowionego s systemami zasadniczo zamknitymi,
tzn. uksztatowanymi stosownie do zasad konstytucyjnych, i
wykluczajcymi dowolno uzupeniania ich formami konstytucyjnie nie
przewidzianymi lub nie znajdujcymi legitymacji na gruncie
konstytucyjnie formuowanych zaoe prawodawstwa. Zaoenia
zamknitych systemw s dominujce w konstrukcjach konstytucyjnych i
koncepcjach doktrynalnych i pozostaj aktualne rwnie wwczas, gdy
wraz z rozwojem zada pastwa nasila si jego aktywno prawotwrcza.
W odniesieniu jednak do praktyki ustrojowej konieczne jest zauwaenie,
e nie s one systemami cakowicie zamknitymi. Mamy w nich do
czynienia z rnymi zjawiskami: uzupenianiem, w znaczeniu
ksztatowania nowych instytucji prawnych drog aktw stosowania
prawa (decyzji, orzecze sdowych itp.), sankcjonowaniem pewnych
postulatw i koncepcji doktryny przez organy stosujce prawo czy
utrwalaniem pewnych standardw postpowania tych organw w ramach
zaoonej swobody decyzji, wynikajcej z oglnego charakteru norm
prawnych.
Powysze uwagi o rdach prawa w ogle pomijaj zoon
problematyk teoretyczn problemu. Naszym zadaniem jest bowiem

scharakteryzowanie rde prawa konstytucyjnego, a nie prezentowanie

ich rozwinitej koncepcji. A zatem, za rda prawa konstytucyjnego
bdziemy uwaa te rda prawa, ktre zawieraj normy
przedmiotowo zaliczane do prawa konstytucyjnego. Bd to wic
wszystkie normy prawne dotyczce ustroju pastwowego. Chodzi tu nie
tylko o normy konstytucyjne sensu stricte, ale te o normy zawarte w
innych aktach prawnych, o rnej mocy prawnej, ktre czy to, i
przedmiotem ich regulacji s instytucje i zasady ustroju politycznego oraz
spoeczno-gospodarczego pastwa, czyli normy okrelajce pozycj
pastwa w stosunkach zewntrznych i wewntrznych, podmiot wadzy
najwyszej, formy sprawowania wadzy przez suwerena, status jednostki
w pastwie, a take normy regulujce zasady organizacji i
funkcjonowania organw pastwowych i relacje pomidzy poszczeglnymi grupami tych organw.
System rde prawa jako cao zoona z poszczeglnych elementw
(okrelonych aktw prawotwrczych) i ich grup (podsystemw) - np.
akty prawa krajowego i midzynarodowego, akty centralne i lokalne,
powszechnie i wewntrznie obowizujce, ustawowe i podustawowe jest pochodn zasad organizacji pastwa i wymaga co do zakresu
potrzebnej regulacji prawnej. Konsekwencj wymogw praworzdnoci i
spjnoci systemu prawa jest warunek jego hierarchicznej struktury.
Zasada hierarchicznej budowy systemu rde prawa wyraa si w
konstytucyjnym obowizku organw niszych do stanowienia aktw, majcych suy realizacji norm aktw wyszego stopnia, a take w zakresie
tworzenia aktw sprzecznych co do treci, kompetencji organu
stanowicego i trybu stanowienia z aktami organw wyszego szczebla.
Zasada hierarchicznoci oznacza uznanie nadrzdnej pozycji konstytucji
w systemie rde. Wyraona jest ona przy tym czsto nie za pomoc
jednej formuy oglnej, lecz przy okazji regulowania stosunku danego
aktu do aktu hierarchicznie wyszego.
Zasada hierarchicznej budowy systemu prawa nie oznacza, e podana
jest praktyka prowadzca do wielostopniowoci i nadmiernego
rozczonkowania regulowanej prawem materii, tj. normowania tej samej
dziedziny spraw aktami rnej rangi, wydawanymi na podstawie
delegowania i subdelegowania kompetencji. W przypadku takich
regulacji atwiej o sprzecznoci midzy fragmentarycznymi tekstami
prawnymi. S one te trudniej poznawalne, a zatem nie speniaj
wymogw komunikatywnoci aktw.
System rde prawa, rozumiany jako og aktw prawnych
stanowicych obowizujce normy oglne, jest zazwyczaj normowany w
konstytucjach ze wzgldu na swoj wag ustrojow. Przepisy
konstytucyjne okrelaj gwne typy aktw normatywnych, ich zakres
przedmiotowy, stosunki wzajemne midzy nimi oraz niektre - uznane za
szczeglnie wane - zasady trybu ich wydawania. W konstytucji ujte s
przede wszystkim te akty, ktre daj prawn moliwo regulowania
zachowania si wszystkich kategorii adresatw na terytorium pastwa lub
te na jego czci. I cho mog istnie inne, pozakonstytucyjne elementy
systemu rde prawa, dopuszczone w drodze ustawodawstwa zwykego,
niedopuszczalne jest ustanawianie takich typw aktw normatywnych,
ktre podwaayby znaczenie zasad konstytucyjnych dotyczcych rde
prawa. Definicje zawajce mniej lub bardziej, w stosunku do
przedstawionej koncepcji, pojcie prawa i aktu normatywnego, tzn.
wczajce do jego pojcia jeszcze inne cechy ni oglny charakter norm

aktu oraz ich moc prawnie wic wyraaj oczywicie suszne

tendencje, lecz s dalekie od realnych systemw aktw normatywnych.

II. Konstytucja
l. Pojcie konstytucji
Nazwa konstytucja" wywodzi si z aciskiego sowa constituere"
(constituo, constitui) oznaczajcego: ustanawia, urzdza,
uporzdkowa, nada (czemu) okrelon form. Odwoywanie si do
tego terminu aciskiego popularne jest we francuskim i w angielskim
krgu jzykowym. Konstytucjonalici niemieccy odwouj si raczej do
sowa concipere (oznaczajcego uj w sowa lub w pewn formu,
wyrazi, wysowi, uroczycie lub formalnie ogosi, zapowiedzie").
Termin konstytucja" by i jest nadal stosowany w rnych znaczeniach.
Nas interesowa bdzie tylko jedno - odnoszce si do pastwa. W tym
kontekcie konstytucja suy ustanowieniu organizacji pastwa,
urzdzeniu pastwa, okreleniu jego ustroju. Powszechnie rozumie si
wic pod pojciem konstytucji akt prawny realizujcy te cele.
Historycznie rzecz ujmujc, takie rozumienie konstytucji" jest dosy
wieej daty. Okrelenie tym mianem zasadniczych regulacji
wyznaczajcych rodzaj i sposoby, w jakich wykonywana by powinna
wadza publiczna; w ktrych widoczna bdzie forma, w jakiej nard
dziaa jako ciao polityczne; jak i przez kogo winien by rzdzony nard,
jakie s prawa i obowizki rzdzcych", a przede wszystkim podkrelenie
roli narodu w nadawaniu sobie konstytucji oraz podporzdkowanie jej
wszystkich wadz w pastwie pojawia si dopiero w 1758 r. w pracach
genewczyka Emera de Vattel (cho oczywicie wida tam wiele z
Monteskiusza). Nie ulega jednak wtpliwoci, e przemylenia na temat
praw fundamentalnych, praw o wyszej mocy obowizujcej, pojawiay
si ju duo wczeniej. Wystarczy wskaza tu na dokonania Marsyliusza
z Padwy, Mikoaja z Kuzy czy - w jeszcze wikszym stopniu -Grzegorza
z Tours, ktry ju w 1578 r., w pracy De Republica uywa okrelenia
constitutio na oznaczenie prawa o charakterze podstawowym. Wprawdzie
w koncepcjach tych odnoszono si raczej do praw o pochodzeniu
umownym lub pra-wnonaturalnym, lecz, jak si okazao, bya to
wystarczajca wskazwka dla przyszych badaczy zagadnienia. Christian
Wolff - mniej wicej w tym samym czasie co de Vattel - w swoim dziele
Jus Naturae methodo scientifica petraetatum okrela ustaw zasadnicz
jako pochodzcy od wadzy ustawodawczej regulamin", wicy
suwerena przy wykonywaniu wadztwa pastwowego.
W nauce prawa konstytucyjnego termin konstytucja" bywa
uywany w rnych znaczeniach. Jednym z nich jest rozumienie
konstytucji jako szczeglnego sposobu organizacji ycia politycznego i
spoecznego. W tym ujciu termin ten jest rwnowany formie pastwa
czy te systemowi rzdw.
W wielu krajach (np. Niemcy, Austria, Szwajcaria) wyrnia si
konstytucje w sensie materialnym i w sensie formalnym. Ta pierwsza
obejmuje normy prawne (rwnie normy prawa zwyczajowego)
dotyczce zasad ustroju pastwowego, organizacji i funkcjonowania

pastwa i okrelajce status jednostki w pastwie. Przykadem takiej

konstytucji jest konstytucja Wielkiej Brytanii. Bez trudu mona przy
tym zauway, e pojcie konstytucji materialnej pokrywa si w tym
wypadku z omwionym ju pojciem prawa konstytucyjnego.
Konstytucja formalna za to normy prawne przyjte w szczeglnym
postpowaniu i zawarte w akcie prawnym o szczeglnej nazwie.
Do przedstawionego podziau nawizuje rozrnienie midzy
konstytucj niepisan a konstytucj pisan. Z t pierwsz mamy do
czynienia w pastwie, w ktrym brak jest jednego aktu prawnego
(ewentualnie kilku) regulujcego zasady ustroju tego pastwa.
Terminowi konstytucja pisana" natomiast odpowiada w zasadzie termin
konstytucja formalna". Konstytucja pisana moe obejmowa jeden akt
prawny (i tak jest w wikszoci pastw konstytucyjnych) lub te kilka
aktw o tej samej, najwyszej mocy prawnej (np. konstytucja Austrii z
1920 r. w ujciu z 1929 r.).
W 1862 r. socjaldemokrata Ferdynand Lassalle w dwch mowach
(O istocie konstytucji" i Co teraz? "), wygoszonych w trakcie trwania
pruskiego konfliktu konstytucyjnego, przedstawi socjologicznopolityczne ujcie konstytucji i stworzy pojcie konstytucji rzeczywistej,
rozumianej jako aktualny ukad si politycznych istniejcy w danym
pastwie. Stwierdzi, e ukad ten warunkuje tre prawa i e
zagadnienia konstytucyjne z pochodzenia swego nie s zagadnieniami
prawa, ale zagadnieniami siy". Konstytucj rzeczywist tak pojmowan
ma kade pastwo. Lassalle przeciwstawi to pojcie pojciu konstytucji
pisanej, ktra, gdy nie odzwierciedla stosunku si, staje si tylko kart
papieru. Konstytucje pisane tylko wtedy maj warto i trwao, jeeli
s dokadnym wyrazem rzeczywistego stosunku si istniejcego
spoeczestwa". Z podobnymi tezami wystpi pniej Lenin
podkrelajc, e istota konstytucji polega na odzwierciedlaniu przez ni
ukadu si w walce klasowej. Owo akcentowanie wtku walki klasowej
odrnia najwyraniej koncepcj leninowsk od koncepcji Lassalla.
Do przedstawionych pogldw nawizuje wystpujcy w literaturze z
zakresu prawa konstytucyjnego podzia konstytucji na rzeczywiste i
fikcyjne. Nadaje si w nim nieco inne znaczenie pojciu konstytucji
rzeczywistej uwaajc, e jest ni tylko taka konstytucja pisana, ktrej
tre oddaje aktualny ukad si politycznych i ktrej postanowienia mog
by dziki temu realizowane w praktyce. Tre konstytucji fikcyjnej nie
spenia tego warunku i wobec tego konstytucja taka jest pozbawiona
praktycznego znaczenia.
W nakrelonym tu ujciu zwraca si uwag na zjawiska, ktre mona
rnie ocenia, w zalenoci od subiektywnego punktu widzenia. Poza
tym ukad si spoecznych, grajcy w powyszym rozumowaniu tak du
rol, sam nie jest stabilny i mona by si zastanawia, czy take i
konstytucja nie wpywa na, stymulujc jego rozwj w okrelonym
kierunku lub te rozwj ten hamujc. Nie mamy wic tu do czynienia
tylko z relacj jednostronn. Trudno zatem uzna zasadno
przedstawionych pogldw.
Innym rodzajem klasyfikacji jest podzia konstytucji na normatywne",
nominalne" i semantyczne (Karl Loewenstein). Te pierwsze to takie,
ktre wywodz si z wadzy ustrojodawczej narodu (suwerena), okrelaj
zasady organizacji pastwa (przede wszystkim podzia wadz),
gwarantuj podstawowe prawa czowieka i obywatela wobec pastwa
(wolno, rwno i mono politycznego wspdziaania) i stanowi

najwyszy szczebel w hierarchii prawa pozytywnego. Te drugie rni

si przede wszystkim brakiem moliwoci realnego wypeniania pomimo istnienia woli wypeniania - nakazw konstytucji, gdy brakuje
w tym celu odpowiednich warunkw spoecznych (np. ekonomicznych
lub owiatowych). Jeeli konstytucja nie spenia wymienionych kryteriw
materialnych, tzn. proces wykonywania wadzy odbywa si nj zupenie
innych zasadach i faktyczna wadza znajduje si w rku jednostki bd
grupy, mamy do czynienia z konstytucj semantyczn. Naoki
Kobayashi zobrazowa t klasyfikacj, porwnujc konstytucj do stroju:
konstytucja normatywna jest jak lubiane, dobrze pasujce ubranie, ktre
si rzeczywicie nosi; nominalna to ubranie z rnych przyczyn rzadko
noszone - na og wisi w szafie; w przypadku konstytucji semantycznej
za chodzi raczej o strj na maskarad lub paszczyk ochronny".
Zakres przedmiotowy regulacji konstytucyjnych rwnie bywa brany
pod uwag przy konstruowaniu pojcia konstytucji. Z tego punktu
widzenia moemy wyrni dwa rodzaje aktw konstytucyjnych:
konstytucje pene i konstytucje niepene, zwane maymi. Do pierwszej
grupy zaliczymy tylko takie konstytucje, ktrych tre odpowiada
podanemu ju wyej powszechnemu rozumieniu pojcia konstytucji - tzn.
takie, ktre reguluj zasady ustroju pastwa, okrelaj suwerena i
sposoby sprawowania przeze wadzy, okrelaj podstawowe prwa
jednostki oraz zawieraj postanowienia dotyczce trybu zmiany swoich
norm, zapewniajce im najwysz moc prawn. Akt prawny
pozbawiony choby jednego z tych elementw nie moe by uznany
za konstytucj i co najwyej mona go okreli mianem - mylcym
zreszt - konstytucji niepenej (maej).
Zwrcilimy ju uwag na wany skadnik pojcia konstytucji, jakim jest
jej najwysza moc prawna. Przez uwzgldnienie go uzyskuje si podzia
konstytucji na sztywne i elastyczne. Do pierwszej grupy zalicza si takie
konstytucje, ktre mog by zmienione tylko w szczeglnym trybie,
trudniejszym ni wystpujcy przy zmianie ustaw zwykych. Do drugiej takie, ktre mog by zmieniane w trybie analogicznym do
obowizujcego przy zmianach w obrbie ustawodawstwa zwykego. Tej
grupie konstytucji nie przysugiwaaby cecha najwyszej mocy prawnej i
trudno wobec tego uzna akty tego typu za konstytucje. Za koncepcj
konstytucji elastycznej opowiadaa si narodowosocjalistyczna doktryna
prawa konstytucyjnego. Jeden z jej przedstawicieli wyrazi to
nastpujco: w pastwie opartym o zasad wodzostwa konstytucje
podlegaj tym samym reguom co ustawy zwyke. Mog by zawsze
zmieniane w normalnym postpowaniu ustawodawczym".
Na podstawie dotychczasowych wywodw mona skonstruowa pojcie
konstytucji przydatne w pniejszych rozwaaniach. Punktem wyjcia
bd stwierdzenia odnoszce si do konstytucji formalnej, penej i
sztywnej. Przez konstytucj zatem naley rozumie akt prawny o
najwyszej mocy prawnej, co wyraa si w szczeglnym trybie jego
uchwalania i zmiany oraz w nazwie, okrelajcy podstawowe zasady
ustroju pastwa, podmiot wadzy w pastwie i sposoby wykonywania
przeze tej wadzy, a take okrelajcy prawa, wolnoci i obowizki
obywateli.

2. Czynniki warunkujce powstanie i rozwj

konstytucji
Ju w staroytnej Grecji w V wieku p.n.e. w niektrych pastwachmiastach istniay akty prawne stwarzajce podwaliny ich ustroju i
znano pojcia zasad regulujcych porzdek demokratyczy (eunomia)
oraz odnoszcych si do zasad rwnoci i sprawiedliwoci (isonomia).
W redniowieczu take spotykamy akty prawne o doniosym znaczeniu
dla ustroju poszczeglnych pastw. Jako przykad wymieni mona
Kart Krlestwa Leon" z 1188 r., angielsk Magna Charta" z 1215 r.,
wgiersk Zot Bull" Andrzeja II z 1222 r., Przyrzeczenia
Uroczyste" z Kulm (Chemno) z 1233 r., Zot Bull" Karola IV z
1356 r. czy polsk konstytucj nihili novi z 1505 r.
Kilka takich aktw powstao m. in. jako skutek angielskiej rewolucji
purytaskiej siedemnastego wieku. Naleay do nich np. Petition of
Rights z 1628. r., Agreement of the People z 1647 r. oraz
cromwellowski Instrument of Government z 1654 r. Pomimo e nie
mona ich take uzna za konstytucje w ustalonym przez nas znaczeniu
tego sowa, od wymienionych ju dokumentw rnio je przede
wszystkim to, i ich celem w mniejszym stopniu byo porczanie praw
stanowych, opis sposobw nastpstwa tronu czy gwarantowanie wolnoci
religijnych (co najczciej bywao wynikiem historycznego przypadku), a
bardziej nakierowane byy na urzeczywistnienie pewnego ideau pastwa
-w ktrym panuj prawa, a nie ludzie" (James Harrington).
Zwrci tu naley rwnie uwag na szwedzkie dokonania w tej mierze.
Promulgowanie w 1634 r. pierwszego Instrument of Government" nie
byo niczym szczeglnym - dotyczyo przede wszystkim problemw
zwizanych z sukcesj. Wielokrotne nowelizacje tego aktu doprowadziy
jednak w 1720 r. do wyksztacenia czego w rodzaju maej konstytucji",
proklamujcej oparcie stosunkw pomidzy gwnymi organami pastwa
na zasadzie separacji wadz (krl - ministrowie - Riksdag). Poczenie go
z wprowadzeniem w ycie dwch innych regulacji - ustawy o
parlamencie (Riksdag Act 1723 r.) i ustawy o wolnoci sowa (Freedom
of the Press Act 1766 r.) - moe prowokowa postawienie tezy o
pierwszej konstytucji we wspczesnym znaczeniu. Naszym zdaniem jednake, nierwnorzdno mocy prawnej poszczeglnych aktw
normatywnych, w szczeglnoci za nieprzypisywanie dwm ostatnim
waloru szczeglnej mocy prawnej, wyklucza takie twierdzenie.
Powstawanie wczesnych form konstytucjonalizmu przerwane zostao powszechnym rozwojem ustrojw absolutystycznych i dopiero czasy
rewolucji amerykaskiej z lat siedemdziesitych XVIII w. wytworzyy
akty, ktre uzna mona za konstytucje we wspczesnym tego sowa
znaczeniu. Pierwsze konstytucje uchwalone zostay zatem w ostatnich
latach XVIII wieku. Nale do nich: konstytucja Stanw
Zjednoczonych Ameryki Pn. z 1787 r. (wesza w ycie / dwa lata
pniej), polska ustawa rzdowa z 1791 r. (Konstytucja 3 Maja) oraz ;
konstytucje francuskie: z 1791 r. bazujca na Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela, jakobiska konstytucja z 1793 r. oraz
konstytucja Konsulatu z 1799 r. W literaturze mona spotka si z
twierdzeniem, e ju pierwsze siedemnastowieczne Karty, powstajce w
koloniach angielskich Ameryki Pn., np. w New Jersey, Rhode-Island,
Connecticut, Delaware, Pennsylvannia, Maryland, Massachusetts, naley
uzna za pierwsze wspczesne akty konstytucyjne. Z formalnego punktu
widzenia dokumenty te byy rzeczywicie ustawami zasadniczymi, ich

uchwalenie byo - przynajmniej czciowo - rozstrzygniciem narodu,

jednake wszystkie one rang najwyszego prawa zastrzegay prawu
angielskiemu, co byo rwnoznaczne z przekazaniem suwerennoci
angielskiemu parlamentowi.
Pojawienie si pierwszych konstytucji spowodowane byo rnorakimi
czynnikami. Mona wrd nich wyrni zarwno te o charakterze
uniwersalnym, jak i te, ktrych znaczenie ograniczone byo tylko do
poszczeglnych krajw. Charakterystyka tych ostatnich zanadto
rozszerzyaby zakres wywodw przez wprowadzenie nadmiernej liczby
wtkw szczegowych. Dlatego te wystarczy, naszym zdaniem,
skoncentrowa si na omwieniu czynnikw majcych walor oglny,
ktre niewtpliwie - chocia w rnym stopniu - stymuloway powstanie
pierwszych konstytucji.
Jednym z takich czynnikw byy pogldy szkoy prawa natury w myl
ktrych naturalne prawa jednostki ograniczaj wadz. Naruszenie tych
praw usprawiedliwia wystpienie przeciwko niej. Prawa te powinny
zosta zebrane w jednym akcie -w konstytucji - aby przypomina
rzdzcym o ograniczeniach ich wadzy.
Z koncepcjami takimi czyy si konstrukcje umowy spoecznej,
wywodzce si nota bene take z prawa natury. W ujciu Johna Locke'a
umowa spoeczna suy nie do wykazania, e spoeczestwo przekazao
swe wszystkie prawa naturalne (rozumiane jako odwieczny system
moralny, wyposaajcy jednostk we wrodzone, niezbywalne prawa,
ktrym podporzdkowane jest prawo pozytywne) wadcy czy innemu
organowi pastwowemu, lecz przeciwnie - dla udowodnienia, e rzd
posiada jedynie wadz powierzon, delegowan, ktrej celem jest
ochrona i zabezpieczenie praw jednostki, rzd jest zatem tylko
wykonawc, realizatorem wyszego porzdku moralnego. Teoria umowy
spoecznej, stworzona przez Jana Jakuba Rousseau, wychodzi co prawda
z zaoe racjonalistycznych, lecz odwouje si jednak do obrazu
idealnego, powszechnego ustroju spoecznego, znajdujcego swe
uzasadnienie w naturze czowieka. Jego konstrukcja odbiega od pojcia
dwustronnego kontraktu pomidzy spoeczestwem a wadc (wystpujcego w innych koncepcjach), sprowadza si bowiem tylko do
pactum unionis, jednoznacznego z poddaniem si woli powszechnej.
Rousseau, upatrujc w umowie podstaw organizacji spoeczestwa,
usiowa znale tak jej form, ktra by gwarantowaa pene zachowanie
praw naturalnych, a przede wszystkim, ktra by pozwolia pogodzi
przysugujc ludziom z natury wolno z podporzdkowaniem si innym
ludziom, a wic wadzy najwyszej. Konstytucja stanowi w tym
kontekcie urzeczywistnienie idei umowy, okrelajc zakres uprawnie
wadzy i zapewniajc ludowi wpyw na ni, co w skrcie wyrazi James
Madison zauwaajc, e government by constitution zastpuje
government by will. W tym miejscu warto take zwrci uwag na
kalwisk koncepcj umowy midzy czonkami kongregacji, stanowic
podstaw organizacji kocioa. Wpyna ona - z ca pewnoci - na
oparcie rwnie organizacji pastwa na idei umowy midzy jego
obywatelami w angielskich koloniach Ameryki Pomocnej.
Kolejnym z elementw majcych wpyw na powstanie konstytucji bya
teoria podziau wadzy. Za twrc tej zasady uwaa si Charlesa de
Montesquieu. Nie negujc bowiem zasug dla rozwoju teorii rozdziau
wadz jego poprzednikw (takich jak Locke, Bolingbroke czy
Mackworth), wypada stwierdzi, e by on tym, ktry uczyni krok

rozstrzygajcy. Celem modelu monteskiuszowskiego byo stworzenie

takiego systemu ustrojowego, ktry by najskuteczniej chroni wolno
jednostki przed ingerencjami ze strony wadzy pastwowej, ingerencjami
stanowicymi naduycie tej wadzy. Dokona tego mona byo - zdaniem
barona de la Brede - w takim pastwie, w ktrym wadza skoncentrowana
dotychczas w osobie monarchy zostaje rozdzielona na trzy jej rodzaje,
odpowiadajce gwnym formom dziaania pastwa, tj. na wadz
ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Stosunki midzy nimi
powinny opiera si na zasadach wzajemnego hamowania si i
rwnowagi, co zapobiega ma moliwoci uzyskania supremacji przez
ktr z nich. Do zagadnienia podziau wadz powrcimy szerzej w
dalszej czci rozwaa. Tutaj problem ten zosta poruszony jedynie w
kontekcie czynnikw konstytucjotwrczych i jednoczenie
ksztatujcych tre konstytucji, gdy zasada podziau wadz, wkrtce po
jej sformuowaniu, zostaa uznana za jedn z podstawowych zasad
konstytucjonalizmu. Tez t zwile i wyranie ujto w art. 16
francuskiej Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela" z 1789 r.
stwierdzajc, e spoeczestwo, w ktrym nie istniej gwarancje praw i
podzia wadz, nie ma konstytucji".
Rozstrzygajce, naszym zdaniem, we wszystkich tych koncepcjach byo
poszukiwanie legitymizacji wadzy w dziaaniach ludu, traktowanie
tworzenia konstytucji jako realizacji suwerennej wadzy ludu, a samej
konstytucji - jako e wywodzi si z tego rda - jako prawa najwyszej
rangi.
Niewtpliwy wpyw na powstanie idei konstytucji mia rwnie
dokonujcy si w XVIII w. przeom wiatopogldowy i szerzenie si
pogldw racjonalistycznych, uznajcych rozum czowieka oraz
dowiadczenie za najwaniejsze rdo poznania otaczajcej
rzeczywistoci i kryterium prawdziwoci sdw. Dziaania racjonalne
miay si przyczyni do zastpienia istniejcych dotychczas rozwiza
ustrojowych - uwaanych przez pisarzy owiecenia za pody zabobonu i
ignorancji - nowymi, zbudowanymi na podstawie racjonalistycznej
analizy przedmiotw zmysowych i zmysowych wrae. Te za z kolei
winny zosta ujte w konstytucji, ktra byaby najwyszym autorytetem
w pastwie - bibli narodu", jak to trafnie zauway Thomas Paine.
Kolejnymi z czynnikw, o ktrych naleaoby wspomnie, s powstae w
XVIII w. teorie liberalizmu i egalitaryzmu akcentujce wolno i
rwno wszystkich obywateli, niezalenie od ich przynalenoci
stanowej. Zasady te, wypisane na sztandarach rewolucji francuskiej z
1789 r. (ludzie rodz si i pozostaj wolni i rwni w swych prawach"),
zostay rwnie wczone do tekstw konstytucji, ktre dziki temu
speniay wan funkcj integrujc w walce ze starym porzdkiem i
formuoway podstawowe zaoenia programowe si postpowych.
Wojny napoleoskie rozniosy idee rewolucji francuskiej. Spowodowao
to, z ca pewnoci, wielki wzrost aktywnoci ludzi, a take
przeobraenie wielu dawnych instytucji ustrojowych. Klska Napoleona
okazaa si przesank niewystarczajc dla przywrcenia ancien
regime'u. Rozbudzone denia spoeczne, a przede wszystkim rozwj
kapitalistycznych rodkw produkcji i wasnoci, przeobraay instytucje
pastwa i prawa. Przemiany polityczne i spoeczne w Europie, a
zwaszcza Wiosna Ludw, wpyny na osabienie wielu monarchii absolutnych i ich przeksztacenie si w monarchie konstytucyjne, co byo
niewtpliwym skutkiem rozprzestrzeniania si idei konstytucyjnych.

W drugiej poowie XIX stulecia upowszechnianie si pogldw nowo

wwczas powstaej szkoy pozytywizmu prawniczego take wpyno
dodatnio na utrwalenie si konstytucji w kulturze politycznej i prawnej
poszczeglnych spoeczestw.
W XX w. oddziaywanie wzorcw rozwinitych krajw
demokratycznych stao si na tyle silne, e w licznych nowo
powstajcych pastwach, z reguy w krtkim czasie od odzyskania lub
uzyskania niepodlegoci, uchwalano konstytucje, traktowane jako wany
atrybut ich suwerennoci. W rezultacie, konstytucja staa si obecnie
instytucj wystpujc powszechnie i jedynie nieliczne kraje -np. Wielka
Brytania -jej nie maj.
Podsumowujc naley zauway dwa nurty prowadzce do wyksztacenia
si konstytucji we wspczesnym znaczeniu. Pierwszym z nich byo
denie do zapisania" i utrwalenia" regu sprawowania wadzy, drugim
za rozwj koncepcji praw zasadniczych jednostki. W praktyce s one
trudne do rozdzielenia - idee suwerennoci ludu (pouvoir constituant) i
zabezpieczenia praw czowieka (obywatela) byy zasadniczo przejawami
tych samych przemyle doktrynalnych.

3. Cechy konstytucji
Przy konstruowaniu pojcia konstytucji skierowalimy uwag na dwie
istotne jej cechy - najwysz moc prawn i szczegln tre.
Wyrniaj one konstytucj w systemie prawnym kadego pastwa i daj
obraz waciwoci charakterystycznych tylko dla niej. Naley przy tym
wyranie zaznaczy, e obu tych cech cznie nie ma, poza konstytucj,
aden inny akt prawny.
a) Najwysza moc prawna konstytucji
Konieczne jest w tym miejscu zwrcenie uwagi na rozrnienie midzy
pojciami mocy prawnej" i mocy obowizujcej", gdy terminy te s
bardzo czsto mylone. Przez moc obowizujc rozumiemy tak cech
norm prawnych (zawartych w okrelonym akcie normatywnym),
ktra wyraa stosunek normy do jej adresatw. Moc obowizujca
wszystkich norm prawnych jest rwna. Moc prawna" natomiast jest to
taka cecha aktw prawnych (a porednio norm zawartych w tych
aktach), ktra okrela wzajemny stosunek midzy tymi aktami. Przez
moc prawn aktu normatywnego rozumie si zazwyczaj si
derogujc tego aktu, tzn. mono zmiany przeze innych aktw
oraz odporno na zmian przez inne akty.
Tryb uchwalania i zmiany konstytucji
Przyznanie konstytucji szczeglnej mocy prawnej implikuje
szczeglny sposb jej uchwalenia. Jest on zwizany z okreleniem
podmiotu, do ktrego naley wadza najwysza w pastwie oraz z
ustaleniem form, w jakich wadz t powinien on sprawowa.
Historycznie wyksztaciy si w tym zakresie nastpujce typy rozwiza:
(1) podmiotem wadzy jest monarcha i on nadaje konstytucj (tzw.
konstytucja oktrojowana),

(2) podmiotem wadzy jest nard (lud, lud pracujcy) i bezporednio

w referendum uchwala on konstytucj,
(3) podmiotem wadzy jest nard (lud, lud pracujcy) i uchwala
konstytucj przez specjalnie do tego celu powoanych przedstawicieli
zgromadzonych w szczeglnym organie (konstytuanta),
(4) podmiotem wadzy jest nard (lud, lud pracujcy) i uchwala on
konstytucj przez swoich przedstawicieli w parlamencie, dziaajcych
jednak w szczeglnym trybie,
(5) podmiotem wadzy jest nard (lud, lud pracujcy) i uchwala on
konstytucj w referendum, ale projekt konstytucji opracowuje specjalnie
w tym celu powoany konwent, ktry wybierany jest w demokratyczny
sposb,
(6) podmiotem wadzy jest nard (lud, lud pracujcy) i zatwierdza on w
plebiscycie zmiany konstytucji (z reguy czciowe) dokonane przez
wadz wykonawcz (np. plebiscyty Napoleona I i Napoleona III we
Francji, referendum we Francji dotyczce Algierii w 1962 r.).
Konstytucje oktrojowane byy zjawiskiem charakterystycznym dla
wczesnej epoki dziewitnastowiecznego konstytucjonalizmu i suyy
wprowadzeniu w wielu pastwach europejskich monarchii
konstytucyjnych. Takimi konstytucjami byy np. Karta Konstytucyjna
Ludwika XVIII z 1814 r., konstytucje krajw poudniowoniemieckich
(Saksonii-Weimaru z 1816 r., Bawarii i Badenii z 1818 r., Wirtembergii z
1819 r. czy Hesji-Darmstadt z 1820 r.), konstytucje Prus i Austrii z 1848
r., a take Konstytucja Rzeszy z 1871 r. Ten sposb uchwalania konstytucji aktualnie nie wystpuje.
Ju w XVIII w. sformuowany zosta przez Rousseau - wicy si z
opracowan przez niego teori umowy spoecznej - postulat uchwalania
konstytucji przez referendum (przyjto tak np. tzw. konstytucj
jakobisk z 1793 r.). Wspczenie metoda ta jest wprowadzana przez
coraz wiksz liczb pastw. Przyjmowanie konstytucji w referendum
uznawane jest w tych pastwach za najlepsz gwarancj zapewnienia
suwerenowi (bdcemu podmiotem zbiorowym) moliwoci
rozstrzygania o najwaniejszych sprawach organizacji i funkcjonowania
caej spoecznoci.
W wielu krajach, w ktrych nie zdecydowano si na wprowadzenie
instytucji referendum, stworzono odmienn koncepcj przygotowania i
uchwalenia konstytucji. Zadanie to zostao powierzone specjalnemu
organowi, noszcemu zazwyczaj nazw konstytuanty, utworzonemu
wanie w tym celu. Wybrani do reprezentanci suwerena (narodu, ludu,
ludu pracujcego) nie s w zasadzie zaprztnici innymi - poza
opracowaniem i przyjciem konstytucji - sprawami.
Tam, gdzie przyjcie konstytucji powierza si parlamentowi, funkcja
ustrojodawcza zostaje wyranie oddzielona od pozostaych funkcji
parlamentarnych. Oddzielenie to nastpuje przez okrelenie szczeglnych
wymogw zwizanych z uchwalaniem konstytucji. Dotycz one
zwaszcza innego, wyszego ni w przypadku ustaw zwykych, quorum i
wprowadzenia wikszoci kwalifikowanej, niezbdnej do prawomocnego
podjcia uchway dotyczcej konstytucji. Takie rozwizanie przyjmowaa
np. polska konstytucja z 1921 r.
Przedstawione rozwizania mona uzna za standardowe, jednake w
wielu pastwach spotka mona przyjmowanie rozwiza porednich.
Konstytucjami podjtymi w sposb odbiegajcy od opisanych wczeniej
moliwoci s np.: konstytucja USA z 1787 r., najpierw przyjta przez

Kongres (faktycznie przez Konwencj Konstytucyjn zoon z

delegatw poszczeglnych stanw, lecz to Kongres by organem
przedstawiajcym uchwalony projekt do zatwierdzenia stanom), a
nastpnie przez legislatury stanowe; konstytucja pruska z 1850 r.,
powstaa w wyniku umowy midzy krlem a parlamentem; konstytucja
francuska z 1946 r., opracowana i uchwalona przez konstytuant, a
nastpnie zatwierdzona przez lud dziki referendum; konstytucja polska z
1952 r., uchwalona przez parlament speniajcy rwnoczenie rol
konstytuanty; konstytucja bugarska z 1971 r., najpierw uchwalona dziki
referendum, a dopiero potem zatwierdzona przez parlament.
Rwnie zmiany konstytucji, podobnie jak i jej uchwalenie, dopuszczalne
s tylko w szczeglnym trybie. Wynika to w oczywisty sposb z miejsca
zajmowanego przez konstytucj w systemie rde prawa, a take z
denia do zapewnienia jej postanowieniom trwaoci. Od stabilnoci
konstytucji zaley bowiem stabilno caego systemu prawa i pewno
obrotu prawnego.
Przez zmian konstytucji naley rozumie uchylenie lub nadanie
odmiennej (ni dotychczas obowizujca) treci wszystkim lub tylko
niektrym postanowieniom konstytucji, a take wydanie nowych
norm konstytucyjnych w przewidzianym dla zmiany konstytucji
trybie. Z doktrynalnego punktu widzenia moemy wyrni cakowit i
czciow zmian konstytucji. Ta pierwsza, biorc pod uwag kryterium
formalne, dokonana jest wtedy, gdy przedmiotem zmiany s wszystkie
postanowienia konstytucji - caa konstytucja. Jeeli natomiast zwrci si
uwag nie na formalny zakres zmian, ale na ich tre, za cakowit
zmian mona uzna i tak zmian konstytucji, ktra dotyczy jej istotnej
czci, jej zasad naczelnych. Przykadem moe tu by nowelizacja
konstytucji polskiej z 29 grudnia 1989 r. Zmiana czciowa - to zmiana
treci niektrych postanowie konstytucji.
Naley podkreli, e przedstawione pojcie zmiany konstytucji nie
obejmuje zmiany sensu (znaczenia) niektrych jej norm, dokonanej w
drodze wykadni lub faktycznego, sprzecznego z prawem, naruszenia
konstytucji.
W wikszoci pastw konstytucje s zmieniane w trybie
analogicznym do obowizujcego przy ich uchwalaniu. Jednake nie
zawsze si tak dzieje.
Emmanuel Sieyes, jeden z teoretykw Rewolucji Francuskiej, doszed
do wniosku, e powinno si odrnia uchwalenie konstytucji od jej
zmiany i stosownie do tego powierzy obie te kompetencje odmiennym
podmiotom. Jeden z nich, okrelony mianem wadzy ustrojodawczej
(pouvoir constituant), posiadaby wyczn wadz uchwalania
konstytucji. Kompetencj t naleaoby powierzy ludowi. Drugi pouvoir constitutes - uprawniony byby do uchwalania ustaw i do
dokonywania zmian w tekcie konstytucji. Zadanie to mona by
przekaza organowi pastwa wyranie wskazanemu w konstytucji (np.
parlamentowi).
Wprowadzenie pojcia pouvoir constituant wzmacnia zasad
suwerennoci narodu (ludu) gdy:
(1) wzmacnia uchwalon przeze konstytucj, poddajc jej regulacji
wszystkie wadze w pastwie, cznie z wadz zmieniajc czciowo
konstytucj (pouvoir constitutes),
(2) wzmacnia pozycj narodu (ludu) jako suwerena, czynic z niego
rdo legitymujce inne wadze,

(3) nard (lud) moe w kadej chwili interweniowa i odci si od

dokonanych zmian konstytucyjnych, czy te od amania konstytucji.
W latach o wiele pniejszych idee te rozwinito w doktrynie prawa
konstytucyjnego w Niemczech i we Francji (Carl Schmitt, Georges
Burdeau) i skonstruowano pojcie pierwotnego ustrojodawcy (pouvoir
constituant originaire), ktry tworzc konstytucj nie jest ni sam
zwizany. Konstytucja wie natomiast wszystkie wadze przez siebie
powoane do ycia. Naley do nich te podmiot, ktry moe zmienia
konstytucj - pouvoir constituant institue (albo inaczej pouvoir
constituant constitue) - ale tylko w trybie przez ni przewidzianym. Jest
wic on zwizany konstytucj i rni si od ustrojodawcy pierwotnego.
Naley jednak zauway, e wszdzie tam, gdzie oba podmioty s
tosame (np. nard lub lud), rozgraniczenie ich jest bardzo trudne.
Omawiana koncepcja znalaza swj wyraz w konstytucjach niektrych
pastw. Uksztatoway si w tym zakresie dwa rozwizania.
Jednym z nich jest odrnianie wrd zmian konstytucyjnych cakowitej
zmiany konstytucji od jej zmiany czciowej. W pierwszej sytuacji,
rwnoznacznej z zastpieniem dotychczas obowizujcej konstytucji
now, wprowadzono specyficzny sposb postpowania, trudniejszy ni
przy zmianie czciowej. Ten z kolei jest odmienny - trudniejszy - od
trybu uchwalania ustaw zwykych. Przykadem moe tu by Konstytucja
Zwizkowa Szwajcarii z 1874 r. (art. 118 i n.) czy konstytucja austriacka
z 1920 r. (w ujciu z 1929 r.), ktra w art. 44 ust. 3 stanowi, e dla
cakowitej zmiany konstytucji wymagane jest przeprowadzenie
referendum, zmiany czciowej (art. 44 ust. l) natomiast moe dokona
parlament w szczeglnym trybie.
Drugim z rozwiza jest wprowadzenie kategorii postanowie
konstytucyjnych nie podlegajcych zmianie, nawet w sposb
przewidziany do zmiany konstytucji. Oznacza to rwnoczenie
ograniczenie materii, ktrych zmiany konstytucyjne mog dotyczy. Jako
przykad mona zwrci uwag na art. 89 ust. 5 francuskiej konstytucji z
1958 r., ustanawiajcy niezmienno republikaskiej formy rzdw.
Podobnie w konstytucji greckiej z 1975/1986 r. za niezmienne zostay
uznane (art. 110 ust. l) postanowienia Konstytucji, ktre okrelaj podstawy i form ustroju jako republiki parlamentarnej" oraz postanowienia
art. 2 ust. l (Szacunek i ochrona wartoci osoby ludzkiej stanowi
najwaniejszy obowizek pastwa"), art. 4 ust. l (Wszyscy Grecy s
rwni wobec prawa"), ust. 4 (Tylko obywatele greccy mog by
powoywani do suby publicznej"), ust. 7 (aden tytu szlachecki lub
rnicujcy nie mog by ani uznane, ani przyznane obywatelom
greckim"), art. 5 ust. l i 3, gwarantujce wolno osobist oraz prawo
rozwoju osobowoci i uczestnictwa w yciu spoecznym, ekonomicznym
i politycznym kraju, art. 13 ust. l, gwarantujce wolno sumienia, a take
postanowienia art. 26, w ktrych zawarta jest zasada podziau wadz.
Dodatkowo, w art. 110 ust. 6 zamieszczony zosta zakaz dokonywania
rewizji konstytucji czciej ni co pi lat. Taki sam charakter ma przepis
art. 79 ust. 3 ustawy zasadniczej RFN z 1949 r., w myl ktrego nie
podlegaj zmianie: federalna struktura pastwa, zasada wspudziau
krajw w ustawodawstwie zwizkowym oraz zasady, zawarte w art. 1-20,
odnoszce si do podstawowych praw i wolnoci jednostki. Nieco inne
rozwizanie zostao przyjte w Konstytucji Krlestwa Norwegii z 1814 r.
(art. 112), gdzie stwierdza si, e jakiekolwiek poprawki nie mog by
sprzeczne z zasadami niniejszej Konstytucji, lecz powinny dotyczy tylko

modyfikacji postanowie szczegowych, nie naruszajc jednak ducha

Konstytucji". Naley jednak w tym miejscu przypomnie, e
ustrojodawcy pierwotnego postanowienia niezmienne oczywicie nie
wi i dlatego te w literaturze okrela si je czsto mianem
postanowie relatywnie niezmiennych".
Z rozwaa tych wynika, e do zmiany konstytucji upowaniony jest
zwykle albo nard (lud, lud pracujcy), albo parlament. Zupenie
wyjtkowo mona byo spotka w historii rozwizania odmienne, tj.
powierzanie tej kompetencji organowi wadzy wykonawczej (np.
niemiecka ustawa o odbudowie Rzeszy z 30 stycznia 1934 r., ktrej art. 4
stanowi, e rzd Rzeszy moe wydawa normy o randze konstytucyjnej).
Z problematyk zmiany konstytucji cz si odpowiednie metody
techniczno-legislacyjne, charakterystyczne dla poszczeglnych pastw
(systemw konstytucyjnych). Wskaza mona dwie takie metody.
Wedug pierwszej, zmiany konstytucji zachowuj swoj odrbno, tj.
stanowi uzupenienia konstytucji, wystpujc poza jej tekstem
waciwym. Przykadem jest konstytucja USA z 1787 r. i wystpujce w
niej poprawki. Druga metoda polega na bezporedniej zmianie treci
konstytucji. Jest ona stosowana np. w Polsce czy w RFN.
Czstotliwo zmian konstytucyjnych, zarwno zmian cakowitych, jak i
czciowych nowelizacji, jest w poszczeglnych krajach bardzo
zrnicowana. Trudno jest znale jakie bardziej generalne mechanizmy
sterujce tym procesem. Wrd najstarszych obowizujcych konstytucji
np. konstytucja USA, uchwalona w 1787 r., zmieniana bya jedynie 27
razy, konstytucja belgijska z 1831 r. tylko szeciokrotnie, natomiast
konstytucja Konfederacji Szwajcarskiej z 1874 r., ktrej wiele przepisw
pochodzi a z 1848 r., bya nowelizowana ponad dziewidziesit razy.
Tekst konstytucji Finlandii z 1919 r. by zmieniany tylko parokrotnie, ale
w trybie przewidzianym dla zmian konstytucji wprowadzano
wielokrotnie (ponad szeset razy!) wyjtki od jej postanowie. Z
nowszych konstytucji, np. japoska z 1946 r. nie bya w ogle
nowelizowana, a pochodzca prawie z tego samego okresu (1949 r.)
ustawa zasadnicza RFN bya zmieniana prawie czterdzieci razy.
Najczciej cakowite zmiany konstytucji przeywaa prawdopodobnie
Dominikana, a w Europie - Grecja.
Szczeglna nazwa
Rezultatem wiadomej decyzji ustrojodawcy, nakierowanej na
wyposaenie konstytucji w walor najwyszej mocy prawnej, jest nadanie
jej szczeglnej, indywidualnej nazwy, ktrej nie ma aden inny akt
prawny w caym systemie prawa. S znane rne okrelenia speniajce
t funkcj w poszczeglnych krajach. Oprcz najbardziej powszechnych,
jak konstytucja" i ustawa zasadnicza", wymieni mona take ustaw
rzdow" oraz kart konstytucyjn".
Akt prawny nawet przyjty w trybie przewidzianym do uchwalania
konstytucji nie jest konstytucj, jeli wprost nie wskazuje na to jego
nazwa. Wag tego problemu ukazuje wyranie dyskusja dotyczca
legalnoci polskiej konstytucji z 1935 r. (kwietniowej"), cho
oczywicie nie sprawa nazwy dominowaa w zarzutach wielokrotnego
pogwacenia przepisw proceduralnych przy jej przyjmowaniu.
Nadrzdno konstytucji w systemie prawa

Nadrzdna pozycja konstytucji w systemie rde prawa moe wynika

bezporednio z konkretnych jej przepisw, np. stwierdzenie expressis
verbis o wicym wszystkie organy pastwowe charakterze norm
konstytucyjnych lub ustanowienie instytucji kontroli zgodnoci prawa z
konstytucj. O nadrzdnoci pozycji ustawy zasadniczej mona te
wnioskowa porednio (cho jest to sytuacja rzadsza) bd z caoksztatu
treci konstytucji, bd te z niektrych jej postanowie - np.
okrelajcych jej szczeglny tryb uchwalania i zmiany, ustanawiajcych
ustawodawc i okrelajcych pryncypia procesu ustawodawczego czy te
odsyajcych" do ustaw zwykych, traktowanych jako przepisy wykonawcze do konstytucji, tj. zapewniajce wykonanie postanowie
konstytucyjnych poprzez podjcie szczegowych przepisw
uzupeniajcych i konkretyzujcych (lub przez wyrane dopuszczenie
ustawowego wyjtku od reguy konstytucyjnej).
Najwysza moc prawna konstytucji w hierarchicznie zbudowanym
systemie prawa oznacza, e adna norma prawna niszej rangi nie
moe by sprzeczna z normami konstytucji. Odnosi si to nie tylko do
treci norm niszego szczebla, ale take do przestrzegania trybu ich
uchwalania, tzn. wydawania ich przez organ do tego upowaniony przez
konstytucj (bezporednio lub porednio) oraz czynienia tego w
przewidzianym prawem postpowaniu.
Konstytucja nie jest kodeksem w tym sensie, e nie zawiera zupenego
systemu norm prawnych, stanowicego zamknit cao. Wrcz
przeciwnie - zawiera ona normy o charakterze podstawowym,
wymagajce uzupenienia i konkretyzacji w normach niszego rzdu,
przede wszystkim ustawowych, albo w drodze wykadni (np. sdowej).
Dla ustawodawcy wynika z tego obowizek wydawania aktw prawnych
rozwijajcych postanowienia konstytucji i to nie tylko wtedy, gdy
konstytucja formuuje taki nakaz wyranie, ale zawsze, kiedy okazuje si
to konieczne dla realizacji norm konstytucyjnych.
Podsumowujc stwierdzamy, i zasada zwierzchniej pozycji ustawy
zasadniczej w systemie rde prawa oznacza zakaz wydawania
aktw prawnych sprzecznych z konstytucj oraz obowizek
realizowania postanowie konstytucji.
b) Tre konstytucji
Z opisanego wczeniej pojcia konstytucji wynika, e jej tre dotyczy
podstawowych zasad ustroju pastwowego, podmiotu wadzy w
pastwie i sposobw sprawowania przeze wadzy oraz
podstawowych praw, wolnoci i obowizkw jednostki. Po bliszym
zaznajomieniu si z konstytucjami poszczeglnych krajw,zarwno
obowizujcymi, jak i dawniejszymi, zauwaymy jednak wyrane
rnice odnoszce si do przedmiotowego zakresu ich postanowie.
Pewne instytucje czy zaoenia ustrojowe s w jednym kraju uznane za
podstawowe i zawarte w konstytucji, a w innym przypisuje si im
znaczenie drugorzdne i pozostawia poza zakresem uregulowania
konstytucyjnego. Jest to zrozumiae zwaywszy, e konkretne
konstytucje powstaj w okrelonych warunkach politycznych i
spoecznych, odmiennych w poszczeglnych pastwach;
z drugiej za strony, kady ustrojodawca swobodnie rozstrzyga, ktrym
instytucjom lub zasadom nada rang konstytucyjn i nie jest przy tym
zwizany adnymi reguami. Rwnie w doktrynie prawa

konstytucyjnego (take w obrbie jednego kraju) nie ma zgodnoci co do

standardowych zasad lub instytucji, ktrym przypisuje si znaczenie na
tyle istotne dla ustroju kadego pastwa, e normy ich dotyczce winny
by czciami skadowymi konstytucji.
W cigu minionych dwch wiekw rozwoju konstytucjonalizmu
obserwujemy tendencje rozszerzania materii obejmowanych regulacj
konstytucyjn. Wspomniany ju art. 16 francuskiej Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela z 1789 r. formuowa tylko dwa podstawowe
wymagania stawiane konstytucji -miaa ona zagwarantowa prawa
jednostki i zapewni podzia wadzy. Uchwalane pod koniec XVIII i na
pocztku XIX wieku konstytucje niewiele wychodziy poza to minimum.
Ograniczay si do wskazania suwerena i sposobu sprawowania przeze
wadzy, zawieray oglnie sformuowane zasady funkcjonowania
organw pastwowych (z uwzgldnieniem oczywicie zasady podziau
wadz), a take przyjmoway stosunkowo mao rozbudowany katalog
praw jednostki, ograniczony - poza prawem do wasnoci prywatnej - z
reguy tylko do praw politycznych i wolnoci osobistych.
Symptomatyczny jest w tym kontekcie fakt, e treciowy zakres
konstytucji Stanw Zjednoczonych ju w cztery lata po jej uchwaleniu
okaza si zbyt wski i w 1791 r. wprowadzono do niej 10 pierwszych
poprawek, stanowicych tzw. kart praw.
Stopniowo ustrojodawcy w poszczeglnych krajach normowali w
konstytucjach coraz wiksze obszary stosunkw spoecznych.
Poszerzeniu ulega zakres podstawowych zasad ustroju politycznego,
bardziej szczegowa stawaa si konstytucyjna regulacja organizacji i
funkcjonowania organw pastwowych. Na pocztku XX wieku,
niewtpliwie pod wpywem rozwijajcego si ruchu socjalistycznego i
dokonujcych si po I wojnie wiatowej rewolucji (przede wszystkim
rewolucja rosyjska i jej oddziaywanie propagandowe), do treci wielu
konstytucji wczono normy dotyczce praw socjalnych, kulturalnych i
ekonomicznych jednostki oraz zasady ustroju gospodarczego.
Przykadem moe by konstytucja Rzeszy Niemieckiej z 1919 r.
(weimarska"), a w nieco pniejszym okresie konstytucje krajw tzw.
realnego socjalizmu. W tych ostatnich, wychodzc z zaoenia prymatu
bazy spoeczno-ekonomicznej w ustroju pastwa, szczeglnie wiele
miejsca powicano regulacjom dotyczcym systemu gospodarczego
oraz praw ekonomicznych i socjalnych obywateli.
W konstytucjach uchwalanych lub gruntownie zmienianych w drugiej
poowie XX w. zaobserwowa mona tendencj do rozbudowywania
postanowie dotyczcych prawnoinstytucjonalnych gwarancji
konstytucji (np. wprowadzenie w wielu krajach sdownictwa
konstytucyjnego) lub gwarancji realizacji podstawowych praw
jednostki (np. upowszechnienie si instytucji ombudsmana i skargi
konstytucyjnej).

4. Normy konstytucji
Powszechnie akceptowane jest stanowisko goszce, e norma
konstytucyjna nie musi pokrywa si z przepisem konstytucyjnym.
Sporne jest natomiast, czy tworzc normy konstytucyjne musimy opiera
si tylko na przepisach konstytucji, czy te moemy wykorzysta
przepisy znajdujce si w innych, poza konstytucj, aktach prawnych np. ustawach zwykych. T drug moliwo dopuszcza S. Rozmaryn

piszc: dla ustalenia wyraonej w akcie prawodawczym normy prawnej

musi si zawsze siga do caoci postanowie danego aktu, a z reguy
te do innych obowizujcych aktw prawnych." Przychylamy si jednak
do przeciwnego pogldu sformuowanego przez J. Trzciskiego, ktry
uwaa, e mamy tu do czynienia z nierwnorzdnoci przepisw
skadajcych si na norm konstytucyjn. Mona natomiast, jeli przepis
konstytucyjny nie stanowi normy w caoci (najlepiej gdyby tak byo),
konstruowa t norm, lecz jedynie z postanowie samej konstytucji,
ewentualnie innych ustaw, lecz tylko konstytucyjnych". Nie mona
przecie z tego, e normy konstytucyjne ze wzgldu na swj oglny,
abstrakcyjny charakter wymagaj konkretyzacji i rozwinicia w ustawach
zwykych wyciga wniosku, i ustawy te mog by pomocne w
konstruowaniu tyche norm.
Konstytucje s wewntrznie zhierarchizowane, mimo i wszystkie normy
konstytucyjne maj jednakow moc prawn i powinny by tak samo
przestrzegane. Niektre ustawy zasadnicze znaj np. normy o charakterze
najbardziej podstawowym (najwyszym), ktre nie mog by zmienione
przez zmian konstytucji. W ten sposb ustrojodawca wskaza expressis
verbls, e uwaa te normy za odgrywajce jakby wiksz rol ni
pozostae.
To wewntrzne zrnicowanie konstytucji ma due znaczenie nie tylko
teoretyczne, lecz rwnie praktyczne - dla podmiotw stosujcych
konstytucj. Take w przypadku braku w konstytucji postanowie
(odpowiednich klauzul rewizyjnych) zakazujcych zmiany jakiej jej
czci w trybie nowelizacyjnym, uzasadnione jest w wykadni przepisw
konstytucyjnych (a w konsekwencji w wykadni ustaw w zgodzie z
konstytucj), jak i w ich stosowaniu, odwoywanie si do tzw.
wewntrznej hierarchii konstytucji. Polega ona na wyrnieniu w obrbie
norm konstytucji takich norm, ktre maj charakter zasad o szczeglnie
doniosym dla caoci norm konstytucyjnych znaczeniu. Katalog i tre
owych zasad nie s bezsporne, uwaa si jednak, e naley im dawa
pierwszestwo przed innymi normami konstytucji dlatego, e zasady te
wyraaj najwaniejsze treci prawne ustroju, a pozostae postanowienia
konstytucyjne peni w stosunku do nich rol mniej lub bardziej suebn.
Na marginesie naley doda, e s konstytucje zawierajce normy o
rnej randze. Przykadem jest konstytucja Indii z 1949 r. zawierajca 3
rodzaje norm: wikszo jej artykuw moe by zmieniona wikszoci
2/3 gosw czonkw parlamentu, dla zmiany niektrych postanowie
konieczne jest dodatkowo uzyskanie zgody przynajmniej poowy krajw
zwizkowych, a jeszcze inne normy mog by zmieniane ustawami
zwykymi. Drugim przykadem moe by konstytucja francuska z 1852
r., w ktrej jedne postanowienia mg zmienia senat, a inne - tzw. cinq
bases - mogy by zmieniane tylko w drodze referendum.
Liczba norm, ktre zawiera konstytucja, nie odgrywa adnej roli (np.
francuska ustawa konstytucyjna z 10 lipca 1940 r. zawieraa l artyku
bdcy w istocie konstytucj).
W nauce prawa konstytucyjnego mona spotka podzia, przeprowadzany
ze wzgldu na tre poszczeglnych norm konstytucji, na normy majce
charakter materialny oraz normy o charakterze proceduralnoorganizacyjnym. Te pierwsze reguluj granice i program dziaalnoci
pastwa, zasady jego ustroju, stosunki midzy nim a jednostk. Te drugie
dotycz organizacji pastwa, jego organw i jego struktury wewntrznej
oraz zagadnie proceduralnych. atwo mona by powiedzie, e wiksze

znaczenie maj normy materialne, a zwaszcza wyraone w konstytucji

zasady ustroju pastwowego, jak np. zasada suwerennoci narodu, zasada
demokratycznej formy rzdw, zasada pastwa prawnego itp. Jest to
prawda, nie mona jednak zapomina, e caa konstytucja skada si z
norm, ktre cz si w pewne celowo powizane kompleksy, tworzce
okrelone zasady. Ich waciwa realizacja wymaga z kolei zamieszczenia
w tekcie konstytucji postanowie o charakterze organizacyjnym,
proceduralnym czy technicznym.
Normy proceduralno-organizacyjne zawieraj tylko nieliczne regulacje o
charakterze caociowym. Z reguy formuuj tylko zasady podstawowe
pozostawiajc ich rozwinicie normom niszego rzdu w ustawach
zwykych, czy regulaminach parlamentarnych. S one (a przynajmniej
powinny by) przejrzyste, zwykle jednoznaczne w treci swojej
dyspozycji (np. art. 13 Maej Konstytucji z 1992 r.:
Sejm uchwala ustawy wikszoci gosw, w obecnoci co najmniej
poowy oglnej liczby posw").
Specyfika norm konstytucyjnych polegajca na znacznym stopniu ich
oglnoci i abstrakcyjnoci powoduje, e ustrojodawca nie zawsze w
normach materialnych szczegowo reguluje wszystkie kwestie w sposb
waciwy dla unormowania materialno-prawnego. Wystarczy, e
formuujc zakazy i nakazy wskae pewne ramy, granice. Wypenione
zostaj one konkretn treci albo przez ustawodawc zwykego albo w
praktyce stosowania konstytucji przez upowanione do tego podmioty
(np. precedensy i zwyczaje konstytucyjne). Normy materialne mog te
pozostawa w cisym zwizku z normami proceduralnymi, ktre okrelaj procedury umoliwiajce podmiotom stosujcym konstytucj
ustalenie ostatecznej treci danej normy materialnej w konkretnym
przypadku, z uwzgldnieniem wyznaczonych przez ni ram.
Cech wielu konstytucji jest take zamieszczenie w nich tzw. przepisw
programowych, ktre wytyczaj cele dziaalnoci pastwa i formuuj
zadania, jakie naley zrealizowa w przyszoci. Mona spotka w nich
rwnie rnego rodzaju deklaracje ideowe, filozoficzne, religijne lub te
odwoania do historii, ukazanie genezy pastwa czy oceny jego
przeszoci. Postanowienia o charakterze deklaracji wystpuj najczciej
w wyodrbnionej z tekstu konstytucji czci wstpnej (wstp do
konstytucji, preambua). Mog te znajdowa si, podobnie jak przepisy
programowe, w czci zasadniczej konstytucji, ujte w form artykuw,
paragrafw.
Znaczenie normatywne wspomnianych deklaracji i w ogle caych
wstpw do konstytucji, a take przepisw programowych, bywa w
doktrynie prawa kon stytucyjnego przedmiotem kontrowersji. Z jednej
strony sformuowano tez, e kady element konstytucji ma charakter
normatywny, gdy zosta w niej celowo umieszczony, przyjty w
szczeglnym trybie (czyli jest integraln jej czci), a w najgorszym
razie moe suy do wykadni konstytucji. Z drugiej za strony spotka
mona pogldy, w ktrych rnicuje si znaczenie prawne poszczeglnych postanowie konstytucji. Za majce charakter normatywny uznaje
si tylko te z nich, z ktrych da si wyprowadzi konkretne obowizki dla
podmiotw stosujcych konstytucj (bez wzgldu na to, w jakim miejscu
w tekcie konstytucji postanowienia takie si znajduj). Jeeli z jakiego
postanowienia aden obowizek nie wynika, konsekwencj jest
nieprzyznanie mu waloru normatywnoci.

Przepisy, ktre w swojej treci zawieraj wypowiedzi programowodeklaratywne, nawet gdy kwestionuje si ich warto prawn, twierdzc
e nie wyznaczaj one bezporednich wzorcw postpowania i maj
charakter ideowopolitycznych, pozaprawnych kryteriw oceny prawa i
dziaalnoci organw tworzcych prawo, maj due znaczenie dla
interpretacji innych postanowie konstytucyjnych. Ponadto przy
przyjciu zaoenia, e naczeln dyrektyw dla wszystkich
podejmujcych si interpretacji konstytucji, a w szczeglnoci jej
stosowania, jest domniemanie normatywnoci przepisw ustawy
zasadniczej (tzn. e moliwa jest dedukcja norm prawnych przez podjcie
dodatkowych zabiegw interpretacyjnych), okazuje si, i w praktyce
atwiej, ni by si to mogo wydawa, mona nada im charakter
normatywny i stwierdzi, e np. nakadaj konkretne i aktualne
obowizki na organy pastwowe. A nawet, gdy tych obowizkw nie
formuuj w sposb konkretny, wyznaczaj choby porednio treciowe
kierunki dziaalnoci prawodawczej, kierunki procesu stosowania prawa
czy (czasami) tzw. dynamiczny standard konstytucyjny, zwany inaczej
dyrektyw postpujcej zgodnoci z konstytucj (oznacza to, e kady
kolejny akt prawny winien wciela w ycie okrelone zasady
konstytucyjne w wikszym stopniu ni poprzedni; najoglniej polega to
na niepogarszaniu obiektywnie istniejcego stanu rzeczy).
Konstytucja jest podstawowym rdem prawa konstytucyjnego.
Wszystkie jej normy wchodz w zakres tej gazi prawa, gdy odnosz
si do zagadnie stanowicych jego przedmiot. Nie mona wic odmwi
niektrym z nich przynalenoci do prawa konstytucyjnego z tego
wzgldu, e dotycz spraw nalecych do innych gazi prawa.
Wspomniano ju zreszt o tym, i jedn z cech prawa konstytucyjnego
jest doniose znaczenie jego norm take dla innych gazi prawa.
W niektrych pastwach (np. Szwajcaria, RFN) zarwno doktryna prawa
konstytucyjnego, jak i orzecznictwo sdw stoj na stanowisku, e
istniej niepisane normy konstytucyjne majce moc rwn innym
normom konstytucji. S to normy, ktre mona wyprowadzi z
postanowie konstytucyjnych, mimo i nie s w tekcie konstytucji
wyraone wprost. Szwajcarski Trybuna Zwizkowy uzna np. wolno
sowa za niepisan, konstytucyjnie gwarantowan wolno jednostki;
wywid j z art. 55 konstytucji, gwarantujcego wolno prasy.
Podobnie Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny w RFN stworzy, na bazie
konstytucyjnej zasady pastwa zwizkowego, zasad dobrej wiary w
stosunkach federalnych".
Naley doda, e niepisane normy konstytucyjne nie maj nic
wsplnego z pojciem konstytucji niepisanej. Przeciwnie - warunkiem
koniecznym ich istnienia jest posiadanie przez dane pastwo konstytucji
pisanej. Normy te wywodz si z postanowie ustawy zasadniczej, a nie z
zasad o charakterze ponadpozytywnym, i s wczane do caego
kompleksu norm konstytucyjnych.

5. Systematyka konstytucji
Konstytucja, podobnie zreszt jak kady inny akt prawny, nie stanowi
przypadkowego zbioru norm. Jej tre jest w okrelony sposb
uporzdkowana i podzielona na czci (rozdziay i dziay) oraz

przepisy (artykuy, paragrafy, ustpy, punkty itp.). Nazywamy to

systematyk konstytucji. Jeeli mamy na myli oglny ukad duych
czci skadowych konstytucji, nazywanych np. rozdziaami, mwimy o
systematyce oglnej. Ich podzia natomiast na poszczeglne przepisy
oraz wewntrzna struktura tych przepisw bywaj okrelane mianem
systematyki szczegowej.
Przewiadczenie o tym, e struktura wewntrzna konstytucji jest
zagadnieniem wycznie technicznym, tj. stanowi wycznie formaln
cech konstytucji, jest nieuzasadnione. Ustrojodawca przez logiczne
uszeregowanie norm wyraa swoj koncepcj pastwa. W istocie
struktura wewntrzna konstytucji, zbudowana zgodnie z wol
ustawodawcy konstytucyjnego, stanowi jedn z waniejszych przesanek
interpretacyjnych przepisw ustawy zasadniczej.
Systematyka oglna konstytucji ksztatuje si pod wpywem pewnych
koncepcji filozoficznych oraz zaoe politycznych, ktre popiera i
uznaje ustrojodawca. Odmiennoci wystpujce pomidzy wewntrznym
ukadem treci poszczeglnych konstytucji wskazuj na dawanie przez
rnych ustrojodawcw pierwszestwa rnym koncepcjom
ideologicznym, filozoficznym i politycznym. Dokadniejsze omwienie
tej zoonej problematyki stanowioby odrbny temat rozwaa. Z
koniecznoci posuymy si wic jednym przykadem ilustrujcym
relacje midzy ogln systematyk konstytucji a przyjtymi przez
ustrojodawc pogldami ideologicznymi dotyczcymi istoty pastwa i
prawa. W krajach, gdzie silne jest oddziaywanie doktryny
demokratycznego liberalizmu, pierwsze miejsce wrd norm konstytucji
zajmuj te, ktre dotycz okrelenia statusu jednostki w pastwie, a
zwaszcza przysugujcych jej praw i wolnoci (np. ustawa zasadnicza
RFN z 1949 r.). W pastwach realnego socjalizmu" przyczyny
ideologiczne determinoway umieszczenie postanowie dotyczcych tej
problematyki dopiero w czci konstytucji, znajdujcej si po przepisach
okrelajcych zasady ustroju spoeczno-gospodarczego i politycznego
pastwa, a w okresie stalinowskim, nawet po postanowieniach
dotyczcych systemu organw pastwowych (np. konstytucja polska z
1952 r.).
W systematyce szczegowej nie wystpuj z reguy pomidzy
poszczeglnymi konstytucjami istotne rnice. Dzieje si tak dlatego, e
zaoenia techniczno-legislacyjne lece u jej podstaw s zasadniczo
wolne od wpyww ideologii czy polityki i s w wielu krajach podobne
do siebie.
Systematyka wewntrzna konstytucji (oraz innych aktw prawnych)
spenia niezwykle wane funkcje w jej wykadni i stosowaniu. Zdaniem
doktryny, z umiejscowienia przepisw w okrelonej czci aktu
prawnego wnioskowa mona o znaczeniu terminw i o relacjach
poszczeglnych przepisw w danym akcie prawnym. Zaoenie to
dotyczy oczywicie w wikszym stopniu systematyki oglnej.

6. Gwarancje konstytucji
Podstawowym warunkiem funkcjonowania pastwa prawnego jest
zgodno wszystkich aktw prawnych z aktami wyszego rzdu. We
wszystkich pastwach majcych konstytucje (bd akty traktowane jak

konstytucje) powstaje zatem istotny problem zabezpieczenia zgodnoci

caego prawa z ustaw zasadnicz. Sama deklarowana nadrzdno
konstytucji nie zapewnia takiej faktycznej zgodnoci. Bowiem dopiero
realne stanowienie przez jej normy podstawy caej pozostaej dziaalnoci
prawotwrczej pastwa decyduje o rzeczywistej nadrzdnoci konstytucji
w systemie rde prawa. Tak wic przypisywanie szczeglnego znaczenia konstytucji w pastwie implikuje powstanie mniej lub bardziej rozbudowanego systemu gwarancji. Pod pojciem gwarancji konstytucji
naley rozumie og rozwiza i instytucji ustrojowych sucych
zapewnieniu realizacji norm konstytucyjnych.
Gwarancje nadrzdnoci konstytucji mog mie charakter bezporedni
lub poredni. W pierwszym przypadku zostaj one stworzone celowo,
wanie po to, by zabezpieczy przestrzeganie konstytucji (np.
sdownictwo konstytucyjne, odpowiedzialno konstytucyjna).
Gwarancjami porednimi za s te, dla ktrych funkcja zapewnienia
realizacji nadrzdnoci konstytucji jest tylko jedn z wielu przez nie
wypenianych (np. instytucja kontroli parlamentu nad rzdem).
Ze wzgldu na mnogo i rnorodno porednich gwarancji
konstytucji, a take ze wzgldu na fakt czciowo odmiennego
interpretowania w literaturze poszczeglnych instytucji, ograniczymy si
tutaj tylko do najpowszechniejszych. Do kategorii gwarancji porednich
naley np. zasada rozdziau wadzy, umoliwiajca organom
pastwowym (nalecym do rnych rodzajw wadz) wzajemne
kontrolowanie si pod ktem m.in. zgodnoci ich dziaania z konstytucj.
W pastwach federalnych okrelone znaczenie gwarancyjne ma ich
zwizkowa struktura i kompetencje przyznane poszczeglnym czciom
skadowym (tzw. wertykalny podzia wadz). Zapewnieniu realizacji
konstytucji suy te niewtpliwie zasada jawnoci dziaania organw
pastwowych i poddanie ich kontroli ze strony opinii publicznej. Ponadto
czasami do czynnikw sprzyjajcych przestrzeganiu konstytucji zalicza
si t okoliczno, i wikszo naczelnych organw pastwowych to
ciaa kolegialne, ktrych czonkowie mog si wzajemnie kontrolowa.
Na przedstawiony podzia nakada si w pewnym stopniu rozrnianie
wrd rodkw gwarancyjnych gwarancji materialnych oraz gwarancji
formalnych. Pod tym pierwszym pojciem rozumie si zazwyczaj zasady
ustroju spoeczno-politycznego czy podstawowe mechanizmy systemu
politycznego. Przez gwarancje formalne rozumie si natomiast instytucje
prawne umoliwiajce i zapewniajce prawidowo procesu
prawotwrczego lub (oglniej) procesu podejmowania decyzji, a w
szczeglnoci systemy prawnej kontroli legalnoci dziaa wadczych
pastwa w stosunku do jednostki.
Jedn z najwaniejszych gwarancji konstytucji jest - ujty w odpowiednie
formy instytucjonalne - system kontroli konstytucyjnoci ustaw (ze
wzgldu na szczegln pozycj aktw ustawodawczych w systemie
obowizujcego prawa). Z podmiotowego punktu widzenia patrzc,
mona wyrni dwa jego podstawowe typy: system parlamentarny i
system pozaparlamentarny. Kryterium klasyfikacji stanowi odpowied na
pytanie: jakiemu organowi powierzono kompetencje kontrolne, tzn. czy
kompetencje te (ujmujc cao w duym uproszczeniu) przysuguj
organom stanowicym czy stosujcym prawo. Stosujc to kryterium konsekwentnie, mona w ramach dwch typw podstawowych dokonywa
dalszych podziaw. W systemie parlamentarnym wystpuj dwa
rozwizania - kontrol sprawuje parlament in pleno albo te korzysta z

pomocy specjalnie do tego celu powoanego organu wewntrznego (np.

komisji). W systemie pozaparlamentarnym wyrni moemy dwa jego
rodzaje: jurysdykcyjny, kiedy zgodno ustaw z konstytucj bada organ o
charakterze sdowym (lub pod wzgldem organizacyjnym i
proceduralnym zbliony do organu sdowego) oraz system, w ktrym
funkcj t sprawuje gowa pastwa. Sporadycznie wyrniany jest take
trzeci rodzaj kontroli pozaparlamentarnej - prowadzonej przez ciaa o
charakterze politycznym. W systemie jurysdykcyjnym wyrnia si
system sdw powszechnych i system sdw konstytucyjnych.
Zaznaczy naley, e termin kontrola" uywany w kontekcie
gwarancji konstytucyjnoci prawa ma nieco inne znaczenie ni
przyjmowane powszechnie. Zazwyczaj uwaa si, e kontrola jest tym
rodzajem dziaalnoci, na ktry skada si: ustalenie stanu
obowizujcego - wyznacze, zalenych m. in. od przyjtych kryteriw
kontroli (inaczej: istot ustalenia wyznacze jest stwierdzenie co w danym wypadku, konkretnie, obowizuje), ustalenie stanu rzeczywistego
(wykona) i wreszcie ustalenie zgodnoci lub niezgodnoci (oraz
ewentualnie ich przyczyn) midzy wyznaczeniami a wykonaniami w
procesie ich porwnywania. W odniesieniu do kontroli konstytucyjnoci
prawa termin ten obejmuje oprcz elementw waciwych dla procesu
kontroli ujmowanej generalnie - przede wszystkim moliwo czynnego
(wadczego) modyfikowania dziaa podmiotu kontrolowanego, tzn. w
tym przypadku moliwo uchylenia lub zawieszenia (wzgldnie
niestosowania) aktu uznanego za sprzeczny z konstytucj.
Na gruncie europejskim problem zapewnienia zgodnoci ustaw z
konstytucj prbowano rozwiza na kilka rnych sposobw. Kraje
Rzeszy Niemieckiej charakteryzowaa stosunkowo saba pozycja
parlamentu, w zwizku z czym najistotniejsze znaczenie miay instytucje
suce zachowaniu rwnowagi midzy egzekutyw a legislatyw, jak np.
konstytucyjna odpowiedzialno ministrw lub rozstrzyganie przez sdy
niektrych sporw midzy panujcym a parlamentem. W miar wzrostu
roli wadzy wykonawczej wiodc pozycj w doktrynie uzyskaa teoria
promulgacji, w myl ktrej akt ten stanowi konieczne i wystarczajce
potwierdzenie zgodnoci ustawy z konstytucj. Podobne warunki
wystpoway take w Austrii, jednake w tym kraju doprowadzono do
stworzenia systemu gwarancji konstytucyjnych powizanych z sdami.
Sdy nie miay co prawda uprawnie do badania zgodnoci ustaw z
konstytucj, lecz byy m. in. wyposaone w mono odmowy
stosowania niekonstytucyjnych aktw normatywnych administracji.
Najpowszechniej w Europie akceptowano jednak pogldy nauki
francuskiej, w ktrej rozwinito koncepcj suwerennoci ustawy,
prowadzc do uznania jej dominacji wobec konstytucji. Konsekwencj
tego byo stwierdzenie, i w ramach podziau wadz obowizuje zasada
nadrzdnoci parlamentu. W jego dominujcej pozycji widziano rodek
najpeniejszego urzeczywistnienia zasady suwerennoci ludu.
Wykluczao to moliwo kwestionowania zgodnoci ustaw z konstytucj
przez jakikolwiek inny organ pastwowy i wyranie wskazywao na
parlament jako na jedyn instancj decydujc o obowizywaniu
podjtych przeze aktw. Nastpstwem tego byo uznanie
dopuszczalnoci jedynie parlamentamego systemu kontroli
konstytucyjnoci ustaw. Jak ju wspomniano, naley wyrni dwie
postaci tego postpowania kontrolnego. Pierwsza - polega na
sprawowaniu kontroli przez parlament w ramach procedury

ustawodawczej, tj. wystpuje brak odrbnej procedury postpowania

kontrolnego w sprawach dotyczcych konstytucyjnoci ustaw. W tym
systemie kady akt ustawodawczy uchwalony przez parlament jest
zgodny z konstytucj - nie ma bowiem prawnej moliwoci jego
kwestionowania. Posta druga zakada istnienie cia opiniodawczych,
najczciej specjalnych komisji wewntrzparlamentamych, ktre bd z
wasnej inicjatywy, bd z inicjatywy prawnie okrelonych podmiotw
maj za zadanie bada zgodno projektw ustaw lub ustaw z
konstytucj. Formuowane przez te ciaa opinie nie s wice dla
parlamentu, ktry podejmuje decyzje wg wasnego uznania.
W nauce prawa konstytucyjnego, a przede wszystkim w praktyce
ustrojowej krajw tzw. realnego socjalizmu, odrzucano pocztkowo
zdecydowanie pozaparlamentarne systemy kontroli konstytucyjnoci
ustaw jako niezgodne z zasad jednoci wadzy pastwowej i
wypywajc z niej zasad nadrzdnoci parlamen tu nad innymi
organami pastwowymi. Stanowisko to zostao w latach szedziesitych,
a zwaszcza siedemdziesitych, powanie zmodyfikowane, ale i tak
zastrzeono parlamentowi moliwo ostatecznego decydowania o
konstytucyjnoci uchwalonych przeze ustaw.
Od czasu uchwalenia pierwszych konstytucji nie zostao wypracowane
jednolite stanowisko w przedmiocie zarwno dopuszczalnoci, jak i
skutecznoci pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjnoci ustaw.
Jednym z pierwszych, dostrzegajcych t potrzeb, by Sieyes. W opinii
dla Konwentu, opracowanej w 1795 r., proponowa on utworzenie
specjalnego organu o charakterze sdowym (skadajcym si ze 108
czonkw!), ktrego zadaniem byoby czuwanie nad przestrzeganiem
konstytucji przez organy pastwowe. Miaby on przy tym by oddzielony
pod wzgldem organizacyjnym od sdw powszechnych. Pogldy
Sieyesa nie spotkay si jednak z poparciem czonkw Konwentu i
przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego.
Rozwj pozaparlamentarnych instytucji powoywanych do badania
zgodnoci ustaw z konstytucj datuje si dopiero na pocztek XX wieku.
Wyjtek stanowiy tu jedynie Stany Zjednoczone Ameryki Pn., gdzie
niemal od samego pocztku zarwno doktryna, jak i praktyka
konstytucyjna uznay prawo sdw powszechnych do sprawowania takiej
kontroli. Konstytucja federalna z 1787 r. nie przewidywaa (i nie
przewiduje) moliwoci kontroli sdowej ustawodawstwa federalnego.
Prawo osdu konstytucyjnoci i celowoci ustaw federalnych oddano w
rce prezydenta, przyznajc mu prawo weta. Tzw. klauzula supremacyjna
z art. VI ust. 2 konstytucji, uznajca akty federalne za najwysze prawo w
pastwie, stanowia podstaw prawn dla kontroli konstytucyjnoci
aktw stanowych. Za przyznaniem sdom kompetencji kontrolnych w
odniesieniu do ustaw federalnych przemawiay natomiast wzgldy
historyczne, np. podleganie ustaw kolonii kontroli londyskiego
Komitetu Sdowego Tajnej Rady (Judicial Committee of the Privy
Council), jak i typu pragmatycznego, np. nieodzowno takiej kontroli w
federalnej strukturze Stanw Zjednoczonych czy przyjmowanie instytucji
kontroli konstytucyjnoci ustawodawstwa w konstytucjach stanowych
New Jersey, Rhode-Island, Pnocnej Karoliny czy Wirginii. Warto
chyba w tym miejscu zwrci uwag na dwie sprawy, ktrych
rozstrzygnicia w decydujcy sposb przygotoway grunt pod pniejsze
atwe przyjcie koncepcji kontroli sdowej i uprawnie sdw w
stosunku do aktw legislatury. Jedn z tych spraw jest Dr. Bonham

Causa jeszcze z 1610 r., w ktrej sir Edward Coke stwierdzi, i

niewane s akty parlamentu sprzeczne z nakazami rozumu i prawem
pospolitym (common law, rozumianym wtedy czstokro jako prawo
podstawowe -fundamenta! law), wypywajcym ze zwyczaju i
orzecznictwa. Powtrzenie tej tezy dokadnie 150 lat pniej przez
Jamesa Otisa, w bostoskiej sprawie przeciwko urzdom celnym, a
cilej - dodanie stwierdzenia, e akty przeciwko konstytucji" s
niewane - odbio si szerokim echem i spowodowao wprowadzenie do
sownika amerykaskich jurystw pojcia niekonstytucyjny". Drugim
takim mo mentem, przybliajcym idee kontroli sdowej, byo orzeczenie
Komitetu Sdowego Tajnej Rady z 1727 r. (sprawa Winthrop v.
Lechmere), w ktrym uchylono ustaw kolonii Connecticut jako
sprzeczn ze Statutem Kolonialnym i z prawem pospolitym. Wprawdzie
nie bya to kontrola sdowa w cisym tego sowa znaczeniu, ale Privy
Council dziaaa de facto jako sd, i to sd ostatniej instancji.
Oddziaywanie orzecznictwa Tajnej Rady byo na tyle due, i w
niektrych stanach wytworzyo si powszechne przekonanie, e ustawy
nie mog by sprzeczne z konstytucj. Wszystkie te czynniki sprawiy, e
instytucja judicial review bya take przedmiotem dyskusji na forum
Konwencji Filadelfijskiej, lecz ze wzgldu na rozbieno pogldw
sprawy tej nie uregulowano konstytucyjnie.
Niecae osiem lat po przyjciu konstytucji kontrola konstytucyjnoci
prawa zostaa wprowadzona do amerykaskiego systemu prawa w drodze
ustawowej. Sd Najwyszy zosta upowaniony do badania kadej
sprawy, w ktrej sd stanowy poddawa w wtpliwo zgodno prawa
stanowego z konstytucj federaln, traktatami i ustawami federalnymi. W
praktyce uprawnienia te byy interpretowane rozszerzajce - sdy, w tym
take Sd Najwyszy, wielokrotnie podkrelay w swych orzeczeniach, e
ustawa niezgodna z konstytucj jest niewana, a zatem uznaway swoj
waciwo do kwestionowania ustaw federalnych, nie czyniy tego
jednak. Dopiero Sd Najwyszy w 1803 r., w sprawie Wiliama
Marbury'ego przeciwko Jamesowi Madisonowi, wyranie stwierdzi, e
sprzeczna z konstytucj ustawa federalna jest nie wana i
sdy powinny odmwi jej zastosowania. W uzasadnieniu do tego
orzeczenia przewodniczcy skadu sdziowskiego John Marshall
dowodzi, e logika caej konstytucji kae przyj teori kontroli
sdowej, bez ktrej struktura pastwa federalnego nie mogaby si osta.
Wyrok powyszy zapocztkowa orzecznictwo sdw powszechnych w
przedmiocie zgodnoci aktw federalnych z ustaw zasadnicz.
Przez kontrol konstytucyjnoci w amerykaskim prawie
konstytucyjnym (judicial review) bdziemy rozumieli uprawnienie
sdu do orzekania w trybie spornego postpowania o niestosowaniu
z powodu naruszenia konstytucji - aktw wadzy ustawodawczej
(federalnej lub stanowej) i wykonawczej. Sdy opieraj si przy tym na
dwch podstawowych zaoeniach:
- konstytucja jest aktem o najwyszej mocy prawnej, obowizuje
zatem wszystkie organy pastwowe (w tym i ustawodawc) do dziaania
w granicach konstytucyjnego upowanienia;
- obowizkiem sdziego jest przestrzeganie konstytucji; tym samym,
w razie konfliktu midzy norm konstytucyjn a norm niszego rzdu,
jest zobowizany stosowa normy konstytucji jako hierarchicznie
wysze.

Kontrola konstytucyjnoci nie moe mie jednak samoistnego charakteru.

Konstytucyjne ograniczenie dziaania sdw do rozpoznawania spraw
sdowych" umoliwia uruchomienie procedury kontrolnej tylko przy
rozpatrywaniu przez sd sprawy przed nim zawisej. Za spraw sdow"
uwaa si przy tym tylko tak spraw, w ktrej przeciwstawno
interesw stron nie budzi wtpliwoci (spr ma charakter rzeczywisty).
Orzeczenie sdowe nie moe zosta zmienione przez legislatyw bd
egzekutyw (wyjtek to amnestia i prawo aski), ma natomiast przynie
praktyczne efekty w rozwizaniu sporu (aktualno sporu).
Aby uruchomi procedur kontroln, naley wykaza si posiadaniem
legitymacji procesowej. Oznacza to, e strona musi zademonstrowa, i:
l) zosta naruszony jej osobisty i uznany przez prawo interes (tj. powd
musi wykaza, e ponis faktyczny uszczerbek materialny lub moralny,
a naruszony interes czy si bezporednio ze sfer praw i obowizkw
regulowanych przez konstytucj lub przepisy ustawowe); 2) naruszenie to
ma charakter realny i bezporedni;
3) kwestionowane rozstrzygnicie pastwowe ma charakter ostateczny
(co nakazuje wczeniejsze wyczerpanie innych drg postpowania, np.
administracyjnego).
W systemie amerykaskim powizanie kontroli konstytucyjnoci z
rozpatrywaniem spraw indywidualnych ma bezporedni wpyw na
okrelenie skutkw sprzecznoci danego aktu z konstytucj. Stwierdzenie
niezgodnoci z konstytucj z reguy nie ma waloru generalnego i nie
powoduje niewanoci normy niekonstytucyjnej. Sdy, orzekajc o
niezgodnoci jakiej normy z konstytucj, czyni to zazwyczaj na tle
sposobu zastosowania tej normy w konkretnej sytuacji, w rozpatrywanej
sprawie (invalidity as applied). Nie wyklucza to zatem zgodnego z
konstytucj stosowania danej normy w innej sytuacji. Wyjtkowo tylko
zdarza si, e sd uznaje, i ju tekst ustawy (lub innego aktu) narusza
konstytucj; nie ma wic potrzeby badania sposobu jej zastosowania,
bowiem ze swej istoty ustawa taka pozbawiona jest skutkw prawnych
(invalidity on the face). Punktem wyjcia dla orzecze tego typu jest
doktryna niewanoci z powodu niejasnoci" (void for vagueness),
wymagajca, by kady przepis by sformuowany w sposb
jednoznaczny, oraz tzw. koncepcja zbyt szerokiego ujcia"
(overbreadth), wg ktrej za niedopuszczalne uznaje si ujcie przepisu w
taki sposb, e niemoliwe staje si wypracowanie jasnych kryteriw
jego stosowania, a w praktyce zniechca on obywateli do korzystania z
ich praw.
Kompetencj do orzekania o zgodnoci ustaw i innych aktw prawnych z
konstytucj ma w omawianym systemie kady sd. Praktycznie
decydujc rol w tym zakresie odgrywa orzecznictwo Sdu
Najwyszego. Niestosowanie przez sdy niszej instancji ustawy, ktr
Federalny Sd Najwyszy USA uzna za niekonstytucyjn, wynika
zarwno z moliwoci odwoania si do, jak i ze znaczenia precedensu
w prawie amerykaskim.
Wzorce rozwiza uksztatowanych w USA zostay bardzo szybko
przejte przez niektre pastwa Ameryki aciskiej - ju w poowie XIX
w. zostay recypowane (w specyficznych - bo naoonych na romaski
system prawa -formach) w konstytucjach Brazylii, Argentyny i Meksyku.
System ten zosta przyjty take w anglojzycznych krajach
Commonwealthu (Kanada, Australia, Nowa Zelandia), gdzie wystpujce
wczeniej formy ochrony konstytucyjnoci prawa, oparte na tradycjach

angielskiej Privy Council, zastpione zostay wzorcami amerykaskimi.

Podobna sytuacja miaa miejsce zreszt w wikszoci byych dominiw
Wielkiej Brytanii (kolonu i krajw w inny sposb poddanych dominacji
brytyjskiej) - Republice Poudniowej Afryki, Izraelu, Indiach, Irlandii. W
Japonii idee judicial review zostay importowane przez amerykaskie
wadze okupacyjne po II wojnie wiatowej. Na gruncie europejskim ten
tryb kontroli nie rozpowszechni si i wystpuje tylko w pastwach
skandynawskich (z wyjtkiem Finlandii), w Portugalii i Grecji natomiast
prawo sdw do kontroli konstytucyjnoci prawa uzupenione zostao
innymi formami kontroli.
Amerykaski system kontroli zgodnoci prawa z konstytucj nie przyj
si w Wielkiej Brytanii. Usprawiedliwione jest oczywicie twierdzenie,
e gwnym powodem jest brak w tym kraju formalnej konstytucji, co
uniemoliwia odwoywanie si do niej jako do najwyszego prawa
kraju". Moe to jednak dziwi o tyle, e szczeglna rola przypada
organom sdowym wanie w tradycji angielskiej. Zwizanie sdw raz
ustalonymi precedensami zdeterminowao rol prawa stanowionego przez
inne organy pastwowe - ustawa traktowana bya, prawie do koca XVIII
w., jako nowoczesna forma modyfikacji (a zatem wyjtek od regu)
prawa precedensowego. Uznanie jeszcze w 1610 r. w orzeczeniu Sdu
awy Krlewskiej, i niewany jest akt parlamentu sprzeczny z
zasadami [...] prawa powszechnego", dao podwaliny przewiadczeniu o
aktywnej roli sdu wobec ustawy, co nota bene miao decydujcy wpyw
na ksztatowanie si rozwiza przyjmowanych w angielskich koloniach
w Ameryce Pnocnej. Instytucjonalny rozwj konstytucjonalizmu
brytyjskiego uwarunkowany zosta jednak doktryn suwerennoci
parlamentu (Parlament moe zrobi wszystko poza zmian mczyzny
w kobiet i kobiety w mczyzn" - De Lolmes), wykluczajc moliwo sdowej kontroli nad ustawodawstwem. Nie oznacza to jednak, by
rol sdownictwa brytyjskiego w ochronie konstytucji mona byo
sprowadza do skromnych rozmiarw [...]. W tradycji brytyjskiego
systemu prawnego wyksztacio si od dawna pojcie konstytucji w
znaczeniu materialnym, ktr - w miar moliwoci - ustawodawca
powinien szanowa, a ktr wadza wykonawcza jest bezwzgldnie
zwizana. Na tle dowiadcze prawotwrczej funkcji sdw uformowao
si wiele technik interpretacyjnych, sucych ochronie konstytucji
brytyjskiej, a w szczeglnoci domniemanie, i nie jest celem ustaw
parlamentu dokonywanie zmian w zasadach prawa konstytucyjnego" (L.
Garlicki). Doktryna suwerennoci parlamentu nie wycza, rzecz jasna,
kompetencji sdw do dokonywania oceny aktw normatywnych innych
ni parlament organw, w tym take aktw o mocy ustawy,
podejmowanych przez egzekutyw na mocy delegacji ustawodawczej.
W europejskiej doktrynie konstytucyjnej zosta utworzony i
upowszechniony inny typ instytucji ochrony ustawy zasadniczej.
Regulacje podejmowane w Europie ksztatoway si pod wpywem
dwch przeciwstawnych tendencji. Z jednej strony, dowiadczenia
amerykaskie sugeroway moliwo przekazania kontroli zgodnoci
prawa z konstytucj do sfery waciwoci sdw powszechnych; z drugiej
jednak strony, przewiadczenie o politycznym charakterze kontroli
konstytucyjnoci prawa (Hans Kelsen) oddziaywao w kierunku
wydzielenia jej poza system sdownictwa, ktre w Europie starano si
zawsze oddzieli od procesu tworzenia decyzji politycznych.

Na tym tle uksztatowa si kontynentalny model ochrony

konstytucji, polegajcy na powoaniu specjalnego, samodzielnego
organu pastwowego (trybunau konstytucyjnego) wycznie lub
przede wszystkim w celu rozstrzygania kwestii konstytucyjnych.
Pierwowzorem modelu kontynentalnego sta si austriacki Trybuna
Konstytucyjny, powoany do ycia ju w 1920 r. W latach nastpnych, a
zwaszcza po II wojnie wiatowej, organy tego typu lub upodobnione do
nich organy polityczne, penice funkcje quasi-sdowe (np. francuska
Rada Konstytucyjna) utworzone zostay w wielu pastwach.
Model kontynentalny rni si od modelu amerykaskiego przede
wszystkim tym, e: l) organizacja i dziaanie trybunau konstytucyjnego
w szerokim zakresie okrelone s w przepisach konstytucji. 2) Inne s
take prawne skutki orzeczenia o niekonstytucyjnoci normy prawnej. W
systemie europejskim skutki stwierdzenia niezgodnoci normy z
konstytucj nie ograniczaj si do kontekstu konkretnej sprawy (jak z
reguy w modelu amerykaskim), ale wyraaj si eliminacj takiej
normy z systemu prawa. Istniej przy tym dwie wersje tej eliminacji: a)
wersja klasyczna", austriacka (stosowana te we Woszech i we Francji),
w ktrej niekonstytucyjno normy oznacza jej wadliwo i konieczno
jej uchylenia (skutkowanie ex nunc), oraz b) wersja, wg ktrej uznaje si,
e niekonstytucyjna norma jest niewana od chwili jej wydania
(skutkowanie ex tunc) -rozwizanie to przyjte jest np. w RFN, Hiszpanii
i Portugalii. 3) Kontrola konstytucyjnoci ustaw sprawowana jest w
Europie na zasadzie wycznoci. Model kontynentalny zakada wic, w
odrnieniu od amerykaskiego, scentralizowanie sdowych
rozstrzygni o konstytucyjnoci ustaw, pozbawiajc pozostae organy
jurysdykcyjne prawa podejmowania ostatecznych decyzji w omawianym
zakresie. Wyjtkiem jest Portugalia, gdzie przyjto system mieszany
kontroli konstytucyjnoci ustaw, czc dziaanie trybunau
konstytucyjnego z prawem sdw powszechnych do niestosowania
niekonstytucyjnych norm ustawowych w ramach judicial review. 4)
Trybunay europejskie, rozstrzygajc problemy konstytucyjnoci, czyni
to nie tylko na tle sporw konkretnych, ale take na podstawie
abstrakcyjnych inicjatyw uprawnionych podmiotw. Zastosowanie tego
kryterium pozwala na wyrnienie konkretnej i abstrakcyjnej kontroli
norm. Kontrola konkretna realizowana jest na tle rozpoznawania
przez inne organy konkretno-indywidualnych spraw spornych, gdy
rozstrzygnicie sprawy ma nastpi zgodnie z przepisem, ktrego
konstytucyjno budzi wtpliwoci. Kontrola abstrakcyjna natomiast
wykonywana jest w oderwaniu od indywidualnych przypadkw
stosowania prawa i polega na zakwestionowaniu normy prawnej
opartej na oglnym (politycznym) przewiadczeniu o jej
niekonstytucyjnoci. Rozrnienie tych dwu form kontroli wpywa take
na uksztatowanie prawa inicjatywy postpowania. W zakresie kontroli
konkretnej legitymacj do jej inicjowania jest interes organu
rozstrzygajcego, dotyczcy ustalenia obowizywania stosowanych
przepisw prawa. Zatem inicjatywa naley przede wszystkim do sdw
(w Portugalii prawo to przysuguje take stronom postpowania i
prokuratorowi, a w Austrii bezporednio obywatelom). W zakresie
kontroli abstrakcyjnej za legitymacj jej zainicjowania uznaje si
szczeglny interes okrelonych podmiotw w ochronie konstytucji.
Prawo inicjatywy ograniczone jest z reguy do okrelonej grupy organw
pastwowych (lub ich czci) i najczciej przysuguje: prezydentowi,

rzdowi (lub premierowi), grupie deputowanych czy organom lokalnym.

Wyjtkowo tylko prawo do kwestionowania w tym trybie
obowizujcych przepisw prawnych przyznaje si obywatelom czy ich
organizacjom. Z zasady wykluczona jest dziaalno trybunau z urzdu polskie rozwizanie jest na tym tle wyjtkiem. 5) Z punktu widzenia
czasu wykonywania kontroli model europejski rni si te od
amerykaskiego. Judicial review zakada istnienie tylko kontroli
represyjnej, tj. dokonywanej po wejciu w ycie kontrolowanego aktu,
podczas gdy w systemie europejskim - cho kontrola nastpcza jest form
absolutnie dominujc - mona zauway take wystpowanie rnych
form kontroli prewencyjnej. Dokonywana jest ona w trzech rnych
stadiach: a) jako kontrola projektu aktu normatywnego (np. ustawy
organiczne i statuty autonomiczne w Hiszpanii, projekty ustaw w
kwestiach zwizkowych w Austrii); b) jako kontrola aktu ju
uchwalonego, lecz wymagajcego jeszcze promulgacji lub zatwierdzenia
przez inny organ (np. ustawy ratyfikacyjne w RFN i Hiszpanii, ustawy
organw regionalnych we Woszech, ustawy we Francji, co stanowi
podstawowy zakres dziaalnoci Rady Konstytucyjnej); c) jako kontrola
aktu ju uchwalonego, lecz przed jego wejciem w ycie (np. na skutek
vacatio legis).
Kontroli wykonywanej przez europejskie trybunay konstytucyjne
podlegaj z reguy wszystkie pozakonstytucyjne normy prawne,
obowizujce w danym pastwie. Tylko w niektrych krajach (np.
Polska, Turcja) wprost wycza si spod kontroli niektre akty prawne
wewntrzkrajowe czy uchway midzynarodowe.
Podstaw kontroli s wszystkie normy, ktre w systemie prawa
usytuowane s wyej ni norma kontrolowana. Nie zawsze wic jest to
kontrola zgodnoci z konstytucj. Jednake wypada pamita, e
naruszenie np. ustawy aktem niszej rangi jest take naruszeniem
konstytucji, gdy ta ustalia tak, a nie inn hierarchi rde prawa.
Rozumowanie to odpowiada wspczesnemu ujmowaniu
konstytucyjnoci, traktowanej jako przestrzeganie oglnych regu ustawy
zasadniczej we wszystkich dziaaniach podmiotw stanowicych czy
stosujcych prawo (Leszek Garlicki). Podstaw kontroli stanowi zatem
konstytucja. Pojcie to jest jednak rozumiane przez wikszo
trybunaw dosy szeroko. Skadaj si na nie, poza wszystkimi aktami
prawnymi o konstytucyjnej mocy prawnej, take zasady i idee, ktre
wprawdzie nie s wprost wyraone w adnym konkretnym przepisie
konstytucyjnym, lecz wynikaj z caoksztatu pisanego tekstu konstytucji,
z oglnego sensu i znaczenia jej postanowie.
Konkludujc naley stwierdzi, e trybunay europejskie, mimo ich
odmiennego usytuowania konstytucyjnego (a take odmiennoci w
unormowaniu ich waciwoci - jedyn bowiem kompetencj wspln dla
wszystkich jest kontrola zgodnoci prawa), upodobniy si funkcjonalnie:
a) do siebie oraz b) do organw sdownictwa powszechnego, co moe
by tumaczone jako konsekwencja powierzenia im funkcji
jurysdykcyjnych. Nawet francuska Rada Konstytucyjna, uwaana
zazwyczaj za instytucj poredni midzy sdem a ostatni instancj
polityczno-kontroln w ramach procedury ustawodawczej, przypisaa
sobie w praktyce charakter organu jurysdykcyjnego".
Pod pojciem jurysdykcyjna ochrona konstytucji rozumie zatem
naley dziaalno organw usytuowanych na zasadach niezawisoci
i odrbnoci organizacyjnej od legislatywy i egzekutywy,

wykonywanej na podstawie sformalizowanej procedury, polegajcej

na rozpatrywaniu i wicym rozstrzyganiu sporw i innych spraw
zwizanych ze stosowaniem konstytucji, w szczeglnoci za na
ocenie zgodnoci z konstytucj norm prawnych oraz innych dziaa
podejmowanych przez organy pastwowe lub w imieniu tych
organw.
Sformuowana definicja jurysdykcyjnej ochrony ustawy zasadniczej
odnosi si take do kontroli wykonywanej przez sdy powszechne w
ramach judicial review. Z tego te powodu warto wskaza odmienn
formu, pamitajc o wymienionych wczeniej rnicach, odnoszc si
tylko do trybunau konstytucyjnego. Bdziemy zatem przeze rozumie
organ fachowej kontroli prawniczej, dziaajcy w trybie orzecznictwa
(tzn. jego pogldy i opinie maj charakter rozstrzygni, zdolnych do
wyegzekwowania w okrelony sposb zastosowania si do nich), z
wykorzystaniem wadczych atrybutw pastwa i stosujcy procedury
charakterystyczne dla sdownictwa.
O uprawnieniach jednostki do inicjowania postpowania w sprawach
konstytucyjnoci bya mowa tylko przy okazji omawiania kontroli
abstrakcyjnej i konkretnej. Konieczne jest jednak, ze wzgldu na
znaczenie problematyki, dodatkowe podjcie tego tematu. Inicjacja przez
jednostk postpowania przed sdem konstytucyjnym przybiera rozmaite
formy. W systemie amerykaskim kada strona postpowania sdowego
moe zwrci si do Sdu Najwyszego, jeli uwaa, e jej prawa
konstytucyjne zostay naruszone. W ramach tej procedury sd ma
mono podjcia kadej sprawy (writ of certiorari). Podobn instytucj
jest, znane w Ameryce aciskiej, amparo. Polega ono na moliwoci
uruchomienia procedury nakierowanej na ochron konstytucyjnych praw
jednostki - po raz pierwszy zastosowane w Brazylii w roku 1830, a w
Meksyku w 1857 roku. W Europie najwaniejszym rodkiem (i
praktycznie jedynym, wyjwszy Austri) uruchomienia przez jednostk
postpowania przed trybunaem konstytucyjnym jest skarga
konstytucyjna, pierwowzorem ktrej bya bawarska skarga
konstytucyjna, pochodzca jeszcze z XIX w. Instytucja ta wystpuje w
kilku krajach (Hiszpania, Austria, Szwajcaria), ale najwiksze znaczenie
ma w Niemczech. Termin ten oznacza (najoglniej rzecz biorc) rodki
suce osobie fizycznej (lub prawnej) do ochrony, w drodze
szczeglnego postpowania przed sdem konstytucyjnym,
gwarantowanych jej w konstytucji praw, w przypadku ich
naruszenia aktami organw pastwowych albo przez bezczynno
tych organw.
By zamkn rozwaania dotyczce jurysdykcyjnej kontroli
konstytucyjnoci prawa, trzeba z naciskiem podkreli, e nawet w tych
krajach, gdzie istnieje specjalny organ powoany do kontroli
konstytucyjnoci ustaw, parlament zawsze bada zgodno stanowionych
przez siebie aktw z konstytucj.
Zupenie odmiennym rodzajem pozaparlamentarnej kontroli
konstytucyjnoci ustaw jest powierzenie jej gowie pastwa prezydentowi, monarsze lub kolegialnemu organowi prezydialnemu. W
literaturze naukowej czstokro mona spotka si z zaliczaniem tej
formy do kontroli parlamentarnej, z tym uzasadnieniem, e pozostaje w
integralnym zwizku z procesem zatwierdzania ustaw. I rzeczywicie,
instytucja ta wie si cile z tym etapem postpowania ustawodawczego, jakim jest podpisanie ustawy. W przypadku wyposaenia

podmiotu uprawnionego do podpisania ustawy (gowa pastwa) w prawo

weta ustawodawczego, niezgodno ustawy z konstytucj stanowi
wystarczajc przesank zastosowania weta, czyli odmowy podpisu.
Kwestia promulgacji ustaw bdzie poruszona szerzej w dalszej czci
skryptu.

7. Stosowanie konstytucji
Najwysza pozycja konstytucji w systemie rde prawa ma podwjny
aspekt. Polega to, po pierwsze, na wyznaczaniu przez jej normy zasad
budowy systemu aktw normatywnych i okreleniu poszczeglnych
skadnikw tego systemu, tj, warunkw i trybu wydawania
poszczeglnych aktw, ich mocy prawnej itp. Ten aspekt najwyszej
pozycji konstytucji pozwala na okrelanie jej niekiedy mianem statutu
prawotwrczej dziaalnoci pastwa" i uwaa si go wrcz za cech
okrelajc charakter konstytucji jako zasadniczej ustawy pastwa. Drugi
aspekt najwyszej pozycji tego aktu polega na tym, e konstytucja
ustanawia normy podlegajce procesowi bezporedniego stosowania, tj.
takie, ktre stanowi podstaw wydawania indywidualnych aktw
stosowania prawa (decyzji, wyrokw Ud.), Jeeli zatem pierwsza grupa
norm konstytucji stanowi formalne prawo procesu tworzenia prawa, to
druga tworzy normy o charakterze materialnym, w tym te, ktre
wyznaczaj merytoryczne kierunki prawodawstwa (zasady nieretroakcji,
rwnoci, sprawiedliwoci).
Konstytucja kadego pastwa nie stanowi okrelonego do koca
porzdku normatywnego, a tym samym zdefiniowanego bez reszty
systemu wartoci, ktry odzwierciedla i ochrania. czy si to ze
specyfik samej konstytucji i z osobliwociami struktury jej norm.
Konstytucja bowiem posuguje si pojciami oglnymi, klauzulami
generalnymi i abstrakcyjnymi (np. wolno", rwno",
sprawiedliwo", pastwo prawne"), ktre - cho wyraane w
konstytucji -maj charakter konwencjonalny, tj. wymagaj dopiero
opracowania i tworzone s najczciej przez doktryn. Z tego te powodu
obowizek utrzymywania stanowionych aktw normatywnych w ramach
porzdku konstytucyjnego nie moe prowadzi do przypisywania mu
takiej treci prawnej, na podstawie ktrej mona by zasadnie wnioskowa
o caej zawartoci merytorycznej tych aktw.
Przez stosowanie prawa w systemach prawa stanowionego rozumie si
zazwyczaj proces ustalania przez organ pastwa konsekwencji
(skutkw) prawnych w sposb wicy dla okrelonych podmiotw
na podstawie norm prawa obowizujcego (Jerzy Wrblewski).
Inaczej mwic, stosowanie prawa" to przyporzdkowywanie norm
kompetencyjnych o charakterze generalnym do indywidualnych
przypadkw. Wynikiem stosowania prawa jest akt stosowania prawa,
ktry ma posta normy jednostkowej i konkretnej. Skutkiem tego aktu
jest ustalenie praw i obowizkw adresatw aktu lub okrelenie stanu
prawnego, co do ktrego istniay wtpliwoci.
Takie rozumienie stosowania prawa, w tym take i przede wszystkim
konstytucji, bdzie dla nas podstawowe. Jednake specyfika konstytucji,
jako aktu bdcego podstaw caego systemu prawa, nakazuje zauway
take szersze ujcie tego terminu, akcentujce rol konstytucji w

dziedzinie tworzenia prawa. Stosowanie prawa (w szerszym znaczeniu)

oznacza bdzie zatem czynienie przez podmiot, ktremu norma
prawna przyznaa kompetencj do dokonania okrelonej czynnoci
konwencjonalnej doniosej prawnie (np. uchwalenie ustawy, wydanie
wyroku itp.), uytku z tej kompetencji (Zygmunt Ziembiski).
Z postanowie konstytucyjnych daje si z reguy ustali wprost krg
podmiotw zobowizanych do stosowania konstytucji bezporednio
(samoistnie), tzn. bez koniecznoci rozwinicia jej przepisw aktami
niszego rzdu, najczciej w ustawodawstwie zwykym. Zdarzaj si
jednak przypadki, gdy podmioty te wskazywane s w sposb
dorozumiany, a ostateczne ich ustalenie dokonywane ;
jest przez orzecznictwo bd doktrynalnie. Istniejce w tym zakresie
rozwizania wypeniaj szerokie spektrum midzy dwoma modelami
skrajnymi. W pierwszym z nich konstytucj stosuj bezporednio
jedynie: parlament, gowa pastwa i rzd. Parlament czyni to, realizujc
wszystkie swoje funkcje, nie tylko wydajc ustawy. Moe on rwnie
ogranicza inne organy pastwowe w zakresie stosowania przez nie
konstytucji, a ponadto sama konstytucja moe wprowadza takie
ograniczenia, zastrzegajc pewne materie tylko do regulacji ustawowej.'
W modelu tym podlego sdziego ustawie oznacza brak moliwoci
bezporedniego stosowania norm konstytucyjnych przez sdy. Dotyczy to
rwnie obywateli, ktrzy mog si powoywa na przysugujce im
prawa podstawowe (tj. gwarantowane konstytucyjnie), tylko jeeli
znalazy one swoje rozwinicie i konkretyzacj w ustawach. Istotn cech
tego modelu jest brak pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjnoci
ustaw i instytucji odpowiedzialnoci konstytucyjnej. Wiele jego
elementw wystpowao w Polsce pod rzdami konstytucji z 1952 r. w jej
pierwotnym brzmieniu.
W drugim modelu caa konstytucja - lub przynajmniej jej cz,
dotyczca podstawowych praw jednostki - obowizuje we wszystkich
rodzajach stosunkw prawnych i jest bezporednio stosowana przez
wszystkie rodzaje organw pastwowych, a jednostka moe si
powoywa wprost na jej normy. Charakterystyczne jest tu wystpowanie
pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjnoci prawa. Wiele rozwiza
mieszczcych si w ramach tego modelu moemy spotka w wikszoci
krajw demokratycznych.
Do sfery bezporedniego stosowania konstytucji, zalicza si take
(zwaszcza w polskiej literaturze), poza samoistnym stosowaniem normy
konstytucyjnej (tzn. bez powoywania si na ustaw do rozstrzygnicia
okrelonej sprawy), tzw. wspstosowanie" konstytucji cznie z
normami ustawowymi (oznacza to, e podmiot stosujcy prawo winien,
uwzgldniajc nadrzdn moc prawn konstytucji, dawa pierwszestwo
takim rozwizaniom, ktre najlepiej speniaj postanowienia konstytucyjne). W ramach wspstosowania" wyrnia si czasami, jako
odrbny rodzaj bezporedniego stosowania konstytucji, take stosowanie
norm konstytucyjnych dla motywacji wyrokw lub dla interpretacji
innych aktw prawnych, uytych do rozstrzygnicia danej sprawy.
Jednake granica midzy stosowaniem przy motywacji wyroku
(interpretacji przepisu) a wspstosowaniem" jest zbyt pynna.
Pierwszorzdne znaczenie dla oceny konstytucji jako aktu normatywnego
ma jej stosowanie w obrocie prawnym. Konstytucja jest aktem nalecym
do systemu prawa, jej normy prawne (tak jak normy zawarte w innych
aktach normatywnych) podlegaj procesowi stosowania prawa.

Stosowanie konstytucji we waciwym znaczeniu polega na wydawaniu

aktw indywidualnych i konkretnych bezporednio i wycznie na
podstawie normy konstytucyjnej, tzn. bez potrzeby jej rozwinicia i
konkretyzacji w drodze ustawy zwykej. Stosowanie konstytucji odbywa
si w rnych dziedzinach stosunkw prawnych regulowanych przez jej
normy. Z punktu widzenia poznania roli konstytucji w procesie
stosowania prawa, ich znaczenie - bez wzgldu na to, czy chodzi o
stosunki prawne midzy organami pastwa, midzy organami pastwa a
obywatelem, czy midzy obywatelami - jest w zasadzie jednakowo
wane, jednak stosowanie postanowie konstytucyjnych, gdy co najmniej
jednym z podmiotw stosunku prawnego jest osoba fizyczna (tj. gownie
stosowanie przez sdy), jest wspczenie w sferze odczu spoecznych
probierzem stosowania ustawy zasadniczej w ogle", sprawdzianem jej
realnoci jako aktu prawnego.
Ze sfer stosowania konstytucji wi si precedensy i zwyczaje
konstytucyjne. Precedens konstytucyjny to jednorazowe, wiadome
rozstrzygnicie przez naczelny organ pastwowy sprawy zwizanej
ze stosowaniem przeze konstytucji, przy czym okolicznoci, w jakich
to rozstrzygnicie nastpio, uzasadniaj przypuszczenie, e w
przyszoci znajdzie ono podobne zastosowanie. Pod pojciem
zwyczaju konstytucyjnego rozumiemy sta praktyk naczelnych
organw pastwowych, dotyczc pewnych zagadnie z zakresu
stosowania konstytucji.
Precedensy i zwyczaje konstytucyjne stanowi jakby uzupenienie
postanowie konstytucji. Wystpuj wwczas, gdy do rozstrzygnicia
konkretnej sprawy naczelny organ pastwa nie moe znale
bezporedniego oparcia w normach konstytucji.
Ani zwyczaj konstytucyjny (zwany te konwenansem), ani precedens
konstytucyjny nie maj charakteru norm prawnych, a tym bardziej norm
konstytucyjnych. Za rdo prawa konstytucyjnego uwaane s nie we
wszystkich systemach prawnych. Wszdzie jednak zwyczaje stwarzaj
tradycj polityczn, pod ktrej wpywem sprawowanie wadzy staje si
przewidywalne i nie zmienia si w razie np. nowej nominacji. Maj one
take pewne znaczenie w inspirowaniu organw prawodawczych do
przyjmowania okrelonych rozwiza, wczeniej ju wyprbowanych. W
wypadku przyjcia normy prawnej odwoujcej si do zwyczaju
konstytucyjnego, jego moc prawna wypywa z faktu uznania go przez
prawo pozytywne.
W starszej literaturze prawniczej czasami mona spotka si z pojciem
dysonans konstytucyjny (polityczny)". Terminem tym oznaczano
najczciej zamanie ustalonego konwenansu lub te wykorzystywanie
przez organ pastwa jego uprawnie do celw ubocznych, w prawie nie
zawartych.
Kolejnym problemem wicym si ze stosowaniem konstytucji jest rozstrzygnicie sprawy pocztku jej obowizywania. Moment ten bywa
bardzo ronie okrelany przez ustawodawc. Jak wikszo aktw
prawnych, konstytucja moe zacz obowizywa po jej uchwaleniu i
ogoszeniu w oficjalnym pastwowym organie publikacyjnym. Z takim
sposobem spotykamy si w wikszoci systemw konstytucyjnych.
Innym rozwizaniem jest uzalenienie wejcia w ycie konstytucji od jej
ratyfikacji w okrelonym trybie przez kraje zwizkowe w pastwie
federalnym (np. w USA) albo od jej zatwierdzenia przez suwerena (np.
konstytucja francuska z 1946 r. zatwierdzona przez nard w referendum).

Moe si zdarzy i tak, e jedynie cz konstytucji nabierze mocy

prawnej z chwil jej uchwalenia i publikacji. Inne za jej postanowienia
zaczn obowizywa po spenieniu si okrelonych warunkw albo po
powoaniu instytucji, od ktrych istnienia uzalenione jest nabranie przez
te postanowienia mocy prawnej.
Wejcie w ycie konstytucji moe by uregulowane w trojaki sposb:
1) konstytucja sama w swym tekcie zawiera postanowienia
normujce t kwesti (np. konstytucja Austrii z 1920 r. w ujciu z
1929 r,);
2) konstytucja formuuje jedynie pewne zaoenia
oglne, a szczegy okrelone zostaj w ustawie zwykej (np.
konstytucja polska z 1921 r.);
3) problematyka ta nie jest uregulowana w tekcie samej konstytucji,
czyni to dopiero ustrojodawca w specjalnie w tym celu wydanej
ustawie konstytucyjnej (np. ustawa konstytucyjna Przepisy
wprowadzajce Konstytucj Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej" z
1952 r.).

8. Wykadnia konstytucji
Normy konstytucji, podobnie jak wszystkie inne normy prawne,
wymagaj interpretacji. Celem procesu, ktry nazywamy wykadni
prawa (interpretacj), jest ustalenie sensu przepisw prawnych w celu
sformuowania normy prawnej waciwej dla danego przypadku, tj.
po to, by moliwe byo zastosowanie normy prawnej w okrelonej,
konkretnej sytuacji. Zwrcilimy ju wczeniej uwag, e postanowienia
konstytucji sformuowane s raczej oglnikowo i czsto zawieraj
terminy, ktre dopiero dziki interpretacji nabieraj znaczenia.
Zarwno w nauce prawa konstytucyjnego, jak i wrd praktykw (tj.
osb dziaajcych w imieniu kompetentnych organw pastwowych
stosujcych konstytucj) przewaa pogld, e normy konstytucyjne nie
wymagaj jakich szczeglnych metod wykadni. W ogromnej
wikszoci krajw konstytucja ma form ustawy (wprawdzie szczeglnej
- zasadniczej, ale jednak ustawy) i choby z tego powodu moe i
powinna by interpretowana za pomoc tych samych metod co ustawy.
Cz przedstawicieli doktryny uwaa jednak, e fakt ten nie jest
wystarczajc przesank, a ze wzgldu na miejsce konstytucji w
systemie prawa, znaczenie jej przepisw powinno by ustalane inaczej
ni w przypadku wszystkich innych aktw prawnych. Szczeglny tryb
uchwalania i zmiany konstytucji implikowa powinien np. uwzgldnianie
zawsze historycznej woli ustrojodawcy, ktry wyda interpretowan
norm konstytucyjn.
Nawet przy przyjciu pierwszego z prezentowanych pogldw,
interpretacja postanowie konstytucji wykazuje w praktyce pewne cechy
specyficzne, nie majce jednak natury zasadniczej i nie pocigajce za
sob koniecznoci stworzenia specjalnego sposobu wykadni konstytucji.
Konieczne jest w tym miejscu spojrzenie na konstytucj jako na rezultat
pewnego kompromisu midzy rnymi siami politycznymi czy
spoecznymi - konsekwencj czego mog by pewne praktyczne
odmiennoci w interpretowaniu jej tekstu. Jeeli bowiem zauwaymy, e
na proces wykadni prawa (a take jego stosowania, gdy zabiegi te
naley traktowa jako pewn cao) skadaj si nastpujce czynnoci:

- ustalenie zespou obowizujcych przepisw prawnych, odnoszcych

si do konkretnego przypadku;
- odnalezienie norm w sposb jednoznaczny wyartykuowanych w
tych przepisach, a take ustalenie, jakie (ewentualnie) inne normy
mona przez interpretacj z nich odczyta;
- ustalenie faktw tworzcych rozpatrywany przypadek oraz
podjcie na tej podstawie normy odnoszcej si do tej konkretnej
sytuacji.
Musimy stwierdzi, e w odniesieniu do konstytucji rzadko bdziemy
mieli do czynienia (a raczej podmioty stosujce prawo) z przypadkami
jasnymi, gdy znaczenie przepisu prawnego jest oczywiste. Wrcz
przeciwnie, duo' czciej ni w przypadku aktw prawnych niszej rangi
spotykamy si z sytuacj, a to wanie ze wzgldu na kompromisowy
charakter konstytucji, w ktrej konieczne bdzie signicie do refleksji
prawniczej, uciekanie si do pomocy rnego rodzaju regu jzykowych,
by za ich porednictwem usun nasuwajce si wtpliwoci.
Konstytucja, bdca swojego rodzaju ugod rnych si politycznych,
moe zawiera pewne niezgodnoci lub sprzecznoci. Daj si one jednak
najczciej atwo usun przez wykadni uwzgldniajc caoksztat
postanowie konstytucyjnych - pamita bowiem trzeba, e nie ma sensu
ustalanie znaczenia okrelonej normy konstytucyjnej (czy w ogle
prawnej) w oderwaniu od innych norm. Postanowienia pozornie
sprzeczne powinny by tak interpretowane, by w efekcie zharmonizowa
je ze sob.
W praktycznej dziaalnoci podmiotw dokonujcych interpretacji
konstytucji mona zauway wyksztacenie si pewnych specyficznych
metod wykadni, uzupeniajcych metody stosowane powszechnie wobec
innych przepisw prawnych. Najpowszechniej - z nich - stosowana jest
metoda okrelana jako wykadnia ustaw w zgodzie z konstytucj.
Najoglniej rzecz ujmujc, ma ona na celu nadanie normie ustawowej
sensu, ktry byby zgodny z konstytucj oraz zapewnia optymaln
realizacj postanowie konstytucyjnych. Nie ma przy tym zgodnoci
pogldw w kwestii, kiedy stosowa t metod. Niektrzy
przedstawiciele doktryny stoj na stanowisku, e i ustaw, i konstytucj
naley interpretowa za pomoc powszechnie stosowanych metod.
Dopiero, jeeli nie uzyska si w ten sposb jednoznacznego sensu interpretowanej normy ustawowej, naley zastosowa omawian metod i
wybra to znaczenie normy ustawowej, ktre jest zgodne z konstytucj i
zapewnia jej skuteczno. Wedug przeciwnikw tych pogldw, naley
zawsze przy dokonywaniu wykadni ustaw bra pod uwag kryteria
wynikajce z konstytucji, z faktu posiadania przez ni najwyszej mocy
prawnej. W ten sposb wykadnia ustaw w zgodzie z konstytucj byaby
metod zawsze stosowan i miaaby pierwszestwo przed innymi
reguami interpretacyjnymi. Nie wydaje si jednak, aby w praktyce
stanowisko to przewaao w dziaalnoci organw dokonujcych
wykadni konstytucji.

9. Funkcje konstytucji
Konstytucja bdc aktem prawnym o szczeglnym znaczeniu spenia w
pastwie wiele funkcji. Dokonane poniej ich omwienie obejmuje
funkcje stosunkowo najczciej wymieniane w literaturze przedmiotu.

Zastrzec jednak trzeba, e wielu autorw tworzy wasne klasyfikacje i

trudno mwi o jednej, powszechnie akceptowanej. Sporna jest take
tre, jak nadaje si poszczeglnym funkcjom. Nieraz te same terminy,
uywane przez rnych autorw, maj odrbne znaczenie i odwrotnie odmienne pojcia oznaczaj zasadniczo to samo. Osobnym wreszcie
zagadnieniem s czynione w doktrynie, a nawet w praktyce ustrojowej
niektrych pastw, prby tworzenia hierarchii funkcji konstytucji i uznawania jednych za waniejsze od drugich. Ograniczone ramy tego skryptu
nie pozwalaj na szersze przedstawienie tej ciekawej problematyki,
stanowicej odrbny przedmiot bada.
Punktem wyjcia w prezentacji poszczeglnych funkcji spenianych przez
konstytucj musi sta si przedstawienie samego pojcia funkcji". W
doktrynie spotykamy si z wieloma opisami tego terminu, jednake na
potrzeby tego wykadu przyjmujemy, e termin funkcja konstytucji
oznacza zesp rnorakich skutkw spoecznych, jakie stale (w danej
spoecznoci), w odniesieniu do okrelonej sfery rzeczywistoci
wywoywane s istnieniem konstytucji. Innymi sowy, funkcja
konstytucji to nic innego, jak rola, jak konstytucja moe peni w
rzeczywistoci spoeczno-politycznej okrelonego pastwa.
a) Funkcja prawna
Konstytucja, jak to ju wielokrotnie podkrelilimy, zajmuje wrd aktw
prawnych szczeglne miejsce i stanowi zarwno pod wzgldem
merytorycznym, jak i formalnym, podstaw caego systemu prawa w
kadym pastwie konstytucyjnym. Okrela ona najwaniejsze zasady
dziaalnoci pastwa i jego organw. Legitymuje rzdzcych do
rzdzenia i jednoczenie zakrela zakres wadzy pastwowej. Zapewnia
jednostce pewien katalog praw i wolnoci, wyznaczajc zarazem ich
zewntrzne granice.
Doktryna prawa konstytucyjnego akcentuje znaczenie funkcji prawnej
konstytucji i w wikszoci pastw rwnie w praktyce ustrojowej
zauway mona jej rzeczywiste wypenianie przez konstytucj.
Wyjtkiem s w tym wzgldzie pastwa autorytarne, w ktrych znaczenie
konstytucji jest minimalizowane. Za przykad mog suy kraje
faszystowskie, a take pastwa realnego socjalizmu" w erze
stalinowskiej.
Najoglniej rzecz ujmujc, funkcja prawna to moliwo penienia
przez konstytucj roli aktu prawnego w zakresie stosunkw
politycznych, spoecznych i gospodarczych, ktre s w niej
regulowane. Stwierdzenie o jurydycznoci konstytucji sprowadza si
zazwyczaj do uznania jej roli jako podstawowego rda prawa i
pyncych std konsekwencji dla systemu rde prawa w pastwie,
zaoenia bezporedniego obowizywania norm konstytucji i ich
stosowania, przyjcia (pozaparlamentarnego) systemu kontroli
konstytucyjnoci ustaw i innych aktw prawnych i wreszcie ustanowienia
instytucjonalnych gwarancji zgodnego z konstytucj funkcjonowania
organw pastwowych.
b) Funkcja integracyjna
Konstytucja przeksztaca byty spoeczne i polityczne w byty prawne.
Suy integracji caego spoeczestwa, gdy zwykle stanowi wyraz

szerokiego konsensusu spoecznego. Jej postanowienia s zazwyczaj

rezultatem kompromisu pomidzy rnymi grupami spoecznymi i siami
politycznymi, co znaczy, e ich tre uksztatowana zostaje pod
wpywem rnorodnych czynnikw. Z tej wieloci konstytucja ma
stworzy - i jest to jedno z jej najwaniejszych zada - zintegrowan
cao. Jak trafnie zauway James Bryce: konstytucja demokratyczna to
nie wyraz woli chwilowej wikszoci, ale wyraz woli narodu; jego
utrwalone przekonania stanowi jej podstaw".
Konstytucja, wypeniajc funkcj integracyjn, okrela formy udziau
obywateli w ksztatowaniu woli pastwa i suy w ten sposb zespoleniu
jednostki z pastwem. Stwarza rwnie prawne mechanizmy suce
rozwizywaniu konfliktw spoecznych.
c) Funkcja organizatorska
Wiele postanowie konstytucji okrela zasady organizacji i
funkcjonowania pastwa oraz jego struktur wewntrzn. Speniaj one
rol statutu organizacyjnego pastwa. Funkcja ta nabiera coraz wikszego
znaczenia w pastwach wspczesnych w zwizku z rozszerzaniem si
zakresu ich zada i dyferencjacj organizacyjnych form ich dziaalnoci.
d) Funkcja programowa
Funkcja ta, zwana te dynamiczn (bd programowo-dynamiczn),
polega na zaoeniu, e zadaniem konstytucji nie jest tylko realizacja
okrelonego modelu pastwa, a nastpnie jego petryfikacja w raz
ustalonym ksztacie. Przypisanie konstytucji funkcji okrelania
kierunku rozwoju pastwa i poszczeglnych instytucji
charakteryzujcych ustrj polityczny (take spoeczno-gospodarczy)
nie oznacza jednak pozbawienia konstytucji jej elementw
petryfikacyjnych. Konstytucja nie moe co prawda by tylko
konstytucj bilansu", ktry to pierwiastek podkrelano zwaszcza w
literaturze krajw demokracji ludowej epoki stalinowskiej (karta
zwyciskich osigni ludu pracujcego"), jednake nie ulega
wtpliwoci, e konstytucja wypenia take, przez stworzenie
odpowiedniego systemu rodkw prawnych i politycznych, zadania z
zakresu zabezpieczania i ochrony panujcego ukadu stosunkw
ekonomicznych, spoecznych i politycznych w pastwie. To jej
oddziaywanie okrela si najczciej mianem funkcji petryfikujcej
(bilansujco-konserwatorskiej).
Ustrojodawca, tworzc konstytucj, celowo nadaje jej postanowieniom
charakter relatywnie oglnikowy, tak by byy one otwarte na nowe
zjawiska polityczne, gospodarcze i spoeczne towarzyszce coraz
szybszemu rozwojowi spoeczestw. Stara si przy tym zapobiec
chaosowi i wskaza cele tego rozwoju w normach przez siebie
stanowionych. Konstytucja ma zatem sta si programem opartym na
powszechnie aprobowanych wartociach, a zarazem stymulatorem
dalszego rozwoju spoecznego. Nie mona jednak przecenia moliwoci
konstytucji w tym wzgldzie i widzie w niej samoistn si kreujc
nowy ustrj pastwowy, bez wzicia pod uwag aktualnych realiw czy
te spoecznie akceptowanych pogldw.
e) Funkcja wychowawcza

Kada konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego systemu wartoci i

przekona spoecznych, z drugiej za strony ucielenia okrelone idee i
dy do ich realizacji. Oddziauje w ten sposb zarwno na wiadomo
caego spoeczestwa, jak i pojedynczych jego czonkw. Upowszechnia
jedne wartoci, idee, zasady i rwnoczenie stymuluje przyjmowanie
innych.
Podkrelenia wymaga fakt, e konsensus dotyczcy wartoci podstawowych (jak ycie i godno czowieka, wolno, rwno, sprawiedliwo)
stanowi fundament dla wszelkich spoecznych kooperacji. Z tego te
powodu zadaniem konstytucji jest ich uwiadomienie i urzeczywistnienie.
Nie oznacza to oczywicie odrzucenia naturalnego w pastwie
demokratycznym pluralizmu wiatopogldowego i ideologicznego przeciwnie, sama demokracja" uznawana jest powszechnie za
uniwersaln warto podstawow (idea absolutny).
Funkcja wychowawcza konstytucji nie polega jednak tylko na
konserwacji czy stabilizacji okrelonych standardw zachowa
(warunkowanych kontekstem kulturowym), lecz take na odgrywaniu
przez ni roli stymulatora idei (wartoci). Tylko taka konstytucja, ktra
dobrze wypenia t funkcj, moe liczy na rzeczywist realizacj swych
postanowie. Absolutyzowanie poszczeglnych elementw tej funkcji, a
przede wszystkim widzenie w konstytucji jedynie (lub przede wszystkim)
instrumentu sucego stworzeniu nowego czowieka", jest charakterystyczne dla pastw autorytarnych.
Podsumowujc omwienie poszczeglnych funkcji, trzeba zwrci
uwag na nieco odrbny charakter funkcji prawnej konstytucji. Ma ona
oczywicie samodzielne znaczenie; jednake pozostaje w cisym
zwizku z innymi funkcjami, wanie przez to, e konstytucja peni je
jako akt prawny.

III. Inne rda prawa konstytucyjnego

l. Ustawa konstytucyjna
Ustawy konstytucyjne s to akty prawne o najwyszej mocy prawnej,
uchwalone w trybie przewidzianym do zmiany konstytucji. Cecha ta
upodabnia je do ustawy zasadniczej. Midzy nimi a konstytucj jest
jednak zasadnicza rnica merytoryczna - nie dotycz one penego
zakresu materii, ktre reguluje konstytucja. Su uchylaniu norm
konstytucyjnych, ich zmienianiu lub uzupenianiu konstytucji o nowe
normy. Mog one take jednorazowo zawiesza obowizywanie
okrelonych postanowie konstytucji albo regulowa niektre sprawy w
sposb przejciowy (na pewien czas), bd te tylko na czci terytorium
pastwa.
Ustawa konstytucyjna nie musi mie szczeglnej nazwy, chocia z reguy
tak ma. Oprcz okrelenia ustawa konstytucyjna" mog by stosowane
inne, odrniajce t kategori aktw prawnych od ustaw zwykych, np.
ustawa o zmianie konstytucji". Czsto wystarcza jednak spenienie przez
jak ustaw wymogw proceduralnych oraz objcie zakresem jej
regulacji materii konstytucyjnych, by uzna j za ustaw konstytucyjn.
W dziaalnoci ustawodawczej niektrych pastw (np. Austrii) s

stosowane take odmienne rozwizania: w tekcie ustawy zwykej

umieszcza si postanowienia uzupeniajce lub zmieniajce konstytucj,
wyranie wskazujc, e maj one rang norm konstytucyjnych. Praktyka
ta spotyka si jednak z wyran krytyk doktrynaln.
Ustawy konstytucyjne ze wzgldu na ich cisy zwizek z konstytucj w
caoci zaliczane s do rde prawa konstytucyjnego.

2. Ustawa organiczna
W wielu pastwach (m.in. Francji, Hiszpanii, Portugalii, Rumunii)
istnieje szczeglny rodzaj ustaw - ustawy organiczne, zajmujce w
hierarchii rde prawa miejsce bezporednio po ustawach
konstytucyjnych, a ponad ustawami zwykymi. Samo pojcie ustawa
organiczna" powstao we Francji w I poowie XIX w. i suyo okreleniu
typu ustaw regulujcych organizacj wadz publicznych. Z czasem
materie poddane ich regulacji zmieniono i wspczenie s one rne w
kadym z krajw, gdzie wystpuje ta instytucja. Najoglniej rzecz ujmujc, chodzi tu jednak zawsze o szczeglnie istotne materie ustrojowopolityczne, nie objte unormowaniem konstytucyjnym, ale pozostajce w
cisym zwizku z materi konstytucyjn. Mona tu wskaza na
organizacj, skad i funkcjonowa nie organw pastwowych oraz prawa i
wolnoci jednostki. Przyjmuje si przy tym z reguy, e przedmiotowy
zakres ustawy organicznej jest zamknity - tzn. e rozciga si on tylko
na materie wyranie okrelone w konstytucji, ktrych nie mog dotyczy
ustawy zwykej oraz nie moe by rozszerzany przez ustawodawc na
zagadnienia wykraczajce poza te materie.
Ustawy organiczne uchwalane s w trybie trudniejszym ni ustawy
zwyke, ale atwiejszym ni konstytucja lub ustawy konstytucyjne. Ma to
nada im szczegln moc prawn wysz od ustaw zwykych. Naley
przy tym zaznaczy, e tryb ten nie jest zwykle cakowicie odmienny od
trybu uchwalania ustaw zwykych i wiele elementw postpowania
ustawodawczego ma rwnie zastosowanie w trakcie przyjmowania
ustaw organicznych.
Ustawy organiczne podlegaj kontroli pod wzgldem ich zgodnoci z
konstytucj wyposaon w najwysz - rwnie i w stosunku do nich moc prawn. Gwarantuje to materialn i formaln zgodno caego
porzdku prawnego z zasadami i wartociami zawartymi i chronionymi
przez konstytucj.
Ustawy organiczne przez wzgld na ich cisy zwizek z konstytucj
zaliczane s w caoci do rde prawa konstytucyjnego.

3. Ustawa
Zasadniczo w konstytucjach nie znajdujemy przepisw wyranie
okrelajcych pojcie i przedmiot ustawy. Pierwszoplanowa rola
przypada wic doktrynie i orzecznictwu. Te za nie funkcjonuj w prni
i rozwijane s, pomijajc specyficzne konteksty kulturowe
poszczeglnych krajw, na podstawie wyksztaconych historycznie teorii
ustaw. Teorie te, odgrywajce ogromn rol w pastwach o przewadze
prawa stanowionego, s niemal wycznym produktem myli
politycznoprawnej naszego kontynentu. Swj szczyt osigny w

Niemczech i we Francji. Nie wyklucza to oczywicie wpywu, jaki na te

teorie wywara doktryna Johna Locke'a.
Doktryna niemiecka rozwijaa si na gruncie konstytucjonalizmu
monarchicznego, ktrego szczegln cech bya opozycja midzy
administracj monarchy -utosamian z pastwem jako samoistnym
bytem politycznym, wyobcowanym ze spoeczestwa i stojcym ponad
nim - a parlamentem reprezentujcym spoeczestwo buruazyjne. W
tych warunkach ustrojowych teoria niemiecka poszukiwaa takich
okrele przedmiotu ustawy, ktre uzasadniayby udzia parlamentu w
podejmowaniu decyzji pastwowych, szczeglnie wanych dla
spoeczestwa buruazyjnego. Pogldy reprezentowane w tej materii
opieraj si na koncepcji podziau ustaw na materialne i formalne, a
rozdzieli je mona na trzy zasadnicze grupy w zalenoci od stanowiska,
jakie poszczeglni autorzy zajmowali w kwestii, kluczowej dla caoci
problemu, rozumienia pojcia zasada prawna" (Rechtssatz), tj. w
kwestii cech odrniajcych normy prawne od innych aktw wadzy
pastwowej. Pierwsz grup - w zwizku z tym - stanowi teorie, w kt
rych cech charakterystyczn dla prawa jest rozgraniczanie sfer
swobodnej dziaalnoci podmiotw; drug te, w ktrych cech tak jest
wkraczanie prawa w sfer wolnoci i wasnoci obywateli, i trzeci, w
ktrych rol takiej cechy peni abstrakcyjno (lub oglno).
W wietle pierwszego pogldu za podstawowe kryterium okrelajce
przedmiot ustawy uznane zostaje rozgraniczenie sfer interesw i woli
podmiotw. Przedmiotem prawa w ogle jest wyznaczanie granic dla
naturalnej swobody jednostek, a w zwizku z tym rozgraniczanie
wzajemnych uprawnie i obowizkw poszczeglnych podmiotw.
Przeniesiona z dziedziny cywilistyki na grunt prawa konstytucyjnego
koncepcja ta oznaczaa w szczeglnoci, e stosunki midzy obywatelem
a pastwem nabieraj charakteru prawnego tylko o tyle, o ile regulujce
je normy wytyczaj granice dziaalnoci administracji pastwowej,
udzielajc tym samym ochrony dla sfery interesw i woli podmiotw
stojcych poza ni. Takim za normom, ktre reguluj stosunki wewntrz
aparatu pastwowego, naleao odmwi charakteru prawnego. Tego
rodzaju zawenie pojcia prawa" oznaczao ograniczenie przedmiotu
ustawy w sensie materialnym (utosamianej tutaj z prawem) do norm
speniajcych wymg rozgraniczenia sfer swobodnej dziaalnoci
podmiotw w sensie obiektywnym i subiektywnym.
Punktem wyjcia dla drugiego pogldu, w ktrym rol przedmiotowego
kryterium ustawy w sensie materialnym (a wic i prawa, w cisym tego
sowa znaczeniu) peni konstytucyjna zasada ochrony wolnoci i
wasnoci, jest - jak zreszt ostatecznie i w pozostaych przypadkach interes spoeczestwa buruazyjnego. Na podstawie klauzuli wolnoci i
wasnoci do materialnego zakresu ustawy zaliczy naley takie normy,
ktre wytyczaj granice wolnoci osobistej i wasnoci prywatnej
obywateli. Czyli zakres ustawy obejmuje jedynie ustanawianie w tej
dziedzinie pewnych zakazw i nakazw adresowanych do obywateli ochrona czonkw spoeczestwa przed wkraczaniem w sfer ich
wolnoci i wasnoci - a wic nakadanie na nich okrelonych ciarw.
Poza tym zakresem pozostaj natomiast przepisy, ktre, dotyczc sfery
wolnoci i wasnoci, przyznaj obywatelom pewne uprawnienia, a
obowizki nakadaj jedynie na organy pastwa. Trzeba jednak zauway
w tej koncepcji wystpowanie rozrnienia dwch odrbnych stosunkw
podporzdkowania, w ktre uwikany moe by obywatel w stosunku

do pastwa: oglnych, w jakich uczestnicz lub mog uczestniczy

wszyscy obywatele i szczeglnych, ktrych uczestnikami staj si
obywatele tylko w przypadku, gdy peni sub pastwow (np.
urzdnicy lub onierze) albo, gdy korzystaj" z usug instytucji
pastwowych (np. uczniowie lub winiowie). Ten drugi krg osb
wyczony by z grona obywateli w tym znaczeniu, e aktom
normatywnym wkraczajcym (w sensie - ograniczajcym) w sfer
wolnoci i wasnoci tych osb nie przypisywano charakteru prawnego,
gdy -jak twierdzono - stosunki zachodzce wewntrz aparatu
pastwowego nie nosz cech prawa.
Podobnie jak w poprzedniej koncepcji, przypisywanie charakteru prawa
tylko takim aktom normatywnym, ktre wkraczaj w sfer wolnoci i
wasnoci, wyznaczajc status negatywny" obywatela, w poczeniu z
ograniczeniem krgu podmiotw, ktre uwaa by mona za obywateli,
dao w rezultacie daleko idce zawenie pojcia prawa" (a wic
materialnego zakresu ustawy) do okrelonej sfery stosunkw
spoecznych, bardzo podobnej w obu przypadkach. Oba typy rozwiza
speniay w zwizku z tym bardzo podobn funkcj polityczn: z jednej
strony uzasadniay udzia parlamentu w regulowaniu zagadnie
szczeglnie doniosych z punktu widzenia spoeczestwa, z drugiej za
wyczay spod kontroli parlamentarnej rozleg i stale si poszerzajc
dziedzin przepisw wydawanych przez administracj pastwow, dajc
czynnikowi rzdowemu pen swobod normowania okrelonych
stosunkw spoecznych na tej podstawie, e nalec do sfery
wewntrznej administracji nie maj one charakteru prawnego we
waciwym tego sowa znaczeniu.
Trzeci pogld sprowadza si do tego, e za podstawowe kryterium
ustawy (a take prawa w ogle) uznana zostaa oglno wzgldnie
abstrakcyjno, z czym czyo si nieraz przypisywanie normom
ustawowym cechy trwaoci w czasie, a niekiedy niezmiennoci. W
mniejszym zakresie uciekali si do tego kryterium uczeni niemieccy, w
wikszym natomiast zawayo ono na rozwoju doktryny francuskiej.
Za twrc tej koncepcji mona uzna wspomnianego ju Jana Jakuba
Rousseau. Wysun on tez, e skutkiem zawarcia umowy spoecznej jest
powstanie wadzy politycznej. Jej form wyrazu jest ustawa, ktra
stanowi odzwierciedlenie woli powszechnej. Wedug Rousseau,
logicznym tego nastpstwem jest zawieranie przez ustaw norm
prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. W Umowie
spoecznej" napisa on: jeeli mwi, e przedmiot ustawy jest oglny,
mam na myli to, e ustawa w sposb abstrakcyjny ujmuje caoksztat
przedmiotu i stosunkw, ktrych dotyczy, nigdy nie odnosi si do
pojedynczego czowieka i do pojedynczego dziaania". Argumentacj t
wzmocniono w okresie pniejszym stwierdzajc, e zakaz wydawania
ustaw zawierajcych normy konkretne i indywidualne mona
wyprowadzi z zasady podziau wadzy, w myl ktrej sprawy
indywidualne zasadniczo nale do kompetencji organw
wykonawczych.
Podsumowujc mona stwierdzi, e wspczenie pojcie ustawa" ma
specyficzne znaczenie. Mona je zrozumie, majc przed oczyma dwie
tendencje rozwojowe (wywieraj one w konsekwencji wpyw i na
pojmowanie podmiotu ustawodawczego, i na zakrelanie krgu materii
ustawowych). Jedna z nich, wywodzca si z epoki wczesnego
konstytucjonalizmu (Locke, Monteskiusz), polegaa na wyjciu spod

wadztwa absolutnego" monarchy pewnych wanych spoecznie

dziedzin ycia i przekazania prawa do ich normowania parlamentowi (a
wczeniej reprezentantom stanw). Wadztwo parlamentarne miao si
rozciga na wszystkie akty wkraczajce, najoglniej rzecz ujmujc, w
sfer wolnoci i wasnoci. Akty te nazywane byy ustawami w sensie
materialnym" i dla swej skutecznoci wymagay uchwalenia na drodze
sformalizowanej procedury ustawodawczej, podczas gdy wszystkie
pozostae akty mogy by podejmowane samodzielnie przez monarch.
Druga tendencja rozwojowa, zainspirowana filozofi Russowsk, opieraa
si na czeniu pojcia ustawy" z zasad rwnoci (lub z kryterium
oglnoci czy abstrakcyjnoci), rozumian w ten sposb, e norma
prawna nie moe dotyczy jednego czy wielu przypadkw indywidualnie
okrelonych, e powinna mie charakter abstrakcyjno-hipotetyczny, tzn.
e skutki prawne uzalenione w niej bd od abstrakcyjnie zaoonego
stanu faktycznego, ktry moe mie miejsce raz jeden czy te
nieskoczon liczb razy. Czyli ustaw w sensie materialnym (tutaj:
wymagajc podjcia przez parlament w okrelonym trybie) byyby
prawnie wice postanowienia organw spoecznoci, zawierajce
przepisy o charakterze oglnym wzgldnie abstrakcyjnym.
W niniejszym wykadzie przyjmujemy, e przez ustaw naley
rozumie akt prawny:
- oglny; konstytucje z reguy nie przesdzaj normatywnego charakteru
ustawy, jednake w nauce przyjmuje si, e akty te zasadniczo s aktami
oglnymi, aczkolwiek nie musz by takie w kadym przypadku (np.
budet); take wykadnia ustaw, jak i ich wykonanie implikuj cech ich
oglnoci; za norm, ktrej przypisuje si walor oglnoci bdziemy
dalej uwaa norm ustanowion (l) dla pewnej kategorii adresatw,
wyodrbnion ze wzgldu na okrelon cech lub cechy (a nie
okrelonych indywidualnie), oraz (2) ktrej przedmiotem (w znaczeniu
zachowania si adresata normy, ktre winno nastpi w warunkach przez
ni okrelonych) jest kategoria zachowa, tzn. norma oglna ma tyle razy
zastosowanie, ile razy zaistniej okrelone przez ni warunki;
- majcy najwysz po konstytucji moc prawn; ustawa pod
wzgldem mocy prawnej ustpuje konstytucji, nakada to na ni
obowizek realizacji konstytucji i zakaz jej naruszania;
- podejmowany przez parlament; zasada ta w niektrych pastwach
jest wyraona wprost w przepisach konstytucji (wadz ustawodawcz
wykonuje wycznie parlament", parlament jest jedynym organem
ustawodawczym" itp.), w innych jest ona wyprowadzana na podstawie
cznej interpretacji przepisw dotyczcych funkcji uchwalania ustaw,
procesu ustawodawczego czy zmiany konstytucji; istnienie w niektrych
krajach aktw majcych t sam moc prawn co ustawa, cho noszcych
rne nazwy (np. dekret z moc ustawy, rozporzdzenie z moc ustawy),
pozwala zaliczy je do jednej kategorii ustawodawstwa w szerokim
znaczeniu; zasada wycznoci ustawodawczej parlamentu odnosi si
jednak do jego wasnej kompetencji, realizowanej przez akty okrelonego
charakteru, jakimi s ustawy sensu stricto; przedstawione stwierdzenia
nie wykluczaj moliwoci istnienia w niektrych systemach prawnych
instytucji delegacji ustawodawczej - delegacja ta polega na
upowanieniu przez parlament innego organu (podmiotu) do
stanowienia norm prawnych w zakresie kompetencji parlamentu ;
organ upowaniony jest wadny, w granicach upowanienia, zmienia,
uchyla i zawiesza normy ustawowe lub po raz pierwszy regulowa z

mo ca norm ustawowych materie nie objte dotd regulacj

ustawodawcz; dziaalnoci delegowan jest tylko ta, ktra nie jest
oparta na odrbnej kompetencji prawnej przyznanej organowi
pastwa konstytucyjnie; jeeli za danemu organowi przysuguje taka
kompetencja, to warunkiem istnienia delegacji ustawodawczej jest, by
bya to kompetencja stanowienia norm o mocy ustawy z upowanienia
parlamentu;
- uchwalany za pomoc specjalnej procedury; celem procedury
parlamentarnej jest stworzenie takich warunkw organizacyjnych, w
ktrych mogaby si w moliwie peny sposb ujawnia i wyraa - przez
dziaalno deputowanych - wola suwerena (narodu, ludu); realizacja
konstytucyjnych wymogw postpowania ustawodawczego sprzyja
ponadto nadaniu ustawie wikszej trwaoci oraz sprawia, e moe si
ona sta aktem powszechnie znanym; tryb ustawodawczy szerzej zostanie
omwiony w p. IX.
Przypisywane w niektrych systemach prawnych takie cechy ustawy, jak
nieograniczono jej przedmiotu lub jej jednorodno, nie maj waloru
uniwersalnoci. Przez t pierwsz cech rozumiemy sytuacj, w ktrej
kompetencja ustawodawcza parlamentu nie napotyka adnych ogranicze
przedmiotowych; przez drug za brak konstytucyjnego zrnicowania
kategorii ustaw bd z punktu widzenia podmiotu uchwalajcego ustawy
(co jest widoczne np. przy przyjciu instytucji referendum
ustawodawczego), bd pod wzgldem trybu wydawania ustawy (np.
ustawy organiczne we Francji), charakteru materii ustawy (np. ustawy
zmieniajce konstytucj) czy te jej mocy prawnej (np. ustawy
konstytucyjne).
Podstawow regu dziaalnoci ustawodawczej jest zwizanie jej
konstytucj. Ustawa zasadnicza ma determinowa dziaalno
prawotwrcz zarwno co do jej treci, jak i formy (trybu).
Podstawow funkcj konstytucji jest okrelenie, co organy prawotwrcze,
przede wszystkim parlament, maj czyni lub czego nie powinny czyni
podczas ksztatowania treci prawa przez nie stanowionego. Konstytucja
jest zdeterminowana take form dziaalnoci prawotwrczej. Pod tym
wzgldem jednak konstytucyjna determinacja prawa - ze wzgldu na
proceduralno-organizacyjny charakter odnonych norm konstytucji przybiera posta wzgldnie jednoznacznie okrelonych norm
postpowania. Problem zakresu swobody ustawodawcy przy stosowaniu
lub przestrzeganiu norm prawa ponadustawowego pojawia si z ca
ostroci in concreto; w przypadkach, w ktrych tre normy nadrzdnej,
jak materialnie zwizany jest ustawodawca, nie jest jednoznaczna lub w
ogle nie daje si pozna przy transponowaniu na konkretny, podlegajcy
ustawowej regulacji, stan rzeczy.
Cho konstytucja tworzy baz dla ustawodawstwa, dziaalno
ustawodawcza nie jest jedynie wykonywaniem konstytucji".
Ustawodawstwo musi opiera si na porzdku konstytucyjnym (w
szczeglnoci dotyczy to problematyki praw podstawowych), tzn. adna
norma prawna nie moe by z tym porzdkiem sprzeczna. Bdne
jednake byoby twierdzenie przypisujce tak zawarto konstytucji, na
podstawie ktrej mona by byo wyprowadzi jednoznaczne wnioski do
tyczce zawartoci treciowej ustaw. Ustawodawca ma wasny zakres
swobodnego ksztatowania swojej polityki prawodawczej i za swoje akty
ponosi pen odpowiedzialno. Jednoczenie nie mona te stwierdzi,
e konstytucja nie wywiera wpywu na ustawodawstwo zwykle - moe

ona np. inicjowa wydawanie aktw ustawodawczych, okrela termin

ich wydania, ogranicza ich zakres. Nawet caociowy ogld wytycznych
konstytucyjnych nie pozwala na jednoznaczne okrelenie pozycji
ustawodawcy. Nie jest on suwerenny, tzn. jego swoboda jest zawana
nie tylko przez poszczeglne nakazy okrelonego zachowania si, ani te
nie jest sprowadzony jedynie do roli wykonawcy biernego. Moliwe jest
tylko relatywne okrelenie jego pozycji w zalenoci od tego, o jak
grup wskaza konstytucyjnych chodzi. W kadym razie min czas
liberalnego pastwa prawnego, pozostawiajcego ustawodawc
praktycznie bez materialnego zwizania zasadami konstytucji i innymi
konstytucyjnymi wskazaniami celowociowy-mi, nie nadszed za
jeszcze czas konstytucji kierujcej". Konstytucja limitujca" jest
granic dla ustawodawstwa; przyjmuje istnienie otwartych przestrzeni dla
podejmowania samodzielnych rozstrzygni ustawodawczych.
Konstytucja kierujca" za nie jest granic dziaania, lecz poleceniem ustawodawstwo znaczy zatem tyle co konkretyzacja, transponowanie lub
realizacja konstytucji; jest ono kontynuacj tego, co zostao ju zapisane
w konstytucji i tam rozstrzygnite.
Drugim, po uznaniu prymatu konstytucji, podstawowym zaoeniem
dziaalnoci prawotwrczej jest zasada priorytetu ustawy w systemie
rde prawa. Ksztat prawny, a jeszcze bardziej doktrynalny, tej zasady
determinowany jest z jednej strony przez zakres przedmiotowy ustawy, z
drugiej za przez jej stosunek do innych aktw normatywnych, przede
wszystkim administracji.
Zwizana z dziewitnastowiecznym buruazyjno-liberalnym
rozumieniem pastwa i konstytucji formua goszca, e ustawa
wymagana jest jedynie wwczas, gdy normy w niej zawarte dotycz
ogranicze w sferze wolnoci i wasnoci", nie daje si pogodzi ze
wspczesnym rozumieniem konstytucji jako aktu prawnego. W ramach
parlamentamo-demokratycznej konstytucji pastwa mona zasadnie
twierdzi, e rozstrzygnicie wszystkich podstawowych zagadnie, ktre
bezporednio dotycz obywateli, powinno nastpowa w drodze
ustawodawczej. Dziaania pastwa, za porednictwem ktrych przekazuje
si, czy zapewnia jakie korzyci lub wiadczenia jednostce, s dla
funkcjonowania pastwa praworzdnego czsto nie mniej wane ni
gwarancje ochrony wolnoci i wasnoci".
Akt uchwalony przez parlament, w przeciwiestwie - z reguy - do aktw
normatywnych wadzy wykonawczej, ma bezporedni legitymacj
demokratyczn, a procedura parlamentarna zapewnia wyszy stopie
jawnoci postaw i sposobw poszukiwania moliwych rozwiza, a przez
to te zapewnia wiksze prawdopodobiestwo pogodzenia
przeciwstawnych stanowisk spoecznych.
Tradycyjne klauzule, przyjmowane przez dugi czas przez doktryn i
orzecznictwo za kryterium wyodrbnienia sfery wycznoci ustawy,
reinterpretowano i dostosowywano do nowych warunkw, pocztkowo
przez rozszerzanie sposobu ich rozumienia, a nastpnie przez
wyksztacanie nowych koncepcji, takich jak np. koncepcja istotnych
rozstrzygni w RFN.
W nauce prawa konstytucyjnego rnych krajw nie ma jednak
jednolitych pogldw co do zakresu treci ustaw. Najczciej
akceptowane s przynajmniej dwie tezy:
1) ustawodawca moe ustaw normowa kade zagadnienie, jeeli nie
zakazuje mu tego wyranie konstytucja;

2) ustawodawca powinien ustaw regulowa kad spraw, ktra

bya w przeszoci normowana ju przez ustaw.
Wikszo konstytucji, w mniej lub bardziej szczegowy sposb,
wskazuje materie ustawowe, a wic zagadnienia zastrzeone dla regulacji
ustawowej. Ze wzgldu na rnorodno rozwiza przyjmowanych w tej
dziedzinie w poszczeglnych krajach skoncentruj si na zastrzeeniach
wystpujcych najbardziej powszechnie. Naley do nich okrelenie
sytuacji prawnej jednostki w pastwie, przysugujcych jej praw i
wolnoci oraz naoonych na ni obowizkw. Na marginesie mona
doda, e ju w XVII w. w Anglii, w okresie walk parlamentu z
monarch, sdy staray si ustali tre aktw prawnych o najwyszej
mocy prawnej - ustaw (statute) - wydawanych wskutek porozumienia
midzy krlem a parlamentem i zarejestrowanych w parlamencie oraz
ordonansw (ordinance), wydawanych przez krla. W swym
orzecznictwie stany na stanowisku, e ordonanse nie mog ogranicza
wolnoci jednostki i problematyka taka powinna by uregulowana tylko
w ustawach.
W doktrynie prawa konstytucyjnego wskazuje si na zwizek zachodzcy
midzy zastrzeeniem problematyki praw, wolnoci i obowizkw
obywatelskich dla ustawy a zasad suwerennoci narodu (ludu).
Obywatel, bdc czci podmiotu wadzy w pastwie, powinien sam
(lub przez swoich przedstawicieli) mie moliwo podejmowania
decyzji w sprawach tak bezporednio go dotyczcych.
Kolejnymi materiami ustawowymi, na ktre zwykle wskazuj konstytucje
s: regulacja zasad organizacji i dziaania naczelnych organw
pastwowvch oraz budet pastwa.
Stosunek ustaw do innych aktw normatywnych regulowany jest w
konstytucjach przede wszystkim w aspekcie zrnicowania ich mocy
prawnej. Ustawa nie moe zosta uchylona lub zmieniona przez oglny
akt administracyjny (rozporzdzenie lub zarzdzenie) - pomijamy tu
oczywicie sytuacj istnienia w danym pastwie aktw wadzy
wykonawczej o mocy ustawy lub instytucji delegacji ustawodawczej,
Podobne zastrzeenia odnosz si do wszystkich innych aktw prawnych,
ktrych ranga - w porwnaniu z ustaw - jest nisza (np. statuty
samorzdowe, gminne). Wyraona w formie ustawy wola pastwa ma
pierwszestwo prawne (prymat ustawy") w stosunku do kadego
innego wyraenia woli pastwowej (nie liczc dziaa bezporednich
suwerena).
Jak ju wspomniano, w niektrych pastwach przepisy konstytucyjne
przewiduj istnienie aktw prawnych majcych t sam moc co ustawa.
Akty te nosz rne nazwy (rozporzdzenie z moc ustawy, dekret z
moc ustawy, dekret-ustawa, zarzdzenie majce moc ustawy), jednake
wszystkie one podkrelaj dwie istotne waciwoci tych aktw:
- okrelony tryb wydawania, rny od uchwalania ustaw (np.
dekret") oraz
- istniejcy ich zwizek z ustaw (czon terminu - ... z moc ustawy").
Analiza regulacji dotyczcych omawianych aktw (zwanych dalej
dekretami") pozwala na wskazanie cech charakteryzujcych je
ustrojowo. Dekret jest to akt prawny:
- zazwyczaj oglny,
- regulujcy materie zastrzeone zasadniczo dla ustawy zwykej,
- majcy rwn ustawie moc prawn,

- wydawany przez organ, upowaniony do tego konstytucyjnie,

inny ni parlament,
- wydawany w przypadkach i pod warunkami nadajcymi dekretom, w
porwnaniu z ustawami, charakter wyjtkowej formy prawotwrstwa;
warunki te sprowadzaj si najczciej do ogranicze czasowych i
przedmiotowych dekretu - zdarza si bowiem, e konstytucje zastrzegaj
niektre materie do wycznoci normowania parlamentarnego (w drodze
ustawy) lub umoliwiaj wydawanie dekretw tylko w czasie, gdy
parlament nie obraduje (tj. midzy jego sesjami lub kadencjami).
Uzasadnieniem do istnienia aktw o mocy ustawy s tzw. stany koniecznoci pastwowej. Nie sposb nie zauway, e w pewnych warunkach,
szczeglnie dla pastwa krytycznych, moe si okaza konieczno
szybkiego powzicia decyzji wymagajcych wedug konstytucji zgody
organw ustawodawczych, gdy tymczasem moe nie by moliwoci
zwoania ich tak szybko, jak tego wymagaj okolicznoci, np. w razie
upywu kadencji sejmowej lub gdy sejm jest rozwizany. Wwczas, gdy
konstytucja nie przewiduje adnych zarzdze, w podobnym przypadku
istnieje w niej luka, ktr bdzie musiao wypeni ycie z pominiciem
konstytucji" (Wacaw Komarnicki). Jeeli zatem zakada si
nieuchronno wypadkw koniecznoci pastwowej, lepiej zawczasu
przewidzie w konstytucji odpowiednie rodki oraz wyznaczy ich
granice.
We wspczesnym konstytucjonalizmie dekrety s zwizane zazwyczaj
ze stanami zagroenia pastwa (np. stan wyjtkowy czy wojenny) - takie
sytuacje przewidziane s choby w konstytucji woskiej z 1947 r. (art. 76
pkt f), austriackiej z 1920 r., w ujciu z 1929 r. (art. 18 ust. 3-5) czy w
Ustawie Zasadniczej RFN z 1949 r. (art. 80a, 115e). Nie jest to jednak
regu (por. regulacje z art. 119 zd. l, uprawniajce Rzd Zwizkowy do
wydawania zarzdze z moc ustawy, a take szczegowych
wytycznych pod adresem najwyszych organw krajowych, w sprawach
dotyczcych uciekinierw i przesiedlecw, i praktycznie nieaktualne
ju, bo odnoszce si do prawa Zjednoczonego Obszaru Gospodarczego,
postanowienia art. 127 niemieckiej konstytucji).
Do rde prawa konstytucyjnego nie mona zalicza wszystkich ustaw
(aktw prawnych o mocy ustawy). Za rdo tej gazi prawa uznajemy
tylko akty regulujce zagadnienia stanowice przedmiot prawa
konstytucyjnego.

4. Rozporzdzenie
Wzrostowi reprezentatywnoci pastwa, w okresie rewolucji
buruazyjnych, towarzyszyy doniose zmiany procesu ksztatowania i
stanowienia prawa. W tym te czasie wyksztacia si szczeglna
kategoria aktu normatywnego - ustawa, rozumiana jako akt normatywny,
wymagajcy udziau parlamentu (w odrnieniu od pozostaych aktw,
wydawanych przez egzekutyw bez udziau parlamentu).
Konflikt midzy panujcym a parlamentem (reprezentacj narodu) rycho
przenis si na paszczyzn tworzenia prawa i przerodzi si w konflikt
midzy ustaw a aktami prawnymi, pochodzcymi od gowy pastwa
(monarchy konstytucyjnego). wiadczy o tym chociaby przytoczony
wczeniej przykad z siedemnastowiecznej Anglii. W wielu krajach akty

te stanowiy wwczas formy konkurujce pod wzgldem mocy prawnej z

ustaw, rnic si od niej sposobem wydania i nazw. W
poszczeglnych pastwach stosowano do jego okrelenia rne terminy
(rozporzdzenie, dekret, edykt, ordonans, zarzdzenie, instrukcja itd.). W
dalszej czci skryptu do ich oznaczenia bdziemy uywa nazwy rozporzdzenie".
Przez dugi czas wyrniano, biorc pod uwag stosunek dziaalnoci
prawotwrczej czynnika rzdowego do ustaw, trzy kategorie
rozporzdze. Pierwsz z nich stanowiy akty oparte na oglnych
upowanieniach konstytucyjnych (czstokro dorozumiane). Okreli
mona je byo jako samoistne, skoro od konstytucji zaleaa tylko prawna
moliwo ich wydawania, o ich treci za obowizujce ustawodawstwo
(nawet konstytucyjne) przesdza nie mogo. Wrd tej kategorii
rozporzdze szczegln rol speniay akty zastpujce ustawy, tj. wydawane (nawet bez upowanienia konstytucyjnego) w wyjtkowych
przypadkach w sprawach, dla ktrych regulowania wymagano zasadniczo
formy ustawy, lecz pilno regulacji kcia si z powolnoci procesu
ustawodawczego. Akty prawne tego typu zostay pokrtce opisane w
poprzednim punkcie, w czci dotyczcej dekretu.
Drug grup rozporzdze stanowiy te akty, ktrych podstaw prawn
nie byo oglne upowanienie konstytucyjne, jak w poprzednim
przypadku, a konkretne ustawy zwyke. Oparte na specjalnej delegacji
miay one za zadanie stanowienie przepisw odnoszcych si do spraw z
zakresu waciwoci legislatywy. Ta kategoria aktw zostaa wczeniej
omwiona, przy okazji instytucji delegacji ustawodawczej.
Trzeci wreszcie, ostatni i najbardziej nas interesujc kategori
rozporzdze stanowiy akty oparte take na oglnych upowanieniach
konstytucyjnych, lecz ju nie samoistne, gdy ich zadaniem byo
wykonywanie ustaw przez organy egzekutywy. S one wynikiem denia
do ograniczenia prawnego znaczenia aktw normatywnych wydawanych
przez wadz wykonawcz. Ograniczenie to osignito przez rozbudow
instrumentw majcych podporzdkowa je ustawie (zasada prymatu
ustawy).
Rousseau traktowa rozporzdzenie (decret), pochodzce od wadzy
wykonawczej (magistrat), jako akt nie bdcy wyrazem woli
powszechnej, gdy nie pochodzi od ludu, lecz stanowicy wyraz woli
partykularnej (volonte particuliere). Uwaa on zatem, e rozporzdzenie
powinno suy realizacji norm ustawowych. Stworzona pod wpywem
jego pogldw koncepcja rozporzdzenia zostaa z czasem raczej
powszechnie zaaprobowana. Nawizujc do niej, mona najoglniej
okreli rozporzdzenie jako akt wydany przez egzekutyw na
podstawie upowanienia ustawowego i zawierajcy normy
powszechnie obowizujce. Jakie rozumienie pojcia rozporzdzenia nie
jest w zasadzie w na-uce prawa konstytucyjnego kwestionowane, a
niektre konstytucje wyraaj je niemal expressis verbis. Przykadem
moe tu by konstytucja Austrii z 1920 r. (w ujciu z 1929 r.) i jej art. 18
ust. 2.
Przyjrzyjmy si teraz poszczeglnym elementom tego pojcia.
Pierwszym z nich jest wydawanie rozporzdze przez egzekutyw. Przez
wiele lat byo tak w istocie. Niektre rzdy staray si nawet wykorzysta
instytucj rozporzdzenia jako rodek sucy emancypacji spod
nadmiernych - ich zdaniem - wpyww parlamentu. Wystpowano przy
tym z tez, e wymg wydawania rozporzdze tylko na podstawie

upowanienia ustawowego sprzeczny jest z zasad podziau wadz.

Obecnie coraz powszechniejsza jest praktyka, aprobowana (acz nie generalnie) przez nauk prawa, tworzenia rnych form wspdziaania
legislatury (parlamentu, jednej z izb lub komisji parlamentarnych) w
procesie stanowienia rozporzdze. Nie do pomylenia jest jednak
wydawanie rozporzdze przez parlamenty, gdy akty te ze swej istoty
nale do waciwoci egzekutywy -caego rzdu, a w niektrych
pastwach take szefa rzdu i poszczeglnych ministrw - i takie
dziaanie stanowioby naruszenie zasady podziau wadz.
Kolejnym elementem skadowym rozporzdzenia jest posiadanie przez
nie podstawy prawnej w upowanieniu ustawowym. Implikuje to nisz
od ustawy rang rozporzdzenia w hierarchii rde prawa. W doktrynie
prawa konstytucyjnego przywizuje si szczegln uwag do kwestii
upowanienia. Przestrzega si przede wszystkim przed tym, by organy
wykonawcze nie otrzymyway generalnego penomocnictwa do
wydawania rozporzdze. Ustawodawca (sam suweren lub reprezentanci
suwerena), upowaniajc egzekutyw, deleguje jej tym samym doranie
wasne kompetencje, a zatem powinien kadorazowo przekazywa organom wykonawczym konkretn spraw do regulacji. Zdarzaj si jednak
wyjtki od tej zasady, kiedy to podstaw do wydania rozporzdzenia jest
nie norma ustawowa, ale konstytucyjna (np. art. 35 ust. 3 i art. 41 ust. 4
konstytucji Szwajcarii czy art. 118 ust. 6 konstytucji Austrii). T
kategori rozporzdze okrela si, niezupenie trafnie, mianem
samoistnych". Mog one uzupenia regulacje ustawowe w przypadku
luk w prawie, jednake nie mog narusza istniejcych norm
ustawowych.
Niezalenie zatem od tego, jak wskie ramy chcielibymy nada
wymaganiom konstytucyjnym, wyznaczajcym charakterystyk prawn
rozporzdze, nie mona nie dostrzega, e ustanawiaj one okrelon
relacj treciow przepisw rozporzdzeniowych do ustawowych.
Wyraa si ona w dwch czynnikach. Pierwszym, ktry mona okreli
jako generaln zaleno rozporzdze od ustawodawstwa, polegajc na
tym, e normy rozporzdze mog uzupenia system powszechnie
obowizujcych dyspozycji prawa stanowionego, nie mog jednak
dyspozycji ustawowych ani determinowa, ani narusza. W stosunku do
dyspozycji rangi ustawowej s wyranie hierarchicznie zrnicowane i
tym samym powinny by ustawodawstwu wyranie podporzdkowane.
Drugim, ktry polega na okrelonym zwizku z ustaw macierzyst.
Zwizek ten oznacza wyranie instrumentalny charakter rozporzdze w
stosunku do regulacji prawnej stanowionej ustaw upowaniajc. Skada
si on z trzech elementw, ktrych czne wystpowanie jest przesank
konstytucyjnej legalnoci upowanie i stanowionych na ich podstawie
rozporzdze. Pierwszy element - to merytoryczny zwizek pomidzy
treci dyspozycji ustawowych i stanowionych w ich uzupenieniu regu
rozporzdzeniowych, polegajcy na tym, e tre regulacji zawartych w
rozporzdzeniu musi dotyczy tej samej problematyki, zmierza do
realizacji tych samych zada i suy tym samym celom, jakie znajduj
wyraz w przepisach ustawy. Wykorzystanie choby wyranych i
niedwuznacznych upowanie ustawowych do innych celw ni zaoone
(nie mwic ju o wyjciu poza zasig zada ustaw determinowanych)
stanowi o zasadniczym naruszeniu legalnoci, okrelanej nota bene
doktrynalnie jako naduycie uprawnie do celw prawnie nie
legitymowanych (detournement des pouvoirs). Drugi element - to

wyrane i konkretne upowanienie ustawowe, stanowice konkretyzacj

konstytucyjnej podstawy ustawowej". Upowanienie do stanowienia
rozporzdze nie moe by domniemywane na podstawie oceny
przydatnoci jakiej reglamentacji do skutecznej realizacji zada
pastwowych. Nie moe by rwnie dedukowane z oglnych
waciwoci kompetencyjnych poszczeglnych organw pastwa powoanych do wykonywania (czy te uczestnictwa w wykonywaniu) zada
ustawowo wskazanych. Upowanienie musi by ustaw konkretnie i
jednoznacznie nadane, ustalajc zarwno organ upowaniony, jak i
zakres, w jakim ma on (lub moe) rozporzdzenie stanowi, oraz
warunki, jakich ma ewentualnie dopeni w toku jego stanowienia. Trzeci
element - to wykonawczy charakter stanowionych rozporzdzeniem
dyspozycji w stosunku do zada okrelonych ustawowo i zasad
okrelajcych sens ustawowo zaoonej regulacji prawnej. Innymi sowy,
w ustawie powinna by zawarta jaka merytoryczna tre dyrektywna,
ktrej wykonaniu przepisy rozporzdzeniowe maj suy.
Poza nakazem incydentalnego upowaniania organw egzekutywy na
ustawodawcy ci jeszcze dodatkowe obowizki dotyczce konstrukcji
samego upowanienia. Uwaa si w doktrynie, a w niektrych systemach
prawnych jest to take zobligowanie konstytucyjne, e upowanienie
ustawowe powinno by na tyle szczegowe, by czytelny by zamiar
organu ustawodawczego. Niedopuszczalne jest zatem upowanienie
generalne, skutkujce w praktyce zastpowaniem ustawy
rozporzdzeniem. Rozporzdzenia maj by bowiem nie tylko wydawane
na podstawie konkretnego upowanienia ustawowego, ale take
pozostawa w okrelonym, tj. wykonawczym stosunku do aktw
ustawodawczych. W zwizku z tym przyjmuje si raczej powszechnie, e
upowanienie ustawowe powinno obejmowa: (l) wyrane okrelenie
organu upowanionego do podjcia regulacji, (2) w drodze
rozporzdzenia oraz (3) konkretyzowa w sposb szczegowy zakres
treciowy, cel i intensywno normowania okrelonych materii.
Zasadniczo uznaje si dopuszczalno, w przypadku upowanienia niedostatecznie determinujcego akt egzekutywy, wnioskowania o jego
treci na podstawie ustawy jako caoci, pod warunkiem jednak
zachowania wykonawczego charakteru rozporzdzenia.
Trzecim elementem rozporzdzenia jest jego walor powszechnego
obowizywania. Wynika to z zaoenia, e jego celem jest uzupenianie
treci dyspozycji ustawowych (przez regulacje kwestii nie
unormowanych w ustawie macierzystej w sposb wyczerpujcy).
Generalny i abstrakcyjny charakter norm skadajcych si na
rozporzdzenie jest tego wanie wynikiem. Wyjtkowo w praktyce
zdarzaj si jednak przypadki rozporzdze zawierajcych tylko normy
organizacyjne skierowane do podmiotw znajdujcych si wewntrz
struktury administracyjnej.
Konkludujc moemy stwierdzi, e rozporzdzenie jest to akt
prawotwrczy, stanowiony przez organ egzekutywy na mocy
konkretnego i szczegowego upowanienia zawartego w ustawie,
regulujcy materie tradycyjnie okrelane jako zastrzeone dla
ustawodawstwa", majcy suy prawidowemu wykonywaniu aktu
upowaniajcego i zawierajcy w tym celu przepisy prawne
powszechnie obowizujce.
Praktyka ustrojowa wielu pastw rozwina rodki majce za zadanie
ochron przed naduyciem instytucji rozporzdzenia przez organy

wadzy wykonawczej. Upowanienie moe zosta cofnite przez

ustawodawc, ponadto zachowuje on kompetencj pniejszego
regulowania materii, ktrych dotyczy rozporzdzenie. Moe take
zastrzec sobie bezporedni udzia w stanowieniu przez egzekutyw
okrelonych rozporzdze (praktyka, oparta na wzorach angielskich,
przybierajca rnorodne formy - od zgody parlamentu na wydanie
rozporzdzenia do niewicych, konsultacyjnych, opinii komisji
parlamentarnych) czy te, posikujc si oglnymi instrumentami kontroli
parlamentarnej, da uchylenia aktu wykonawczego. Zasadniczo
niedopuszczalna jest subdelegacja prawa do wydania rozporzdzenia, tj.
przenoszenie dalej upowanienia przez organ ustawowo upowaniony.
Od tej tradycyjnej formuy delegatus non potest subdelegari istniej
jednak wyjtki, np. w Niemczech przekazanie kompetencji
normodawczych jest dopuszczalne, jeeli zezwala na to ustawa.
Cech charakterystyczn wspczesnego pastwa jest coraz czstsze, pod
naporem potrzeb publicznych, posugiwanie si instytucj
rozporzdzenia do celw regulacji stosunkw spoecznych.
Rozporzdzenia s rdem prawa konstytucyjnego, jeeli ich przedmiot
stanowi regulacje z zakresu tej gazi prawa.

5. Inne akty prawa wewntrznego

Inne akty prawa wewntrznego mog zosta zaliczone do rde prawa
konstytucyjnego, jeeli zawieraj normy prawne, ktrych przedmiotem s
zagadnienia z dziedziny tego prawa. Chodzi tutaj zarwno o akty prawne,
ktre w nauce prawa konstytucyjnego nazywa si czsto, aczkolwiek nie
cakiem precyzyjnie, aktami rzdowymi (actes de gouvernement, acts
of state), akty prawne wydawane przez organy samorzdu lokalnego
pastwa (pomijamy tu akty podejmowane przez organy czci
skadowych pastwa federalnego lub jednostki autonomiczne w
pastwach regionalnych, gdy te najczciej charakteryzuj si tymi
samymi cechami, co akty prawne wczeniej ju omwione - np. ustawa
czy rozporzdzenie), jak i o akty parlamentarne nie bdce ustawami.
Pod pojciem aktw rzdowych rozumie si kady akt prawny, wydany
w odpowiedniej formie, innej ni ustawa konstytucyjna, ustawa (akt o
mocy ustawy) i rozporzdzenie. W hierarchii rde prawa akty te stoj
niej ni rozporzdzenie. Ze wzgldu na wielo i rnorodno aktw
rzdowych oraz wydajcych je podmiotw, zastosowanie kryterium
negatywnego do ich okrelenia zdaje si jedynym moliwym
rozwizaniem, pozwalajcym wyodrbni t grup rde. Bardziej
szczegowe jej omawianie nie wydaje si konieczne. Zagadnieniami
tymi zajmuj si inne dyscypliny nauk prawnych, a normy wchodzce w
zakres prawa konstytucyjnego nie wystpuj czsto w tej grupie aktw
prawnych. Podobne uwagi mona odnie do aktw prawa stanowionych
przez jednostki samorzdu terytorialnego.
Z zupenie inn sytuacj mamy do czynienia w przypadku aktw drugiej
grupy, przede wszystkim za w odniesieniu do przepisw zawartych w
rnych rodzajowo aktach, lecz powizanych materialnie i dotyczcych
zasadniczo problematyki autonomii parlamentarnej. Pod tym pojciem
rozumie bdziemy niezaleno parlamentu w dziaaniu, polegajc
na swobodnym ustalaniu swojej organizacji wewntrznej oraz trybu i

terminw pracy. Autonomia parlamentu z reguy jest regulowana

prawnie. Na jej tre skadaj si poszczeglne (normowane zazwyczaj
konstytucyjnie) uprawnienia parlamentu, bdce wyrazem jego
samodzielnej pozycji w systemie organw pastwowych. Taki walor ma
niewtpliwie prawo samodzielnego uchwalania swojego regulaminu
wewntrznego.
W konstytucjonalizmie wyksztaciy si w zasadzie dwa sposoby
regulowania spraw dotyczcych organizacji i funkcjonowania
parlamentu. Pierwszy, wyksztacony w angielskim systemie prawnym,
polega na regulacji tej problematyki wieloma aktami o rnym walorze
prawnym: ustawami (np. The Parliament Act), rezolucjami (standing,
sessional orders) oraz precedensowymi rozstrzygniciami
przewodniczcego izby. Drugi, przyjty ju w pocztkowym okresie
ksztatowania si parlamentaryzmu francuskiego (cho nie we Francji
dzisiejszej), polega na podziale caoci materii dotyczcych organizacji i
procedury parlamentarnej midzy dwa akty: konstytucj oraz regulamin
izby. W wielu pastwach, o przewadze prawa stanowionego, zagadnienia
takie rwnie - a w szczeglnoci te odnoszce si te do innych organw
pastwowych - s po czci regulowane ustawami.
Regulaminem parlamentu (lub jednej z jego izb, jeeli w danym
pastwie parlament jest wieloizbowy), zwanym te statutem
autonomicznym", wewntrzn ustaw" lub prawem wewntrznym"
jest: akt normatywny parlamentu (lub izby), wydawany na podstawie
normy konstytucyjnej (lub zwyczajowej, wyprowadzanej z
podstawowych zasad zwizanych nierozcznie ze stanowiskiem
prawnym parlamentu), zasadniczo regulujcy jego organizacj i funkcjonowanie, lecz dotyczcy take w pewnym zakresie organw
pozaparlamentarnych i obywateli, podjty w formie uchway
parlamentu i majcy moc obowizujc, nie ograniczon do jednej
kadencji parlamentarnej. W tych systemach prawnych, w ktrych
autonomia regulaminowa parlamentu wynika z normy konstytucyjnej,
regulamin peni wykonawcze funkcje w stosunku do postanowie
konstytucji, przez ich ucilanie, okrelanie sposobu ich realizacji,
ewentualnie nawet wypenianie istniejcych w nich luk.
Wszystkie regulaminy parlamentarne uznajemy za rda prawa
konstytucyjnego.

6. Akty prawa midzynarodowego

Jednym z istotnych problemw teorii i praktyki prawa konstytucyjnego,
ktry bezsprzecznie budzi wiele kontrowersji, a jednoczenie naley do
bardziej zoonych kwestii prawnych, jest sprawa obowizywania norm
prawnomidzynarodowych w krajowym porzdku prawnym. W systemie
prawa stanowionego, system rde prawa to zasadniczo system aktw
normatywnych, stanowionych przez organy pastwa (lub z ich
upowanienia), a take umowy midzynarodowe obowizujce w prawie
wewntrznym pastwa. Tworzc prawo midzynarodowe, zarwno
zwyczajowe, jak i umowne, pastwa zacigaj dwa odmienne zobowizania. Jednym z nich jest zobowizanie si do stosowania norm prawa
midzynarodowego w stosunkach zewntrznych, drugim za
zobowizanie stosowania tego prawa wewntrz pastwa. Problem
rzetelnego wypeniania obowizkw prawnomidzy narodowych, w tym

take traktatowych, nabiera coraz wikszej wagi z racji narastajcej

tendencji do regulowania normami umownymi stosunkw
wewntrzkrajowych. Aktualno zagadnienia ma sw przyczyn w
rozwoju nowych materii prawa midzynarodowego, zwaszcza regulacji z
zakresu szeroko pojmowanego prawa gospodarczego i midzynarodowej
ochrony praw czowieka (w tym wypracowania midzynarodowych
standardw traktowania obywateli przez ich wasne pastwa w rnych
dziedzinach). Skutkiem jest wzrost liczby traktatw odnoszcych si nie
tyle do stosunkw pomidzy pastwami, rozgraniczajcych sfery ich
jurysdykcji lub kompetencji, lecz przede wszystkim do stosunkw
wewntrzkraj owych, tj. do ukadu zalenoci np. midzy pastwem a
jednostk czy midzy pastwem a stowarzyszeniem. Problem ten zyskuje
jeszcze na znaczeniu ze wzgldu na coraz czstsze normowanie
prawnomidzynarodowe stosunkw spoecznych z dziedzin, w ktrych
tradycyjnie wypowiada si jedynie ustawodawca krajowy (a czsto tylko
ustawodawca konstytucyjny).
Na paszczynie midzynarodowej kade pastwo zobowizane jest do
przestrzegania norm powszechnego prawa midzynarodowego oraz
umw midzynarodowych, ktrych jest stron. Zgodnie z przyjtymi
zasadami, pastwo nie moe powoywa si na swoj konstytucj wobec
innych pastw celem uchylenia si od zobowiza, jakie nakada na nie
prawo midzynarodowe lub traktaty przyjte za obowizujce.
Powszechnie uznan regu prawa narodw jest, e pastwo, ktre
wanie zacigno zobowizania midzynarodowe, musi wprowadzi do
swego prawodawstwa zmiany konieczne dla zapewnienia wykonania
obowizkw. Z punktu widzenia prawa narodw zatem obowizkiem
kadego pastwa jest uzgodni dziaania organw wewntrzkrajowych z
zobowizaniami midzynarodowymi, lecz sposb wypeniania takich
zobowiza, szczeglnie za wybr metody realizacji uzgodnienia prawa
wewntrznego z obowizkami prawnomidzynarodowymi naley do
swobodnej decyzji pastwa. Tak wic skutki traktatw w paszczynie
midzynarodowej regulowane s przez prawo midzynarodowe, skutki
krajowe za - skoro nie istniej oglnie obowizujce normy prawa
midzynarodowego, regulujce zagadnienie stosunku tego prawa do
prawa krajowego i ewentualnego konfliktu midzy systemami prawa
narodw i prawa wewntrznego - indywidualnie przez same pastwa i ich
prawo wewntrzne. Decydujce znaczenie ma wic w tej mierze praktyka
poszczeglnych pastw. Podkrelenia wymaga jedynie stwierdzenie, e
zacigajc jakiekolwiek zobowizania midzynarodowe, pastwo
podejmuje si wypenia je w caoci i w dobrej wierze. Stworzenie
zasad, na jakich opiera si stosunek konwencji midzynarodowych do
prawa wewntrznego i sposobw rozwizywania konfliktw midzy ich
normami, naley przede wszystkim do ustawodawcy, ktry moe to
czyni w normach konstytucyjnych lub ustaw zwykych. Powana rola w
ksztatowaniu praktyki w tej dziedzinie przypada orzecznictwu
sdowemu, w ktrym mog by nie tylko stosowane, rozwijane lub
uzupeniane zasady stworzone przez krajow wadz legislacyjn, lecz
ktre moe take wypenia braki, gdy ustawodawca krajowy nie
wykona swych zada w tym zakresie lub wykona je w sposb
niewystarczajcy.
Gwnymi doktrynami starajcymi si wyjani stosunek prawa
midzynarodowego do prawa krajowego pozostaj dualizm i monizm.
Istota pierwszej z nich polega na stwierdzeniu, e prawo krajowe i prawo

midzynarodowe s odmiennymi porzdkami prawnymi, ktrych

odrbno przejawia si w tak zasadniczych punktach, jak rdo
obowizywania normy, przedmiot regulacji czy podmioty, przez co
niemoliwe jest zaistnienie konfliktu pomidzy normami pochodzcymi z
tak odmiennych rodzajw prawa (nie wyklucza to nota bene przyjcia
zasady wyszoci prawa midzynarodowego w stosunku do pastw jako
podmiotw tego prawa). Podstawowym natomiast zaoeniem konstrukcji
monistycznej jest uznanie jednoci wszelkiego prawa, przy czym teorie
monistyczne przybieray dwie postacie pierwszestwa prawa
krajowego oraz pierwszestwa (prymatu) prawa midzynarodowego.
Wystpujce wspczenie tendencje interpretacyjne id w kierunku
modyfikowania pewnych radykalnych twierdze jednej lub drugiej teorii
i tym samym, w konsekwencji, prowadz do zacierania rnic midzy
nimi.
Konieczne jest w tym miejscu zwrcenie uwagi na niektre pojcia
odnoszce si do trybu wizania si przez pastwo normami prawa
midzynarodowego.
Zawarcie umowy midzynarodowej mona okreli bd jako proces
prowadzcy do ustalenia przez pastwa wzajemnych praw i zobowiza
w formie umownej, ktrego zakoczeniem jest uprawomocnienie si
umowy (powstanie w sferze prawnomidzynarodowej norm
stanowicych tre umowy), bd te tylko jako uprawomocnienie si
umowy (zawarcie umowy sensu stricto). Sw zgod na zwizanie si
umow pastwo moe wyrazi w rny sposb. Nie s tu stawiane
specjalne wymagania - wane jest, by okrelona wola pastwa zostaa
wyraona przez kompetentne organy (bd upowanionych
penomocnikw) w sposb nie budzcy wtpliwoci, tzn. by zamiar
zacignicia zobowiza by jasny. Zgodnie z Konwencj Wiedesk o
Prawie Traktatw, zgoda pastwa na zwizanie si umow moe by
wyraona przez podpisanie, wymian dokumentw tworzcych traktat,
przez ratyfikacj, przyjcie, zatwierdzenie lub przystpienie, albo w
jakikolwiek inny sposb, jeeli tak uzgodniono".
Zawieranie umowy moe si skada z rnych etapw w zalenoci od
tego, czy jest ona zawierana w trybie prostym, czy zoonym. Ten
pierwszy wystpuje wwczas, gdy rokowania zostaj zakoczone aktem
zgody pastwa na definitywne zwizanie si umow (z reguy w formie
podpisania umowy, lecz take przez wymian dokumentw lub
parafowanie). Tryb zoony za ma miejsce, gdy rokowania kocz si
przyjciem tekstu umowy i stwierdzeniem jego autentycznoci - zwykle
przez podpisanie, po ktrym nastpuje dopiero akt ostatecznej zgody
pastwa na zwizanie si umow (akt taki ma form ratyfikacji,
zatwierdzenia lub przyjcia).
Przez ratyfikacj we waciwym tego sowa znaczeniu naley rozumie
wyraenie w imieniu pastwa ostatecznej zgody na zwizanie si
traktatem w formie uroczystego aktu gowy pastwa. Ratyfikacja jest
najbardziej solennym sposobem wyraania tej zgody spord wszystkich
sposobw spotykanych w praktyce.
Procedura ratyfikacji skada si z dwch etapw. Jeden przebiega w
sferze prawa wewntrznego i koczy si wydaniem przez gow pastwa
decyzji o ratyfikowaniu umowy. Drugi - skada si z czynnoci
prawnych, majcych miejsce w sferze prawa midzynarodowego i polega
na wymianie dokumentw ratyfikacyjnych (w przypadku traktatw

dwustronnych) lub zoeniu ich u depozytariusza (w przypadku umw

wielostronnych).
Podjcie decyzji o ratyfikowaniu umowy moe by procesem zoonym.
Na przykad dokonanie ratyfikacji przez gow pastwa moe by
uzalenione od podjcia przez parlament aktu upowaniajcego (w
formie uchway lub ustawy), od zatwierdzenia ratyfikacji przez parlament
lub od zaaprobowania w referendum. W wielu konstytucjach mona
wskaza kategorie umw, ktrych ratyfikacja wymaga aktu
upowaniajcego bd zatwierdzajcego. W szczegach postanowienia
poszczeglnych konstytucji rni si midzy sob. We Woszech
upowanienie jest konieczne, zgodnie z art. 80. Konstytucji, w przypadku
traktatw o charakterze politycznym, wprowadzajcych zmiany
terytorialne, nakadajcych obcienia finansowe lub wymagajcych
zmian w ustawodawstwie. W RFN np. ratyfikacja umowy
midzynarodowej, na mocy ktrej utworzona zostaje organizacja
midzynarodowa, musi by poprzedzona zgod cia ustawodawczych
udzielon w formie ustawy zwizkowej (art. 59 ust. 2 Ustawy
Zasadniczej). W Belgii krl zawiera traktaty, jednak w przypadku, gdy
mog one obciy pastwo lub nakada obowizki na obywateli,
wchodz w ycie dopiero po uzyskaniu zgody izb parlamentu. W Danii
bez zgody Folketingu krl nie moe przyj zobowiza, ktrych
wypenienie wymagaoby parlamentarnego wspdziaania lub ktre z
innych powodw maj wiksze znaczenie" (art. 19 ust. l Konstytucji). W
Grecji, zgodnie z art. 36 ust. 2 konstytucji, umowy dotyczce handlu,
podatkw, wsppracy gospodarczej i.udziau w organizacjach i
zwizkach midzynarodowych oraz umowy dotyczce koncesji
wymagaj do swego obowizywania formalnej ustawy ratyfikacyjnej. W
Hiszpanii wyraenie przez krla zgody pastwa na przyjcie zobowiza
traktatowych wymaga w wyszczeglnionych przypadkach upowanienia
Kortezw (art. 94 ust. l Konstytucji). W Portugalii zgoda parlamentu udzielana w formie uchway - wymagana jest m.in. w przypadku umw
midzynarodowych, dotyczcych udziau w organizacjach midzynarodowych (art. 164 Konstytucji).
Metody wczania prawa midzynarodowego do wewntrzpastwowych
porzdkw prawnych mona podzieli zasadniczo na dwie grupy.
Pominite zostan metody, co do ktrych - ze wzgldu na zrnicowane
ich rozumienie w doktrynie poszczeglnych pastw - nie zawsze
wiadomo, jak je traktowa.
Krzysztof Skubiszewski, piszc o obowizywaniu i stosowaniu prawa
midzynarodowego w pastwie, wyrnia nastpujce grupy sposobw,
zapewniajcych skuteczno normy midzynarodowej w pastwie:
I. Recepcja prawa midzynarodowego w pastwie. Recepcja normy
prawnomidzynarodowej przez prawo krajowe polega na tym, e z mocy
tego prawa normy te staj si norm prawnokrajow. Dokonuje si ona
rnymi metodami;
o wyborze sposobu rozstrzyga dane prawo krajowe.
1. Jedn z form recepcji jest powtrzenie normy midzynarodowej w
prawie krajowym. Pastwo dostosowuje tu merytorycznie swe prawo do
tej lub innej normy midzynarodowej bd do caego zespou tych norm.
Chodzi tu o te przepisy umowne (lub o cae umowy), ktre nie znajduj
swego miejsca w krajowym porzdku prawnym wprost, tj. jako normy
midzynarodowe, lecz porednio -stajc si tworzywem dla prawodawcy
krajowego; a zatem, gdy ustawa, rozporzdzenie lub inny akt

normatywny uwzgldniaj postanowienia traktatu, powtarzajc je bd

dosownie, bd wasnym jzykiem lub te rozwijajc je. Prawodawca
stanowi wic wasne normy, za ich cech jest treciowa zgodno z
prawem midzynarodowym - moe to by dosowne powtrzenie
postanowie tego prawa lub te pewne ich przetworzenie, ale bez
naruszenia meritum normy midzynarodowej. W tych wszystkich
wariantach prawo krajowe materialnie jest konsekwencj nakazu
traktatowego, cho formalnie rdem prawa jest krajowy akt prawny;
szczeglnie, e zazwyczaj ustawa lub rozporzdzenie, powtarzajce
postanowienia umowne lub opierajce si na nich, przemilczaj swj
zwizek z tekstem midzynarodowym.
2. Inn odmian recepcji jest transformacja. Mona tutaj wyrni tzw.
transformacj szczegow, czyli transformacj konkretnego traktatu
lub konkretnej uchway organizacji midzynarodowej oraz tzw.
transformacj generaln. Odbywa si ona na podstawie generalnej
normy blankietowej prawa krajowego; norma ta jednorazowo dokonuje
recepcji caego zespou norm prawa midzynarodowego, pochodzcych z
rnych czasw (np. prawo zwyczajowe) lub nawet z rnych rde (np.
oglnie uznane reguy prawa narodw").
Od prawa krajowego zaley, jakie normy midzynarodowe podlegaj
transformacji. Z reguy transformacja szczegowa ogranicza si do
prawa traktatowego, niekiedy obejmuje take normy ustanawiane przez
organizacje midzynarodowe.
Do transformacji generalnej wystarcza wspomniana generalna norma
blankietowa. Metoda za transformacji szczegowej jest zawsze
dwuczonowa:
a) organ pastwa wyraa zgod na to, by konkretnie okrelona norma
midzynarodowa (lub normy) staa si norm prawa krajowego;
wyraenie zgody odbywa si z reguy w formie jednego z aktw
prawotwrczych (ustawa, akt z moc ustawy, rozporzdzenie), ktrego
treci jest aprobowanie normy (lub norm) ujtej w rdle
midzynarodowym, a nie ich powtrzenie - recepcja blankietowa;
b) elementem drugim jest urzdowa publikacja tekstu aprobowanych
norm prawa midzynarodowego.
Transformacja generalna, odmiennie ni szczegowa, polega na
wczeniu do prawa krajowego caego zespou norm midzynarodowych.
Krajowa norma transformacyjna (najczciej rangi konstytucyjnej)
wskazuje na kryterium, ktre przesdza o przynalenoci danej normy do
zespou podlegajcego transformacji, a nie wymienia transformowanych
norm midzynarodowych. Kryteria te mog by rne, np. rdo normy
(traktat lub zwyczaj), jej powszechno lub jej oglne uznanie.
Przy tej okazji warto wspomnie o metodzie okrelanej mianem quasitrsnsformacji. Jest ona najczciej wytworem praktyki organw
stosujcych prawo i znajduje swoje zastosowanie przede wszystkim w
tych pastwach, w ktrych:
a) brak jest generalnych regu zapewniajcych realizacj krajow
wszelkich wanie zawartych traktatw oraz b) istnieje instytucja
wyraania zgody - przez organ inny ni uprawniony do zawierania
traktatw - na ratyfikacj okrelonej umowy bd okrelonego ich
rodzaju (np. w II Rzeczypospolitej, gdzie zgody takiej udziela Sejm
Prezydentowi). Przyjmuje si w takim wypadku, i okrelony traktat
midzynarodowy (lub ich grupa), po zwizaniu si nim przez pastwo, tj.
po dokonaniu wymaganych prawem midzynarodowym czynnoci

(ratyfikacja i wymiana dokumentw ratyfikacyjnych) oraz po

opublikowaniu w okrelonym dzienniku urzdowym, staje si prawem
wewntrznym, a normy danej umowy traktuje si w stosunkach
wewntrznych tak jak normy aktu prawnego, w ktrym wyraono zgod.
Przykadowo, jeeli organ ratyfikujcy zosta upowaniony przez ustaw,
to traktat ratyfikowany uznawany jest przez organy stosujce prawo za
ustaw. Ma to czsto take ujemne konsekwencje, gdy raczej
powszechnie przyjmuje si w doktrynie i w orzecznictwie
obowizywanie w tym zakresie zasady lex posterior derogat legi priori,
czego skutkiem jest stosowanie ustawy pniejszej w przypadku
konfliktu z wczeniejsz umow. Mona tego unikn przez traktowanie
normy midzynarodowej jako lex specialis w stosunku do normy
ustawowej, co postuluje si np. w polskiej doktrynie prawa midzynarodowego.
II. Obowizywanie prawa midzynarodowego w pastwie bez
recepcji
l. Najprostszym przypadkiem obowizywania prawa midzynarodowego
w pastwie bez recepcji jest odesanie. Polega ono na tym, e prawo
krajowe wskazuje organom pastwa, i w konkretnej sytuacji maj one
uprawnienie (lub obowizek) stosowania normy midzynarodowej.
Przypadek najprostszy stanowi przepis nakazujcy stosowanie traktatu
zamiast prawa krajowego. Odesanie tego typu rozstrzyga zarwno o
skutecznoci, jak i o wyszoci norm traktatowych. Innym rodzajem
odesania jest wskazanie na przepisy midzynarodowe, jako na rdo
prawa wewntrznego, w odniesieniu do materii pozbawionej unormowania krajowego. Traktat znajduje wic swoje miejsce w krajowym
porzdku prawnym przez to, e porzdek ten odsya do traktatu.
Nieistotne jest te, czy traktat ten zosta ratyfikowany, czy zawarty w
formie uproszczonej, a take czy zosta ogoszony - brak publikacji
utrudnia oczywicie stosowanie przez organy orzekajce, lecz
skuteczno odesania nie jest z reguy uzaleniana od urzdowego
ogoszenia umowy.
Odesanie nie skutkuje przeksztaceniem normy midzynarodowej w
krajow -uprawniony organ stosuje norm midzynarodow jako tak, a
nie jako regu prawa krajowego. Jeeli przepis krajowy odsya do
traktatu, moe si zdarzy, e - wbrew oglnej zasadzie - nie bdzie to
kady traktat, lecz tylko taki, ktry spenia krajowe wymogi stosowania
go. Rzecz zaley zatem od konkretnej regulacji w prawie krajowym, dla
sdu bowiem (czy dla innego organu stosujcego prawo) nie kady traktat
moe si okaza umow midzynarodow w znaczeniu przepisu
odsyajcego.
2. Adopcja prawa midzynarodowego przez prawo krajowe jest przypadkiem mniej jasnym od odesania. Nie jest ona zabiegiem prawotwrczym
w sferze prawa wewntrznego i nie zmienia charakteru norm
prawnomidzynarodowych. Normy te obowizuj w pastwie jako
regulacje z zakresu prawa midzynarodowego.
3. Inkorporacja z reguy jest podcigana pod pojcie adopcji. Dzieje si
tak, gdy natura norm inkorporowanych nie zmienia si, tj. nie
przeksztacaj si one z midzynarodowych w krajowe. Jednake w
pastwach common law cz doktryny i orzecznictwa (szczeglnie
brytyjskiego) stoi na stanowisku, e inkorporacja odnosi si do sytuacji,
w ktrej normy midzynarodowe staj si normami krajowymi, przy

czym zaprzecza si tam pogldowi, i instytucja ta naley do dziedziny

recepcji.
4. Kolejn metod jest konstrukcja wykonania lub dopenienia prawa
midzynarodowego w porzdku krajowym (Vollzugstheorie). Prawo
midzynarodowe nie zostaje przeksztacone w prawo krajowe i
obowizuje w pastwie jako takie, tj. pochodzce ze rda
midzynarodowego. Stosowanie i przestrzeganie prawa
midzynarodowego w pastwie umoliwia za specjalny akt pastwa
(norma prawna lub zwyczaj).
5. Odrbnym zagadnieniem jest obowizywanie prawa
midzynarodowego z tzw. mocy wasnej. Mwi si zatem o
obowizywaniu lub skutecznoci tego prawa w pastwie z wasnej mocy
prawa midzynarodowego (exproprio vigore). Zwrot moc wasna" jest
pewnym skrtem mylowym - prawo midzynarodowe samo sobie nie
nadaje mocy w stosunkach krajowych. Zwrot ten wskazuje, e dana
norma midzynarodowa nie podlega recepcji, prawo krajowe do niej nie
odsya ani jej nie adoptuje (inkorporuje), a jednak obowizuje ona w
porzdku wewntrzpastwowym. Norma zachowuje tam moc wasn,
lecz zaley to od prawa krajowego (tj. system prawny moe dopuszcza
takie stosowanie lub bezporednio o nim stanowi). W Polsce, pod
rzdami konstytucji z 1952 r., koncepcja ta zostaa oparta na zaoeniu, e
skoro ustawa zasadnicza o obowizywaniu traktatu nie stanowi ani go nie
wyklucza, nie sposb zaoy, iby pastwo polskie mogo odmwi
mocy obowizujcej zawartym przez siebie traktatom -teoretycznie
alternatywnym rozwizaniem byoby uznanie, e wizanie si traktatami
odbywa si w zej wierze i ma wycznie charakter demagogiczny.
Konstrukcja skutecznoci proprio vigore nie rozwizuje jednak
wszystkich problemw, jakie mog pojawia si przy stosowaniu traktatu
w prawie wewntrznym. Przede wszystkim - w zwizku z niejasnoci
miejsca, jakie traktaty zajmuj w systemie prawnym - mog wystpowa
rne wtpliwoci zwizane z moliw konkurencyjnoci norm (w tym
wzgldzie wielu przedstawicieli doktryny sytuuje stosunek prawa
midzynarodowego i prawa wewntrznego na paszczynie legis specialis
i legis generalis, tj. normy prawnomidzynarodowe w razie konfliktu z
przepisem prawa wewntrznego maj priorytet). Ponadto organ stosujcy
prawo moe nie orientowa si, e w danej sprawie winien zastosowa
postanowienia traktatowe. W praktyce - zwaszcza w przypadku, gdy
stosowanie prawa narodw na zasadzie ich mocy wasnej wynika tylko z
przesanek doktrynalnych (tj. gdy prawo danego kraju jedynie dopuszcza
takie dziaanie) - w sytuacji kolizji postanowie traktatowych z
postanowieniami aktu prawa wewntrznego, organy stosujce prawo
skonne s dawa pierwszestwo normie krajowej.
Prawo wewntrzne pastw, ktre przyjy jedn z metod systemu
nierecypowania prawa midzynarodowego, okrela, jak moc prawn
maj normy midzynarodowe. Przykadem moe by Szwajcaria, gdzie z
postanowie art. 113 ust. 3 i art. 114 ust. 3 konstytucji wynika, e umowy
midzypastwowe zawarte przez ten kraj maj rang ustawy, a umowy
midzyrzdowe - rozporzdzenia. Szczeglny przypadek stanowi tam
ranga prawna Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i
Podstawowych Wolnoci z 1950 roku. Zgodnie z orzecznictwem
Trybunau Zwizkowego ma ona rang konstytucyjn.
W krajach, w ktrych wystpuje ten system, nie jest jednak wcale
rzadkoci pojawienie si norm prawa wewntrznego pokrywajcego si

treciowo z odpowiednimi, inkorporowanymi (adoptowanymi) ju do

porzdku wewntrzkrajowego, normami prawa midzynarodowego.
Stanowi one zazwyczaj konkretyzacj norm midzynarodowych w
stosunkach wewntrznych i su ich realizacji.
Tam, gdzie przyjto jedn z metod recepcyjnych (np. w Austrii transformacja - w odniesieniu do umw midzynarodowych), normom
prawa midzynarodowego przyznaje si tak sam rang w stosunkach
wewntrznych, jak ma przenoszcy je do prawa wewntrznego akt
prawny.
Akty prawa midzynarodowego mona zaliczy do sfery prawa
konstytucyjnego, jeeli normuj one zagadnienia wchodzce w zakres
przedmiotowy tej gazi prawa oraz jeeli dane pastwo przyjo na
siebie obowizek ich przestrzegania.

7. Akty prawa ponadnarodowego

W zachodnioeuropejskiej nauce prawa panuje obecnie w zasadzie
zgodno co do tego, e prawo ponadnarodowe Europejskiej Wsplnoty
Gospodarczej jest osobn, samodzieln dziedzin prawa i nie naley ani
do systemu prawa wewntrznego, ani do prawa midzynarodowego.
Skada si ono z norm o charakterze pierwotnym, tj. umw
midzynarodowych tworzcych Wsplnot Europejsk (a wic Ukadu o
utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali z 1951 r., Ukadu o
utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Atomowej - Euroatom" -z 1957 r. i
Ukadu o utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej z 1957 r.)
oraz norm o charakterze wtrnym, tzn. regulacji podejmowanych przez
organy wsplnot. EWG zostaa wprawdzie powoana do ycia w formie
umowy midzynarodowej, lecz pastwa czonkowskie przekazay jej
cz wasnych kompetencji wadczych i staa si ona ciaem
autonomicznym. Normy wtrne prawa ponadnarodowego s zatem
wyrazem woli nowego autorytetu i obowizuj bezporednio na
terytorium pastw czonkowskich.
W nauce prawa i praktyce ustrojowej pastw-czonkw Wsplnot
Europejskich akceptuje si pogld, e normy prawa ponadnarodowego
maj pierwszestwo przed normami prawa wewntrznego, tj. zakada
si istnienie bezwzgldnego prymatu prawa Wsplnot (tzn. Traktatw
oraz ustanowionych przez organy Wsplnot norm bezporednio
obowizujcych) nad prawem krajowym. W rezultacie kady sd
krajowy, w ramach sprawowanej jurysdykcji, musi zastosowa prawo
Wsplnot jako integraln cao i przyzna ochron wynikajcym ze
uprawnieniom, z pominiciem sprzecznych z nim norm prawa krajowego,
tak wczeniejszych, jak i pniejszych. Z treci art. 5. Traktatu EWG
wynika obowizek pastw czonkowskich podjcia wszelkich
waciwych rodkw oglnych lub specjalnych w celu zapewnienia
realizacji zobowiza wynikajcych z Traktatu lub decyzji organw
Wsplnot, a take powstrzymania si od podejmowania jakichkolwiek
krokw, ktre mogyby przeszkodzi w realizacji celw ukadu. A zatem
pastwa-strony zobowizane s do przeprowadzenia takich zmian prawa
krajowego, by stworzy spjny i harmonijny - w odniesieniu do prawa
wsplnot - system. Traktat EWG nie precyzuje tego, jak kraje
czonkowskie maj przedstawione zobowizanie wykona, a zwaszcza

nie rozstrzyga o miejscu przepisw prawa Wsplnot w systemie rde

prawa ani o sposobie rozstrzygania ewentualnych konfliktw.
Jeeli bra pod uwag usytuowanie norm prawa wsplnotowego wobec
norm aktw krajowych, to generalnie przyjmowany jest prymat
konstytucji, a zatem postanowienia traktatowe sytuuj si w hierarchii
niej i musz by z konstytucj zgodne. Postanowienia konstytucji
pastw czonkowskich w tym wzgldzie s dosy zrnicowane. Najdalej
w kierunku otwarcia na prawo Wsplnot idzie rozwizanie holenderskie.
Zgodnie bowiem z art. 91 ust. 3 konstytucji holenderskiej z 1983 r.
jeeli traktat zawiera postanowienia odbiegajce od konstytucji lub
prowadzce do konfliktu z ni. Izby mog wyrazi swoj zgod
wikszoci dwch trzecich gosw". Skutkiem wyraenia zgody w tym
trybie jest wic wczenie do wewntrznego porzdku prawnego
postanowie traktatowych pomimo ich sprzecznoci z konstytucj. We
Francji na mocy art. 55 konstytucji z 1958 r. umowy midzynarodowe
prawidowo ratyfikowane lub przyjte maj moc wysz od ustawy".
Praktyka akceptuje prymat nad ustaw wczeniejsz (np. orzeczenie Rady
Stanu z 7 lipca 1979 r.), ale powane rnice wystpuj, gdy chodzi o
stosunek ustawy pniejszej do prawa traktatowego i wtrnego prawa
Wsplnot. We Woszech prawo Wsplnot ma, wedug oglnej reguy,
rang aktu prawa krajowego, na mocy ktrego zostao transformowane
(ustawa zwyka). Do zapewnienia pierwszestwa postanowieniom tego
prawa (przez usunicie moliwoci derogowania prawa Wsplnot
postanowieniami pniejszych ustaw krajowych) przyczynio si
orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego. W konstytucji Belgii brak jest
przepisu okrelajcego status prawa Wsplnot w porzdku wewntrznym.
Praktyka rozstrzygna, e ewentualny konflikt midzy ustaw a traktatem midzynarodowym nie moe by rozpatrywany jako konflikt midzy
dwiema ustawami. W razie konfliktu samowykonalnej normy traktatowej
z pniejsz ustaw pierwszestwo ma norma traktatowa, a prawo
Wsplnot ma pierwszestwo przed pniejsz ustaw krajow. W
Hiszpanii brak jest w konstytucji okrelenia rangi prawa traktatowego w
porzdku wewntrznym. W doktrynie i praktyce przyznaje si
pierwszestwo normom traktatowym, gdy traktat uwaany jest za lex
specialis. Take postanowienia konstytucji portugalskiej nie okrelaj
miejsca norm prawnomidzynarodowych w hierarchii krajowych aktw
prawnych, a orzecznictwo jest niejednoznaczne.
Jednake zakadany prymat prawa Wsplnot nie oznacza hierarchicznego
pierwszestwa w obowizywaniu, skutkujcego uchyleniem normy
wewntrzkrajowej w przypadku zaistnienia kolizji, lecz jedynie
pierwszestwo w stosowaniu w konkretnej sytuacji. Cz
przedstawicieli doktryny reprezentuje pogld, e w wypadku pojawienia
si sytuacji kolizyjnej (midzy norm wewntrzpastwow a norm
prawa wsplnotowego) naley stosowa pewne reguy o charakterze
pragmatycznym. Zaliczy do nich mona m.in. regu in dubio pro communitate, nakazujc wykadni prawa krajowego w zgodzie z prawem
wsplnot, oraz regu lex posterior communitatis oznaczajc, e tak
dugo, jak prawo Wsplnot Europejskich jest prawem wydanym pniej
od wewntrzkrajowego, ma ono przed nim pierwszestwo; w przypadku
przeciwnym pierwszestwo ma prawo krajowe.
W literaturze prawo ponadnarodowe, w uywanym w skrypcie znaczeniu,
okrelane jest czsto mianem prawa europejskiego. Przy czym naley
zwrci uwag, e chodzi tu o prawo europejskie sensu stricte. Uywa si

take okrelenia prawo europejskie sensu largo do oznaczenia prawa

europejskich organizacji midzynarodowych, ktrych krg zasadniczo
jest ograniczony do organizacji zachodnioeuropejskich. A zatem poza
prawem wymienionych wczeniej organizacji, wchodz w ten zakres
take regulacje dotyczce, np. Rady Europy, systemu ochrony prawnej
Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, Unii Zachodnioeuropejskiej,
Paktu Pnocnoatlantyckiego, Europejskiej Rady Bada Nuklearnych,
BENELUX-u, Europejskiej Agencji Badania Przestrzeni Kosmicznej czy
Europejskiej Wsplnoty Wolnego Handlu.
Akty prawa ponadnarodowego naley zalicza do rde prawa
konstytucyjnego, jeeli reguluj stosunki prawne wchodzce w zakres tej
gazi prawa.

8. Prawo zwyczajowe
Prawo zwyczajowe stanowi stay element rnych form organizacji ycia
spoecznego. Jest to wynikiem czenia przez nie cech regulacji
bezporednich, opartych na wiziach osobowych, z waciwociami
regulacji bezosobowych (porednich), posugujcych si abstrakcyjnymi
normami postpowania. Przedstawiciele socjologii prawa (a take innych
dyscyplin najczciej zajmujcych si prawem zwyczajowym sensu largo
- antropologii i etnografii prawa) s zdania, e normy prawa
zwyczajowego stanowi najbardziej uniwersalny rodek mediacji midzy
naturalnymi" potrzebami czowieka a konkretnymi dziaaniami majcymi na celu zaspokojenie owych potrzeb". Wspczenie przypisuje
si zwyczajowi najrozmaitsze cechy - w zalenoci od tego, ktry badacz
uwaa, ktre cechy s najistotniejsze, za najbardziej dla norm
zwyczajowych charakterystyczne. Wsplnym mianownikiem jest na
pewno fakt, e zwyczaj nie posuguje si formalnymi instytucjami
prawnymi, odmienna jest bowiem forma powstawania norm. Nie
powstaje on na skutek jednorazowej (wiadomej) dziaalnoci czynnika
tworzcego, lecz powstaje stopniowo, sankcjonujc niejako wyksztacone
ju procedury mediacyjne. Nie istnieje rwnie granica pomidzy
postpowaniem prawnozwyczajowym a innymi procedurami spoecznej
mediacji.
Zasadnicze twierdzenia odnoszce si do roli prawa zwyczajowego
musz odwoywa si do koncepcji systemu prawa, przyjtej w danym
pastwie. Inaczej rola ta ksztatuje si w systemach common law, gdzie
obowizujce normy prawne, tworzone s w drodze precedensw
prawotwrczych, tj. poprzez decyzje podejmowane przez okrelone
organy pastwa w konkretnych sprawach-pomimo e w normach obowizujcych brak podstaw do wydania takich decyzji (lub podstawy te s
niedookrelone) - na podstawie ktrych odtwarzana jest norma generalna
stosowana odtd do rozstrzygania spraw podobnych (w doktrynie prawa
konstytucyjnego zwracano uwag na to, by jednorazowe, wiadome
rozstrzygnicie organu pastwa pozwalao na przyjcie przypuszczenia,
e dalsza praktyka pjdzie w tym wanie kierunku). Inaczej za w
systemach typu kontynentalnego" (ustawowego), przypisujcych
podstawowe znaczenie aktom stanowienia prawa. Przyjcie koncepcji
systemu prawa stanowionego nie oznacza jednak bezporednio

wykluczenia innych faktw prawotwrczych (uksztatowanej normy

zwyczajowej, oglnych zasad moralnych, regu racjonalnego konstruowania systemu norm prawnych, precedensowych orzecze), tj. jeeli sam
system nie zawiera kryteriw odrzucajcych takie fakty. Za fakty
spoeczne bdce rdami prawa w znaczeniu formalnym uwaa si:
stanowienie przez odpowiedni organ pastwa w odpowiedniej formie
norm prawnych oraz uznanie w odpowiedniej formie przez odpowiedni
organ pastwa za normy prawne danego systemu okrelonych norm
postpowania o charakterze pozaprawnym. Przy przyjciu takiego
zaoenia oglnego naley zauway, e prawo zwyczajowe moe by
traktowane jako formalne rdo prawa, lecz jedynie za porednictwem
aktu stanowienia lub uznania.
Prawem zwyczajowym w szerokim znaczeniu okrela si czsto takie
reguy, ktre nie bdc ustanowione przez pastwo (ustaw) faktycznie s
przestrzegane. Obejmuje ono zatem og idei i zasad postpowania - nie
narzuconych ani nie podtrzymywanych przez pastwo, lecz tworzonych
przez grupy spoeczne - ktrych zamanie spotyka si z presj otoczenia.
W utworzonym w ten sposb krgu znajduj si rwnie normy religijne,
obyczajowe czy moralne. Przyjmujemy zatem, e z prawem
zwyczajowym sensu largo mamy do czynienia wtedy, gdy obok
faktycznego przestrzegania pewnych niepisanych norm, istnieje
powszechne przekonanie, e normy te s prawem. Inaczej prawo
zwyczajowe to zesp norm postpowania, stosowanych regularnie
przez duszy czas, przez odpowiednio duy krg podmiotw, co do
ktrych u tych podmiotw uksztatowao si przekonanie i wytworzya opinia, e obowizuj one jako normy prawne danego
systemu. W okreleniu tym wyrni mona dwa elementy:
zewntrznym jest faktycznie przestrzeganie okrelonych norm,
wewntrznym za - przekonanie o ich prawnoci. Rozwj koncepcji
dotyczcych prawa zwyczajowego uzaleniony by przede wszystkim od
wzajemnego usytuowania tych elementw. W pewnych okresach
pierwszy uwaany by za zasadniczy, drugi za za wtrny, w innych za
na odwrt. Zawsze jednak istniay powane trudnoci w okrelaniu
wymogw, jakie musiay spenia pewne fakty spoeczne, by sta si
rdem prawa. W odniesieniu do elementu wewntrznego"
przyjmowano, e to nard (rozumiany jako suweren polityczny) przez
swoj wyraon w domniemany sposb wol nadaje walor prawny
okrelonym zwyczajom bd te, i zwyczaj czerpie atrybuty prawnoci
bezporednio z ducha narodu, stanowic naturalny jego produkt. W
innych pogldach odwoywano si do woli lub przekonania
spoeczestwa (lub pewnych jego krgw). Przyjmowano rwnie, i
niektre normy s prawne ze wzgldu na sam charakter materii
(stosunkw spoecznych), jakich dotycz. Co do sposobw legitymizacji
zewntrznej" niektrych regu zachowania (zwyczajowych) odnoszono
si przede wszystkim do praktyki, przy czym owa praktyka - poza tym, e
bywaa rozmaicie rozumiana - musiaa spenia wiele wymogw
obiektywnych: musiaa by powszechna (cho oczywicie nie odnoszono
tego wymogu do ogu obywateli lub okrelonych rodowisk), rwnomierna (akty praktyki idce w okrelonym kierunku nie mogy by
rwnowaone aktami nakierowanymi odmiennie) i trwaa (okrelone
dziaania musz si powtarza przez duszy okres, przy czym nie
okrelano bliej ani dugoci tego okresu, ani wymaganej liczby aktw
praktyki, mona si byo spotka np. ze zrwnywaniem czasu uznania

zwyczaju za prawo z terminem zasiedzenia praw przeciwko Kocioowi 40 lat czy ze stwierdzeniem, e zwyczaj, aby mia moc obowizujc,
musi by zastosowany co najmniej trzy razy przez wszystkich lub
wikszo, a od jego pierwszego zastosowania musi upyn co najmniej
10 lat, w cigu ktrych nikt si zwyczajowi nie przeciwstawi). Niektrzy
przedstawiciele nauki wymagali nadto, by praktyka bya rozumna" czy
rozsdna".
Monopolistyczne ujmowanie roli pastwa w zakresie stanowienia prawa
nie dawao si pogodzi z tradycyjnymi koncepcjami prawa
zwyczajowego i efektem tego byo pojawienie si konstrukcji mocy
obowizujcej prawa zwyczajowego z przyzwolenia pastwa (wyranego
bd dorozumianego), a take teorii praktyki organw pastwa (motywy,
jakimi kieruj si organy pastwa, s obojtne -rozstrzygajce jest, e
dana norma jest stosowana).
Relacje zachodzce midzy normami prawa zwyczajowego (w szerokim
tego sowa znaczeniu) a normami prawa stanowionego mog by
trojakiego rodzaju. Przede wszystkim przepisy prawne mog pomija
zupenym milczeniem reguy prawnozwyczajowe, po drugie, mog
zakazywa przestrzegania tych regu i wreszcie, po trzecie, mog si do
nich odwoywa, traktujc je jako rdo prawa (w znaczeniu
formalnym).
Na temat roli zwyczaju i prawa zwyczajowego w procesie ksztatowania
si systemu prawa pozytywnego powstao wiele rnych koncepcji. W
wykadzie uznajemy, e o ile termin zwyczaj" oznacza okrelony typ
postpowania, majcy miejsce w odpowiednio dugim czasie, w
okrelonej grupie spoecznej, to zwyczaj prawny" oznacza bdzie
zwyczaj, ktrego przedmiotem jest posugiwanie si w okrelony sposb
instytucj lub zespoem instytucji prawnych danego systemu prawnego.
Termin za prawo zwyczajowe znaczy tyle co: zesp zwyczajowych
norm postpowania (tj. spoecznych regu zachowania, ktrych tre
uksztatowaa si w danej grupie spoecznej bez decydujcego udziau
pastwa, jako odzwierciedlenie faktu dugotrwaego powtarzania przez
podmioty wchodzce w skad tej grupy okrelonego typu zachowa; przy
czym reguy te s dostatecznie sprecyzowane i przestrzegane przez og
albo przez wikszo podmiotw z tej grupy spoecznej, a jedynym
uzasadnieniem ich obowizywania - deklarowanym przez podmioty
przestrzegajce - jest sama przez si tradycja postpowania od
niepamitnych czasw" w ten sposb, w danej grupie spoecznej),
uznanych przez pastwo w drodze wyranego aktu uznania (jednake
nie w procesie stanowienia prawa, a w procesie jego stosowania, np.
przez wydawanie orzecze, decyzji itp. przez kompetentne organy
dziaajce w imieniu pastwa), ktrych realizowanie zagroone jest
przez pastwo moliwoci uycia przymusu.
W wielu krajach normy prawa zwyczajowego uznane zostay w praktyce
ustrojowej za majce moc prawn - w sytuacji istnienia luk w prawie rwn ustawie. Nie mog one jednak zmienia lub uchyla postanowie
ustawowych. Przeciwnie - normy te mona wanie uchyla ustaw.
W nauce prawa konstytucyjnego spotyka si te inne pogldy dotyczce
roli prawa zwyczajowego. Francuski uczony Leon Duguit sformuowa
tez, e prawo pozytywne (stanowione) jest jedynie czci
obowizujcych regu zachowania. Oprcz niego istnieje jeszcze prawo
zwyczajowe, ktre zawiera reguy o takim samym znaczeniu, tylko
inaczej wyraone - nie w formie aktu prawnego. Nic wic nie stoi -

wedug niego - na przeszkodzie, by uzna, e normy prawa

zwyczajowego maj tak sam moc prawn, jak normy prawa
stanowionego, tzn. rang rwn konstytucji lub ustawie. W tym ujciu
dopuszczalne byoby nawet istnienie norm zwyczajowych sprzecznych z
postanowieniami konstytucyjnymi.
Pogldy tego typu s zdecydowanie odrzucane zarwno przez wikszo
przedstawicieli doktryny prawa konstytucyjnego, jak i w orzecznictwie
sdowym. Stoj one bowiem w sprzecznoci z normami wielu
konstytucji, ktre dokadnie okrelaj tryb ich zmiany i nie dopuszczaj
istnienia regu sprzecznych z ustanowionymi w ich tekcie.
Normy prawa zwyczajowego s rdem prawa konstytucyjnego, gdy
dotycz materii uregulowanych przez t ga prawa.

9. Prawo natury
Brak jest powszechnie przyjtej definicji prawa natury. W
pochodzcych z XVII czy XVIII w. definicjach rozumiano pod tym
pojciem wieczne, niezmienne, absolutne normy postpowania, ktre
mona wyprowadzi z niezmiennoci natury ludzkiej, czy te - jak
sdzili niektrzy - z woli boskiej. We wspczesnej literaturze prawniczej
uwaa si te pogldy za przestarzae. Wikszo autorw nie traktuje ju
prawa natury jako katalogu norm, jako swoistej, pierwotnej konstytucji.
Traktuje sieje raczej jako sposb mylenia, uzasadniania pewnych dziaa
lub wynikw wykadni prawa pozytywnego. Ujmowane w ten sposb
prawo natury nie jest niezmienne, lecz rozwija si wraz z rozwojem
spoeczestwa i jego kultury oraz wiadomoci prawnej. Poszczeglne
zasady prawnonaturalne uzyskuj w ten sposb stale aktualn tre.
Podczas omawiania zagadnie zwizanych z problematyk wadzy
ustrojodawczej (stanowienia konstytucji) stwierdzilimy, e na og
przyjmuje si, i jest ona niezalena i nie zwizana adnymi reguami.
Oznacza to cakowite przeciwstawienie (ktre empirycznie nigdy w
czystej postaci nie wystpuje) koncepcjom prawnonaturalnym. Oglny
schemat rozumowania w doktrynie prawa natury jest bowiem
nastpujcy: tworzenie prawa pozytywnego nie jest waciwie jego stanowieniem, aktem woli prawodawcy, lecz aktem poznania i wtrnego
deklarowania" zasad prawnonaturalnych; przy czym owo tworzenie
przepisw prawa pozytywnego moe by oparte na wiadomej dedukcji
treci norm prawa natury bd te odkrywa t tre w sposb zupenie
pozawiadomociowy - tzn. sam fakt tworzenia prawa pozytywnego jest
ju powielaniem powinnoci prawnonaturalnych (bezporedni
manifestacj zasad prawa natury przypisuje si zwaszcza aktom
spontanicznym, ksztatujcym prawo zwyczajowe).
Konsekwencj zaoe prawnonaturalnych jest zatem stwierdzenie, e nie
wszystkim aktom, podjtym w podobny sposb i wystpujcym pod
wspln nazw aktw prawnych", przyzna mona walor prawnoci", a
to z tego wzgldu, e jedne maj waciwo obowizywania", inne za
nie. Sama skuteczno tych aktw - wdraanych przymusem
pastwowym - nie decyduje o tym, by byy one (w wietle prawa natury)
prawem, by obowizyway. Prawo pozytywne bowiem nie moe narusza
regu prawa naturalnego. Konflikt midzy normami prawa pozytywnego i
naturalnego zwalnia obywatela od obowizku posuszestwa prawu

pozytywnemu. Te kategoryczne stwierdzenia s w dzisiejszych ujciach

prawa natury bardzo agodzone - dopuszcza si zmienno dyrektyw
szczegowych, okrelajcych zachowanie czowieka.
Bez wzgldu jednak na to, czy przyjmie si religijne uzasadnienia prawa
natury (pojmowanego jako konkretyzacja prawa wiecznego - lex
aeterna), czy te uzasadnienia laickie (naturalistyczne, antropologiczne
lub psychologiczne teorie prawa natury), a take bez wzgldu na
konsekwencje niezgodnoci normy prawa pozytywnego z powinnoci
materialn", rne w obu grupach doktryn (w pierwszej, moliwo
odmowy posuszestwa, a w drugiej, mono uznania prawa pozytywnego za niesprawiedliwe), skutkiem jest powstanie w ramach systemu
prawnego, a nawet poszczeglnych aktw prawnych, dwch odrbnych
grup norm. Tych rozumnych", rzeczywistych" wyraajcych
powinnoci prawnonaturalne oraz pozostaych. Efektem mogoby by
rozbicie jednoci systemu prawa. W sposb szczeglny problemy te
dotycz konstytucji jako aktu normatywnego o znaczeniu podstawowym.
Zauwaa si, e gdyby przyj, i ponad normami konstytucji znajduj
si jeszcze jakie inne normy (o ponadpozytywnym pochodzeniu), to
pojawioby si pytanie, komu powierzy kompetencj waciwego
odczytywania tych norm (a w konsekwencji badania zgodnoci z nimi
postanowie konstytucyjnych), a take jakie byyby skutki prawne w
razie ich sprzecznoci (m.in. w sferze suwerennoci narodu).
W niektrych konstytucjach odnajdujemy jednak postanowienia
nawizujce do zasad prawa natury. Przykadem moe by przepis art. l
konstytucji RFN z 1949 r., wprowadzajcy zasad nienaruszalnoci
godnoci osoby ludzkiej, w powizaniu z postanowieniami art. 79,
zakazujcymi zmiany tej zasady. W praktyce oznacza to zwizanie
ustawodawcy prawem natury, zwaszcza tymi jego nakazami, ktre
wyraone zostay w konstytucji. W nawizaniu do tego sdy
konstytucyjne niektrych pastw (np. RFN, Szwajcaria), dokonujc
wykadni norm konstytucyjnych, zwracaj uwag na odpowiednie zasady
prawnonaturalne i zgodnie z nimi interpretuj postanowienia konstytucji.
Nie jest to jednak w adnym wypadku nadanie im mocy nadrzdnej
wobec konstytucji.

10. Prawo religijne

Ten rodzaj wiadomoci spoecznej, za jaki uznajemy religi, wystpuje
przewanie w formie zinstytucjonalizowanej. Wyznawcy poszczeglnych
religii cz si najczciej w zwizki, ktre suy maj celom
kultowym. Owe zwizki wyznaniowe dysponuj z zasady wasnymi
systemami normatywnymi. Z naszego punktu widzenia wane s relacje,
jakie mog wystpowa midzy normami prawa (konstytucyjnego) a
normami religijnymi. Z wyrnianych w doktrynie trzech modeli
stosunkw midzy pastwem i zwizkami wyznaniowymi, jak cakowite
podporzdkowanie organizacji religijnych pastwu (a do wykluczenia
legalnego istnienia tych zwizkw), instytucjonalny rozdzia pastwa i
zwizkw wyznaniowych oraz podporzdkowanie pastwa organizacjom
wyznaniowym, szczeglnie interesujcy jest model ostatni.
W redniowieczu dominoway modele pierwszy i ostatni. Systemy
prawne feudalizmu pozostaway w cisym zwizku z systemami
wyznaniowymi. Czstokro zachodzio inkorporowanie prawa

wyznaniowego przez pastwowy system prawny lub podporzdkowanie

norm pastwowych systemom normatywnym organizacji wyznaniowych
- normy religijne byway sankcjonowane na rwni z normami
stanowionymi przez pastwo.
W prawie europejskim, ju w wiekach rednich, nastpowao
przedmiotowe wyodrbnianie si prawa pastwowego. Skutkiem
rewolucji buruazyjnych, a take procesu laicyzacji i przede wszystkim
desakralizacji pastwa i prawa, uksztatowa si model rozdziau pastwa
i religii.
Niektre systemy prawne uksztatoway si jednak jako cz skadowa
systemw religijnych i take obecnie pozostaj w cisym zwizku
strukturalnym z normatywnymi systemami wyznaniowymi.
Prawo religijne jest czci obowizujcego systemu prawnego w
pastwach islamskich. Chodzi tu o tzw. szari - tzn. normy
wyprowadzane z Koranu. Szaria reguluje stosunki midzy jednostk a
Allahem, midzy ludmi oraz midzy jednostk a pastwem. Jest ona
uwaana za wyraz woli Allaha; prawny instrument, za pomoc ktrego
kieruje on spoeczestwem. rdem prawa islamskiego jest take
religijna tradycja (sunna), zgodna opinia teologw (idma) oraz
stosowanie analogii (hijas). Normy szarii naley uzna za rdo prawa
konstytucyjnego tych pastw, jeeli dotycz materii regulowanych przez
t ga prawa.
Poza krajami islamskimi prawo religijne nie odgrywa znaczcej roli w
yciu wspczesnych pastw. Jednak zdarzaj si wyjtki, np. Watykan,
w ktrym obowizuj normy prawa kanonicznego.
Wyrane odniesienia religijne widoczne s take np. w Deklaracji o
utworzeniu pastwa Izrael" (1948 r.), gdzie stwierdza si wprost, e
pastwo izraelskie opiera si na zasadach wolnoci, sprawiedliwoci i
pokoju, pojmowanych zgodnie z naukami prorokw Izraela. I cho
deklaracji tej nie przyznaje si charakteru konstytucji czy ustawy
konstytucyjnej, to w orzecznictwie Sdu Najwyszego wyranie
stwierdzono, e jej prawne znaczenie polega na wykadaniu ustaw pozostajcych z ni w zgodzie.

11. Orzecznictwo sdowe, wykadnia prawa i

oglne zasady prawa
Sprawa prawotwrczej dziaalnoci sdw wyglda rnie w zalenoci
od rodzaju systemu prawnego, od panujcych doktryn politycznoustrojowych itp.
Zawsze jest jednak konieczne istnienie dwch elementw. Z jednej
strony, obowizujcego prawa jako czynnika obiektywnego, istniejcego
niezalenie od podmiotw stosujcych prawo, z drugiej za sdu
(sdziego) stosujcego to prawo. Niesporne jest, i w pewnym sensie
sdy zawsze tworz prawo, jednake rozumie si to tylko tak, e sdy
ksztatuj indywidualny stosunek prawny midzy stronami. Nie o takie
wszak prawotwrstwo chodzi. Mwic o prawotwrstwie sdw, mamy
zazwyczaj na myli tworzenie takich norm oglnych, ktre nie
wypywajc z przepisw ustawy funkcjonuj tak, jak gdyby miay za
sob autorytet ustawy. Musz wic mie te wszystkie zasadnicze cechy,

ktre przypisuje si normom typu ustawowego. Chodzi tu o typowo",

normalno" zjawisk regulowanych ustaw, jak i o wic si z tym
cech powtarzalnoci. Prawotwrstwo" sdw bdzie w tym ukadzie
polegao - najoglniej rzecz ujmujc - na pewnej niezalenoci sdu
(sdziego) od obowizujcego prawa, tj. na moliwoci stwarzania przez
sd regu postpowania niezalenie od obowizujcego prawa. A zatem
prawotwrcze" uprawnienia sdw, w takim systemie prawnym, w
ktrym trzon obowizujcego prawa stanowi ustawodawstwo,
polegaj na uprawnieniu do uchylania, uzupeniania lub zmiany
treci ustawodawstwa.
Donios rol samoistnego rda prawa (w ujciu normodawczym)
odgrywa orzecznictwo zazwyczaj w pastwach nie przejawiajcych
ywszej dziaalnoci prawotwrczej w sensie stanowienia norm
generalnych i abstrakcyjnych (system common law). Zwyczaje i inne
reguy pozaprawne uzyskuj tam walor prawny drog praktyki
stosowania si organw pastwa (w tym sdw) do owych regu, np.
odsyaj do nich, powouj si na nie w orzeczeniach itp. W systemie
prawa kontynentalnego (cilej: zamknitego systemu rde prawa, tj.
systemu prawa ustawowego), pozostajcego pod tym wzgldem pod
bardzo silnym wpywem doktryny francuskiej, przewaa opinia, e sdy
nie maj uprawnienia do tworzenia prawa, lecz jedynie do stosowania
prawa - sdzia nie rozstrzyga de legibus, lecz secundum legem".
Modelowe" wyczenie czy ograniczenie roli praktyki orzecznictwa (a
take zwyczajw i innych regu pozaprawnych) z katalogu norm
prawnych nie jest na gruncie systemu prawa ustawowego jedynie spraw
wygody czy konwencji terminologicznej. Brak prawotwrczych"
uprawnie sdw uzasadniany jest rnymi wzgldami. Motyw
najwczeniej i najczciej si pojawiajcy to konsekwencje wynikajce z
teorii podziau wadz, zgodnie z ktrymi tworzenie prawa to wyczne
uprawnienie wadzy ustawodawczej. Niedopuszczalno
prawotwrczych" uprawnie sdownictwa wyprowadza si niekiedy
take ze sformuowania konstytucji, i sdziowie podlegaj ustawie.
Niedopuszczalno ta ma rwnie swoje uzasadnienie w ideologii prawa
ustawowego. Istotne jest bowiem to, e normy prawne (generalne i
abstrakcyjne) stanowione s nie dla poszczeglnych osb, lecz
jednakowo dla wszystkich podmiotw, majcych pewne wsplne,
okrelone rodzajowo cechy (postulat rwnoci wobec prawa"). Trafny
jest wic w tym wypadku pogld, bronicy koncepcji prawa
stanowionego i umownego - jako zbioru norm generalnych i
abstrakcyjnych - gdy negacja oglnoci prawa moe by
wykorzystywana do legitymizowania bezprawnych aktw wadzy
pastwowej".
Mimo przedstawionych oglnych zaoe dotyczcych roli sdu w
tworzeniu prawa trudno jednak przej do porzdku dziennego nad tym,
e i w przypadku systemu prawa stanowionego sdy, a sdy najwysze w
szczeglnoci, ksztatuj prawo, s wic w tym sensie czynnikiem
prawotwrczym. Wynika to ze szczeglnych cech ustawodawstwa, m.in.
z faktu, i adne ustawodawstwo nie jest zupene, gdy nie moe - wobec
dynamiki przemian przedmiotu normowania, tzn. stosunkw spoecznych
- obj swym zakresem caoci tych stosunkw. Cech szczegln
wspczesnego ustawodawstwa jest jego elastyczno i raczej oglne
formuowanie przepisw. W nastpstwie tego sdzia nie jest tylko
ustami prawa", tj. mechanicznym narzdziem stosowania prawa, lecz w

procesie stosowania prawa ma du swobod, gdy do niego naley

konkretyzacja abstrakcyjnie sformuowanej hipotezy i dyspozycji
ustawowej normy prawnej; konkretyzacja, ktra moe by rna i
zmienna. Obowizujce ustawodawstwo, jak ju stwierdzono, nie moe
mie charakteru zupenego, std jego liczne luki, ktre musz by
wypeniane w procesie jego stosowania. Jest to konsekwencja zasady, e
sd nie moe uchyli si od rozstrzygnicia sprawy z powodu braku
odpowiedniego przepisu. Luki te s wypeniane przez sd formalnie przy
uyciu jednej z metod wykadni prawa (stosowanie analogii ex leg lub
ex iure); w rzeczywistoci jednak przez stworzenie nowej reguy
postpowania, nie okrelonej w ustawodawstwie. Szczeglnie jest to
widoczne przy korzystaniu z analogii ex iure. Wszystko to daje podstaw
do stwierdzenia, e sdy rozwijaj prawo, ksztatujc je w sposb
twrczy, przy czym szczegln rol odgrywaj - z racji ich usytuowania
w systemie sdowym, ich autorytetu i wynikajcych std moliwoci
wpywania na ujednolicanie procesu stosowania i wykadni prawa w skali
caego pastwa - sdy najwysze.
Podsumowujc ten fragment rozwaa naley stwierdzi, e w systemie
prawa ustawowego, sdzia - korzystajc z konstytucyjnie
gwarantowanej niezawisoci - powoany jest do orzekania o prawie w
imieniu pastwa. Orzekajc za o prawie", nie stoi jednak ponad
prawem, podlega bowiem ustawie. Innymi sowy - sdzia orzeka o prawie
(stosownie do zakresu kognicji), stosujc prawo. Niemniej jednak
orzecznicza dziaalno sdziego ma charakter twrczy. Podejmujc
rozstrzygnicie w okrelonej sprawie, sdzia w istocie spenia kilka funkcji: a) sytuacyjnie" dopasowuje obowizujce prawo; b) przez
odpowiedni interpretacj prawa, majc na wzgldzie zasad jednoci
prawa, harmonizuje i integruje reguy prawa; c) w zwizku z
nienadaniem prawa za przemianami ycia spoecznego rozwija i
uzupenia obowizujce prawo przez wypenianie w nim luk. Jest to o
tyle moliwe (i konieczne), e porzdek prawny zwykle zmusza do
poszukiwania odpowiedzi przez analiz norm i rekonstruowanie ich na
podstawie hierarchii wartoci aprobowanych przez ustawodawc szczeglnie w wypadku wystpowania norm uznaniowych, klauzul
generalnych czy poj niedookrelonych. I na tym wanie polega
prawotwrcza" rola sdw w pastwie prawnym.
W niektrych pastwach jednemu z naczelnych organw pastwowych
powierza si kompetencj dokonywania powszechnie obowizujcej
wykadni ustaw, np. Trybunaowi Konstytucyjnemu w Polsce po
nowelizacji konstytucji z 7 kwietnia 1989 r. Wykadnia prawa (sensu
largo) obejmuje zinterpretowanie" wyrae zawartych w tekstach
prawnych przez przypisanie znaczenia okrelonym zespoom
przedmiotw, symboli czy znakw. Wykadnia sensu stricte polega na
usuwaniu wtpliwoci co do waciwego znaczenia tekstu prawnego. By
usun te wtpliwoci, interpretator posuguje si pewnymi rodkami do
ustalenia znaczenia, ktrego szuka. Przy ustalaniu powszechnie
obowizujcej wykadni ustaw TK kieruje si wypracowanymi w
doktrynie i praktyce sdowej reguami interpretacyjnymi, obejmujcymi
wszystkie stosowane sposoby wykadni (jzykow, logiczn, systemow,
funkcjonaln, historyczn), nie wyczajc wykadni z analogia legis i
analogia iuris w wypadku zaistnienia luk w ustawie, dotyczcych
nieunormowanych stanw faktycznych podobnych do sytuacji prawnie
uregulowanych, nadajcych si do wypenienia w drodze tej wykadni

bez wkraczania w kompetencje ustawodawcy do tworzenia prawa. Majc

jednak na wzgldzie fakt, i wykadnia ta jest dokonywana in abstracto,
tzn. podejmowane przez trybuna rozstrzygnicia wtpliwoci
interpretacyjnych nie s formuowane na tle konkretnej rozpoznawanej
sprawy, a take powszechno jej obowizywania, naley uzna j za
rdo prawa, gdy nie ulega wtpliwoci, e w przypadku wypeniania
luk w prawie czy w przypadku zastosowania wykadni celowociowej,
efektem bdzie niechybnie jaka nowo normatywna.
Biorc pod uwag podmiotowy punkt widzenia, ustalana przez TK
powszechnie obowizujca wykadnia ustaw wie bezporednio kady
organ, ktry stosuje prawo, w tym rwnie sdy, a take sam trybuna.
Wykadnia ta zatem z natury rzeczy petryfikuje poddane jej przepisy,
kadc kres normalnemu rozwojowi praktyki stosowania przepisw przez
powoane do tego organy. W konsekwencji -po pewnym czasie przepisy,
ktre raz zostay poddane takiej wykadni, przestan (na skutek
postpujcej zmiany stosunkw spoecznych) spenia w sposb waciwy swoj rol.
Nota bene prawo polskie charakteryzuje si jednym z najbardziej
rozbudowanych w Europie systemw wykadni sdowej o mocy
wicej. Wystarczy stwierdzi, e w innych europejskich porzdkach
prawnych nie spotyka si instytucji bdcej odpowiednikiem pyta
prawnych kierowanych przez sdy niszych instancji do Sdu
Najwyszego ani te instytucji bdcej odpowiednikiem uchwa SN, tzw.
zasad prawnych.
Wziwszy pod uwag charakter tego opracowania, naleaoby pomin
rozwaania nad zasadami prawa" pojmowanymi opisowo (np. jako
nazwy typw rozwiza instytucjonalnych), a zwrci baczniejsz uwag
na zasady prawa" pojmowane dyrektywnie (tj. jako normy postpowania
uznawane za obowizujce - co w wikszym stopniu moe zainteresowa
praktyk prawnicz). W zwizku z tym pojawia si problem odrnienia
takich zasad", ktre maj charakter jedynie dezyderatw co do tego,
jakie powinno by prawo, od zasad", ktre uwaa naley za dyrektywy
obowizujce w danym systemie prawnym.
Przekonanie o koniecznoci odrnienia zasadniczych linii czy zaoe
od pozostaych norm systemu prawnego, majcych znaczenie w pewnym
sensie suebne, jest od dawna podstaw wielu urzdze i teorii
prawnych. Owe wielkie linie" rozumie si bd jako zasady majce
charakter regu postpowania obowizujcych w systemie prawnym, bd
te jako zasady-postulaty co do tego, jakie prawo by powinno.
Rozrnienie zasad systemu prawa" od postulatw systemu prawa"
zostao wic raczej powszechnie zaakceptowane w doktrynie. Te
pierwsze s zasadami systemu prawa w cisym tego sowa znaczeniu;
maj one w istocie charakter norm wyinterpretowanych z tekstu
prawnego. Ich nadrzdno (zasadniczo") moe mie rda formalne,
gdy s konsekwencj odpowiednich przepisw konstytucyjnych, lub
konstrukcyjne, gdy norma prawna -rwnorzdna w stosunku do innych okazuje si by, ze wzgldu na swoj tre, racj" dla caej grupy innych
norm, oparciem dla nich, bez ktrego nie mog oni peni przypisanej im
prawnie roli. Postulaty systemu prawa stanowi za reguy o bardzo
rnorodnym charakterze i dlatego scharakteryzowa mona je tylko
negatywnie - s to reguy, ktrym przypisuje si charakter oglnych
zasad prawa", a ktre zasadami systemu prawa nie s, gdy nie s to ani
normy prawa pozytywnego, ani te konsekwencje logiczne tych norm.

Naley jednak przyj moc obowizujc niektrych takich zasad ze

wzgldu na powszechn praktyk i na ich uznanie ze strony doktryny.
Decydujce jest dla uznania takiej dyrektywy za zasad (np. procesow)
na gruncie okrelonego systemu, aby obowizujce przepisy nie
zawieray jej zaprzeczenia.
Odwoywanie si do uzasadnie moralnych moe nawizywa do ocen i
norm moralnych charakterystycznych dla danej formacji i rodowiska
kulturowego, czy to do ocen i norm moralnych wizanych nie tylko z
jedn formacj. Do zasad tego drugiego rodzaju naley wanie m.in.
zasada goszca, e z niegodnego postpowania w obrocie prawnym nie
mona uzyskiwa korzyci.
Przykadem zasady majcej przede wszystkim uzasadnienie
prakseologiczne, to znaczy uzasadnienie w teorii efektywnego dziaania
w deniu do przyjmowanych celw, moe by zasada wyraajca si
paremi ignorantia iuris non exculpat, a wic goszca, e nieznajomo
prawa nie uchyla odpowiedzialnoci za jego naruszenie. Zasada" ta jest
dopenieniem redakcyjnym norm nakazujcych wymierzenie sankcji za
przekroczenie prawa w tym mianowicie sensie, i stanowi rozstrzygnicie
nasuwajcych si wtpliwoci co do sankcjonowania za nieuwiadamiane naruszenie prawa. Z innej strony, zasada ta moe by
rozumiana jako poredni nakaz zapoznawania si z treci
obowizujcych norm, skierowany do wszelkiego rodzaju adresatw
norm prawnych.
W literaturze prawniczej posugiwanie si terminem zasada" ma
czstokro charakter nader przypadkowy. Na przykad uywa si czasem
okrele: zasada iuris soli, iuris sanguinis, zasada locus regit actus itd.
Czste okrelanie tego rodzaju zasad" odpowiedni paremi acisk
tumaczy si tym, e odpowiednie reguy kolizyjne, zawarte w
wewntrznym prawie jakiego kraju, musz by ze wzgldw
praktycznych w jakim przynajmniej stopniu skorelowane z zasadami"
przyjmowanymi w innych systemach prawnych.
W prawie midzynarodowym publicznym termin oglne zasady prawa"
(lub te oglne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane") jest
terminem jzyka prawnego traktatw. Wystpuje te np. w Statucie
Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. W prawie wewntrznym
zasada" okrela niekiedy jaki stan rzeczy, ktry dopiero zamierza si
osign, a z tego wyprowadza si dyrektywy majce charakter
instrumentalny, ktre wskazuj postpowanie zmierzajce do
zrealizowania zakadanego stanu rzeczy. Podobnie te i w prawie midzynarodowym wymienia si czasem zasady okrelajce jedynie cele, a
dopiero wtrnie - ze wzgldu na wyznaczenie takiego programu
politycznego - okrela si dyrektywy postpowania. Zwrot uznane przez
narody cywilizowane" moe te przybiera interpretacj
prawnonaturaln, wskazujc na tak czy inaczej rozumian konieczno"
danej zasady w systemie norm prawa. Spord zasad", ktre mona
byoby traktowa jako zasady przejmowane z systemw prawa wewntrznego, naleaoby wskaza przede wszystkim niektre zasady typu
proceduralnego (np. ne bis in idem) oraz zasady dotyczce niektrych
technicznych elementw rozwinitej koncepcji rde prawa, a wic
niektrych regu interpretacyjnych czy kolizyjnych (np. lex posterior
derogat legi priori).
Na zakoczenie rozway naley rol zasad prawa wrd norm
tworzcych system prawny. Tam, gdzie przyjmuje si, e przepisy

skodyfikowanego prawa wyczerpujco normuj dan dziedzin ludzkich

zachowa (uznanych za wymagajce unormowania), wyrnianie zasad
prawa" w ujciu dyrektywalnym ma przede wszystkim charakter zabiegu
uatwiajcego usystematyzowanie norm danej czci systemu prawnego.
Co si za tyczy stosowania prawa skodyfikowanego, to odwoywanie si
do zasad prawa" dostarcza przesanek cennych do posugiwania si
odpowiednimi reguami interpretacyjnymi lub inferencyjnymi.

Rozdzia II

Status jednostki w pastwie

IV. Podstawowe prawa i wolnoci jednostki
l. Pojcie podstawowych praw i wolnoci
jednostki
Dla okrelenia statusu jednostki w pastwie istotne znaczenie ma ustalenie
przysugujcych jej praw i naoonych na ni obowizkw. Stosowana w naukach
prawnych terminologia, dotyczca praw jednostki, jest bardzo rozwinita. Towarzyszy
temu czsto rne rozumienie przez poszczeglnych autorw tych samych nazw albo
zjawisko odwrotne - nadawanie zasadniczo odmiennym pojciom tej samej lub bardzo
zblionej treci. Rwnie zrnicowane s terminy uywane w aktach prawnych. Szersze
omwienie tego zagadnienia przekroczyoby ramy tego skryptu. Z koniecznoci wic
ograniczymy si do przedstawienia tylko najczciej wystpujcych okrele i ich
definicji.
l. Prawa czowieka
Zwykle pod tym pojciem rozumie si prawo pierwotne w stosunku do pastwa,
przysugujce kademu czowiekowi bez wzgldu na jego przynaleno
pastwow czy pozycj w spoeczestwie. Taki sens tego pojcia wyprowadzi mona
z wielu aktw prawnych. Przykadem moe by francuska Deklaracja Praw Czowieka i
Obywatela z 1789 r., w ktrej mwi si o naturalnych, niezbywalnych, witych
prawach czowieka".
Rzadko terminowi temu nadawane jest nieco inne znaczenie. Nieliczni autorzy
uwaaj, e odnosi si ono tylko do tych praw jednostki, zagwarantowanych w
konstytucji, ktre przysuguj take osobom nie majcym obywatelstwa danego
pastwa.
2. Prawa obywatelskie
Najczciej pod pojciem tym rozumie si uprawnienia obywatela danego
pastwa, wynikajce z prawa w znaczeniu przedmiotowym i suce do ochrony
interesw tego obywatela. W razie sporu z organem pastwowym obywatel powinien
poda podstaw prawn, na ktrej opiera swoje uprawnienie.
Naley przy tym zaznaczy, e w przypadku praw obywatelskich obywatel ma
swobodny wybr co do tego, czy skorzysta z przysugujcego mu uprawnienia, czy te
nie.
Niektrzy autorzy nadaj pojciu praw obywatelskich inn tre i uwaaj, e chodzi
tu tylko o cz praw przyznanych obywatelowi, upowaniajcych go do oddziaywania
na pastwo, do wsptworzenia jego woli. Odrniaj t kategori praw jednostki od
tzw. praw wolnociowych, ktrych celem jest - ich zdaniem -ochrona praw jednostki
przed ingerencjami ze strony pastwa.
3. Wolnoci obywatelskie

Nie wynikaj one z prawa w znaczeniu przedmiotowym, ale prawo to jedynie

okrela ich granice. Obywatel moe korzysta z wolnoci (lub nie) i postpowa w
rny sposb, byleby tylko przestrzega prawnie ustalonych granic. W razie jego
sporu z organem pastwowym, to organ pastwa musi poda podstaw prawn
ograniczenia wolnoci. W przeciwnym razie obowizuje zasada in dubio pro libertate.
Naley zauway, i pewne uprawnienia obywateli mog by regulowane tylko
jako prawa obywatelskie (np. prawo wyborcze), w innych przypadkach oczywista jest
forma ich regulacji jako wolnoci obywatelskich (np. wolno sumienia). Niemniej
jednak granice obu poj nie s ostre i w niektrych wypadkach mona si zastanawia
nad wyborem jednej z dwch form normowania. Egzemplifikacj tego moe by prawo
do zrzeszania si.
Na marginesie mona doda, e nieliczni autorzy zamiast nazwy wolnoci
obywatelskie" uywaj terminu prawa osobiste obywateli". Czciej natomiast mona
spotka jeszcze inne okrelenie - wolnoci osobiste. Z reguy uwaa si, i przysuguj
one wszystkim jednostkom, bez wzgldu na ich przynaleno pastwow.
4. Prawa podstawowe
W tekstach poszczeglnych konstytucji do okrelenia praw jednostki uywa si
rnych terminw. Jako przykad wymieni mona: prawa podstawowe" (tytu
rozdziau I Ustawy Zasadniczej RFN z 1949 r.), podstawowe prawa i obowizki
obywateli" (tytu rozdziau VIII konstytucji polskiej z 1952 r.), konstytucyjne prawa
obywateli" (art. 5 i art. 113 ust. l pkt c konstytucji szwajcarskiej z 1874 r.), prawa
konstytucyjnie gwarantowane" (art. 144 ust. l konstytucji austriackiej z 1920 r., w ujciu
z 1929 r.). W niektrych konstytucjach regulacje dotyczce podstawowych praw
jednostki s wyodrbnione w specjalnym rozdziale lub rozdziaach (np. konstytucja
polska, niemiecka ustawa zasadnicza), w innych za postanowienia odnoszce si do
tych praw umieszczone s w rnych miejscach konstytucji (np. konstytucja
szwajcarska) lub nawet w uzupeniajcych j ustawach konstytucyjnych (np. w Austrii).
Naley przy tym zaznaczy, e take w sytuacji, gdy podstawowym prawom jednostki
powicony jest specjalny rozdzia konstytucji, postanowienia ich dotyczce wystpuj i
w innych jej czciach. Z reguy prawa pozakatalogowe (tj. wystpujce w tekcie
konstytucji poza specjalnym rozdziaem im powiconym) zalicza si te do praw
podstawowych. Wyjtek stanowi regulacje zawarte w Ustawie Zasadniczej RFN,
wyranie ograniczajce krg praw podstawowych do uprawnie jednostki
zamieszczonych w wyodrbnionym rozdziale pierwszym. W niemieckiej doktrynie
prawa konstytucyjnego uwaa si powszechnie, e postanowienia dotyczce praw
jednostki, znajdujce si poza tym rozdziaem, nie maj charakteru praw podstawowych,
a jedynie praw podobnych do podstawowych".
We wszystkich przypadkach, gdy mowa o prawach podstawowych, chodzi o
prawa zagwarantowane w konstytucji danego pastwa, przy czym cz z nich
przysuguje tylko obywatelom tego pastwa, a cz wszystkim osobom znajdujcym
si na obszarze jego jurysdykcji. Std te uywanie terminu podstawowe prawa
obywatelskie" mogoby by mylce i ogranicza jego zakres tylko do praw przyznanych
konstytucyjnie obywatelom. Lepsze jest wic szersze pojcie praw podstawowych".
Jego zakres podmiotowy zostanie dalej obszerniej omwiony.
Ze sformuowa uywanych przez wikszo konstytucji wynika
niedwuznacznie, i pod pojciem praw podstawowych rozumiej one jedynie prawa i
wolnoci wyraone expressis verbis w swoim tekcie. Odrniaj je w ten sposb od
innych uprawnie przysugujcych jednostce. Dlatego te przyjcie, zgodnie z intencj
ustrojodawcy, kryterium formalnego wydaje si jedynie logicznym rozwizaniem dla
okrelenia zakresu praw podstawowych. Ich katalog zawarty w konstytucji stanowi
odzwierciedlenie pewnego wzoru, obrazu jednostki i pewnej koncepcji stosunkw
midzy pastwem a jednostk (grupami spoecznymi). Spotka jednak mona prby
konstruowania pojcia praw podstawowych na podstawie kryterium materialnego.
Wwczas objte miayby by nim te prawa i wolnoci, ktre -jak pisze Feliks
Siemieski - maj najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia interesw obywateli i
pastwa, bez wzgldu na to, czy zostay zamieszczone w konstytucji, czy nie".
Niektrzy za uwaaj, i chodzi tu o prawa i wolnoci, ktre s podstawowe w tym
sensie, e mona z nich wyprowadzi inne. Oba stanowiska otwieraj jednak szerokie
pole subiektywnym ocenom interpretatorw prawa i przy ich uwzgldnieniu otrzyma
mona rne katalogi podstawowych praw i wolnoci, w zalenoci od tego, co uzna si
za majce znaczenie podstawowe" albo jak ustali si relacj midzy poszczeglnymi
prawami jednostki.

W doktrynie prawa konstytucyjnego wielu krajw (np. Wochy, Hiszpania,

RFN, Szwajcaria) przyznaje si prawom podstawowym dwojaki charakter. Z jednej
strony, s one obiektywnymi zasadami caego systemu prawa i ustroju pastwowego, a z
drugiej - prawami podmiotowymi jednostki. Jako zasady obiektywne su one
ksztatowaniu ustroju politycznego i ekonomicznego oraz poszczeglnych jego
instytucji. Ograniczaj zakres kierowania przez pastwo procesami spoecznymi i
speniaj zarazem funkcj gwarancji istniejcego systemu spoecznego. Okrelaj
rwnie pozytywnie gwne kierunki dziaalnoci pastwa i jego organw. Odgrywaj
tym samym du rol nie tylko w zapewnieniu pewnej sfery swobody jednostce, ale te i
w funkcjonowaniu pastwa jako wsplnoty jednostek. Ich charakter jako praw
podmiotowych przejawia si w tym, e kada jednostka traktowana jest jako podmiot
przysugujcego jej zespou praw. Ona sama decyduje o korzystaniu z nich i moe
powoa si na nie wobec organw pastwowych. Prawa podstawowe daj jej tym
samym moliwo ochrony okrelonej prawem sfery wolnoci.
Pojcie praw podstawowych wystpuje rwnie w niektrych aktach prawa
midzynarodowego (np. art. l europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i
Podstawowych Wolnoci (EKPCz), art. 5 pkt. 2 obu Midzynarodowych Paktw Praw
Czowieka).
W przypadku prawa midzynarodowego uznanie jakiego prawa za podstawowe nie pociga za sob konsekwencji porwnywalnych z prawem wewntrznym i nie
prowadzi do traktowania praw podstawowych w sposb szczeglny - tzn. do nadawania
im nadrzdnego znaczenia. Wynika to choby z tego, e w prawie midzynarodowym
nie ma hierarchii aktw prawnych takiej jak w prawie wewntrznym. Niemniej jednak i
tu mona wskaza pewne akty o szczeglnym znaczeniu (np. dla regionalnego
europejskiego systemu ochrony praw jednostki - EKPCz) i na podstawie tego
konstruowa kryterium formalne.
Kryteria materialne w prawie midzynarodowym zwizane s z punktem odniesienia determinowanym przez przyjcie pewnej koncepcji praw czowieka. W tym
ujciu, jak pisa uczony austriacki F. Ermacora, prawa podstawowe stanowi zesp
pogldw politycznych, norm prawnych i decyzji oraz rozstrzygni prawnych,
orientujcych si na okrelony historycznie wzr, obraz czowieka, a ich celem jest
ograniczanie wadzy pastwowej albo spoeczestwa i wytyczanie wadzy pastwowej
lub spoeczestwu zada do realizacji oraz ksztatowanie stosunkw midzy 'pastwem i
czowiekiem oraz grupami ludzi, a take midzy pastwem i spoeczestwem". W
prawie midzynarodowym kryterium materialne nawizuje czsto do koncepcji praw
naturalnych, traktujc prawa podstawowe jako prawa istniejce ponad prawem
pozytywnym, jako lex in corde scripta, zawierajce zasady o najwyszej wartoci. S to
wic nie tylko prawa zawarte w aktach prawa midzynarodowego, ale te i w prawie
zwyczajowym, a nawet prawa powszechnie akceptowane w nauce prawa
midzynarodowego.
5. Prawa konstytucyjne
S to prawa jednostki okrelone w konstytucji.
Jak ju zaznaczylimy przy okazji omawiania praw podstawowych, czsto utosamia
si ich pojcie i pojcie praw konstytucyjnych. Mona take Spotka stanowiska
odmienne, zwaszcza wtedy gdy prawa podstawowe wyodrbnia si na podstawie
kryterium materialnego. Wwczas mog istnie prawa podstawowe poza konstytucj i
odwrotnie - nie wszystkie prawa przyznane jednostce w konstytucji bd miay walor
praw podstawowych.
Naley take zaznaczy, e w niektrych krajach umieszczenie danego prawa w
konstytucji pociga za sob okrelone nastpstwa. Tytuem przykadu mona wskaza
Szwajcari, gdzie naruszenie praw konstytucyjnych upowania do wystpienia ze skarg
konstytucyjn.

2. Waniejsze klasyfikacje praw jednostki

W nauce prawa konstytucyjnego dokonuje si ronych klasyfikacji praw jednostki. Nie mog one by przy tym swoist sztuk dla sztuki, ale powinny mie
charakter pomocniczy i suy ustalaniu treci, wykadni norm prawnych dotyczcych
praw jednostki.

Ze wzgldu na rnorodno i wielo typologii praw jednostki ograniczymy

si tylko do przedstawienia klasyfikacji najczciej wystpujcych i majcych przez to
stosunkowo najwiksze znaczenie. Naley przy tym podkreli, e nie ma jednej,
powszechnie przyjtej klasyfikacji.
l. Prawa czowieka i prawa obywatela
Ten podzia praw jednostki oparty jest na do czytelnych kryteriach. Scharakteryzowany ju zosta przy okazji omawiania znaczenia obu terminw.
2. Prawa i wolnoci
Klasyfikacja ta, uwzgldniajca swoist dychotomi, zostaa ju przedstawiona
podczas odrnienia praw od wolnoci w rozwaaniach powiconych terminologii
praw podstawowych. Powtarzanie tych treci nie jest konieczne.
3. Prawa obywatelskie, polityczne, gospodarcze, spoeczne i kulturalne
Ta klasyfikacja przedmiotowa oparta jest m.in. na Midzynarodowych Paktach
Praw Czowieka.
a) prawa obywatelskie - dotycz egzystencji czowieka w aspekcie fizycznym,
psychicznym i prawnym; zapewniaj mu warunki wszechstronnego rozwoju wolnego od
wszelkiej bezprawnej ingerencji zewntrznej; chroni dobra i interesy indywidualne;
okrelane s nieraz mianem praw i wolnoci osobistych;
b) prawa polityczne - gwarantuj czowiekowi moliwo aktywnego udziau w
rzdzeniu pastwem, w ksztatowaniu jego polityki; zapewniaj jednostkom
wspdziaanie w wypenianiu ich funkcji pastwowych;
c) prawa gospodarcze - dotycz bezporednio ekonomicznej egzystencji jednostki;
d) prawa spoeczne - maj na celu zapewnienie waciwych socjalnych,
spoecznych warunkw rozwoju jednostki;
e) prawa kulturalne - zapewniaj zaspokojenie kulturalnych potrzeb czowieka,
stwarzajc warunki dla jego duchowego rozwoju.
W literaturze prawniczej spotka mona gosy przemawiajce za traktowaniem
trzech ostatnich grup praw jako jednej kategorii. Motywuje si to wzajemnymi
powizaniami midzy tymi prawami. Przyczyniaj si one do tego, e dopiero prawa
nalece cznie do trzech grup tworz ekonomiczne, socjalne i kulturalne warunki
egzystencji czowieka.
4. Prawa klasyczne i prawa socjalne
Klasyfikacja ta przyjta jest w licznych pracach dotyczcych praw jednostki w
wielu rozwinitych krajach demokratycznych.
a) prawa klasyczne - su ochronie sfery wolnoci jednostki przed ingerencjami ze strony pastwa; sformuowane s z reguy w konstytucji w formie indywidualnego uprawnienia bd poprzez wskazanie granic wolnoci jednostki; dziaaj
bezporednio - tzn. wystarczy ich zagwarantowanie w konstytucji, a ustawy nie musz
ju ich definiowa w sposb pozytywny;
b) prawa socjalne - su ochronie odpowiednich ekonomicznych i duchowych warunkw ycia jednostki; nie maj z reguy formy indywidualnego uprawnienia;
regulowane s z reguy w konstytucji jedynie jako cele dziaalnoci pastwa albo w
ogle nie wystpuj w konstytucji i regulowane s w ustawach zwykych.

3. Geneza praw podstawowych

Ju w staroytnoci dostrzegano, e czowiek powinien mie pewne prawa.
Rozumiano je jednak bardziej jako postulaty filozoficzne, religijne czy polityczne. Jako
przykad mona powiedzie, e okoo 2000 lat p.n.e. grecki myliciel Alkimades pisa:
bogowie stworzyli nas wolnymi. Nikt nie ma natury niewolnika". W kilkanacie
wiekw pniej stoicy uwaali, e wszyscy ludzie maj wsplne pojmowanie prawa i
nieprawoci, e przyrodzona jest im godno i rwno. Pierwsi myliciele
chrzecijascy (np. na przeomie IV i V w. n.e. Aureliusz Augustyn, a w XIII w.
Tomasz z Akwinu), wychodzc z zaoenia, i Bg stworzy ludzi na swj obraz i
podobiestwo, uznawali osobowo jednostki i rwno wszystkich ludzi. Te pogldy
filozoficzne i religijne pozostaway w sprzecznoci z wczesnymi realiami spoecznymi
i nie zostay wyraone w normach prawnych.

Przez wiele wiekw prawo okrelao przywileje, uprawnienia, obowizki poszczeglnych grup spoecznych, stanw itp. Wypywajce std prawa jednostki nie byy
jej prawami podmiotowymi, ale przysugiway jej jako czonkowi danej grupy
spoecznej - i tak np. jeeli czowiek wolny stawa si niewolnikiem, traci zesp praw
przysugujcych osobom wolnym. Jednostka moga si wic powoywa na takie prawa,
ktre wynikay z jej przynalenoci grupowej czy stanowej.
Na skutek walk midzy zgromadzeniami stanowymi a monarchami powstao w
redniowieczu wiele aktw regulujcych prawa poszczeglnych stanw i ich czonkw.
Wagi tych aktw w ksztatowaniu si nowoytnej idei praw podstawowych nie mona
nie zauway, ale te nie naley jej przecenia i przypisywa im treci, ktrych wcale
nie miay. Nie mona zapomina, e akty te byy zbiorami przywilejw stanowych i
nawet, jeli dzisiaj, czytajc niektre ich postanowienia wydaje si, e miay one walor
oglniejszy, nie odpowiada to w peni rzeczywistoci. Egzemplifikacj tej tezy moe
by obowizujca do chwili obecnej w Wielkiej Brytanii Wielka Karta Swobd"
(Magna Charta Libertatum) z 1215 r., ktrej pewne normy dotycz wszystkich
wolnych ludzi". Warto wszak pamita, e w chwili jej wydania pojcie to nie byo
tosame z ogem mieszkacw krlestwa, a wrcz przeciwnie - odnosio si tylko do
stosunkowo nielicznej mniejszoci.
W okresie reformacji czoowi jej przedstawiciele podkrelali, e wadza ziemska (pastwowa) nie jest wadz nad sumieniem i dusz jednostki. W aktach koczcych
wojny religijne (np. Pokj Augsburski z 1555 r., Edykt Nantejski z 1598 r.) albo te
wydawanych dla zapobieenia im (np. Akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 r.)
zaczto uznawa prawa religijne mniejszoci i zapewniano innowiercom mono
korzystania z okrelonych praw przysugujcych czonkom wyznania, do ktrego
naleaa wikszo spoeczestwa. Niektrzy autorzy uwaaj w zwizku z tym wolno
sumienia za t, z ktrej rozwiny si potem inne prawa i wolnoci jednostki.
W okresie poprzedzajcym rewolucj angielsk, w czasie jej trwania (16401649) oraz po jej zakoczeniu, a po tzw. Wspania Rewolucj (1688 r.), czsto
wystpowano z daniami zapewnienia wolnoci osobistej, tolerancji religijnej i udziau
przedstawicieli spoeczestwa w podejmowaniu decyzji pastwowych. John Milton i
John Locke sformuowali tez, e w stanie naturalnym rwne i niezalene jednostki
zawary umow w celu wzajemnej ochrony ycia, wolnoci i wasnoci. Traktowali oni
zatem prawa jednostki nie jako przywileje czonka grupy spoecznej, ale jako
uprawnienia indywidualne. Te koncepcje teoretyczne korespondoway z rozwojem
prawa pozytywnego i orzecznictwa sdowego w Anglii, gdzie wyrana bya tendencja
do gwarantowania i rozszerzania zakresu praw czowieka. W XVII w. powstay w
Anglii akty bliej precyzujce prawa poddanych krla i zawierajce wiele gwarancji
procesowych i wolnoci osobistych, tj. Petition of Rights z 1628 r., Habeas Corpus Act z
1679 r., Bill of Rights z 1689 r. Rwnoczenie w orzecznictwie sdw w sposb
sprzyjajcy rozwojowi praw jednostki interpretowano normy prawne pochodzce z lat
wczeniejszych, np. na pocztku XVII w. Lord Sprawiedliwoci Coke owiadczy:
wszyscy ludzie s ludmi wolnymi w rozumieniu Magna Charta".

Kiedy w XVIII w. kolonici w angielskich koloniach w Ameryce

Pnocnej rozpoczli walk o niepodlego, szczegln wag
przywizywali do prawnego uregulowania praw jednostki. Wydane
wwczas ustawy dotyczce tej problematyki - np. w Virginii i
Marylandzie w 1776 r., w Massachusetts w 1789 r. -kodyfikoway z
jednej strony to, co wystpowao ju w orzecznictwie sdowym i
angielskich aktach prawnych, a z drugiej strony, wprowadzay nowe
prawa i zasady istotne dla wolnych obywateli, a nie poddanych Korony
(np. rwno wobec prawa, wolno prasy, wolno sumienia). Godne
podkrelenia jest to, i ustawy te nie przerway orzecznictwa sdowego,
ale doday mu nowych impulsw. Jeszcze do dzisiaj kilka
precedensowych wyrokw z koca XVIII w. zachowao sw aktualno
w USA. Naley doda, e wspomniane ustawy poszczeglnych stanw
oraz Amerykaska Deklaracja Niepodlegoci z 1776 r. nawizyway do
koncepcji praw czowieka jako praw naturalnych i dominowao w nich
religijne uzasadnienie tych praw.
Inne ni w Ameryce Pnocnej byy przesanki ksztatujce
uchwalon podczas rewolucji francuskiej 1789 r. Deklaracj Praw

Czowieka i Obywatela. Jej twrcy nie mogli si oprze na istniejcych

ju aktach prawnych ani na orzecznictwie sdw. U podstaw ich
dziaalnoci leay okrelone koncepcje teoretyczne - m.in. koncepcja
podziau wadzy, teoria umowy spoecznej, racjonalizm. W pewnej
mierze inspiracj dla nich byy take ustawy amerykaskie, dotyczce
praw jednostki oraz amerykaska Deklaracja Niepodlegoci.
Nawizywali oni rwnie do koncepcji praw naturalnych, ale nie
akcentowali przemawiajcych za ni argumentw o charakterze
religijnym.
Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela, wspomniane
amerykaskie ustawy stanowe oraz Deklaracja Niepodlegoci rni si
zasadniczo od wszystkich wczeniejszych regulacji praw jednostki. S
aktami, w ktrych po raz pierwszy w historii uznano prawa kadej
jednostki i prawnie je zagwarantowano. Akty te wyraaj zasad, i
prawa czowieka przysuguj kadej osobie. Prawa te oraz prawa
obywatelskie traktowane s jako niezbywalne - tzn. takie, ktrych nie
moe jednostki pozbawi pastwo ani te sama jednostka-nie moe si
ich zrzec. Dopuszczalne s tylko ograniczenia tych praw w interesie
publicznym i wycznie w drodze ustawy. Omawiane deklaracje i ustawy
uznaway, e prawa czowieka i obywatela wi wszystkie rodzaje
wadzy pastwowej, z prawodawc wcznie. Wypeniay one take rol
programu politycznego w walce o przemiany spoeczne i ustrojowe.

4. Koncepcje praw jednostki

Omwione zostan teraz te koncepcje praw jednostki, ktre
znalazy swj wyraz w konstytucjach lub w sposb istotny wpyny na
konstytucyjne regulacje dotyczce praw podstawowych.
a) Koncepcje prawnonaturalne

Cech wspln wszystkich koncepcji prawnonaturalnych jest

uznanie, e ludziom przysuguj pewne prawa przyrodzone oraz, e s
oni z natury rwni i wolni. Mona spotka rne uzasadnienia tej tezy
oparte na argumentach o charakterze filozoficznym, religijnym,
historycznym czy te socjologicznym.
Jest rzecz dobrze znan, e po II wojnie wiatowej nastpio
odrodzenie, i to na bardzo szerokim froncie, koncepcji
prawnonaturalnych. Pojawiy si one w wikszoci w wersji powanie
zmoderowanej w stosunku do klasycznej (nie dotyczy to koncepcji
wywodzcych si z krgw katolickich) - jest to prawo naturalne o
zmiennej treci", uwzgldniajce przemiany zachodzce w sposobach
przejawiania si niezmiennych zasad i wartoci, prbujce pogodzi
absolutystyczne pretensje wczeniejszych tradycji z relatywistycznymi
potrzebami ycia wspczesnego.
Mimo faktu powszechnego w wiecie procesu umieszczania praw
i wolnoci w aktach normatywnych - a zatem widzenia w nich
zdecydowanie instytucji prawa pozytywnego - trzeba zwrci uwag, e
jednak czstokro mamy do czynienia z zaleceniami czy postulatami
wprowadzenia okrelonych kategorii praw i wolnoci do porzdkw
prawnych poszczeglnych krajw, a take z poddawaniem systemw
prawnych ocenie, czy i w jakim stopniu wcielaj one w siebie okrelone

prawa i wolnoci. A wic sprawa charakteru przyznawanego obecnie

prawom i wolnociom jednostki nie jest tak jednoznaczna, staje si
otwarta" -postulowanie" czy zalecanie" oznacza bowiem uznawanie
pewnych norm (wyraonych w postulatach), odrbnych od prawa
pozytywnego; take oceny tego prawa oznaczaj posiadanie
zewntrznego wobec niego punktu odniesienia.
Koncepcje prawnonaturalne wywieraj czsto wpyw na
rozumienie znaczenia poszczeglnych praw podstawowych, zarwno w
skali midzynarodowej, jak i w skali poszczeglnych pastw. Nie musi to
wcale prowadzi do nihilizmu prawniczego i negowania litery prawa
pozytywnego, cho nie ulega wtpliwoci, e jedn z funkcji prawa
naturalnego - szczeglnie w ujciu amerykaskiej natural law
jurisprudence -jest zwalczanie pozytywizmu prawniczego.
b) Koncepcja liberalna
Uchwalane w XIX w. konstytucje nie podkrelay z reguy
prawnonaturalnego charakteru praw jednostki, ale kady nacisk na
zapewnienie praw i wolnoci obywatelskich w ramach pastwowego
systemu prawa (np. konstytucja belgijska z 1831 r.). Do wyjtkw
naleay postanowienia dotyczce nie praw obywatela, ale praw kadego
czowieka i nie byy one uzasadniane motywami prawnonaturalnymi.
Konstytucje te daway wyraz liberalnym pogldom politycznym. U
podstaw zawartego w nich katalogu praw obywatelskich leaa wolno
osobista i swobodna inicjatywa gospodarcza, ochrona wasnoci i
posiadania, ograniczenie wpyww kocioa, tolerancja religijna, wolno
zrzeszania si i wolno sowa. Traktoway one jednostk jako
wyizolowane indywiduum. Prawa i wolnoci miay chroni j przed
ingerencjami ze strony pastwa, ale rwnoczenie -wedug teorii
liberalizmu - pastwo byo ich gwarantem. Traktowanie praw jednostki
jako praw obronnych wobec pastwa byo reakcj na absolutyzm oraz na
cigle jeszcze wystpujce w XIX w. pozostaoci tego systemu.
Jdrem koncepcji liberalnej bya teza o samoregulowaniu si"
wolnego spoeczestwa. Wyraaj j wprost lub w sposb dorozumiany
m.in. dziea: Georga Hegla, Jeremiasza Benthama, Adama Smitha.
Zakadaa ona, e spoeczestwo skada si z rwnoprawnych jednostek,
ktre podczas realizacji swoich potrzeb i interesw napotykaj opr ze
strony innych jednostek. Rne interesy indywidualne dziaaj w wielu
kierunkach, dziki czemu moliwe jest znalezienie w kocu podanego
ze spoecznego punktu widzenia rozwizania. Jednostki s przy tym
skonne do kompromisw i s w stanie same w sposb racjonalny ocenia
problemy prawne, polityczne i gospodarcze. Wsplne interesy s
silniejsze, ni to, co dzieli spoeczestwo. Pastwo, w myl koncepcji
liberalnej, miao by tylko instrumentem zapewniajcym porzdek
wewntrzny i bezpieczestwo zewntrzne konieczne dla niezakconego
korzystania przez jednostk z przysugujcych jej praw.
c) Koncepcja praw jednostki w socjalnym pastwie prawnym
Podstawowe prawa jednostki nie s w tej koncepcji rozumiane
tylko jako prawa ochronne wobec pastwa, ale te jako cele jego
dziaalnoci. Wszystkie podmioty realizujce wadz pastwow s
zobowizane tak wypenia swoje funkcje, by uwzgldnia prawa

podstawowe i zapewnia ich wykonanie, tzn. pastwo powinno take

tworzy warunki umoliwiajce jednostce korzystanie z przyznanych jej
praw. Jego dziaalno nie moe si ogranicza wycznie do gwarancji
formalnych. To rozszerzenie zada pastwa wie si ze wzrostem
zalenoci jednostki od pastwa we wspczesnych spoeczestwach
uprzemysowionych. Jednostka nie jest przy tym traktowana jako
izolowany podmiot praw podstawowych, ale uznane zostaj jej wizi ze
spoeczestwem zorganizowanym w pastwo.
Traktowanie praw jednostki jako celw dziaalnoci pastwowej
nakada na pastwo obowizek podejmowania dziaa nie tylko o
charakterze prawnym, ale rwnie i politycznym, gospodarczym,
kulturalnym, ekologicznym itd., aby wypeni program sformuowany w
postanowieniach konstytucji okrelajcych prawa podstawowe. rodki
prawne s w tym ujciu tylko czci rodkw, ktrymi posugiwa si
ono powinno dla ochrony i realizacji praw jednostki. Bdc zobowizane
do aktywnoci w tej dziedzinie, powinno zapewni waciw informacj
o przestrzeganiu praw jednostki, zarwno w skali wewntrznej, jak i
midzynarodowej.

Koncepcja ta wywiera coraz wikszy wpyw na

konstytucjonalizm wielu pastw, prowadzc do nowelizacji
obowizujcych katalogw praw jednostki lub do uchwalania nowych
konstytucji (np. znalaza ona swj wyraz w konstytucji hiszpaskiej z
1978 r.). Oddziaywa ona rwnie na wykadni norm konstytucji w
krajach, ktre nie zmieniy opartych na zaoeniach liberalnych
postanowie dotyczcych praw podstawowych. Przykadem moe by w
tym zakresie RFN i orzecznictwo Zwizkowego Trybunau
Konstytucyjnego. U progu lat siedemdziesitych ZTK stwierdzi w
jednym z orzecze, e im bardziej nowoczesne pastwo zwraca uwag
na zapewnienie obywatelowi bezpieczestwa socjalnego i rozwoju
kulturalnego, tym bardziej w stosunkach midzy obywatelem a pastwem
wchodzi w gr, oprcz pierwotnego postulatu zagwarantowania przez
prawa podstawowe pewnej sfery wolnej od pastwa, komplementarne
wobec niego roszczenia o zapewnienie przez prawa podstawowe
korzystania ze wiadcze ze strony pastwa".
Omawiana koncepcja zwraca rwnie uwag na konieczno
istnienia konstytucyjnych regulacji obowizkw jednostki, co wypywa z
cicego na ustrojodawcy zadaniu okrelenia zakresu odpowiedzialnoci
spoeczestwa wobec jednostki i jednostki wobec spoeczestwa. czy
ona tradycyjne obowizki obywatelskie z nowymi o treci socjalnej (np.
w RFN - socjalne zobowizania wypywajce z wasnoci).
d) Koncepcje chrzecijaskie
Wszystkie wyznania chrzecijaskie podkrelaj rwno wszystkich
ludzi, uznaj w peni osobowo kadej jednostki i uwaaj, e pastwo
powinno gwarantowa moliwo jej penego rozwoju. Najbardziej
rozwinit koncepcj praw jednostki sformuowa koci
rzymskokatolicki. Na niej skupimy swoj uwag.
U podstaw katolickiej koncepcji praw jednostki le dwie encykliki Rerum novarum (1891) Leona XIII i Quadrogesimo anno (1931) Piusa
XI. Myli w nich zawarte byy nastpnie rozwijane w wielu innych
encyklikach papieskich i w dokumentach II Soboru Watykaskiego.
Gwnymi zaoeniami tej koncepcji s: uznanie indywidualnoci i
godnoci kadej osoby oraz traktowanie czowieka jako istoty
rozwijajcej si w spoeczestwie. Pastwo i spoeczestwo powinny by
zorganizowane na zasadzie solidarnoci wszystkich ludzi. Celem pastwa
jest zapewnienie wszystkim godnych warunkw ycia i troska o osoby
znajdujce si w zym pooeniu socjalnym. Koncepcja ta przeciwstawia
si charakterystycznemu dla liberalizmu traktowaniu jednostki jako
wyizolowanego indywiduum. Gosi konieczno solidaryzmu
spoecznego i odrzuca ide walki klas. Dostrzega, e jednostka ma obowizki wobec pastwa i spoeczestwa i powinna przyj aktywn
postaw wobec problemw wsplnoty, w ktrej yje. Podkrela ona
rwnie obowizek przestrzegania przez jednostk prawa w ramach
sprawiedliwego systemu spoecznego.
Omawiana koncepcja wpyna porednio lub bezporednio w XX w.
na ustawodawstwo wielu krajw w zakresie praw podstawowych, a take
na sdow wykadni norm konstytucji w tym zakresie.
e) Koncepcja marksistowska

Marksizm odrzuca prawnonaturalne uzasadnienie praw jednostki.

W ideologii tej podkrela si ich zaleno od stopnia rozwoju
gospodarczego, politycznego i kulturalnego spoeczestwa. Zwraca si
take uwag na ekonomiczne uwarunkowania korzystania
poszczeglnych jednostek z przysugujcych im praw; przezwycienie
ekonomicznych ogranicze mona osign jedynie przez uspoecznienie
podstawowych rodkw produkcji - zmienia si wwczas klasowa tre
praw jednostki i moliwe staje si kojarzenie jej interesu z interesem
spoeczestwa i pastwa, wypeniajcego wol ludu pracujcego. Prawa
jednostki w tym ujciu nie musz ju mie charakteru praw obronnych
wobec pastwa, wrcz przeciwnie - w doktrynie podkrela si
integracyjny charakter praw i wolnoci, ktre absolutnie nie mog suy
przeciwstawianiu si interesw jednostki i pastwa. Jeeli zatem wemie
si pod uwag take mnogo konstytucyjnych upowanie dla
ustawodawcy zwykego do ograniczania poszczeglnych praw, to trudno
zaprzeczy twierdzeniom, e w socjalistycznym systemie politycznym
pastwo jest jednoczenie gwarantem i dysponentem praw
obywatelskich, e kade z tych praw jest wycofywalne.
Klasowa interpretacja praw jednostki dopuszcza ograniczenie
praw klas i warstw prokapitalistycznych. Oznacza to traktowanie
jednostki nie jako indywidualnego podmiotu przysugujcych jej praw,
ale zwizanie ich zakresu z przynalenoci do okrelonej grupy
spoecznej. Tendencja ta pojawia si ju w rosyjskiej - leninowskiej Deklaracji Praw Ludu Pracujcego i Wyzyskiwanego (1918 r.), w ktrej
nie gwarantuje si adnych praw indywidualnych, lecz w kadym
przypadku tylko prawa klas lub narodowoci.
Powstae pod wpywem koncepcji marksistowskiej prawne
regulacje praw jednostki w konstytucjach krajw tzw. realnego
socjalizmu zawieray szeroki katalog tych praw, przy podkreleniu
zwaszcza praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Przyznaway
one prawa podstawowe zasadniczo obywatelom, a jedynie wyjtkowo
uyway pojcia praw czowieka (np. art. 29 konstytucji ZSRR z 1977 r.
czy art. 54 ust. l konstytucji wgierskiej z 1949/1972 r.).
Charakterystyczna dla koncepcji marksistowskiej jest zasada
jednoci praw i obowizkw obywatelskich. Twierdzenie, e w
przyszym spoeczestwie komunistycznym prawa i obowizki bd
dwiema stronami jednolitego stosunku obywatelskiego, byo prost
konsekwencj Marksowskiej tezy: nie ma obowizkw bez praw, nie
ma praw bez obowizkw", przejtej pniej przez Lenina. Z tego te
powodu uwaano, e tylko wypenianie przez jednostk obowizkw
gwarantuje jej i innym korzystanie z praw obywatelskich. Jednake
bezwzgldne rozumienie tej zasady, prowadzce do wniosku - formalnie
poprawnego - e kada jednostka, ktra nie wywizuje si wobec
spoeczestwa ze swych obowizkw, nie ma uprawnie do korzystania
ze swych praw, nie byo dominujce w doktrynie (w praktyce za bywao
rnie!). Interpretacja tej zasady ewoluowaa raczej w kierunku
rozumienia jej nie jako niezbdnej przesanki do korzystania z caego
instrumentarium gwarancji praw obywatelskich, lecz jako wytycznej
okrelania kryteriw korzystania ze rodkw tworzonych spoecznie
(zasada wspzalenoci praw i obowizkw).
Fundamentaln rnic wystpujc midzy koncepcj
marksistowsk a liberaln (przyjt w tym zakresie w wikszoci pastw
demokratycznych) jest sposb rozumienia wolnoci", a przede

wszystkim stosunek treciowy zachodzcy pomidzy wolnoci" a

rwnoci". Marks sta na stanowisku, e stosunki spoeczne oparte na
wasnoci prywatnej - a w zasadzie wszystkie koncepcje buruazyjne za
najistotniejszy element wolnoci" uwaaj zagwarantowanie wasnoci
(mimo posugiwania si rnego rodzaju ograniczeniami typu korzystanie z wasnoci zobowizuje") - wykluczaj zarwno istnienie
wolnoci, jak i rwnoci (... nie dajcie si mami abstrakcyjnym sowem
wolno! Wolno dla kogo? "). Przyjcie idealistycznych zaoe o
przejciowym i historycznym charakterze naturalnych rnic midzy
ludmi pod wzgldem talentw, uzdolnie czy potrzeb wyszego rzdu, a
take tezy, e jedynie uspoecznienie rodkw produkcji (rozumiane jako
wolno dla mas pracujcych) stanowi przesank wyzwolenia jednostki,
prowadzio w praktyce do lekcewaenia wolnoci, w sensie
pozostawionej do dyspozycji obywatela sfery dziaania wolnej od
ingerencji pastwa (przy powoywaniu si na sowa Engelsa - wolno
to zrozumienie koniecznoci") oraz do prymitywnie pojmowanego
egalitaryzmu - urawniowki".
f) Uniwersalistyczne i indywidualistyczne ujcie praw
jednostki
Dotychczasowe rozwaania na temat rnych koncepcji praw
jednostki pozwalaj stwierdzi, e oscyluj one midzy dwoma
skrajnymi ujciami, ktre Andrzej Burda okreli mianem
uniwersalistycznego oraz indywidualistycznego.
Pierwsze z nich polega na uznawaniu priorytetu celw i interesw
pastwa i traktowaniu jednostki jako rodka do ich realizacji. Prawa s
jednostce przyznane przez pastwo tylko w takim zakresie, w jakim
uznaje ono to za korzystne dla siebie. Koncepcj najbardziej zblion do
tego ujcia jest bez wtpienia koncepcja faszystowska.
Wedug ujcia indywidualistycznego licz si tylko cele i interesy
jednostki, a pastwo jest tylko rodkiem do ich ochrony i realizacji. Jak
mona bez trudu zauway, spord ju scharakteryzowanych koncepcji
praw jednostki najwicej elementw ujcia indywidualistycznego ma
koncepcja liberalna.

5. Zakres obowizywania praw podstawowych

a) Zakres podmiotowy
Omawiajc zagadnienia terminologii praw jednostki zwrcilimy
uwag, e w kadym pastwie cz praw podstawowych przysuguje
tylko obywatelom, a z pozostaych mog korzysta zarwno oni, jak i
osoby nie majce obywatelstwa danego pastwa. Zakres praw
przyznanych obu tym kategoriom osb fizycznych jest rnie okrelany
przez prawo poszczeglnych pastw. Do praw najczciej konstytucyjnie
zastrzeonych dla obywateli nale prawa polityczne. W wielu krajach
obserwuje si od kilkudziesiciu lat tendencj do rozszerzania katalogu
praw gwarantowanych obcokrajowcom, przebywajcym na ich terytorium. Jednym z czynnikw stymulujcych ten proces jest na pewno
rozwj prawa midzynarodowego dotyczcego praw jednostki, a w
Europie Zachodniej - rwnie praw ponadnarodowego.

Konstytucje wielu pastw (np. art. 19 ust. 3 Ustawy Zasadniczej

RFN z 1949 r.) lub ustawy rozwijajce ich postanowienia (np. art. 88
szwajcarskiej ustawy zwizkowej o organizacji federalnego wymiaru
sprawiedliwoci z 1943 r.) rozszerzaj obowizywanie prawnych
regulacji praw podstawowych take na osoby prawne prawa
cywilnego,.przy czym jedne pastwa ograniczaj si tylko do osb
krajowych (np. RFN), a inne nie stosuj tego ograniczenia (np.
Szwajcaria). O tym, czy dany podmiot ma osobowo prawn, decyduje
prawo cywilne poszczeglnych pastw. Najoglniej rzecz ujmujc, pod
pojciem osoby prawnej prawa cywilnego rozumie si zorganizowany
zesp ludzi i przedmiotw majtkowych mogcy by podmiotem
stosunkw cywilnoprawnych.
W doktrynie prawa konstytucyjnego krajw, w ktrych objto
zakresem praw podstawowych osoby prawne prawa cywilnego, podkrela
si, e u podstaw tego rozwizania ley nie tyle idea wzmocnienia
ochrony pozycji tych osb, co ch intensyfikacji ochrony jednostek
wchodzcych w ich skad. Naley przy tym zaznaczy, e osoby prawne
prawa cywilnego nie mog z istoty swojej powoywa si na- wszystkie
prawa podstawowe, gdy niektre z nich przysuguj tylko osobie
fizycznej (np. wolno sowa).
Odrbn kategori osb prawnych stanowi osoby prawne prawa
publicznego. Pod pojciem tym naley rozumie pastwowe osoby
prawne (np. uniwersytet pastwowy), pastwo, a w krajach federalnych
rwnie ich czci skadowe. W doktrynie prawa konstytucyjnego wielu
krajw (np. RFN, Austria, Szwajcaria) wyrni mona dwa
przeciwstawne stanowiska w kwestii objcia zakresem praw
podstawowych tych osb. Wedug pierwszego z nich, pastwu i jego
organom oraz pastwowym osobom prawnym nie przysuguj prawa
podstawowe, gdy chroni one podmioty, ktrym je przyznano do
ochrony przed dziaaniami pastwa. Skierowane s wic przeciwko
pastwu. Gdyby osoby prawne prawa publicznego mogy si na nie
powoywa, oznaczaoby to chronienie pastwa przed samym sob - tzn.
przed dziaalnoci swoich organw.
Przeciwnicy tych pogldw uwaaj, i osoby prawne prawa
publicznego mog korzysta z praw podstawowych, jeli nie dziaaj jako
podmioty majce atrybuty wadzy pastwowej. Wstpujc w stosunki
cywilnoprawne, mog powoywa si na prawa podstawowe i da ich
ochrony, gdy ich pozycja jest porwnywalna w tym przypadku z
pozycj jednostek oraz osb prawnych prawa cywilnego. W praktyce
ustrojowej i w orzecznictwie sdowym wielu pastw (np. Austria,
Szwajcaria, RFN) uznano suszno tego stanowiska.
Z zaoenia, e rozszerzenie zakresu podmiotw, ktre mog
korzysta z praw podstawowych, ley w interesie intensyfikacji ochrony
jednostek, wyprowadza si rwnie w niektrych pastwach (np. RFN,
Austria, Szwajcaria) moliwo powoywania si na prawa podstawowe
podmiotw nie majcych osobowoci prawnej.
b) Granice praw podstawowych
Normy konstytucyjne dotyczce praw podstawowych
sformuowane s w rny sposb. Jedne nie zawieraj adnych
stwierdze odnoszcych si do ogranicze praw podstawowych (np. art.
55 konstytucji Szwajcarii z 1874 r.), inne stanowi, e ustawy wyznacz

granice danego prawa (np. art. 2 ust. 2 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949
r.) lub uywaj innych sposobw do okrelenia ogranicze (np. art. 55
konstytucji szwajcarskiej: swobodne odprawianie naboestw jest
zapewnione w granicach zgodnych z porzdkiem publicznym i dobrymi
obyczajami").
Bez wzgldu na zastosowane w konstytucjach formuy, w nauce
prawa konstytucyjnego uznaje si powszechnie, e zadanie ustalenia
granic praw podstawowych spoczywa przede wszystkim na
ustawodawcy. Do niego naley konkretyzacja i aktualizacja norm
konstytucyjnych w ramach istniejcych stosunkw spoecznych. Ustawy
rozwijajce postanowienia konstytucji, dotyczce praw podstawowych,
su z jednej strony ich realizacji, a z drugiej strony nadaj im konkretny
ksztat, m. in. przez wyznaczenie granic.
Ustawodawca, ustalajc granice praw podstawowych, moe
uczyni to w sposb wyczerpujcy w ustawie albo moe przewidzie
konieczno wydania odpowiednich aktw wykonawczych, gdy sam nie
jest w stanie okreli z gry wszystkich przypadkw, w ktrych naley
wprowadzi ograniczenia. Wwczas powinien wskaza kierunek i zasady
regulacji podustawowej na tyle dokadnie, aby organ wadzy
wykonawczej lub sd nie mia nadmiernej swobody i nie musia de facto
zastpowa ustawodawcy.
Naley take zaznaczy, e pewne ograniczenia praw
podstawowych wypywaj z wzajemnych powiza midzy normami
konstytucji, a zwaszcza tymi

z nich, ktre odnosz si do praw podstawowych. W nauce prawa

konstytucyjnego granice te okrela si czsto mianem granic
immanentnych. W tych przypadkach take ustawodawca moe, a nawet
powinien, je konkretyzowa.
W sytuacjach niedostatecznie lub w ogle nie uregulowanych
przez prawo pozytywne granice praw podstawowych moe wyznacza
prawo zwyczajowe.
Do najczciej wystpujcych kryteriw sucych do okrelania
granic praw podstawowych nale: prawa podstawowe innych osb,
bezpieczestwo pastwa, dobro publiczne lub interes publiczny. O ile
dwa pierwsze kryteria s zwykle jednoznacznie rozumiane, o tyle te
ostatnie bywaj rnie pojmowane. W doktrynie oraz w ustawodawstwie
i w orzecznictwie sdowym wielu pastw (np. RFN czy Szwajcaria)
zauway zasadniczo mona skanianie si ku szerokiemu rozumieniu
pojcia dobra" lub interesu publicznego" i obejmowanie jego zakresem
nie tylko dbr zwizanych z zapewnieniem przestrzegania wartoci
tradycyjnie uznawanych za istotne dla spoeczestwa (tj. moralno, ad,
zdrowie, porzdek publiczny), ale take i dbr wynikajcych z
rozszerzenia zada wspczesnego pastwa w dziedzinie ochrony
rodowiska, opieki socjalnej, planowania przestrzennego itp.
Ustawodawca nie ma penej swobody w ustalaniu granic praw
podstawowych. Po II wojnie wiatowej w doktrynie prawa
konstytucyjnego ,i w konstytucjonalizmie wielu pastw zaczto sobie
zdawa spraw z koniecznoci zagwarantowania istoty praw
podstawowych i respektowania jej nienaruszalnoci przez ustawodawc.
Zasad t wyraaj niektre konstytucje (np. art. 19 ust. 2 Ustawy
Zasadniczej RFN). W wielu krajach jest ona uznawana w orzecznictwie
sdowym i nauce prawa konstytucyjnego nawet w przypadku braku
odpowiedniej regulacji konstytucyjnej (np. w Austrii i w Szwajcarii).
W doktrynie prawa konstytucyjnego brak jest jednolitoci
pogldw co do znaczenia pojcia istota praw podstawowych".
Zaznaczaj si jednak dwa wyrane nurty. Jedni autorzy stoj na
stanowisku, e naley mwi o istnieniu niezmiennej, absolutnej istoty
kadego prawa podstawowego. Inni uwaaj, i pojcie istoty jest
relatywne i powinno zosta okrelane zalenie od konkretnej sytuacji, z
uwzgldnieniem wszystkich jej okolicznoci. Orzecznictwo sdw
konstytucyjnych w niektrych pastwach (np. Austria, RFN) rwnie nie
stosuje jednoznacznych kryteriw okrelajcych to pojcie. Mona
jednak na tej podstawie wyprowadzi tez, e ustawodawca wtedy
narusza istot danego prawa podstawowego, kiedy regulacja ustawowa
uniemoliwia w praktyce korzystanie z niego.
Szczeglne ograniczenia praw podstawowych mog nastpi w
stanach wyjtkowych. Problematyka ta jest w poszczeglnych pastwach
regulowan w sposb zrnicowany. W jednych wystpuj rozwinite
regulacje konstytucyjne (RFN) lub ustawowe (Polska), w innych s one
fragmentaryczne (Austria). Uniemoliwia to dokonywanie uoglnie i
konstruowanie katalogu praw, ktre mog podlega ograniczeniom lub
te nie pozwala na ustalenie standardowego zakresu tych ogranicze.
Standardy minimalne w tej dziedzinie okrela prawo midzynarodowe.
Do kwestii tej jeszcze powrcimy.
Naley take zaznaczy, e na podstawie regulacji
konstytucyjnych i ustawowych nie mona mwi o granicach wsplnych
wszystkim prawom podstawowym ani o wyranie okrelonych granicach

poszczeglnych praw. Ustala si je z reguy w odniesieniu do

konkretnego przypadku. Obowizuje jednak przy tym wspomniana ju
zasada in dubio pro libertate, pozwalajca zapewni moliwie
najwiksz efektywno praw podstawowych.
c) Konflikty midzy prawami podstawowymi
Brak cile okrelonych granic praw podstawowych implikuje
moliwo powstawania sytuacji konfliktowych midzy poszczeglnymi
z nich. Mona wyrni dwa rodzaje takich konfliktw:
l. Konkurencja praw podstawowych
Zachodzi ona wtedy, gdy w jednym przypadku ten sam
podmiot moe powoa si do ochrony swoich interesw na rne
przysugujce mu prawa podstawowe. Jeeli jego interesy mog by
objte gwarancjami rnych praw, ale jedno z nich ma charakter lex
generalis w stosunku do pozostaych (ktre s wobec niego legis
speclalis), wwczas wystpuje konkurencja pozorna i pierwszestwo
naley przyzna normie szczeglnej w myl zasady lex specialis derogat
legi generali. W przypadku konkurencji rzeczywistej mona nie udzieli
pierwszestwa adnemu z wchodzcych w gr praw podstawowych, ale
naoy ich gwarancje na siebie w celu zwikszenia efektywnociach
oddziaywania. Kiedy na podstawie tej metody nie da si rozwiza
konkurencji praw podstawowych, a naley jednak wskaza, ktre z praw
ma pierwszestwo, mona to uczyni w dwojaki sposb, w zalenoci od
okolicznoci sprawy. Mona wybra prawo bardziej ograniczone,
zakadajc e inne prawa maj jedynie znaczenie subsydiame. W
niektrych przypadkach wskazane jest jednak przyznanie pierwszestwa
prawu mniej ograniczonemu, gdy jest ono mocniejsze" w tym sensie,
e jednostka na jego podstawie moe da od pastwa powstrzymania
si od dziaa.
2. Kolizja praw podstawowych
Zachodzi ona wtedy, gdy w tej samej sytuacji rne podmioty
powouj si dla ochrony swoich interesw na rne przysugujce
im prawa podstawowe. Chodzi tu nie tyle o wzajemny stosunek tych
praw do siebie, co o ich zakres, o ustalenie ich granic. Jak ju
stwierdzilimy, granice te naley okrela w odniesieniu do konkretnego
przypadku i dlatego te nie mona poda adnych wzorw
rozwizywania kolizji praw podstawowych.
Zdecydowanie naley odrzuci spotykane niekiedy w literaturze
przedmiotu w rnych krajach (np. w RFN i Szwajcarii) pogldy, e
najprostszym sposobem rozwizywania tego rodzaju sytuacji
konfliktowych jest ustalenie hierarchii praw podstawowych i przyznanie
na jej podstawie pierwszestwa prawu zajmujcemu odpowiednio
wysze miejsce. Stanowisko takie jest nie do pogodzenia z zasad
jednakowej mocy prawnej wszystkich norm konstytucji.
d) Horyzontalne obowizywanie praw podstawowych
Pod pojciem horyzontalnego obowizywania praw
podstawowych naley rozumie ich obowizywanie w stosunkach

midzy osobami fizycznymi albo midzy osobami fizycznymi z jednej

strony a osobami prawnymi prawa cywilnego z drugiej.
Jak wspomniano wczeniej, w koncepcji liberalnej traktowano prawa
podstawowe przede wszystkim jako prawa chronice jednostk przed
ingerencjami ze strony pastwa. W tym ujciu dziaaj one tylko w
paszczynie wertykalnej, w stosunkach jednostka - pastwo.
Rozbudowywanie zada wspczesnego pastwa i towarzyszce mu
rozszerzanie funkcji praw podstawowych przyczynio si do podjcia
przez nauk prawa konstytucyjnego problemu horyzontalnego obowizywania praw podstawowych. Przeciwnicy takiego rozwizania
wskazuj na to, e z zasady prawa podstawowe wi tylko organy
pastwowe. Gdyby za mogy si na nie powoywa osoby fizyczne w
stosunkach midzy sob, prowadzioby to do ograniczenia ich wolnoci,
gdy prawa jednej osoby rodziyby dodatkowe zobowizania drugiej i
vice versa. Mona spotka te pogld, e normy konstytucji dotyczce
praw podstawowych nie mogy by stosowane, ze wzgldu na swj
oglnikowy charakter, jako podstawa rozstrzygania sporw
cywilnoprawnych oraz do okrelania stosunkw midzy osobami
fizycznymi lub te midzy osobami fizycznymi a osobami prawnymi
prawa cywilnego.
Zwolennicy horyzontalnego obowizywania praw podstawowych
podzieleni s na dwie grupy. Pierwsza opowiada si za uznaniem tzw.
bezporedniego horyzontalnego obowizywania. Polega ono na
traktowaniu praw podstawowych jako obiektywnych zasad wicych
podmioty stosunkw cywilnoprawnych i mogcych stanowi podstaw
roszcze cywilnoprawnych. Podkrela si przy tym, e czynnoci prawne
(np. umowy) niezgodne z prawami podstawowymi powinny zosta
uznane za niewane.
Druga, o wiele liczniejsza, grupa opowiada si za tzw. porednim
horyzontalnym obowizywaniem. Oznacza ono oddziaywanie praw
podstawowych jako klauzul generalnych lub wartoci wyraonych w
konstytucji, pomocnych przy dokonywaniu wykadni prawa cywilnego.
W tym ujciu prawa te nie mog by podstaw roszcze
cywilnoprawnych ani te podstaw rozstrzygania sporw z tego zakresu.
Zwolennicy tej koncepcji krytykuj teori bezporedniego horyzontalnego obowizywania praw podstawowych wskazujc, e prowadzi ona
do ograniczenia dziaania zasad prawa cywilnego, a zwaszcza zasady
autonomii jednostki. Uwaaj, i w teorii tej nastpuje swoiste
przewartociowanie, prowadzce do sytuacji, w jakiej podmioty, ktrym
przysuguj prawa podstawowe, staj si rwnoczenie zobowizanymi
do ich realizacji.
Zagadnienie horyzontalnego obowizywania praw podstawowych nie
jest jednolicie regulowane w konstytucjach i w praktyce ustrojowej.
Cz nowszych konstytucji dopuszcza w przypadku niektrych praw
bezporednie lub porednie horyzontalne obowizywanie. Przykadem
moe by konstytucja portugalska z 1976 r. (art. 36 ust. 3, art. 37 ust. 4,
art. 38 ust. 2 - bezporednie horyzontalne obowizywanie; art. 18 ust. l porednie). W wielu krajach sprawa ta nie jest rozstrzygnita w
konstytucji, ale orzecznictwo sdowe dopuszcza porednie obowizywanie horyzontalne (np. we Francji i we Woszech), a w
nielicznych -take i bezporednie (np. w Holandii). W niektrych
pastwach natomiast nie mona jednoznacznie stwierdzi, czy jest tam
uznane horyzontalne obowizywanie praw podstawowych. Przykadem

s Stany Zjednoczone, gdzie konstytucja nie zajmuje w tej kwestii

adnego stanowiska. Sd Najwyszy przez dugi czas odrzuca
moliwo obowizywania horyzontalnego i traktowa prawa podstawowe jako skutkujce w stosunkach jednostka-pastwo" i ograniczajce
zakres wadzy pastwa. Od koca lat trzydziestych obecnego stulecia w
niektrych orzeczeniach mona zauway, e'wydaje si on odchodzi od
tego stanowiska i uznaje porednie horyzontalne obowizywanie (np. w
przypadku umw dotyczcych sprzeday gruntu, naruszajcych zasad
niedyskryminacji rasowej). Z drugiej wszak strony, bez trudu mona
wskaza orzeczenia wyraajce tendencje przeciwne.

6. Gwarancje praw podstawowych

Pod pojciem gwarancji praw podstawowych naley rozumie
caoksztat rodkw sucych zapewnieniu realizacji praw
podstawowych. rodki te dzieli si zazwyczaj na dwie grupy:
l. Gwarancje materialne
Jest to og rodkw w danym systemie spoecznym, ktre
oddziaywaj na ustrj pastwowy w kierunku zapewnienia
realizacji praw podstawowych. Do grupy tej zaliczy mona rodki o
rnorodnym charakterze - od tradycji politycznych i wiadomoci
prawnej spoeczestwa, przez jego kultur polityczn czy te stan
owiaty, a po stan rozwoju gospodarczego i moliwoci finansowe
pastwa.
2. Gwarancje formalne (zwane te prawnymi lub instytucjonalnymi)
Jest to caoksztat rodkw prawnych i rodkw o charakterze
instytucjonalnym, ktre pastwo stworzyo i stosuje do zapewnienia
realizacji praw podstawowych. Gwarancje te mog mie dwojak
posta - gwarancji porednich i bezporednich. Gwarancje porednie
nie s nakierowane przede wszystkim na zapewnienie przestrzegania
praw podstawowych, ale przyczyniaj si one do tego, gdy stwarzaj
moliwoci oddziaywania jednostek na pastwo (np. prawa polityczne),
albo te tak okrelaj zasady funkcjonowania i organizacji organw
pastwowych, aby uatwi realizacj praw jednostki (np. zasada niezawisoci sdziw, zasada podziau wadzy).
Zadaniem naczelnym gwarancji bezporednich (lub jednym z
najwaniejszych) jest zapewnienie penej realizacji praw podstawowych.
Mona do nich zaliczy np. kontrol konstytucyjnoci ustaw,
sdownictwo powszechne i administracyjne, instytucj ombudsmana.
System gwarancji praw podstawowych jest w kadym pastwie
inny. Mona jednak obserwowa stopniowe upowszechnianie si
pewnych gwarancji, zwaszcza formalnych o charakterze bezporednim,
ktre jeeli okazay si skuteczne w jednym kraju, chtnie s
przyjmowane w innych, uzyskujc tam ksztat adekwatny do
specyficznych warunkw wewntrznych. Do takich gwarancji nale bez
wtpienia instytucje skargi konstytucyjnej i ombudsmana.

7. Konstytucyjna regulacja praw podstawowych

Omawiajc pojcie praw podstawowych zauwaylimy, e

konstytucje w rny sposb reguluj t problematyk w swoim tekcie.
Jedne wyodrbniaj normy dotyczce praw podstawowych w osobnych
czciach, inne tego nie czyni, a jeszcze inne w swym tekcie zawieraj
jedynie niektre normy z tego zakresu, rozpraszajc pozostae w
ustawach o randze konstytucyjnej.
W latach czterdziestych naszego wieku szwajcarski konstytucjonalista
Zaccaria Giacometti sformuowa tez, e wyliczanie praw
podstawowych w konstytucji moe mie charakter jedynie przykadowy,
gdy ustrojodawca nie jest w stanie przewidzie wszystkich moliwych
sposobw ingerencji pastwa w rne sfery ycia jednostki. Dlatego te jego zdaniem - oprcz praw zawartych, zapisanych w konstytucji, mog
te wystpowa prawa niepisane", ktre powinny by gwarantowane w
momencie ich realizacji. Koncepcja ta zostaa zaakceptowana w
szwajcarskiej praktyce ustrojowej i orzecznictwie Trybunau Zwizkowego, ktry dopuci istnienie niepisanych" praw podstawowych, jeli
s one niezbdne w funkcjonowaniu ustroju demokratycznego i
federalnego systemu prawnego lub tworz konieczne przesanki dla
istnienia praw podstawowych zawartych w konstytucji. Uznanie danego
prawa jednostki za niepisane prawo podstawowe Trybuna, w niektrych
wypadkach, motywuje zapisaniem go w konstytucjach kantonw i jego
(co jest z tym zwizane) powszechn akceptacj albo te faktem, e
wywodzi si ono z zasad, na ktrych opiera si szwajcarski system
prawa.
Pogldy te nie zostay zaakceptowane w zdecydowanej wikszoci
pastw -niepisane prawa podstawowe tam nie wystpuj. Badajc
pobienie orzecznictwo sdowe niektrych krajw, mona niekiedy
natrafi na orzeczenia, w ktrych na pierwszy rzut oka mona si
dopatrzy uznania istnienia niepisanych praw podstawowych.
Przykadem moe by orzecznictwo Sdu Najwyszego USA, ktry
stwierdzi, e w Stanach Zjednoczonych obowizuje zasada
rwnouprawnienia kobiet. Zawierajca j poprzednio poprawka do
konstytucji nie wesza w ycie, gdy nie zostaa ratyfikowana przez
wymagan wikszo legislator stanowych. Sd wyprowadzi j wic z
XIV poprawki do konstytucji, dotyczcej zasady rwnoci, oraz z V
poprawki, odnoszcej si do procesowych gwarancji praw
podstawowych. Nie stanowi to jednak stworzenia nowego, niepisanego
prawa, ale konkretyzacj, wykadni obowizujcych norm
konstytucyjnych.
Konstytucje z reguy nie dokonuj klasyfikacji praw podstawowych,
chocia wydawa by si mogo, e jest to zadanie ustrojodawcy, ktry po
jego wypenieniu powinien przyporzdkowa kadej kategorii praw
podstawowych okrelone gwarancje.
Pierwsze konstytucje w ogle nie przeprowadzay klasyfikacji praw
podstawowych. Wprawdzie francuska Deklaracja Praw Czowieka i
Obywatela z 1789 r. wydaje si dokonywa ich podziau na prawa
czowieka i prawa obywatela, ale w jej tekcie nie znajduje to
odzwierciedlenia. Pniejsze konstytucje wyrniaj niekiedy pewne
grupy praw podstawowych, ale czyni to na podstawie rnych kryteriw
i nie mona tu sformuowa adnych uoglnie.
Katalog praw podstawowych w poszczeglnych konstytucjach jest
rny. Nie zawsze zwizane jest to z okresem, w ktrym je uchwalano,
aczkolwiek oczywiste jest, e konstytucje powstae pod koniec XVIII i w

pierwszych dziesicioleciach XIX w. ksztatoway swoje regulacje

dotyczce praw podstawowych pod wpywem koncepcji liberalnej i
ograniczay si z reguy tylko do praw o charakterze politycznym i
wolnoci osobistych. Z drugiej wszak strony, mona bez trudu wskaza
wspczesne konstytucje, ktre w istocie nie przekraczaj tych ram - np.
niemiecka ustawa zasadnicza z 1949 r.
Wiele konstytucji rozszerza katalog praw podstawowych o prawa
socjalne, kulturalne i ekonomiczne, ale czyni to z rnym nateniem. Z
reguy najbardziej obszerne byy regulacje tego rodzaju w krajach tzw.
realnego socjalizmu. Niewiele od nich odbiegaj niektre konstytucje
pastw Ameryki aciskiej i Europy Zachodniej (np. konstytucja woska
z 1947 r.).
W doktrynie prawa konstytucyjnego wielu krajw liczna jest grupa
autorw podkrelajcych, e umieszczanie praw socjalnych, kulturalnych
i ekonomicznych w konstytucji i traktowanie ich na rwni z
podstawowymi wolnociami i prawami politycznymi nie jest dobrym
rozwizaniem. Uzasadniaj to brakiem moliwoci dochodzenia roszcze
wynikajcych z tego rodzaju praw na drodze sdowej, co jest regu w
przypadku podstawowych wolnoci i praw politycznych. Pogldy te
zdaj si traci na znaczeniu, o czym przekonuje ewolucja
konstytucjonalizmu w wielu krajach, a szczeglnie nowo uchwalane
konstytucje - np. portugalska z 1976 r. i hiszpaska z 1978 r.
Przedstawione uwagi ukazuj, e sformuowanie jakiego katalogu
minimalnego, ktry zawarty byby we wszystkich lub przynajmniej w
zdecydowanej wikszoci, konstytucji nie jest moliwe. Na przeszkodzie
stoi rwnie posugiwanie si przez poszczeglne konstytucje niekiedy
rn terminologi lub te nadawanie przez nie tym samym terminom
nieco odmiennych znacze.

8. Ochrona praw podstawowych

l. Naruszenie praw podstawowych
Naruszenie praw podstawowych wystpuje wtedy, gdy jaki podmiot
cakowicie lub czciowo ogranicza moliwo ich realizacji, dziaajc w
sposb niezgodny z prawem. Ograniczenie to musi by realne, a nie
jedynie potencjalne. Nie wystarczy tu wic sam zamiar.
Naruszeniem nie bdzie nawet cakowite uniemoliwienie jednostce
korzysta-ni z przyznanych jej praw, ale dokonane w sposb zgodny z
prawem (np. wywaszczenie).
2. Pojcie ochrony praw podstawowych
Zwizane jest ono z gwarancjami praw podstawowych. Naley pod
nim rozumie og rodkw oraz dziaalno majc na celu
zapewnienie i realizacj praw podstawowych.
Ochrona praw podstawowych moe przybiera nastpujce formy:
a) ochrona represyjna
Wystpuje, gdy dokonano naruszenia praw podstawowych i podmiot,
ktremu one przysuguj wzywa odpowiedni organ pastwowy do ich
ochrony. Organ ten, dziaajc w ramach przyznanych mu kompetencji,
orzeka sankcj wobec tego, kto naruszy prawa podstawowe.
b) ochrona prewencyjna

Mamy z ni do czynienia, gdy podmiot, ktremu przysuguj prawa

podstawowe, wzywa odpowiedni organ pastwowy, aby zapobieg
naruszeniu tych praw lub przynajmniej zmniejszy niebezpieczestwo ich
naruszenia. Dziki tej formie ochrony prawa podstawowe, ktrych tre
nie jest w peni zdefiniowana, uzyskuj konkretny ksztat, zanim dojdzie
do ich ewentualnego naruszenia. Pozwala to na uniknicie niedogodnoci
ochrony represyjnej (np. dugo trwajcego postpowania sdowego).

9. Prawa jednostki w prawie ponadnarodowym

Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej
Ukady tworzce EWG - tzw. prawo pierwotne - nie formuuj
katalogu praw jednostki ani te nie dokonuj recepcji Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci
(EKPCz) z 1950 r. Reguluj one przede wszystkim zagadnienia
gospodarcze, administracyjne i techniczne. Mona wszak z ich
postanowie wyprowadzi pewne prawa jednostki, np. swobod ruchu
osobowego, swobod wyboru miejsca zamieszkania, zasad rwnoci
jednostek wobec prawa Wsplnoty i zakaz dyskryminacji, gwarancje
wasnoci.
Trybuna Europejski do 1969 r. negowa zwizanie organw
Wsplnoty prawami jednostki. Dopiero w orzeczeniu z 12 listopada 1969
r. (w sprawie Staude-ra) przyzna, e oglne zasady systemu
Wsplnoty" zawieraj prawa jednostki. W jednym z pniejszych
orzecze (w sprawie Nolda, 1974 r.) stwierdzi: nie moe by uznany za
zgodny z prawem aden rodek, ktry byby niezgodny z prawami
podstawowymi zawartymi w konstytucjach" krajw czonkowskich
Wsplnoty. W tym samym orzeczeniu oraz w wielu nastpnych Trybuna
Europejski podkreli rol EKPCz, ktr ratyfikoway wszystkie pastwa
czonkowskie EWG. Nie uwaa jej wprawdzie za rdo prawa
ponadnarodowego, ale uznaje, i wpywa ona na wykadni przepisw
prawa Wsplnoty dotyczcych praw jednostki.
W latach siedemdziesitych rwnie inne organy Wsplnoty
podjy problematyk praw jednostki. W 1975 r. Komisja Wsplnoty
zaproponowaa opracowanie katalogu podstawowych praw jednostki, ale
spotkao si to z krytyk i projekt ten nie zosta zrealizowany. W 1977 r.
Parlament Europejski, Rada i Komisja (a wic naczelne organy EWG)
wyday krtk, dwupunktow, wspln deklaracj. W punkcie pierwszym
podkrelaj pierwszorzdne znaczenie", jakie przywizuj do
przestrzegania praw podstawowych zawartych w konstytucjach krajw
czonkowskich EWG, jak te w EKPCz. W punkcie drugim stwierdzaj,
e zarwno obecnie, jak i w przyszoci, wykonujc swoje kompetencje i
realizujc cele Wsplnoty, bd przestrzega tych praw.
Dopiero w dwanacie lat pniej powsta pierwszy w ramach
Wsplnoty szczegowy katalog praw jednostki. 12 kwietnia 1989 r.
Parlament Europejski uchwali Deklaracj o Prawach Podstawowych i
Wolnociach Podstawowych. Nie tylko potwierdza ona dotychczasow
polityk organw Wsplnoty w zakresie ochrony praw jednostki, ale
przede wszystkim nakrela ramy przyszego systemu ochrony tych praw
w EWG i stymuluje jego rozwj.
Deklaracja nie dokonuje klasyfikacji praw jednostki. Zawarty w
niej katalog obejmuje: nienaruszalno godnoci ludzkiej; prawo do ycia
i zakaz kary mierci; prawo wystpowania ze skargami i wnioskami do
Parlamentu Europejskiego;
rwno wobec prawa; wolno sumienia i wyznania; wolno wyraania
pogldw; wolno sztuki, nauki i bada; zasad ochrony ycia
prywatnego; swobod poruszania si; prawo wasnoci (art. 9 dopuszcza
wywaszczenie w interesie publicznym tylko na podstawie ustawy i za

godziwym odszkodowaniem); wolno zgromadze i zrzeszania si;

wolno wyboru i wykonywania zawodu; zasad, e rodzina korzysta z
ochrony prawnej, ekonomicznej i socjalnej" (art. 7);
prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego; prawo do waciwych
warunkw pracy; prawo do zawierania umw midzy partnerami
socjalnymi" (art. 14 ust. l); prawo do strajku i innych form kolektywnego
dziaania w sferze socjalno-ekono-micznej; prawo pracobiorcy do
otrzymania informacji o stanie finansowym i ekonomicznym
przedsibiorstwa; prawo do ochrony zdrowia; prawo do pewnoci
socjalnej; prawo do pomocy socjalnej i medycznej osb nie
posiadajcych wystarczajcych rodkw materialnych; prawo do pomocy
pastwa w uzyskaniu mieszkania; prawo do nauki; prawo dostpu
jednostki do danych jej dotyczcych; prawo do ochrony rodowiska;
prawo do ochrony konsumenta.
Oprcz tych praw i wolnoci Deklaracja zawiera nastpujce
gwarancje procesowe: prawo jednostki do korzystania ze rodkw
ochrony prawnej w przypadku naruszenia jej praw i wolnoci; zasad ne
bis in idem; zasad nieretroakcji prawa. W art. 25 ust. l Deklaracji
stanowi si, e dotyczy ona wszystkich osb znajdujcych si na terenie
obowizywania prawa Wsplnoty". W ustpie drugim tego artykuu
stwierdza si, e w przypadku praw przyznanych obywatelom
Wsplnoty mona podj decyzj o cakowitym lub czciowym
rozszerzeniu zakresu ich obowizywania na inne osoby". Obywatelem
Wsplnoty jest - w myl art. 25 ust. 3 - kady, kto posiada obywatelstwo
jednego z krajw czonkowskich".
Deklaracja dopuszcza (w art. 26) ograniczenia gwarantowanych w niej
praw jednostki w zakresie koniecznym w demokratycznym
spoeczestwie" i tylko na podstawie prawa. Formuuje rwnoczenie
zasad nienaruszalnoci istoty gwarantowanych przez siebie praw
jednostki.

10. Prawa jednostki w prawie

midzynarodowym i ich ochrona
a) Geneza ochrony praw jednostki w
prawie midzynarodowym
W prawie midzynarodowym przez dugi czas brak byo norm
wicych poszczeglne pastwa w sferze ich stosunkw z wasnymi
poddanymi (czy te obywatelami) oraz z bezpastwowcami,
znajdujcymi si na obszarze ich jurysdykcji. Zapewniao ono jedynie
ochron poddanym lub obywatelom pastw ob cych, co miao na
wzgldzie przede wszystkim interesy pastw, a nie prawa jednostki. W
XVI w. pojawiy si umowy midzynarodowe chronice niektre
kategorie osb poddanych wadzy danego pastwa w stosunkach
wewntrznych. Przykadem moe by Pokj Augsburski z 1555 roku.
Tendencja do ograniczonej przedmiotowo i podmiotowo ochrony praw
jednostki wystpuje rwnie w wiekach pniejszych. Jej
egzemplifikacj s, powstae na przeomie XIX i XX w., konwencje
haskie, ktre za cel maj ochron okrelonych grup osb (np. ludnoci
cywilnej, rannych onierzy) podczas konfliktw zbrojnych.

Do wybuchu II wojny wiatowej bardzo rzadko dochodzio do

interwencji midzynarodowych dla ochrony praw poddanych lub
obywateli jakiego pastwa. Przykadem jest militarna interwencja
pastw europejskich (XIX w.) dla ochrony praw mniejszoci
chrzecijaskiej w Turcji. Na marginesie mona wszak doda, e
niekiedy troska o prawa pewnej grupy obywateli lub poddanych
okrelonego pastwa bya wygodnym pretekstem do ingerencji w jego
sprawy wewntrzne ze strony krajw ociennych (np. interwencja Rosji i
Prus w sprawie tzw. dysydentw w Polsce w XVIII w.). Ponadto ochrona
praw wasnych poddanych (obywateli) stanowia wielokrotnie powd do
agresji jednego pastwa przeciw drugiemu (np. interwencja angielska w
Grecji w 1849 r.).
Okropnoci II wojny wiatowej uwiadomiy spoecznoci
midzynarodowej konieczno opracowania kompleksowej ochrony praw
jednostki. Myl ta pojawia si ju w Karcie Atlantyckiej z 1940 r. i w
waszyngtoskiej Deklaracji Narodw Zjednoczonych z 1942 r. Idee
zawarte w tych dokumentach zostay nastpnie podjte przez Organizacj
Narodw Zjednoczonych.
b) Ochrona praw jednostki w systemie
Narodw Zjednoczonych
W Karcie Narodw Zjednoczonych z 1945 r. brak jest definicji praw
czowieka lub ich katalogu. Mimo e sporo jej postanowie nawizuje do
praw czowieka, ich sformuowania s bardzo oglnikowe i nie
przewiduj adnych rodkw kontroli midzynarodowej. Z brzmienia art.
2 ust. 7 Karty mona by nawet wyprowadzi wniosek, e ochrona praw
jednostki naley do kompetencji poszczeglnych pastw. Praktyka
przeczy jednak takiej tezie. W dziedzinie midzynarodowej ochrony praw
czowieka upowszechnia si pogld, e caa spoeczno
midzynarodowa jest zainteresowana przestrzeganiem tych praw, a
badania prowadzone w tym zakresie, pod egid ONZ, nie mog by
traktowane jako ingerencja w sprawy wewntrzne pastw.
Pierwszym aktem obejmujcym w sposb kompleksowy prawa
jednostki bya, uchwalona w 1948 r. w formie rezolucji Zgromadzenia
Oglnego Narodw Zjednoczonych, Powszechna Deklaracja Praw
Czowieka. Nie ma ona mocy obowizujcej w znaczeniu norm
prawnomidzynarodowych. Jej istota zawiera si w naoeniu na pastwa
zobowiza moralno-politycznych, by respektoway postanowienia
Deklaracji. Jej zasady powinny spenia rol dyrektyw dla dziaalnoci
prawotwrczej poszczeglnych pastw. Nie przewiduje ona take
rodkw kontroli midzynarodowej nad realizacj swoich postanowie i
pozostawia pastwom swobod w doborze metod, ustalenia zakresu i
tempa ich wypeniania. Mimo tych ogranicze Deklaracja wywara
jednak duy, bezporedni wpyw nie tylko na prawo wewntrzne
poszczeglnych krajw (zwaszcza na konstytucjonalizm nowo
powstaych pastw afrykaskich), ale take i na konwencje dotyczce
praw jednostki (np. konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy z
1957 r. o zniesieniu pracy przymusowej) oraz inne rda prawa
midzynarodowego (np. Karta Jednoci Afrykaskiej).
W 1966 r. po dugim okresie przygotowa zakoczone zostay prace
nad Midzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych oraz

Midzynarodowym Paktem Praw Gospodarczych, Spoecznych i

Kulturalnych. Oba pakty nie zajmuj wrd umw midzynarodowych
dotyczcych praw jednostki szczeglnego miejsca pod wzgldem ich
mocy prawnej. Rni si jednak od konwencji szczegowych sposobem
sformuowania poszczeglnych praw, gdy stanowi zasady o
charakterze oglnym, a take w sposb kompleksowy ujmuj
problematyk praw czowieka.
Pakty nakadaj na pastwa je ratyfikujce obowizek przyjcia
takich rodkw ustawowych lub innych" (art. 2 ust. 2 Midzynarodowego
Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych), jakie umoliwiyby realizacj
ich postanowie. Nie musz to by wic gwarancje o randze
konstytucyjnej.
Sporne jest, czy pakty gwarantuj jednostce zawarte w nich prawa i
wolnoci bez wzgldu na odpowiednie regulacje w prawie wewntrznym
pastw ratyfikujcych. Wikszo ich postanowie adresowana jest do
pastw - tj. do ich organw ustawodawczych - i wymaga konkretyzacji w
prawie wewntrzkrajowym. Z drugiej wszak strony. Protok
Fakultatywny do Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i
Politycznych przewiduje prawo petycji indywidualnej, co pozwala
uzna, e w przypadku przystpienia do danego pastwa. Pakt ten
bezporednio gwarantuje prawa w nim ujte.
Postanowienia Paktu dopuszczaj ograniczenia zobowiza
wynikajcych z jego treci. Moe to nastpi, gdy wyjtkowe
niebezpieczestwo publiczne zagraa istnieniu narodu i zostao ono
urzdowo ogoszone" (art. 4 ust. l). Nie podlegaj ograniczeniu w
adnych okolicznociach: prawo do ycia; zakaz tortur oraz niehumanitarnego traktowania i karania; zakaz niewolnictwa i poddastwa; zasada
nulla poena sine lege; zasada nieretroakcji prawa; prawo kadej osoby do
uznania jej osobowoci prawnej; wolno myli, sumienia i wyznania.
Oba pakty przewiduj nieco rnice si od siebie systemy kontroli.
W Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych
obejmuje on:
l) sprawozdania skadane Komitetowi Praw Czowieka przez pastwastrony paktu z realizacji jego postanowie;

2) skargi pastw, ktre mog skada strony paktu, jeeli stwierdz,

e inne pastwo-strona paktu nie wypenia zobowiza wynikajcych z
paktu; skargi te skada si do Komitetu Praw Czowieka - nie dysponuje
on jednak adnymi sankcjami wobec kraju amicego normy paktu;
3) petycje indywidualne osb, wedug ktrych jakie pastwo-strona
paktu dopucio si narusze postanowie paktowych; petycje te mog
wystosowywa tylko obywatele pastw, ktre przystpiy do
wspomnianego ju protokou fakultatywnego do paktu.
System kontroli w Midzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych,
Spoecznych i Kulturalnych oparty jest na sprawozdaniach pastw-stron
paktu, skadanych Radzie Gospodarczej i Spoecznej. Powinny one
wskazywa rodki podjte w celu realizacji postanowie paktowych oraz
postp dokonany w tej dziedzinie. Rada moe przekaza sprawozdanie
do Komisji Praw Czowieka w celu zbadania i opracowania zalece
oglnych lub dla celw informacyjnych" (art. 19). Moe te przedstawi
Zgromadzeniu Oglnemu Narodw Zjednoczonych sprawozdanie
zawierajce zalecenia oglne"-(art. 21).
Katalog praw i wolnoci jednostki chroniony w Paktach i
Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka obejmuje: prawo do ycia;
wolno osobist; zakaz niewolnictwa i poddastwa oraz zakaz pracy
przymusowej i obowizkowej; zakaz niehumanitarnego traktowania;
nietykalno osobist; swobod poruszania si i wyboru miejsca
zamieszkania; prawo azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do uznania
osobowoci prawnej; zakaz samowolnej i bezprawnej ingerencji w ycie
prywatne jednostki; zakaz samowolnej i bezprawnej ingerencji w ycie
rodzinne jednostki; prawo do zawarcia maestwa po osigniciu
penoletnoci; wolno sumienia i wyznania; wolno sowa; wolno
zgromadze i stowarzyszania si; prawo do uczestniczenia w rzdzeniu
krajem bezporednio i porednio; prawo rwnego dostpu do suby
publicznej; ochron interesw dziecka w przypadku rozwizania
maestwa; zakaz dyskryminacji dzieci ze wzgldu na ras, kolor skry,
pe, jzyk, religi, pochodzenie narodowe lub spoeczne, majtek,
urodzenie; rwnouprawnienie dzieci maeskich i pozamaeskich;
prawo do nazwiska; prawo wasnoci; ochron praw mniejszoci; prawo
do odpowiednich warunkw pracy; prawo rodziny do ochrony i pomocy
ze strony pastwa; prawo do odpowiedniego poziomu ycia; prawo
korzystania z najwyszego osigalnego poziomu zdrowia fizycznego i
psychicznego; prawo do nauki; prawo do udziau w yciu kulturalnym.
Pakty formuuj te wiele praw zwizanych z wymiarem
sprawiedliwoci. Nale do nich: prawo do sprawiedliwej rozprawy;
prawa oskaronych -zasada domniemania niewinnoci, oddzielenie
oskaronych od skazanych, prawo do otrzymania informacji o rodzaju i
przyczynach oskarenia, prawo do obrony; prawa skazanych - prawo do
odwoania si do sdu wyszej instancji w celu ponownego zbadania
problemu winy i kary, zasada ne bis in idem.

c) Regionalny europejski system

ochrony praw jednostki
Europejski system ochrony praw jednostki jest jednym z trzech
systemw regionalnych, istniejcych we wspczesnym wiecie
(pozostae dwa to system midzyamerykaski i afrykaski). Po
podpisaniu w 1950 r. EKPCz, obejmujcej pastwa-czonkw Rady
Europy, mona zaobserwowa w Europie Zachodniej dwustronne
oddziaywanie na siebie prawa midzynarodowego i wewntrznego w
zakresie ochrony praw jednostki. Z jednej strony, EKPCz i dziaalno
organw Rady Europy powoanych do ochrony gwarantowanych w niej
praw stymuluje ujednolicanie si systemw prawa wewntrznego i
praktycznych dziaa organw pastw-stron EKPCz w dziedzinie
realizacji i ochrony praw jednostki. Z drugiej strony, organy Rady
Europy opieraj si, przy ustalaniu standardw dotyczcych praw
jednostki, na normach prawa wewntrznego poszczeglnych pastw,
pogldach doktryny prawa konstytucyjnego oraz rozstrzygniciach
organw, do ktrych kompetencji naley ochrona praw jednostki
gwarantowanych w prawie wewntrznym. Naley take zauway, e ju
samo istnienie EKPCz i stworzonych przez ni regionalnych
mechanizmw ochrony praw jednostki wzmacnia rol instytucji
sucych ochronie praw podstawowych w prawie wewntrzkrajowym.
Katalog praw jednostki gwarantowanych w EKPCz obejmuje: prawo
do ycia; nietykalno osobist; wolno osobist; gwarancje procesowe i
prawa zwizane z wymiarem sprawiedliwoci (tj. zakaz retroakcji prawa,
oparcie postpowania sdowego na zasadach: bezstronnoci,
instancyjnoci, jawnoci i niezawisoci sdu, zasad in dubio pro reo,
prawo oskaronego do obrony, uywania zrozumiaego dla oskaronego
jzyka, zasad ne bis in idem); prawo do wystpowania przez jednostk
ze skargami i wnioskami do organw pastwowych; tajemnic
korespondencji; ochron mieszkania; wolno myli, sumienia, wyznania
i wiatopogldu; prawo do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny;
prawo wasnoci; swobod wyboru miejsca zamieszkania; wolno opinii
i informacji; wolno zgromadze i zrzeszania si; wolno prasy;
wolno bada naukowych i nauki; prawa rodzicw.
Art. 15 ust. l EKPCz zezwala na ograniczenie zakresu praw,
gwarantowanych Konwencj, w przypadku wojny lub innego stanu
wyjtkowego, w ktrym zagroona zostaje egzystencja narodu".
Ograniczenia te powinny by przy tym bezwzgldnie konieczne, a rodki
zastosowane przez pastwo-stron Konwencji nie mog by sprzeczne ze
zobowizaniami tego pastwa wypywajcymi z innych umw
midzynarodowych. W ustpie drugim tego artykuu postanawia si, e
w adnym wypadku nie podlegaj ograniczeniom nastpujce prawa jednostki: prawo do ycia (z wyjtkiem przypadkw mierci bdcych
wynikiem dziaa wojennych), prawa wynikajce z zakazu tortur oraz
niehumanitarnego traktowania i karania, z zakazu niewolnictwa i
poddastwa, a take zasady nulla poena sine lege oraz lex retro non agit.
Organami Rady Europy powoanymi do ochrony praw zawartych w
EKPCz s: Europejska Komisja Praw Czowieka, Europejski
Trybuna Praw Czowieka i Komitet Ministrw. rodkami ochrony
tych praw s:

1) skarga pastwa, ktr moe skada kade pastwo-strona

EKPCz, jeeli ono lub jeden z jego obywateli jest zdania, e inne
pastwo-strona EKPCz naruszyo Konwencj;
2) skarga indywidualna, z ktr moe wystpi kada osoba
fizyczna, organizacja niepastwowa lub zrzeszenie, jeeli uwaa, i
zostay - przez jedno z pastw-stron EKPCz - naruszone jej prawa
gwarantowane w konwencji.
Oba rodzaje skarg kieruje si najpierw do Europejskiej Komisji Praw
Czowieka, do ktrej zada naley zbadanie sprawy, dziaalno
rozjemcza i opiniodawcza. Jeeli nie uda si zawrze porozumienia
majcego na celu usunicie naruszenia EKPCz przez pastwo, przeciwko
ktremu wniesiono skarg, sprawa - wraz z opini Komisji - zostaje
przekazana Europejskiemu Trybunaowi Praw Czowieka, jeli pastwo,
przeciwko ktremu skarga jest skierowana, uznaje jego waciwo.
Orzeczenia Trybunatu s ostateczne i wice dla pastw. Nad ich
wykonaniem czuwa Komitet Ministrw. On te rozstrzyga spraw w
przypadkach, gdy zainteresowane pastwa nie uznaj kompetencji
Trybunau. Naley podkreli, e ani Trybuna, ani Komitet Ministrw
nie mog uchyla norm prawa wewntrznego niezgodnych z EKPCz.
Mog tylko zobowizywa okrelone pastwo do usunicia naruszenia
Konwencji. Stwierdzajc naruszenie postanowie Konwencji, Trybuna
moe przyzna odszkodowanie podmiotowi, ktry wnis skarg.
Nie wdajc si w szczegow charakterystyk przesanek skargi
indywidualnej trzeba zaznaczy, e naruszenie EKPCz, do ktrego
skarga si odnosi, powinno nastpi w wyniku dziaania pastwa,
dotyczy bezporednio podmiotu wnoszcego skarg, a przed jej
wniesieniem naley wyczerpa tok instancji w danym pastwie.
Zapewnienie zgodnoci prawa wewntrznego z EKPCz jest przede
wszystkim obowizkiem ustawodawcy. Okrelone funkcje do spenienia
maj take w tym zakresie sdy powszechne i - tam, gdzie istniej - sdy
konstytucyjne. Godny podkrelenia jest przy tym fakt, e EKPCz ma w
wielu krajach (np. RFN, Wochy, Grecja, Cypr, Turcja) rang ustawy
zwykej, w Austrii rang ustawy konstytucyjnej, a w Szwajcarii rang
zblion do konstytucyjnej. Oznacza to, i jednostka moe si na ni
powoywa w postpowaniu przed sdami w tych krajach, a w Austrii i
Szwajcarii naruszenia EKPCz mog by podstaw wystpienia ze skarg
konstytucyjn. W tych krajach, gdzie EKPCz nie jest traktowana jako akt
prawa wewntrznego (np. Wielka Brytania, Hiszpania, Portugalia),
jednostki nie mog si na ni powoywa w postpowaniu sdowym.
Sdy tych krajw w swojej praktyce judykacyjnej jednak z reguy
dokonuj wykadni norm prawa wewntrznego, dotyczcych praw
podstawowych, zgodnie z postanowieniami EKPCz i czsto
uwzgldniaj kierunki interpretacji poszczeglnych praw zawartych w
Konwencji, przyjte przez organy Rady Europy. Jest to zrozumiae
zwaywszy, e ich orzeczenia mog by przedmiotem skargi
indywidualnej i skargi pastw. Naley jednak podkreli, i regionalny
europejski system ochrony praw jednostki uzupenia istniejce w
poszczeglnych pastwach systemy wewntrzne, ale nie zastpuje ich.
W 1961 r. zostaa przyjta Europejska Karta Socjalna. Ma ona
zagwarantowa korzystanie z praw socjalnych. Nie ma jednak rangi
porwnywalnej z EKPCz, gdy nie zawiera norm, ktrych bezporednim
adresatem jest jednostka. Nakada ona tylko obowizki na pastwa, ktre
j podpisay.

Europejska Karta Socjalna zawiera nastpujce prawa: prawo do

zarobku na pokrycie kosztw utrzymania przez dobrowolnie podjt
dziaalno"; prawo pracobiorcw do sprawiedliwego wynagrodzenia,
zapewniajcego im i ich rodzinom odpowiedni standard ycia; prawo
pracobiorcw i pracodawcw do zrzeszania si w krajowych i
midzynarodowych organizacjach, majcych na celu ochron ich
interesw ekonomicznych i socjalnych; prawo pracobiorcw i pracodawcw do prowadzenia kolektywnych negocjacji; prawo dzieci i
modziey do szczeglnej ochrony przed zagroeniami cielesnymi i
obyczajowymi; prawo kobiet ciarnych do szczeglnej ochrony w
stosunkach pracy; prawo do uzyskania porady umoliwiajcej wybr
zawodu dostosowanego do predyspozycji jednostki; prawo do
ksztacenia zawodowego; prawo do ochrony zdrowia; prawo pracobiorcw i czonkw ich rodzin do bezpieczestwa socjalnego; prawo
do pomocy ze strony pastwa w sytuacji, gdy jednostka nie ma rodkw
wystarczajcych do ycia; prawo do korzystania ze wiadcze
socjalnych; prawo inwalidw i osb niepenosprawnych do ksztacenia
zawodowego i integracji w ramach spoeczestwa; prawo rodziny do
ochrony prawnej, socjalnej i ekonomicznej; ochrona socjalna i
ekonomiczna matki i dziecka, bez wzgldu na pochodzenie dziecka
(maeskie czy pozamaeskie); prawo obywateli pastwa-strony
Karty do rwnego traktowania z obywatelami innego pastwa-strony
Karty na terytorium tego pastwa, z wyjtkiem wypadkw ustawowo
okrelonych.
Z postanowie art. 21 Karty wynika, e pastwa, ktre j podpisay,
maj obowizek przesya na rce Sekretarza Generalnego Rady Europy,
co dwa lata, sprawozdania z wykonania Karty. Sprawozdania te s
nastpnie przekazywane organizacjom narodowym i midzynarodowym
zajmujcym si sprawami pracy, prawami socjalnymi itp. (np. zwizki
zawodowe, organizacje pracodawcw). Organizacje te mog zaj
stanowisko wobec sprawozdania kadego pastwa. Zostaje ono wraz ze
sprawozdaniem przesane do komisji rzeczoznawcw powoanej przez
Komitet Ministrw spord niezalenych ekspertw. Wyniki prac
komisji rzeczoznawcw wraz z towarzyszcymi materiaami (np.
sprawozdanie pastwa, stanowisko organizacji) zostaj z kolei
skierowane do podkomisji Komisji Socjalnej Rady Europy, w skad
ktrej wchodz przedstawiciele rzdw pastw-stron Karty i
reprezentanci midzynarodowych organizacji pracodawcw i
pracobiorcw oraz Midzynarodowej Organizacji Pracy. Komitet
Ministrw, na podstawie sprawozdania podkomisji, moe wystosowa do
kadego pastwa, ktre podpisao Kart, zalecenie" dotyczce realizacji
jej postanowie. Zalecenie to nie ma jednak mocy wicej.

V. Podstawowe obowizki jednostki

l. Pojcie podstawowych obowizkw jednostki
a) Pojcie obowizku prawnego jednostki
Nie zwaajc na rnice o drugorzdnym charakterze, mona
miao powiedzie, e w wikszoci jzykw w tzw. mowie potocznej w

miar jednolicie rozumie si wspczenie pojcie obowizku jednostki

jako skierowanego do niej nakazu lub zakazu okrelonego zachowania
si w danej sytuacji.
Pojcie obowizku uywane jest przez wiele dyscyplin
naukowych (np. etyk, nauki prawne, filozofi), ktre staraj sieje
zdefiniowa przy uyciu waciwego dla nich aparatu terminologicznego.
Std to powstaj rnice w znaczeniu nadawanemu sowu obowizek"
w poszczeglnych naukach. Ich omwienie nie jest konieczne dla celw
niniejszej pracy, problem ten jednak naley tu zasygnalizowa.
Spord wielu systemw normatywnych wyznaczajcych zasady
naszego postpowania szczegln rol odgrywa prawo. Ju staroytni
Rzymianie mawiali ubi societas, ibi ius. Bdc regulatorem procesw
spoecznych nakada ono m. in. okrelone obowizki na jednostk.
W naukach prawnych nie ma zgodnoci pogldw co do
znaczenia terminu:
obowizek prawny". Spotyka si nawet stanowisko zakadajce
niemono jego zdefiniowania (J. Wrblewski, W. Lang, S. Zawadzki).
Konsekwencj tego jest ograniczanie si jedynie do wskazania regu
posugiwania si nim w jzyku prawniczym i odwoanie si do intuicji
osoby majcej je stosowa.
Wrd rnych okrele obowizku prawnego spotykamy krtkie
definicje wskazujce w zasadzie na jedn jego cech wyrniajc, jak
jest jego sformuowanie przez norm prawn. Jako przykad mona tu
poda wyjanienie tego terminu w Maej encyklopedii prawa, gdzie haso
obowizek prawny" rozumiane jest jako nakazany lub zakazany
sposb zachowania wyznaczony przez normy prawne".
Rozwinit definicj obowizku prawnego opart na badaniach
komparatystycznych przedstawia grecka uczona E. I. Daes. Mona
poda za ni nastpujce elementy tego pojcia:
- obowizek zwizany jest z koniecznoci zabezpieczenia interesw
innych i nie musi uwzgldnia interesu osoby, na ktrej spoczywa;
- obowizek polega na podjciu okrelonych dziaa lub zaniechania
czego, znoszenia itp. i osoba, ktrej dotyczy, nie musi by
poinformowana o konsekwencjach tych dziaa, zaniechania itp.;
- sens obowizku naley ustala, posugujc si tylko kategoriami
racjonalnymi, a nie jakimikolwiek innymi - np. emocjonalnymi;

- wiele dziaa, zaniecha itp. naoonych przez obowizek jest

ambiwalentnych z moralnego punktu widzenia i nie daj si one
wartociowa jako dobre czy ze;
- nakaz dziaania, zaniechania itp. naoony na jednostk w danej
sytuacji dotyczy te innych osb w tej samej sytuacji;
- jeeli nakaz taki skierowany jest do jednostki, odpowiada ona
prawnie za jego wykonanie;
- nie mona nakada na jednostk obowizkw, ktrych ona nie jest
w stanie wykona;
- obowizki mog dotyczy tylko istot mogcych myle racjonalnie.
Nietrudno zauway, e przedstawione cechy obowizku prawnego s
dyskusyjne. Mona mie wtpliwoci, czy konstytuuj one jego pojcie i
czy s rzeczywicie charakterystyczne dla kadego obowizku prawnego.
S one raczej zwizane z szeroko rozumian problematyk realizacji
obowizkw. Ponadto odwouj si one do terminw zbyt oglnych,
ktre same wymagaj bliszego okrelenia i nie mog suy wobec tego
objanieniu rozumienia innego pojcia. Na przykad w przypadku braku
monoci wyboru okrelonego postpowania" ze strony adresata
obowizku, mona si zastanawia, co oznacza ten brak. Bez trudu
mona wskaza przecie obowizki na tyle oglnie sformuowane, e
pozostawiaj jednostce duy zakres swobody w wyborze sposobu
postpowania i wyborze rodkw zastosowanych do ich realizacji. Dobr
tego egzemplifikacj moe by naoony na rodzicw przez prawodawc
w wielu krajach obowizek wychowania dzieci.
W tej sytuacji opowiadam si za najprostsz formu zwracajc przy
tym uwag na najbardziej istotn cech kadego obowizku prawnego.
Jest ni to, e wyraony jest on w normie prawnej.
Na marginesie konieczne wydaje mi si podkrelenie, e tak
rozumiany obowizek prawny odrni trzeba od zobowizania
przyjmowanego dobrowolnie przez jednostk, np. w umowie cywilnoprawnej lub przez wyraenie zgody na penienie okrelonych funkcji.
b) Pojcie podstawowych obowizkw prawnych jednostki
Pojcie podstawowych obowizkw prawnych jednostki moe by
konstruowane na podstawie kryteriw zarwno natury formalnej, jak i
materialnej. Te pierwsze s atwiejsze do okrelenia. W prawie
wewntrznym poszczeglnych pastw za obowizki podstawowe uznaje
si po prostu te, ktre s zawarte w konstytucji. W wielu przypadkach
wiadcz o tym tytuy rozdziaw formuujcych m. in. obowizki.
Uywa si w nich pojcia obowizkw podstawowych. Mona tu
wymieni np.: rozdz. VIII konstytucji RP z 1952 r., rozdz. I konstytucji
Hiszpanii z 1978 r., rozdz. XII konstytucji Wgier z 1949 r. w ujciu z
1989 r. Tam, gdzie brak takich wyranych wskaza konstytucyjnych (np.
w Niemczech i Szwajcarii), w nauce prawa przyjmuje si, e ze wzgldu
na rol konstytucji w systemie prawa, zawartym w niej obowizkom
naley przyzna szczeglny charakter i uzna je za podstawowe. Rzadko
wyraany jest pogld przeciwny zakadajcy, e obowizki okrelone
przez konstytucj, ale nie nazwane przez ni mianem podstawowych za
takie uznane by nie mog i nie rni si w istocie od innych
obowizkw wprowadzonych przez ustawy.
Zastosowanie kryterium formalnego pozwala na, w miar
jednoznaczne, ustalenie katalogu obowizkw podstawowych w prawie

wewntrznym. Poza nimi pozostan za wszystkie inne obowizki

jednostki, nawet te, ktre uregulowane s w ustawie (np. obowizek
alimentacyjny). Przyjcie kryterium formalnego ma dziki temu swoje
konkretne praktyczne znaczenie w procesie stosowania prawa. Ponadto
uatwia ono formuowanie postulatw de lege lata.
Sprawa nie jest ju tak prosta w przypadku zastosowania kryteriw
materialnych, gdy poszczeglni autorzy rni si pomidzy sob co do
zakresu i treci cech merytorycznych specyficznych dla obowizkw
podstawowych. Determinowane to jest przyjciem przez nich pewnych
zaoe dotyczcych celu regulacji statusu jednostki w pastwie,
okrelonej koncepcji praw i obowizkw jednostki itp.
Ze wzgldu na brak jednego lub kilku powszechnie akceptowanych
kryteriw materialnych i oglnikowy charakter kryteriw wystpujcych
w literaturze prawniczej, prby konstruowania katalogu podstawowych
obowizkw prawnych jednostki prowadz do rnych rezultatw,
zalenych nie tylko od zastosowanego kryterium, ale i te od jego
rozumienia. Otwiera to pole subiektywnym opiniom poszczeglnych
autorw dotyczcych nawet obowizkw konstytucyjnych.
W przypadku prawa midzynarodowego uznanie jakiego obowizku
jednostki za podstawowy nie pociga za sob konsekwencji
porwnywalnych z prawem wewntrznym. W szczeglnoci nie
prowadzi to do specjalnego traktowania obowizku podstawowego, do
nadania mu nadrzdnego znaczenia. Wynika to z tego, i w prawie
midzynarodowym nie ma hierarchii aktw prawnych.
Fakt ten utrudnia z kolei stosowanie kryterium formalnego do
okrelania katalogu prawnych obowizkw podstawowych jednostki w
prawie midzynarodowym. Nie wy klucza jednak, naszym zdaniem, jego
skonstruowania. W prawie midzynarodowym wystpuj przecie
majce szczeglne znaczenie umowy midzynarodowe (np.
Amerykaska Konwencja Praw Czowieka, Afrykaska Karta Praw
Czowieka i Narodw), normy zwyczajowego prawa midzynarodowego
(np. zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka), czy te zasady
oglne prawa midzynarodowego uznane przez narody cywilizowane.
Niektrzy mwi nawet na tej podstawie o istnieniu wiatowego prawa
konstytucyjnego".
Taki tok rozumowania odnosi si rwnie do poszukiwania sposobu
okrelenia obowizkw podstawowych jednostki w systemach prawnych
pastw, ktre nie maj konstytucji. Mona w nich przecie wskaza take
na akty majce znaczenie szczeglne (np. angielska Magna Charta).
Ponadto w odniesieniu do Wielkiej Brytanii suszny jest rwnie pogld
o istnieniu w tym kraju pojcia konstytucji w znaczeniu materialnym.

W prawie ponadnarodowym atwiej jest wyrni akty majce

znaczenie podstawowe. Jest to tzw. prawo pierwotne wsplnot. Na
podstawie kryterium formalnego mona wic bez trudnoci wskaza na
podstawowe obowizki prawne jednostek podporzdkowanych
ponadnarodowemu prawu wsplnot.
Chocia spotka mona pogldy, wedug ktrych chybione wydaje
si traktowanie kryterium formalnego i materialnego jako alternatyw"
(R. Wieruszewski) przy konstruowaniu pojcia obowizkw
podstawowych, to w wietle przedstawionych uwag nie wydaj si one
trafne. Ju na pierwszy rzut oka wida, e jedynie stosowanie kryterium
formalnego pozwala na jednoznaczne okrelenie katalogu obowizkw
podstawowych w prawie wewntrznym i ponadnarodowym. Podobne
postpowanie jest trudniejsze w przypadku prawa midzynarodowego,
ale i tam przy zaoeniu, i istniej pewne normy i zasady o szczeglnym
charakterze, ktre mona stosowa. Gdyby za opiera si na kryteriach
materialnych, otrzymalibymy katalog budzcy wiele kontrowersji.
Reasumujc mona stwierdzi, e podstawowe prawne obowizki
jednostki to skierowane do niej nakazy lub zakazy okrelonego
zachowania si w danej sytuacji wyraone w normach prawnych
zawartych w rdach prawa lecych u podstaw danego systemu
prawnego lub odgrywajcych w nim szczegln rol.
c) Obowizki obywatela i obowizki czowieka
Jednym z najczciej wystpujcych podziaw obowizkw jednostki
jest podzia na obowizki obywatela i obowizki czowieka. Wystpuje
on w literaturze niemieckojzycznej oraz anglojzycznej. Jego
zwolennicy cz obowizki obywatelskie z przynalenoci pastwow
jednostki. Uwaaj, e wi one tylko obywateli danego pastwa.
Pastwo decyduje o wprowadzeniu jakiego obowizku tylko wtedy, gdy
ma w tym interes. To, e musz si do nich stosowa cudzoziemcy
przebywajcy na jego terytorium uznawano po prostu za fakt i nie
przywizywano do tego wielkiej wagi. Nie kady zreszt z obowizkw
ma do nich zastosowanie.
Pojcie obowizkw czowieka oznacza natomiast elementarne
obowizki jednostki wobec innych ludzi, ktre wystpuj nawet wtedy,
gdy nie s sformuowane przez prawo danego pastwa. Jeeli pastwo
zdecyduje si zapisa jakie z tych obowizkw w konstytucji i uzna w
ten sposb za obowizek podstawowy to musi mie w tym cel, interes.
Wystpowanie obowizkw tej kategorii w konstytucji wypywa z tego,
e reguluje ona m.in. stosunki jednostki z innymi ludmi. Dla
zobrazowania tego pogldu posu si przykadem obowizku wychowania dzieci. Jeli jaka konstytucja go zawiera, to oznacza to, i
dane pastwo z okrelonych przyczyn przywizuje do niego due
znaczenie. Moe tu chodzi np. o gwarancje praw podstawowych
przyznanych dziecku.
W takim ujciu obowizki czowieka uzyskuj uzasadnienie
prawnonaturalne. Podkrela si przy tym, e adna norma prawa
pozytywnego nie moe zwolni czowieka od wypeniania jego
obowizkw wobec innych ludzi. Kady czowiek powinien rwnoway
w swoim postpowaniu obowizki jako istoty ludzkiej z obowizkami
jako czonka okrelonej wsplnoty zorganizowanej w pastwo.

Niektrzy autorzy, stosujc t sam klasyfikacj, nadaj obu

wystpujcym w niej typom odmienny sens. Uwaaj, e pojciem
obowizkw czowieka naley obj te obowizki jednostki, ktre
regulowane s w normach prawa midzynarodowego. W ujciu tym
obowizki obywatelskie za s to skierowane do obywateli nakazy
okrelonego w sposb generalny postpowania.
Ta druga klasyfikacja oparta jest na kryteriach atwiej czytelnych ni
pierwsza. Mona zauway w tym przypadku te paralel z
wystpujcym w niektrych aktach prawnych i stosunkowo szeroko
akceptowanym przez doktryn podziaem praw jednostki na prawa
czowieka i prawa obywatela.
d) Obowizki polityczne i spoeczne
Klasyfikacja ta nawizuje w pewnym sensie do podziau praw
podstawowych jednostki na podobne grupy. Aprobowana jest ona w
zasadzie przez wielu autorw, aczkolwiek niektrzy z nich staraj si
wzbogaca j o nowe kategorie.
W jej najbardziej podstawowej wersji za obowizki polityczne
uznaje si te obowizki jednostki, ktre zapewniaj waciwe
funkcjonowanie pastwa w sferze politycznej oraz stanowi prawny
wyraz wizw czcych jednostk z danym pastwem, wczajc j do
wypeniania jego zada. Z reguy do tej kategorii zalicza si przynajmniej
obowizek przestrzegania prawa oraz obowizek obrony.
Grupa obowizkw spoecznych obejmuje te obowizki jednostki,
ktre nakadaj na ni wiadczenia pracy lub wiadczenia finansowe na
rzecz pastwa oraz su dobru wsplnemu. Dotycz one dbr
ekonomicznych szczeglnie wanych ze spoecznego punktu widzenia.
Do obowizkw tej kategorii zalicza si najczciej obowizki naoone
na wacicieli, obowizki wiadcze w stanach nadzwyczajnych (np.
klski ywioowe), obowizek pacenia podatkw.

2. Ewolucja prawnego ujcia obowizkw

Na przestrzeni wiekw zmieniao si prawne ujcie obowizkw
jednostki. W staroytnoci i w pastwie feudalnym (poczwszy od
monarchii wczesnofeudalnej poprzez stanow, a skoczywszy na
monarchii absolutnej) zakres obowizkw prawnych jednostki wobec
pastwa zalea od wielu czynnikw, z ktrych cztery wystpoway
najczciej i miay najbardziej istotne znaczenie. Byy to;
- status spoeczny -tzn. przynaleno jednostki do okrelonej
grupy spoecznej (np. stanu),
- status rodzinny tzn. miejsce zajmowane przez dan osob w
hierarchii rodzinnej,
- pe,
- miejsce zamieszkania.
Pierwszy z tych czynnikw determinowa zarwno zakres, jak i
charakter obowizkw jednostki wobec pastwa. Wystarczy tu choby
przypomnie, e w Polsce w czasie monarchii stanowej obowizek
suby wojskowej spoczywa na szlachcie, mieszczanie natomiast
ponosili liczne ciary podatkowe, chopi za obowizani byli, oprcz
pacenia podatkw, do rnego rodzaju posug osobistych.

Status jednostki w rodzinie powodowa, e czonkowie tej samej

rodziny mieli nie tylko rne prawa, przywileje, ale te rne obowizki
wobec pastwa, nawet gdy byli tej samej pci lub byli w zblionym
wieku.
Oczywicie na zakres obowizkw jednostki wpywaa te jej pe.
Kobiety nie miay wcale lub miay o wiele mniejsze obowizki wobec
pastwa ni mczyni, nalecy do tej samej grupy spoecznej.
Zakres obowizkw jednostki zwizany by rwnie z jej miejscem
zamieszkania. W wielu krajach byo to szczeglnie widoczne na
przykadzie powinnoci feudalnych naoonych na chopw
mieszkajcych na rnych obszarach danego kraju.
Wan cech obowizkw prawnych w wielu krajach w omawianym
okresie byo wzajemne przenikanie si powinnoci wobec pastwa z
obowizkami o charakterze religijnym.
Warto te doda, e niekiedy mona byo zwolni si z obowizku
naoonego na dan jednostk przez prawo, wnoszc przewidzian opat
lub podajc zastpc (np. zwolnienie od obowizku suby wojskowej).
Zasadniczy przeom i zmiana w ujciu prawnych obowizkw
jednostki nastpuje dopiero w okresie ksztatowania si pastwa
liberalno-demokratycznego w XVII i XVIII w. Obowizki te zostaj
wwczas powizane z przynalenoci pastwow jednostki i z zasad
suwerennoci pastwa. Umoliwi maj jego waciwe funkcjonowanie.
Ich zakres sta si niezaleny od statusu spoecznego i wyraa zasad
rwnoci obywateli wobec prawa, ktra implikowaa rwne uczestnictwo
w ponoszeniu ciarw na rzecz pastwa. Wyraaa to ju jedna z
pierwszych konstytucji na wiecie - konstytucja stanu Massachusetts z
1780 r., stanowic w art. 10: Kady czonek spoeczestwa ma prawo
by chronionym przez nie, gdy chodzi o korzystanie z jego ycia,
wolnoci i wasnoci. Ma on take w konsekwencji obowizek
przyczynia si do. pokrywania wydatkw zwizanych z t ochron,
obowizek do wiadcze osobistych [...] jeli to konieczne".
Wiele obowizkw zmienio w tej epoce swj, charakter. Najlepiej
wida to na przykadzie pacenia podatkw i obowizku wiernoci.
Podatki przestay by wyrazem podlegoci jednostki zwierzchnictwu
pana feudalnego, ale odzwierciedla zaczy zwizki midzy obywatelem
a jego pastwem. Majca natomiast osobisty charakter wierno wobec
konkretnego pana feudalnego, monarchy uzyskaa wymiar bardziej
instytucjonalny i staa si wiernoci wobec pastwa, wobec jego
konstytucji.
Na prawne ujcie obowizkw wpyno rwnie przyznanie
kademu obywatelowi okrelonego zespou praw. Widzieli to ju twrcy
pierwszych pastw liberalno-demokratycznych i filozofowie dziaajcy
w tej epoce. Wystarczy tu wskaza choby na J. Wise'a i J. Winthropa,
dla ktrych godno czowieka jest wolnoci ograniczon
zwyczajami". Obowizek stawa si wic elementem prawa,
przysugujcego jednostce. W XVIII-wiecznych aktach prawnych
dotyczcych praw czowieka manifestuje si to wyranie i czsto,
element obowizku wczany jest do praw jednostki. Akty te nie
gwarantoway wic jednostronnie tylko uprawnie. Dc do
zapewnienia jednostce sfery wolnej od ingerencji pastwa, zakaday one
rwnoczenie odpowiedzialno jednostki za jej postpowanie (np. art.
15 i 16 Bili of Rights Virginii z 1776 r., art. 6 francuskiej konstytucji z
1793 r.). Poza tym przyznanie nowych praw pocigao za sob koniecz-

no naoenia na jednostk pewnych nowych powinnoci choby po to,

aby moga ona korzysta z przyznanych praw i rozumie je. Przykadem
moe by obowizek szkolny. Z drugiej za strony, prawne
zagwarantowanie niektrych praw i wolnoci powodowao likwidacj
sprzecznych z nimi obowizkw, np. zasada wolnoci osobistej znosia
poddastwo osobiste, a zasada wolnoci sumienia likwidowaa w kilku
pastwach obowizek wyznawania religii wadcy, wprowadzony regu
cuius regio, eius religio.
Lece u podstaw pastwa liberalno-demokratycznego akty prawne
daway wyraz traktowaniu obowizkw jednostki jako czci umowy
spoecznej, w ramach ktrej kady z partnerw zobowizuje si wobec
innych ograniczy wasn wolno, jeeli zagraaoby to wolnoci
innych. Idea ta znalaza swj wyraz m.in. w art. 4 Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela stanowicym, e wolno polega na czynieniu
tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu". Poczona zostaa ona w
wielu aktach prawnych z obowizkiem respektowania praw innych osb.
Wyraay to zarwno konstytucje poszczeglnych pastw (np. art. 1-9
francuskiej konstytucji z 1795 r.), jak i inne akty ich prawa wewntrznego (np. ustawy z zakresu prawa karnego czy cywilnego), a take
akty prawa midzynarodowego (np. art. XXIX ust. 2 Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka z 1948 r.).
Powizania midzy korzystaniem z praw a naoeniem pewnych
obowizkw podkrelay te akty prawne, wydawane w XX w. w tzw.
pastwie socjalnym. Najoglniej rzecz biorc, wprowadzone tu nowe
obowizki zapewni maj korzystanie z praw w sposb zgodny z
interesem spoecznym. Konstytucja niemiecka z 1919 r. (tzw;
Konstytucja Weimarska) uja to np. w art. 153 ust. 3 nastpujco:
Wasno zobowizuje. Korzystanie z niej powinno suy
rwnoczenie wsplnemu dobru."

3. Konstytucyjna regulacja podstawowych

obowizkw jednostki
Konstytucje poszczeglnych pastw w rny sposb reguluj
obowizki jednostki. Jedne wyodrbniaj normy ich dotyczce (np.
polska Konstytucja Marcowa z 1921 r., konstytucja Portugalii z 1976 r.,
w ujciu z 1982 r.), czc je z reguy w jednym rozdziale z prawami i
wolnociami jednostki (obywatela), inne nie dokonuj takiego
wyodrbnienia (np. konstytucja Szwajcarii z 1874 r.), a jeszcze inne w
swoim tekcie formuuj jedynie niektre obowizki, rozpraszajc pozostae w ustawach o randze konstytucyjnej (taka sytuacja jest np. w
Austrii). S wreszcie i takie konstytucje, ktre nie formuuj wprost
adnych obowizkw jednostki, ale ustanawiaj je w sposb poredni,
przyznajc pastwu okrelone kompetencje (np. poprawka XVI do
konstytucji Stanw Zjednoczonych, upowaniajc Kongres do
nakadania i cigania podatkw, obliguje tym samym osoby
podlegajce jurysdykcji Stanw Zjednoczonych do pacenia podatkw).
Konstytucja tworzy baz dla ustawodawstwa, ale dziaalno
ustawodawcza nie jest jedynie jej wykonywaniem". Ustawodawstwo
musi opiera si na porzdku konstytucyjnym, tzn. adna norma
ustawowa nie moe by sprzeczna z konstytucj. Zasada ta ma
szczeglne znaczenie dla nakadania na jednostki obowizkw. Z
drugiej wszak strony, z postanowie konstytucji nie mona wyprowadzi jednoznacznie wnioskw co do zawartoci treciowej ustaw.
Ustawodawcy przysuguje wic pewna swoboda w ksztatowaniu
polityki legislacyjnej i za swoje akty ponosi odpowiedzialno. Swoboda
ta jest ograniczona przez zawarte w konstytucji nakazy okrelonego
zachowania si (np. okrelenie terminu wydania okrelonych ustaw).
Wikszo konstytucji w mniej lub bardziej szczegowy sposb
wskazuje materie ustawowe, tzn. zagadnienia zastrzeone dla regulacji
ustawowej. W tej dziedzinie w poszczeglnych krajach wystpuje
znaczna rnorodno. Jedno zastrzeenie jest wszak powszechnie
akceptowane. Dotyczy ono okrelania jedynie w ustawach lub w aktach
wydawanych na podstawie ustaw sytuacji prawnej jednostki w pastwie,
a zwaszcza przysugujcych jej praw i wolnoci oraz naoonych na ni
obowizkw. Charakterystyczny jest w tym wzgldzie art. 4 czeskiej
Karty Podstawowych Praw i Wolnoci z 1991 r. stanowicy:
Obowizki mog by nakadane tylko na podstawie ustawy i w jej
granicach i tylko przy zachowaniu podstawowych praw i wolnoci".
W wyjtkowych wypadkach we wspczesnym
konstytucjonalizmie pastw demokratycznych dopuszcza si wydawanie
regulacji, dotyczcych obowizkw i praw jednostki w aktach
normatywnych nie bdcych ustawami, ale majcych t sam co one
moc prawn (dekrety z moc ustawy, rozporzdzenia z moc ustawy).
Na marginesie mona doda, e zagadnienie prawnej regulacji
obowizkw jednostki budzio kontrowersje ju we francuskim
Zgromadzeniu Narodowym podczas obrad nad Deklaracj Praw
Czowieka i Obywatela. Podniosy si wwczas gosy postulujce
objcie Deklaracj nie tylko praw, ale take i obowizkw jednostki.
Zgromadzeniu zostao przedstawionych pi projektw stosownych
aktw prawnych, zawierajcych zarwno prawa, jak i obowizki

jednostki. Ich zwolennicy twierdzili, e prawa i obowizki s ze sob

zwizane i jedne nie mog by izolowane od drugich. Ich zdaniem,
Deklaracja bez obowizkw byaby niepena, a jednostronne ujcie w
niej tylko praw moe zrodzi niebezpieczestwo mylnego wyobraenia
pozycji jednostki w spoeczestwie oraz umocni postawy egoistyczne.
Ponadto niektrzy deputowani (duchowni) uzasadniali konieczno
uwzgldnienia obowizkw zwyczajami i argumentami o charakterze
religijnym. Ostatecznie jednak Zgromadzenie odrzucio te propozycje
(wikszoci gosw 570 przeciwko 433) i ograniczyo si do zwrcenia
uwagi w preambule Deklaracji na obowizki jednostki stanowic, e
Deklaracja przypomina wszystkim czonkom spoeczestwa stale o ich
prawach i obowizkach".
Podobnie jak prawa podstawowe, rwnie i obowizki konstytucyjne
mog mie - jak ju wspomnielimy - rny zakres podmiotowy. Cz
z nich dotyczy tylko obywateli, cz za wszystkich osb
podlegajcych wadzy danego pastwa.
Obowizki podstawowe s adresowane gwnie do jednostki, ale
czsto wymagaj te pewnych dziaa ze strony pastwa (np. obowizek
szkolny wymaga istnienia szk publicznych). W przypadku
obowizkw wymagajcych od jednostki aktywnego zachowania si,
wiadcze itp., ich zakres powinien by wyranie okrelony przez
konstytucj lub ustawy rozwijajce jej postanowienia,
Konstytucje z reguy nie wyodrbniaj w swoim tekcie rozdziau
powiconego obowizkom jednostki. Do najczciej wystpujcych we
wspczesnych konstytucjach obowizkw nale:
l. Obowizek przestrzegania prawa
Formuuje go wikszo konstytucji (np. art. 90 pozostawionych w
mocy przepisw konstytucji polskiej z 1952 r.). Jest to tradycyjny
obowizek, wynikajcy z istoty stosunkw pastwo-jednostka. Sieyes
okreli go dlatego mianem naturalnego i nieprzemijajcego".
Spoczywa on na kadym, kto podlega wadzy danego pastwa, nawet
gdy nie jest wyraony expressis verbis w jego konstytucji.
2. Obowizek wiernoci wobec pastwa
Jest to tradycyjny obowizek, wywodzcy si jeszcze z czasw
feudalnych, kiedy stosunki spoeczne ksztatowa obowizek wiernoci
poddanego wobec pana feudalnego. Obecnie, nawet w krajach gdzie
obowizek ten nie jest wyraony prawnie, przyjmuje si, e istnieje on
jako wany skadnik stosunku czcego jednostk z danym pastwem,
okrelanego przez jej przynaleno pastwow. Taki pogld wyrazia
np. Izba Lordw w 1946 r., rozpatrujc spraw Joyce'a,

ktry bdc obywatelem brytyjskim prowadzi, podczas II wojny

wiatowej, antybrytyjskie audycje radiowe w rozgoni III Rzeszy.
Obowizek ten zawarty jest w przewaajcej wikszoci konstytucji
(np. art. III 3 Konstytucji USA z 1787 r., art. 62 Konstytucji ZSRR z
1977 r.). Jest on z reguy ograniczony do obywateli danego pastwa.
3. Obowizek obrony
W wielu pastwach jest to konstytucyjny obowizek, ktremu
podlegaj tylko ich obywatele (np. art. 12a ust. l Ustawy Zasadniczej
RFN z 1949 r.). W nielicznych krajach rozciga si on take na
nieobywateli, majcych stae miejsce zamieszkania na terytorium danego
pastwa; tak np. byo do 1971 r. w USA. Nawet zreszt obecnie, gdy
zniesiono w USA powszechny obowizek obrony, nadal ustawowo
naoony jest na wszystkich mczyzn - zarwno obywateli, jak i osoby
nie majce obywatelstwa amerykaskiego, ale stale zamieszkujce na
terytorium USA - obowizek rejestracji dla celw wojskowych.
4. Obowizek pacenia podatkw
Jest to z reguy obowizek, ktremu podlegaj wszyscy przebywajcy
na terytorium danego pastwa, bez wzgldu na ich obywatelstwo (tak jest
np. w RFN). W niektrych krajach (np. w USA) obowizek ten jest
natomiast cile zwizany z obywatelstwem i podleganie mu nie zaley
od tego, czy obywatel mieszka na terytorium danego pastwa, czy nie.
Obowizek ten ustanawiaa ju francuska Deklaracja Praw Czowieka
i Obywatela z 1789 r. Obecnie wystpuje on w konstytucjach wielu
krajw, ale w wielu pastwach regulowany jest Jedynie ustaw.

VI. Obywatelstwo
l. Pojcie obywatelstwa
Wspczenie dla okrelenia zwizku jednostki z pastwem uywa si
w prawie midzynarodowym, w prawie wewntrznym oraz w nauce
prawa poszczeglnych pastw dwch rnych terminw: obywatelstwo"
(citizenship, citoyennete, Staatsburgerschaft) oraz przynaleno
pastwowa" (nationality, nationalite, Staatsangehrigkeit). Ich sens nie
jest jednoznacznie pojmowany. W nauce prawa w USA i w Niemczech
czsto mona spotka si z pogldem, i obywatelstwo" ma znaczenie
wewntrzne w tym sensie, e jest ono regulowane przez prawo
wewntrzne poszczeglnych krajw i okrela status jednostki w
stosunkach wewntrznych. Przynaleno pastwowa" natomiast ma
znaczenie zewntrzne i suy okreleniu statusu jednostki w stosunkach
midzynarodowych, wobec innych pastw. Wedug innych autorw,
pojcie przynalenoci pastwowej jest zakresowe szersze ni pojcie
obywatelstwa. Obejmuje ono caoksztat powiza jednostki z pastwem,
natomiast treci obywatelstwa s pewne prawa i obowizki jednostki w
danym pastwie. Jeszcze inni przedstawiciele nauk prawnych uwaaj,
e obecnie te nazwy s w istocie tosame i mog by uywane
zamiennie. Na uzasadnienie kadego z tych pogldw s przytaczane
argumenty majce swe oparcie bd w prawie midzynarodowym, bd
te w prawie wewntrznym rnych pastw.

W systemie prawa niektrych krajw rwnie wystpuj rne

nazwy, okrelajce stosunek czcy jednostk z pastwem. Przykadem
moe by ustawodawstwo USA i Wielkiej Brytanii. Amerykaska ustawa
o imigracji i przynalenoci pastwowej (Imigration and Nationality Act)
z 1952 r., podobnie jak jej poprzedniczka, oprcz terminu obywatel"
(citizen), uywa te okrelenia osoba o przynalenoci pastwowej do
Stanw Zjednoczonych" (national of the United States). W 101
definiuje Je jako (A) obywatel Stanw Zjednoczonych lub (B) osoba,
ktra chocia nie jest obywatelem Stanw Zjednoczonych, zobowizana
jest do staej wiernoci Stanom Zjednoczonym". Pojcie to zostao
szerzej wyjanione w orzecznictwie sdowym. Na przykad Sd
Apelacyjny Hawajw (w sprawie Cabebe v. Acheson, 1950 r.) stwierdzi,
e oznacza ono termin dotyczcy stosunku midzy jednostk a narodem,
z ktrego to stosunku wynika obowizek posuszestwa i wiernoci
jednostki [wobec pastwa - przyp. BB] i obowizek ochrony [jednostki przyp. BB] przez pastwo".
Praktyczne nastpstwa istnienia tych dwu kategorii osb przejawiaj
si w tym, e obywatele ciesz si peni praw, natomiast osoby o
przynalenoci pastwowej do USA nie mog powoywa si na XIV
poprawk do konstytucji. Na marginesie naley doda, e konstytucja
USA uywa tylko terminw obywatel", obywatelstwo". Pojcie osoby
o przynalenoci pastwowej do USA" pojawio si w ustawodawstwie
amerykaskim dopiero w 1898 r. po zajciu Filipin, Guam i Puerto Rico i
dotyczyo mieszkacw tych terenw. Obecnie odnosi si tylko do
mieszkacw Samoa i wyspy Swains.
Bardziej skomplikowana sytuacja istnieje w Wielkiej Brytanii, gdzie
ustawa o przynalenoci pastwowej (British Nationality Act) z 1981 r.
zna sze grup osb o odmiennym statusie prawnym. S to: obywatele
brytyjscy, obywatele brytyjskich terytoriw zalenych, obywatele
brytyjskich terytoriw zamorskich, obywatele Brytyjskiej Wsplnoty
Narodw, poddani brytyjscy, osoby pod opiek Wielkiej Brytanii. Prawa
jednostek w ramach poszczeglnych kategorii s rne, np. tylko osoby
nalece do pierwszej z nich maj wstp bez ogranicze na terytorium
Zjednoczonego Krlestwa.
Wyrnianie kilku kategorii w ramach przynalenoci pastwowej
byo regu w okresie kolonialnym. Wspczenie nie wystpuje ono
czsto. Wikszo pastw uznaje tylko jedn kategori stosunku
czcego jednostk z pastwem, okrelan albo mianem obywatelstwa
(np. art. 77 ust. 2 konstytucji francuskiej V Republiki), albo
przynalenoci pastwowej (np. art. 116 niemieckiej ustawy zasadniczej
z 1949 r.). W takiej sytuacji rozrnienie midzy oboma pojciami traci
w praktyce na znaczeniu i mona zauway, e mimo odmiennych nazw
stosowanych w poszczeglnych systemach prawnych, chodzi o to samo,
tzn. okrelenie zwizku jednostki z pastwem. Pojcia obywatelstwa" i
przynalenoci pastwowej" mona by wic traktowa jak synonimy.
Dlatego te w dalszych rozwaaniach bdziemy uywali tylko jednego
okrelenia - obywatelstwo". W naukach prawnych wystpuj rne
pogldy na temat charakteru prawnego obywatelstwa. Mona wyrni
wrd nich trzy nurty:
1. Koncepcja stosunku prawnego

Uznaje si w niej, e obywatelstwo to stosunek prawny lub

polityczno-prawny czcy jednostk z pastwem. Jego treci s prawa i
obowizki jednostki wzgldem pastwa i pastwa wobec jednostki. We
francuskiej literaturze prawniczej uzasadnienie tego pogldu wywodzi si
z teorii umowy spoecznej, ktrej czci jest umowa jednostki z
pastwem. Podobne pogldy s czste w nauce prawa innych krajw (np.
Hiszpanii i Szwajcarii), a w niektrych pastwach znajduj jedynie
nielicznych zwolennikw (np. RFN).
2. Koncepcja statusu prawnego
Wedug niej obywatelstwo to status prawny jednostki, z ktrym
cz si lub z ktrego wynikaj dla niej pewne prawa i obowizki. Ich
katalog nie ma przy tym znaczenia i nie decyduje o treci pojcia
obywatelstwa, gdy kada nowa ustawa moe zmieni ich zakres, nie
zmieniajc jednak obywatelstwa jednostki. Takie ujcie jest czsto w
amerykaskiej, woskiej i niemieckiej literaturze z dziedziny prawa
konstytucyjnego oraz we francuskiej nauce prawa cywilnego.
Na marginesie mona doda, e ju w staroytnym Rzymie
zakres'praw i obowizkw jednostki ustalano na podstawie trzech
statusw: status libertatis (wolny - niewolnik), status civitatis (obywatel
rzymski - nieobywatel), status familiae (obywatel rzymski by albo pater
familiae, albo filius familiae).
3. Koncepcja wizi prawnej
Jest ona stosunkowo rzadko reprezentowana w literaturze prawniczej.
Zgodnie z ni, obywatelstwo wyraa zwizek prawny midzy jednostk a
pastwem. Wi prawna jest przesank nadania obywatelstwa oraz
zwizanych z nim praw i obowizkw, ktre jednak nie stanowi treci
obywatelstwa. S ni normy ustawowe okrelajce zasady nabycia i
utraty obywatelstwa, stanowice prawny wyraz zwizania jednostki z
pastwem nadajcym obywatelstwo.
Oprcz tych trzech nurtw wystpuj teorie porednie, starajce si
czy elementy poszczeglnych koncepcji i-tworzy now cao. Jedne
z nich traktuj obywatelstwo jako zwizek jednostki z pastwem, ktry
ma rwnoczenie charakter wizi prawnej i stosunku prawnego; Takie
pogldy, podkrelajce dodatkowo uwarunkowania tego zwizku
ukadem si klasowych w pastwie i jego struktur ekonomiczn,
wystpoway czsto w literaturze prawniczej krajw tzw. realnego
socjalizmu.
Wedug innych teorii porednich, obywatelstwo to stosunek prawny
midzy jednostk a pastwem, ktrego prawna regulacja nadaje jednostce
jako podmiotowi tego stosunku okrelony status prawny.
Na podstawie dotychczasowych rozwaa i przy zaoeniu, i zgodnie
z pewnymi warunkami pojcie obywatelstwa jest tosame z
przynalenoci pastwow, mona zdefiniowa obywatelstwo jako
stosunek przynalenoci jednostki do pastwa, z ktrego to stosunku
wynikaj skutki prawne, okrelone w prawie wewntrznym danego
pastwa, a take prawa i obowizki wsplne wszystkim osobom majcym to obywatelstwo,! chyba e pewnym ich grupom zapewniono
specjalny status.

2. Prawna regulacja
instytucji obywatelstwa
O obywatelstwie decyduje prawo wewntrzne danego pastwa.
Zasada ta jest powszechnie akceptowana. Jest take uznana w prawie
midzynarodowym. wiadczy o tym m.in. art. l Konwencji o
zagadnieniach dotyczcych konfliktw w ustawodawstwie o
przynalenoci pastwowej (Convention on Certain Questions Relating
to the Conflict of Nationality Laws) z 1930 r., ktry stanowi, e:
Przynaleno pastwow okrela kade pastwo wedug swojego
prawa. Prawo to powinno by uznawane przez inne pastwa, jeeli jest
ono zgodne z umowami midzynarodowymi, zwyczajami
midzynarodowymi i oglnie akceptowanymi zasadami-prawnymi
dotyczcymi przynalenoci pastwowej".
Instytucja obywatelstwa moe by uregulowana w aktach prawnych o
rnej randze. Najczciej wystpujcym rozwizaniem (np. we Francji,
USA, RFN) jest umieszczenie w konstytucji podstawowych zasad
odnoszcych si do obywatelstwa i rozwinicie ich w specjalnej ustawie.
Niektre konstytucje nie zawieraj w ogle postanowie dotyczcych
obywatelstwa (np. polska z 1952 r.) i wwczas instytucja obywatelstwa
jest z reguy regulowana przez odrbn ustaw. Do wyjtkw naley
nieujmowanie norm dotyczcych obywatelstwa w osobnym akcie prawnym, ale wczanie ich do kodeksu cywilnego (np. Peru, Haiti).
Rozwizanie to byo stosowane w XIX w. we Francji, w Kodeksie
cywilnym Napoleona, i zostao przyjte w krajach, w ktrych
obowizywa ten kodeks lub akty na nim wzorowane.
Ze sformuowa norm prawnych powiconych regulacji
obywatelstwa wynika jednoznacznie, e ich adresatami s osoby
fizyczne. W przypadku osb prawnych mona mwi nie o
obywatelstwie, ale o siedzibie i w zalenoci od tego rozrnia osoby
prawne krajowe i zagraniczne.
a) Sposoby nabycia obywatelstwa
Systemy prawne poszczeglnych pastw znaj rne sposoby
nabycia obywatelstwa. Do najczciej wystpujcych nale:
l. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie
Moe ono nastpi albo na podstawie zasady prawa ziemi (ius
soli), albo zasady prawa krwi (ius sanguinis). Pierwsza z nich oznacza, e
kade dziecko urodzone na terytorium danego pastwa nabywa jego
obywatelstwo, bez wzgldu na to, jakie obywatelstwo maj rodzice. Ten
sposb wystpuje np. w USA i w wielu krajach Ameryki aciskiej. W
myl zasady ius sanguinis dziecko nabywa obywatelstwo tego pastwa,
ktrego obywatelami s jego rodzice, bez wzgldu na to, gdzie si urodzi.
To rozwizanie jest czsto przyjmowane w krajach europejskich (np.
Polska)
Przewanie regulacje dotyczce obywatelstwa opieraj jego
nabycie przez urodzenie tylko na jednej zasadzie, dopuszczajc jednak w
pewnych sytuacjach moliwo zastosowania drugiej. Przykadem mog
by USA, gdzie chocia gwn jest zasada ius soli, to dziecko urodzone
poza granicami tego kraju moe naby obywatelstwo Stanw

Zjednoczonych, jeeli jego rodzice s obywatelami USA i przed jego

urodzeniem przynajmniej jedno z rodzicw zatrzymao si na terenie
USA. W przypadku za, gdy tylko jedno z rodzicw dziecka jest obywatelem USA, aby dziecko otrzymao obywatelstwo amerykaskie, osoba ta
powinna przez 10 lat przed urodzeniem si dziecka mieszka w USA, z
czego co najmniej 5 lat po ukoczeniu 14 roku ycia.
2. Nabycie obywatelstwa przez naturalizacj
Sposb ten polega na uznaniu przez odpowiedni organ danego
pastwa osoby fizycznej za obywatela. Decyzj tak organ ten podejmuje
na wniosek lub po wyraeniu zgody przez t osob, jeeli spenia ona
warunki okrelone prawem wewntrznym danego pastwa. Do
najczciej wystpujcych warunkw naley przebywanie osoby
ubiegajcej si o obywatelstwo na terytorium pastwa, ktrego
obywatelstwo chce uzyska, przez okrelony prawem okres (np, w USA
5 lat). Dopuszczalne jest jednak odstpienie od tego wymogu, jeeli jest
to w interesie pastwa (rozwizanie takie wystpuje np. we Francji, na
Wgrzech i w Austrii) lub ze wzgldu na szczeglne zasugi danej osoby
dla pastwa, nadajcego obywatelstwo (rozwizanie takie wystpuje np.
we Woszech i Francji).
Wspczenie w regulacjach dotyczcych naturalizacji nie wystpuj z
reguy kryteria rasowe, pciowe czy te zwizane ze stanem cywilnym
osoby ubiegajcej si o obywatelstwo.
Naturalizacja ma charakter indywidualny. Rzadko wystpuje przy tym
instytucja automatycznej naturalizacji", tj. automatycznego
przyznawania obywatelstwa osobie, ktra przebywa okrelony czas na
terytorium danego pastwa. Zasadniczo, jak ju stwierdzilimy,
konieczny jest wniosek osoby ubiegajcej si o obywatelstwo lub
przynajmniej jej zgoda na jego przyjcie. W przypadku automatycznej
naturalizacji" mona rwnie domniemywa istnienie takiej zgody, co
przejawia si w fakcie dalszego pozostawania jednostki na terytorium
danego pastwa.
3. Nabycie obywatelstwa przez maestwo
Obecnie ustawodawstwa wikszoci krajw odeszy od nierwnego
traktowania kobiet w zakresie obywatelstwa i automatycznego
przyznawania im obywatelstwa ma (rozwizanie takie przyjmowaa np.
niemiecka ustawa o obywatelstwie Rzeszy i przynalenoci pastwowej z
1913 r.). Zasadniczo kady z maonkw moe zachowa, wedug
wspczenie wystpujcych regulacji prawnych, swoje obywatelstwo
albo te wystpi o przyznanie mu obywatelstwa drugiego maonka.
Spenienie jego proby czy si w wielu krajach z pewnymi wymogami,
np. zrzeczeniem si dotychczasowego obywatelstwa przez osob
pragnc uzyska obywatelstwo wspmaonka.
4. Nabycie obywatelstwa przez opcj
Sposb ten ma zastosowanie tylko w przypadkach szczeglnych,
kiedy jedna osoba moe ubiega si o obywatelstwo co najmniej dwch
pastw i od jej wyboru zaley ostateczne rozwizanie tej kwestii.
Sytuacje takie s czste w wypadku dzieci pochodzcych z maestw, w
ktrych kade z rodzicw ma inne obywatelstwo. Dzieci te po dojciu do
penoletnoci (czasami granica ta jest obniona) mog podj decyzj co

do tego, jakie obywatelstwo chc mie. Innym przykadem zastosowania

opcji jest zmiana granic midzy pastwami. Mona wwczas pozostawi
osobom mieszkajcym na terenie objtym zmianami prawo wyboru
obywatelstwa.
b) Utrata obywatelstwa
Utrat obywatelstwa mona uj w trzech modelach teoretycznych:
1) jednostka ma prawo do podjcia decyzji w sprawie utraty
obywatelstwa bez Obowizku uzyskania zgody waciwych organw
pastwowych lub te bez wypeniania prawnie przewidzianych
warunkw, a skutki jej decyzji s wice dla pastwa;
2) pastwo ma swobod w pozbawianiu obywatelstwa pewnych
kategorii osb (bd osb indywidualnie) i to bez wzgldu na to, czy
przebywaj na jego terytorium, czy nie;
3) jednostka i pastwo powinny dziaa wsplnie w celu rozwizania
powstaego midzy nimi, w ramach obywatelstwa, zwizku. Prawo do
podjcia decyzji o utracie obywatelstwa, w przypadku inicjatywy
jednostki, uzalenione jest od spenienia przez ni wymogw
przewidzianych prawem, a - dodatkowo -jej decyzja wymaga zgody
waciwego organu pastwowego. Jeeli za decyzj o pozbawieniu
obywatelstwa zamierza podj odpowiedni organ pastwa macierzystego,
to ograniczona jest ona tylko do przypadkw przewidzianych przez
prawo i musi mie charakter indywidualny.
W praktyce najczciej wystpuje model trzeci, aczkolwiek naley
zaznaczy, e poszczeglne modele, rzadko wystpuj w czystej"
postaci.
Utrat obywatelstwa czasami czy si z banicj. Niesusznie, bowiem
banicja oznacza tylko przymusowe wydalenie osoby poddanej wadzy
danego pastwa poza jego granice i wcale nie musi by zwizana z utrat
obywatelstwa. Instytucja ta bya kar czsto spotykan w pastwach
antycznych i redniowiecznych. Wspczenie wystpuje bardzo rzadko.
Przykadom jej zastosowania moe by wydalenie czonkw rodziny
Habsburgw z Austrii po I wojnie lub wydalenie czonkw dynastii
Sabaudzkiej z Woch po II wojnie wiatowej. Okazj do poznania paru
przypadkw banicji daa rwnie praktyka ustrojowa Zwizku Radzieckiego, przy czym byy one z reguy poczone z pozbawieniem
danej osoby obywatelstwa.
W prawie midzynarodowym brak jest 'norm zabraniajcych wprost
banicji. W regionalnych systemach ochrony praw jednostki - europejskim
i midzyamery-kaskim - banicja wasnych obywateli i zbiorowe
wydalanie obcokrajowcw nie jest dopuszczalne (art. 3 ust. l i art. 4 IV
protokou dodatkowego do EKPCz, art. 22 ust. 5 i art. 22 ust. 9
Midzyamerykaskiej Konwencji Praw Czowieka).
Od banicji naley odrni ekstradycj. Oznacza ona wydanie osoby
fizycznej (przestpcy lub osoby podejrzanej o popenienie przestpstwa)
pastwu, ktre ma wobec niej jurysdykcj karn, w celu osdzenia lub
wykonania osdzonej ju kary. Ekstradycja moe by dokonana tylko na
wniosek, do zoenia ktrego uprawnione jest: pastwo, na terytorium
ktrego osoba podlegajca ekstradycji popenia przestpstwo; pastwo,
na terytorium ktrego rozcigaj si skutki przestpstwa oraz pastwo,
ktrego obywatelem jest sprawca czynu przestpczego.

W prawie midzynarodowym nie ma powszechnego obowizku

ekstradycji, kwesti t reguluj dwu- i wielostronne umowy. W
przypadku braku regulacji umownej lub unormowania
wewntrzpastwowego, wydanie przestpcy opiera si zazwyczaj na
zasadzie wzajemnoci lub wynika z kurtuazji.
Uregulowania tej instytucji s bardzo zrnicowane, mona jednak
wskaza zasady, ktre zazwyczaj obowizuj w tym zakresie:
- podstaw ekstradycji moe stanowi tylko czyn zagroony kar w
obu pastwach (tzn. zwracajcym si z wnioskiem i wydajcym);

- osob wydan mona ciga tylko za przestpstwo, ktre byo

podstaw wydania; zastrzeenie to dotyczy rwnie stosowania kary, tj.
mona zastosowa tylko t, do wykonania ktrej dana osoba zostaa
wydana;
- nie podlegaj wydaniu osoby, ktre w pastwie pobytu (tj.
wydajcym) korzystaj z prawa azylu;
- wydaniu podlega osoba majca obywatelstwo pastwa
wystpujcego z wnioskiem p ekstradycj lub pastwa trzeciego;
wikszo pastw przyja zasad nie wydawania wasnych obywateli,
lecz karania za czyny popenione za granic - konstytucje niektrych
pastw zabraniaj wprost wydawania wasnych obywateli (np. art. 16
ust. 2 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949 r.), w niektrych krajach (np.
Stany Zjednoczone, Wielka Brytania) nie przeprowadza si jednak (z
reguy) adnego rozrnienia ze wzgldu na obywatelstwo sprawcy i
dokonuje si ekstradycji, jeeli spenione zostan pozostae przesanki
wydania;
- przestpstwami, ktre uznaje si zazwyczaj za nieuzasadniajce
ekstradycj, s przestpstwa polityczne, a wyjtkowo religijne i
wojskowe (np. dezercja); kwalifikacja, czy przestpstwo zarzucane
osobie podlegajcej ekstradycji jest przestpstwem politycznym, naley
do pastwa pobytu sprawcy.
c) Zasada wycznoci obywatelstwa
Ze wzgldu na wystpujce w poszczeglnych krajach
odmiennoci dotyczce zasad nabycia obywatelstwa, moe zdarza si w
praktyce zaistnienie podwjnego (lub nawet wielokrotnego)
obywatelstwa, tj. sytuacje, w ktrych ta sama jednostka, zgodnie z
prawem dwch (lub kilku) pastw, jest uznawana przez kade z nich za
obywatela.
Przyczynami podwjnego obywatelstwa mog by: zmiany granic
midzy pastwami, zmiana miejsca zamieszkania, nie zrzeczenie si
(wiadome czy niewiadome) pierwotnego obywatelstwa, lecz przede
wszystkim pozytywny konflikt ustaw rnych pastw, ustalajcych
odmienne zasady nabycia obywatelstwa. Sytuacja taka zaistnieje np. w
przypadku urodzenia si dziecka z rodzicw majcych obywatelstwo
pastwa, w ktrym obowizuje prawo krwi" (np. Hiszpania, Wochy,
Austria, Polska, Norwegia, Finlandia), ale na terytorium pastwa, ktre
przyjo obowizywanie zasady ius soli (np. Kolumbia, Brazylia).
Efektem bdzie nabycie przez dziecko zarwno obywatelstwa pastwa,
na obszarze ktrego si urodzio, jak i obywatelstwa swoich rodzicw.
Istnienie podwjnego (wielokrotnego) obywatelstwa moe
prowadzi do rnego rodzaju problemw prawnych, np. dotyczcych
prawa sprawowania opieki dyplomatycznej, wyboru ustawodawstwa
ojczystego (gdy sd, ktrego obywatelem nie jest dana osoba, musi
rozstrzygn okrelon kwesti, jej dotyczc, na podstawie prawa kraju
jej obywatelstwa), czy wykonywania suby wojskowej.
Dla zapobieenia tego typu konfliktom podejmowano prby
kompleksowego uregulowania tych zagadnie w prawie
midzynarodowym. Rezultaty jednak, mimo wielokrotnego ponawiania
stara - rozpocztych ju w poowie XIX w. tzw. ukadem Bancrofta - s
do nike. Wprawdzie w myl art. 5. Konwencji haskiej (w sprawie
zagadnie dotyczcych konfliktw ustaw o przynalenoci pastwowej,

1930 r.), pastwo-trzecie nie powinno uznawa podwjnego lub

wielokrotnego obywatelstwa. Podobne postanowienia znalazy si take
w porozumieniach regionalnych, jak zachodnioeuropejska Konwencja
Strasburska (1963 r.) czy midzyamerykaski kodeks
midzynarodowego prawa prywatnego (zwany Kodeksem Bustamante,
1928 r.). Jest jednak wiele pastw europejskich i pozaeuropejskich,
ktre w peni lub w ograniczonym zakresie uznaj wielokrotne
obywatelstwo. Czciow likwidacj tego zjawiska osignito przez
zawieranie specjalnych umw dwu- i wielostronnych. Skutecznym
jednake sposobem wyeliminowania go byoby przyjcie przez
wszystkie pastwa jednolitego systemu nabywania obywatelstwa, na co
na razie si w adnej mierze nie zanosi.
W celu umknicia komplikacji zwizanych z podwjnym
obywatelstwem, wikszo pastw przyja zasad wycznoci
obywatelstwa. Zasada ta nie likwiduje, ani nawet nie ogranicza,
powstawania podwjnego obywatelstwa, zapobiega jedynie
niekorzystnym skutkom, ktre moe ono przynosi pastwu lub
jednostce. Nie wynika z niej zakaz posiadania drugiego (lub kolejnego)
obywatelstwa, lecz jedynie zakaz powoywania si na rwnoczesne
obywatelstwo innego pastwa wobec wadz pastwa pobytu, jeeli osoba
powoujca si jest take obywatelem tego pastwa i pastwo to w swym
ustawodawstwie przyjo przedmiotow zasad. A zatem zasada
wycznoci obywatelstwa; przyjta np. w art. 2. ustawy o obywatelstwie
polskim z 1962 r., oznacza traktowanie danej osoby, bdcej w myl
prawa polskiego obywatelem polskim, w czasie jej pobytu na terytorium
Polski, mimo posiadania przez ni innych obywatelstw, jako obywatela
polskiego.

Rozdzia III
Pastwo i jego organy
VII. Suweren
l. Pojcie suwerennoci i
suwerena
Omawiajc zagadnienia zwizane z zakresem normowania
konstytucyjnego, zauwaylimy, e jednym z elementw treci
konstytucji jest okrelanie przez ni podmiotu wadzy w pastwie, a
take wskazalimy na jedn z cech suwerena, jak jest niewizanie go
przez prawo, ktre sam stanowi. Naleaoby teraz przybliy pojcie
wadzy pastwowej. Nie jest to jednak .moliwe bez okrelenia kilku
poj podstawowych, takich jak wadza", suwerenno", a zatem bez
odpowiedzi na pytanie, czym jest wadza najwysza w pastwie.
Suwerenno nie jest pojciem jednolicie rozumianym w nauce
prawa. Mona jednak wskaza na elementy wsplne zdecydowanej
wikszoci jej definicji. S to:
1) niezaleno wadzy suwerennej od jakiejkolwiek wadzy
zewntrznej;
niezaleno ta (zwana te samowadnoci) odnosi si do czynnika
zewntrznego, np. innego pastwa czy organizacji midzynarodowej i
oznacza brak podporzdkowania; czyli, w aspekcie zewntrznym istot
suwerennoci pastwa stanowi jego samodzielno; cecha ta czstokro
uzupeniana jest innymi, np. zdolnoci traktatow, prawem legacji czy
zrzeszania si w organizacjach midzynarodowych;
2) pierwotny charakter wadzy suwerennej, ktrej nie mona
wyprowadzi z adnej innej wadzy w pastwie;
3) niezaleno wadzy suwerennej w stosunkach wewntrznych
od jakiejkolwiek innej wadzy w pastwie; samodzielno w
regulowaniu spraw wewntrznych (zwana inaczej caowadnoci) jest
uprawnieniem do normowania wszystkich stosunkw wewntrz pastwa,
na podstawie ktrego przysuguje pastwu zwierzchnictwo terytorialne,
oznaczajce wadz wykonywania w obrbie terytorium wszystkich
funkcji i dziaa waciwych pastwu, tj. dziaa majcych na celu
wywoanie skutkw prawnych, z drugiej za strony - wadz zapobiegania wykonywania podobnych dziaa przez inne podmioty (qui in
territorio meo est, etiam meus subditus est lub quiquid est in territorio,
est etiam de territorio), oraz zwierzchnictwo personalne - jedna z
konsekwencji zwierzchnictwa terytorialnego, ktra oznacza, e midzy
obywatelem a pastwem ojczystym istnieje swoista wi, wynikiem
czego jest obowizek wiernoci i posuszestwa wzgldem swego
pastwa ojczystego, cicy na obywatelu bez wzgldu na miejsce jego
pobytu; skutkiem tych waciwoci jest istnienie domniemania wycznej
kompetencji pastwa suwerennego do regulowania wszelkich jego
stosunkw oraz odpowiadajcego mu domniemania wycznej

odpowiedzialnoci pastwa suwerennego za wszystkie zdarzenia

zasze w zakresie terytorialnym, osobowym, rzeczowym, prawnym
itp. objtym jego Suwerennoci,
4) nieograniczono wadzy suwerennej, rozumiana jako jej
niezaleno od jakiegokolwiek prawa, nawet od prawa stanowionego
przez ni.
We wszystkich wymienionych elementach definicji suwerennoci
wystpuje termin wadza". Na potrzeby wykadu przyjmujemy, e
wadza (w znaczeniu podmiotowym) to podmioty urzeczywistniajce
wadz, np. ludzie, grupy ludzi,. organy pastwowe. W znaczeniu
przedmiotowym (jako zjawisko spoeczne, wyraajce specyficzne cechy
stosunkw midzyludzkich). natomiast wadza jest pewn szczegln
form zalenoci spoecznych (intencjonalnych), tj. zalenoci
wynikajcych ze wiadomych oddziaywa ludzi na siebie jako na
czonkw spoeczestwa. Okrelenie podmiot A jest zaleny od
podmiotu B" oznacza, e podmiot B moe bezporednio narzuci
podmiotowi A skonkretyzowany sposb zachowania.
Reasumujc dotychczasowe rozwaania, moemy okreli
suwerenno jako wadz niezalen w stosunkach zewntrznych i
najwysz w stosunkach wewntrznych, pierwotn, i prawnie
nieograniczon. Suweren za, to podmiot, ktremu przysuguje
wadza suwerenna.
Ostatnia z cech wadzy suwerennej (jej nieograniczono) wymaga
bliszego wyjanienia. Naley jej nada tylko takie znaczenie, jakie ju
podano. W adnym wypadku nie mona jej rozumie jako absolutnego
nieograniczenia wadzy. W kadym pastwie, nawet tam, gdzie
wydawaoby si, e wadza nie jest niczym zwizana, wystpuj rnego
rodzaju ograniczenia o charakterze faktycznym.
Problemowi granic wadzy pastwowej w stosunkach wewntrznych
warto powici nieco uwagi. Mona spotka za bardzo zrnicowane
pogldy na ten temat. W katolickiej doktrynie pastwa granice wadzy
pastwowej wypywaj z przyrodzonych praw ludzkich oraz z pewnych
zasad organizacji pastwa jako wsplnoty ludzkiej, np. z zasady
sprawiedliwoci, zasady suenia przez pastwo dobru wsplnemu czy z
zasady pomocniczoci. Wczesny liberalizm gosi, e wadza pastwowa
ma nieprzekraczalne granice, zakrelone prawami naturalnymi jednostki,
takimi jak: wolno, prawo do ycia, wasno. Podkrelano przy tym, e
wadza zostaa powoana przez spoeczestwo do ochrony tych praw.
Teorie absolutyzmu monarszego uznaway zwizanie monarchy
prawem boskim", co w yciu doczesnym skutkowao prawem
spoecznoci do oporu przeciwko monarsze, amicemu rozumne zasady
tego prawa. Szkoa pozytywizmu prawniczego to zaoenie, e
suwerenna wadza pastwowa nie jest zwizana niezalenym od niej
prawem, lecz organy tej wadzy powinny dziaa w ramach norm
stanowionych przez samoograniczajcego si suwerena. Tylko
pozytywizm w jego odcieniach subiektywistycznych zakada
postawienie ponad pastwem porzdku prawnego - pastwo jest jedynym
twrc prawa, ale prawo ju stworzone wie nie tylko jednostki, lecz
take wadz suwerenn. Wiele wspczenie powstajcych teorii stoi na
stanowisku, e prawa jednostki wyznaczaj granice wadzy pastwowej.
Traktowane s one jako pierwotne w stosunku do pastwa i stojce ponad
wewntrzpastwowym porzdkiem prawnym. Niektre koncepcje,
dotyczce funkcjonowania pastwa demokratycznego (np. pogldy

Hansa Kelsena), oparte s na zasadach tolerancji i ochrony praw

mniejszoci. Oznacza to, w kracowych przypadkach, zakaz naruszania
tych zasad nawet wol wikszoci. W naukach ekonomicznych zostay
rozwinite rozmaite koncepcje odnoszce si do problemu granic wadzy
pastwowej, jednake wszystkie one s zasadniczo zawone do
okrelenia dopuszczalnych moliwoci interwencji wadzy pastwowej w
sfer gospodarki.
W praktyce ustrojowej kadego pastwa problem granic wadzy
pastwowej nie jest rozwizywany w sposb abstrakcyjny (nie formuuje
si tu adnych schematw), lecz znajduje swj wyraz w przyjtych
rozwizaniach ustrojowych i w ksztacie istniejcych instytucji prawnych
- np. w gwarancjach nietykalnoci osobistej.
W kadym pastwie, w kadym czasie, starano si uzasadni
przekazanie wadzy w rce okrelonego podmiotu. Uzasadnienie to miao
zapewni mu legitymacj do rzdzenia. Rne teorie, dotyczce tych
zagadnie, daj si - w duym uproszczeniu - uj w nastpujce grupy:
l. Teorie patrymonialne (okrelenie Leona Duguita)
Wyprowadzay one rdo wadzy pastwowej od Boga i uznaway
monarch za jej podmiot. Przyznawano mu boskie pochodzenie lub te
uwaano, e rzdzi on z boej aski. Wystpoway one najwczeniej ju
w staroytnoci. Suyy take uzasadnianiu monarchii absolutnej (Jean
Bodin).
2. Teoria suwerennoci ludu
Powstanie tej teorii byo wyrazem sprzeciwu wobec
wszechwadzy monarchy i reprezentacj laicko-republikaskich de
woskiego mieszczastwa (Marsyliusz z Padwy - pocztek XIV w.).
Koncepcja ta zostaa w bardziej szczegowy sposb sformuowana przez
Rousseau, a nastpnie rozwinita przez innych uczonych w wielu
krajach. Uznawano w niej lud za podmiot zdolny do zawarcia umowy
spoecznej, bdcej rdem wadzy pastwowej. Lud bdc suwerenem,
stanowi prawo - wyraz woli powszechnej. Wadza ludu jest w filozofii
russowskiej niezbywalna i lud nie moe z niej nawet w czci
zrezygnowa. Nie dzieli jej take z nikim. Zapewnienie tosamoci woli
ludu i woli pastwa stanowi gwarancj wolnoci od ucisku. Prawa
jednostki wyznaczaj - w myl tej teorii - granice wadzy pastwowej.
Ich naruszenie stanowi podstaw do wystpienia przeciwko wadzy.

3. Teoria suwerennoci narodu

Uznaje nard za podmiot wadzy pastwowej. Uksztatowaa si
gwnie we Woszech, w zwizku z walk o ich zjednoczenie w XIX w.
Wedug tej teorii, pastwo powinno by tworzone na zasadzie narodowej.
Nard jest rdem wadzy w pastwie i pastwo powinno wypenia
jego wol. Rwnoczenie w teorii tej uznawano nard, a nie pastwo, za
podmiot prawa midzynarodowego (Mancini, Mazzini).
4. Teoria suwerennoci pastwa
Ten kierunek myli politycznoustrojowej, bdcy w XIX w.
arystokratyczn reakcj na idee rewolucji francuskiej, gosi, e jedynym
i absolutnym suwerenem jest pastwo. Atrybuty pastwa-suwerena miay
przysugiwa monarsze (Hegel). W drugiej poowie XIX w. teoria ta bya
rozwijana na podstawie doktryny osobowoci prawnej pastwa. Pastwo
jest nosicielem suwerennoci, ale monarcha wystpuje tu nie jako wadza
zwierzchnia, z mocy wasnego prawa, lecz jako najwyszy organ pastwa
(Jellinek). Uwaanie w tej koncepcji pastwa za podmiot praw i
obowizkw, tak samo jak podmiotem praw i obowizkw jest osoba
fizyczna, powoduje, e drugorzdne znaczenie zwolennicy tej teorii
przypisuj temu, kto wykonuje wadz pastwow. Moe to by
jednostka, grupa osb czy og spoeczestwa. Dlatego te przyjmuj oni,
i koncepcja ta moe mie zastosowanie zarwno w pastwach
demokratycznych, jak i autokratycznych.
Za modyfikacj tej teorii mona uzna pogldy nauki francuskiej
z przeomu XIX i XX w. (Adhemar Esmein, Carre de Malberg). Nie
zryway one z suwerennoci ludu, lecz przeksztacay j i czyy ze
zwierzchnictwem pastwa. Pastwo i nard to zjawiska nierozerwalne.
Pastwo to personifikacja prawna narodu, a nard to realny substrat
pastwa".
5. Teoria suwerennoci prawa
Utosamia ona wadz pastwow z wadz prawa. Traktuje pastwo i
prawo jako zjawiska w zasadzie rwnorzdne. Pastwo rozumiane jest tu
jako system prawa, a cilej jako punkt zbienoci norm prawnych w
przestrzeni (H. Krabbe, H. Kelsen). Sprawowanie wadzy pastwowej
oznacza zapewnienie skutecznoci systemowi prawnemu. W myl tej
teorii wszystkie instytucje w pastwie maj sens tylko wtedy, gdy
funkcjonuj w sposb okrelony przez prawo, a zatem uporzdkowany.
6. Teoria marksistowska
Twrcw doktryny marksistowskiej nie interesowaa (a w kadym
razie nie przede wszystkim) jurydyczna paszczyzna tej problematyki. Za
waciwe uznano przyjcie klasowego kryterium oceny rzeczywistoci,
mechanizmu pastwowego

i zalenoci zachodzcych w jego funkcjonowaniu. Klasowa interpretacja

problemw spoecznych sprawia, e poszukiwania suwerennego
podmiotu wadzy zostay przeniesione na klas spoeczn, sprawujc
wadz faktycznie. Wadz faktyczn przyznawano za klasom
posiadajcym, tym samym panujcym ekonomicznie i politycznie. A
zatem klasycy marksizmu (a pniej ich wyznawcy) wywodzili wadz
.pastwow od wadania rodkami produkcji i za podmiot tej wadzy
(suwerena) uznawali t klas spoeczn, w ktrej posiadaniu s te rodki.
Nawet z te'go bardzo pobienego wyliczenia teorii przypisujcych
suwerenno cakowicie odrbnym podmiotom wynika, e analiza
pojcia suwerennoci moe nastrcza rozliczne wtpliwoci. Trudnoci
za, jakie pojawiaj si przy prbach interpretacji tej podstawowej
kategorii wspczesnego konstytucjonalizmu, spowodowane zostay
zastosowaniem do uregulowania struktury wadzy pastwowej pojcia,
ktre wyksztacio si w innym czasie i dla innych celw politycznych.
Doktryna suwerennoci zrodzia si z potrzeby teoretycznego
uzasadnienia niezalenoci powstajcych pastw narodowych. Walka o
suwerenno wadzy krlewskiej bya w istocie walk o suwerenno
wadzy pastwowej, deniem do przeamania typowego dla tamtego
okresu pluralizmu wadzy (cesarz, papie, panowie feudalni) - stworzenia
jednego, dominujcego (hegemonicznego) systemu wadzy terytorialnej.
Zadanie zbudowania niezalenej i scentralizowanej wadzy pastwowej
przypado w udziale monarsze. Sta si on czynnikiem centralizujcym, a
jednoczenie ucieleniajcym swoj osob wadz pastwow.
Charakterystyka przymiotw suwerennoci (nieograniczona i
rozstrzygajca ostatecznie wadza decydowania) odpowiadaa
okolicznociom, w jakich ksztatowaa si wadza absolutna. I cho cechy
te - w stosunku do rzeczywistej pozycji monarchy - byy w znacznym
stopniu idealizacj, to przecie monarcha, jako jednostka stojca na czele
aparatu pastwowego, mg faktycznie (fizycznie) realizowa
uprawnienia zawarte w definicji suwerennoci. Nie zmienia tej sytuacji
ani istnienie wpyww spoecznych ingerujcych w treci decyzji
monarszej, ani faktyczna delegacja uprawnie na rzecz urzdnikw,
poniewa: a) decyzja bya formuowana przez monarch i on sam
nadawa jej ksztat ostateczny (kady wpyw spoeczny, by zyska moc
wic, musia przej transformacj w decyzj krlewsk); b)
monarcha sam wadz delegowa i zawsze mia moliwo (prawn i
faktyczn) cofnicia delegacji, suyo mu take prawo ewokacji, tj. mg
przej do rozpoznania kad spraw, bez wzgldu na czas i etap jej zaatwiania oraz na osob rozpatrujc; c) jego ingerencja moga zalee od
wielu czynnikw zewntrznych, ale bya faktycznie moliwa, bowiem
wadca istnia fizycznie, mia wasn wol oraz zdolno jej wyraania i
przekazywania; d) monarcha stanowi prawo, lecz sam - zgodnie z zasad
princeps legibus solutus -nie by nim zwizany.
Modyfikacja tego prostego i logicznego ujcia podmiotu wadzy
pastwowej pojawia si w Anglii wraz z formu krl w parlamencie".
Z rwnym powodzeniem mona mwi tylko o parlamencie jako o
podmiocie suwerennoci (koncepcja zreszt spopularyzowana w drugiej
poowie XVIII w. przez Wiliama Blackstone'a), gdy feudalny parlament
angielski skada si z trzech czonw: monarchy, Izby Gmin i Izby
Lordw. W kolejnych etapach rozwoju pastwa rne byy wpywy i
znaczenie tych trzech elementw. Pocztkowo (do 1399 r.) panujcy -

oparty na Izbie Gmin - mia wpyw decydujcy. Potem, do Wojny Dwch

R, dominujc rol odgrywali magnaci. W monarchii Tudorw (wtedy,
gdy waciwie rozwj przemian spoeczno-ustrojowych wyksztaca nie
znane uprzednio pojcie suwerennoci) przez parlament realizuje si
wadza panujcych, wspieranych przez Izb Gmin, I mimo faktycznie
absolutnej wadzy nie krl na mocy swej prerogatywy, lecz krl w
parlamencie pozostanie najwyszym organem wadzy i ustawodawc.
Koncepcja suwerennoci, mimo pewnych zmian w stosunku do
poprzedniej, pozostaa w gruncie rzeczy podobna - znowu podmiot
wadzy pastwowej (cilej: dwa podmioty) mia faktyczn moliwo
korzystania z tej wadzy.
Dopiero francuska walka przeciwko absolutyzmowi krlewskiemu
przyniosa totalny zwrot w koncepcjach suwerennoci. Zatrzymano
bowiem bez zmiany samo pojcie suwerennoci, jako wadzy najwyszej
i nieograniczonej, zmieniono natomiast jej podmiot: z monarchy na
nard. A zatem: l) podmiot suwerennoci ulokowano poza aparatem
wadzy, a take 2) obdarzono wadz najwysz podmiot, ktry jej
fizycznie (realnie) sprawowa nie mg. Abstrakcyjno tej teorii zyskaa
na wyrazistoci wraz ze stwierdzeniem, e nard jest pewnym bytem
idealnym, ktrego w adnej mierze nie naley utosamia z realnie
istniejc zbiorowoci ludzk. W efekcie suwerenno zostaa oderwana
od funkcji wykonywania wadzy - suwerenem (a wic wadc
najwyszym) jest podmiot, ktry dziaa faktycznie nie moe, a nawet
nie powinien. Zasada suwerennoci przestaa odnosi si do struktury
wadzy, a staa si wytyczn, okrelajc cele wadzy pastwowej,
dyrektyw nakazujc takie ksztatowanie treci decyzji, podejmowanych
przez dziaajcych w imieniu suwerena, by reprezentoway one jego
obiektywne interesy.
Odzyskanie przez suwerena fizycznej moliwoci dziaania nastpio
dopiero w drugiej poowie XIX w. i na pocztku XX wieku. Moliwo
ta pojawia si wraz ze zmian interpretacji podmiotu suwerennoci wadz suwerenn ulokowano w realnie egzystujcej zbiorowoci
ludzkiej. Tym samym przywrcono jej zdolno bezporedniego
wykonywania aktw wadzy. Suweren pozosta jednak poza aparatem
wadzy, a jego dziaania wadcze ograniczone s do pewnych prostych i
sporadycznych ingerencji, przede wszystkim do wyboru reprezentantw,
a wyjtkowo tylko do podejmowania bezporednich decyzji
pastwowych (referendum).
Tylko do niektrych, wczeniej przedstawionych teorii, nawizuj
obowizujce w rnych pastwach unormowania konstytucyjne.
Zaznaczenia wymaga take fakt, i zawarta w konstytucji zasada
suwerennoci nie jest opisem stosunkw nadrzdnoci i
podporzdkowania, panujcych w rzeczywistoci spoecznej. Stanowi
ona normatywny wyraz systemu wartoci, wedug ktrego powinien by
uksztatowany ustrj pastwowy.
Regulacje konstytucyjne okrelajce podmiot wadzy pastwowej
wskazuj z reguy na: monarch, lud, nard i lud pracujcy.

2. Monarcha
Uznanie monarchy za podmiot wadzy pastwowej byo
powszechne w okresie przedkonstytucyjnym", kiedy legitymizacja

wadzy oparta bya na wierze w uwicony charakter tradycji i

zwyczajw czy te na okrelonej interpretacji norm religijnych panowanie z boej aski" (dei gratiae), przez co kady zamach na
wadz krlewsk byby naruszeniem porzdku ustanowionego przez
Boga. Pniej charakterystyczne byo dla tzw. konstytucji
oktrojowanych, wystpujcych w XIX w. W naszym stuleciu rwnie
mona wskaza przepisy konstytucyjne wyraajce zasad suwerennoci
monarchy (np. art. 4 Konstytucji Cesarstwa Etiopii z 1955 r., a take - jak
si wydaje - 12 i 13 Konstytucji Krlestwa Danii z 1953 r., chocia
dua cz przedstawicieli doktryny uwaa, i zasada suwerennoci
narodu wynika implicite z innych, szczegowych postanowie
konstytucji). Wspczenie jednak konstytucje okrelajce monarch
wadc suwerennym nale do rzadkoci.

3. Lud
Wystpujcy w wielu konstytucjach termin lud" (np. w konstytucji
woskiej z 1947 r., francuskiej z 1958 r.) nie jest w nich dokadnie
sprecyzowany. W doktrynie prawa konstytucyjnego w poszczeglnych
krajach spotka mona rne jego rozumienie.
Rnice w tym zakresie uwidoczniy si ju podczas rewolucji
francuskiej 1789 r. Przedstawiony ju zosta sens, jaki nada pojciu ludu
J. J. Rousseau. Dla Sieyesa z kolei lud to og zjednoczonych jednostek
podporzdkowanych temu samemu prawu i reprezentowanych przez to
samo Zgromadzenie Ustawodawcze". On sam jednak rozbija owo
zjednoczenie ogu jednostek", wprowadzajc podzia obywateli na
czynnych" i biernych" (nie posiadajcych majtku), przy czym tym
drugim odmawia czynnego udziau w tworzeniu instytucji politycznoprawnych".
W XIX w. do powszechne staje si rozumienie ludu jako wsplnoty
mieszkacw jednego kraju poczonych porzdkiem pastwowym,
wiadomoci, religi, jzykiem itp. Lud w tym ujciu jest realnym
substratem pastwa. Rwnoczenie jednak coraz wicej zwolennikw
zyskiwao uznanie w peni politycznego charakteru ludu (tzw. lud
polityczny). Pojcie to jest tosame z ogem obywateli majcych prawa
polityczne i uczestniczcych w sprawowaniu wadzy pastwowej.
Pojawia si rwnie rozumienie ludu jako bytu trwaego, czcego
przesze, teraniejsze i przysze pokolenia danego pastwa. W XX w.
spotka mona nazw lud pastwowy", stosowan w nauce niemieckiej
i austriackiej do okrelenia ludu jako suwerena. Oznacza ona wsplnot
obywateli zorganizowanych w pastwo.

4. Nard
Podobnie jak w przypadku pojcia ludu rwnie i sens pojcia
narodu nie jest dokadnie okrelony w tych konstytucjach, ktre
posuguj si nim, wskazujc na suwerena (np. konstytucja polska z 1921
r. i 1952 r., japoska z 1946 r., hiszpaska z 1978 r.). Nie ma take
jednoci pogldw w nauce prawa konstytucyjnego poszczeglnych
krajw w kwestii rozumienia tego terminu.
W dziele O duchu praw Monteskiusz wielokrotnie uywa sowa
nard", kiedy mia na myli ludno pastwa. Francois Marie Arouet

(bardziej znany pod nazwiskiem Voltaire'a) utosamia nard z pewn

elit (Gdy motoch zaczyna rozumowa, wszystko jest stracone").
Pojcie to miao walor polityczny. Bliska mu bya w pewnym zakresie
idea narodu w polskiej Konstytucji 3 Maja. Z drugiej strony zauway
mona, i traktowaa ona og obywateli, ktrym przysugiway prawa
polityczne, jako nard.
Kolejnym z moliwych sposobw pojmowania tego terminu jest
zwrcenie uwagi na takie czynniki zespalajce jednostki w nard
(etniczny), jak: wsplna kultura, historia, jzyk, religia, obyczaje itp.
Cech tej wsplnoty jest to, e majc wiadomo wasnej odrbnoci
dy do utworzenia wasnego pastwa.
Spotka mona wreszcie zamienne stosowanie nazw: pastwo" i
nard" -np. w takich terminach, jak Liga Narodw, Organizacja
Narodw Zjednoczonych.
Jeeliby chcie pokusi si o rozrnienie pomidzy
suwerennoci ludu i suwerennoci narodu, to - podkrelajc, e jest to
uproszczenie - suwerenno ludowa ustanawia prawo realnego
obywatela do udziau w podejmowaniu decyzji politycznych (Lavroff),
gdy lud ukonstytuowany konkretnie ze wszystkich obywateli moe
bezporednio przejawia sw wol (Carre. de Malberg), podczas gdy w
koncepcji suwerennoci narodu - nard jest pojciem abstrakcyjnym,
dziaa tylko za porednictwem reprezentantw. Uchwytne konsekwencje
praktyczne przejawiaj si waciwie tylko w odniesieniu do
przyjmowanej koncepcji mandatu reprezentanta. W pierwszym
przypadku miaby on charakter imperatywny (przedstawiciel reprezentuje
konkretnych wyborcw), w drugim za - ze wzgldu na abstrakcyjno
narodu" - miaby charakter kolektywny (przedstawiciel reprezentuje
cay nard), a zatem wolny.

Czstym zjawiskiem wystpujcym obecnie jest utosamianie narodu

i ludu, zwaszcza wtedy, gdy podkrela si polityczny charakter obu
poj. Mona wwczas mwi o narodzie politycznym" na wzr ludu
politycznego". To samo dotyczy terminw nard pastwowy" i lud
pastwowy".
W opracowaniach dotyczcych problemu suwerennoci mona
spotka si z zastpowaniem terminu nard" (lud") innymi terminami.
Najczstsze chyba jest utosamianie narodu (ludu) z pojciem korpus
wyborczy" (ciao wyborcze", wyborcy"). Wydaje si to uzasadnione,
gdy tylko ta grupa (zasadniczo) bierze udzia w procesie politycznym, a
takim jest sprawowanie wadzy pastwowej, i tylko do niej mona
odnosi rozwaania na temat miejsca narodu w strukturze wadzy. Inn
powszechnie przyjmowan interpretacj jest zamienne traktowanie
terminw nard" i spoeczestwo", przy czym przez spoeczestwo
rozumie si faktycznie istniejc w danym momencie wsplnot ludzk
zamknit granicami pastwa (og ludnoci pastwa). To okrelenie jest
zbyt szerokie, gdy obejmuje, poza jednostkami uprawnionymi do
udziau w dziaaniach politycznych, take cudzoziemcw oraz (co o wiele
waniejsze) wszystkie osoby niepenoletnie, wykluczone z ycia
politycznego. Z powodu istnienia tej drugiej grupy osb niewiele zmienia
zastpienie terminu ludno" terminem zbiorowo obywateli".

5. Lud pracujcy
Nazw t okrelajc suwerena posugiway si wszystkie konstytucje
pastw realnego socjalizmu". W doktrynie prawa konstytucyjnego tych
krajw istot pojcia ludu pracujcego ujmowano podobnie, a
wystpujce rnice dotyczyy kwestii drugorzdnych. Za czonkw ludu
pracujcego uznawano wszystkich ludzi pracy, tzn. ludzi yjcych z
wasnej pracy (spoecznie uytecznej) i nie wyzyskujcych innych.
Dziki roli odgrywanej w procesie produkcji stawali si oni podmiotem
wadzy w pastwie.
Ludu pracujcego nie traktowano jako monolitu, lecz uwaano, e w
jego skad wchodz rne klasy i warstwy spoeczne: klasa robotnicza,
chopstwo, inteligencja, rzemielnicy. Z ich odmiennego pooenia
ekonomicznego i siy politycznej wynikaj rnice w zaangaowaniu w
osignicie wsplnego celu, za jaki uwaano stworzenie nowego,
socjalistycznego ustroju spoecznego. Mimo bowiem, e w tej koncepcji
zakadano, i lud jest rdem wszelkich uprawnie pastwa (a wic po
czci jakby nawizywano do klasycznej doktryny francuskiej,
polegajcej na prawnej personifikacji narodu), to przyjmowano, e
realizacja takiej konstrukcji nie jest moliwa w ramach kadego pastwa,
a jedynie w spoecznej rzeczywistoci pastwa socjalistycznego. Std te
konieczno rnicowania si budujcych now rzeczywisto. Za
najlepiej zorganizowan i najbardziej zaangaowan uznano klas
robotnicz i sformuowano w zwizku z tym zasad dyktatury
proletariatu. Zdaniem twrcw koncepcji suwerennoci ludu pracujcego
(m.in. Lenina), nie oznaczao to zmiany podmiotu wadzy pastwowej,
gdy dyktatura proletariatu opiera si na sojuszu z innymi grupami
spoecznymi, klasami i warstwami wchodzcymi w skad ludu
pracujcego.

VIII. Formy realizacji zwierzchnictwa

Suweren moe wykonywa wadz bezporednio albo za
porednictwem swoich przedstawicieli. Monarchiczna forma rzdw
wystpuje na tyle rzadko, e mona uzna w zasadzie tylko jej
historyczny charakter. Bliej natomiast naley omwi formy realizacji
zwierzchnictwa przez zbiorowe podmioty wadzy, na ktre wskazuj
wspczesne konstytucje.
Z greckiego okrelenia demos kratos powsta uywany
powszechnie w rnych jzykach termin demokracja", oznaczajcy
wadz ludu (narodu, ludu pracujcego). Oglnie akceptowan istot
demokracji jest rwne uczestnictwo wszystkich czonkw podmiotu
suwerennoci w podejmowaniu wsplnych decyzji.
Biorc pod uwag te elementy procesu rzdzenia, co do ktrych
mona sensownie stwierdzi o udziale narodu (ludu) jako podmiotu
wadzy pastwowej, naley wyrni-demokracj bezporedni i
poredni, zwan inaczej przedstawicielsk. Poza zasigiem rozwaa
pozostawiamy, wyrniane czsto w literaturze, nakierowanie polityki
pastwa na realizacj interesw czy dobra narodu (ludu), cho ma ono jak
najbardziej racjonalne uzasadnienie - wykonywanie wadzy pastwowej
jest tylko rodkiem realizacji zasadniczego celu, jakim jest zapewnienie
suwerenowi pomylnoci" (Marek Sobolewski). Zastosowanie tego
kryterium moliwe jest jednak tylko ex post, kiedy atwiejsze jest
znalezienie relacji midzy celami wadzy a interesem danej zbiorowoci.

l. Demokracja bezporednia i jej instytucje

Termin ten nie ma zbyt dugiej historii. Wyrane rozrnienie
terminologiczne na demokracj przedstawicielsk i bezporedni datuje
si dopiero na przeom XVIII i XIX w. Wczeniej uwaano, e
demokracja obejmuje swoim zasigiem tylko instytucje rzdw
bezporednich.
W literaturze przedmiotu, zarwno prawniczej, jak i
politologicznej, mona spotka bardzo wiele okrele terminu
demokracja bezporednia". Wspln cech wikszoci z nich jest jednak
bezporedni udzia czonkw zbiorowego podmiotu suwerennoci
(narodu, ludu, ludu pracujcego) w wypenianiu przez nich funkcji
publicznych.

Ta forma znana bya ju w staroytnoci i klasycznym jej przykadem jest

zbierajce si periodycznie w Atenach w V i IV w. p.n.e. zgromadzenie
ludowe.
W czasach nowoytnych wyksztacio si kilka instytucji
demokracji bezporedniej. Naley do nich zaliczy: inicjatyw ludow,
weto ludowe, konsultacj (ktre maj charakter tylko proceduralny) oraz
referendum i zgromadzenie ludowe (ktre zazwyczaj maj charakter
wadczy).
Ten rodzaj ingerencji suwerena w proces podejmowania decyzji
pastwowych, jak jest demokracja bezporednia, stanowi najbardziej
dosown i konsekwentn form realizacji zasady suwerennoci narodu
(ludu). Przez dugi czas by zjawiskiem wyjtkowym, niechtnie
widzianym w tradycyjnej strukturze wadzy pastwowej. Dopiero w
ostatnim okresie zyskuje na popularnoci.
a) Zgromadzenie ludowe
Pod pojciem tym rozumiemy zebranie ogu uprawnionych do
podejmowania decyzji. Ze wzgldu na rozmiary wspczesnych pastw
instytucja ta jest stosowana jedynie wyjtkowo. Przykadem mog by
tradycyjne, coroczne zgromadzenia, wystpujce w trzech maych
kantonach szwajcarskich, tzw. Landsgemeinde. Podejmuj one decyzje w
najwaniejszych sprawach danego kantonu, a w szczeglnoci:
dotyczcych zmiany konstytucji, powoania organu wadzy

wykonawczej, uchwalenia budetu. Zwykle gosowanie na takim

zgromadzeniu jest jawne i odbywa si po dyskusji. Konstytucje
kantonalne przewiduj jednak wyjtki od tych zasad, polegajce na
przeprowadzaniu tajnego gosowania (art. 65 ust. l konstytucji kantonu
Unterwalden - Ob dem Wald) albo na ograniczeniu przedmiotu
zgromadzenia ludowego tylko do wyboru okrelonych organw bd
gosowania nad jak spraw bez uprzedniej debaty (art. 45 ust. 3
konstytucji kantonu Appenzell - Ausserrhoden).
Na marginesie mona powiedzie, e tzw. zgromadzenia ludowe
byy przez jaki czas po rewolucji 1959 r. zwoywane okresowo na
Kubie. Wobec nieistnienia parlamentu rzd stara si w ten sposb
uzyska legitymacj do sprawowania swoich funkcji. Jego przedstawiciel
referowa jak spraw, a uczestnicy zgromadzenia z reguy przez
aklamacj akceptowali stanowisko rzdowe.
b) Inicjatywa ludowa
Wedug szwajcarskiego konstytucjonalisty Fritza Fleinera,
instytucja ta to wniosek skierowany przez lud do ludu". Okrelenie to w
peni oddaje istot inicjatywy ludowej, stanowicej form uczestnictwa w
procesie legislacji, a polegajc na uprawnieniu okrelonej prawnie
liczby czonkw zbiorowego podmiotu suwerennoci (ludu, narodu)
do wszczcia postpowania ustawodawczego. Ze wzgldu na przedmiot
wyrniamy inicjatyw konstytucyjn, jeeli dotyczy konstytucji, oraz
prawodawcz, jeeli dotyczy ustawodawstwa zwykego. Ze wzgldu na
form przedstawienia wniosku mona wyrni natomiast: inicjatyw
sformuowan, jeeli inicjatorzy przedstawiaj gotowy projekt ustawodawczy, oraz niesformuowan, jeli wystpuj tylko z wnioskiem, a
projekt aktu zostaje ostatecznie, na podstawie tej inicjatywy, opracowany
przez odpowiedni organ pastwowy.
Instytucj inicjatywy ludowej przewiduj konstytucje niewielu pastw
(np. konstytucja szwajcarska z 1874 r. w art. 89 ust. 2, art. 120 i 121;
konstytucja woska z 1947 r. w art. 71 ust. 2 i w art. 75; konstytucja
austriacka z 1920 r., w ujciu z 1929 r., w art. 41 ust. 2; a take
prawodawstwo niektrych stanw USA). Okrelaj one zwykle zasady
procedury zwizanej z wystpieniem z inicjatyw ludow i dalszym
trybem procedurowania.
O istnieniu inicjatywy ludowej w danym pastwie musi wyranie
zadecydowa ustrojodawca. Nie mona jej wyprowadzi z postanowie
konstytucji odnoszcych si do praw jednostki, np. z prawa petycji czy z
wolnoci sowa, ani te z zasad dotyczcych ustroju pastwowego, np. z
zasady demokracji.
Podkreli naley zwizek inicjatywy ludowej z referendum. Te dwie
instytucje ustrojowe s ze sob cile (z reguy) sprzone. Projekt
ustawy opracowany w drodze inicjatywy zazwyczaj zostaje nastpnie
przedstawiony narodowi do decyzji w formie referendum.
Inicjatywa ludowa w innych krajach, poza Szwajcari, jest rzadko
stosowana. W samej Szwajcarii za w praktyce wikszo zgaszanych w
jej ramach wnioskw jest nastpnie odrzucana w referendum.
c) Referendum
W nauce prawa konstytucyjnego wielu krajw nie wystpuj
zasadnicze rozbienoci pogldw co do najoglniejszego okrelenia

pojcia referendum. Z reguy rozumie si je jako sposb bezporedniego

decydowania przez osoby uprawnione (w odniesieniu do referendum
oglnokrajowego - lud, nard; w praktyce zarwno w przypadku
referendum oglnokrajowego, jak i o ograniczonym zasigu
terytorialnym - wyborcy) w drodze gosowania o wanych sprawach
ycia pastwowego lub okrelonego terytorium, bdcych przedmiotem gosowania.
Podmiotem uprawnionym do zainicjowania referendum moe by
prawnie wskazana liczba uprawnionych obywateli (lub okrelony odsetek
uprawnionych do gosowania), obywatele wystpujcy z inicjatyw
ludow, parlament, gowa pastwa, organy regionalne lub cz skadowa
federacji. Moliwoci jest wiele, jednak w prawie pozytywnym pastw,
znajcych instytucj referendum, z reguy wymienia si nie wicej ni
dwa podmioty. Jeeli przepisy konstytucji przewiduj obowizek
przeprowadzenia referendum w okrelonej sprawie, nie ma potrzeby
wystpowania z inicjatyw.
Z technicznego punktu widzenia moliwo ustosunkowania si przez
obywateli do przedmiotu referendum jest ograniczona do wyboru midzy
rozwizaniami alternatywnymi. Najczciej decyzja zapada dziki
odpowiedziom tak" lub nie" na postawione pytanie (pytania). W
niewielu systemach prawnych przewiduje si moliwo przedstawiania
wikszej liczby rozwiza do wyboru.
Przyjta w referendum ustawa ma moc rwn ustawie uchwalonej
przez parlament. Sporne jest jednak, czy parlament moe zmienia lub
uchyla w drodze wasnych aktw (ustaw) postanowienia ustawowe,
ktre uzyskay moc obowizujc w wyniku ich zatwierdzenia w
referendum. Niektrzy przedstawiciele nauki prawa konstytucyjnego
rnych krajw stoj na stanowisku, i kompetencja zmiany lub derogacji
naley do tego podmiotu, ktry dan ustaw uchwali.
Instytucja referendum moe by stosowana tylko w tych pastwach,
gdzie wyranie przewiduje to konstytucja (np. Francja, Wochy,
Szwajcaria, Polska, Szwecja). Oczywicie nie wyklucza to moliwoci
regulowania podstawy prawnej referendum w drodze ustawy w pastwie,
w ktrym nie ma obowizujcej konstytucji, bd te gdy ustanowienie
instytucji referendum nie znajdzie si w sprzecznoci z postanowieniami
konstytucji (takie rozwizanie, cho znane z historii, nie wydaje si
najszczliwsze).
Istnieje wiele klasyfikacji referendum opartych na rnych kryteriach.
Oparcie si na kryterium koniecznoci zastosowania pozwala wyrni
referendum obligatoryjne, co oznacza, e konstytucja wyranie
zastrzega, e decyzje okrelonego rodzaju, aby stay si prawomocne,
musz zosta przyjte w referendum. Drugim rodzajem wyrnianym ze
wzgldu na to kryterium jest referendum fakultatywne. Przyjcie tego
rozwizania oznacza, e akty prawne okrelonego typu mog, ale nie
musz zosta dla swej wanoci zatwierdzone w referendum. Inicjatywa
poddania aktu pod gosowanie ludowe naley bd do organu uchwalajcego dany akt, bd te do podmiotu zewntrznego. W przypadku
tego drugiego rozwizania zazwyczaj okrela si prawnie termin, w jakim
podmiot ten moe wystpi z tak inicjatyw. Niedotrzymanie terminu
nie rodzi dla danego aktu prawnego adnych negatywnych skutkw
prawnych i nabiera on mocy wicej bez interwencji suwerena.
Przyjcie kryterium zasigu terytorium, na ktrym zostao zarzdzone
referendum, pozwala wyrni referendum oglnokrajowe i lokalne.

Mona take dokonywa podziau, uwzgldniajc materie, jakich ma

dotyczy gosowanie. Moe to by wic np. referendum konstytucyjne,
gdy jego przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji,
ustawodawcze, dotyczce podjcia ustawy, czy te referendum w
sprawie samoopodatkowania si mieszkacw gminy, wystpujce w
prawie polskim.
Mona take wyrnia referenda ze wzgldu na czas ich
przeprowadzenia, tzn. po uchwaleniu okrelonego aktu czy przed. W
pierwszym przypadku bdziemy mieli do czynienia z referendum
ratyfikacyjnym, kiedy akt prawny, przyjty przez organ pastwowy, nie
jest jeszcze prawomocny (mona nawet uzna go tylko za projekt), a staje
si taki dopiero po przyjciu w referendum. Drugim rodzajem jest
referendum opiniodawcze (konsultatywne), gdy organ pastwa,
uprawniony do podejmowania aktw prawnych, pragnie przed ich
wydaniem zapozna si z opini spoeczestwa. Uznawanie tego rodzaju
dziaa za referendum nie jest, naszym zdaniem, uprawnione. Z
przytoczonej wczeniej definicji referendum wynika, e jego celem jest
podjcie wicej decyzji w okrelonej sprawie. Wyraanie opinii nie
jest wic objte zakresem referendum. Niektre konstytucje (np. Ustawa
Zasadnicza RFN z 1949 r.) wyranie zreszt odrniaj referendum od
konsultacji ludowej.

W literaturze przedmiotu (a take w regulacjach prawnych) spotka

si czsto mona z okreleniem plebiscyt. W prawie midzynarodowym
termin ten oznacza owiadczenie woli wyraone w gosowaniu ludnoci
zwizanej z pewnym obszarem, tj. mieszkajcej na nim lub tam
urodzonej, w kwestii przyczenia tego obszaru do okrelonego
istniejcego pastwa lub utworzenia z tego obszaru odrbnego
pastwa. W prawie konstytucyjnym mona natomiast zaobserwowa
bardzo rozbiene kwalifikacje tej instytucji, np. w Szwajcarii referendum
i plebiscyt to synonimy, we Francji referendum oznacza rozstrzyganie
problemu, a plebiscyt gosowanie na jednostk, podobnie jest te w nauce
angielskiej, w niektrych za pastwach Ameryki aciskiej przyjmuje
si, e plebiscyt jest gosowaniem nad projektami aktw prawnych. Dla
nas plebiscyt jest rodzajem referendum, a jeeli ju szuka rnic, to
sprowadzaj si one tylko do treci - plebiscyt suy wyraeniu woli
przez obywateli w kwestii zaufania d l a rzdw i w kwestii granic.
W niektrych krajach wystpuje instytucja weta ludowego. Instytucja
ta stosowana jest przeciwko uchwalonemu aktowi prawnemu i oznacza,
e okrelona prawnie liczba obywateli ma uprawnienie do zgoszenia
- we wskazanym czasie po podjciu aktu - protestu w stosunku do
niego. Uywanie do okrelenia tej formy demokracji bezporedniej
nazwy referendum - weta jest zwizane z faktem, e konsekwencj
zastosowania tego rodka prawnego jest z reguy konieczno poddania
zakwestionowanego aktu prawnego pod gosowanie powszechne.
Referendum jest instytucj wykorzystywan z rn intensywnoci w
poszczeglnych pastwach, np. czsto stosuje si je w Szwajcarii, a
sporadycznie we Francji. Generalnie jednak nie jest to forma, w jakiej
suweren regularnie ingeruje w proces sprawowania wadzy pastwowej.
d) Konsultacja ludowa
Pod pojciem tym rozumie naley wyraenie przez zbiorowy
podmiot suwerennoci, w drodze gosowania, opinii w jakiej
sprawie. W odrnieniu od rezultatw referendum wyniki konsultacji
ludowej nie maj charakteru wicego. Maj jednak (zazwyczaj due)
znaczenie polityczne.
Instytucja konsultacji ludowej moe by stosowana take w tych
krajach, gdzie nie jest wyranie przewidziana w konstytucji. Obowizek
za jej przeprowadzenia moe wynika zarwno z postanowie
przepisw konstytucyjnych (np. art. 29 i art. 118 konstytucji RFN z 1949
r.), jak i z przepisw ustawowych -w tym przypadku moe by to i
regulacja generalna, nakazujca poddawanie okrelonego rodzaju aktw
prawnych pod konsultacj, i regulacja szczeglna, nakazujca organowi
zobowizanemu do wydania aktu wykonawczego poddanie projektu tego
aktu konsultacji. W praktyce z instytucj konsultacji, w podanym
znaczeniu, spotykamy si rzadko. Duo czstsze s przypadki badania
opinii spoecznej na przykadzie zbiorowisk zainteresowanych
bezporednio tematyk danego aktu prawnego.
e) Metody demokratycznego podejmowania decyzji

W praktyce ustrojowej zostay wyksztacone dwie metody

podejmowania decyzji przez zbiorowy podmiot suwerennoci: losowanie
i gosowanie. Maj one take zastosowanie w dziaalnoci organw
przedstawicielskich reprezentujcych suwerena.

Losowanie
Ju w staroytnej demokracji ateskiej znana bya metoda
podejmowania decyzji w drodze losowania. Wwczas byo to po czci
uzasadniane wzgldami religijnymi. Obecnie wystpowanie tej metody
motywuje si faktem zapewniania przez ni neutralnoci procedury
decyzyjnej. Stosowana jest jednak rzadko. W niektrych krajach
wykorzystywana jest np. do powoywania sdziw przysigych (Stany
Zjednoczone). Ponadto, take w przypadku, kiedy w gosowaniu nie
uzyskano ostatecznego rozstrzygnicia (rwny rozkad gosw), siga si
nieraz do tej instytucji.
Gosowanie
Decyzj w drodze gosowania mona podj na podstawie zasady
jednogonoci (jednomylnoci) albo zasady wikszoci. Ta pierwsza
najlepiej (teoretycznie) zabezpiecza interesy wszystkich podmiotw
biorcych udzia w gosowaniu. W praktyce jednak ten sposb
decydowania jest bardzo niewygodny i czsto niemoliwe jest przy jego
zastosowaniu rozstrzygnicie jakiej sprawy. Przekonuj o tym choby
dowiadczenia polskiego sejmu koca XVII i XVIII wieku. Metoda ta
jest wykorzystywana jeszcze przy podejmowaniu pewnych decyzji o
fundamentalnym znaczeniu w pastwach federalnych, gdy dla wanoci
decyzji wymagana jest zgoda wszystkich krajw zwizkowych.
Dalece bardziej praktyczne i czciej wykorzystywane jest
decydowanie gosami wikszoci uprawnionych. Oznacza to, e
wikszo podmiotu kolektywnego upowaniona jest do tworzenia woli
caoci. Wikszo to miernik relatywny wskazujcy, jak liczb gosw
przyjte decyzje tego podmiotu maj moc prawnie wic.
W praktyce ustrojowej przyjmowane s rne zasady ustalania
wynikw gosowania, tj. wikszoci koniecznej dla prawomocnoci
podejmowania decyzji. Nale do nich:
l. System wikszoci wzgldnej (zwykej)
Termin ten oznacza, e okrelone rozwizanie nabiera mocy
wicej, jeeli za jego przyjciem gosowao wicej osb ni za
przyjciem jakiegokolwiek innego gosowanego rozwizania. Gosw
wstrzymujcych si nie bierze si pod uwag.

2. System wikszoci bezwzgldnej (absolutnej)

Wystpuje on wwczas, gdy dla wanoci danej decyzji wymagana
jest ponad poowa gosw osb biorcych udzia w gosowaniu.
Inaczej mwic, aby uzyska wikszo bezwzgldn konieczne jest,
by za okrelon propozycj pado wicej gosw ni wynosi suma
gosw opowiadajcych si za innymi rozwizaniami i gosw
wstrzymujcych si.
3. System wikszoci kwalifikowanej
Okrela si w nim (uamkowo lub procentowo) cz oglnej
liczby gosw, wiksz ni poowa, niezbdn, aby decyzj podmiotu
zbiorowego uzna za wan. Za ogln liczb gosw" uwaa si albo
liczb ustawowo okrelon, albo liczb osb faktycznie biorcych udzia
w gosowaniu.
Z podejmowaniem decyzji w drodze gosowania cz si pojcia quorum
i frekwencji.
Quorum jest to absolutna, matematycznie okrelona liczba
czonkw podmiotu zbiorowego, ktrych obecno jest konieczna, by
podmiot ten mg podejmowa skuteczne decyzje. Pojcie to wie si
z funkcjonowaniem organw kolegialnych.

Z gosowaniem powszechnym wie si natomiast pojcie

frekwencji, tzn. absolutnej, matematycznie okrelonej liczby czonkw
zbiorowego podmiotu suwerennoci, ktrych udzia w gosowaniu
jest konieczny, aby podmiot ten mg w sposb skuteczny decydowa
o obsadzie stanowisk pastwowych (np. w czasie wyborw) lub o
rozstrzyganiu problemw merytorycznych (np. podczas referendum).
W jzyku potocznym za termin frekwencja" uywany jest do
oznaczenia odsetka biorcych udzia w gosowaniu.
Quorum i frekwencja okrelaj zdolno podmiotu kolektywnego
do dziaania. Wikszo jest natomiast warunkiem nadania jego decyzji
mocy wicej.

2. Demokracja przedstawicielska
a) Pojcie reprezentacji
W pastwach, w ktrych podmiotem suwerennoci jest monarcha,
trudno mwi o reprezentacji we wspczesnym tego sowa znaczeniu.
Monarcha wprawdzie mia reprezentowa oglne dobro caego
krlestwa, lecz w zasadzie reprezentowa sam siebie". Nawet jeli
tworzy jakie organy, ktrych czonkowie pochodzili z rnych grup
spoecznych, to miay one jedynie charakter doradczy. Pojawienie si
angielskiej koncepcji krla w parlamencie" i postawienie tych dwu
sprzonych ze sob organw na szczycie systemu wadzy pastwowej
zmieniao bardzo wiele. Cho bowiem istot reprezentacji w feudalnej
Anglii nie byo penomocnictwo udzielone reprezentantowi przez
reprezentowanych, lecz tosamo prawna reprezentantw z
reprezentowanymi, to jednak uczynienie najwyszym organem w

pastwie parlamentu (monarcha. Izba Lordw, Izba Gmin), jako organu

reprezentacyjnego, w ktrym decyzja zapada za zgod i przy wspudziale reprezentantw, czyni z dziaa przedstawicieli (jeszcze)
przywilejw stanowych dziaania o charakterze reprezentacji politycznej.
We wspczesnym pastwie podmiotem suwerennoci jest z
reguy lud (nard), a zatem podmiot zbiorowy. I cho zauwaono, e
suweren moe korzysta ze swych prerogatyw take bezporednio, trzeba
zda sobie spraw, i pastwo to organizacja polityczna,
rozprzestrzeniajca si na znacznym terytorium i obejmujca du liczb
ludnoci. Poza tym rozrost zada pastwa i konieczno staego ich
rozwizywania komplikuje w niesychanym stopniu proces rzdzenia.
Zapewnienie wic bezporedniego udziau nawet wikszoci obywateli w
rozstrzyganiu problemw zwizanych z wykonywaniem wadzy
pastwowej napotyka tak wielkie trudnoci, i regu piastowania wadzy
przez suwerena staa si zasada sprawowania jej przez przedstawicieli.
Na tym tle powstao wiele teorii, ktrych zadaniem byo wyjanienie
stosunku midzy reprezentantami a suwerenem i okrelenie jego istoty.
Daje si wrd nich zauway trzy gwne nurty:
l. Teoria przeniesienia
Upatruje istot reprezentacji w przeniesieniu przez suwerena jego
praw na przedstawicieli. Idea ta pojawia si w konsekwencjach
monarchicznych, wedug ktrych wielo osb yjcych w pastwie staje
si jedn osob, reprezentowan przez monarch. Bez niego lud byby jak to okreli Hegel - bezksztatn mas".
W okresie rewolucji francuskiej powstaa, rozwijana take w latach
nastpnych, koncepcja reprezentacji ludowej, w myl ktrej stan trzeci i
jego przedstawiciele stanowili ucielenienie caego ludu jako jednoci
politycznej. Zgromadzenie Ustawodawcze dziaao - wedug Sieyesa nie na podstawie naturalnej woli swoich czonkw, ale reprezentujc i
tworzc wol powszechn". Deputowany nie by ju, jak w
zgromadzeniach stanowych, posacem swoich wyborcw i nie wizay
go ich wskazwki. Konsekwencj tego byo odrzucenie mandatu imperatywnego i przyjcie mandatu wolnego. Francuski konstytucjonalista
Adhemar Esmain tumaczy to w sposb nastpujcy: deputowani nie s
zwyczajnymi delegatami lub mandatariuszami wyborcw albo narodu; s
oni legalnymi przedstawicielami narodu, ktry na pewien czas, w
pewnym zakresie przenis na nich swoje prawa". Wyborcy w okresie
midzy kolejnymi wyborami nie mog wpywa na decyzje
przedstawicieli. Ci, podejmujc uchway w imieniu narodu, s
niezaleni. Nie oznacza to jednak, e nie zachodz zwizki midzy
suwerenem a przedstawicielami, ktrzy maj odzwierciedla wol ludu
(narodu), reprezentowa jego interesy i dobro publiczne. Sprawowanie
przez nich wadzy jest ograniczone czasowo i oparte na zasadzie
wzajemnego zaufania midzy nimi a suwerenem.
Naley doda, e w tym nurcie teorii reprezentacji akcentuje si,
zorientowane na zapewnienie jednoci dziaa reprezentantw i ludu,
pojcie identycznoci woli obu podmiotw.
W omawianej grupie teorii mieszcz si rwnie pogldy
niemieckiego filozofa Gerharda Leibholza. Wedug niego do istoty
reprezentacji naley, aby co co nie jest obecne, stao si rzeczywiste. Jej
specyficzna funkcja dialektyczna przejawia si w tym, e co jest tu

zarazem nieobecne i aktualnie istniejce". Lud traktowany jest tu jako

co metafizycznego - s to pokolenia przesze, teraniejsze i przysze.
Dopiero reprezentanci, na ktrych przenis on swoje prawa, czyni, i
staje si on bytem realnym. Leibholz podkrela przy tym dualizm, jaki
zachodzi midzy reprezentantami a ludem i twierdzi, e nie mona
mwi o identycznoci obu bytw.
2. Teorie penomocnictwa
Przedstawiciele tego nurtu traktuj reprezentacj jako
penomocnictwo. Rzadkie s w jego ramach teorie nawizujce do
cywilnoprawnej konstrukcji penomocnictwa. Czciej uwaa si, e ma
ono charakter szczeglny. Reprezentant dziaa w ramach mandatu i
zastpuje suwerena w sprawowaniu wadzy. Przedstawiciel zostaje
wprawdzie wybrany przez okrelonych wyborcw, ale suy caemu
zbiorowemu podmiotowi suwerennoci. Wskazwki wyborcw nie wi
go wic i nie ma tu analogii - wedug Edmunda Burk'a - z cywilnoprawn konstrukcj przedstawicielstwa. Reprezentanci otrzymuj
oglne, czasowo ograniczone, penomocnictwo do dziaania w imieniu
suwerena.

W nalecych do tej grupy teorii anglosaskich koncepcjach reprezentacji

zgromadzenie przedstawicielskie traktowane jest jako samodzielny organ
wyraajcy wol suwerena (Locke, Burke). Zakada si, e kady
czonek ludu jest przez reprezentacj obecny w parlamencie.
3. Teoria marksistowska
W myl tej teorii suweren powoujc przedstawicieli nie rezygnuje ze
swej wadzy w okresie trwania ich penomocnictw. Przedstawiciele,
decydujc w imieniu ludu, nie s niezaleni, lecz przeciwnie - s przed
nim odpowiedzialni i mog by przez niego odwoani, gdy utrac jego
zaufanie.
Charakterystyczny dla omawianej koncepcji jest wieloszczeblowy,
hierarchicznie zbudowany system organw przedstawicielskich.
Umoliwi ma on reprezentantom suwerena podejmowanie decyzji nie
tylko o znaczeniu oglnopastwowym.
W doktrynie prawa konstytucyjnego mona spotka pogldy autorw,
uwaajcych reprezentacj za zaprzeczenie idei i istoty demokracji.
Prawie wszyscy oni, mimo stosowania bardzo rnorodnej argumentacji,
odwouj si jednak do filozofii Jana Jakuba Rousseau. By on
zdecydowanym przeciwnikiem przedstawicielskiej formy rzdw.
Istotn treci suwerennoci ludu bowiem bya - wedug niego wyczno prawodawcza. Lud zachowuje swoj wolno tylko wtedy,
gdy sucha samego siebie, a zatem lud poddany prawom powinien by
ich twrc". Gdy prawa stanowi penomocnicy (przedstawiciele), a nie
lud we wasnej osobie", prawa te przestaj obowizywa, gdy nie
wyraaj woli powszechnej.
W literaturze mona spotka bardzo zrnicowane definiowanie
pojcia reprezentacji. Jedni autorzy uwaaj, i oznacza ona
sprawowanie wadzy przez suwerena. Inni rozumiej przez ni stosunek
midzy przedstawicielami a suwerenem. W myli anglosaskiej pojcie
reprezentacji (representative government) utosamiane jest z
demokratyczn form rzdw. W bardziej rozbudowanych definicjach
reprezentacja, to prawnie legitymowane wykonywanie funkcji wadzy pastwowej w imieniu zbiorowego podmiotu suwerennoci przez
konstytucyjnie okrelone organy pastwowe.
b) Partie polityczne
Waciwie funkcjonujca demokracja przedstawicielska powinna
zapewni reprezentowanie waniejszych pogldw, wystpujcych
wrd czonkw zbiorowego podmiotu suwerennoci, uatwi
rwnowag midzy rnymi grupami i powoa efektywnie dziaajcy
organ wykonawczy, realizujcy podjte przez przedstawicieli suwerena
decyzje. Dziaalno wielkich grup ludzkich ma jednak struktur
oligarchiczn, tj. organizowanie spoeczestwa dokonuje si za porednictwem wszych grup ludzkich (elit). Wspczenie wypenianie tych
zada, przede wszystkim w sferze politycznej, dokonuje si przy udziale
partii politycznych. Uczestnicz one w decydujcy sposb w
ksztatowaniu polityki pastwa, lecz pewn rol odgrywaj tu take inne
organizacje spoeczne, np. zwizki zawodowe, zwizki pracodawcw,
zrzeszenia gospodarcze, zwizki religijne itp.

W doktrynie prawa konstytucyjnego spotka mona pogldy, ktrych

treci jest negowanie koniecznoci istnienia partii politycznych. Byy
one szczeglnie czste przed powstaniem wspczesnego
parlamentaryzmu lub w pierwszym okresie jego istnienia (np. pogldy
Hobbesa i Hume'a). Przypomnie te mona stanowisko Rousseau, ktry
negatywnie ocenia wszelkie ciaa i organizacje poredniczce",
poniewa deformuj one wol powszechn i w ten sposb znieksztacaj
rwnie proces realizacji zasady suwerennoci ludu.
Wikszo autorw uznaje jednak nie tylko moliwo, ale nawet
niezbdno istnienia partii politycznych (np. Burdeau, Duverger,
Leibholz, Kelsen). Oglnie akceptowana jest obecnie teza, e istota partii
politycznych przejawia si w tworzeniu warunkw do funkcjonowania
demokracji parlamentarnej i sueniu artykulacji pogldw spoecznych.
Stanowisko to potwierdzia ewolucja stosunkw politycznych w
poszczeglnych krajach.
Pojcie partii politycznej i systemu partyjnego
Mimo e w literaturze mona spotka wiele odmiennych prb
definiowania partii politycznej, powszechnie zwraca si uwag na
nastpujce jej cechy:
1) jest organizacj zrzeszajc swych czonkw na zasadzie
dobrowolnoci;
2) ma okrelony program dziaania;
3) dy do realizacji tego programu przez zdobycie i wykonywanie
wadzy pastwowej lub co najmniej przez uzyskanie wpywu na
podejmowanie decyzji pastwowych.
Zwracajc uwag na charakter partii jako organizacji, naley
podkreli przede wszystkim t jej cech, ktr okrela si najczciej
jako tzw. zdolno do trwania, a ktra jest konsekwencj pewnej
formalnej struktury organizacyjnej (tj. ustalenia choby minimalnego
podziau rl w obrbie organizacji oraz procedury postpowania przy
podejmowaniu najwaniejszych decyzji), a take odpowiednio duej
bazy czonkowskiej (tzn. by wizi midzy czonkami partii nie byy tylko
wiziami natury osobistej).
U podstaw programu partii ley zazwyczaj ideologia (niemoliwe jest
chyba znalezienie partii politycznej pozbawionej ideologii), jednake
stopie jego ideologizacji jest bardzo nierwny i wykazuje raczej
tendencje spadkowe, a to ze wzgldu na ch pozyskania maksymalnej
liczby wyborcw z rnych grup spoecznych. Program ten nie musi by
rozbudowany ani konkretny, ani nawet racjonalny - wystarczy jeeli
formuuje jakie cele, ktre mog nakania do przystpienia do partii i
do ich realizacji.
Wielu lewicowych (a przede wszystkim marksistowskich) autorw
eksponuje w pojciu partii element reprezentowania i realizacji przez
parti interesw okrelonych grup spoecznych (Masowo partii), tzn.
szukaj one odpowiedzi na pytania: jaka jest baza spoeczna dziaalnoci
danej partii (czonkowie jakich warstw czy klas wchodz w jej skad)
oraz (i to jest dla nich pytanie zasadnicze): czyim interesom obiektywnie
suy dziaalno tej partii. Naszym zdaniem jednak, cho oczywicie nie
da si wykluczy owej roli realizatora interesw, funkcj rzeczywicie
spenian przez partie polityczne w pastwie demokratycznym jest
integracja spoeczna, a poza tym ewolucja partii politycznych zdaje si

wskazywa na zacieranie si w ich dziaalnoci pierwiastkw

stratyfikacji klasowej.
Pod pojciem partii politycznej naley wic rozumie organizacj
zrzeszajc swoich czonkw na zasadach dobrowolnoci, majc
okrelony program polityczny i dc do jego realizacji przez
zdobycie i wykonywanie wadzy pastwowej lub co najmniej przez
uzyskanie wpywu na orodki podejmujce decyzje pastwowe.
Stosownie do trzech wymienionych wczeniej elementw pojcia
partii politycznych mona dokonywa ich klasyfikacji. Biorc za punkt
wyjcia kryterium organizacyjne, wyrnia si dwa odrbne podziay
partii. W pierwszym z nich zwraca si uwag na zalenoci jednostek
organizacyjnych wewntrz struktury partyjnej. Na tej podstawie mwi
mona o:
1) partiach opartych na zasadzie wewntrznej demokracji, ktre
cechuje m. in. autonomia organizacji terytorialnych i pozostawianie w
gestii jednostek niszych wanych decyzji politycznych. W niektrych
partiach, szczeglnie w pastwach zwizkowych, autonomia jednostek
terytorialnych jest tak dua, e mwi si nawet o federalizacji partii.
Wikszo partii dopuszcza frakcyjno, ale tylko wyjtkowo spotyka si
organizacyjne gwarantowanie praw opozycji wewntrzpartyjnej. Zdarza
si take wyposaenie jednostek niszego szczebla w prawo wysuwania
kandydatw do stanowisk przedstawicielskich w drodze prawyborw.
Termin ten oznacza wybory kandydatw do organw
przedstawicielskich z ramienia danej partii, dokonywane przez jej
czonkw. W przypadku okrgw wielomandatowych decyduj oni te o
kolejnoci kandydatw na listach wyborczych.
2) partiach scentralizowanych, w ktrych wadza skupiona jest w
rkach instancji oglnokrajowych (centralnych), struktura partii jest
silnie zhierarchizowana, a jednostki nisze, zwaszcza lokalne, s
pozbawione samodzielnoci.
W drugiej z omawianych klasyfikacji kryterium podziau stanowi zasig
bazy czonkowskiej i jej zorganizowanie. Wyrnia si tu:
1) partie kadrowe skadajce si z niewielu czonkw
zorganizowanych wok aparatu partyjnego, ktry kieruje ich
dziaalnoci. Duverger okrela te partie mianem partii notabli";
spotyka si jednak stwierdzenia, e partie kadrowe to te, ktre zrzeszaj
niewielki procent swoich wyborcw (w praktyce oba kryteria mog si
pokrywa).
2) partie masowe, ktre d do objcia swoim zasigiem
moliwie najwikszej liczby osb. Opieraj si w tym celu na
odpowiedniej strukturze organizacyjnej, obliczonej na przyjcie
ogromnych rzesz czonkowskich oraz tworz rnego typu
organizacje afiliowane, np. modzieowe, kobiece, zawodowe. W innym
znaczeniu partia masowa to partia zrzeszajca duy odsetek swoich
wyborcw.
Wedug charakteru i treci programu moemy podzieli partie
dwojako. Z jednej strony da si wyrni (Max Weber):
1) partie patronau, ktrych dziaalno nakierowana jest na zdobycie
wadzy dla przywdcy i obsadzenie stanowisk pastwowych przez jej
sztab";
2) partie interesu, ktrych program wiadomie wytycza okrelone
interesy grup spoecznych stanowicych ich baz (np. klasa spoeczna,
mniejszo narodowa) i ktre d do realizacji tych interesw;

3) partie wiatopogldowe nastawione na abstrakcyjne zasady", tzn.

ktrych programy zbudowane s na podstawie okrelonego
wiatopogldu religijnego, filozoficznego, ideologicznego i ktre d do
realizacji wypywajcego z niego modelu ustrojowego.
Z drugiej za strony moemy mwi o:
1) partiach rewolucyjnych, ktrych program formuuje zadanie
cakowitej zmiany istniejcego ustroju pastwowego;
2) partiach reformistycznych, ktrych program okrela niezbdne
- ich zdaniem - reformy istniejcego ustroju pastwowego,
3) partiach zachowawczych, ktre gosz konieczno
zachowania zasadniczo nie zmienionych stosunkw spoecznych i
politycznych.
Na podstawie tego samego kryterium Walter Jellinek opracowa
typologi partii nieco odmienn, wyrniajc partie: rewolucyjne,
reformistyczne, konserwatywne i reakcyjne. Znaczenie terminw
rewolucyjna" i reformistyczna" jest bardzo podobne, jak w poprzednim
podziale, pojcie partia konserwatywna" odpowiada pojciu partii
zachowawczej" z poprzedniej typologii, partia reakcyjna natomiast, to
partia, ktra zmierza do przywrcenia przeszego ustroju pastwowego
lub te, akceptujc ustrj istniejcy, dy do regresu w poszczeglnych
dziedzinach stosunkw politycznych czy spoecznych.
Biorc pod uwag wpyw partii politycznych na podejmowanie decyzji
pastwowych, wskaza mona na dwa ich rodzaje:
1) partie rzdzce, ktre uczestnicz bezporednio w procesie
sprawowania wadzy, czy to samodzielnie podejmujc decyzje
pastwowe, czy te w koalicji z innymi partiami;
2) partie opozycyjne - nie majce bezporedniego wpywu na
podejmowanie i realizacj decyzji pastwowych, wystpujce przeciwko
polityce prowadzonej przez rzd. Wyrnia si opozycj parlamentarn i
pozaparlamentarn. Opozycja parlamentarna obejmuje partie polityczne,
ktrych przedstawiciele zasiadaj w parlamencie i na jego forum,
krytykujc polityk rzdu oraz gosujc przeciwko projektom aktw
prawnych zgoszonych przez rzd albo partie go popierajce, d do
realizacji programw wasnych partii. W niektrych krajach (np. Wielka
Brytania) najliczniejsza partia opozycyjna (opozycja Jej Krlewskiej
Moci) ma okrelone ustawowo specjalne uprawnienia w procedurze
parlamentarnej, a jej przywdca pobiera pensj ze skarbu pastwa.
Opozycja pozaparlamentarna obejmuje partie polityczne i inne siy
polityczne, ktre nie maj wasnej reprezentacji w parlamencie, a swj
sprzeciw wobec polityki rzdu manifestuj w rodkach masowego
przekazu, organizujc demonstracje i inne formy protestu (np. blokady
drg), starajc si w ten sposb doprowadzi do realizacji wasnych
celw politycznych.
Partie polityczne nie dziaaj w izolacji. Istniej i funkcjonuj oprcz
nich jeszcze inne organizacje polityczne (spoeczno-polityczne), grupy
nacisku, cay mechanizm pastwowy. Wszystkie te elementy skadaj si
na system polityczny pastwa. Pojcie to jest czsto utosamiane z
pojciem systemu partyjnego. Dla nas jednak system partyjny to ukad
stosunkw midzy legalnie dziaajcymi w danym pastwie partiami
politycznymi (Maurice Duverger - formy i warunki koegzystencji wielu
partii w danym pastwie"). Wrd wielu istniejcych klasyfikacji
systemw partyjnych oglnie przyjta jest klasyfikacja dokonana wedug

kryterium realnej moliwoci zdobycia przez partie (pewn ich liczb)

wadzy w pastwie. W podziale tym wyrnia si:
1) System monopartyjny, w ktrym istnieje tylko jedna partia,
samodzielnie sprawujca wadz. Jako e system to cao skadajca si
z kilku elementw, wielu autorw kwestionuje mono uznania takiej
partii za system. W wietle przedstawionej definicji systemu partyjnego
na pierwszy rzut oka take trudno przyj, e w sytuacji istnienia jednej
partii moemy mwi o systemie. Jednak na pewnym szczeblu
uoglnienia daje si zmieci system jednopartyjny w ramach naszej
definicji. W sytuacji bowiem, gdy w danym pastwie dziaalno innych
partii jest prawnie zakazana, cech szczegln sytuujc system partyjny
w tym kraju jest stosunek partii istniejcej do partii zakazanych, stosunek
polegajcy na wykluczeniu istnienia innych partii. Jeeli za dziaalno
partii jest prawnie dozwolona, lecz nie powstay adne poza t jedn, to
w takim przypadku mona mwi o potencjalnych" stosunkach partii
egzystujcej do partii, ktre mog zaistnie, ale na razie nie powstay
(Marek Sobolewski). System monopartyjny jest charakterystyczny dla
pastw totalitarnych, gdzie nastpuje utosamienie aparatu partyjnego z
pastwowym, a take tam, gdzie jest ona funkcjonalnie zwizana z
pastwem. Egzemplifikacj tego systemu jest III Rzesza i niektre
pastwa realnego socjalizmu".
2) System dwupartyjny, ktry cechuje istnienie wielu partii
politycznych, ale tylko dwie z nich maj istotne znaczenie polityczne.
Oznacza to, e tylko one maj realne szans zdobycia wadzy w pastwie
i raz jedna, raz druga - stosownie do wynikw wyborw - jest parti
rzdzc. System ten okrela si te mianem systemu dwch partii
dominujcych. Wystpuje on np. w Wielkiej Brytanii i USA.
3) System wielopartyjny, w ktrym istnieje wiele partii politycznych i
adna z nich nie ma szansy na samodzielne zdobycie wadzy w pastwie.
Charakterystyczne dla tego systemu jest istnienie koalicji, majcych na
celu nie tylko zwycistwo w wyborach, ale przede wszystkim
wspdziaanie rnych partii w sprawowaniu wadzy, a take w
opozycji. W systemie tym zazwyczaj wyrnia si dwa podsystemy:
wielopartyjny ustabilizowany i nieustabilizowany (rozbicia
wielopartyjnego). Cechami rnicymi oba te podsystemy s: stabilizacja
rzdw zwyciskiej koalicji przez cay okres kadencji i posiadanie przez
t koalicj odpowiedniej wikszoci w parlamencie (brak kryzysw
gabinetowych i zmian koalicyjnych), a take istnienie silnej i zwartej
opozycji, majcej mono przejcia wadzy w najbliszych wyborach.
Obie te cechy odnosz si do systemu ustabilizowanego (np. RFN,
Szwecja, Norwegia), a ich brak pozwala twierdzi, e mamy do czynienia
z systemem wielopartyjnym nieustabilizowanym (np. Polska i inne kraje
dawnego bloku wschodniego").
Pewn odmian tego systemu jest system tzw. partii dominujcej.
Parti dominujc jest partia, ktra wyranie dystansuje swoich rywali w
duszym okresie, a jednoczenie identyfikuje si z caoci narodu
(Duverger). Przykadem partii dominujcych mog by np. partia
socjaldemokratyczna w Szwecji (rzdzca przez kilkadziesit lat), czy
partia kongresowa w Indiach.
Nic wsplnego z systemem jednej partii dominujcej nie ma tzw.
system partii hegemonicznej. Istnieje w nim wprawdzie kilka partii
(niektrzy autorzy uznawali, e system monopartyjny typu
socjalistycznego jest take systemem partii hegemonicznej), ale tylko

jedna z nich - okrelana jako kierownicza - ma decydujcy wpyw na

wadz pastwow. Inne partie pozostaj w koalicji, na ktrej czele stoi
partia kierownicza. Dziaanie partii opozycyjnych jest zakazane i nie
wystpuje rotacja partii u wadzy. System ten wystpowa w Polsce w
latach 1948-1989, a take w niektrych innych krajach realnego
socjalizmu". Mimo zewntrznego podobiestwa do systemu
wielopartyjnego jest on w istocie odmian systemu monopartyjnego.
Niekiedy bywa take zaliczany do odrbnych systemw partyjnych.
Funkcje partii politycznych
Do najwaniejszych funkcji wypenianych przez partie nale:
(1) funkcja integracyjna - polega na podejmowaniu przez partie
dziaa na rzecz integracji pogldw politycznych w ramach grup
spoecznych, w ktrych partie dziaaj oraz na integracji ich
zwolennikw wok realizacji sformuowanych przez nie zada;
(2) funkcja artykulacyjna - polega na artykuowaniu interesw,
pogldw i opinii grup spoecznych oraz na formuowaniu programu;
(3) funkcja organizacyjna - polega na organizowaniu przez partie
okrelonych grup spoecznych na rzecz realizacji ich interesw;
(4) funkcja wyborcza - polega na udziale partii w rnych
czynnociach zwizanych z wyborami (np. na wyanianiu kandydatw,
organizowaniu kampanii wyborczej itp.);

(5) funkcja wyaniania elit - polega na tworzeniu elit politycznych, w

razie zdobycia przez partie wadzy s one zdolne do kierowania jej
sprawowaniem, gdy natomiast partia jest w opozycji, jej przedstawiciele
uczestnicz w pracach organw pastwowych (np. organw
przedstawicielskich).

Geneza partii politycznych

Genezy partii politycznych mona dopatrywa si ju w dawnych
zgromadzeniach stanowych, ktrych czonkowie czyli si w grupy
(koterie) dla uzyskania wikszego wpywu na decyzje. Owe niejawne
kliki i koterie miay z reguy krtkotrway charakter, pozbawione byy
programu i struktury organizacyjnej. W XVIII w. w parlamencie
angielskim powstay frakcje dziaajce w duszym okresie i majce
pewien program polityczny - torysi i wigowie. Rwnie we francuskim
Zgromadzeniu Narodowym po rewolucji 1789 r. uksztatoway si dwie
frakcje o wyranie zarysowanym charakterze - radykalni jakobini i
umiarkowani yrondyci.
W wielu krajach pierwotne frakcje parlamentarne przeksztaciy si w
partie polityczne (np. torysi w parti konserwatywn) pod wpywem
upowszechniania si prawa wyborczego w XIX w. Zmusio je to do
budowy terytorialnych struktur organizacyjnych, majcych rozszerzy
zakres ich oddziaywania i zapewni im gosy wikszej liczby wyborcw.
Drugim czynnikiem, historycznie wczeniejszym, wpywajcym na
powstanie partii politycznych by ywioowy rozwj stowarzysze w
epoce owiecenia. Miay one zaj miejsce skostniaych i
kontrolowanych przez wadz pastwow takich organizacji, jak np.
gildie i cechy. Tworzono wwczas zwizki studenckie, koa czytelnikw
okrelonych gazet lub wydawnictw, zwizki kulturalne, literackie, kluby
polityczne, a nawet organizacje tajne (np. wolnomularze). Wiele
wymienionych tu form organizacyjnych przeksztacio si pniej w
partie polityczne, co rwnie stymulowane byo znoszeniem rnego
rodzaju cenzusw wyborczych w XIX w. Istniejce stowarzyszenia, o
pierwotnie niepolitycznym charakterze, wczajc si do kampanii
wyborczych przeradzay si czsto w partie.
Prawna regulacja dziaalnoci partii politycznych
Istniej dwa podejcia do zagadnienia prawnej regulacji dziaalnoci
partii politycznych. Jedno z nich zasadza si na traktowaniu partii
politycznych tak samo jak rnego rodzaju stowarzysze. Oznacza to
brak specjalnych aktw prawnych, dotyczcych tylko partii, a take
pomijanie tej problematyki w konstytucji. Ten stosunek do problemu
normowania dziaalnoci partii politycznych wystpowa powszechnie w
XIX w., aczkolwiek mona wskaza na pewne akty prawne, wydawane
pod koniec tego stulecia, stanowice odstpstwo od tej reguy - np.
niemieck ustaw nr 1271 z 1878 r. skierowan przeciwko partii socjaldemokratycznej.

Drugie podejcie charakteryzuje si uznaniem szczeglnego

charakteru partii politycznych wrd ogu organizacji spoecznych,
dziaajcych w pastwie. Nastpstwem tego jest umieszczanie w
konstytucji postanowie odnoszcych si do partii politycznych (np. art.
49 konstytucji woskiej z 1947 r.; art. 4 konstytucji francuskiej z 1958 r.)
lub te wydanie specjalnej ustawy im powiconej. Wspczenie oba te
rozwizania wystpuj najczciej cznie, tzn. problematyka partii
politycznych normowana jest zarwno w konstytucji, jak i w ustawie.
Objcie tych zagadnie regulacj prawn nosi nazw instytucjonalizacji
partii politycznych.
Z zasady regulacje prawne dotyczce partii politycznych maj
charakter generalny i obowizuj wobec wszystkich partii. Zdarzaj si
jednak i akty prawne, ktrych adresatem jest tylko jedna partia.
Przykadem tego jest wspomniana ju niemiecka ustawa nr 1271, a take
art. 126 konstytucji ZSRR z 1936 r. i podobne do niego sformuowania w
konstytucjach innych pastw tzw. realnego socjalizmu, wprowadzajce
zasad kierowniczej roli partii komunistycznej.
Akty prawne dotyczce dziaalnoci partii w poszczeglnych krajach
obejmuj swym zakresem rne materie. Najczciej zawieraj legaln
definicj partii politycznej, okrelaj tryb tworzenia partii, zasady ich
udziau w wyborach, zasady organizacji i funkcjonowania partii oraz
zasady finansowania ich dziaalnoci.
Legalne definicje partii politycznych s ostatnio coraz czstszym
zjawiskiem. Nie odbiegaj one zasadniczo od przedstawionego pojcia
partii politycznej, jakie wyksztacone zostao w doktrynie prawa
konstytucyjnego. Wprowadzaj jednak czasami dodatkowe elementy
rozstrzygajce o uznaniu danej organizacji za parti polityczn, np. udzia
partii w wyborach lub nawet wicej - zdobycie przez ni okrelonej
liczby gosw. Przykadem moe by 2 ust. l RFN-owskiej ustawy o
partiach politycznych z 1967 r., ktry okrela partie polityczne jako
stowarzyszenia obywateli, ktre stale lub w duszym okresie bior
udzia w ksztatowaniu woli politycznej w skali caej federacji lub
jednego kraju zwizkowego i ktre chc wspdziaa w reprezentowaniu
ludu w Niemieckim Parlamencie Zwizkowym albo w jednym z
parlamentw krajowych". Koresponduje z tym nastpny ustp tego
paragrafu stanowicy, e za parti polityczn nie moe by uwaane
stowarzyszenie, ktre przez 6 lat nie bierze udziau w wyborach do
Parlamentu Zwizkowego lub do jednego z parlamentw krajowych i nie
wystawia wasnej listy". Ustawodawstwo niektrych amerykaskich
stanw idzie jeszcze dalej, uznajc za partie polityczne tylko takie
organizacje, ktre w wyborach uzyskuj okrelon liczb gosw, np. 50
tysicy w stanie Nowy Jork w wyborach gubernatorskich.
Rozrniamy trzy typy prawnych regulacji trybu tworzenia partii
politycznych. S to:
l) System koncesyjny.
Polega on na tym, e odpowiedni organ pastwowy udziela
pozwolenia (koncesji) na dziaanie partii politycznej, jeli spenione
zostay okrelone prawem warunki. System taki istnia np. w Austrii w
latach 1945-1949. W doktrynie prawa konstytucyjnego jest on oglnie
uwaany za niezgodny z ideami pastwa demokratycznego i
dopuszczalny jedynie w sytuacjach wyjtkowych. Podobn zasad
wyraa art. 15 EKPCz.
2) System administracyjny.

Wystpuje on wwczas, gdy organy administracji pastwowej

sprawuj nadzr nad dziaalnoci partii politycznych na zasadach
podobnych, jak w przypadku innych stowarzysze.
3) System rejestracyjny.
Uznaje si w nim pen swobod tworzenia partii politycznych, ktre
po zaoeniu zostaj zarejestrowane. Odmowa rejestracji moe nastpi z
powodw okrelonych prawem i moe zosta zaskarona. Ostateczne
rozstrzygnicie podejmuje sd powszechny lub konstytucyjny.
Ustrojodawca lub ustawodawca moe jednak z gry zakaza tworzenia
partii okrelonego typu (np. art. 9 ust. 2 Ustawy Zasadniczej RFN z 1949
r.). System ten wystpuje wspczenie najczciej.
Pewn odmiennoci systemu rejestracyjnego jest system
notyfikacyjny, w ktrym partia polityczna zawiadamia (notyfikuje)
waciwy organ pastwowy o swoim powstaniu i istnieniu (system ten
wprowadzia polska ustawa o partiach politycznych z 1990 r.)
W przepisach dotyczcych udziau partii w wyborach przedmiotem
regulacji jest zwykle tryb wystawiania i zgaszania kandydatw, zasady
prowadzenia kampanii wyborczej, udzia przedstawicieli poszczeglnych
partii politycznych w komisjach wyborczych itp.
W wielu krajach obowizuj przepisy odnoszce si do zasad
organizacji i funkcjonowania partii politycznych (np. w RFN, Austrii,
Polsce). Zwykle zawieraj zakaz formuowania przez partie takich celw,
ktre godziyby w porzdek konstytucyjny i stanowi, e wewntrzna
organizacja partii powinna by oparta na zasadach demokratycznych.
Zakazuj te tworzenia partyjnych organizacji paramilitarnych oraz
okrelaj w zarysie prawa czonkw partii.
Normy prawne, dotyczce finansowania dziaalnoci partii
politycznych, z reguy okrelaj rda, z jakich partie mog czerpa
fundusze, sposb finansowania kampanii wyborczej i ewentualnie
zasady, na jakich partie otrzymuj rodki z budetu pastwa.
Przedstawione rozwaania przekonuj, e instytucjonalizacja partii
politycznych nie oznacza ich monopolu na udzia w procesie
ksztatowania woli pastwa. Nie prowadzi take do ograniczania
zwizkw partii ze spoeczestwem, wyczania zasady dobrowolnoci
czonkostwa czy te narzucania partiom okrelonych metod i rodkw
dziaania. Czstym wyjtkiem w tym zakresie s pastwa, w ktrych
istnieje system monopartyjny lub system partii hegemonicznej (np.
pastwa faszystowskie lub tzw. realnego socjalizmu).

c) Grupy (zwizki) interesw

W wielu wspczesnych pastwach oprcz partii politycznych istotn

rol w mechanizmie wadzy politycznej wypeniaj grupy (zwizki)
interesw powstae dla ochrony okrelonych interesw ekonomicznych
lub zawodowych (np. organizacje pracodawcw, zwizki zawodowe
itp.). Staraj si one przede wszystkim uzyska wpyw na proces
tworzenia prawa oraz na decyzje podejmowane przez organy pastwowe
rnych szczebli, zwaszcza decyzje gospodarcze. Wpyw ten moe
przybiera wielorakie formy, rne w poszczeglnych krajach -np.
opiniowanie projektw ustaw, oddziaywanie na opinie publiczn, a w
ten sposb na wyborcw, uzupenianie reprezentacji politycznej
reprezentacj funkcjonaln, finansowanie kampanii wyborczej. Szersze
omawianie tej problematyki nie jest moliwe wanie ze wzgldu na
specyfik rozwiza wystpujcych w rnych pastwach.
Zakres prawnej instytucjonalizacji grup interesw jest zrnicowany
w krajach, w ktrych one wystpuj. Mona tu wyrni cztery modele:
(1) grupom interesw brakuje instytucjonalizacji ustawowej, a
konstytucja milczy w tym zakresie; mamy tu do czynienia ze zjawiskami
i praktyk nieunormowan prawnie;
(2) konstytucja nie zawiera adnych przepisw dotyczcych grup
interesw, a regulacja ustawowa jest fragmentaryczna i zajmuje si
przede wszystkim kontrol dziaalnoci grup interesw w procesie
tworzenia prawa; przewaa praktyka nie objta unormowaniem
prawnym, ale z reguy w wysokim stopniu zorganizowana (np. w krajach
anglosaskich lobbyzm, hearings);
(3) dotyczca grup interesw regulacja konstytucyjna jest
fragmentaryczna, rozbudowana jest za regulacja ustawowa i
podustawowa (np. w regulaminach organw przedstawicielskich);
grupom interesw przyznano pewne prawa podmiotowe do udziau w
procesie tworzenia prawa i korzystaj one z ochrony sdowej;
(4) konstytucja instytucjonalizuje grupy interesw i tworzy organy je
reprezentujce, przyznajc im okrelone uprawnienia, przede wszystkim
w procesie tworzenia prawa; ustawowa i podustawowa regulacja
dziaalnoci grup interesw jest rozbudowana.
Naley zauway, e przesanki instytucjonalizacji roli grup
interesw w mechanizmie wadzy politycznej s takie same jak w
przeszoci motywy decydujce o prawnym unormowaniu miejsca partii
politycznych. Chodzi o to, aby uj w ramy prawne zjawiska nie poddane
dotychczas regulacji, a majce w praktyce coraz wiksze znaczenie. Bez
tego bd one miay charakter przewanie niejawny, ywioowy, brak
bdzie moliwoci ich kontroli ze strony opinii publicznej, a dostp
poszczeglnych grup do rodkw umoliwiajcych im efektywne
dziaanie zalee bdzie od czynnikw pozaprawnych.

d) Prawo wyborcze
Pojcie prawa wyborczego
W demokracji przedstawicielskiej powszechnym sposobem
powoywania reprezentantw przez zbiorowy podmiot suwerennoci s
wybory. Dlatego te zagadnienia zwizane z prawem wyborczym maj
dla tej formy realizacji zwierzchnictwa due znaczenie.
W nauce prawa konstytucyjnego wyrnia si dwa znaczenia
terminu prawo wyborcze". W sensie przedmiotowym oznacza ono
caoksztat norm prawnych regulujcych sposb przeprowadzania
wyborw do organw przedstawicielskich (tj. sposb ustalania skadu
tych organw). W sensie podmiotowym pod pojciem tym naley
rozumie prawo czonka zbiorowego podmiotu suwerennoci do
brania udziau w wyborach. Jego udzia moe by przy tym dwojakiego
rodzaju - czynny, kiedy gosuje on na jakiego kandydata, list itp. oraz
bierny, kiedy sam kandyduje, aby by wybranym do organu
przedstawicielskiego. Adekwatny do tego jest podzia podmiotowego
prawa wyborczego na czynne, oznaczajce uprawnienie do wybrania
kogo, oraz bierne, oznaczajce uprawnienie do kandydowania na
czonka organu przedstawicielskiego.
Funkcje wyborw
W nauce prawa wrd rnych klasyfikacji funkcji wyborw
wymienia si najczciej:
(1) funkcj kreacyjn polegajc na ksztatowaniu skadu
personalnego organw przedstawicielskich;
(2) funkcj polityczno-programow zwizan z wyraaniem przez
wyborcw poparcia dla okrelonego programu politycznego, ktre
determinuje w pewnym stopniu postpowanie przedstawicieli i
dziaalno organw przedstawicielskich;
(3) funkcj legitymujc polegajc na dostarczaniu organom
przedstawicielskim legitymacji do sprawowania wadzy, do dziaania w
imieniu tych, ktrzy je wybrali;
(4) funkcj integracyjn pozwalajc na zespolenie zbiorowego
podmiotu suwerennoci poprzez okrelenie zasad, dotyczcych procesu
ksztatowania jego woli.
Podstawowe zasady prawa wyborczego
U podstaw prawa wyborczego w kadym kraju le historycznie
uksztatowane zasady, znajdujce swj wyraz w konstytucji albo w
ordynacji wyborczej. Wpywaj one na ksztat poszczeglnych instytucji
prawa wyborczego oraz rzutuj na przyjte w nim zaoenia i
rozwizania. Do zasad oglnie uwaanych za podstawowe zalicza si:
powszechno, rwno, bezporednio, tajno wyborw. Coraz
czciej wcza si do nich, zarwno w doktrynie prawa konstytucyjnego
wielu krajw, jak i w obowizujcych tam normach prawnych, zasad
wolnych wyborw.

l. Zasada powszechnoci prawa wyborczego

Zasad t mona rozpatrywa w dwch aspektach, czcych si z
dokonanym wczeniej wyrnieniem dwch rodzajw prawa wyborczego
w znaczeniu podmiotowym. W przypadku biernego prawa wyborczego
oznacza ona niedopuszczalno pozbawienia czonka lub grupy czonkw
zbiorowego podmiotu suwerennoci wpywu na wysuwanie kandydatw
na przedstawicieli (take moliwoci kandydowania). W odniesieniu do
czynnego prawa wyborczego zasada ta formuuje zakaz wyczania
jednostek lub grup spoecznych, wchodzcych w skad zbiorowego
suwerena, od czynnego udziau w wyborach.
W historii wyczenia takie byy czsto stosowane. Opierano je na
kryteriach okrelanych w literaturze prawniczej mianem cenzusw
wyborczych. Dotyczyy one zarwno czynnego, jak i biernego prawa
wyborczego. Mona wymieni nastpujce z nich:
a) cenzus pci - wycza od udziau w wyborach kobiety, co stanowio
odzwierciedlenie tradycyjnych pogldw na rol kobiety w yciu
spoecznym. Na skutek dugotrwaej walki ruchw feministycznych, a
take postpowych si spoecznych, wspczenie cenzus ten wystpuje
bardzo rzadko (np. w Kuwejcie). Wikszo krajw zniosa go pod
koniec XIX lub w pierwszej poowie XX w. Jedynie nieliczne uczyniy to
pniej;
b) cenzus majtkowy - uzalenia on przyznanie prawa do udziau w
wyborach od posiadania majtku odpowiedniej wartoci, osigania
dochodw okrelonej wysokoci, posiadania nieruchomoci, pacenia
odpowiednio wysokich podatkw itp. W przeszoci by on czsto
stosowany, ale wspczenie w zasadzie si go nie spotyka;
c) cenzus zamieszkania (domicylu) - oznacza konieczno legitymowania
si przez wyborc staym zamieszkiwaniem na terenie danego kraju

(okrgu wyborczego) przez okrelony czas. Cenzus ten wystpuje

obecnie dosy czsto (obowizuje np. w niektrych stanach USA,
Kanadzie, Austrii), przy czym obserwuje si tendencj do skracania
wymaganego okresu zamieszkiwania. W przypadku obowizywania go w
biernym prawie wyborczym, korzystanie z tego cenzusu uzasadnia si
moliwoci zapewnienia w ten sposb cilejszych zwizkw kandydata
z wyborcami, mieszkacami danego okrgu wyborczego;
d) cenzus wieku - czy uprawnienie do udziau w wyborach z
osigniciem okrelonego wieku. Pocztkowo w poszczeglnych krajach
istniay znaczne rnice w ustalaniu granicy wiekowej dla czynnego i
biernego prawa wyborczego. Regu byo przyznawanie biernego prawa
w duo pniejszym czasie ni czynnego. Motywacj dla tego typu
zrnicowania byo przewiadczenie, e dziaalno w parlamencie
wymaga posiadania ugruntowanych pogldw, dowiadczenia yciowego
itp., a to przychodzi dopiero z wiekiem. W dzisiejszych czasach mona
zaobserwowa oglnowiatowy trend do zmniejszania tych rnic.
Naley te doda, e jeszcze do niedawna w wielu pastwach
osignicie penoletnoci cywilnej nie byo wystarczajc przesank do
uzyskania praw wyborczych. Obecnie prawie powszechne jest poczenie
dolnej granicy czynnego prawa wyborczego z osigniciem penoletnoci
cywilnej;
e) cenzus wyksztacenia - ogranicza prawa wyborcze osb nie
majcych okrelonego wyksztacenia, np. nie umiejcych czyta i pisa
lub nie legitymujcych si wiadectwem ukoczenia szkoy
odpowiedniego stopnia. Jego stosowanie zanika. Wystpuje jeszcze np. w
Brazylii, gdzie wyborca powinien umie czyta i pisa oraz wysawia
si w jzyku ojczystym;
f) cenzus wyznaniowy - polega na wyczeniu od udziau w wyborach
osb nalecych (albo nie nalecych) do okrelonej grupy wyznaniowej.
Dzisiaj w zasadzie nie wystpuje;
g) cenzus zawodowy - pozbawia praw wyborczych pewne grupy
zawodowe. Wspczenie jego odmian jest wykluczenie od udziau w
wyborach onierzy i policjantw. Rozwizanie takie stosuje si m.in. w
Argentynie i Tunezji;
h) cenzus obywatelstwa - jest to jeden z najczciej wystpujcych
obecnie cenzusw. Uzalenia przyznanie prawa wyborczego w danym
pastwie od posiadania obywatelstwa tego pastwa. Wielu
przedstawicieli doktryny prawa konstytucyjnego wychodzc z zaoenia,
i prawa wyborcze s prawami o charakterze stricte politycznym i jako
takie powinny przysugiwa wycznie obywatelom danego pastwa, nie
uwaa pozbawienia tego prawa nieobywateli za rodzaj cenzusu, a raczej
za form realizacji zasady suwerennoci narodu.
Nie wszystkie z wymienionych cenzusw obowizyway
rwnoczenie w poszczeglnych pastwach. Niektre wprowadzay
dodatkowo jeszcze inne cenzusy. Jednym z nich by cenzus rasowy,
wystpujcy np. w RPA do pocztkw lat dziewidziesitych naszego
wieku. Innym przykadem moe by pozbawienie praw wyborczych
osb, ktre zbankrutoway. Rozwizanie to wystpuje np. w Nowej
Zelandii, na Malcie i Fidi. .Byy te przypadki stosowania w praktyce
wyborczej niektrych pastw pewnej hierarchii cenzusw, co pozwalao
na udzia w wyborach osobom wypeniajcym wymogi waniejszych"
cenzusw, mimo rwnoczesnego niespeniania przez nie warunkw
okrelanych w cenzusach mniej wanych". Na przykad w Portugalii do

tych pierwszych zaliczano m.in. cenzus majtkowy i, mimo e

obowizywa rwnie cenzus wyksztacenia, nie przywizywano do
niego wagi, gdy kto posiada odpowiedni majtek.
Zasada powszechnoci prawa wyborczego gwarantuje kademu
wyborcy udzia w procesie wysuwania kandydatw. Nie do pogodzenia z
ni jest wic zmonopolizowanie tego prawa tylko przez okrelone
podmioty. Przewidywaa to np. konstytucja ZSRR, zastrzegajc w art.
131 to uprawnienie tylko dla partii komunistycznej i organizacji
spoecznych ludu pracujcego. Podobn zasad przyjto zreszt we
wszystkich krajach tzw. realnego socjalizmu. Rwnie niektre
konstytucje pastw zachodnich wprowadzay monopol partii
politycznych na wysuwanie kandydatw. Przykadem tego jest przepis
art. 26 ust. 2 konstytucji Berlina Zachodniego (uznany zreszt zosta
przez Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny w RFN za niezgodny z
Ustaw Zasadnicz RFN z 1949 r., gwarantujc wanie powszechno
prawa wyborczego w art. 28 ust. l zd. 2).
Za zgodne z zasad powszechnoci prawa wyborczego uwaa si
natomiast w nauce prawa konstytucyjnego powszechnie wystpujce w
regulacjach prawnych pozbawienie praw wyborczych pewnych kategorii
osb. Do kategorii tych nale: osoby cakowicie lub czciowo
ubezwasnowolnione z powodu choroby umysowej oraz osoby z mocy
wyroku sdowego pozbawione praw wyborczych.
Z problematyk powszechnoci prawa wyborczego czy si sposb
sporzdzania spisw wyborczych, gdy wpywa to bezporednio na
realizacj czynnego prawa wyborczego. Osoba nie umieszczona w
rejestrze wyborcw nie moe z reguy wzi udziau w gosowaniu.
Wyksztaciy si dwa sposoby ich sporzdzania:
- na podstawie zgosze samych wyborcw (np. w USA); spisy takie
sporzdza si przed kadymi wyborami,
- z urzdu, przez odpowiednie organy administracyjne, przy czym mog
tu wystpowa stae spisy, weryfikowane na bieco (np. w Australii) lub
okresowo (np. we Francji), albo spisy sporzdzane odrbnie przed
kadymi wyborami (np. do niedawna w Polsce).
2. Zasada rwnoci prawa wyborczego
Zasada ta take musi by rozpatrywana w dwch znaczeniach:
formalnym -wedug ktrego, kady wyborca powinien uczestniczy w
wyborach na takich samych zasadach i dysponowa tak sam liczb
gosw oraz materialnym - wedug ktrego znaczenie gosu (tzw. sia
gosu) kadego wyborcy powinno by rwne. Z zasady rwnoci wynika
take rwno szans w ubieganiu si o to, by by wybranym. Oznacza to,
e regulacje dotyczce wyborw powinny okrela w sposb oglny
warunki, jakie winien wypenia kady kandydat i nie moe tu by
wyjtkw. Do warunkw tych naley np. liczba podpisw wspierajcych
kandydata, wymaganych do jego rejestracji, czy te zasady finansowania
kampanii wyborczej.
W przeszoci wystpoway stosunkowo czsto normy prawne
stanowice zaprzeczenie zasady rwnoci. Pod wzgldem formalnym
oznaczao to przyznawanie wyborcom nalecym do rnych kategorii
odmiennej liczby gosw. Miao to miejsce w zwizku z tzw.
gosowaniem pluralnym, ktre polegao na przyznaniu okrelonym
grupom wyborcw dodatkowych gosw, np. z tytuu wyksztacenia,

stanu majtkowego, posiadania liczniejszej rodmy itp. Ten rodzaj

gosowania stosowany by np. w Wielkiej Brytanii, Austrii, Belgii w XIX
i w pocztkach XX w. Obecnie naley on do przeszoci.
'

Historyczne znaczenie ma te system kurialny, polegajcy na

wprowadzaniu kwalifikowanych grup wyborczych (majtkowych,
klasowych, zawodowych, narodowociowych). W tym przypadku kady
wyborca mia t sam liczb gosw, ale poszczeglne kurie dokonyway
wyborw rnej liczby przedstawicieli (deputowanych). System ten
stosowany by np. w Prusach, Grecji, Austrii, Galicji. Podobnie w
przeszoci odszed te system gosowania wielokrotnego, w ktrym
wyborca mia moliwo gosowania w kilku okrgach, np. miejscu
zamieszkania, siedzibie ukoczonej szkoy wyszej, siedzibie
posiadanego przedsibiorstwa itp.
Od gosowania pluralnego naley odrni gosowanie kumulatywne
(skupione), ktre powszechnie jest uznawane za zgodne z zasad
rwnoci. Moe ono wystpowa tylko w przypadku wielomandatowych
okrgw wyborczych. Wyborcy pozostawia si swobod decyzji, czy
zechce udzieli swego poparcia tylu kandydatom, ile mandatw jest do
obsadzenia w danym okrgu wyborczym, czy te dokona kumulacji, tzn.
odda wszystkie przysugujce mu gosy na jednego tylko kandydata. Ten
typ gosowania jest coraz rzadziej stosowany ze wzgldu na
skomplikowanie sposobu obliczania wynikw wyborw. Wystpuje np.
w Szwajcarii. Podobny do tego typu gosowania by system gosowania
ograniczonego (i jego odmiana - gosowanie jednostkowe), w ktrym
wyborca mia prawo gosowa na mniejsz liczb kandydatw ni byo
posw do wybrania (system ten dawa si zastosowa tylko w tych
okrgach, w ktrych wybierano minimum trzech deputowanych).
Materialny aspekt zasady rwnoci prawa wyborczego czy si cile
z trzema zagadnieniami: norm przedstawicielstwa, sposobem
wyznaczania okrgw i systemem wyborczym.
Norma przedstawicielstwa to proporcja midzy liczb mieszkacw
lub wyborcw w danym okrgu wyborczym a liczb przedstawicieli w
tym okrgu wybieranych. Zagadnienie to od dawna cieszyo si
zainteresowaniem przedstawicieli doktryny prawa konstytucyjnego.
Sieyes ju w 1789 r. w swojej pracy Co to jest Stan Trzeci stwierdzi, e
jeden deputowany powinien reprezentowa 50 000 osb. Alexander
Hamilton w 1787 r. okreli t liczb na 30 000. Konstytucje lub
ordynacje wyborcze w poszczeglnych krajach te rnie j wyznaczaj.
Ustalenie liczby mandatw, przypadajcych na dany okrg opartych
na normie przedstawicielstwa, zapewnia rwn si gosu kadego
wyborcy. Jest to szczeglnie wyrane w przypadku okrgw
jednomandatowych, obejmujcych swoim zasigiem liczb wyborcw
rwn lub zblion do normy przedstawicielstwa. Jej zastosowanie ma
jednak pewne strony negatywne, gdy powoduje stae zwikszanie liczby
czonkw organu przedstawicielskiego, proporcjonalnie do stale rosncej
liczby mieszkacw. Dlatego te ustawodawstwo wielu krajw
zrezygnowao z nich (np. Polska w 1960 r.).
Wpyw na si gosu wyborcy ma podzia pastwa na okrgi
wyborcze. Pod pojciem tym rozumie si jednostk terytorialn, w
ramach ktrej wyborcy dokonuj elekcji okrelonej liczby czonkw
organu przedstawicielskiego. Okrgi mog by tworzone na podstawie
rnych kryteriw, przykadowo: terytorialne, gospodarcze, etniczne,
religijne. Obecnie oglnie przyjte jest regulowanie kwestii podziau na
okrgi w konstytucji lub ustawie, a nie aktami wadzy wykonawczej, co
czste byo w przeszoci.

Granice okrgu mog by wyznaczane automatycznie, gdy pokrywaj

si z granicami jednostek podziau administracyjno-politycznego pastwa
(np. we Francji, Argentynie). Moe je take okrela specjalnie do tego
celu powoany organ (np. w RFN), legislatywa lub te organ egzekutywy.
Okrgi wyborcze mog by jedno- i wielomandatowe. Z obserwacji
wynikw wyborw przeprowadzanych w rnych krajach wynika, e
szans maych partii na zdobycie mandatw s wiksze w okrgach
wielomandatowych, szczeglnie w tych, gdzie liczba mandatw do
obsadzenia jest wiksza od piciu.
Tylko kraje o niewielkim obszarze mog tworzy jeden okrg
wyborczy (np. Holandia).
Kady okrg skada si z dwch elementw: terytorialnego i
ludnociowego. Przestrzeganie zasady rwnej siy gosu powinno
prowadzi do takiego poczenia obu elementw, by w kadym okrgu
liczba gosw przypadajcych na jeden mandat bya podobna. Formuuj
to konstytucje wielu krajw (np. art. 26 ust. 2 konstytucji austriackiej z
1920 r. w ujciu z 1929 r.).
Praktyka ustrojowa wielu krajw zna przypadki takiego wytyczania
granic okrgw wyborczych, aby z gry zapewni (lub
uprawdopodobni) zwycistwo okrelonej partii politycznej. Przykadem
moe by tzw, gerrymandering. Sowo to powstao w 1812 r., kiedy
Elbridge Gerry by gubernatorem stanu Massachusetts. Izba
ustawodawcza tego stanu, w ktrym wikszo mieli demokraci, dokonaa nowego okrelenia granic okrgw wyborczych w wyborach do
senatu stanowego. Granice te zostay tak wyznaczone, by przynie jak
najwiksze korzyci kandydatom Partii Demokratycznej. Mapa jednego z
okrgw o bardzo dziwnym ksztacie wisiaa na cianie biura niejakiego
Russella, redaktora gazety. Na ksztat ten zwrci uwag jaki jego
znajomy, dorysowa skrzyda i szpony, po czym stwierdzi, e wyglda to
jak mityczna salamandra (po angielsku -salamander). Gerrymander" podsun kalambur Russell i tak ju zostao (Kenneth C. Wheare).
Gerrymandering okrelany jest te mianem geografii wyborczej.
Generalizujc, derymanderka" oznacza celowe znieksztacanie siy gosw przez taki podzia kraju na okrgi wyborcze, w ramach ktrego w
jednych okrgach jest nieraz kilkakrotnie wicej wyborcw ni w innych,
a wybieraj oni zblion liczb przedstawicieli. Preferowanie w ten
sposb np.,ludnoci wiejskiej sprzyja konserwatywnym, zachowawczym
partiom politycznym. Nie wolno jednak ulega zudzeniu, e okrgi o
mniej wicej rwnej liczbie wyborcw gwarantuj wyeliminowanie
gerrymanderingu. Staranne dopasowanie granic okrgw do
rozmieszczenia zwolennikw partii moe stanowi o sukcesie geografii
wyborczej, mimo przestrzegania rwnoci okrgw.
Due znaczenie dla realnej siy gosu moe mie przyjcie
okrelonego systemu wyborczego. Problematyka systemw wyborczych
zostanie omwiona odrbnie. Tutaj naley tylko stwierdzi, e
proporcjonalne systemy wyborcze w wikszym stopniu ni
wikszociowe zapewniaj rwn si gosw. Egzemplifikacj tej tezy s
wyniki wyborw w Wielkiej Brytanii w 1974 r. Konserwatyci uzyskali
wwczas 38,1% gosw i 46,5% mandatw; labourzyci - 37,2% gosw i
48,6% mandatw, a liberaowie 13,3% gosw i tylko 2,2% mandatw.
Aby otrzyma jeden mandat, konserwatyci potrzebowali ok. 40 000
gosw, labourzyci ok. 39 000, a liberaowie a 433 000. Oznaczao to w

praktyce, e sia gosu oddanego na Parti Liberaln wyniosa 1/10 siy

gosu oddanego na konserwatystw lub labourzystw.
Dyskusyjne z punktu widzenia zasady rwnoci prawa wyborczego
wydawao si pocztkowo wprowadzenie tzw. klauzuli zaporowej. Pod
pojciem tym naley rozumie uzalenienie przyznania partii (lub innemu
ugrupowaniu biorcemu udzia w wyborach) mandatw od uzyskania
przez ni wyznaczonej przez prawo, okrelonej liczbowo lub procentowo,
liczby gosw w skali jednego okrgu lub caego kraju. Wprowadzenie
klauzul zaporowych uzasadnia si zwykle deniem do stworzenia w
wyniku wyborw takiego parlamentu, ktry byby zdolny do dziaania i
ktrego czonkowie nie byliby rozbici na zbyt wiele maych, skconych
ze sob frakcji. Ten wzgld przewaa nad ewentualnymi wtpliwociami
co do zgodnoci z zasad rwnoci prawa wyborczego. Obecnie w coraz
wikszej liczbie krajw wprowadza si klauzule zaporowe (np. RFN,
Wgry, Polska w odniesieniu do listy oglnokrajowej). Oscyluj one
zwykle midzy 2 a 5%.
3. Zasada bezporednioci prawa wyborczego
Polega ona na tym, e wyborca osobicie, bez niczyjego
porednictwa, wybiera przedstawicieli oraz oddaje gos bezporednio na
okrelonego kandydata. Pierwszy element tej zasady, tj. gosowanie
osobiste, czy si cile z podmiotowym charakterem prawa
wyborczego, przysugujcego konkretnej osobie. Wspczenie ten aspekt
zasady bezporednioci jest powszechnie aprobowany. Sporo pastw, w
ktrych istniay wielostopniowe wybory do organw przedstawicielskich,
odeszo od tego rozwizania, uznajc je za niedemokratyczne. Jeeli
jednak w niektrych krajach system wyborw porednich nadal si
utrzymuje, to raczej nie dotyczy to izby niszej parlamentu, a co najwyej
izby wyszej lub gowy pastwa.
Nie jest naruszeniem zasady osobistego gosowania korzystanie
przez ludzi uomnych z pomocy innych osb podczas gosowania.
Ordynacje wyborcze zazwyczaj zezwalaj na to wprost.
W wielu pastwach regulacje prawne dotyczce prawa
wyborczego dopuszczaj oddawanie gosu za porednictwem poczty.
Uatwienie to jest zwizane z realizacj zasady powszechnoci prawa
wyborczego. Gosowanie listowne budzio pocztkowo kontrowersje w
niektrych kraja'ch (np. Austria), zwaszcza z punktu widzenia jego
zgodnoci z zasad bezporednioci i tajnoci gosowania. Ostatecznie
jednak zostao zaaprobowane zarwno w doktrynie, jak i w orzecznictwie
sdowym (np. austriackiego Trybunau Konstytucyjnego). Motywacj
byo, e wyborca - wysyajc swj gos poczt - sam decyduje o jego
treci. Istnieje niebezpieczestwo, e kto za niego wypeni kart do
gosowania i wyle' j, ale biorc pod uwag zasad powszechnoci
prawa wyborczego, korzyci s tak oczywiste, e przewaa to szal - np.
w wyborach do Parlamentu Zwizkowego w RFN 10% gosw oddano w
ten sposb.
Drugim elementem zasady bezporednioci prawa wyborczego
jest gosowanie przez wyborc na okrelonego kandydata. W okrgach
jednomandatowych sprawa jest oczywista. Bardziej skomplikowana jest
natomiast sytuacja w okrgach wielomandatowych, w ktrych dokonuje
si elekcji, gosujc na jedn z list ' wyborczych. Mona spotka w tym
zakresie nastpujce rozwizania:

a) wyborca w ramach jednej listy dokonuje preferencji, wskazujc

wyranie popieranych przez siebie kandydatw. Czyni to, stawiajc przy
ich nazwisku znak bd skrelajc osoby, ktrych nie popiera. Odmian
tego rozwizania jest gosowanie kumulatywne oraz system tzw. gosw
przenoszonych, ktry polega na tym, e wyborca dokonuje preferencji
przez samodzielne ustalenie hierarchii kandydatw na licie. Mandaty
otrzymuj kolejno ci kandydaci, ktrzy na najwikszej liczbie list mieli
najlepsze miejsca. System ten wystpuje np. w Irlandii, na Malcie i w
wyborach do australijskiego senatu;
b) wyborca moe udzieli poparcia kandydatom z rnych list, ustalajc
w ten sposb jakby wasn list. System ten okrelany jest jako
ukadanie piropusza" (panachage). Wystpuje rzadko - np. w Szwecji i
Szwajcarii. Wyniki wyborw oblicza si wwczas w systemie
proporcjonalnym, ustalajc gosy oddane na listy wyborcze i na
poszczeglnych kandydatw. Mandaty otrzymuj z list ci kandydaci,
ktrzy otrzymali najwicej gosw preferencyjnych;
c) wyborca udziela poparcia caej licie i nie moe wpywa na kolejno
kandydatw lub w inny sposb wskazywa na osoby przez siebie
preferowane. W doktrynie prawa konstytucyjnego liczne s gosy
uwaajce to rozwizanie za niezgodne z zasad bezporednioci prawa
wyborczego, gdy nie daje ono wyborcy moliwoci wyraenia
bezporednio preferencji personalnych. Z drugiej za strony, jego
zwolennicy wskazuj, e na listach znajduj si nazwiska kandydatw i
wyborca popierajc list, popiera wiadomie wszystkich, ktrzy s na niej
umieszczeni.
Innym zagadnieniem budzcym kontrowersje s tzw. listy
pastwowe. Ich przeciwnicy stoj na stanowisku, e obsadzanie
mandatw przez kandydatw z listy pastwowej wprowadza do
parlamentu osoby, na ktre wyborcy bezporednio nie gosowali.
Wikszo jednak przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego uwaa, i
wyborca z gry wie, e udzielajc poparcia okrelonej licie okrgowej,
rwnoczenie popiera zwizan z" ni list pastwow. Zarwno na licie
pastwowej, jak i okrgowej, kandydaci powinni by wymienieni z nazwi
ska. W doktrynie powszechna jest opinia, e z zasad bezporednioci
prawa wyborczego nie mona pogodzi list anonimowych, kiedy
wyborca gosuje na
numer lub symbol.
4. Zasada tajnoci gosowania
Istot jej stanowi zabezpieczenie wyborcy przed tym, aby
ktokolwiek powzi wiadomo, w jaki sposb gosowa. Zasada ta
zapewnia wic wyborcy swobod przy podejmowaniu decyzji co do tego,
komu udzieli poparcia. Zaznaczy wszak trzeba, e wyborca nie moe
by zmuszony do zachowania tajnoci i nie stanowi naruszenia tej zasady
niedotrzymanie tajemnicy przez samego wyborc (jako wyjtkow
mona potraktowa sytuacj, w ktrej rezygnacja z tajnoci gosowania
przez wyborc moe zosta uznana za niedozwolon propagand
wyborcz).
Tajno gosowania w przeszoci nie bya uwaana za konieczny
warunek demokratycznych wyborw. W demokracjach staroytnych
zwykle gosowano jawnie. W Wielkiej Brytanii do 1872 r. wybory
odbyway si jawnie albo przez podniesienie rki, albo przez zoenie
gosu do protokou. Podczas rewolucji francuskiej Zgromadzenie

Narodowe najpierw wprowadzio (w 1789 r.) zasad tajnoci gosowania,

a pniej, pod wpywem jakobinw, pozostawio wyborcy swobod
decyzji co do tego, jak bdzie gosowa -jawnie czy tajnie (1793 r.).
Dopiero pod koniec XIX w. W.Europie Zachodniej upowszechnia si
gosowanie tajne i obecnie jest ono regu.
Sporne w doktrynie prawa konstytucyjnego jest rozciganie
zasady tajnoci take na sam fakt udziau w wyborach przez wyborc.
Gdyby tak pojmowa t zasad, wwczas niedopuszczalny byby,
wystpujcy w niektrych krajach (np. Belgia, Turcja), tzw. obowizek
wyborczy. Wyraa si on w naoeniu przez norm prawn na wyborc
obowizku wzicia czynnego udziau w wyborach, pod grob sankcji
karnej: grzywny (wystpuje np. w Turcji) lub pozbawienia praw
wyborczych na pewien czas (np. w Belgii do lat 10). Wedug
zwolennikw tej instytucji nie narusza ona zasady tajnoci gosowania,
gdy jej celem jest zapewnienie jak najbardziej powszechnego udziau w
wyborach, a nie ograniczanie swobody decyzji wyborcy i zmuszanie go,
by gosowa w okrelony sposb.
5. Zasada wolnych wyborw
W nauce prawa konstytucyjnego coraz wicej autorw uznaje j
za odrbn zasad prawa wyborczego. Zawieraj j rwnie niektre
konstytucje (np. konstytucja RFN z 1949 r.). Najoglniej mona
powiedzie, e zasada wolnych wyborw oznacza, i kady wyborca
moe korzysta z przysugujcego mu prawa wyborczego w sposb
wolny od jakiegokolwiek przymusu fizycznego lub psychicznego czy te
innych wpyww zewntrznych. W tym ujciu zasada ta ma szerszy
zakres ni zasada tajnoci gosowania, ktra staje si tym sposobem
instytucjonaln gwarancj wolnych wyborw.
Pojcie systemu wyborczego i rodzaje systemw wyborczych
Pojcie systemu wyborczego moe by rozpatrywane w dwch
znaczeniach: szerszym i wszym. W tym pierwszym oznacza ono og
zasad okrelajcych tryb przygotowania i przeprowadzenia wyborw oraz
zasady podziau mandatw. W ujciu wszym system wyborczy to
zasady ustalania wynikw wyborw.
Historycznie uksztatoway si dwa rodzaje systemw
wyborczych (w znaczeniu wszym): wikszociowy i proporcjonalny.
Starszym z nich jest system wikszociowy. Cieszy si on pocztkowo
zdecydowanym poparciem w doktrynie. Opowiadali si za nim m.in.
Locke i Rousseau. Charakteryzuje si on tym, e mandat przyznaje si
temu kandydatowi w okrgu jednomandatowym lub tej licie w
okrgu wielomandatowym, ktra uzyska najwiksz liczb gosw.
Czyni si to na podstawie zasady wikszoci bezwzgldnej lub
wzgldnej. Nie jest natomiast stosowana zasada wikszoci
kwalifikowanej.

W krajach, ktre przyjy system wikszociowy, czciej wystpuje

wybr wzgldn wikszoci gosw (np. USA, Kanada, wybory do Izby
Gmin w Wielkiej Brytanii). Umoliwia to zakoczenie elekcji w jednej
turze. Tam natomiast, gdzie obowizuje zasada wikszoci bezwzgldnej
(np. we Francji w I turze wyborw parlamentarnych), moe zdarzy si
tak, e aden kandydat nie uzyska wymaganej liczby gosw. Zajdzie
wwczas potrzeba przeprowadzenia II tury gosowania. Spotyka si w
tym wzgldzie dwa rozwizania:
a) w II turze bior udzia tylko dwaj kandydaci (w okrgach
wielomandatowych dwie listy), ktrzy uzyskali najwicej gosw w I
turze. Wyboru dokonuje si na podstawie zasady wikszoci
bezwzgldnej. System taki istnia np. we Woszech do 1918 r.;
b) w II turze bior udzia wszyscy ci, ktrzy kandydowali w I turze,
ale wyborw dokonuje si ju na podstawie zasady wikszoci
wzgldnej. Mona przy tym stosowa klauzule zaporowe wobec
kandydatw lub list, ktre w pierwszej turze nie uzyskay pewnego
minimum gosw w okrgu - np. we Francji obecnie 12,5%.
System wikszociowy mona stosowa zarwno w okrgach
jednomandatowych, jak i wielomandatowych. Na przykad w Grecji zgodnie z ordynacj wyborcz z 1928 r. przewidujc wikszociowy
system wyborczy - kraj byt podzielony na 46 okrgw jedno- i 50
okrgw wielomandatowych. Nie jest wic zgodny z prawd
formuowany nieraz pogld, e system wikszociowy wizany jest tylko
z okrgami jednomandatowymi. To samo mona odnie do tezy, i
nastpstwem jego stosowania jest system dwupartyjny. Przekonuje o tym
choby przykad Francji.
Drugi rodzaj systemw wyborczych stanowi systemy
proporcjonalne. Maj one sens tylko w przypadku okrgw
wielomandatowych. Zapewniaj one podzia mandatw midzy
poszczeglne ugrupowania wyborcze, partie polityczne itp., ktre
wystawiy listy wyborcze, proporcjonalnie do liczby uzyskanych
przez nie gosw.

Za koniecznoci stworzenia proporcjonalnego systemu wyborczego

opowiedzia si ju w 1785 r. francuski matematyk Condorcet. Myl t
rozwin pniej jego rodak Gergonne, lecz przede wszystkim angielski
konstytucjonalista Thomas Hare (1806-1891). Zaproponowa on w 1842
r. system wyborczy nazywany powszechnie systemem Hare'a. W
pierwotnym wydaniu tego systemu wyniki wyborw ustalao si w
nastpujcy sposb: a) najpierw okrela si liczb gosw niezbdn do
uzyskania mandatu. Ustala siej, obliczajc tzw. iloraz wyborczy.
Powstaje on w wyniku podziau oglnej liczby gosw oddanych w skali
caego kraju przez ogln liczb mandatw; b) kandydat, ktry otrzyma
liczb gosw rwn ilorazowi wyborczemu, uchodzi za wybranego; c) z
t chwil jego nazwisko zostaje skrelone na wszystkich pozostaych
kartach do gosowania, a gosy wyborcw zalicza si kandydatowi
idcemu bezporednio za nim; d) operacj tak powtarza si ze
wszystkimi nazwiskami, ktre otrzymay wymagan wikszo gosw.
Jeeli po ich wyczerpaniu zostaj jeszcze miejsca do obsadzenia, to
spord pozostaych kandydatw wyboru dokonuje si na zasadzie
zwykej wikszoci. System ten zwizany by bezporednio z
umoliwieniem wyborcom tworzenia wasnych list wyborczych przez
wpisywanie na kartkach do gosowania tylu nazwisk kandydatw, w
ustalonej przez siebie kolejnoci, ile mandatw jest do obsadzenia.
System ten by wielokrotnie modyfikowany i w chwili obecnej
wykorzystuje si z niego w zasadzie tylko metod ustalania ilorazu
wyborczego.
Iloraz wyborczy moe by stay, obliczany przez podzia oglnej
liczby gosw oddanych w skali caego kraju przez ogln, liczb
mandatw, lub zmienny, tworzony w wyniku dzielenia liczby gosw
oddanych w okrelonym okrgu wyborczym przez liczb mandatw - z
gry ustalon - przypadajc na ten okrg. Liczba, bdca ilorazem
wyborczym, wykorzystywana jest w kilku systemach proporcjonalnych
do ustalania podziau mandatw. S to np. systemy Andraego, Thielego,
Paula Racousa, ale najbardziej znany jest system najwikszej reszty i
system najwikszej przecitnej (redniej). W systemie pierwszym, po

ustaleniu ilorazu wyborczego, dzieli si przeze liczb gosw oddanych

na kad list. Otrzymane liczby cakowite wyznaczaj liczb mandatw
przypadajcych na poszczeglne listy. Jeeli pozostan (a jest to regu)
mandaty nie obsadzone, to przydziela si je w kolejnoci tym listom,
ktrym pozostay najwiksze reszty (tzn. najwiksz liczb nie
wykorzystanych gosw). W systemie drugim pocztkowa procedura jest
identyczna, tylko dla rozdziau pozostaej czci mandatw (nie
obsadzonych) do liczby mandatw uzyskanych ju przez poszczeglne
listy dodaje si tzw. mandat fikcyjny i przez t liczb dzieli si sumy
gosw, jakie pady na poszczeglne listy. Mandaty nie obsadzone
przydziela si tym listom, ktre w wyniku tego dziaania uzyskay
najwiksze ilorazy.
Systemw proporcjonalnych zostao stworzonych bardzo wiele. Tylko
niektre z nich znalazy praktyczne zastosowanie. Dodatkowo wikszo
z nich wykorzystywana bya w postaci bardzo daleko odbiegajcej od
oryginau. Ograniczymy si wic do omwienia tylko kilku bardziej
interesujcych systemw, a cilej do przedstawienia sposobw ustalania
wynikw wyborw (z pominiciem teoretycznego uzasadnienia).
Jednym z nich jest tzw. system automatyczny, opracowany przez
Szwajcara Blirkliego. O liczbie mandatw przypadajcych na
poszczeglne listy decyduje -wg niego - podzia liczby gosw, ktre na
nie oddano albo przez ustalon z gry norm przedstawicielstwa, albo
przez dzielnik wyborczy. Pozostae w okrgach reszty mog by potem
razem zliczane w skali caego kraju, umoliwia to obsadzenie nie
wykorzystanych mandatw.
Kolejnym z systemw, o ktrych naley wspomnie, jest system
Hagenbacha-Bischoffa. Wynik wyborw uzyskuje si w nim
nastpujco:a) ustala si sum wszystkich oddanych gosw w okrgu,
nastpnie b) dzieli si j przez liczb przypadajcych na ten okrg
mandatw powikszon o l; c) otrzyman w ten sposb liczb zaokrgla
si do liczby cakowitej i uzyskuje dzielnik wyborczy; d) w kocowym
etapie dzieli si liczb gosw oddanych na poszczeglne listy przez
dzielnik wyborczy; e) otrzymane liczby cakowite (bez uwzgldniania
reszt) okrelaj liczb mandatw przypadajcych danej licie. Cz
mandatw z reguy pozostanie nie obsadzona. System ten by stosowany
w Finlandii pod rzdami ordynacji wyborczej z 1899 r., ale w postaci tak
zmodyfikowanej, e w zupenoci nie przypomina pierwowzoru.
Nastpnym z proporcjonalnych systemw wyborczych jest system
powstay na skutek modyfikacji systemu Hare'a, dokonanej przez
niemieckiego matematyka Horsta Niemeyera (zwany systemem HareNiemeyera lub systemem matematycznej proporcji"). Polega on na tym,
e dzieli si liczb gosw oddanych na kad z list wyborczych przez
sum wanie oddanych gosw (tj. na wszystkie listy), a nastpnie
otrzymane wyniki mnoy si przez liczb mandatw przypadajcych na
dany okrg. Liczba mandatw przyznawanych poszczeglnym listom
odpowiada liczbie cakowitej, otrzymanej w rezultacie tego dziaania.
Pozostae, nie obsadzone mandaty rozdziela si wedug zasady
najwikszej reszty. W przypadku rwnowagi pomidzy poszczeglnymi
listami z reguy rozstrzyga losowanie. System Hare-Niemeyera znalaz
praktyczne zastosowanie w niemieckim Bundestagu do obliczania siy
poszczeglnych frakcji w komisjach parlamentarnych.
Innym systemem proporcjonalnym, wykorzystywanym na terenie
RFN (oczywicie te nie w wersji pierwotnej), by model opracowany

przez belgijskiego matematyka Yictora d'Hondta. System ten zakada, e

liczb gosw oddanych na poszczeglne listy naley dzieli przez
kolejne liczby naturalne, tzn. liczba gosw, jaka pada na list, jest
dzielona najpierw przez l, nastpnie przez 2, przez 3 itd. Otrzymane w ten
sposb ilorazy grupuje si w kolumnach o wartoci malejcej. O
przyznaniu poszczeglnym listom mandatw decyduje kolejno
najwikszych ilorazw. System ten stosowany jest rwnie w Belgii.
Due podobiestwo do poprzedniego wykazuje system A. St. Lague,
stosowany w Danii. Jego odmienno polega na dzieleniu nie przez
kolejne liczby naturalne, lecz przez kolejne liczby nieparzyste (l, 3, 5...
itd.). Analogicznie jak w systemie d'Hondta, take i tu kolejne najwysze
ilorazy decyduj o rozdysponowaniu mandatw. System ten doczeka si
kilku modyfikacji. Jedn z nich jest stosowanie jako pierwszego dzielnika
liczby 1,4 (zastosowano j w Polsce w wyborach samorzdowych w 1990
r.). Inna modyfikacja polega na stworzeniu w wyniku dzielenia przez 1,4
tzw. bazy, ktr nastpnie dzieli si przez kolejne liczby nieparzyste (3,
5, 7 itd.).
Ciekawym systemem jest, stosowany od 1983 r. w niemieckim
Parlamencie Zwizkowym do ustalania skadu komisji parlamentarnych,
system bdcy wynikiem skrzyowania" systemu Hare-Niemeyera z
systemem Sainte Lague-Schepersa. Jego zastosowanie w wyborach
parlamentarnych polegaoby na podzieleniu oglnej liczby gosw, jakie
pady w wyborach, przez liczby gosw oddanych na poszczeglne listy.
Wynik mnoy si kolejno przez 0,5, 1,5, 2,5 itd. Otrzymane iloczyny
szereguje si od najmniejszego do najwikszego. Pierwszy mandat
otrzymuje lista z najniszym iloczynem.
W doktrynie zauwaa si, e system d'Hondta preferuje najsilniejsze
ugrupowania polityczne. Dotyczy to take systemu St. Lague w wersji z
pierwszym dzielnikiem l ,4. Pewne preferencje dla rednich partii pociga
za sob stosowanie systemu najwikszej redniej. Korzystniejsze za dla
maych partii jest zastosowanie systemu St. Lague w wersji bazowej", a
take kadego systemu opartego na zasadach systemw d'Ho,ndta i St.
Lague, jeeli rol dwch (lub trzech) pierwszych dzielnikw bd
spenia liczby mniejsze od jednoci. Systemami neutralnymi, tj. nie
faworyzujcymi adnych ugrupowa i wiernie oddajcymi rozkad
gosw, s systemy Hare-Niemeyera i jego modyfikacje.
W nauce prawa konstytucyjnego od dawna trwa dyskusja nad tym,
ktry z dwch podstawowych rodzajw systemw wyborczych jest
lepszy - wikszociowy czy proporcjonalny. Wrd argumentw
majcych przemawia na korzy tego pierwszego najczciej mona
znale nastpujce:
1) umoliwia on atwo osignicie wikszoci parlamentarnej i
utworzenie opartego na niej stabilnego rzdu - nie ma tu zatem miejsca na
kryzysy gabinetowe;
2) w rezultacie jego stosowania wyrana jest odpowiedzialno
polityczna partii rzdzcej, gdy w przypadku rzdw koalicyjnych,
charakterystycznych dla systemu proporcjonalnego, nie mona nieraz,
kiedy wystpuj niepowodzenia, wskaza, kto za nie odpowiada;
3) stymuluje on blisze zwizki przedstawiciela z wyborcami, gdy
mona zosta wybranym tylko w okrgu wyborczym i nie wystpuj tu,
majce, czsto miejsce w systemie proporcjonalnym, listy pastwowe
(lub terytorialne);

4) po wyganiciu mandatu w czasie trwania kadencji parlamentu

konieczne jest zarzdzenie wyborw uzupeniajcych do obsadzenia
oprnionego miejsca, natomiast systemy proporcjonalne znaj sposoby
rozwizywania tej kwestii bez ponownego zwracania si do wyborcw
(sprawa ta zostanie omwiona); system wikszociowy wydaje si by w
tym aspekcie bardziej demokratyczny.

Wyszo systemu proporcjonalnego uzasadnia si natomiast tym,

e:
1) zapewnia on odzwierciedlenie w parlamencie aktualnego ukadu si
politycznych i reprezentowanie szerokiej gamy pogldw, interesw itd.
System wikszociowy za nie tylko uniemoliwia artykulacj idei i
interesw rnych ni te, ktre prezentuje partia rzdzca, lecz take
dopuszcza nieraz do powstania sytuacji, w ktrej wikszo miejsc w
parlamencie zdobywa partia uzyskujca mniejsz liczb gosw, np. w
wyborach w Wielkiej Brytanii w 1951 r. Partia Konserwatywna
otrzymaa 321 mandatw, a Partia Pracy - 295, przy czym na
konserwatystw oddano ok. 230 tysicy gosw mniej;
2) silny rzd, charakterystyczny dla systemu wikszociowego, jest
zbyt niebezpieczny i moe nie bra pod uwag interesw wikszoci
spoeczestwa (ten argument jednak jest o tyle chybiony, e saby rzd zmuszany do lawirowania pomidzy sprzecznymi interesami
poszczeglnych frakcji parlamentarnych - moe tych interesw nie bra
pod uwag w jeszcze wikszym stopniu);
3) w rzdach koalicyjnych, bdcych nastpstwem stosowania
systemu proporcjonalnego, regu jest wiksza odpowiedzialno
poszczeglnych ministrw, natomiast w przypadku rzdu opartego na
wikszoci parlamentarnej, powstaej w wyniku wyborw
wikszociowych, odpowiada z zasady cay. rzd;
4) nie zawsze zastosowanie systemu wikszociowego prowadzi do
powstania wyranej wikszoci parlamentarnej. Przykadem mog by
wybory parlamentarne w -Wielkiej Brytanii w 1974 r. Partia Pracy
uzyskaa w ich rezultacie 301 mandatw, konserwatyci - 296, a siedem
innych partii cznie 39 mandatw;
5) system proporcjonalny pozwala lepiej rozpozna interesy ogu
spoeczestwa, podczas gdy wikszociowy silniej wie przedstawicieli
z okrgami wyborczymi, z ktrych zostali wybrani;
6) system proporcjonalny w wikszym stopniu ni wikszociowy
gwarantuje rwn si kadego gosu; przypomnie tu mona przykad
podany przy okazji omawiania zasady rwnoci prawa wyborczego.
Na marginesie naley doda, e wielu przedstawicieli nauki prawa
konstytucyjnego uwaa, e wybory tylko wtedy maj sens, gdy istnieje
rywalizacja kandydatw i ugrupowa wyborczych. Przekonaniu temu
daj wyraz take niektre ordynacje wyborcze. W Wielkiej Brytanii,
gdzie wystpuj okr'gi jednomandatowe, nie przeprowadza si wyborw
do Izby Gmin w tych okrgach, w ktrych zgoszono tylko jednego
kandydata. Otrzymuje on wic mandat bez wyborw. Podobnie jest w
Szwajcarii. Nie przeprowadza si tam wyborw do Rady Narodowej w
tych kantonach, w ktrych liczba kandydatw jest rwna liczbie
przypadajcych na dany kanton mandatw. Zgoszeni kandydaci
otrzymuj mandaty bez wyborw.
Weryfikacja
wyborw

Pod pojciem weryfikacji wyborw naley rozumie sprawdzenie

wanoci wyborw i pochodzcych z nich mandatw
przedstawicielskich. Jej celem nie jest natomiast rozpatrywanie spraw
indywidualnych, dotyczcych naruszenia podmiotowego prawa
wyborczego poszczeglnych wyborcw. Organ uprawniony do jej
przeprowadzenia moe kontrolowa wszystkie stadia postpowania
wyborczego oraz prawidowo ustalenia wynikw wyborw.
Geneza weryfikacji wyborw siga czasw monarchii stanowych, w
ktrych wan rol odgrywao sprawdzanie legitymacji poszczeglnych
przedstawicieli do reprezentowania okrelonego stanu i uczestnictwa w
zgromadzeniu stanowym. Zakres kontroli by wic wski i dotyczy
tylko jednego z elementw treci weryfikacji wyborw we
wspczesnym rozumieniu. W tym okresie przyjmowane byy rne
sposoby badania wanoci mandatw i zadanie to powierzano rnym
podmiotom.
Podczas rewolucji francuskiej 1789 r. Zgromadzenie Narodowe
uchwalio, e tylko ono jest wadne sprawdza wano mandatw
swoich czonkw. W ten sposb zrodzia si, trwajca po dzi dzie,
praktyka dokonywania weryfikacji przez parlament. Oprcz niej
uksztatoway si dwa inne rozwizania: powierzenie weryfikacji
wyborw sdom najwyszym lub sdom konstytucyjnym. W niektrych
krajach wystpuje system mieszany, polegajcy na czeniu elementw
rnych sposobw weryfikacji. Przykadem moe by RFN, gdzie moe
jej dokonywa parlament, a w okrelonych wypadkach rwnie
Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny;
Konstytucje lub ordynacje wyborcze w poszczeglnych krajach
okrelaj, czy weryfikacj wyborcz przeprowadza si z urzdu, czy te
na wniosek uprawnionych podmiotw.
e) Status przedstawiciela
Mandat przedstawicielski
U podstaw, powstaego w wyniku wyborw, stosunku midzy
reprezentantem a jego wyborcami ley mandat przedstawicielski.
Najczciej pod pojciem tym rozumie si penomocnictwo udzielone
przez wyborcw przedstawicielowi do reprezentowania ich w
sprawowaniu wadzy pastwowej. Rzadziej definiuje si je jako zesp
przyznanych przedstawicielowi praw i naoonych na obowizkw. To
okrelenie jest o tyle nieszczliwe, e tre pojcia mandatu
przedstawicielskiego zmieniaaby si kadorazowo wraz ze zmian
zakresu praw i obowizkw przedstawiciela. Z mandatem s zwizane
wprawdzie pewne prawa i obowizki, ale wynikaj one z faktu uzyskania
mandatu przez przedstawiciela, a nie tworz one mandatu.
Zwykle w nauce prawa konstytucyjnego oraz w ustawodawstwie
wielu krajw, mwic o mandacie przedstawicielskim, odrnia si jego
nabycie od objcia. To pierwsze nastpuje z chwil stwierdzenia
wyboru danego kandydata. Dopiero po zoeniu odpowiedniego
przyrzeczenia (lubowania) rozpoczyna on natomiast penienie
swoich funkcji, tj. obejmuje mandat. Naley przy tym zaznaczy, e
wiele istotnych praw uzyskuje on ju z chwil nabycia mandatu.

W poszczeglnych krajach rnie uregulowano kwesti wyganicia

mandatu przedstawicielskiego. Najczciej wskazuje si na takie
przyczyny jak: upyw kadencji, rozwizanie organu przedstawicielskiego
przez uprawniony do tego podmiot, mier przedstawiciela, zrzeczenie
si przeze mandatu, stwierdzenie niewanoci wyborw, utrata przez
przedstawiciela biernego prawa wyborczego. Wiele kontrowersji budzi
natomiast, wystpujca w wielu pastwach, moliwo pozbawienia
mandatu decyzj organu przedstawicielskiego, a take wyganicie
mandatu deputowanego z powodu rozwizania partii, z ramienia ktrej
kandydowa on w wyborach, lub te z powodu uznania tej partii za
niezgodn z konstytucj. Odrbnym zagadnieniem jest odwoanie
przedstawiciela.
W poszczeglnych teoriach reprezentacji, do okrelenia stosunkw
czcych reprezentanta z reprezentowanymi, uywa si najczciej
terminw: mandat wolny" i mandat imperatywny".
Mandat wolny opiera si na zaoeniu, e przedstawiciel
reprezentuje cay zbiorowy podmiot suwerennoci, a nie tylko tych,
ktrzy go wybrali. Nie wi go wic adne nakazy czy instrukcje
wyborcw i nie moe on by przez nich odwoany. Przewaa te
opinia, e jest niezaleny od partii politycznej, z ramienia ktrej
kandydowa w wyborach. Zmiana przynalenoci partyjnej, bd
wystpienie w ogle z partii, nie moe pociga wic za sob
pozbawienia przedstawiciela mandatu. Reprezentuje on przecie
suwerena, a nie okrelon parti polityczn.
Mandat wolny w poszczeglnych krajach ma rny ksztat prawny,
ale jego istota, ju zarysowana, pozostaje niezmienna. Naley przy tym
doda, e nie wyklucza on odpowiedzialnoci politycznej przedstawicieli
wobec wyborcw. Podczas nastpnych-wyborw osoby, ktre zawiody
zaufanie wyborcw, mog nie otrzyma mandatw.
U podstaw koncepcji mandatu imperatywnego (zwanego te
zwizanym) ley zaoenie, e przedstawiciel reprezentuje tych,
ktrzy go wybrali, a nie cay zbiorowy podmiot suwerennoci.
Wyborcy mog formuowa nakazy i udziela przedstawicielowi
instrukcji zwizanych z jego dziaalnoci w organie
przedstawicielskim. Maj oni take prawo odwoania
przedstawiciela przed upywem kadencji, na ktr zosta wybrany.
Reprezentant ma wic obowizek zdawania swoim wyborcom
sprawozdania nie tylko z wasnych dziaa, ale take i z dziaalnoci
caego organu przedstawicielskiego.,Na marginesie' naley zauway, e
niektre konstytucje (np. francuska z 1958 r. w art. 2 ust. l) formuuj
zakaz mandatu imperatywnego.
Odmian mandatu imperatywnego stanowi mandat wystpujcy w
pastwach realnego" socjalizmu (tzw. mandat ramowo zwizany). Nie
mona go jednak uzna - co prbowano czyni - za nowy typ mandatu,
gdy najwaniejsze jego cechy pokrywaj si z przedstawionymi
elementami konstrukcji mandatu imperatywnego. Rnica polega
jedynie na nieco odmiennym rozoeniu akcentw w kwestii zwizania
przedstawiciela wol wyborcw. Podkrela si w tym wypadku, i
zadaniem reprezentanta jest umiejtne godzenie ze sob partykularnych
interesw i woli wyborcw z interesem i wol ogu.
Prawa i obowizki przedstawiciela

Konstytucje i inne akty prawne (np. regulaminy parlamentarne)

przyznaj przedstawicielom okrelone prawa. Ich katalog jest
zrnicowany w poszczeglnych krajach. Mona jednak wyodrbni
dwie grupy praw przysugujcych reprezentantom. Pierwsza z nich
obejmuje prawa zwizane bezporednio z dziaalnoci przedstawiciela
na forum organu przedstawicielskiego. Zaliczy do niej mona m.in.
nastpujce, przyjmowane niemal powszechnie, prawa: prawo do
zabierania gosu podczas obrad organu przedstawicielskiego, prawo do
gosowania podczas podejmowania przez ten organ decyzji, prawo do
stawiania wnioskw, pyta, interpelacji, prawo do zrzeszania si z
innymi przedstawicielami we frakcje, kluby itp., prawo do wybierania
organw wewntrznych zgromadzenia przedstawicielskiego i do
kandydowania do nich.
Druga grupa skada si z praw zwizanych z zapewnieniem
przedstawicielowi takich warunkw, w ktrych bdzie on mg bez
przeszkd wykonywa sw funkcj reprezentanta suwerena.
W okresie ksztatowania si wspczesnego parlamentaryzmu
zauwaono konieczno zabezpieczenia przedstawiciela przed
stosowaniem wobec niego rnego rodzaju naciskw lub sankcji za
dziaania zwizane z wypenianiem mandatu przedstawicielskiego.
Powstaa instytucja immunitetu. Nazwa ta wywodzi si od aciskiego
sowa immunitas oznaczajcego uwolnienie od obcie". Immunitet
oznacza zatem prawo zwolnienia od podlegania powszechnie wicym
obowizkom prawnym, tj. prawo nieczynienia tego, do czego inni s
zobowizani. W tym kontekcie przez immunitet parlamentarny
bdziemy rozumieli przywilej przysugujcy przedstawicielowi,
przyznawany mu ze wzgldu na charakter wykonywanych przez
niego funkcji, a oznaczajcy ujemn przesank procesow, tj.
ograniczenie (lub wyczenie) qdpowiedzialnoci sdowej
reprezentanta. Mona najoglniej wyrni dwa rodzaje immunitetu:
l. Immunitet nieodpowiedzialnoci
Nazywany bywa te w literaturze prawa konstytucyjnego
immunitetem materialnym lub indemnitetem (od aciskiego in
oznaczajcego przeczenie oraz demnare, oznaczajcego kara"). Jego
pocztki sigaj czternastowiecznej Anglii, gdzie czonkowie parlamentu
mieli zagwarantowan wolno sowa podczas obrad parlamentu.
Zasad^ t pniej rozwinito w art. 9 Bili of Rights z 1688 r. i w art. I
ust. 6 l konstytucji USA z 1787 r.
Immunitet nieodpowiedzialnoci oznacza niemono
pocignicia przedstawiciela do odpowiedzialnoci cywilnej lub karnej
za jego dziaania na forum organu przedstawicielskiego, a zwaszcza za
tre jego wystpie czy te za sposb, w jaki gosowa. Nie oznacza to
jednak, e nie mona zastosowa wobec niego przewidzianych
regulaminem organu przedstawicielskiego kar dyscyplinarnych (np.
upomnienie, odebranie gosu, wykluczenie z posiedzenia), gdy narusza
on ten regulamin. Immunitet nieodpowiedzialnoci przysuguje take po
zakoczeniu kadencji osobie, ktra piastowaa mandat reprezentanta.
2. Immunitet nietykalnoci
Okrelany bywa te w literaturze mianem immunitetu formalnego
lub osobistego. Polega on na tym, e przedstawiciel nie moe by

pocignity do odpowiedzialnoci kamo-sdowej bez zgody organu

przedstawicielskiego lub innego, upowanionego przez ten organ,
podmiotu. Nie jest wane w tym przypadku, gdzie reprezentant dokona
czynu zagroonego kar i czy czy n ten mia zwizek z wypenianiem
przeze funkcji przedstawicielskich.
Ten rodzaj immunitetu uksztatowa si pniej ni immunitet
nieodpowiedzialnoci. Powsta w okresie rewolucji francuskiej 1789 r.
Zgromadzenie Narodowe w uchwale, przyjtej 26 czerwca, stwierdzio,
e proces przeciwko deputowanemu powinien by zawieszony do czasu,
a Zgromadzenie nie rozpatrzy sprawy i samo nie podejmie decyzji co
do tego, czy oskarenie jest uzasadnione czy nie.
Immunitet nietykalnoci obowizuje tylko w okresie kadencji
przedstawiciela.
W literaturze przedmiotu, w odniesieniu do charakterystyki
zakresu przedmiotowego tego immunitetu, wyrnia si zazwyczaj dwa
jego elementy: zakaz pocignicia deputowanego do odpowiedzialnoci
kamo-sdowej bez zgody organu przedstawicielskiego, zwany
immunitetem poselskim, oraz niedopuszczalno ograniczenia wolnoci
deputowanego (przez aresztowanie, zatrzymanie lub w innej formie) bez
takiej zgody, zwan nietykalnoci poselsk.
Oba omwione rodzaje immunitetu nie tylko stwarzaj
przedstawicielowi warunki nieskrpowanej dziaalnoci, ale su te
zapewnieniu waciwej pracy organu przedstawicielskiego. Sam
deputowany nie moe si zrzec immunitetu. Ta niemono zrzeczenia
si argumentowana jest najczciej tez, i immunitet jest prawem
publicznym, ktrego istot jest przede wszystkim zapewnienie odpowiednich warunkw artykulacji woli suwerena, a nie tworzenie
przywilejw.
Naley doda, e nie zawsze poszczeglne kraje przyjmuj
obydwa rodzaje immunitetw, np. w Polsce konstytucja z-1952 r.
uznawaa tylko immunitet nietykalnoci.
Oprcz immunitetu do omawianej grupy praw przedstawiciela
nale m.in.:
prawo do urlopu na czas kadencji, prawo do otrzymywania tzw. diety,
prawo do bezpatnych podry po kraju w okresie kadencji.
Systemy prawne poszczeglnych pastw w zrnicowany sposb
okrelaj obowizki przedstawiciela. Ma na to wpyw przyjta w danym
kraju koncepcja mandatu. Do obowizkw najczciej wystpujcych w
regulacjach prawnych nale: obowizek zoenia lubowania,
obowizek brania udziau w pracach organu przedstawicielskiego,
obowizek przestrzegania jego regulaminu. W pastwach, gdzie
zastosowano mandat imperatywny, przedstawiciel dodatkowo jest
zobowizany do skadania wyborcom sprawozdania z dziaalnoci
wasnej ,i dziaalnoci organu przedstawicielskiego oraz do
utrzymywania staej wizi z wyborcami.
f) Uzupenianie skadu organw
przedstawicielskich podczas
kadencji
W zwizku z wyganiciem mandatu w czasie kadencji organu
przedstawicielskiego mona pozostawi nie obsadzone oprnione
miejsce i nie uzupenia skadu organu albo te ponownie obsadzi

wakujcy mandat. Rozwizanie pierwsze jest obecnie rzadko stosowane

ze wzgldu na to, e w sposb oczywisty narusza zasady prawa
wyborczego. W ramach rozwizania drugiego wyksztaciy si w
poszczeglnych pastwach rne sposoby obsadzania zwolnionych
miejsc. Nale do nich:
1) Powierzenie wakujcego mandatu nastpnemu kandydatowi z tej
samej listy, z ktrej wybrany by przedstawiciel, ktrego mandat wygas.
Kandydat ten nie moe utraci w midzyczasie biernego prawa
wyborczego. Ten sposb jest czsto stosowany w krajach, w ktrych
przyjto proporcjonalne systemy wyborcze, gdy umoliwia zachowanie
proporcji ustalonych podczas wyborw.
2) Powoanie na oprnione miejsce osoby, wystpujcej ju podczas
wyborw w charakterze tzw. zastpcy przedstawiciela, jeeli uzyskaa
ona wymagan liczb gosw i nie utracia prawa wybieralnoci.
Rozwizanie to rwnie zapewnia zachowanie ustalonych w czasie
wyborw proporcji skadu organu przedstawicielskiego.
3) Przeprowadzenie wyborw uzupeniajcych. W ten sposb obsadza
si wakujce mandaty w krajach, w ktrych wystpuj systemy
wikszociowe.
4) Obsadzenie wygasego mandatu w drodze kooptacji przez sam organ
przedstawicielski. Ten sposb jest wspczenie rzadko praktykowany.
Regulacje prawne, dotyczce obsadzania oprnionych w czasie
kadencji mandatw, przewiduj nieraz alternatywne stosowanie rnych
z wymienionych tu sposobw. Przykadem moe by polska ordynacja
wyborcza do Sejmu z 1957 r., ktra przewidywaa moliwo stosowania
rozwizania pierwszego i trzeciego. Z reguy jednak opowiadaj si one
za jednym z nich.

IX. System organw pastwowych

l. Oglne wiadomoci o organach pastwowych
W nauce prawa konstytucyjnego pojcie organu pastwowego jest
rnie rozumiane. W wielu definicjach powtarzaj si jednak pewne
elementy. Nale do nich:
1) uznanie, e organ pastwowy to, pewien zesp ludzi i rodkw,
celowo zorganizowany i wyranie wyodrbniony;
2) wskazanie, e organ pastwowy utworzony zosta i dziaa na
podstawie prawa;
3) zaliczenie do istotnych cech organu pastwowego wykonywania
okrelonych zada w imieniu pastwa;
4) zwrcenie uwagi na fakt, e organ pastwowy do realizacji zada,
do ktrych zosta powoany, moe korzysta ze rodkw wadczych i
stosowa przymus pastwowy.
Na podstawie przedstawionych cech mona powiedzie, e pod
pojciem organu pastwowego naley rozumie celowo
zorganizowany i wyranie wyodrbniony zesp ludzi i rodkw,
utworzony i dziaajcy na podstawie prawa, wykonujcy w imieniu
pastwa okrelone zadania i mogcy do ich realizacji korzysta ze
rodkw wadczych.

Od pojcia organu pastwowego odrnia si pojcie piastuna tego

organu. Kompetencje organu pastwa wypeniane s przez konkretnych
ludzi, ktrzy wchodz w jego skad, ktrzy go reprezentuj. S oni
realnym elementem pojcia organu pastwowego. Postpowanie ich
mona uwaa za dziaania organu pastwowego, jeeli wchodz one w
zakres kompetencji danego organu. Mona wic powiedzie, e piastun
organu to osoba, ktrej czynnoci mog by przypisane organowi
pastwowemu. W przypadku organw kolegialnych za decyzj organu
pastwowego uwaa si decyzje podjte przez piastunw tego organu w
odpowiedniej wikszoci i przy odpowiednim quorum.
Piastun moe nosi rne nazwy, wskazujce na jego zwizki z
danym organem pastwowym, np. deputowany, sdzia, minister
itp..Wiele aktw w kadym kraju okrela warunki, jakie powinni
spenia kandydaci na piastunw poszczeglnych organw. Przykadem
moe by tzw. ustawa Pendletona, tzn. amerykaska ustawa federalna z
1883 r., dotyczca regulacji i doskonalenia administracji publicznej
Stanw Zjednoczonych.
Z problematyk organu pastwowego wie si bezporednio kilka
poj. S to: funkcja, kompetencja, formy dziaania. Przez pierwsze z
nich rozumiemy zesp skutkw (przede wszystkim prawnych), jakie
w okrelonej sferze rzeczywistoci wywoywane s dziaaniem
organu pastwowego. Inaczej mwic, funkcje organu pastwowego to
gwne kierunki jego dziaalnoci. W teorii prawa przez stwierdzenie, e
kto ma kompetencj" rozumie si najczciej sytuacj, w ktrej A ma
prawo do dokonania jakiej czynnoci konwencjonalnej ze wzgldu na
norm kompetencyjn N; podmiotowi B podlegemu kompetencyjnie
nakazuje si wykonanie czynnoci Z wwczas, gdy A dokona okrelonej
czynnoci konwencjonalnej" (Zygmunt Ziembiski). Gdy A jest osob
fizyczn i nie dziaa jako organ pastwa, uywa si czsto terminu
mono prawna" lub uprawnienie". W wykadzie przyjmujemy zatem
nastpujce rozwizanie: kompetencja to wynikajca z przepisw
prawa zdolno organu pastwowego do stosowania prawnie
okrelonych rodkw dziaania, sucych realizacji zada tego
organu (jest to wic take zobowizanie organu do czynienia). Formy
dziaania natomiast to postacie prawne aktw, za pomoc ktrych
organ pastwa realizuje swoje funkcje, korzystajc z
przysugujcych mu kompetencji. Wszystkie te pojcia wystpuj wic
na rnych paszczyznach i adne z nich nie moe by nadrzdne w
stosunku do pozostaych. Niekiedy jedna funkcja organu pastwowego
realizowana jest w rnych formach, przy wykorzystywaniu wielu
kompetencji, a niekiedy jest odwrotnie - jedna forma dziaania, zastosowana przez skorzystanie z kompetencji, moe prowadzi do realizacji
kilku funkcji spoecznych.
W doktrynie prawa konstytucyjnego wystpuj rne klasyfikacje
organw pastwowych, przeprowadzane na podstawie rozmaitych
kryteriw. Najczciej spotykane to:
1) Przez przyjcie kryterium liczby piastunw mona wyrni
organy jedno- i wieloosobowe lub inaczej: organy o skadzie jedno- i
wieloosobowym.
2) Z punktu widzenia struktury organizacyjnej wyrnia si organy
proste i zoone. Te pierwsze jako jedna cao wypeniaj naoone na
nie zadania (np. parlament jednoizbowy). Te drugie skadaj si z kilku
jednostek organizacyjnych, ktre wsplnie dziaajc realizuj

kompetencje danego organu, z drugiej za strony maj oprcz tego

wasne, odrbne kompetencje. Przykadem tego rodzaju organw moe
by parlament dwuizbowy.
3) W zalenoci od terytorialnego zasigu dziaalnoci dzieli si
organy pastwowe na centralne, tzn. wykonujce swoje zadania na
caym terytorium pastwa oraz terenowe, tzn. dziaajce na czci
obszaru pastwowego.
4) Stosujc kryterium czasu trwania penomocnictw, mona mwi o
organach kadencyjnych, ktre powoywane s w okrelonym skadzie na
z gry okrelony okres oraz o organach powoywanych na czas
nieokrelony.
5) Uwzgldniajc sposb_powoania piastunw, wyrnia si organy
pochodzce z nominacji i organy pochodzce z wyboru.
6) Biorc pod uwag relacje wystpujce midzy organami
pastwowymi, mona wyodrbni organy samoistne i pomocnicze. Te
pierwsze s samodzielne

w stosunkach z innymi organami pastwowymi oraz wobec podmiotw,

znajdujcych si na zewntrz struktury organw pastwowych, np.
obywateli. Te drugie wypeniaj zadania wewntrz struktury organw
pastwowych i w stosunkach z innymi organami pastwowymi nie s
samodzielne. Do grupy tej nale rnego rodzaju organy o charakterze
wewntrznym, doradczym itp.
7) Ze wzgldu na to, czy istnienie organu jest przewidziane w
konstytucji czy nie, mona mwi o organach konstytucyjnych i
pozakonstytucyjnych.
8) Wystpuje te podzia organw pastwa na podstawie ich
przedstawicielskiego charakteru. Wyrnia si wic organy
przedstawicielskie i organy nie majce tego charakteru.
9) Ze wzgldu na tryb pracy moemy podzieli organy pastwowe na
dziaajce permanentnie i sesyjnie. Te pierwsze dziaaj stale lub mog
podj dziaalno w kadej chwili. Te drugie mog dziaa tylko w
okrelonych okresach, zwanych sesjami. Wystpuj tu rne rozwizania
co do sposobu zwoywania danego organu na sesj. Moe to czyni np.
jaki inny organ pastwowy albo te wewntrzna instancja kierownicza
danego organu pastwowego. Sesja jest to wic okres, w ktrym organ
pastwa ma prawo wykonywa swoje kompetencje, przy czym otwarcie
tego okresu uzalenione jest najczciej od organu zewntrznego. Organy
dziaajce sesyjnie zbieraj si w ramach sesji na posiedzenia. Pod
pojciem tym rozumie si podjcie pracy przez dany organ pastwowy, w
terminie ustalonym przez upowaniony do tego podmiot, w celu
prowadzenia obrad i podejmowania decyzji. Posiedzenie trwa cigle, nie
liczc przerw natury organizacyjno-technicznej, a do wyczerpania
przyjtego porzdku dziennego (co nie oznacza, e posiedzenie nie moe
trwa kilku dni kalendarzowych).
10) Uwzgldniajc koncepcj trjpodziau wadzy pastwowej i
przyporzdkowanie poszczeglnych funkcji pastwa okrelonym
organom, naley wyrni: organy prawodawcze, wykonawcze i
sdownicze. Zagadnienie to zostanie bardziej szczegowo omwione
niej.

2. Pojcie systemu organw

pastwowych
System organw pastwowych to celowo zorganizowana jedno
elementw, jakimi s organy pastwa. Niekiedy, pojcie systemu
organw pastwowych bywa utosamicie z pojciem aparatu
pastwowego. Naley jednak oba okrelenia zdecydowanie od siebie
odrnia. Aparat pastwowy jest terminem zakresowe szerszym ni
system organw pastwowych. Obejmuje on, oprcz organw pastwa,
rwnie inne instytucje (np. policj) oraz rodki o charakterze materialnotechnicznym, suce do realizacji zada pastwa.
Wzajemne relacje midzy organami pastwowymi oraz ich
organizacj i tryb dziaania okrela konstytucja i inne akty prawne,
rozwijajce jej postanowienia. U podstaw okrelonej konstrukcji prawnej,
dotyczcej systemu organw pastwowych, ley przyjta przez
ustrojodawc koncepcja ich struktury i wzajemnych powiza,
zapewniajca spoisto ich dziaania, a przez to rwnie dziaania

pastwa. Chocia konkretny system organw pastwowych mona

charakteryzowa dopiero w ramach okrelonego systemu prawa, to
jednak pewne jego cechy wynikaj z zaoe teoretycznych, na jakich si
on opiera. Wspczenie moemy zauway, e dwie koncepcje
wywieraj przemony wpyw na ksztat rozwiza wystpujcych w
poszczeglnych pastwach. S to teorie podziau oraz jednoci wadzy
pastwowej.

3. Zasada podziau wadzy pastwowej

a) Koncepcja podziau wadzy i czynniki
ksztatujce jej realizacj
Dobre rzdy" w potocznym rozumieniu, to rzdy umoliwiajce
dostateczn sprawno dziaania pastwa przy rwnoczesnej dbaoci o
dobro jednostki. Pierwsz i gwn recept ustrojow na uzyskanie
harmonii pomidzy pastwem a obywatelem bya koncepcja podziau
wadz. Termin ten wie si bezporednio z pojciem funkcji pastwa,
przez ktre bdziemy rozumie (prymitywizujc, jak z pewnoci
zauwayliby teoretycy pastwa) dziaania nakierowane na realizacj
okrelonych celw, bdce zewntrznymi przejawami woli wadczej. Dla
dokonania tych aktw wadczych powoane s okrelone organy (grupy
organw) i z tego te powodu funkcje pastwa klasyfikuje si czsto w
zalenoci od organw je realizujcych.
Jedn z pierwszych prb klasyfikacji dziaa pastwowych
spotykamy u Arystotelesa. Rozrnia on mianowicie trzy czci
skadowe ustroju pastwowego: zgromadzenia ludowe, urzdy i sdy.
Wspominamy tu o tym przede wszystkim ze wzgldu na fakt czstego
przywoywania w literaturze tez Arystotelesowskich w kontekcie
rozdziau wadzy. Tymczasem, cho w jego twrczoci mamy niewtpliwie do czynienia z systematyzacj organw pastwowych, trudno
znale rwnolegy podzia funkcji. Take charakterystyka uprawnie
przydzielonych (czy raczej przydzielanych, bo dokonywany przeze
rozdzia kompetencji by zmienny i pozbawiony konsekwencji)
poszczeglnym grupom organw nie mieci si zupenie we
wspczesnym rozumieniu poj prawodawstwo", egzekucja" czy
sdownictwo". Wicej ze wspczesnego rozumienia podziau wadzy,
bo chociaby system hamulcw uzasadniany antagonizmem istniejcym
pomidzy poszczeglnymi organami, wypywajcym z reprezentowania
przez nie interesw rnych grup spoecznych moemy znale w
Dzieach Polibiusza.

redniowieczne prby przeprowadzenia klasyfikacji funkcji

pastwa nie byy rwnie formuowane z dostateczn precyzj. Mona w
nich odczyta wyrany wpyw powstajcych teorii suwerennoci. Skoro
suwerenno utosamia si z moc decydowania ostatecznego, ta za
przejawia si w formie norm prawnych, niedaleko std do wyodrbnienia
procesu podejmowania owych decyzji ostatecznych w osobn
prawodawcz funkcj pastwa. W koncepcjach opartych na
dualistycznym przeciwstawieniu krl-nard" trudno byo przeprowadzi
konsekwentny podzia wadzy. Twierdzenie, e stanowienie praw
wyczerpuje istot suwerennoci, prowadzio do przydzielenia
prawodawcy wadzy najwyszej, ktrej musz by podporzdkowane
wszystkie pozostae - tymczasem w klasycznej doktrynie podziau wadz
egzekutywa stawiana jest na rwni z legislatyw. Z tego te wzgldu nie
do koca mona zgodzi si z pasowaniem Marsyliusza z Padwy na ojca
chrzestnego" podziau wadz. W swej rewolucyjnej (jak na tamte czasy)
teorii, narodowi ze wzgldu na jego pierwotne zwierzchnictwo przypisa
wadz ustawodawcz, monarsze za (instrumentaln jedynie) funkcj
wykonywania ustaw.
Wiksze znaczenie dla wyksztacenia wspczesnego rozumienia
podziau wadz miay dokonania angielskiej myli politycznej. Najpierw
Henry'ego of Bracton i Johna Fortescue z ich deniami do zwizania
panujcego prawem, ktrego sam nie ustanowi, co w konsekwencji
wpyno na uksztatowanie si postulatu powoania wadzy
prawodawczej niezalenej od monarchy (wadzy wykonawczej), a
nastpnie Edwarda Coke'a, ktrego dziaalno, jako Prezesa Sdu Spraw
Powszechnych, przygotowaa grunt dla postulatu niezawisoci sdziowskiej i utworzenia odrbnej wadzy sdowniczej. W koncepcjach
okresu Wielkiej Rebelii (XVII w.) odnajdujemy ju wyrane elementy
wspczesnego rozumienia rozdziau wadzy, cho stanowisko wczesnej
doktryny w kwestii zakresu poszczeglnych wadz, jak i
przyporzdkowania ich okrelonym organom (lub ich grupom), byo
niejednolite. Przede wszystkim jednak przeprowadzono w nich
dystynkcj midzy funkcj (wadz) prawodawcz i funkcj wykonywania prawa, przy czym legislatywa nie miaa prawa wkracza w sfer
wykonywania ustaw, a egzekutywa w sfer ich uchwalania. Zauwaono
rwnie, i prawodawca nie powinien uchwala ustaw o charakterze
indywidualnym lub konkretnym.
Brak gwarancji niezalenoci poszczeglnych organw, a take
instytucji pozwalajcych na wzajemne hamowanie si wadz, zosta
nadrobiony nieco pniej - jak mona sdzi jako konsekwencja i
racjonalizacja Chwalebnej Rewolucji" - w pismach Humphreya
Mackwortha, Henry'ego Bolingbroke'a i przede wszystkim Johna
Locke'a. Gwn zasug tego ostatniego upatruje si w wypracowaniu
dogmatycznej wersji zasady podziau wadz, a take w przeprowadzeniu
wyranego rozrnienia pomidzy funkcj pastwa a organem
pastwowym.
Bardzo wiele z dorobku teorii angielskiej, a take mylicieli
wczeniejszych, mona znale u Monteskiusza. Co sprawio, e jego
nazwisko od dawna symbolizuje doktryn podziau wadzy?
Monteskiusz swe rozwaania opar na idei wolnoci jednostki.
Jego celem byo zatemstworzenie takiego ustroju pastwowego, w
ktrym jednostka byaby wolna od ingerencji pastwa i naduy wadzy
pastwowej. Wyrni on trzy rodzaje wadzy pastwowej,

odpowiadajce trzem podstawowym funkcjom pastwa: prawodawcz,

wykonawcz i sdownicz. Zadania pierwszej z nich okreli w dziele O
duchu praw nastpujco: tworzy prawa na jaki czas lub na zawsze albo
poprawia, wzgldnie uchyla prawa ju istniejce". Wadza wykonawcza
stanowi o pokoju lub wojnie, przesya lub przyjmuje ambasadorw,
utrzymuje bezpieczestwo, zabezpiecza przed inwazj". Wadza
sdownicza karze za przestpstwa lub rozsdza spory midzy
jednostkami". Wolno jednostki jest moliwa - zdaniem Monteskiusza tylko wtedy, gdy wadza pastwowa nie jest skupiona w jednym
podmiocie, gdy wszystko byoby stracone, gdyby jeden i ten sam
czowiek lub jedno i to samo ciao monych albo szlachty, albo ludu
sprawowao owe trzy wadze". Zwraca w ten sposb uwag na
organizacyjny aspekt podziau wadzy i konieczno przyporzdkowania
rnym organom pastwowym trzech odmiennych rodzajw wadzy. I
tak, wadz prawodawcz proponuje on powierzy przedstawicielom
wybieranym przez lud, ktrzy maj stanowi prawa lub te bada, czy
dobrze wykonano prawa" przez nich ustanowione. Wadz wykonawcz
naley wedug niego przekaza monarsze, co uzasadnione jest tym, e
lepiej jest sprawowana przez jednego ni wielu". Wadz sdownicz
postuluje on powierzy niezawisym sdom i powinna by ona wykonywana przez osoby powoane z ludu, w pewnych okresach roku w
sposb przewidziany prawem".
Monteskiusz zauway, e podzia wadzy w aspekcie
organizacyjnym byby nieskuteczny, gdyby jedna i ta sama osoba lub
grupa osb moga nalee do rnych organw pastwowych,
speniajcych rne funkcje. O personalnym aspekcie podziau wadzy
pisa m.in.: gdyby nie byo monarchy i gdyby wadz wykonawcz
powierzono pewnej liczbie osb powoanych z ciaa prawodawczego, nie
byoby wolnoci, jako e obie wadze byyby zjednoczone, skoro te same
osoby miayby niekiedy, a mogyby mie zawsze udzia w jednej i
drugiej".
Dla Monteskiusza istotny jest nie tylko podzia wadzy, ale
rwnie iby nie mona byo naduywa wadzy, trzeba aby przez
naturaln gr rzeczy wadza powcigaa wadz". Nie by on jednak
zwolennikiem penej rwnowagi wadz i obawiajc si supremacji ciaa
prawodawczego, akcentowa konieczno stworzenia odpowiednich
mechanizmw temu przeciwdziaajcych. Naleaa do nich np.
nieodwoywalno wadzy wykonawczej przez prawodawcz i
zapewnienie wadzy wykonawczej zdolnoci przeszkadzania" wadzy
prawodawczej. Ponadto ciao prawodawcze powinno skada si z dwch
izb. Jedn z nich - nisz -wybiera miaby lud, a wysza miaaby
charakter arystokratyczny. Jej zadaniem byoby m.in. powciganie izby
niszej.

Monteskiusz dostrzega take konieczno zapewnienia

wszystkim grupom spoecznym wpywu na wadz pastwow, ale
rwnoczenie by przeciwny rwnoci w tym zakresie, gdy dla ludzi
wyrniajcych si rodem, bogactwem lub zaszczytami", wsplna
wolno byaby niewol".
Idee podziau wadz zostay wykorzystane w praktyce ustrojowej
stosunkowo szybko. Ju Instrument of Government by aktem, w ktrym
prbowano rozdzieli i zrwnoway wadz prawodawcz i
wykonawcz. W konstytucjach stanw konfederacji amerykaskiej
(Wirginia, Maryland, Pn. Karolina, Pennsylwania, Vermont 1776, 1777
r.) zakadano zasad separacji funkcji. Zaoenie bezwzgldnej separacji
wadz byo nastpnie agodzone przyjmowaniem instytucji z zakresu ich
rwnowaenia (system hamulcw) - Nowy Jork (1777) i Massa-chusetts
(1780). W znacznej mierze podobnie myleli twrcy konstytucji Stanw
Zjednoczonych z 1787 r.
W przeciwiestwie do Monteskiusza, Rousseau odrzuca ide
podziau wadzy. Kad nacisk na zasad suwerennoci ludu i twierdzi, e
nie mona w ogle okrela a priori formy rzdw, gdy jest to sztuka
prawodawcy".
Sieyes, wychodzc z zaoe teorii russowskiej, podkrela znaczenie
wadzy ustrojodawczej (pouvoir constituant), nalecej do ludu i
twierdzi, i stoi ona ponad wszystkimi wadzami w pastwie. Wobec
tego, inne wadze mog by podzielone, gdy nie narusza to w niczym
pozycji i kompetencji wadzy ustrojodawczej. Poszczeglne rodzaje
wadzy nie maj w tym ujciu charakteru samodzielnego, lecz wypeniaj
swoje funkcje na podstawie kompetencji przyznanych im przez
konstytucj. W ten sposb udao si Sieyesowi poczy zasad suwerennoci ludu z zasad podziau wadzy. Ten tok rozumowania znalaz
take wyraz w cytowanym ju art. 16 francuskiej Deklaracji Praw
Czowieka i Obywatela z 1789 r. oraz w wielu dawnych i nowych
konstytucjach. Przykadem moe by Ustawa Zasadnicza RFN z 1949 r.,
dajca najpierw w art. 20 ust. 2 zd. l wyraz zasadzie suwerennoci ludu
(caa wadza pastwowa pochodzi od ludu"), a nastpnie czca j w
art. 20 ust. 2 zd. 2 z zasad podziau wadz przez stwierdzenie, e wadza
sprawowana jest przez lud w drodze wyborw i gosowania oraz
poprzez specjalne organy ustawodawstwa, wadzy wykonawczej i
wymiaru sprawiedliwoci".
W dziewitnasto- i dwudziestowiecznej praktyce ustrojowej
poszczeglnych pastw oraz w teorii prawa konstytucyjnego nie
przyznawano zasadzie podziau wadzy czysto technicznego znaczenia, w
sensie separacji wadz. W o wiele wikszym stopniu rozumiano j jako
wzajemne powciganie si rnych rodzajw wadz i ich wzajemn
kontrol. Przejawiao si to w przyjmowaniu przez wiele konstytucji
podobnych rozwiza. Nale do nich:
1) zwizanie organw wadzy wykonawczej i sdowniczej ustawami;
2) powoywanie egzekutywy przez organ prawodawczy;
3) uchwalanie przez organ prawodawczy budetu pastwa;
4) kontrola legislatywy nad egzekutyw;

5) przyznanie organom wadzy wykonawczej prawa inicjatywy

ustawodawczej;
6) powoywanie sdziw albo przez legislatyw, albo przez
egzekutyw;
7) utworzenie sdownictwa administracyjnego do kontroli dziaalnoci
organw administracji pastwowej.
Towarzyszyo temu poszukiwanie rozwiza najlepiej sucych
realizacji zasady podziau wadzy w aspekcie personalnym. Ju
konstytucja francuska z 1791 r. wprowadzia zasad niepoczalnoci
mandatu przedstawicielskiego z czonkostwem w organach wadzy
wykonawczej i z piastowaniem urzdu sdziego. Wykaz stanowisk,
ktrych dotyczy zasada incompatibilitas, by i jest rny w rnych
krajach. Ze wzgldu na rnorodno wystpujcych rozwiza trudno
dokonywa w tym zakresie uoglnie i nie mona konstruowa standardowych schematw. Naley jednak zwrci uwag na uksztatowanie
si dwch rodzajw niepoczalnoci funkcji i stanowisk pastwowych:
1. Zasada niepoczalnoci absolutnej'
Oznacza ona, i w adnym wypadku jedna osoba nie moe czy
okrelonych stanowisk. Jest to najstarszy i najczciej wystpujcy rodzaj
incompatibilitas. Istnia np. w okresie I Rzeczypospolitej w Polsce; w
Anglii wprowadza go Act of SettIement z 1701 r.
2. Zasada niepoczalnoci wzgldnej
Ma miejsce, kiedy w pewnych warunkach moliwe jest
poczenie stanowisk, co do ktrych zasadniczo obowizuje regua
incompatibilitas. Przykadem moe by art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeszy
Niemieckiej z 1871 r., ktry stanowi, e deputowany traci swj mandat,
jeeli obejmie inny urzd pastwowy, ale moe go odzyska, jeeli
zostanie ponownie wybrany. Oznaczao to wic moliwo czenia obu
funkcji.
W czasach nam wspczesnych obserwujemy nowe zjawiska
zwizane z zasad podziau wadzy. Dziaaj one w dwch
przeciwstawnych kierunkach. Z jednej strony mona wskaza na takie,
ktre powoduj zamazywanie si tej zasady. Przejawia si to w zblianiu
do siebie funkcji wypenianych przez poszczeglne rodzaje organw
pastwowych, czego przykadem jest przyznane egzekutywie w
niektrych krajach prawa wydawania aktw prawnych z moc ustawy.
Coraz czstszym, a w zasadzie powszechnym, zjawiskiem jest nieprzestrzeganie cisego podziau wadz w aspekcie personalnym.
Egzemplifikacj tego jest dopuszczalno czenia mandatu
przedstawicielskiego z czonkostwem w rzdzie. Kolejnym zjawiskiem z
tej grupy jest rosnca rola partii politycznych i wpyw, jaki wywieraj na
poszczeglne rodzaje wadz. Mona stwierdzi, e obecnie partie
polityczne stoj za kulisami kadej z nich. Partia rzdzca lub koalicja
rzdzca, dysponujc wikszoci miejsc w parlamencie, moe determinowa tre uchwalanych ustaw, decydowa o obsadzie stanowisk
rzdowych oraz sdziowskich (bez wzgldu na to, czy sdziowie s
mianowani przez legislatyw czy organy egzekutywy).
Z drugiej za strony, wystpuj wyranie tendencje wzmacniania
podziau wadz, a szczeglnie zasady ich wzajemnej rwnowagi i
kontrolowania si. Naley do nich niewtpliwie zaliczy postpujce

rnicowanie si kompetencji i pozycji poszczeglnych organw

pastwowych w ramach jednego rodzaju wadz. Przejawia si to m.in. w:
1) podziale wadzy wykonawczej na prezydenta i rzd;
2) tworzeniu w onie wadzy wykonawczej instytucji cieszcych si
duym zakresem autonomii, np. uniwersytety pastwowe, instytucje do
spraw pastwowego radia i telewizji;
3) powstawaniu rnego rodzaju sdw rozstrzygajcych spory
prawne tylko w okrelonych dziedzinach.
W nauce prawa konstytucyjnego w niektrych krajach proponuje si
intensyfikacj tego procesu i wprowadzenie tzw. wertykalnego podziau
wadz w ramach kadego ich rodzaju. Chodzi tu o wyrane
rozgraniczenie kompetencji poszczeglnych organw pastwowych w
ramach jednej wadzy oraz rozwj rnych form samorzdnoci i
wspdecydowania w ramach kadego rodzaju wadzy. W niektrych
pastwach rol takiego wertykalnego podziau spenia ich federalna
struktura, w innych oparcie struktury pastwowej na autonomicznych
regionach.
W ramy tej tendencji wczy mona te powstawanie w coraz
wikszej liczbie krajw sdownictwa konstytucyjnego, stanowicego do
tego stopnia waki czynnik kontroli wadzy ustawodawczej, e bywa ono
przez niektrych zwane czwart wadz". W tym kontekcie warto
przytoczy wypowied jednego z przewodniczcych Sdu Najwyszego
USA (Ch. E. Hughesa), ktry moe z pewn doz przesady zauway:
My podlegamy konstytucji, ale konstytucja jest tym, za co sdziowie j
uwaaj". Jeeli wzi pod uwag stwierdzenie sdziego Frankfurtera sd jest konstytucj", a take wypowied Rudolfa Smenda - ustawa
zasadnicza obowizuje teraz praktycznie na tyle, na ile wyoy j
Zwizkowy Trybuna Konstytucyjny" - tezie tej zbytniego przebrania
miary przypisa nie mona.
Oprcz kontroli konstytucyjnoci prawa, sdom" konstytucyjnym w
rnych krajach powierzono jeszcze inne kompetencje. Do najczciej
wystpujcych nale: rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy
naczelnymi organami pastwowymi oraz sporw wynikajcych ze
zwizkowej struktury pastwa w federacjach, orzekanie w sprawach
odpowiedzialnoci konstytucyjnej, rozpatrywanie skarg konstytucyjnych,
rozstrzyganie sporw wyborczych.
W wielu pastwach federalnych zasada podziau wadzy, jak ju
wspomniano, zostaje wzmocniona przez zasad federalizmu. Zastrzeenie
pewnych kompetencji dla krajw zwizkowych, a take autonomia gmin,
s czynnikami pogbiajcymi podzia wadzy, poniewa prowadz do
podziau zada pomidzy odpowiednie organy w jednostkach
terytorialnych rnego szczebla (federacja jako cao, kraj zwizkowy,
gmina). Organy federalne podlegaj te kontroli ze strony organw
krajowych (najczciej jednak na szczeblu zwizku przez organ, bdcy
reprezentacj czci skadowych pastwa federalnego).
Wzmocnienie podziau wadz nastpuje te pod wpywem rozwoju
instytucji ponadnarodowych, gdy dziki temu wadza pastwowa nie
jest sprawowana tylko przez organy danego pastwa. Prowadzi to do
intensyfikacji kontroli nad nimi, dokonywanej w poszczeglnych
dziedzinach ycia przez organy ponadnarodowe. W zakresie ochrony
praw jednostki przykad taki stanowi dziaalno Trybunau
Europejskiego, majcego sw siedzib w Luksemburgu. Organy po-

nadnarodowe oddziaywaj te powcigajco na organy wewntrzne

poszczeglnych pastw-czonkw organizacji ponadnarodowych.
b) Wadza prawodawcza
W pastwie realizujcym zasad demokracji przedstawicielskiej
wydawanie oglnie obowizujcych norm prawnych powinno by
demokratycznie legitymowane, co oznacza powierzenie wadzy
prawodawczej organowi przedstawicielskiemu, wybranemu przez
suwerena. Organ ten w poszczeglnych pastwach nosi rne nazwy, np.
kongres, zgromadzenie (narodowe, federalne, ludowe), stany generalne,
sejm itd. Powszechnie okrela si go mianem parlamentu (czyli miejsca,
gdzie si gada). Nazwa ta ma francuskie i angielskie korzenie. Wywodzi
si od francuskiego sowa parler", oznaczajcego mwi", prawo
mwienia" (we Francji w XIII w. Parlament du Roi by sdem
najwyszym wyodrbnionym z rady krlewskiej) i od angielskiego
terminu parliament" tzn. rozmowa", uywanego w XIII w. do
okrelenia wsplnych zjazdw panw, duchownych i wieckich oraz
reprezentantw miast i hrabstw. W niewielu dokumentach prawnych
spotyka si nazw legislatora", ktra w najlepszy sposb oddaje gwny
kierunek dziaania tych cia, tj. sugeruje ich funkcj stanowienia prawa.
W kadym pastwie parlament ksztatowa si w wyniku mniej lub
bardziej zoonego procesu. Zagadnienie to jest przedmiotem
zainteresowania historii pastwa i prawa, co pozwala ograniczy dalsze
rozwaania zasadniczo do problematyki wspczesnego parlamentaryzmu
i uzasadnia jedynie sporadyczne odwoywanie si do zdarze
historycznych.
Funkcje parlamentu
W literaturze przedmiotu w poszczeglnych krajach spotka
mona rne klasyfikacje funkcji parlamentu, przeprowadzane
na'podstawie istniejcej w tych krajach prawnej regulacji tego
zagadnienia. Prawie wszystkie podziay uwzgldniaj jednak dwie
najbardziej istotne funkcje parlamentu, wynikajce zreszt z zasady
podziau wadzy, tzn. funkcj prawodawcz i kontroln. S to funkcje
najwczeniej uznane w aktach prawnych dotyczcych kompetencji
parlamentu,

czego przykadem moe by angielska Declaration of Rights z 1689 r. Na

nich te naley skupi szczegln uwag.
Podczas omawiania zagadnie zwizanych ze rdami prawa
konstytucyjnego zauwaylimy, i prawodawstwo - zwaszcza we
wspczesnym pastwie -jest skomplikowanym rodzajem dziaalnoci i
nie wchodzi w zakres kompetencji jednego tylko organu. Z reguy jednak
parlamentowi, jako przedstawicielowi suwerena, przyznaje si w
konstytucjach prawo stanowienia ustaw. Ze wzgldu na znaczenie tych
aktw w systemie prawa czsto mwi si nie o funkcji prawodawczej, ale
o ustawodawczej parlamentu. Okrelenie to nie jest zbyt precyzyjne, gdy
pomija moliwo stanowienia przez parlament innych ni ustawa aktw
prawnych.
Ustawa jest najbardziej powszechn i najwaniejsz form aktw
prawnych podejmowanych przez parlament. W konstytucjach wielu
krajw podkrela si konieczno uchwalania ustaw w demokratyczny
sposb, zapewniajcy swobodny proces ksztatowania woli pastwa,
ktrej maj one by wyrazem. W zwizku z tym wyrni mona kilka
stadiw postpowania ustawodawczego.
Pierwszym z nich jest wykonanie inicjatywy ustawodawczej. W
nauce prawa konstytucyjnego zwykle odrnia si dwa pojcia:
inicjatywy ustawodawczej i prawa inicjatywy ustawodawczej. To
pierwsze oznacza tylko skierowanie do parlamentu projektu ustawy, przy
czym parlament nie jest zobowizany zaj si tym projektem. Prawo
inicjatywy ustawodawczej natomiast, to przysugujce okrelonemu
konstytucyjnie podmiotowi uprawnienie do wystpienia do
parlamentu z projektem ustawy. Uprawnieniu temu towarzyszy
obowizek parlamentu uczynienia tego projektu przedmiotem swoich
obrad. Mona wskaza nastpujce podmioty, ktrym konstytucje
zwykle przyznaj prawo inicjatywy ustawodawczej:
1) okrelonej liczbie czonkw zbiorowego podmiotu suwerennoci
(wyborcom) - rozwizanie to nie jest stosowane czsto;
2) organom wadzy wykonawczej;
3) okrelonej (w konstytucji lub regulaminie parlamentarnym) liczbie
czonkw parlamentu; pewnym uzupenieniem tego jest przyznanie prawa
inicjatywy ustawodawczej frakcjom lub klubom parlamentarnym;
4) drugiej izbie parlamentu (tam, gdzie ona istnieje);
5) naczelnym organom czci skadowych pastwa - w pastwach
federalnych.
Prawo inicjatywy ustawodawczej moe by przyznawane innym
jeszcze podmiotom. W krajach tzw. realnego socjalizmu naleay do nich
organizacje masowe, np. w NRD - centrala zwizkw zawodowych. W
niektrych pastwach prawo to maj sdy najwysze (np. w Brazylii Trybuna Federalny, ale tylko co do projektw ustaw przedmiotowo
zwizanych z zakresem jego kompetencji). Rzadkie rozwizanie przyjto
w Finlandii, gdzie z projektami ustaw moe wystpowa rwnie Koci
Ewangelicko-Luteraski, ale tylko, jeeli dotycz go bezporednio.

Po uczynieniu z projektu ustawy przedmiotu obrad parlamentu

odbywa si kilka czyta tego projektu. Wikszo parlamentw
przyjmuje trzy czytania. Pozwala to na przeprowadzenie debaty. Powinna
ona by jawna, co wynika z istoty demokracji i przestawicielskiego
charakteru parlamentu. Jedynie w wyjtkowych wypadkach poszczeglne
konstytucje lub regulaminy parlamentarne dopuszczaj tajno obrad nad
projektem ustawy. Kilka czyta ma umoliwi take zawarcie
kompromisw, uformowanie si wikszoci koniecznej do uchwalenia
ustawy, a take pozwala na wyraenie opinii mniejszoci oraz na
wnoszenie przez deputowanych poprawek do projektu. Wyduony okres
obrad nad ustaw, jawno dyskusji, wszystko to ma zapobiec ponadto
rnego rodzaju naciskom na parlament.
Naszkicowane postpowanie byo szczeglnie uzasadnione w
pierwszym etapie rozwoju parlamentaryzmu, kiedy to sami deputowani
przygotowywali wikszo projektw ustaw i nie istniay partie
polityczne. Dzisiaj powszechne w zasadzie jest opracowywanie
zdecydowanej wikszoci projektw ustaw przez rzd albo nawet gremia
kierownicze partii politycznych. Ewentualne kompromisy, zwizane z
projektem ustawy, zawierane s wic ju w czasie jego przygotowywania, jeszcze przed wystpieniem z inicjatyw ustawodawcz. Ponadto
obserwuje si zjawisko przenoszenia ciaru prac nad ustaw z dyskusji
plenarnych (w kolejnych czytaniach) na dyskusje w komisjach
parlamentarnych, rozpatrujcych projekty ustaw pomidzy czytaniami.
Niektre pastwa dopuszczaj take w wyjtkowych przypadkach
przyspieszony tryb postpowania, polegajcy np. na skrceniu terminw
midzy czytaniami (przepisy poarowe").
Przez termin czytanie projektu ustawy", jaki ju si pojawi, rozumie
si debat parlamentarn nad tym projektem. Obejmuje ona zazwyczaj
(pomijajc rnice wynikajce ze specyfiki poszczeglnych pastw)
uzasadnienie projektu przez wnioskodawc, dyskusj nad oglnymi
zaoeniami projektu oraz decyzj parlamentu o odrzuceniu projektu w
caoci lub o przyjciu go do dalszego postpowania (czytanie pierwsze),
sprawozdanie waciwej komisji, autopoprawki wnioskodawcy, poprawki
wnoszone przez deputowanych, dyskusj dotyczc tych zagadnie oraz
gosowanie, w wyniku ktrego ustawa zostaje uchwalona lub te projekt
ewentualnie zostaje odrzucony (czytanie drugie i trzecie).
Po zakoczeniu przewidzianej prawnie liczby czyta odbywa si w
parlamencie gosowanie nad danym projektem ustawy. Konstytucje lub
regulaminy parlamentarne okrelaj wymagane quorum i wikszo.
Najczciej ustawy uchwala si zwyk wikszoci gosw. Rne s
natomiast sposoby gosowania:
1) gosowanie sowne - polegajce na tym, e deputowani wyraaj swoj
aprobat lub dezaprobat gosem; projekt ustawy uznaje si za przyjty,
gdy poparcie dla niego w ocenie prowadzcego obrady byo goniejsze
(rozwizanie to wystpuje np. w Australii i Kanadzie);
2) gosowanie przez podniesienie rki; prowadzcy obrady uznaje ustaw
za uchwalon, kiedy wizualna wikszo deputowanych si za ni
opowiedziaa; w razie wtpliwoci mona zarzdzi liczenie gosw (ten
sposb wystpuje np. w Australii);
3) gosowanie przez powstanie z miejsc; rwnie i tu najpierw decyduje
wikszo optycznie stwierdzona, a gdy tego nie mona uczyni,
nastpuje liczenie gosw (sposb ten przyjty jest np. w Austrii i
Kanadzie);

4) gosowanie przez podzia; polega ono na tym, e deputowani dziel si

na sali na grupy albo te wychodz z sali obrad odpowiednim wyjciem,
stosownie do tego, czy popieraj dany projekt ustawy czy nie; w tym
przypadku atwo mona stwierdzi, czy za projektem opowiedziaa si
wikszo deputowanych (system przyjty np. w Kanadzie i Austrii);
5) gosowanie przez wrzucanie gosw do urny: gosami mog by kartki,
kule itp. (ten typ wystpuje we Francji); gosowanie to moe by te
przeprowadzone jako gosowanie imienne, tj. przy uyciu kart do
gosowania podpisanych imieniem i nazwiskiem deputowanego;
6) gosowanie za pomoc aparatury elektronicznej, przez nacinicie
odpowiedniego przycisku; ten sposb gosowania jest stosowany obecnie
coraz powszechniej (np. RFN, Polska, Finlandia); gosowanie to moe
by przeprowadzone te jako gosowanie imienne, tj. przez nacinicie
odpowiedniego przycisku przez deputowanego dopiero po wywoaniu
jego nazwiska, a nastpnie ujawnienie stanowiska deputowanego na
tablicy wietlnej.
W krajach, w ktrych wystpuje druga izba, ustawy po
uchwaleniu przekazuje si jej do zatwierdzenia. W przypadku
niezatwierdzenia ustawy lub wniesienia przez drug izb poprawek,
ustawa wraca do izby pierwszej. W wielu krajach (np. w Polsce) moe
ona, po spenieniu okrelonych warunkw (z reguy chodzi o wikszo
kwalifikowan), odrzuci stanowisko drugiej izby. Niektre pastwa
przyjmuj jednak inne rozwizania, majce zapewni osignicie
kompromisu midzy izbami. Jeeli si to nie uda, wwczas ustawa nie
zostaje przyjta. Przykadem moe by Szwajcaria. Jeli obie izby
Zgromadzenia Federalnego nie uchwal ustawy (absolutn wikszoci),
wwczas zostaje powoana komisja pojednawcza, skadajca si w
poowie z czonkw jednej i w poowie z czonkw drugiej izby. W
przypadku, gdy nie uda si jej znale rozwizania kompromisowego,
ktre zaaprobowayby obie izby, ustawa nie zostaje przyjta.
Po zakoczeniu prac parlamentarnych rozpoczyna si nastpne
stadium procesu ustawodawczego. Moe mie ono dwojak posta podpisania lub promulgacji ustawy. Obu rodzajw aktw dokonuje
zwykle organ egzekutywy. W krajach, w ktrych jest ona wewntrznie
podzielona na rzd i gow pastwa, czynnoci te wykonuje gowa
pastwa. Podpisanie polega na stwierdzeniu przez kompetentny,
konstytucyjnie okrelony organ, i ustawa o danej treci zostaa
uchwalona przez parlament. Powszechnie w doktrynie przyjmuje si, e
organ ten nie moe odmwi podpisu.
Inaczej wyglda sytuacja w przypadku promulgacji. Oznacza ona
uznanie przez konstytucyjnie uprawniony do tego organ, e ustawa
zostaa uchwalona przez parlament w sposb zgodny z konstytucj i e
nabiera ona mocy wicej. Organ promulgujcy przejmuje rwnoczenie
na siebie obowizek wykonania jej postanowie i zarzdzenia jej
publikacji w oficjalnym pastwowym dzienniku urzdowym (dzienniku
publikacyjnym sensu stricto). Organ promulgujcy moe odmwi
promulgacji. Mwi si wtedy, e zastosowa on weto wobec ustawy.
Wystpuj dwa rodzaje takiego weta: weto o charakterze
absolutnym, kiedy ustawa trwale nie wchodzi w ycie (np. wystpuje w
Austrii) oraz weto zawieszajce (istnieje np. w USA i w Polsce), kiedy
ustawa po spenieniu okrelonych warunkw (np. ponowne jej przyjcie
przez parlament, ale ju inn, kwalifikowan wikszoci gosw)
nabiera mocy obowizujcej. Organ promulgujcy nie moe zmienia

treci ustawy. Stosujc weto, moe wskaza, czy uznaje j za niezgodn z

konstytucj w caoci, czy te dotyczy to tylko jej czci. W przypadku
weta zawieszajcego daje to parlamentowi szans zmiany postanowie,
ktrych zgodno z konstytucj budzi wtpliwoci.
Ostatnim etapem procesu ustawodawczego jest publikacja ustawy.
Oglnie uwaa si, e jest to konieczny warunek jej wejcia w ycie.
Czas, w ktrym naley opublikowa ustaw, nie jest dowolny. W
doktrynie prawa konstytucyjnego powszechna jest opinia, e jeeli nie
okrela go konstytucja, to naley to uczyni bez zbdnej zwoki, zaraz po
podpisaniu lub promulgacji ustawy.
W konstytucjonalizmie wspczesnym powszechnie uznaje si
funkcj kontroln parlamentu. czy si to z zaoeniami
monteskiuszowskiej koncepcji podziau wadzy. Dziaania wykonywane
w ramach tej funkcji s, zdaniem przewaajcej wikszoci
przedstawicieli nauk prawnych (np. Johna Stuarta Milla, Maxa Webera),
zgodne z zadaniami parlamentu jako organu reprezentacyjnego i umoliwiaj mu stanie si demokratyczn przeciwwag, wadzy
wykonawczej, a take stanowi konsekwencj i uzupenienie funkcji
ustawodawczej. Ponadto we wspczesnych pastwach, dziki
sprawowaniu przez parlament funkcji kontrolnej, podniesione zostaje
znaczenie opozycji. Jedynie w nielicznych gosach podnoszona jest
sprzeczno tej funkcji z zasad podziau wadzy (np. Paul Laband, Cari
Schmitt). Wedug niektrych za, jej wypenianie przez parlament
stanowi zagroenie dla efektywnoci dziaania administracji pastwowej
(np. C. Bohret).
Parlamenty w poszczeglnych krajach stosuj rne formy kontroli.
Do najczciej wystpujcych nale:
1) udzielanie rzdowi absolutorium - tzn. zatwierdzanie przez
parlament sprawozdania rzdu z wykonania budetu pastwa; niektre
konstytucje (np. polska z 1952 r.) przewiduj, oprcz absolutorium
udzielanego caemu rzdowi, take moliwo udzielenia absolutorium
poszczeglnym ministrom (absolutorium selektywne);
2) powoywanie przez parlament specjalnych organw pomocniczych,
ktrym powierza si kontrol nad finansami publicznymi. W tym zakresie
wystpuj rne rozwizania. W krajach anglosaskich i Francji przyjto
zasad, e funkcj kontroln peni sam parlament, a organy kontrolne
przeze powoane maj ograniczone kompetencje. W Wielkiej Brytanii
parlament powouje specjaln komisj kontrolujc wydatki pastwowe,
a jako organy pomocnicze su mu: Narodowe Biuro Rewizyjne i
Kontroler Generalny. Oba te organy opracowuj raporty na temat
gospodarki finansowej poszczeglnych ministerstw, instytucji rzdowych
oraz tych instytucji prywatnych, ktre podejmoway dziaania na zlecenie
rzdu. Organem o podobnym charakterze jest Generalny Kontroler w
USA, do ktrego zada naley przede wszystkim opracowywanie
ekspertyz dotyczcych kosztw i efektywnoci programw rzdowych.
Parlament francuski powouje trzy organy kontrolujce trzy dziedziny:
wydatki administracji rzdowej i lokalnej, dziaalno przedsibiorstw
pastwowych, administracj finansow.
W wielu pastwach organy kontrolne wyposaone zostay w szersze
kompetencje, a ich zwizki z parlamentem rozlunione. Przykadem
moe by Grecja, gdzie Izba Obrachunkowa ma charakter organu
sdowego, ktrego czonkw mianuje prezydent. Kontroluje ona wydatki
pastwa, wsplnot lokalnych i osb prawnych prawa publicznego,

przedstawia parlamentowi raporty dotyczce wydatkw w danym roku

obrachunkowym i bilansu pastwa, opiniuje projekty ustaw, ktre
obciaj budet oraz rozstrzyga spory dotyczce odpowiedzialnoci
funkcjonariuszy publicznych i urzdnikw wsplnot lokalnych w
zwizku ze szkodami, jakie spowodowali umylnie lub przez
nieostrono na niekorzy pastwa, wsplnot lokalnych bd osb
prawnych. Rwnie polska Najwysza Izba Kontroli w swoim
pierwotnym ksztacie przewidzianym przez konstytucj RP z 1921 r.
miaa szerokie kompetencje. Czonkom jej kolegium przysugiwaa
niezawiso sdziowska i byli oni mianowani przez prezydenta. NIK
kontrolowaa wykonanie budetu, gospodarowanie pienidzmi
pastwowymi przez wadze cywilne i wojskowe, zakady i fundacje
korzystajce z funduszy pastwowych. Opracowywaa raporty i
sprawozdania kierowane do obu izb parlamentu i prezydenta, skadaa
wniosek dotyczcy udzielenia rzdowi absolutorium.
3) ratyfikacja umw midzynarodowych; naley tu przypomnie, e
wedug monteskiuszowskiej koncepcji podziau wadz, utrzymywanie
stosunkw z zagranic i zawieranie umw midzynarodowych naleay
do waciwoci wadzy wykonawczej; wadza prawodawcza moga
podejmowa dziaania w tej dziedzinie, jeeli byy one bezporednio
zwizane z jej kompetencjami prawodawczymi, tj. kiedy umowa
midzynarodowa dotyczya materii zastrzeonych dla ustawy albo gdy
bya zwizana z interesami reprezentowanego przez ni suwerena, np.
jeeli umowa nakadaa na obywateli zobowizania; nastpstwem tego
byo uznanie przez wiele konstytucji prawa parlamentu do ratyfikacji
wszystkich lub tylko niektrych umw midzynarodowych;
4) rezolucje - s to uchway parlamentu zawierajce skierowane do
rzdu lub jego czonkw wnioski, postulaty, uwagi, yczenia itp.;
wynikaj one z oglnej kompetencji uchwaodawczej parlamentu i nie
musz by przewidziane wprost w konstytucji; rezolucje nie maj mocy
prawnie wicej (cho nie jest to regu) i ich adresat ma swobod
decyzji, czy si do nich stosowa, czy te nie; w niektrych pastwach z
rezolucjami mog te wystpowa komisje parlamentarne;
5) wysuchiwanie sprawozda z dziaalnoci innych naczelnych
organw pastwowych; jest to stosunkowo nowa forma kontroli, obecnie
upowszechniajca si - expressis verbis przewiduje j niewiele
konstytucji; dziki sprawozdaniom parlament moe si bliej zapozna z
dziaalnoci innych organw pastwowych i na podstawie uzyskanych
informacji zastosowa przysugujce mu inne rodki dziaania - np.
uchwali ustaw regulujc okrelon dziedzin stosunkw spoecznych
czy te wystosowa rezolucj;
6) powoywanie komisji ledczych - s to komisje zoone z czonkw
parlamentu, utworzone do zbadania okrelonych spraw i ustalenia faktw,
ktrych znajomo jest konieczna do wykonywania przez parlament jego
funkcji;
7) interpelacja - polegaj one na zajciu przez deputowanego lub
grup deputowanych stanowiska (najczciej krytycznego) w jakiej
sprawie i sformuowaniu zwizanego z tym pytania lub dania;
adresatem interpelacji jest z zasady rzd i (lub) poszczeglni ministrowie,
ale w niektrych krajach interpelacje mona kierowa take do innych
naczelnych organw pastwowych; interpelacje z reguy wnoszone s na
pimie; wymagana liczba podpisw pod nimi jest zrnicowana, np. w
Austrii - 5, w Szwajcarii - l; jeeli w interpelacji sformuowano okrelone

danie, jej adresat nie ma obowizku zachowania si zgodnego z tym

daniem, musi jedynie udzieli odpowiedzi na interpelacj;
8) pytania - stanowi one form zwrcenia si deputowanego do rzdu
(lub konkretnego ministra) o udzielenie krtkiej informacji dotyczcej
faktw; z reguy moe je zadawa jeden deputowany; mog mie form
pisemn lub ustn; w niektrych krajach parlament co jaki czas
specjalnie powica jedno posiedzenie tylko odpowiedziom na pytania np. tzw. godzina pyta w RFN i Austrii;
9) niektre parlamenty powouj rzecznika praw obywatelskich do
badania skarg obywateli na dziaalno organw administracji
pastwowej;
10) w czci konstytucji przewidziane jest zatwierdzanie niektrych
decyzji rzdu przez parlament - np. w myl art. 54 konstytucji austriackiej
z 1920 r., w ujciu z 1929 r., dotyczy to m.in. przypadkw sprzeday
podmiotom zagranicznym akcji przedsibiorstw pastwowych;
11) w wielu krajach (np. w Polsce) istniej parlamentarne komisje
resortowe, suce m.in. kontroli odpowiednich ministrw.
Struktura parlamentw
Monteskiusz zaleca dwuizbow struktur parlamentu. Myl t
rozwin pniej Alexander Hamilton, ktry uwaa, i jest to niezbdne
do zabezpieczenia podziau wadz i zminimalizowania w ten sposb
przewagi parlamentu nad innymi wadzami. W praktyce ustrojowej
parlament dwuizbowy wystpuje czsto, ale nie mona powiedzie, by
by zjawiskiem powszechnym. Wiele pastw demokratycznych ma
parlamenty jednoizbowe.
Tam, gdzie oprcz izby wybieranej w wyborach powszechnych
istnieje jeszcze jedna izba, moe przyjmowa ona rne formy. W tym
zakresie da si wyodrbni trzy rozwizania modelowe:
l. Izba wysza
Do jej zada naley udzia w procesie ustawodawczym. Ma prawo
inicjatywy ustawodawczej, zatwierdza ustawy uchwalone przez drug
izb, moe proponowa wnoszenie do tych ustaw poprawek. Zagadnienie
stosunkw midzy obu izbami w tym zakresie zostao ju omwione.
Mona si spotka z rnymi sposobami tworzenia izby wyszej, a
mianowicie:
- na zasadzie arystokratycznej (np. angielska Izba Lordw) - oznacza
to, e czonkostwo izby wyszej jest uwarunkowane posiadaniem tytuu
arystokratycznego, uzyskanego przez dziedziczenie lub mianowanie
przez monarch;
- przez wybr - przy czym jest to z reguy wybr bardziej ograniczony
ni w przypadku izby niszej, np. przez zastosowanie wyszego cenzusu
wiekowego (przykadem moe tu by Senat RP wedug konstytucji z
1921 r.);
- przez nominacj, dokonywan przez gow pastwa; rozwizanie
takie wystpuje np. w Kanadzie, Jordanii, Fidi;
- przez nominacj i wybr - cz czonkw izby wyszej pochodzi z
nominacji gowy pastwa, a cz z wyboru, np. Senat RP wg konstytucji
z 1935 r.
2. Izba reprezentujca kraje zwizkowe w pastwie federalnym

Z reguy czci skadowe pastwa w federacjach s reprezentowane w

drugiej izbie parlamentu przez rwn liczb przedstawicieli. Wyjtkiem
jest w tym przypadku austriacki Bundesrat, gdzie liczba przedstawicieli
poszczeglnych krajw zwizkowych jest proporcjonalna do liczby
mieszkacw tych krajw. Zrnicowanie liczby reprezentantw ze
wzgldu na liczb ludnoci (aczkolwiek nie proporcjonalne) ma miejsce
take w niemieckim Bundesracie.
Istniej rne metody tworzenia izb tego typu. Nale do nich:
- wybory powszechne w krajach zwizkowych (rozwizanie takie
wystpuje np. w USA i w Szwajcarii);
- wybr przedstawicieli krajowych przez parlamenty tych krajw (np.
w Austrii);
- wybr przedstawicieli krajw zwizkowych przez rzdy tych krajw
(np. RFN).
Kompetencje omawianego rodzaju izb s zrnicowane w
poszczeglnych krajach. Jedne maj kompetencje podobne (np. w
Austrii), inne maj rwnorzdn pozycj z drug izb parlamentu (np.
Szwajcaria). Jeszcze inne maj rwnorzdn z drug izb pozycj w
dziedzinie ustawodawstwa, a ponadto wyposaone

s w kompetencje lylko dla nich zastrzeone, ktrych druga izba nie ma

(np. Senat w USA).
3. Typ islandzki
Szczeglny rodzaj drugiej izby parlamentu wystpuje w Islandii.
Deputowani obu izb wybierani s w ten sam sposb, w jednych
wyborach powszechnych. Po wyborach dziel si na dwie izby o
jednakowych kompetencjach, przy czym w jednej izbie zasiada 2/3
deputowanych, a w drugiej 1/3.
W nauce prawa konstytucyjnego mona spotka propozycje
czwartego typu drugiej izby. Miaaby ona reprezentowa rnego rodzaju
interesy, organizacje, zwizki, samorzdy itp. Jest to w znacznej mierze
model teoretyczny i nie zrealizowany w peni w adnym pastwie.
Czciowo idei tej odpowiada np. senat w Bawarii i Irlandii.
Bezsprzecznie wpyw rnych grup czy zwizkw interesw na
prawodawstwo i administracj pastwow jest duy, ale bardzo trudno go
zinstytucjonalizowa. Nie rozwizana jest w tym przypadku take
kwestia demokratycznej legitymacji czonkw takiego ciaa. Dlatego te
mogoby mie ono, naszym zdaniem, co najwyej uprawnienia
opiniodawcze.
Organizacja i funkcjonowanie parlamentw
W konstytucjach zawarte s jedynie podstawowe zasady
organizacji i funkcjonowania parlamentw. Szczegowo sprawy te
ujmuje zwykle regulamin parlamentarny. Moe mie on form ustawy
lub uchway parlamentu. W nauce prawa konstytucyjnego przewaa
opinia, e ta druga forma w wikszym stopniu zapewnia niezaleno
parlamentu od innych organw pastwowych, gdy w procesie
podejmowania uchway przez parlament - odmiennie ni w przypadku
ustawy - nie uczestnicz adne podmioty zewntrzne.
Parlamenty s w ogromnej wikszoci pastw organami
kadencyjnymi (np. we Francji czy w Polsce). Moe by te i tak, e jedna
izba ma wyranie okrelony czas trwania kadencji (np. Izba
Reprezentantw w USA, Izba Gmin w Wielkiej Brytanii), a druga izba
nie, gdy jest tworzona albo na zasadzie arystokratycznej, albo te w
jednych wyborach tylko cz jej skadu ulega zmianie. W obu
przypadkach w jej dziaalnoci nie ma przerw. Przykadem pierwszego
rozwizania jest Izba Lordw w Wielkiej Brytanii, a drugiego - Senat
USA, w przypadku ktrego co dwa lata wybierana jest 1/3 senatorw, a
take Rada Stanw w Szwajcarii, ktrej czonkowie wybierani s przez
ludno poszczeglnych kantonw na okres przewidziany w prawie
wewntrzkantonalnym (waha si on od trzech do czterech lat).
W doktrynie prawa konstytucyjnego podkrela si, e okresowo
powtarzajce si wybory parlamentarne s rodkiem majcym zapewni
zwizki midzy wyborcami a ich przedstawicielami. Im krtsza kadencja
organu przedstawicielskiego, tym zwizki te powinny by cilejsze. Z
drugiej wszak strony, mona poda

argumenty przemawiajce za wydueniem kadencji. Wskazuje si tu na

fakt, e stabilno dziaa pastwa zaley od stabilnoci parlamentu,
kade wybory pocigaj za sob znaczne wydatki, a ponadto
kadorazowe odnowienie skadu personalnego parlamentu powoduje
wejcie do ciaa przedstawicielskiego osb, penicych t funkcj po raz
pierwszy - i wyduenie kadencji powinno suy ich wdroeniu do pracy
parlamentarnej. Nic wic dziwnego, e w praktyce spotyka si rn
dugo kadencji parlamentw - od 3 miesicy (Rosja radziecka w 1918
r.) do 12 lat (niektre kraje niemieckie w XIX w.). Doda trzeba, e
rzeczywisty okres pracy parlamentu jest statystycznie rzecz biorc
krtszy ni okrelona prawem kadencja, poniewa czsto dochodzi do
jego przedterminowego rozwizania. W poszczeglnych systemach
prawnych przyjte s rne modele postpowania w tym zakresie.
Zakada si, e parlament rozwiza moe:
1) gowa pastwa, ktra moe to uczyni albo samodzielnie, tj. bez
koniecznoci kontrasygnaty (np. w V Republice francuskiej), albo te
dziaanie gowy pastwa musi by kontrasygnowane przez rzd lub
okrelonych jego czonkw (rozwizanie to wystpuje np. w RFN i
Grecji);
2) rzd - rozwizanie to wystpowao np. we Francji IV Republiki;
3) sam parlament (np. w Izraelu); w niektrych pastwach moliwo
samorozwizania si parlamentu moe wspwystpowa z innymi
przedstawionymi sposobami.
Do najczstszych powodw uzasadniajcych rozwizanie parlamentu
naley jego niezdolno do powoania rzdu lub nie uchwalenie budetu
w okrelonym czasie.
Czstym zjawiskiem jest odmienne uregulowanie czasu kadencji obu
izb parlamentu, przy czym izba nisza ma wwczas zwykle kadencj
krtsz ni izba wysza. Przykadem moe by Francja, gdzie kadencja
izby niszej wynosi 5 lat, a wyszej - 9 lat.
Parlament, jak kady organ kolegialny, potrzebuje kogo, kto
przewodniczyby jego posiedzeniom i peni wewntrzne funkcje
kierownicze. Zadanie to wypeniane jest w poszczeglnych parlamentach
przez organy jednoosobowe (np. Speaker w Izbie Gmin w Wielkiej
Brytanii) lub kolegialne, albo te przyjmuje si rozwizanie skadajce
kierowanie pracami parlamentu rwnoczenie w rce organu
jednoosobowego i kolegialnego (np. Marszaek Sejmu i Prezydium Sejmu
w Polsce). Parlamentarnym organom prezydialnym z reguy powierza si
zarzd wewntrznymi sprawami finansowymi i administracyjnymi,
kierowanie obradami parlamentu, koordynowanie prac komisji
parlamentarnych, opracowywanie propozycji porzdku dziennego
posiedze, zwoywanie parlamentu na posiedzenia. Korzystaj one z
aparatu pomocniczego - kancelarii parlamentu.
Oprcz organw kierowniczych wikszo parlamentw tworzy
rwnie zoone ze swoich czonkw komisje. Istniej dwa ich rodzaje:
l) komisje zastpujce parlament (lub jedn z jego izb) w niektrych
jego czynnociach i wyposaone w znaczny zakres samodzielnoci i
niezalenoci. Tego typu komisje wystpuj np. w Kongresie USA czy w
parlamencie woskim;
2) komisje majce charakter wewntrznych organw pomocniczych
parlamentu; ich zadaniem jest formuowanie opinii w sprawach
przekazanych im przez parlament oraz sprawowanie kontroli nad
okrelonymi organami administracji pastwowej (czy te dziaami tej

administracji); komisje tego typu s podporzdkowane parlamentowi.

Mona doda, e w poszczeglnych krajach powstaway one w rnym
czasie, np. we Francji istniej ju od czasu rewolucji 1789 r., a w Wielkiej
Brytanii dopiero od 1885 r.
W literaturze, a take w aktach prawnych, mona spotka jeszcze inny
podzia komisji. Dzieli si je mianowicie na:
1) Komisje stae - ich istnienie przewidziane jest w konstytucji lub
regulaminie parlamentarnym i tam te s okrelone ich zadania. Wyrnia
si wrd nich zazwyczaj:
- komisje resortowe zajmujce si sprawami powierzonymi jednemu lub
kilku resortom administracji pastwowej i kontrolujce dziaalno
odpowiednich ministrw,
- komisje ponadresortowe powoywane do zajmowania si sprawami o
charakterze midzyresortowym lub nie zwizanymi z dziaalnoci
administracji.
2) Komisje nadzwyczajne. Tworzone s one doranie przez
parlament. Ich zadania okrelane s wraz z ich powoaniem. Szczeglnym
rodzajem komisji nadzwyczajnych s wspomniane ju komisje ledcze.
W wielu parlamentach wystpuj formy organizacyjne, zrzeszajce
deputowanych wedug rnych kryteriw. Najbardziej powszechnym z
nich jest przynaleno partyjna. Na jej podstawie tworzone s frakcje lub
kluby parlamentarne. Utworzenie klubu (frakcji) nie jest koncesjonowane
i nie wymaga z reguy zezwolenia, jednake ze wzgldu na przyznawanie
w wielu systemach prawnych wanie klubom (frakcjom) zrnicowanych
uprawnie, czsto o duym znaczeniu politycznym (np. wikszo
uprawnie kontrolnych), a take ustalanie skadu komisji
parlamentarnych opartych na sile poszczeglnych frakcji, czstokro regulaminy parlamentw przyjmuj pewn liczb minimaln
deputowanych, konieczn do zorganizowania frakcji (liczba ta waha si
zazwyczaj od 10 do 30).
c) Wadza wykonawcza
Pomidzy pojciem wadzy wykonawczej a pojciem administracji
pastwowej istnieje wzajemny zwizek. Identyczny jest merytoryczny
zakres obu poj, obejmujcy dziaalno nakierowan na wykonanie
zada pastwowych, okrelonych przez wadz prawodawcz, przy czym
wykonanie to odbywa si przez zastosowanie specyficznych form
organizacyjnych i proceduralnych. Istniejce midzy tymi terminami
rnice maj charakter drugorzdny. Wskazuje si tutaj najczciej na
fakt, e wadza wykonawcza to co wicej ni administracja, gdy
obejmuje swoim zakresem take dziaalno o charakterze politycznym.
Zgodnie z tym, niektre systemy prawne (np. szwedzki) wyranie
oddzielaj w paszczynie prawnej ministerstwo, jako organ typu
administracyjnego od szefa resortu (ministra), jako organu o cechach
politycznych.
Historycznie uksztatoway si trzy rne modele organizacyjne
wadzy wykonawczej, a mianowicie:
l. Monokratyczny
Polega on na tym, e caa wadza wykonawcza skupiona jest w
rku jednego organu. Przykadem mog by Stany Zjednoczone, gdzie
konstytucja w art. n ust. l stanowi, i wadza wykonawcza przysuguje
Prezydentowi". Nie ma tu adnych podziaw wewntrz wadzy

wykonawczej. Nie wystpuje rzd, jako samodzielny organ kolegialny, a

ministrowie (czy te sekretarze stanu) s tylko organami pomocniczymi
prezydenta lub monarchy, stojcymi na czele poszczeglnych dziaw
administracji. Nie odpowiadaj oni przed parlamentem i s podporzdkowani gowie pastwa (tj. prezydentowi lub monarsze).

2. Dualistyczny
Wadza wykonawcza skada si w tym systemie z dwch organw
- gowy pastwa i rzdu. Przyjmowane s rne rozwizania ukadu
wzajemnych stosunkw pomidzy nimi oraz okrelenia zasad
wewntrznej organizacji i funkcjonowania rzdu. Pomimo istnienia wielu
rnic, mona wskaza pewne podobiestwa pomidzy niektrymi z nich,
co pozwala na wyodrbnienie nastpujcych systemw dualistycznej
egzekutywy:
a) system gabinetowy
Gowa pastwa w tym-systemie ma nieliczne kompetencje w
dziedzinie wadzy wykonawczej. Wikszo z nich ma charakter jedynie
formalny. Obowizek podjcia przez gow pastwa pewnych dziaa w
okrelonej sytuacji moe wynika wprost z postanowie konstytucji, np.
zgodnie z art. 99 ust. 5 konstytucji hiszpaskiej z 1978 r., krl musi
rozwiza parlament, gdy ten nie jest w stanie przez dwa miesice wybra
prezesa rady ministrw. Cz kompetencji gowa pastwa wykonuje na
wniosek parlamentu (np. mianowanie szefa rzdu) lub rzdu. Naley
doda, e ma ona wiele uprawnie, okrelanych mianem tradycyjnych
kompetencji gowy pastwa. Naley do nich reprezentowanie pastwa na
zewntrz, prawo aski, mianowanie oficerw i niektrych urzdnikw
pastwowych, podpisywanie lub promulgacja ustaw. Z reguy akty gowy

pastwa wymagaj kontrasygnaty premiera i odpowiednich czonkw

rzdu, ktrzy bior za nie na siebie polityczn odpowiedzialno.
W systemie tym gowa pastwa nie ponosi odpowiedzialnoci
politycznej przed parlamentem i nie moe by przeze odwoana. Ma ona
spenia w pastwie rol czynnika integrujcego i moderujcego.
Benjamin Constant okreli j nawet mianem wadzy neutralnej"
(pouvoir neutre), tzn. takiej, ktra w razie konfliktu midzy trzema
wadzami (lub midzy dwoma z nich) powinna stara si doprowadzi do
kompromisu. Gowa pastwa musi wic mie nie tylko okrelone
kompetencje, ale i autorytet. Constant obie te cechy widzia w monarsze.
Aby realizowa swoje funkcje, wadza neutralna" powinna mc
wpywa na wszystkie trzy rodzaje wadz; na rzd - przez mianowanie
jego czonkw; na wadz prawodawcz, dziki stosowaniu weta wobec
ustaw i moliwoci rozwizania parlamentu; na sdownictwo - przez
mianowanie sdziw.
Uwzgldniajc regulacje prawne, dotyczce pozycji i uprawnie
gowy pastwa w systemie gabinetowym, trudno jest uzna j za wadz
neutraln". Mimo znacznego ograniczenia jej kompetencji w dziedzinie
wadzy wykonawczej jest ona nadal czci tego rodzaju wadz.
Drugi czon egzekutywy w systemie gabinetowym stanowi rzd gabinet. Na jego czele stoi premier (prezes rady ministrw). Jest on
organem kierowniczym rzdu. Okrela kierunek jego polityki oraz
wskazuje kandydatw na ministrw, ktrych pniej mianuje gowa
pastwa. Ministrowie kieruj podlegymi sobie dziaami administracji
pastwowej i s w znacznym stopniu niezaleni od innych mini strw i od
premiera, ale musz dziaa w ramach nakrelonej przez niego linii
politycznej. Rzd ponosi solidarnie odpowiedzialno polityczn przed
parlamentem.
System gabinetowy istnieje m.in. w Hiszpanii i Wielkiej Brytanii.
Zjawiskiem wystpujcym nie tylko w systemie gabinetowym s
tzw. ministrowie bez teki, tzn. tacy, ktrzy nie kieruj okrelon
dziedzin administracji pastwowej. Do ich zada moe nalee np.
zajmowanie si stosunkami rzdu z parlamentem. Taki rodzaj ministrw
bez teki wystpuje m.in. w Wielkiej Brytanii. Za ministra bez teki mona
take uzna premiera, gdy nie jest mu podporzdkowane adne
ministerstwo (np. premier brytyjski). Minister bez teki moe peni te
funkcje doradcy, eksperta (np. w Szwecji liczba tego rodzaju ministrw
bez teki ustalona jest ustawowo na 3 do 5). Mog mu zosta powierzone
take inne wane stanowiska pastwowe, np. w Wielkiej Brytanii
stanowisko Lorda Stranika Tajnej Pieczci. Motywem wprowadzenia
instytucji ministra bez teki moe by rwnie ch zapewnienia
odpowiedniej ilociowej reprezentacji w rzdzie przedstawicielom partii
politycznych tworzcych koalicj rzdzc.

b) system kanclerski
System ten stanowi w zasadzie odmian systemu gabinetowego.
Kanclerz ma pozycj bardzo zblion do pozycji premiera w systemie
gabinetowym. Jest ona jednak dodatkowo wzmacniana przez istnienie
instytucji tzw. konstruktywnego wotum nieufnoci, ktre polega na tym,
e parlament moe odwoa kanclerza tylko w wypadku, gdy
rwnoczenie wskae kandydata i bdzie w stanie wybra nowego
kanclerza. Ministrowie s w tym systemie podporzdkowani kanclerzowi.
Odpowiedzialno polityczn za dziaalno rzdu ponosi kanclerz. W
tym systemie pozycja i kompetencje gowy pastwa s takie same jak w
systemie gabinetowym.
Ten rodzaj systemu wystpuje np. w RFN
c) system resortowy
W systemie tym gwne sprawy z zakresu powierzonego
waciwoci wadzy wykonawczej rozstrzyga cay rzd jako organ
kolegialny. Decyzje te podejmowane s bd jednogonie (np. w
Austrii), bd wikszoci gosw (np. w III Republice Francuskiej). W
ten sposb rozstrzyga si te konflikty midzy poszczeglnymi
ministrami. Kady minister kieruje samodzielnie -okrelon dziedzin
administracji pastwowej i jest wyposaony we wasne kompetencje. Jest
on naczelnym organem administracji pastwowej i jego pozycja jest
rwna pozycji innych ministrw. Premier przewodniczy tylko
posiedzeniom rzdu i koordynuje dziaalno poszczeglnych ministrw.
Jest on primus inter pares.

Gowa pastwa ma w tym systemie pozycj i kompetencje z

reguy analogiczne jak w systemie gabinetowym.
d) system prezydencjalny
W systemie tym gowa pastwa wyposaona jest w szerokie
kompetencje i moe podejmowa wiele wanych decyzji bez
kontrasygnaty premiera lub czonkw rzdu (por. np. art. 19 konstytucji
francuskiej z 1958 r.). Dotyczy to zwaszcza polityki zagranicznej,
obronnoci pastwa oraz rozwizania parlamentu. Gowa pastwa
obsadza stanowiska w administracji pastwowej i w wojsku. Podpisuje
niektre rodzaje aktw prawnych (np. we Francji dekrety z moc ustawy i
tzw. dekrety rozpatrzone przez rad ministrw) i promulguje ustawy.
Moe rozwiza parlament w przypadkach okrelonych przez
konstytucj.

W systemie prezydencjalnym rzd odpowiada politycznie przed

parlamentem i gow pastwa. Cz aktw gowy pastwa wymaga
kontrasygnaty rzdowej. Biecymi pracami rzdu kieruje premier, ale
gowa pastwa przewodniczy radzie ministrw i aktywnie uczestniczy w
jej pracach. Premiera mianuje gowa pastwa. Ministrowie stoj na czele
okrelonych dziaw administracji pastwowej i s w znacznym stopniu
niezaleni od innych ministrw. Dziaaj w ramach linii politycznej
nakrelonej przez gow pastwa. S mianowani przez ni na wniosek
premiera. Parlament moe udzieli premierowi i rzdowi wotum nieufnoci i doprowadzi w ten sposb do jego ustpienia.
Niekiedy spotka mona tez, e system prezydencjalny jest
odrbnym modelem organizacyjnym wadzy wykonawczej. Jak
przekonuje przedstawiona ju jego charakterystyka, pogld ten nie jest

suszny, gdy system ten bez wtpienia mieci si w przedstawionym

przez nas schemacie egzekutywy dualistycznej.
3. Departamentalny
W systemie tym kady departament ma okrelony ustawowo
zakres spraw dotyczcy pewnej dziedziny administracji pastwowej.
Osoba stojca na czele departamentu (minister, dyrektor) kieruje
samodzielnie jego pracami i rozstrzyga sprawy wchodzce w zakres jego
waciwoci. Szefowie departamentw wybierani s przez parlament, ale
nie mog by przeze - ani pojedynczo, ani cznie - odwoani w czasie
kadencji. Tworz oni organ kolegialny (rad), ktry podejmuje
najwaniejsze'decyzje - w praktyce s to rozstrzygnicia w sprawach
przekraczajcych zakres kompetencji jednego departamentu. Projekty
takich decyzji przygotowuj szefowie odpowiednich departamentw i oni
te je nastpnie wykonuj. Czonkowie kolegium s rwnouprawnieni.
Parlament wybiera z ich grona przewodniczcego, ktry peni funkcje
reprezentacyjne i przewodniczy obradom kolegium. Jest on rwnoczenie
szefem jednego z departamentw. W stosunku do tego stanowiska
obowizuje zakaz reelekcji. Kadencja przewodniczcego jest krtsza ni
kadencja szefw departamentw, co umoliwia dokonywanie rotacji na
stanowisku przewodniczcego. Formalnie kolegium stoi ponad
departamentami i jest najwyszym organem wykonawczym (np. art. 95
konstytucji szwajcarskiej z 1874 r.). Faktycznie jednak zasada ta, jak i
zasada kolegialnoci wadzy wykonawczej, jest modyfikowana przez
istnienie departamentw.
Podobny do systemu departamentalnegojest system dyrektorialny.
Wprowadzaa go np. konstytucja francuska z 1795 r. i by on
naladowany potem w wielu innych pastwach. Zasadnicza rnica
midzy nim a systemem departamentalnym polega na tym, e dyrektoriat
dziaa jako organ kolegialny (np. decyzje dyrektoriatu francuskiego byy
wane, gdy opowiedziao si za nimi przynajmniej 3 z 5 jego czonkw) i
jego czonkowie nie mieli staego zakresu kompetencji. Ponadto dyrektoriat mia charakter wybitnie polityczny; do wypeniania funkcji
administracyjnych natomiast powoywani byli ministrowie jemu
podporzdkowywani.
W praktyce ustrojowej scharakteryzowane wczeniej modele w
poszczeglnych pastwach czsto nie wystpuj w czystej" postaci.
Wraz z dajc si zaobserwowa tendencj wzrostu zada
egzekutywy, zwizan z rozszerzaniem si funkcji nowoczesnego
pastwa, mona spostrzec dziaania majce na celu przyznanie wadzy
wykonawczej coraz to nowych kompetencji i to zarwno prawne (w tym
zwaszcza wyprowadzanie nowych kompetencji z tzw. zwizku
przyczynowego lub z natury rzeczy"), jak i faktyczne, a take
pogbianie si dyferencjacji form dziaania egzekutywy. Oprcz form
wadczych, tj. wydawania rnego rodzaju aktw prawnych, stosowania
przymusu bezporedniego, coraz czciej spotykamy formy niewadcze,
tj. umowy cywilnoprawne, apele, dziaalno informacyjno-szkoleniow,
rozwijanie systemw subwencji itp. Ponadto organy administracji
pastwowej korzystaj z moliwoci przekazywania swoich zada
organizacjom spoecznym lub organizacjom ponadnarodowym.
Ze wzrostem uprawnie egzekutywy zwizane s wspczenie
trendy demokratyzacji administracji pastwowej. Przejawia si to przede

wszystkim w rozwoju rnych aspektw samorzdnoci. Oznacza to

powstawanie demokratycznych form organizacyjnych, umoliwiajcych
rozstrzyganie pewnych spraw z zakresu administracji publicznej
bezporednio przez tych, ktrych one dotycz. Ksztat ustrojowy i'zakres
kompetencji organw samorzdowych okrela z reguy ustawodawca.
Przejawem demokratyzacji administracji pastwowej jest te
wspudzia spoeczestwa w podejmowaniu decyzji przez organy
pastwa. Moe mie on posta:
1) obowizku wysuchania przez organ administracji pastwowej, przed
podjciem decyzji, opinii zainteresowanej osoby lub organizacji
spoecznej, politycznej itd.;
2) udziau obywateli w ciaach opiniodawczo-doradczych organw
administracji pastwowej;
3) wspdecydowanie przez spoeczestwo w sprawach z zakresu administracji (plebiscyt, referendum) lub przez przedstawicieli w gremiach
nadzorczych niektrych organw administracji publicznej (np. senat
uniwersytetu).
Nie jest natomiast powszechnie stosowany jako element
demokratyzacji systemu administracyjnego wybr piastunw
poszczeglnych organw (wyjtkiem jest tu Szwajcaria). Zapewniaoby
to wprawdzie wiksz kontrol spoeczestwa nad prac administracji, ale
z drugiej strony wady takiego rozwizania s ewidentne. Polegaj one
przede wszystkim na niemonoci dokadnego sprawdzenia kwalifikacji
fachowych i dowiadczenia kandydatw. Wybory wprowadziyby take
daleko idce upolitycznienie organw administracji pastwowej,
zwaszcza przez udzia partii politycznych w procesie wyaniania
kandydatw. Naley przy tym doda, e kontrol spoeczestwa pad
organami administracyjnymi zapewnia jawno ich dziaania oraz'rne
formy informowania spoeczestwa o zamiarach tych organw (np. w
zakresie planowania przestrzennego).
d) Wadza sdownicza
W doktrynie prawa konstytucyjnego pojcie wadzy sdowniczej
jest rnie rozumiane, a ponadto wielu autorw stara si ustali jego
znaczenie przez jego zwizek z pojciem wymiaru sprawiedliwoci. Ten
termin nie jest jednak take jednolicie pojmowany i jego sens zaley od
przyjtego punktu widzenia, hierarchii wartoci itp. Komplikuje to
dodatkowo okrelenie obu poj i relacji midzy nimi.
Wikszo definicji wadzy sdowniczej i wymiaru
sprawiedliwoci zawiera wsplne jdro. Jest nim uznanie, e w obu
przypadkach chodzi o szczeglny rodzaj postpowania, ktrego
rezultatem jest wice rozstrzygnicie sporu prawnego, dokonane przez
niezaleny organ pastwowy na podstawie obowizujcego prawa, po
dokadnym rozwaeniu wszystkich okolicznoci sprawy. W ujciu tym
oba terminy s do siebie bardzo zblione (czsto zreszt bywaj ze sob
utosamiane). Nic w tym dziwnego, gdy pojcia uywane w
poszczeglnych tekstach konstytucyjnych, takie jak: sdownictwo",
wymiar sprawiedliwoci", wadza sdownicza" (sdowa"), maj
znaczenie jedynie funkcjonalne, w sensie wyrnienia dziaalnoci
charakteryzujcej si pewnymi cechami szczeglnymi, zwykle przez
przeciwstawienie ich ustawodawstwu i egzekutywie.

Pozycja sdw (wymiaru sprawiedliwoci) w systemie organw

pastwowych zaley od oglnej koncepcji ustrojowo-politycznej, na
jakiej oparte jest funkcjonowanie pastwa. Przy przyjciu zasady
podziau wadz, wadza sdownicza" jest niczym innym jak wymiarem
sprawiedliwoci sprawowanym przez niezalene i niezawise sdy". Ta
zasada sdowego wymiaru sprawiedliwoci uwaana jest w wikszoci
systemw prawnych za zasad podstawow oznaczajc, e wymiar
sprawiedliwoci ma nalee wycznie do kompetencji sdw. W wielu
konstytucjach jednak, mimo przyjmowania tej zasady, zastrzega si
moliwo jej ustawowego ograniczenia, najczciej przy rwnoczesnym
tworzeniu systemu gwarancji sdowej kontroli nad rozstrzygniciami
organw nie bdcych sdami.
W wikszoci krajw postanowienia konstytucyjne okrelaj
wprost w czyim imieniu wykonywana jest wadza sdownicza.
Najczstszym przypadkiem jest realizowanie dziaalnoci sdw w
imieniu pastwa (tak np. wszystkie polskie konstytucje), chocia
spotykane s take inne rozwizania, np. wymierzanie sprawiedliwoci w
imieniu narodu lub ludu (konstytucja Woch z 1947 r.), albo w imieniu
krla (np. konstytucja Holandii z 1815 r. czy Hiszpanii z 1978 r.).

Do zada sdw naley rozstrzyganie sytuacji konfliktowych z

zakresu prawa cywilnego, karnego i administracyjnego, a w wielu
pastwach take kontrola zgodnoci dziaa innych organw
pastwowych z prawem i konstytucj, przejawiajca si np. w instytucji
kontroli konstytucyjnoci prawa czy odpowiedzialnoci konstytucyjnej
piastunw niektrych organw pastwowych. W celu wypeniania tych
zada, oprcz sdw powszechnych orzekajcych w sporach cywilnych i
karnych, mog by powoane sdy szczeglne, rozpoznajce okrelony
rodzaj spraw, np. sdy wojskowe, sdy pracy, sdy konstytucyjne, przy
czym z konstytucji musi wynika (takie jest zdanie doktryny), czy organy
te dziaaj w ramach struktury sdownictwa powszechnego czy te poza
t struktur, a take czy powoywanie takich sdw jest w ogle
dopuszczalne.
Inn niezwykle istotn grup postanowie konstytucyjnych,
odnoszcych si do pozycji sdownictwa w systemie organw pastwa,
s przepisy stanowice o odrbnoci organizacyjnej sdownictwa i sdw
od innych organw pastwowych (zasada niezalenoci sdw) oraz
dotyczce niezawisoci sdziowskiej i podstawowych jej gwarancji. Z
postanowie pierwszej grupy na czoo wysuwa si oglna zasada, e
ustrj, waciwo i postpowanie sdw okrelaj ustawy. Ze
sformuowania tego wynika nie tylko odesanie do ustawodawstwa
zwykego, ale przede wszystkim zakaz regulowania tych zagadnie
innymi aktami normatywnymi, a take zwizanie sdw ustawami.
Zwizanie sdziego ustaw oznacza mono badania przez sd wanoci
aktu ustawodawczego tylko w przypadku, gdy konstytucja w takie
uprawnienie wyranie go wyposaa (to zastrzeenie nie dotyczy systemu
anglosaskiego), a take nakaz badania zgodnoci z ustaw aktw
niszego rzdu, badania okazjonalnego, tj. tylko przy rozpatrywaniu
konkretnej sprawy i ze skutkiem tylko dla tej sprawy. Inn zasad z tej
grupy jest zakaz zmieniania i uchylania orzecze sdowych przez organy
innych wadz. Wyjtkiem od tej reguy zasadniczo jest tylko prawo aski
(przysugujce zazwyczaj gowie pastwa) oraz amnestia (bdca
najczciej w gestii parlamentu).
Konstytucje wielu pastw, a take przedstawiciele doktryny,
zwracaj szczegln uwag na problem niezawisoci sdziowskiej. Ma
ona bowiem charakter pierwotny w tym sensie, e stanowi racj
niezalenego bytu organw sdowych. Przejawia si ona na paszczynie
stosunku danego sdziego do wszystkich pozostaych osb, bez wzgldu
na to, czy reprezentuj jaki organ pastwowy, organizacj spoeczn lub
inn, czy te dziaaj dla ochrony wasnego interesu lub innych osb.
Przez niezawiso sdziego rozumie si zatem niedopuszczalno
jakiejkolwiek ingerencji z zewntrz lub wywierania nacisku na sdziego
w kierunku takiego czy innego rozstrzygnicia sprawy. Tak pojmowan
niezawiso sdziowsk wie si z istnieniem wielu jej gwarancji. Do
ustrojowych gwarancji zasady niezawisoci sdziowskiej zaliczy trzeba,
poza poruszonymi ju gwarancjami organizacyjnymi (oddzielenie
organizacyjne sdw od organw innych wadz i ustawowe okrelenie
zasigu jurysdykcji poszczeglnych sdw) i funkcjonalnymi (zakaz
ingerencji w orzecznictwo sdw ze strony organw innych wadz),
gwarancje nastpujce:
1) niepoczalno stanowiska sdziego z innymi zajciami;
2) nieusuwalno sdziego, poza wyjtkami wyranie przewidzianymi w
ustawie i w trybie t ustaw okrelonym;

3) immunitet sdziowski (o podobnym charakterze jak omwiony

immunitet parlamentarny) i wica si z tym instytucja
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej przed sdami dyscyplinarnymi;
4) materialna niezaleno sdziw;
5) gwarancje tzw. procesowe (jawno postpowania sdowego,
instytucja wyczenia sdziego od udziau w konkretnej sprawie, tajno
narady sdziowskiej, kolegialno orzekania).
Niektrzy autorzy uwaaj za jedn z gwarancji rwnie
odpowiednie uksztatowanie trybu powoywania sdziego. Bezsprzecznie
tak gwarancj jest prawo ubiegania si o stanowisko sdziego kadego,
kto spenia ustawowo okrelone warunki. Nie wnikajc tu w ocen
zalenoci procedura powoywania a niezawiso" trzeba stwierdzi, e
stosunkowo rzadko wystpuje powoywanie sdziw przez wybory (np.
w Szwajcarii). Uwaa si w doktrynie, i wzmacnia to wprawdzie ich
wizi z suwerenem, ale moe te stanowi zagroenie dla ich
niezalenoci i obiektywizmu, gdy kandydaci na stanowiska
sdziowskie (zwaszcza podczas reelekcji) staraliby si przypodoba
wyborcom. Ponadto nie istnieje wwczas moliwo sprawdzenia wiedzy
fachowej kandydata. Najczciej sdziw mianuje organ wadzy
wykonawczej. Tam, gdzie ma ona charakter egzekutywy dualistycznej,
organem powoujcym jest z reguy gowa pastwa. W niektrych
krajach czyni to na wniosek specjalnej komisji, skadajcej si z sdziw
i czonkw parlamentu (np. we Woszech czy we Francji).
Wikszo wspczesnych konstytucji formuuje, oprcz
przedstawionych zasad, take inne zasady dziaalnoci sdownictwa. Do
najczciej wystpujcych nale: zakaz tworzenia sdw specjalnych
(nadzwyczajnych, trybunaw rewolucyjnych" itp.) i stanowych, zakaz
tzw. procesw inkwizycyjnych (w ktrych funkcje sdziego i
oskaryciela sprawuje ta sama osoba), a przede wszystkim zasada
podlegoci sdom". Zasada ta oznacza prawo kadego obywatela do
ochrony sdowej, w tym take prawo do ochrony przed dziaaniami
organw wadzy wykonawczej (co implikuje prawo sdu do badania
legalnoci aktw administracyjnych) oraz dostpno do wymiaru
sprawiedliwoci, a z drugiej strony oznacza ona prawo jednakowego sdu
dla wszystkich obywateli, czego konsekwencj jest wyjtkowo sdw
szczeglnych i moliwo ich tworzenia tylko, gdy konstytucja j
dopuszcza i w drodze ustawowej, a take rwno wszystkich obywateli
wobec sdu.
Rola sdownictwa, jako odrbnego rodzaju wadzy pastwowej,
wiksza jest w anglosaskich systemach prawnych, dla ktrych
charakterystyczne jest znaczenie precedensu (case-law) i prawa
zwyczajowego (common law). Mniejsz rol

odgrywa ono w tzw. kontynentalnych systemach prawnych, w powanym

stopniu skodyfikowanych. Jednak i tutaj, przez konkretn kontrol norm,
badanie konstytucyjnoci ustaw czy dziaalno wykadnicz, rozwino
si w wielu pastwach swoiste prawo sdziowskie", tj. takie, ktrego
faktycznymi twrcami s sdziowie. Niektrzy znani konstytucjonalici
(np. Hans Klecatsky, Rene Marcic) z pewn przesad mwi w tym
kontekcie o przemienianiu si pastwa prawnego w pastwo
sdziowskie; pastwa, w ktrym rzdz prawa - w pastwo, w ktrym
rzdz sdziowie.
Zjawisku temu, a take nadmiernej emancypacji sdownictwa, ma
przeciwdziaa udzia przedstawicieli spoeczestwa w rozpoznawaniu
spraw przez sdy powszechne. Dziki temu w dziaalnoci sdw mog
zosta uwzgldnione pogldy spoeczne na stosowanie prawa i spoeczna
hierarchia wartoci. w czynnik spoeczny" tworz przysigli albo
awnicy. Pierwsi w nielicznych pastwach orzekaj w sprawach karnych i
czciowo cywilnych (np. USA), czciej jednak tylko w sprawach
karnych (np. pastwa europejskie, w ktrych istnieje instytucja
przysigych). Z reguy wypowiadaj si oni tylko na temat winy (np. w
Austrii), ale w niektrych krajach orzekaj take o karze. awnicy
natomiast uczestnicz w rozstrzyganiu spraw cywilnych i karnych na
rwni z sdziami zawodowymi. Orzekaj oni zarwno o winie, jak i o
karze.
W wielu pastwach udzia przedstawicieli spoeczestwa ograniczony
jest tylko do postpowania przed sdami pierwszej instancji.
e) Systemy rzdw
Rne s praktyczne rozwizania dotyczce realizacji podziau
wadzy i uoenia wzajemnych stosunkw midzy wadzami, co okrela
si mianem systemu rzdw. Ze wzgldu na to, e pozycja i kompetencje
wadzy sdowej s w swej istocie podobne we wszystkich pastwach,
stojcych na gruncie trjpodziau wadz, uwaga badaczy skupia si na
relacjach midzy wadz prawodawcz a wadz wykonawcz.
Najczciej wyrnia si tutaj nastpujce rozwizania:
l. System prezydencki
Jest on charakterystyczny dla stosunkw pomidzy parlamentem a
monokratyczn egzekutyw. Stworzony zosta w konstytucji USA z 1787
r. i przejty pniej w wielu innych pastwach, zwaszcza w
latynoamerykaskich. Prezydent jest w tym sensie rwnorzdnym
partnerem parlamentu i podobnie jak parlament jest powoywany w
wyborach powszechnych. W USA s to wprawdzie formalnie nadal wybory dwustopniowe, ale w praktyce gosowanie powszechne decyduje o
wyborze.
Prezydent nie odpowiada politycznie przed parlamentem i nie
moe by przeze odwoany. Nie musi mie take poparcia wikszoci
deputowanych, ale w swojej dziaalnoci zwizany jest ustawami
uchwalonymi przez parlament.

W stosunkach midzy legislatyw a egzekutyw obie strony

wyposaone s w rodki zapewniajce ich wzajemn kontrol i
rwnowag (system checks and balances"). Prezydent ma prawo weta
wobec ustaw i prawo wydawania rozporzdze. Parlament uchwala
budet, moe powoywa komisje ledcze, uczestniczy w nominacjach
wyszych urzdnikw pastwowych i okrelaniu linii polityki
zagranicznej pastwa. Ani prezydent, ani sekretarze stanu nie mog
czy swego stanowiska z mandatem przedstawicielskim.
Prezydent oraz mianowani przez niego ministrowie odpowiadaj
przed parlamentem konstytucyjnie (tzw. impeachment). Oznacza to
odpowiedzialno karn za naruszenie konstytucji, zdrad stanu itp. Jej
skutkiem nie jest, jak w przypadku odpowiedzialnoci politycznej,
ustpienie z zajmowanego stanowiska, ale kara prawem przewidziana.
Moe by ona poczona ze zoeniem danej osoby z urzdu.
2. System parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy)
Wystpuje on zwykle w stosunkach midzy parlamentem a
egzekutyw dualistyczn. Powsta w pocztkach XVIII w. w Anglii,
gdzie przyj si zwyczaj, e krl tworzy rzd z czonkw frakcji, majcej
wikszo w parlamencie. Pocztkowo krl sta nadal na czele rzdu, ale
pniej powierza kierowanie jego pracami tzw. pierwszemu ministrowi.
Nie bez znaczenia by tu te fakt, i panujcy w tym okresie
monarchowie z dynastii hanowerskiej nie znali jzyka angielskiego ani
specyfiki kraju, w ktrym przyszo im panowa i dlatego te chtnie
korzystali z pomocy premiera. W pierwszym okresie rzd nie by zaleny
od parlamentu, lecz z czasem wyksztacia si zasada, w myl ktrej rzd,
ktry straci zaufanie parlamentu, powinien ustpi (po raz pierwszy rzd
poda si do dymisji z tego powodu w 1784 r.). Ponosi on wic solidarn
odpowiedzialno za swoj dziaalno oraz za kontrasygnowane przez
jego czonkw akty gowy pastwa. W niektrych wariantach systemu
parlamentarnego odpowiedzialno ponosi nie tylko rzd solidarnie, ale
take indywidualnie poszczeglni ministrowie.
Gdy parlament jest dwuizbowy, rzd moe odpowiada albo
przed obiema izbami i kada moe go zmusi do rezygnacji przez wotum
nieufnoci (rozwizanie takie przewiduje np. art. 94 konstytucji woskiej
z 1947 r.), albo te odpowiada tylko przed jedn izb. Dzieje si tak z
reguy w pastwach federalnych, gdzie rzd ponosi odpowiedzialno
polityczn tylko przed izb reprezentujc cay zbiorowy podmiot
suwerennoci, a nie przed izb reprezentujc czci skadowe pastwa
zwizkowego. Rozwizanie takie przyjto np. w RFN (art. 67 Konstytucji
z 1949 r.). Rwnie w niektrych pastwach unitarnych rzd odpowiada
tylko przed tzw. nisz izb parlamentu.
Oprcz odpowiedzialnoci politycznej czonkowie rzdu ponosz
te odpowiedzialno konstytucyjn. Z reguy dotyczy to rwnie gowy
pastwa. Nie ponosi ona jednak odpowiedzialnoci politycznej i nie moe
by odwoana przez parlament, mimo e w niektrych krajach jest przez
niego wybierana.

W systemie parlamentarnym okrelenie relacji midzy wadz

prawodawcz nie jest atwe. W literaturze przedmiotu mona spotka
bardzo rne pogldy na ten temat. Jedna grupa autorw, uwzgldniajc
konieczno posiadania przez rzd zaufania parlamentu i rozwinity
system rodkw parlamentarnej kontroli nad rzdem oraz poszczeglnymi
ministrami, formuuje opini o nadrzdnoci wadzy w tym systemie.
Druga grupa, zajmujc przeciwne stanowisko, wskazuje na fakt, e gowa
pastwa, z reguy wspdziaajc z rzdem, moe rozwiza parlament.
Ponadto rzd, wyoniony przez wikszo parlamentarn,
podporzdkowuje sobie de facto parlament, opierajc si na zasadzie
dyscypliny partyjnej deputowanych. Argumenty te maj przemawia za
uznaniem nadrzdnej pozycji rzdu w systemie parlamentarnym. Istnieje
jeszcze trzecia grupa autorw, wg ktrych w omawianym systemie rzd i
parlament znajduj si w stanie rwnowagi. W przypadku jej zachwiania
rozjemc powinien sta si suweren, np. przez wybory.
Wielokrotnie podkrelalimy znaczenie zaufania parlamentu do
rzdu w systemie parlamentarnym. Stymuluje to powstawanie rzdw
cieszcych si poparciem wikszoci deputowanych. Nie zawsze jednak
tak si dzieje. Niekiedy utworzenie takiego rzdu okazuje si w praktyce
niemoliwe, gdy nie udaje si zbudowa koalicji, dysponujcej
odpowiedni wikszoci mandatw. Wwczas sformowanie rzdu
powierza si mniejszoci (lub rozpisuje nowe wybory). Takie rzdy
mniejszociowe dziaaj, korzystajc z neutralnoci deputowanych z
niektrych ugrupowa. Wystpuj one czsto w krajach skandynawskich
i we Woszech.
Oprcz nich istnieje take inny rodzaj rzdw nie majcych
oparcia w wikszoci parlamentarnej. S to tzw. rzdy technokratyczne,
powoywane najczciej na okrelony czas do wypenienia pewnych
zada.
Kolejnym rodzajem rzdw s tzw. rzdy jednoci, w skad
ktrych wchodz przedstawiciele wszystkich, albo przynajmniej
najwaniejszych, partii reprezentowanych w parlamencie. Rzdy takie
tworzy si zazwyczaj w szczeglnych sytuacjach, np. zagroenia
zewntrznego, niepokojw wewntrznych itp.
3. System komitetowy (zwany te systemem konwencji lub systemem
rzdw zgromadzenia")
Rzd jest traktowany w tym systemie jako organ wykonawczy
parlamentu. Nie ma tu instytucji wotum nieufnoci. W razie konfliktu
midzy rzdem i parlamentem nie istnieje moliwo rozwizania
parlamentu, a rwnoczenie ani rzd, ani poszczeglni ministrowie nie
mog zosta odwoani. Staraj si oni znale takie rozwizania, ktre
bd odpowiaday pogldom wikszoci deputowanych. Naley jednak
doda, e w niektrych pastwach, gdzie przyjto ten system,
dopuszczano moliwo odwoania rzdu przez parlament. Rozwizanie
takie przewidywaa np. konstytucja austriacka z 1920 r. w swoim
pierwotnym brzmieniu.
System komitetowy ze wzgldu na nadrzdn pozycj parlamentu
i jedynie nieliczne moliwoci oddziaywania rzdu na parlament (np.
przez prawo, inicjatywy ustawodawczej czy dania zwoania
nadzwyczajnej sesji parlamentu) wymaga istnienia rodkw

powcigajcych wadz prawodawcz. Nale do nich np. elementy

demokracji bezporedniej.
Omawiany system wystpuje np. w Szwajcarii. Nie jest on
zwizany z jakim jednym, okrelonym modelem egzekutywy.

4. Zasada jednoci wadzy pastwowej

Historycznie rzecz biorc, system organw pastwowych w wielu
krajach opiera si na zasadzie jednoci wadzy pastwowej. Moe ona
bowiem lee u podstaw ustroju politycznego zarwno tych pastw, w
ktrych penia wadzy skupiona jest w rku jednostki, np. monarchy,
wodza itp.. Jak i pastw, w ktrych wadz dysponuje grupa osb, take i
tam, gdzie podmiotem wadzy, pastwowej jest nard (lud, lud
pracujcy).
Zgodnie z koncepcj jednoci wadzy pastwowej organy pastwa
zorganizowane s w ten sposb, by ich dziaalno odpowiadaa woli i
interesom suwerena i podlegaj cigej jego kontroli. Nie sposb omwi
zaoenia doktrynalne i rozwizania ustrojowe rnych systemw
organw pastwowych, ktre funkcjonoway (bd funkcjonuj) na
podstawie zasady jednoci wadzy pastwowej, a to ze wzgldu na fakt,
e pojawiay si one w rnych epokach historycznych i w rnych
formach pastwa, co wydatnie utrudnia dokonywanie porwna i
uoglnie. Zagadnienie to moe stanowi odrbny przedmiot bada.
Uznanie zasady jednoci wadzy pastwowej, nie wyklucza rozdziau
kompetencji pomidzy rne organy pastwowe. Moliwe jest czenie
tych organw w pewne grupy, oparte na kryterium charakteru zada im
powierzonych. Przykadem mog by kraje tzw. realnego socjalizmu, w
ktrych wyrnia si pi grup organw pastwowych: organy wadzy
pastwowej, organy administracji pastwowej, organy wymiaru
sprawiedliwoci, organy prokuratury, organy kontroli. Konstytucje tych
krajw, przyjmujc zasad suwerennoci ludu pracujcego, podkrelaj
jedno jego wadzy politycznej i ekonomicznej. W zwizku z tym, e
organy wadzy pastwowej s organami przedstawicielskimi, wybranymi
przez suwerena, przyznano im szczegln pozycj. Parlamenty, stojce na
czele hierarchicznie zbudowanej struktury zgromadze
przedstawicielskich, uznano za organy nadrzdne w caym systemie
organw pastwowych i podporzdkowano im inne rodzaje organw
pastwa. Terenowe zgromadzenia przedstawicielskie maj natomiast
pozycj zwierzchni wobec organw administracji pastwowej odpowiedniego szczebla. Te ostatnie s organami wykonawczymi i
zarzdzajcymi organw wadzy pastwowej. Niezalene od innych
organw pastwa s z reguy organy wymiaru sprawiedliwoci. Ich
podporzdkowanie najwyszemu zgromadzeniu przedstawicielskiemu
przejawia si przede wszystkim w podlegoci ustawom. Tylko
parlamentom podporzdkowane s take organy prokuratury, do ktrych
zada naley przestrzeganie prawa przez obywateli i organy pastwowe.
W niektrych krajach istnie mog odrbne organy kontroli, podlegajce
tylko parlamentowi (np. Najwysza Izba Kontroli w Polsce w latach
1957-1976 i po roku 1980).

X. Formy pastwa

l. Pojcie formy pastwa

Zagadnienie form pastwa i ich klasyfikacji stanowi przedmiot bada
teorii pastwa. Jednak ze wzgldu na fakt, e forma pastwa okrelana
jest przez jego konstytucj, temat ten cieszy si take zainteresowaniem
doktryny prawa konstytucyjnego.
Pojciu formy pastwa bywa nadawana w teorii pastwa oraz w
doktrynie prawa konstytucyjnego rna tre. Szersze omwienie tego
problemu nie wydaje si konieczne. Ograniczymy si tylko do
stwierdzenia, i pod pojciem tym rozumiemy konstytucyjnie okrelony
sposb organizacji ycia politycznego i spoecznego.

2. Klasyfikacje form pastwa

Nawizujc do Arystotelesa, tj. biorc pod uwag liczebno
podmiotu wadzy pastwowej, mona wyrni nastpujce formy
pastwa:
1) pastwo monokratyczne, w ktrym wadza naley do jednostki (np.
monarchy, wodza);
2) pastwo arystokratyczne (tzw. oligarchia), gdzie wadz sprawuje
grupa osb uwaajca, i najlepiej potrafi rozpozna dobro ogu i
zapewni je w trakcie swoich rzdw; grup t moe by np. jeden stan
spoeczny;
3) pastwo demokratyczne (tzw. politea), w ktrym wadz sprawuje og
obywateli.
Ze wzgldu na najwyszego reprezentanta pastwa i sposb, w
jaki zostaje on powoany na swj urzd, mona za Niccolo Machiavellim
wyrni:
1) monarchi -jest to forma pastwa, w ktrej najwyszy w pastwie
organ piastuje swoje funkcje dziedzicznie,
2) republik - form pastwa, w ktrej najwysze organy powoywane s
w drodze wyboru.
Uwzgldniajc organizacj wewntrzn pastwa, jego struktur
terytorialn, wyrnia si nastpujce formy pastwa:

1) pastwa unitarne - maj jeden system prawny i jednolit organizacj

wewntrzn; ich podzia terytorialny ma charakter jedynie
administracyjno-polityczny;
2) pastwa federalne - s to takie pastwa, ktre dziel si na czci
skadowe, zachowujce duy stopie samodzielnoci i niezalenoci; w
kadej z czci skadowych istnieje odrbny system prawny, a ponadto w
caej federacji wystpuje wsplny system prawny; pastwa federalne
mog mie struktur scentralizowan, polegajc na tym, e przy
przeprowadzaniu podziau zada i kompetencji midzy zwizek jako
cao i kraje zwizkowe, wiksze znaczenie przypisuje si zwizkowi,
albo te struktur zdecentralizowan, w przypadku ktrej akcentuje si i
rozszerza sfer kompetencji krajw zwizkowych (landw, stanw,
prowincji).
Podane klasyfikacje form pastwa mona okreli mianem
klasycznych. Nie oddaj one w peni stosunkw wewntrznych w danym
pastwie. Wspczenie w doktrynie, a take w prawie stanowionym,
coraz wiksz uwag zwraca si na czynniki o rnorodnym charakterze
i na relacje zachodzce midzy nimi. Chodzi tu zwaszcza o czynniki
natury spoecznej (tzw. spoeczny mechanizm wadzy), polityczne,
socjalne, gospodarcze itp. Kompleksowe podejcie umoliwia
wyrnienie nastpujcych form pastwa:
l. Dyktatura
Rzadko pojciu temu nadaje si pierwotn tre, zwizan z
ustrojem staroytnej republiki rzymskiej, w ktrej w wypadku
nadzwyczajnego zagroenia Senat udziela jednostce specjalnych,
szerokich penomocnictw na czas okrelony. W obecnie wystpujcych
ustrojach pastwowych tego rodzaju instytucja jest wyjtkiem.
Przykadem moe by Szwajcaria, gdzie Zgromadzenie Federalne (obie
izby parlamentu), zgodnie z konstytucj z 1874 r. (art. 85 pkt 4), wybiera
wyposaonego w szerokie kompetencje Generaa Armii Konfederacji,
jeli istnieje zagroenie neutralnoci lub niepodlegoci pastwa.
Wspczenie dyktatura oznacza form pastwa, w ktrym
podmiot sprawujcy wadz nie jest ograniczony przez prawo. Do odmian
tej formy pastwa zalicza si:
a) dyktatur plebiscytarn (tzw. bonapartyzm, a wg niektrych autorw
take tzw. dyktatura proletariatu), ktr cechuje to, e penomocnictwo
do wykonywania wadzy dyktatorskiej ma swoje formalne rdo w
gosowaniu powszechnym i co jaki czas jest w ten sposb potwierdzane;
przykadem pastwa nalecego do tej formy jest cesarstwo Napoleona;
b) pastwo autorytarne - nazwa ta wie si ze sposobem uzasadnienia
pochodzenia wadzy, ktra wyprowadzana jest od nadrzdnego autorytetu
np. wodza, partii, monarchy; autorytet ten nie podlega kontroli ze strony
spoeczestwa i sprawuje wadz w sposb nieograniczony. Pastwo
autorytarne zadowala si kontrol nad yciem politycznym. Oprcz
najwyszego autorytetu istniej w nim rne organy pastwowe, ktre
wypeniaj powierzone sobie funkcje. Pozostaj

one jednak pod kontrol podmiotu uznanego za najwyszy autorytet i w

razie konfliktu musz mu si podporzdkowa. Prawa jednostki s w
pastwie autorytarnym zagwarantowane tak dalece, dopki nie koliduj z
celami pastwa lub z praktyk sprawowania wadzy politycznej. Adresaci
norm prawnych nie maj wpywu na ich tre. Do tej formy pastwa
mona zaliczy np. Francj w okresie Restauracji, Cesarstwo Niemieckie
(1871-1918);
c) pastwo totalitarne - pojcie to dotyczy caoksztatu stosunkw
spoecznych w danym pastwie. Nie ma tu odrnienia pastwa od
spoeczestwa, czy te jednostki od grupy spoecznej. Nie uwzgldnia si
praw jednostki, indywidualnej przedsibiorczoci gospodarczej,
pluralizmu spoecznego. Wszystkie spoeczne formy organizacyjne
znajduj si pod kontrol pastwa. Opiera si ono na ideologii pragncej
opanowa wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Dua jest w nim rola
aparatu policyjnego, gwarantujcego wcielanie w ycie polece wadzy
pastwowej i kontrol nad jednostk. Charakterystyczny dla tej formy
pastwa jest korporatywizm, tzn. tworzenie korporacji - zwizkw
opartych na rnych kryteriach (np. gospodarczych, zawodowych).
Przynaleno osb fizycznych do tych korporacji jest obowizkowa, co
sprzyja ma integracji jednostki z pastwem. Przykadem pastwa
totalitarnego jest III Rzesza niemiecka, Wochy faszystowskie.
2. Oligarchia
W tej formie pastwa wadza jest sprawowana przez grup spoeczn.
W socjologii wskazuje si w tym przypadku na elit, establishment,
nomenklatur, now klas panujc, technokratw. Charakterystyczny
jest tu brak pluralizmu gospodarczego i politycznego, ograniczanie praw
jednostki oraz denie grupy rzdzcej do zamykania si w sobie.
Przykadem tej formy pastwa jest Rzeczpospolita w okresie od XVI do
XVIII w.
3. Demokracja
W ramach tej formy pastwa wyrni mona:
a) demokracj pluralistyczn - cechuje j wystpowanie rozwinitych
gwarancji praw jednostki, zwaszcza praw politycznych, istnienie
wolnych wyborw, systemu wielopartyjnego, oparcie funkcjonowania
pastwa na zasadzie podziau wadzy, a take istnienie wolnej gospodarki
rynkowej. Do odmian tej formy mona z kolei zaliczy:
- pastwo liberalno-demokratyczne - wedug koncepcji liberalnych
pastwo ma ograniczy si do zapewnienia porzdku wewntrznego i
bezpieczestwa zewntrznego, stwarzajc tym samym warunki do
swobodnego rozwoju spoeczestwa (koncepcja pastwa stra
nocnego"); przykadem realizacji tej koncepcji jest Wielka Brytania w
XIX w.;
- pastwo prawne; pochodzenie tego pojcia jest wyranie niemieckie
(Rechtsstaat). Cho w innych jzykach trudno jest znale terminy
dokadnie mu

odpowiadajce - etat de droit czy stato di dritto zostay przeniesione do

Francji i Woch z doktryny niemieckiej, wystpujce w doktrynie
anglosaskiej rule of law i limited government, a take we francuskiej
regne de la loi lub limitation des gouvernants, maj nieco inne odcienie
znaczeniowe - sama instytucja, mimo zupenie odmiennych korzeni,
przyja si w krgu cywilizacji euroamerykaskiej.
Pastwo prawne" stanowi obecnie jeden z podstawowych
kanonw wspczesnego konstytucjonalizmu. W formuach politycznych
i ideologicznych, a take w zapisach konstytucyjnych, termin ten jest
uzupeniany dodatkowymi okreleniami, jak demokratyczne" czy
socjalne". Termin ten w teoriach naukowych i w ideologii, a take w
praktyce ustrojowej poszczeglnych pastw, przeszed dug ewolucj.
Dotyczy to zarwno jego kontynentalnej wersji, jak i angloamerykaskiej
koncepcji rzdw prawa o okrelonej treci.
Zanim okrelone zostan podstawowe elementy skadowe
pastwa prawnego", zwrci trzeba uwag na fakt wystpowania w
pimiennictwie dwch poj o niewtpliwie wsplnym rodowodzie:
pastwo prawne" i praworzdno". Oba wywodz si z tego samego
denia oparcia stosunkw midzy rzdzcymi a rzdzonymi na prawie.
Nie utosamiamy pojcia pastwo prawne" z pojciem pastwo
praworzdne", dalej jednak bdziemy posugiwa si tymi terminami
zamiennie (cho nie do koca), gwnie ze wzgldu na fakt, i
wspczesne rozumienie (intuicyjne) tych formu, zwaszcza ujtych tak
oglnie, bez adnych dodatkowych okrele wartociujcych, jest bardzo
podobne. Rnice i to zasadnicze pojawiaj si dopiero w momencie, gdy
piszcy na ten temat prbuj okreli zakres treciowy ktrego terminu.
Pastwo prawa" jako pojcie, w ktrym chodzi nie tylko o
stwierdzenie zwizku pomidzy wadz pastwow a wykorzystywanymi
przez ni reguami prawnymi, mogo si pojawi dopiero z powstaniem
wieckiej koncepcji pastwa i racjonalnego prawa, a w szczeglnoci
wraz z ukonstytuowaniem si nowoczesnego pastwa
przedstawicielskiego. Teoria pastwa prawnego moga zatem powsta,
gdy zaczy si w nauce rozwija koncepcje pastwa i prawa wolne od
przesanek natury religijno-teologicznej. Za jej prekursora naley uzna
Immanuela Kanta, cho pewne elementy znajdujemy w dzieach Bodina,
Hobbesa, Machiavellego czy Rousseau. Konstrukcja kaniowska staa si
podstaw odrzucenia koncepcji pastwa opartego tylko na przemocy,
prawo w pastwie prawnym ma charakter powszechny i abstrakcyjny w
tym sensie, e abstrahuje od wszelkich rnic spoecznych midzy
ludmi. Z innego za punktu widzenia:
prawo w koncepcji kaniowskiej jest form przymusu, lecz przymus ten
suy ochronie wolnoci. Pozwala to zarwno na odrnienie go od
wszelkich, wyprowadzanych z zasady susznoci, praw bez przymusu",
jak i od przymusu bez prawa", lokowanego materialnie w sferze
koniecznoci.
Kontynuacja tych myli przez przedstawicieli pozytywizmu
prawniczego i normatywizmu doprowadzia, poprzez odrzucenie
wszelkich ideologicznych uj pastwa i prawa (zdecydowanie
odgraniczajc prawo od postulatw o charakterze moralnym), do
rozumienia pastwa jako spoecznego porzdku przymusu, z istoty swojej
pokrywajcego si z porzdkiem prawnym. Jeeli zatem twierdzimy, e
moe istnie pastwo prawne", zakadamy rwnoczenie moliwo
zaistnienia pastwa nieprawnego, co w myl czystej teorii prawa jest

bezsensowne. Utosamienie za nieprawnego" z bezprawnym"

powoduje wyjcie poza logik nauki prawa, w dziedzin ideologii
(Kelsen). Inaczej mwic, dla normatywisty pastwo prawne" to
pastwo pastwowe".
Przyjcie takich zaoe byo oczywicie niemoliwe dla wszystkich,
ktrym bliska bya liberalna (negatywna) koncepcja pastwa - pastwo
jest zem, std im mniej wadzy pastwowej, tym lepiej. Dla
przedstawicieli tej doktryny najistotniejsze byo przeciwstawienie
spoeczestwa lub jednostki (wyposaonych w niezbywalne prawa o
charakterze przedpastwowym) pastwu. W tym znaczeniu pastwo
prawne" jest cile zwizane z prawem, rozumianym jako prawo wolnoci, ktrego istota zasadza si na domniemaniu, e wszelkie dziaania
jednostki s dozwolone, jeeli nie s wyranie zabronione przez normy
ustawowe (ju u Hobbesa moglimy si spotka z twierdzeniem, e co
nie jest zabronione, jest dozwolone i legalne). Skuteczno dziaania
takiego prawa wymaga istnienia wadzy pastwowej na zewntrz
spoeczestwa. Pastwo zatem ma chroni istniejc poza zakazami i
nakazami sfer wolnoci jednostki.
Stwierdzenie jednak, e funkcjonowanie pastwa, tj. organw
pastwowych lub innych podmiotw dziaajcych w imieniu pastwa
albo wsplnie z jego organami, jest zgodne z prawem, pozwala na
zajcie dwch odrbnych stanowisk dotyczcych owej zgodnoci. W
pierwszym postuluje si dodatni jej ocen bez stawiania adnych
dodatkowych warunkw (formalne rozumienie praworzdnoci), w
drugim dodatnia ocena uwarunkowana jest pozytywn ocen treci
prawa (materialne rozumienie praworzdnoci).
Oba stanowiska zawieraj oczywicie elementy wartociujce, przy
czym w pierwszym wypadku chodzi o wartoci zewntrzne" w
stosunku do prawa (pewno prawa, bezpieczestwo prawne,
przewidywalno decyzji pastwowych, normalizacja stosunkw
spoecznych, harmonizacja i koordynacja postpowania), a prawo jest
raczej rodkiem, za pomoc ktrego wartoci te s osigane, w drugim
za chodzi o wartoci, jakim powinna odpowiada tre prawa (J.
Nowacki).
Przedstawiciele doktryny, opowiadajcy si za formalnym
rozumieniem praworzdnoci, formuuj jednake wiele wymogw,
jakim prawo powinno odpowiada, by dane pastwo mona byo uzna
za prawne (formalnie). Do najczciej' powtarzanych nale: wymg
publikacji w naleyty sposb ustanawianych aktw prawnych, istnienie
okrelonej przez prawo hierarchii aktw normatywnych (wymg
podstawy prawnej kadego aktu normatywnego zakaz wydawania aktw
nieprzewidzianych przez odpowiednie normy prawne, nakaz zgodnoci
aktw niszego stopnia z wyszymi, a take istnienie rodkw
pozwalajcych na wyegzekwowanie tej zgodnoci), cise okrelenie
zakresu kompetencji organw pastwa (mono zakwestionowania ich
decyzji - sdowa kontrola administracji), zakaz dziaania prawa wstecz,
niezaleno sdw czy wreszcie wymogi odnoszce si do samej
redakcji przepisw prawnych.
W pastwie praworzdnym formalnie powinny zatem zosta
spenione cznie dwa kryteria oceny: prawo obowizujce w danym
pastwie powinno by zgodne z wskazanymi wczeniej wymogami, a
organy pastwa powinny dziaa na podstawie tego prawa i zgodnie z
nim.

Materialne rozumienie praworzdnoci obejmuje wymogi dotyczce

samej treci obowizujcych norm prawnych. Nie kady zatem porzdek
pyncy z przestrzegania regu jest dobry, lecz tylko ten, w ktrym tre
przestrzeganych regu jest dobra. Swoboda prawodawcy w kreowaniu
treci norm jest wic ograniczona przez katalog jakich wartoci, przy
czym wartoci te mog by konstruowane na podstawie kryteriw
aksjologii prawa obowizujcego bd te na podstawie kryteriw
pozaprawnych (moralnych, etycznych, prawnonaturalnych). W doktrynie
ustrojowej istnieje ogromna rozbieno co do treciowych postulatw,
jakim powinno odpowiada obowizujce prawo. Elementami
niewtpliwie wsplnymi dla wszystkich s: zasada rwnoci praw i
rwnoci wobec prawa, ochrony praw i wolnoci jednostki, a take
postulaty o charakterze demokratycznym (rzdy ludu").
Z pozytywistycznego punktu widzenia pastwo zawsze jest pastwem
prawnym - pastwo to krl Midas, ktremu wszystko, czego si tknie
zmienia si w prawo i z tego powodu kade pastwo jest pastwem
prawnym w tym sensie, e wszystkie akty pastwowe s aktami
prawnymi" (Hans Kelsen) - wynika z tego, e bezprawie pastwa jest z
zaoenia niemoliwe, a unikanie jakichkolwiek materialnych decyzji
wartociujcych moe prowadzi do uznawania nawet III Rzeszy za
pastwo prawne (cho oczywicie uzasadnieniem nie byy tam pogldy
kelsenowskie). Jeeli wic nie chce si ujmowa pastwa przedmiotowo,
redukowa pastwa prawnego tylko do kategorii prawopochodnych ani
te ucieka si do jakich wskazwek prawnonaturalnych (znajdujcych
si ponad prawem pozytywnym), nieodzowne jest stwierdzenie, e nie ma
pastwa prawnego, ktre nie jest pastwem demokratycznym.
Demokratyczne pastwo prawne to pastwo, w ktrym istniej i
funkcjonuj wzajemnie ze sob powizane:
- suwerenno narodu - podstawa demokratycznej legitymizacji
wadzy pastwowej i demokratycznego systemu tworzenia prawa oraz
instytucji okrelajcych odpowiedzialno organw pastwowych;
- wolno i rwno wobec prawa, tj. oparcie stosunkw midzy
pastwem a jednostk na konstytucyjnym systemie praw podstawowych,
nakierowanym przede wszystkim na zapewnienie rwnoci oraz wolnoci
osobistych i politycznych;
- konstytucja jako zasadniczy porzdek prawny i najwysza rang
norma prawna w pastwie;
- prawo jako podstawa i granica wszystkich dziaa pastwa, tj.
zwizanie ustawodawcy normami konstytucyjnymi, a wadzy
wykonawczej i sdowniczej - ustaw, wszystkich za organw normami
pozakrajowymi, ktre pastwo zobowizao si przestrzega; patrzc
natomiast od strony jednostki - pewno prawna, rozumiana jako
trwao prawa i przewidywalno pastwowych rozstrzygni
(ochrona zaufania obywatela do pastwa);
- podzia wadz jako przyporzdkowanie funkcji pastwowych i
wzajemna kontrola wadz;
- ochrona sdowa - zapewnienie penej i efektywnej ochrony
prawnej, przede wszystkim w odniesieniu do aktw publicznoprawnych
(take dziaa pastwa w drodze ustawy), przez system niezalenych i
niezawisych sdw, opierajcych sw procedur na ustawie;
odpowiedzialno organw pastwa (rwnie odszkodowawcza) za
bdne dziaania;

- zakaz podejmowania dziaa przez pastwo ponad potrzeb odpowiednio, konieczno i proporcjonalno aktw pastwowych;
- system instytucji samorzdowych jako forma udziau
spoeczestwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb zbiorowych o
znaczeniu lokalnym lub grupowym.
Z tego pobienego wyliczenia cech demokratycznego pastwa
prawnego wynika, i jest ono poczeniem formalnego i materialnego
rozumienia praworzdnoci.
Wszystkie wymienione elementy zostay przedstawione, w sposb
bardziej lub mniej skrtowy, we wczeniejszych partiach skryptu.
Pamita jednak trzeba, e przedstawiona definicja demokratycznego
pastwa prawnego jest z koniecznoci uproszczeniem. Blisze jego
okrelenie wymaga treciowej charakterystyki konkretnego pastwa, gdy
pojcie to skada si z tak wielu elementw, z ktrych dodatkowo pewne
mog pozostawa w konflikcie (np. demokratyczny sposb rozstrzygania
sporw w spoeczestwie przez dyskurs i dialog, a nie przez decyzje
autorytatywne, z drugiej za strony niezbdny, dla zapewnienia
racjonalnoci dziaania, zakres takich decyzji), e waciwe ich
odczytanie moliwe jest tylko na podstawie analizy konkretnego tekstu
konstytucyjnego oraz odnoszenia okrelonych wytycznych
konstytucyjnych do konkretnych stanw faktycznych.
b) demokracj centralistyczn - cechuje j poszukiwanie w drodze
demokratycznej jednolitej linii dziaalnoci pastwa i jego organw w
rnych dziedzinach ycia spoecznego, politycznego, gospodarczego,
kulturalnego. Nie ma tu miejsca na pluralizm po podjciu decyzji ani
moliwoci jej modyfikacji.

Aneks
Przykady zastosowania niektrych proporcjonalnych systemw
wyborczych
Zakadamy, e w danym okrgu wyborczym oddano ogem 193
000 wanych gosw, z czego lista A otrzymaa 95 000 gosw, lista B 68 000, a lista C - 30 000 gosw. Na okrg ten przypada 10 mandatw.
Rozpatrzmy kolejno wyniki przy zastosowaniu rnych
proporcjonalnych systemw wyborczych.
(l) system Hare'a (w wersji podstawowej)

W okrgu nie obsadzonych zostanie 10-(4+3+ l) = 2 mandaty

(2) system Niemeyera (w wersji pierwotnej)
I etap

do obsadzenia pozostaje 10 - (4 + 3 + l) = 2 mandaty

II etap, przy zastosowaniu zasady najwikszej
redniej:

Najwiksze kolejne rednie maj listy A i B i one otrzymaj po

jednym mandacie. Ostatecznie wic lista A uzyska 5 mandatw, lista B 4, a lista C - l.
II etap, z zastosowaniem zasady najwikszej reszty (system Hare'aNiemeyera):
lista A ma reszt 4,92 - 4 = 0,92
lista B ma reszt 3,52 - 3 = 0,52
lista C ma reszt l ,56 - l = 0,56
Najwiksze kolejne reszty maj zatem listy A i C i one te otrzymuj
po jednym mandacie. Ostatecznie wic lista A uzyska 5 mandatw, lista
B - 3, a lista C - 2 mandaty.
Najwiksze reszty mona te liczy innym sposobem, jednak w
efekcie otrzymuje si identyczne wyniki:
dla listy A - 95 000 - 4 x 19 300 = 17 800
dla listy B - 68 000 - 3 x 19 300 = 10 100
dla listy C - 30 000 - l x 19 300 = 10 700
(3) system Hagenbach-Bischoffa

Pozostaje nie obsadzony jeden mandat, gdy 10-(5+3+ 1)= l.

System ten, stosowany w Finlandii na podstawie ordynacji wyborczej z
1899 r., wyglda nastpujco (nie bierze si tu pod uwag, e zakadano
w nim moliwo tworzenia list koalicyjnych ani moliwoci zgaszania
przez wyborc nowych kandydatw, bezporednio na kartk do
gosowania):
(a) najwaniejsza bya kolejno kandydatw na licie:

(b) liczba gosw, jak otrzymaa dana lista, stanowia jej mas
wyborcz;

(c) iloraz wyborczy dla kadego kandydata otrzymywao si, dzielc

mas wyborcz listy przez miejsce porzdkowe danego kandydata, a
zatem:

10 kolejno najwikszych ilorazw zostao podkrelonych, by w

ten sposb zaznaczy przyznanie mandatu danej licie, a wic z listy A
mandaty otrzymuje 5 kandydatw, z listy B - 4, a z listy C tylko l.
(4) system d'Hondta
Kolejnych 10 najwyszych ilorazw zostanie podkrelonych. Oznacza
to przyznanie mandatu danej licie.

Dalszej potrzeby dzielenia nie ma, gdy wszystkie mandaty

zostay ju rozdysponowane. W rezultacie lista A uzyskuje 5 mandatw,
lista B - 4 mandaty, a lista C - l mandat. Zwrmy uwag, e podana w
poprzednim przykadzie fiska wersja systemu Hagenbach-Bischoffa
przynosi identyczne rezultaty.
(5) system St. Lague
Podobnie jak poprzednio, rwnie podkrelenie ilorazu oznacza
przyznanie mandatu danej licie.
(a) system w wersji podstawowej

Dalsze dzielenie nie jest potrzebne, gdy wszystkie mandaty

zostay ju rozdzielone. W rezultacie lista A uzyskuje 5 mandatw, lista
B - 3 mandaty, a lista C - 2 mandaty.
(b) zmodyfikowana posta systemu

W rezultacie lista A otrzyma 5 mandatw, lista B - 3, a lista C - 2

mandaty.

Wykaz literatury uzupeniajcej

Bogusaw Banaszak, Uwagi o zmianie konstytucji, Przegld Sejmowy
2/1995. Bogusaw Banaszak, Prawa jednostki i systemy ich ochrony,
Wrocaw 1995. Demokratyczne pastwo prawne (aksjologia, struktura,
funkcje). Studia i szkice, red.
H. Rot, Wrocaw 1992.
Jan Galster, Wacaw Szyszkowski, Zofia Wsik, Zbigniew Witkowski,
Prawo konstytucyjne, Toru 1995.
Leszek Garlicki, Sdownictwo konstytucyjne w Europie Zachodniej,
Warszawa 1987. Leszek Garlicki, Krzysztof Goyski, Polskie prawo
konstytucyjne. Wykady, Warszawa
1996.
Otfried Hffe, Etyka pastwa i prawa, Krakw 1992. Adam Jamrz,
Demokracja wspczesna, Biaystok 1995. Karol Jonca, Ewolucja
pojcia pastwa prawnego", PPiA VII, Wrocaw 1976. Zdzisaw
Kdzia, Buruazyjna koncepcja praw czowieka, Ossolineum 1980.
Zbigniew Kiehniski, Wspczesny parlamentaryzm buruazyjny.
Warszawa 1977. Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
red. L. Garlicki, Warszawa 1995. Kompendium wiedzy o spoeczestwie,
pastwie i prawie, red. M. Zmierczak i S. Wronkowska, Warszawa-Pozna 1993.
Wojciech Lamentowicz, Pastwo wspczesne. Warszawa 1993.
Leksykon politologii, red. A. Antoszewski i R. Herbut, Wrocaw 1996.
Zygmunt Niewiadomski, Samorzd terytorialny w Europie Zachodniej,
Warszawa 1990. Aleksander Patrzaek, Systemy weryfikacji wyborw
parlamentarnych w Europie Zachodniej, ZN UWr. Prawo 169, Wrocaw
1989. Micha Pietrzak, Model demokratycznego pastwa prawnego.
Studia Konstytucyjne 7,
Warszawa 1990.
Postpowanie ustawodawcze, red. E. Zwierzchowski, Warszawa 1993.
Postpowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, red. J.
Trzciski, Warszawa 1994.
Prawa czowieka. Model prawny, Ossolineum 1991. Prawo
konstytucyjne, red. W. Skrzydo, Lublin 1996. Prawo konstytucyjne, red.
P. Tuleja, Warszawa 1995. Prawo, rda prawa i gwarancje jego
zgodnoci z ustaw zasadnicz w projektach
konstytucji RP, red. K. Dziaocha i A. Preisner, Wrocaw 1995.
Przeobraenia we wspczesnym prawie konstytucyjnym, red. K.
Dziaocha, Wrocaw
1995.
Jzef Repel, Regulamin Sejmu, ZN UWr. Prawo 61, Wrocaw 1978.
Referendum w Polsce wspczesnej, red. D. Waniek, M. Staszewski,

Warszawa 1995. Rzecznik Praw Obywatelskich^red. L. Garlicki,

Warszawa 1989.

Wojciech Sadurski, Mylenie konstytucyjne. Warszawa 1994.

Gordon Smith, ycie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn-Warszawa 1992.
Marek Sobolewski, Partie i systemy partyjne, Warszawa 1977.
Sownik wiedzy o Sejmie, red. A. Preisner, Warszawa 1995.
Tene, Reprezentacja w ustroju wspczesnych demokracji buruazyjnych, Krakw
1962.
Tene, Zasady demokracji buruazyjnej i ich zastosowanie, Warszawa 1969. Jorg Steiner,
Demokracje europejskie, Rzeszw 1993. Jerzy Stembrowicz, Rzd w systemie
parlamentarnym. Warszawa 1982. Wiktor Suchecki, Teoria federalizmu, Warszawa 1968.
Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, red. A. Antosewski,
R. Herbut, Wrocaw 1995. Systemy polityczne rozwinitych krajw kapitalistycznych, red. A.
Jamroz, Warszawa
1989. Janusz Trzciski, Pogldy teoretykw na pojcie i istot organu pastwa, ZN UWr.
Prawo 38, Wrocaw 1974. Tworzenie prawa w demokratycznym pastwie prawnym, red. H.
Suchocka, Warszawa
1992.
Ustroje pastw wspczesnych, prac. zbir., Lublin 1992. Kenneth C. Wheare, Ciaa
ustawodawcze, New York 1990. Piotr Winczorek, Podstawy wiedzy o pastwie. Warszawa
1995. Zasada rwnoci w orzecznictwie trybunaw konstytucyjnych, red. L. Garlicki
i J. Trzciski, Wrocaw 1990. Zygmunt Ziembiski, O stanowieniu i obowizywaniu prawa.
Zagadnienia podstawowe.
Warszawa 1995. Zygmunt Ziembiski, Wartoci konstytucyjne. Zarys problematyki.
Warszawa 1993.