Stanisaw Kamierczyk

Zbigniew Pulka

WSTP DO
PRAWOZNAWSTWA

Wrocaw 1999
Wydanie poprawione przez:
El-.....
http://strony.wp.pl/wp/eltho/

WPROWADZENIE

1. CHARAKTERYSTYKA PRAWODAWSTWA
W ramach prawoznawstwa mona wyrni
trzy podstawowe kategorie nauk prawnych:
szczegowe nauki prawne, ogln nauk o prawie,
nauki historycznoprawne.(1)

Podstawowe znaczenie w strukturze

prawoznawstwa posiadaj szczegowe nauki
prawne. Nauki te okrelane s take niekiedy
mianem nauk dogmatycznoprawnych, czy te
nazw dogmatyka prawa, ktra zbiorczo okrela
kategori szczegowych nauk prawnych. S to
nauki, ktrych przedmiotem bada jest prawo
aktualnie obowizujce w konkretnym pastwie
(prawo wewntrzne) oraz prawo obowizujce we
wzajemnych stosunkach midzy pastwami (prawo
midzynarodowe publiczne). Twierdzi si, e nauki
te prezentuj podejcie dogmatyczne w procesie
poznania zjawisk prawnych tzn. rozwaania tych
nauk s zawsze lub prawie zawsze zwizane z
analiz norm konkretnego systemu prawnego
(system prawa aktualnie obowizujcego w danym
pastwie). Oznacza to, e w polskim
prawoznawstwie dogmatyka prawa zajmuje si
gwnie badaniem aktualnie obowizujcego prawa
polskiego.(2)
Kada ze szczegowych nauk prawnych
rozwizuje problemy powstajce w innej gazi
(dziale) systemu prawa obowizujcego aktualnie w
danym pastwie. Wyjtek stanowi nauka prawa
midzynarodowego publicznego, ktra bada prawo
aktualnie obowizujce w stosunkach miedzy
pastwami.
(1)K. Opaek, Problemy metodologiczne nauki
prawa. Warszawa 1962. rozdz. V, por. te. R.
Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Krakw
1998, s. 11-14; por. te, W. Lang, J. Wrblewski,
S. Zawadzki, Teoria pastwa i prawa. Warszawa
1986. s. 8-9; por. te. K. Opaek, J. Wrblewski.

Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. s.

350-353: por. te, Z. Ziembiski, Problemy
podstawowe prawoznawstwa. Warszawa 1980, s.
7-22.
(2)J. Wrblewski, Paradygmat dogmatyki prawa a
prawoznawstwo, (w:) Szkice z teorii prawa i
szczegowych nauk prawnych, red. S.
Wronkowska. M. Zieliski, Pozna 1990; por. te,
Z. Ziembiski, Szkice z metodologii
szczegowych nauk prawnych. WarszawaPozna 1983,s. l0 i n.

W nauce prawa przez ga prawa rozumie si

zbir norm, ktre reguluj okrelon, wyodrbnion
sfer stosunkw spoecznych.(3) Przykadowo:
prawo karne jest gazi prawa, ktra okrela jakie
czyny naley uwaa za przestpstwa, zasady
odpowiedzialnoci sprawcw przestpstw oraz kary
groce za ich popenienie. Badaniem norm, ktre
reguluj ten obszar spoecznych relacji zajmuje si
nauka prawa karnego materialnego. Z kolei, prawo
cywilne jest gazi prawa normujc stosunki
majtkowe i niektre stosunki osobiste zachodzce
midzy rwnorzdnymi podmiotami prawa (osobami
fizycznymi, osobami prawnymi, jednostkami
organizacyjnymi nie posiadajcymi osobowoci
prawnej). Badaniem norm, ktre reguluj ten typ
stosunkw spoecznych zajmuje si nauka prawa
cywilnego materialnego.
Podstawowym zadaniem nauk
dogmatycznoprawnych jest analiza norm tworzcych
dan ga prawa aktualnie obowizujcego w
danym pastwie. Na t analiz skada si
rozstrzyganie zagadnie: obowizywania,
interpretacji i systematyzacji prawa. Do zada
szczegowych nauk prawnych naley te tworzenie
aparatury pojciowej niezbdnej do rozwizywania
powyszych zagadnie. Wszystkie te zagadnienia
cznie (tzn. obowizywania, interpretacji,
systematyzacji, definicyjno-pojciowe) okrelane s
mianem problemw dogmatycznoprawnych.(4)
Zagadnienia obowizywania prawa (tzw.
zagadnienia walidacyjne) mona sprowadzi do
formuy: Czy norma N obowizuje w systemie
prawa S w danym czasie T?. Zagadnienia
walidacyjne rozstrzygane s w szczegowych

naukach prawnych przy zastosowaniu kryteriw

okrelonych przez pojcie obowizywania
formalnego (systemowego).
Zagadnienia interpretacji (wykadni) prawa
mona sprowadzi do nastpujcych formu: Jakie
jest znaczenie wyraenia W w przepisie P. (racje
jzykowe wykadni); Czy stosowanie przepisu P w
znaczeniu Z jest celowe, zgodnie z intencjami
prawodawcy, suszne i sprawiedliwe? (racje
funkcjonalne wykadni); oraz Czy uznanie, e
przepis P ma znaczenie Z poprowadzi do
rekonstrukcji normy, ktra byaby w kolizji z innymi
normami? (racje systemowe wykadni). Wykadnia
doktrynalna uzaleniona jest od oceniajcych
wyborw ideologii wykadni (ideologii statycznej lub
dynamicznej).(5)
(3) K. Opaek, Problemy metodologiczne nauki
prawa. Warszawa 1962, s. 172 i n.; por. le, W.
Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria pastwa
i prawa, cyt. wyd. s. 408-409.
(4) J. Wrblewski, Wybrane zagadnienia
metodologiczne dogmatyki prawa, (w:)
Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, red.
J. Wrblewski, Ossolineum 1982. s. 125. i n.; por.
te, W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria
pastwa i prawa, cyt. wyd. s. 11: por. te, L.
Nowak, Interpretacja prawnicza, Warszawa 1973,
s. 29-31.

Wybr ideologii wykadni przesdza wybr

dyrektyw interpretacyjnych. Typowa wypowied
interpretacyjna formuowana w dogmatyce prawa
ma posta: Przypadek P rozstrzyga si na
podstawie przepisw P 1, P2, P3 rozumianych w
znaczeniach Z1, Z2, Z3.
Zagadnienia systematyzacji prawa dotycz
ustalenia relacji midzy normami prawa
obowizujcego. Typowa wypowied dogmatyki
prawa w tym przypadku ma posta; Norma N1
jest w stosunku R do normy N2. W procesie
systematyzacji prawa nauki szczegowe
prawoznawstwa identyfikuj nastpujce relacje
midzy normami:
a) hierarchii norm (norma wysza - norma nisza),
b) podstawy obowizywania (norma kompetencji
prawodawczej - norma powstaa w wyniku
zrealizowania normy kompetencyjnej), c)
derogacji (norma N1 uchyla norm N2), d)
zakresowe (lex specialis - lex generalis), e)
wynikania (norma N2 jest konsekwencj normy N
1), f) przynalenoci do czci systemu prawa
(gazi prawa) lub do danego aktu prawnego.
Odnonie relacji przynalenoci warto zaznaczy,
e podzia prawa na gazie jest tworem
dogmatyki prawa.
Problemy definicyjno-pojciowe. Obok poj
tekstowych bdcych znaczeniami terminw
wystpujcych w jzyku prawnym (jzyk tekstw
prawnych), dogmatyka prawa konstruuje pojcia
pozatekstowe, ktre nale do jzyka
prawniczego dogmatyki prawa.(6) Zarwno
pojcia tekstowe jak i pozatekstowe su analizie

prawa obowizujcego. S to najczciej pojcia

porzdkujce stosowane w zakresie rozstrzygania
zagadnie wykadni, obowizywania i
systematyzacji prawa. Pojcia te maj charakter
konwencjonalny tzn., e s to pojcia narzdzia,
ktrych dobr jest w zasadzie swobodny byleby
okazay si odpowiednie wobec przedmiotu i
przydatne do bada.(7) Pojcia te nie s
tworzone z intencj odzwierciedlania jakiej
pozajzykowej rzeczywistoci, lecz jako
instrument przydatny przy wykadni, systematyzacji oraz rozstrzyganiu problemw
obowizywania prawa. Podstawowe pojcia
prawnicze uprawnienia i obowizku wystpuj w
sformuowaniach: X ma prawo (jest uprawniony)
oraz X ma obowizek (jest obowizany).
Zdefiniowanie tych poj za pomoc definicji
realnych lub nominalnych w formie klasycznych
definicji rwnociowych okazuje si zadaniem
niewykonalnym, poniewa nie ma takich
przedmiotw, jak uprawnienie czy obowizek.
Zwroty te nabieraj sensu jako element
wypowiedzi deontycznych typu: X ma
uprawnienie / obowizek ze wzgldu na norm
N.(8)
(5) Wrblewski, Rozumienie prawa i Jego
wykadnia, Ossolineum 1990, s. 93-95.
(6) C. Opaek, J. Wrblewski, Zagadnienia teorii
prawa, cyt. wyd. s. 66-78.
(7) Longchamps, Uwagi o uywaniu poj w
naukach prawnych. Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Wrocawskiego nr 27. Seria A,
Prawo VII, Wrocaw 1960, s. 12.

Wypowied: X ma obowizek zachowania Z

znaczy: norma N nakazuje podmiotowi X
zachowanie Z, lub norma N zakazuje podmiotowi
X zachowanie nie-Z. Z kolei, wypowied: X ma
uprawnienie U w wobec Y znaczy: norma N
nakada na podmiot Y obowizek wiadczenia na
rzecz podmiotu X..
Nauki szczegowe prawoznawstwa obok
typowych problemw dogmatycznych zajmuj si
take problematyk doskonalenia prawa.
Podstawowe wartoci, ktre stanowi przesanki
formuowania postulatw doskonalenia prawa
obowizujcego s nastpujce: a) logiczna i
prakseologiczna niesprzeczno systemu prawa,
b) zupeno systemu prawa, c) spjno
aksjologiczna systemu prawa, d) skuteczno
regulacji prawnej.
Dogmatyka prawa ocenia prawo obowizujce
zarwno z pozycji wartoci jakie przez to prawo s
zakadane, jak te z punktu widzenia wartoci,
ktre w prawie zakadane nie s, czyli takich,
ktrych nie mona przypisa aktualnemu
prawodawcy. Oceny prawa mog by
zrelatywizowane (pochodne, wtrne), lub
niezrelatywizowane (pierwotne, zasadnicze). S to
wypowiedzi typu: Norma N ma warto W (np.
jest suszna, sprawiedliwa) - jest to ocena
niezrelatywizowana (zasadnicza); Norma N ma
warto W wedug systemu aksjologicznego S
(np. wedug moralnoci katolickiej, protestanckiej,
liberalnej, komunistycznej, mieszczaskiej, itp.) jest to ocena zrelatywizowana systemowo; Norma
N ma warto W jako rodek do celu C (np. jest

rodkiem skutecznym, kosztownym, itp.) - jest to

ocena zrelatywizowana instrumentalnie. Oceny
prawa s punktem wyjcia postulatw jego
doskonalenia. Z problematyk optymalizacji prawa
wi si cile zagadnienia socjotechniczne
prawoznawstwa (problemy polityki prawa).(9)
Nauki szczegowe prawoznawstwa
podejmuj te problematyk teoretyczn, w takim
zakresie, ktry jest niezbdny dla rozwizywania
zagadnie dogmatycznych, optymalizacji prawa
oraz socjotechnicznych. Na problematyk
teoretyczn w prawoznawstwie skada si opis i
wyjanienie zjawisk prawnych rozpatrywanych w
aspekcie logiczno-jzykowym (prawo jako norma,
czyli rodzaj wypowiedzi jzykowej) i w aspekcie
psychospoecznym (prawo jako rodzaj faktu
psychicznego lub spoecznego). Wan czci
problematyki teoretycznej s zagadnienia
funkcjonowania prawa w spoeczestwie tzn.
problemy socjologicznoprawne i
psychologicznoprawne, ktrych analiza zakada
ujmowanie prawa w aspekcie realnym jako faktu
empirycznego.
(8) W. Lang, .1. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria
pastwa i prawa, cyt. wyd. s. 355. W teorii
prawa przyjmuje si, e: Zdania deontyczne, to
(...) zdania o obowizkach i uprawnieniach
zrelatywizowane do okrelonych norm
postpowania., tame, s. 356.
(9) Na temat problemw polityki prawa, por.
rozdzia powicony tworzeniu prawa w
niniejszym skrypcie.

Analiza tych zagadnie prowadzi do okrelenia

genezy spoecznej badanych regulacji prawnych
oraz konsekwencji spoecznych i psychologicznych
jakie wywouje stosowanie i przestrzeganie prawa.
Badanie funkcjonowania prawa w spoeczestwie
pozwala na okrelenie prawidowoci, ktre mog
by wykorzystane przy rozstrzyganiu zagadnie
socjotechnicznych oraz z zakresu optymalizacji
prawa.
Mona powiedzie, e obok rozwizywania
problemw dogmatycznych, podstawowym
zadaniem szczegowych nauk prawnych jest
optymalizacja oddziaywania przez prawo na
stosunki spoeczne, po to, aby w stopniu
najwyszym byy one zgodne z systemem wartoci,
ktry mona przypisa aktualnemu prawodawcy.
Oglna nauka o prawie jest okrelana
najczciej nazw filozofia prawa, teoria prawa
lub teoria pastwa i prawa. O ile szczegowe
nauki prawne charakteryzuje podejcie
dogmatyczne w badaniach zjawisk prawnych
(analiza prawa tu i teraz obowizujcego) o tyle w
oglnej nauce o prawie dominuje podejcie oglne
(badania zjawisk prawnych nie zrelatywizowane do
konkretnego pastwa i okrelonego czasu).(10)
Celem bada oglnoteoretycznych jest opis i
wyjanienie podstawowych, uniwersalnych cech
prawa i prawidowoci jakimi ono podlega, bez
odnoszenia tych rozwaa do konkretnego
systemu prawa.
Wan czci obszaru badawczego oglnej
nauki o prawie s zagadnienia filozoficznoprawne.
W ramach problematyki filozoficznej, podstawowe
znaczenie maj zagadnienia aksjologii prawa.

Chodzi tu o stosunek prawa do wartoci moralnych,

czy te oglniej - o kwesti wartoci wyraanych w
normach prawnych, zasadach tworzenia prawa
oraz realizowanych w procesach stosowania prawa
i spoecznego dziaania prawa. Rozwaania
filozoficznoprawne charakteryzuje poszukiwanie
prawa susznego lub sprawiedliwego w wietle
przyjmowanej moralnoci. Celem rozwaa
filozoficznoprawnych jest take porzdkowanie
aksjologicznych przesanek jakie przyjmowane s
w dogmatyce prawa w zakresie rozstrzygania
zagadnie dogmatycznych i socjotechnicznych.
Porzdkowanie zaoe dotyczcych wartoci
preferowanych przez prawodawc, przybiera form
konstruowania modeli idealnych pastwa i prawa
legitymowanego ze wzgldu na wyraane
wartoci.(11)
(10) W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria
pastwa i prawa, cyt. wyd. s. 8.
(11). Z. Pulka, Legitymizacja pastwa w
prawoznawstwie, Wrocaw 1996, s. 226-227.
Twierdzenia formuowane w zakresie
rozstrzygania problemw filozoficznych w
prawoznawstwie nie s empirycznie
rozstrzygalne, tzn. nie mog by weryfikowane lub
falsyfikowane poprzez odwoanie si do szeroko
rozumianego dowiadczenia.
W oglnej nauce o prawie prowadzi si take
rozwaania metodologiczne (niekiedy zaliczane do
problematyki filozoficznej). Jest to refleksja
metanaukowa, czyli refleksja nad naukami
prawnymi, dotyczca problemw jakie te nauki

poruszaj oraz ich statusu metodologicznego tzn.

do jakiej kategorii nauk nauki prawne mog by
zaliczone (nauki formalne czy empiryczne,
teoretyczne czy praktyczne itp.).(12)
W oglnej nauce o prawie prowadzi si
rwnie oglne rozwaania z zakresu problematyki
socjotechnicznej, czyli rozwaania dotyczce
polityki tworzenia i stosowania prawa, ktre nie s
odnoszone do konkretnego systemu prawa.
Nauki historycznoprawne nie s typowymi
naukami prawnymi tak jak dogmatyka prawa i
oglna nauka o prawie, tradycyjnie jednak
uznawane s za istotny element w strukturze
prawoznawstwa. Przedmiotem bada tych nauk s
instytucje prawnopolityczne nalece ju do
przeszoci tzn. prawo ktre kiedy obowizywao
oraz wystpujce w dziejach typy i formy pastwa.
Badaniem tych instytucji zajmuje si powszechna
historia pastwa i prawa oraz historia pastwa i
prawa danego kraju (np. Polski). Przedmiotem
bada nauk historycznoprawnych s take
wystpujce w przeszoci pogldy dotyczce
pastwa i prawa. Badaniem ewolucji myli
prawnopolitycznej zajmuje si historia doktryn
politycznych i prawnych.
Do grupy nauk historycznoprawnych naley
take nauka rzymskiego prawa prywatnego.
W metodologii prawoznawstwa, obok
podejcia dogmatycznego, oglnego i
historycznego, wyrnia si podejcie
komparatystyczne w badaniach zjawisk prawnych.
Polega ono na porwnaniu aktualnie
obowizujcego prawa w rnych pastwach, oraz
towarzyszcej temu prawu refleksji prawniczej. W

polskim prawoznawstwie badania

komparatystyczne byy dotychczas czci
skadow rozwaa dogmatycznoprawnych oraz
prowadzonych w ramach oglnej nauki o prawie.
Element rozwaa komparatystycznych
dotyczcych prawa obowizujcego w przeszoci
wystpuj rwnie w naukach
historycznoprawnych. Obecnie widoczne jest
denie do nadania komparatystyce prawniczej
statusu odrbnej dyscypliny naukowej.
(12) Z. Ziembiski, Metodologiczne zagadnienia
prawoznawstwa. Warszawa 1974. rozdz. 1, tene.
Szkice z metodologii szczegowych nauk
prawnych, cyt. wyd. rozdz. 2.
Obok dogmatyki prawa, oglnej nauki o
prawie i nauk historyczno-prawnych, do szeroko
rozumianego prawoznawstwa zalicza si take
pomocnicze dyscypliny prawnicze. Z ogln nauk
o prawie zwizane s przykadowo: informatyka
prawnicza, logika prawnicza, oraz wstp do prawoznawstwa. S to dyscypliny wyodrbnione ze
wzgldw dydaktycznych. Zadaniem wstpu do
prawoznawstwa jest zapoznanie studentw z
podstawow terminologi i podstawowymi
pojciami wystpujcymi w jzyku prawnym (jzyk
tekstw prawnych) i jzyku prawniczym (jzyk
nauki i praktyki prawniczej). Pomocnicze dyscypliny
prawnicze towarzysz take naukom
szczegowym prawoznawstwa. Dla przykadu: z
nauk prawa karnego zwizana jest kryminologia
(nauka o spoecznych przyczynach przestpczoci)
i kryminalistyka (nauka o sposobach popeniania

przestpstw i metodach ich wykrywania), z nauk

prawa administracyjnego zwizana jest nauka o
administracji.
II. NORMA PRAWNA
1. Norma postpowania jako wyraenie jzyka
A. Role semiotyczne wypowiedzi - podzia
wypowiedzi ze wzgldu na speniane funkcje
semiotyczne
Semiotyka - oglna teoria znakw
jzykowych, dzieli si na trzy subdyscypliny: 1.
Semantyk - zajmujc si stosunkiem znakw do
tego co one oznaczaj, do czego si w swym
znaczeniu odnosz, 2. Syntaktyk -zajmujc si
sposobami wizania znakw prostszych w
sensowne wypowiedzi zoone, 3. Pragmatyk zajmujc si stosunkami jakie zachodz pomidzy
znakami a ludmi, ktrzy te znaki wytwarzaj lub
odbieraj ze zrozumieniem.
Tymi wypowiedziami, ktre speniaj funkcj
opisow zajmuje si semantyka, natomiast
pragmatyka zajmuje si wypowiedziami ze wzgldu
na speniane przez nie funkcje pozaopisowe.
Funkcj opisow peni zdania w sensie
logicznym, tzn. wypowiedzi oznajmujce, ktre
posiadaj warto logiczn prawdy lub faszu.
Zdania w sensie logicznym mog by syntetyczne
lub analityczne. W pierwszym przypadku o
prawdziwoci lub faszywoci zdania orzekamy
odwoujc si do rzeczywistoci pozajzykowej, w

drugim przypadku prawdziwo lub faszywo

zdania wynika ze znaczenia uytych w nim
wyrae, tzn. dla okrelenia prawdziwoci lub
faszywoci zdania wystarczy analiza znaczenia
uytych w nim wyrae np. aden kawaler nie jest
onaty.. Od zda w sensie logicznym naley
odrni zdania w sensie gramatycznym. Zdaniami
w sensie logicznym s tylko zdania oznajmujce i
to tylko te, o ktrych mona orzec, e s prawdziwe
lub faszywe. Zdaniami w sensie gramatycznym s
take zdania pytajce i rozkazujce, ktrym nie
mona przypisa wartoci logicznej prawdy lub
faszu. Zdaniem w sensie gramatycznym jest kada
sensowna wypowied sformuowana zgodnie z
reguami danego jzyka.(13)
Funkcja ekspresywna polega na wyraaniu
naszych przey, przewiadcze, przypuszcze
przy pomocy wypowiedzi jzykowych. O ile
wypowied ze wzgldu na spenian funkcj
opisow moe by prawdziwa lub faszywa, o tyle
ze wzgldu na spenian funkcj ekspresywn
moe by szczera lub nieszczera. Funkcj
ekspresywn speniaj wypowiedzi, ktre wyraaj
stany emocjonalne, yczenia, akty woli. Najbardziej
funkcja ta jest widoczna w przypadku ocen, tzn.
wypowiedzi, ktre wyraaj przeycia polegajce
na emocjonalnym ustosunkowaniu si do jakich
faktycznie wystpujcych lub wyobraanych
stanw rzeczy, czyli wypowiedzi wyraajcych
aprobat lub dezaprobat danego stanu rzeczy.
Oceny jakiego stanu rzeczy mog mie
charakter ocen zasadniczych (samoistnych) lub
ocen zrelatywizowanych systemowo lub
instrumentalnie. W przypadku ocen zasadniczych

wypowied oceniajca ma posta: X ma warto

W. W przypadku ocen zrelatywizowanych
systemowo wypowied oceniajca ma posta: X
ma warto W w systemie wartoci S (np.
moralno chrzecijaska). W przypadku ocen
zrelatywizowanych instrumentalnie wypowied
oceniajca ma posta: X ma warto W jako
rodek do celu C (np. te studia s dobre, bo
pozwalaj zdoby interesujcy zawd).(14)
Wypowiedzi wyraajce aprobat lub
dezaprobat jakiego stanu rzeczy mog zarazem
wyraa yczenie aby taki stan trwa nadal lub
powsta w przyszoci, co jest cech wypowiedzi
optatywnych.
(13) Z. Ziembiski. Logika praktyczna. Warszawa
1997, wyd. XX, s. 63-75; por. te, K.
Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna. Warszawa
1974, s. 27 i n.,; por. te. M. Zieliski, Z.
Ziembiski. Uzasadnianie twierdze, ocen i
norm w prawoznawstwie. Warszawa 1988,
rozdz. 2; por. te. K-. Opaek, J. Wrblewski.
Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. s.
46-50.
(14) M. Zieliski, Z. Ziembiski. Uzasadnienie
twierdze, ocen i norm i prawoznawstwie, cyt.
wyd. rozdz. 3; por. te, Z. Ziembiski, Problemy
podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980,
s. 116 i n.; por. te, J. Wrblewski, Wartoci a
decyzja sdowa, Ossolineum 1973, s. 26-31,
tene. Analityczne podejce do aksjologii prawa,
Studia Filozoficzne, nr 2-3/1985, s. 57 i n.

Wypowiedzi optatywne mona uzna za

wzmocnion posta wypowiedzi oceniajcych, dla
ktrych podstawow funkcj jest funkcja
ekspresywna. W tym przypadku pragnienie eby
pewien stan rzeczy zaistnia nie jest skierowane
wolicjonalnie na zachowanie si danej osoby
(osb), ktre miayby doprowadzi do osignicia
tego stanu rzeczy. Wypowied optatywna nie
wyznacza stosunku midzy mwicym a
suchajcym, jest to akt bez adresata, akt
wyraajcy wycznie ch eby co si stao
(zaistniao). Np. Oby jutro bya adna pogoda.,
Oby Henryk wygra zakad, tzn. oby wygranie
zakadu zdarzyo si Henrykowi., Oby dunik
zapaci dug w terminie.. tzn. oby zdarzyo si e
dunik zapaci dug w terminie. Optatyw nie jest
adresowany do danej osoby (osb) eby zachoway
si w pewien sposb. Optatyw wyraa zwyke
pragnienie eby co si zdarzyo (komu zdarzyo)
lub kto si zachowa w okrelony sposb. Optatyw
nie wyraa woli wypowiadajcego yczenie, by
osoba do ktrej jest adresowana wypowied
zachowaa si w pewien sposb.(15)
Spenianie funkcji sugestywnej przez
wypowiedzi jzykowe, polega na wpywaniu na
zachowanie jakiego podmiotu. Wypowied w tej
funkcji, rozpatrywana jest nie jako wypowied
prawdziwa lub faszywa, szczera lub nieszczera,
lecz jako efektywnie lub nieefektywnie oddziaujca
na zachowanie adresata.
Funkcj sugestywn speniaj wypowiedzi
dyrektywalne (dyrektywy) tzn. takie, ktre wskazuj
komu okrelony sposb postpowania w
okrelonych okolicznociach. Gwn funkcj

dyrektyw jest funkcja wpywania na zachowanie

okrelonego adresata. Dyrektywy wyraaj
stosunek wolicjonalny do rzeczywistoci tzn.
wyraaj wol wypowiadajcego dyrektyw, aby
adresat wypowiedzi zachowa si w okrelony
sposb w okrelonych okolicznociach. Dlatego
dyrektywa jest aktem werbalnym wpywania na
zachowanie si adresata dyrektywy. Do dyrektyw
zaliczymy wypowiedzi typu:
jest nakazane eby, jest zakazane eby, prosi
si eby, zaleca si eby. radzi si eby itd. W
kadym przypadku jest to wypowied skierowana
do konkretnej osoby (osb) z intencj wpynicia na
zachowanie tej osoby lub tych osb.
Wypowiedzi o charakterze dyrektywalnym
formuuj w sposb mniej czy bardziej bezporedni
wskazania jak jakie osoby maj si zachowa w
okrelonych okolicznociach. Podstawowym typem
wypowiedzi dyrektywalnych s normy
postpowania, obok ktrych naley wyrni
dyrektywy techniczne (celowociowe) oraz rnego
rodzaju reguy sensu (reguy dokonywania
czynnoci konwencjonalnych).(16)
(15) K. Opaek, Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa
1974. s. 84 i n., w szczeglnoci s. 107-109.

Z pojciem czynnoci konwencjonalnych wie

si funkcja performatywna (dokonawcza)
wypowiedzi jzykowych. Czynno konwencjonalna
polega na tym, e moc pewnych wyranie
ustanowionych lub zwyczajowo uksztatowanych
regu, pewnym czynnociom psychofizycznym
werbalnym (aktom mowy) lub niewerbalnym
(gestom) nadaje si nowy spoeczny sens
kulturowy.(17) Z kolei, funkcja performatywna
wypowiedzi polega na tym, e przez wygoszenie
czy te napisanie pewnej wypowiedzi dokonuje si
okrelonej czynnoci konwencjonalnej (kulturowej)
tzn. takiej, gdzie moc swoistych regu
przyjmowanych w danym rodowisku pewnemu
zachowaniu ludzkiemu nadaje si nowy spoeczny
sens.(18) Np. przez wypowiedzenie pewnej formuy,
ktrej towarzysz zachowania niewerbalne (znak
krzya, rozbicie butelki szampana) nadaje si imi
statkowi lub dziecku, zawiera si umow (tzw.
przybicie) lub zwizek maeski (naoenie
obrczek). Przykadem regu sensu tzn. regu
dokonywania czynnoci konwencjonalnych mog
by reguy znaczeniowe jzyka etnicznego, ktre
dwikom lub znakom pisanym nadaj znaczenie
czyli okrelaj ich tre (konotacj) i zakres
(denotacj), reguy gry (np. w szachy), reguy
dokonywania czynnoci prawnych (np. reguy
sporzdzania testamentu art. 941-958 k.c.), reguy
obyczajowe (np. dotyczce wyraania szacunku
poprzez skinienie gow lub wyraania yczliwych
intencji poprzez podanie rki).
Funkcja performatywna wypowiedzi, to inaczej
funkcja dokonawcza w ktrej jzyka uywamy

wwczas, gdy mwienie jest czynieniem tzn.

poprzez sformuowanie wypowiedzi jzykowej
kreujemy now rzeczywisto np. zawieramy
maestwo, nadajemy imi, przenosimy wasno w
przypadku umowy sprzeday itp.
Reguami dokonywania czynnoci
konwencjonalnych s rwnie normy prawne np.
normy okrelajce jak wanie dokona czynnoci
prawnej, normy regulujce proces prawotwrczy, a
wic okrelajce jak wanie uchwali dany akt
prawny, normy regulujce proces stosowania prawa,
a wic okrelajce jak wanie wyda wyrok sdowy
lub decyzj administracyjn.
(16) M. Zieliski, Z. Ziembiski, Uzasadnianie
twierdze, ocen i norm w prawoznawstwie, cyt.
wyd. rozdz. 4.
(17) Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, cyt. wyd. s. 161-170; por: te.
M. Zieliski, Z. Ziembiski, Uzasadnianie
twierdze, ocen i norm w prawoznawstwie, cyt.
wyd. s. 60 i n.
(18) J. L. Austin, Mwienie i poznawanie. Warszawa
1993, s. 311-335. por. te, E. Grodziski,
Wypowiedzi performatywne, Ossolineum 1980,
rozdz.1; por. te, J. Woleski. Z zagadnie
analitycznej filozofii prawa, Warszawa-Krakw
1980, s. 91-97; por. te, K. Opaek, Z teorii
dyrektyw i norm, cyt. wyd. rozdz. VI.
S to czynnoci konwencjonalne doniose
prawnie. W tym przypadku funkcj performatywn
speniaj wypowiedzi formuowane w jzyku praktyki
prawniczej. Znaczy to, e ze wzgldu na reguy

prawa pewne wypowiedzi s traktowane jako

czynno prawna, stanowienie prawa, stosowanie
prawa.
Reguy dokonywania czynnoci
konwencjonalnych okrela si jako reguy sensu, s
to bowiem reguy, ktre okrelaj jak naley
rozumie okrelone zachowanie werbalne lub
niewerbalne. Inaczej mwic, s to reguy ktre
okrelonym czynnociom psychofizycznym nakazuj
przypisywa sens dokonania czynnoci
konwencjonalnej.
B. Dyrektywy techniczne (celowociowe) czyli
normy instrumentalne
S to wypowiedzi wskazujce co naley czyni
aby osign okrelony skutek. Mona je
sprowadzi do formuy: Jeeli chcesz osign stan
rzeczy S, to powiniene si zachowa w sposb
Z.(19) Tak rozumiane dyrektywy techniczne
nakazuj jakie zachowania warunkowo tzn.
nakazuj co czyni jeli kto chce spowodowa
okrelony stan rzeczy.
Norma postpowania bezwarunkowo nakazuje
okrelone postpowanie we wszelkich lub
okrelonych okolicznociach, natomiast dyrektywa
techniczna nakazuje jakie postpowanie
warunkowo tzn. dopiero wtedy gdy si zamierza
zrealizowa pewien stan rzeczy W odrnieniu od
norm, ktre nie s prawdziwe lub faszywe, w
przypadku dyrektyw technicznych mona
rozpatrywa ich prawdziwo lub faszywo.
Dyrektywa techniczna jest odwrceniem zdania o
skutkach okrelonego dziaania tzw. zdania

anankastycznego, ktre ma nastpujc posta:

Jeeli wystpi zachowanie Z, to spowoduje to
skutek S.. Zdanie to wyraa zwizek przyczynowy
midzy zachowaniem i skutkiem tego zachowania.
Jeeli zdanie to jest prawdziwe, to oparta na nim
dyrektywa bdzie trafna i odwrotnie.
Dyrektywa techniczna wyraa powinno
warunkow tzn. uzalenia powinno od tego czy
kto dy do pewnego stanu rzeczy czy te nie.
Norma wyraa powinno bezwarunkow, nawet
jeli jest wyraona w postaci hipotetycznej.
(19) A. Redelbach, S. Wronkowska. Z. Ziembiski,
Zarys teorii pastwa i prawa. Warszawa 1992, s.
77-78; por. te. Z. Ziembiski, Logika praktyczna,
cyt. wyd. s. l08.
C. Norma jako wypowied jzykowa
Normy nale do kategorii dyrektyw tzn.
podobnie jak inne dyrektywy speniaj funkcj
sugestywn (formuowane s z intencj wpywania
na zachowanie okrelonego podmiotu).
Normy nie s zdaniami w sensie logicznym,
poniewa nie maj charakteru opisowego
(deskryptywnego). Inaczej mwic, normy nie
odpowiadaj na pytanie: jak jest? lecz na pytanie:
jak by powinno? tzn. wskazuj jak kto powinien
si zachowa. Normom nie mona przypisa
wartoci logicznej tzn. nie mona o nich powiedzie,
e s prawdziwe lub faszywe. Normy mona
kwalifikowa w aspekcie socjologicznym jako
skuteczne lub nieskuteczne, oraz w aspekcie

typowo prawnym jako obowizujce lub

nieobowizujce. Pogld odmawiajcy normom
wartoci logicznej jest nazywany stanowiskiem
nonkognitywistycznym. Dla zwolennikw doktryn
prawa natury charakterystyczne jest stanowisko
kognitywistyczne.(20)
Biorc pod uwag stopie w jakim dyrektywy
speniaj funkcj wpywajc, mona je podzieli na
dyrektywy stanowcze i niestanowcze (kryterium
podziau jest typ wpywania na zachowanie
adresata).(21) W przypadku dyrektyw stanowczych
wystpuje bezwzgldne wymaganie (danie)
danego zachowania si od okrelonego adresata. W
przypadku dyrektyw niestanowczych wystpuje
skanianie adresata do pewnego zachowania si z
pozostawieniem jednak jego uznaniu wyboru
postpowania. W pierwszym przypadku
oddziaywanie jest stanowcze w tym sensie, e
wycznie wola wydajcego dyrektyw okrela
wskazany adresatowi sposb jego zachowania si.
W drugim przypadku, wystpuje oddziaywanie
okrelane mianem perswazji. Do dyrektyw
stanowczych naley zaliczy normy. Do aktw
oddziaywa niestanowczych naley zaliczy:
zacht, yczenie, sugesti, propozycj, prob,
napomnienie itp.
Norma postpowania jako dyrektywa
stanowcza wyraa skierowane do okrelonej osoby
(osb) danie zachowania si w pewien sposb w
pewnych okolicznociach, czy te zawsze i
wszdzie. Inaczej mwic, norm postpowania
nazywamy wypowied formuujc odniesiony do
okrelonych osb nakaz albo zakaz okrelonego
zachowania w okrelonych okolicznociach.

(20) K. Opaek, J. Wrblewski, Aksjologia - dylemat

pomidzy pozytywizmem prawniczym i doktryn
prawa natury, Pastwo i Prawo nr 9/1966: por.
te, J. Wrblewski, Natura a reguy postpowania
(w:) Metaetyka, red. l. Lazari-Pawowska,
Warszawa 1975.
(21) K. Opaek. Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s.
152-157; por. le. K. Opaek. .1. Wrblewski,
Prawo, metodologia, filozofia, teoria prawa.
Warszawa 1991. s. 195-199.
Norm postpowania mona sprowadzi do formuy:
Podmioty typu P w okolicznociach typu O powinny
zachowa si w sposb Z. Wystpujce w tej
formule normy okrelenie powinny naley rozumie
jako nakaz lub zakaz okrelonego zachowania.
Kwestia norm zezwalajcych
W nauce prawa przyjmuje si, e pojcie
dozwolenia wskazuje na brak zakazu okrelonego
zachowania w okrelonym systemie normatywnym.
Czyn C jest czynem dozwolonym w systemie
normatywnym S, jeeli system ten nie zawiera
normy (zespou norm) zakazujcych czynu C. Jeeli
systemem normatywnym S jest system norm
prawnych i w systemie tym nie wystpuje norma
(zespl norm) zakazujcych czynu C, to czyn ten
jest dozwolony prawnie.
Trzeba jednak zwrci uwag, e okrelone
zachowanie jest dozwolone prawnie nie tylko
wwczas, gdy prawo milczy na temat tego
zachowania. W pewnych przypadkach przepisy
prawne wyranie stwierdzaj brak zakazu jakiego

zachowania poprzez uycie sformuowa typu:

moe, wolno, ma prawo, jest uprawniony, ma
kompetencj itp. Znaczenie przepisu zawierajcego
takie sformuowania moe by nastpujce:
1. Przepis moe formuowa informacj, e w
danym porzdku prawnym nie ma normy
zakazujcej okrelonego zachowania.
2. Przepis moe w ten sposb uchyla norm
zakazujc jakiego zachowania.
3. Poprzez uycie wymienionych sformuowa
przepis moe okrela wyjtki od normy
zakazujcej, dotyczce albo zakresu zastosowania
(okrelenie podmiotw, ktrym wolno co czyni, lub
okolicznoci, w ktrych adresatom normy wolno co
czyni) albo zakresu normowania (okrelenie
czynw dozwolonych na zasadzie wyjtkw od
generalnego zakazu) albo obu tych zakresw
cznie.
Na okrelenie sytuacji, gdy brak zakazu
zwizany jest z milczeniem ustawodawcy, oraz
sytuacji 1, 2, 3, uywa si niekiedy w nauce prawa
terminu dozwolenie sabe. Okrelenie to
wskazywa ma, e we wszystkich tych sytuacjach
chodzi wycznie o brak zakazu jakiego
postpowania.
Uycie przez ustawodawc w tekcie prawnym
terminw: moe, ma prawo jest uprawniony,
wolno, ma kompetencj moe jednak suy
wyraeniu treci normatywnych wykraczajcych
poza proste stwierdzenie braku zakazu jakiego
postpowania.(22) Przepis zawierajcy takie
sformuowania moe by podstaw do rekonstrukcji
normy okrelajcej:

4. Uprawnienie - tzn. sytuacj prawn podmiotu

na rzecz ktrego inny podmiot ma obowizek
wiadczenia, tzn. okrelony przez nakazy lub zakazy
obowizek zachowania, ktre standardowo jest
korzystne dla podmiotu, ktremu przysuguje
uprawnienie. W tym przypadku, stwierdzenie, e
podmiot moe co czyni, oznacza, e podmiotowi
uprawnionemu przysuguje roszczenie o spenienie
obowizku wiadczenia przez podmiot zobowizany.
Uprawnienie jest sytuacj prawn, ktra jest
nastpstwem istnienia obowizku. Podmiot, ktremu
przysuguje uprawnienie posiada kontrol (moe
wystpi z roszczeniem lub nie) nad wypenieniem
obowizku przez podmiot zobowizany. Na przykad
art. 141 1 k. r. i. o.: Ojciec nie bdcy mem
matki obowizany jest przyczynia si w rozmiarze
odpowiadajcym okolicznociom do pokrycia
wydatkw zwizanych z ci i porodem oraz
kosztw trzymiesicznego utrzymania matki w
okresie porodu. Z wanych powodw matka moe
da udziau ojca w kosztach swego utrzymania
przez czas duszy ni trzy miesice. Jeeli wskutek
ciy lub porodu matka poniosa inne konieczne
wydatki albo szczeglne straty majtkowe, moe
ona da aeby ojciec pokry odpowiedni cz
tych wydatkw lub strat. Roszczenie powysze
przysuguje matce take w wypadku gdy dziecko
urodzio si nieywe. Innym przykadem moe by
art. 205 k.c.: Wspwaciciel sprawujcy zarzd
rzecz wspln moe da od pozostaych
wspwacicieli wynagrodzenia odpowiadajcego
uzasadnionemu nakadowi jego pracy.
5. Wolno prawnie chronion - tzn. sytuacj
prawn podmiotu, w ktrej obszar wolnoci

wyznacza brak obowizku zaniechania wykonania

okrelonych czynnoci psychofizycznych oraz
czynnoci prawnie doniosych, ktremu towarzyszy
obowizek powstrzymania si przez pozostae
podmioty od podejmowania dziaa utrudniajcych
lub uniemoliwiajcych dokonywanie tych czynnoci
przez podmiot uprawniony. Inaczej mwic, podmiot
A posiada wolno prawnie chronion wwczas, gdy
wszystkim podmiotom nie-A zakazane jest
podejmowanie dziaa ingerujcych w sfer
wolnoci postpowania podmiotu A okrelon przez
norm prawn. Wolno prawnie chroniona jest
rodzajem uprawnienia, poniewa podmiotowi
wyposaonemu w tak wolno przysuguje
roszczenie wobec pozostaych podmiotw o
wiadczenie polegajce na zaniechaniu dziaa
ingerujcych w sfer swobody wyboru postpowania
podmiotu uprawnionego.
(22) W. N. Hohfeld. Fundamental Legal
Conceptions. Yale University Press 1964. s. 36 i
n.; por. te, H.L.A. Hart, Bentham on Legal
Rights (w:) Oxford Essays in Jurisprundence.
2nd series, red. A.W.B, Simpson, Oxford 1973.

Na przykad art. 140 k.c.: W granicach

okrelonych przez ustawy i zasady
wspycia spoecznego waciciel moe,
z wyczeniem innych osb, korzysta z
rzeczy zgodnie ze spoecznogospodarczym przeznaczeniem swego
prawa, w szczeglnoci moe pobiera
poytki i inne dochody z rzeczy. W tych
samych granicach moe rozporzdza
rzecz. Wystpujce w art. 140 k.c.
sformuowanie z wyczeniem innych
osb okrela zakaz podejmowania przez
osoby nie bdce wacicielem rzeczy
wszelkich dziaa ograniczajcych obszar
wolnoci postpowania waciciela rzeczy
wyznaczony w tym artykule.
6. Kompetencj - tzn. sytuacj
prawn podmiotu, ktra w interpretacji Z.
Ziembiskiego polega na tym, e podmiot
wyposaony w kompetencj moe
poprzez dokonanie czynnoci
konwencjonalnej prawnie doniosej
okreli nowy obowizek lub
zaktualizowa obowizek ju istniejcy
podmiotu podlegego kompetencji. W
proponowanej interpretacji, elementem
normy kompetencyjnej jest nakaz
zrealizowania nowopowstaego lub
zaktualizowanego obowizku przez
podmiot podlegy kompetencji (adresata
normy kompetencyjnej). Przyjmujc takie
zaoenia, norm kompetencyjn mona
sprowadzi do formuy: Jeeli podmiot A
(wyposaony w kompetencj) dokona

czynnoci konwencjonalnej C prawnie

doniosej, to podmiot B (podlegy
kompetencji) powinien zachowa si w
sposb Z. W proponowanej interpretacji,
norma kompetencyjna nie polega tylko na
udzieleniu zezwolenia na jak czynno,
lecz przede wszystkim nakazuje na dan
czynno tak czy inaczej zareagowa.
Inaczej mwic, norma kompetencyjna
jest norm nakazujc podmiotom
podlegym kompetencji w okrelony
sposb reagowa na czynno
konwencjonaln prawnie donios
dokonan przez podmiot wyposaony w
kompetencj. Wydaje si, e taka formua
normy kompetencyjnej odpowiada sytuacji
prawnej organw wadzy publicznej
wyposaonych w mono podejmowania
dziaa prawotwrczych okrelajcych
nowe obowizki, lub decyzji
aktualizujcych obowizki ju istniejce
(np. decyzja o powoaniu do wojska aktualizuje obowizek suby wojskowej).

W innej wersji, pozwalajcej odnosi pojcie

kompetencji do sytuacji prawnej osb fizycznych,
kompetencja polega na okrelonej prawnie
zdolnoci do dziaania w formie czynnoci
konwencjonalnych prawnie doniosych (np.
czynno prawna w rozumieniu prawa cywilnego) z
takim skutkiem prawnym, e przez dokonanie tej
czynnoci nastpi zmiana statusu prawnego innego
podmiotu. Zmiana ta moe polega na powstaniu
lub wyganiciu obowizku lub uprawnienia w
nastpstwie podjcia takich czynnoci jak np.
sporzdzenie testamentu (art. 941 k.c.), odwoanie
testamentu (art. 943 k.c.), odwoanie darowizny (art.
896 k.c.), przelew wierzytelnoci art. 509 1 k.c.:
Wierzyciel moe bez zgody dunika przenie
wierzytelno na osob trzeci (przelew), chyba, e
sprzeciwiaoby si to ustawie, zastrzeeniu
umownemu albo waciwoci zobowizania. itp. W
przypadku wanego dokonania takich czynnoci
prawnych, organy pastwa maj obowizek
respektowania wywoanych przez te czynnoci
skutkw prawnych.
O ile w przypadku wolnoci prawnie chronionej,
podmiot, ktremu przysuguje dozwolenie ma
mono dokonywania czynnoci wszelkiego typu,
w tym take - a waciwie przede wszystkim prostych czynnoci psychofizycznych, o tyle w
przypadku kompetencji sfera monoci (brak
zakazu) dotyczy wycznie podejmowania czynnoci
konwencjonalnych prawnie doniosych tzn.
czynnoci podejmowanych z intencj wywoania
skutku prawnego w postaci zmiany statusu
prawnego innych podmiotw.

W przypadkach 1, 2, 3 uycie przez

ustawodawc sowa wolno, czy te moe, jest
wycznie informacj o braku zakazu jakiego
postpowania. W przypadku 4, sfera wolnoci jest
powizana z obowizkiem wiadczenia, w
przypadku 5 swoboda wyboru postpowania wie
si z nakazem poszanowania tej wolnoci poprzez
nie przeszkadzanie w jej realizacji, w przypadku 6,
mono podejmowania czynnoci
konwencjonalnych prawnie doniosych jest
skorelowana z nakazem respektowania skutkw
prawnych tych czynnoci przez pozostae podmioty.
Dlatego do przypadkw 4, 5, 6 stosuje si niekiedy
w nauce prawa okrelenie dozwolenie mocne.(23)
Okrelenie to wskazywa ma, e zarwno w
przypadku uprawnienia, wolnoci prawnie chronionej
jak i kompetencji sfera wolnoci podmiotu, ktremu
przysuguje dozwolenie jest pochodn obowizkw
innych podmiotw. Inaczej mwic, s to sytuacje
prawne wtrne wobec nakazw i zakazw
skierowanych do innych podmiotw ni te, ktrym
przysuguje dozwolenie.
(23) K. Opaek, J. Wrblewski, O tak zwanych
sabych i mocnych dozwoleniach. Studia
Filozoficzne, nr 8/1974; por. te, K. Opaek, Z
teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s. 158.

Posta sowna norm postpowania

Norma postpowania jest dyrektyw stanowcz
bez wzgldu na to czy jest sformuowana w postaci
kategorycznej czy hipotetycznej.(24) Norma
wyraona w postaci kategorycznej ma posta:
Kady kto ma cechy C i znalaz si w
okolicznociach O powinien zachowa si w sposb
Z.. Posta hipotetyczn normy mona sprowadzi
do formuy: Jeeli kto ma cechy C i znalaz si w
okolicznociach O, to powinien zachowa si w
sposb Z. Norm w postaci hipotetycznej, ktra jest
dyrektyw stanowcz i formuuje bezwzgldny
nakaz lub zakaz postpowania, naley odrni od
dyrektywy technicznej (celowociowej), ktra
wyznacza obowizek wzgldny tzn. wyznacza jakie
dziaanie pod warunkiem, e dany podmiot chce
osign dany stan rzeczy.
2. Norma prawna a norma moralna
A) Zrnicowanie norm ze wzgldu na ich
stosunek do ocen (podstaw obowizywania)
Normy moralne a take normy estetyczne
obowizuj ze wzgldu na stanowic ich podstaw
ocen danego postpowania (naley tak a tak
postpowa, poniewa ten sposb postpowania
jest dobry, pikny itp.). Normy prawne oraz
statutowe, tym rni si od norm moralnych i
estetycznych, e nie zawsze daj si wyprowadzi z
ocen danego zachowania. Normy te obowizuj nie
ze wzgldu na to, e przepisuj dane zachowanie
uznane tzn. ocenione pierwotnie jako wartociowe,
lecz ze wzgldu na to, e zostay ustanowione.
Podstawa ich obowizywania jest formalna tzn. akt

stanowienia, a nie materialna tj. treciowo

okrelona. Normy te obowizuj ze wzgldu na ich
cechy formalne (kto i w jakim trybie ustanowi
norm) a nie ze wzgldu na swoj tre tzn., e
nakazuj czyny ocenione pierwotnie jako
wartociowe a zakazuj czynw ocenianych ujemnie
jako godzcych w akceptowane wartoci. Dlatego
mona powiedzie, e normy prawne wyraaj
powinno formaln nie wyprowadzon z oceny
danego postpowania jako wartociowego, podczas
gdy normy moralne wyraaj powinno materialn
z takiej oceny wyprowadzon.(25) Inaczej mwic,
normy prawne obowizuj, poniewa maj
uzasadnienie tetyczne, natomiast normy moralne
obowizuj, poniewa maj uzasadnienie
aksjologiczne.
(24) K. Opaek, Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s.
153 i n.; por. te, Z. Ziembiski, Teoria prawa,
Warszawa-Pozna 1977, s. 24-25; por. te, A.
Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys
teorii pastwa i prawa, Warszawa 1992, s. 84-87.
(25) K. Opaek, J. Wrblewski, Zagadnienia teorii
prawa, cyt. wyd. s. 27-31; por: te. K. Opaek, J.
Wrblewski, Prawo, metodologia, filozofia, teoria
prawa, cyt. wyd. s. 209-211.
W pierwszym przypadku, rdem obowizywania
jest akt wadzy kompetentnego organu pastwa.
Natomiast norma moralna zaczyna obowizywa,
gdy w okrelonej grupie spoecznej upowszechni si
przekonanie, ze zachowanie si w okrelony sposb
jest czym dobrym lub zym. Norma moralna
obowizuje, poniewa nakazuje zachowania

oceniane pozytywnie w danym systemie ocen

moralnych, a zakazuje zachowa ocenianych
negatywnie w danym systemie ocen moralnych.

B) Sankcje
Prawo operuje sankcjami sformalizowanymi i
zinstytucjonalizowanymi, wymierzanymi przez
specjalne organy w specjalnym trybie (zgodnie z
okrelona, procedur). S to sankcje skupione.
Naruszenie normy moralnej najczciej prowadzi do
potpienia spoecznego (negatywnej reakcji grupy
spoecznej, do ktrej naley dany podmiot). S to
sankcje rozsiane, niesformalizowane i
niezinstytucjonalizowane.

C) Stopie formalizacji (instytucjonalizacji)

tworzenia normy
Normy prawne tworzone s w okrelonym
przez prawo trybie i przez organy pastwa
wyposaone w kompetencje prawodawcze. Normy
te wyraane s take w szczeglnej formie aktu
normatywnego (np. ustawy, rozporzdzenia).
Proces tworzenia norm moralnych jest
spontaniczny, a forma w jakiej normy te s
wyraane jest dowolna.

D) Przedmiot regulacji
Normy prawne reguluj przede wszystkim
zewntrzne zachowania ludzi. Prawo nie zna

odpowiedzialnoci za same przekonania, motywy

czy intencje, ktre mog by przedmiotem
potpienia moralnego.

E) Podmioty, do ktrych normy s adresowane

Podmiotem prawa mog by zarwno osoby
fizyczne, osoby prawne (organizacje, ktrym
przepisy przyznaj osobowo prawn) oraz
jednostki organizacyjne nie posiadajce osobowoci
prawnej (np. spka cywilna, spotka jawna, spka
komandytowa). Adresatami norm moralnych s
wycznie osoby fizyczne.

F) Zwizek norm z pastwem

Prawo jest zwizane z pastwem w dwojakim
sensie: 1. jest tworzone lub uznawane przez
pastwo. 2. bycie adresatem normy prawnej jest
pochodn przynalenoci do pastwa tzn. pochodn
bycia obywatelem pastwa. Dlatego normy prawne
okrelane s mianem norm zamknitych. Normy
zamknite charakteryzuj si tym, e bycie
adresatem takiej normy jest pochodn przynalenoci do jakiej grupy formalnej, czyli
organizacji, takiej jak pastwo, partia polityczna,
zwizek zawodowy, itp. Oprcz norm prawnych,
normami zamknitymi s take normy statutowe,
ktre okrelaj struktur i sposb funkcjonowania
innych ni pastwo organizacji spoecznych. Normy
moralne to normy otwarte. Bycie adresatem norm
moralnych nie jest zwizane z przynalenoci do
grupy formalnej, w szczeglnoci do pastwa. W

jednym pastwie moe obowizywa kilka

systemw norm moralnych, i odwrotnie, jedna
moralno moe obowizywa w wielu pastwach.

3. Obowizywanie normy prawnej

W literaturze prawniczej wystpuje kilka
koncepcji obowizywania normy.(26) Kada z tych
koncepcji wskazuje na inne kryteria jakie musi
spenia norma, aby moga by uznana za
obowizujc tzn. tak ktrej naley przestrzega.
A) Obowizywanie formalne (systemowe)
Zgodnie z tym pojciem obowizywania, norma N
obowizuje gdy:
1. zostaa ustanowiona zgodnie z normami
kompetencji prawodawczej i procedury
prawodawczej,
2. wesza w ycie.
3. jest konsekwencj norm nalecych do
systemu prawa uznan na mocy
akceptowanych regu wynikania norm (reguy
infercncyjne takie jak: a contrario. analogia
legis itp. ),
4. nie zostaa formalnie derogowana tzn.
uchylona przez inn norm prawn,
5. nie jest sprzeczna z innymi normami
obowizujcymi,
6. jeeli jest sprzeczna z innymi normami, to
obowizuje gdy nie traci mocy obowizujcej
na podstawie zastosowanych regu kolizyjnych
lub dyrektyw wykadni.

(26) L. Nowak, Cztery koncepcje obowizywania

prawa, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i
Socjologiczny, z. 3/1966; por. te, K. Opaek, J.
Wrblewski, Zagadnienia teorii prawa, cyt. wyd.
rozdz. IV; por. te, J. Woleski, Z zagadnie
analitycznej filozofii prawa, cyt. wyd. rozdz. IV,
por. te. R. Sarkowicz.J. Stelmach, Teoria prawa,
Krakw 1998, rozdz. VI.
Stosujc kryteria okrelone przez to pojcie,
uznajemy, e podstawa obowizywania jest akt
stanowienia normy (jej cechy formalne tzn. kto i w
jakim trybie ustanowi norm) oraz relacja normy do
innych norm obowizujcych - std okrelenie
obowizywanie formalne lub systemowe. Pojcie
obowizywania formalnego (systemowego) ma due
znaczenie praktyczne. Kryteria obowizywania
normy jakie okrela to pojcie s stosowane
zarwno przez nauki o poszczeglnych gaziach
obowizujcego prawa, jak i przez prawnikw
praktykw przy rozstrzyganiu kwestii: czy dana
norma N jest norm obowizujc? Warunki
obowizywania normy wskazane przez pojcie
obowizywania formalnego (systemowego) maj
znaczenie decydujce dla uznawania norm
prawnych za normy obowizujce. Wyjtkowo
nauka prawa posuguje si pojciem obowizywania
faktualnego lub aksjologicznego w odniesieniu do
norm prawnych.

B) Obowizywanie faktualne
Pojcie obowizywania faktualnego moe by
formuowane w wersji radykalnej lub

umiarkowanej.(27) Wersja radykalna zakada, e

obowizuj tylko decyzje rozstrzygajce konkretne
sprawy, a wic tzw. prawo operatywne a nie prawo
stanowione. Zgodnie z wersj umiarkowan
obowizuj tylko te reguy obowizujce
systemowo, ktre powouj organy stosujce prawo
jako tzw. podstaw normatywn rozstrzygnicia.
Wwczas do kryteriw obowizywania formalnego
(systemowego) naley doda warunek: 7. norma
stosowana w decyzjach stosowania prawa. Pojcie
obowizywania faktualnego zakada, e normy,
ktre nie s faktycznie stosowane trac moc
obowizujc przez niestosowanie.
W innym ujciu, pojcie obowizywania
faktualnego zawiera warunek: obowizuj normy,
ktre dostatecznie czsto s przestrzegane przez
adresatw tych norm. W tym znaczeniu mwimy o
obowizywaniu norm obyczajowych.
Jeli przyj, e obowizuj tylko te normy,
ktre s faktycznie stosowane lub przestrzegane,
wwczas o obowizywaniu norm rozstrzygaj fakty
spoeczne - std okrelenie obowizywanie
faktualne. Mwic, e dana norma obowizuje w
sensie faktualnym, stwierdzamy, e jest ona
skuteczna spoecznie.
(27) J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, Ossolineum 1990, s. 11; por. te. K.
Opaek, J. Wrblewski. Zagadnienia teorii prawa,
cyl. wyd. s. 123.
C) Obowizywanie aksjologiczne
Oglnie mona powiedzie, e norma
obowizuje w sensie aksjologicznym, jeeli ma tzw.

uzasadnienie aksjologiczne w okrelonym systemie

ocen (systemie wartoci) np. moralno
chrzecijaska. Norma ma uzasadnienie
aksjologiczne w okrelonym systemie ocen, jeeli
nakazuje zachowania oceniane pozytywnie w tym
systemie ocen, lub zakazuje zachowa ocenianych
negatywnie w danym systemie wartoci.
Stwierdzenie, e norma obowizuje ze wzgldu na
uzasadnienie aksjologiczne oznacza, e o
obowizywaniu normy nie decyduje akt stanowienia
normy, lecz jej tre, tzn. e jest to norma
powinnoci materialnej. Uzasadnienie aksjologiczne
normy moe by autonomiczne w ocenach
akceptowanych przez adresata normy lub
heteronomiczne - w ocenach jakiego autorytetu
moralnego.
W sensie aksjologicznym obowizuj normy
moralne oraz normy estetyczne. Postulat, aby
normy prawne miay uzasadnienie aksjologiczne w
okrelonym systemie ocen moralnych formuuj
koncepcje prawa natury.(28) Na gruncie tych
koncepcji, w odniesieniu do norm prawnych
wystpuje wersja skrajna i umiarkowana
obowizywania w sensie aksjologicznym. W wersji
skrajnej, pojcie obowizywania aksjologicznego
zakada, e nie obowizuj normy prawne
sprzeczne z pozaprawnymi reguami lub ocenami,
czy te pozaprawnym systemem aksjologicznym
(np. moralnym). W wersji umiarkowanej, koncepcja
obowizywania aksjologicznego nie odmawia mocy
obowizujcej normom prawnym sprzecznym z
okrelon moralnoci, lecz postuluje ich
niestosowanie. W kadym z tych wariantw pojcie
obowizywania aksjologicznego zakada, e norma

prawna musi mie uzasadnienie aksjologiczne w

ocenach moralnych tzn. prawny nakaz lub zakaz
zachowania musi by nastpstwem oceny tego
zachowania w kategoriach dobra lub za, ktre
wskazuje okrelony system wartoci.

D) Obowizywanie w znaczeniu tetycznym

Norma obowizuje w znaczeniu tetycznym,
jeeli ma tzw. uzasadnienie tetyczne. Z kolei, norma
ma uzasadnienie tetyczne, jeeli zostaa
ustanowiona przez podmiot zdolny do
wyegzekwowania od adresatw normy zachowa,
ktre s z ni zgodne.
(28) Z. Ziembiski, Wstp do aksjologii dla
prawnikw, Warszawa 1990, rozdz. 6; por. te, K-.
Opaek, .1. Wrblewski, Aksjologia - dylemat
pomidzy pozytywizmem prawniczym a doktryn
prawa natury, cyt. wyd. s. 254 i n.; por. te, M.
Szyszkowska. Filozofia prawa i filozofia czowieka,
Warszawa 1989, s. 52-68; por. te, R. Sarkowicz,
.J. Stelmach, Teoria prawa, cyt. wyd. rozdz. VIII.
Podstaw tej zdolnoci moe by dysponowanie
rodkami przymusu lub autorytetem. O
uzasadnieniu tetycznym normy mwimy take
wwczas, gdy norm ustanowi podmiot, ktry
otrzyma upowanienie do jej stanowienia od innego
podmiotu dysponujcego rodkami przymusu lub
cieszcego si autorytetem wrd adresatw normy.
Przyjmujc takie rozumienie uzasadnienia
tetycznego normy, mona powiedzie, e w

znaczeniu tetycznym obowizuj rne typy norm

spoecznych, w szczeglnoci, pojcie to odnosi
mona do norm prawnych.
W kadym z przedstawionych wariantw
pojcie obowizywania normy zawiera nakaz
przestrzegania normy, ktra spenia okrelone
kryteria (formalne, faktualne, aksjologiczne,
tetyczne). Zwrot: Norma N obowizuje w znaczeniu
okrelonym przez pojcie obowizywania O,
znaczy: Naley przestrzega normy N, ktra
spenia kryteria okrelone przez pojcie
obowizywania O..
4. Obowizywanie normy prawnej w czasie
A. Pocztek obowizywania normy prawnej:
a) Akt prawny sam okrela pocztek
swego obowizywania. Moe to by data
uchwalenia/wydania aktu, data jego
opublikowania, data pniejsza od
opublikowania.
b) Jeeli akt prawny nie okrela daty
pocztkowej swego obowizywania,
przyjmuje si, e obowizuje od dnia
ogoszenia, a jeeli ogoszenie nie jest
obligatoryjne, od dnia ustanowienia.
Zgodnie z art. 88 p. l Konstytucji RP,
warunkiem wejcia w ycie ustaw, rozporzdze, aktw prawa miejscowego
jest ich ogoszenie. Z kolei art. 88 p. 3
Konstytucji RP stwierdza: Umowy
midzynarodowe ratyfikowane za
uprzedni zgod wyraon w ustawie s
ogaszane w trybie wymaganym dla

ustaw. Zasady ogaszania innych umw

midzynarodowych okrela ustawa.
Wejcie w ycie z dniem ogoszenia
oznacza, e decyduje data jak nosi
organ publikacyjny, w ktrym dany akt
prawny jest zamieszczony (Dziennik
Ustaw. Monitor Polski). Ogoszeniem
aktu prawnego nie jest adna forma
popularyzacji prawa w mediach (nawet w
przypadku, gdy tekst aktu prawnego
zostanie przedrukowany w caoci). W
przypadku umw midzynarodowych
dodatkowym warunkiem wejcia w ycie
jest wyraenie zgody w formie ratyfikacji i
wymiana dokumentw ratyfikacyjnych.
Okres od momentu
opublikowania/ustanowienia aktu
prawnego, do momentu jego wejcia w
ycie nosi nazw vacatio legis. Vacatio
legis umoliwi ma: 1. zapoznanie si
adresatw aktu prawnego z jego treci.
2. dokonanie dziaa organizacyjnych
niezbdnych dla wejcia w ycic aktu
prawnego.

B. Koniec obowizywania normy

prawnej:
a) uchylenie aktu prawnego
przez inny akt prawny tzw.
derogacja
b) moment wskazany w samym
akcie prawnym, a jeli to nie
wystpuje i akt prawny nie

zostanie wyranie derogowany,

wwczas decyduje moment
wejcia w ycie nowego aktu
prawnego odmiennie regulujcego ten sam przedmiot
zgodnie z zasad lex posterior
derogat legi priori.
C. Zasada lex retro non agit
Zasad t okrela art. 3 k. c.:
Ustawa nie ma mocy wstecznej chyba, e
to wynika z jej brzmienia lub celu, oraz
art. XXVI przepisw wprowadzajcych k.
c.: Do stosunkw prawnych powstaych
przed wejciem w ycie kodeksu
cywilnego stosuje si prawo
dotychczasowe, chyba, e przepisy
ponisze stanowi inaczej. Zasady
prawo nie dziaa wstecz nie mona
interpretowa w sposb absurdalny jako
zakazu zmiany zdarze, ktre nale ju
do przeszoci - zasada lex retro non agit
oznacza, e akt prawny nie moe wiza
skutkw prawnych ze zdarzeniami, ktre
zaistniay przed jego wejciem w ycie. W
nauce prawa uznaje si za dopuszczalne
odstpstwa od tej zasady w przypadkach,
gdy: 1. w prawie cywilnym akt prawny
przyznaje dodatkowe uprawnienia lub
znosi ograniczenia wolnoci. 2. w prawie
karnym akt prawny znosi karalno czynu
lub obnia wymiar kary za jego
popenienie.

Rozwiniecie zasady lex retro non agit:

a) Jeeli przepis prawny okrela skutki
prawne jako nastpstwo danego stanu
faktycznego, wwczas do oceny tych
skutkw stosuje si ustaw, ktra
obowizywaa w chwili zrealizowania tego
stanu faktycznego. Jeeli wic stan
faktyczny powodujcy powstanie, zmian
lub ustanie stosunku prawnego nastpi
pod rzdem dawnej ustawy, do oceny
skutkw prawnych stosuje si ustaw
dawn take po wejciu w ycie ustawy
nowej. Jeeli jednak stan faktyczny
powodujcy zmian lub ustanie stosunku
prawnego nastpi pod rzdem nowej
ustawy, do oceny skutkw prawnych
stosuje si ustaw now, take wtedy,
gdy stosunek prawny powsta pod rzdem
ustawy dawnej. Zasady te stosuje si w
zakresie regulacji stosunkw umownych
tzn. zobowiza ktrych rdem jest
umowa. Przykad: przed wejciem w ycie
kodeksu cywilnego tj. przed dniem l
stycznia 1965 r. strony zawary umow
poyczki, do oceny skutkw prawnych tej
umowy naley stosowa take pod
rzdem k. c. dawn ustaw tj. kodeks
zobowiza z 1933 r. Jeeli jednak
wierzyciel z tej umowy dokona po wejciu
w ycie k. c. przelewu swej wierzytelnoci
na inn osob, przelew ten podlega
przepisom k. c. (art. 509 i nast.).
b) Jeeli przepis prawa reguluje tre
stosunku prawnego ij. wynikajce z niego

prawa i obowizki stron samodzielnie, w

oderwaniu od stanu faktycznego, ktry
wywoa powstanie tego stosunku,
wwczas tre t ocenia si od chwili
wejcia w ycie ustawy nowej wedug tej
nowej ustawy, chociaby stosunek powsta pod rzdem ustawy dawnej np.
prawo rzeczowe z 1946 r. Takie ujcie
przepisw prawnych wystpuje
szczeglnie przy okreleniu treci praw
rzeczowych (wasno, uytkowanie
wieczyste, prawa rzeczowe
ograniczone), ktrych nabycie moe by
nastpstwem rnych stanw
faktycznych (umowa, zasiedzenie) oraz
praw i obowizkw wynikajcych ze
stosunkw rodzinnych (np. z
maestwa, z faktu urodzenia dziecka
itp.) I tak wedug art. XXXVIII przepisw
wprowadzajcych kodeks cywilny, tre
praw rzeczowych istniejcych w chwili
wejcia k. c. podlega od chwili wejcia w
ycie k. c. przepisom tego kodeksu.
c) Wedug art. XXVII przepisw
wprowadzajcych kodeks cywilny
wanoci czynnoci prawnych
dokonanych przed dniem wejcia w ycie
k. c. przez osoby nie majce zdolnoci
do czynnoci prawnych lub w tej
zdolnoci ograniczone, ocenia si
wedug przepisw dotychczasowych np.
prawo osobowe z 1945 r.

5. Obowizywanie normy prawnej w przestrzeni

A. W zakresie prawa karnego obowizuj
nastpujce zasady:
a) Zasada terytorialnoci, ktr wyraa art.
5 k. k.: Ustaw karn polsk stosuje si
do sprawcy, ktry popeni czyn
zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej
Polskiej jak rwnie na polskim statku
wodnym lub powietrznym, chyba e
umowa midzynarodowa, ktrej
Rzeczpospolita Polska jest stron,
stanowi inaczej. Ograniczeniem tej
zasady jest eksterytorialno placwek
dyplomatycznych pastw obcych.
Zasada terytorialnoci oznacza, e
ustaw karn polsk stosuje si do
wszystkich osb przebywajcych na
terytorium RP bez wzgldu na ich
obywatelstwo, z wyjtkiem osb, ktrym
przysuguje immunitet dyplomatyczny.
Zgodnie z t zasad, podstaw
stosowania ustawy karnej polskiej jest
fakt przebywania na terytorium RP
b) Zasada podmiotowa, ktr wyraa art.
109 k. k.: Ustaw karn polsk stosuje
si do obywatela polskiego, ktry popeni
przestpstwo za granic. Zgodnie z t
zasad, podstaw do stosowania ustawy
karnej polskiej jest fakt posiadania
polskiego obywatelstwa przez sprawc
czynu zabronionego.
c) Zasada przedmiotowa, ktr wyraa
art.110 1 k. k.: Ustaw karn polsk

stosuje si do cudzoziemca, ktry

popeni za granic przestpstwo
skierowane przeciwko interesom
Rzeczpospolitej Polskiej, obywatela
polskiego, polskiej osoby prawnej lub
polskiej jednostki organizacyjnej nie
majcej osobowoci prawnej.; art. 111
1 k. k.: Warunkiem odpowiedzialnoci
za czyn popeniony za granic jest
uznanie takiego czynu za przestpstwo,
rwnie przez ustaw obowizujc w
miejscu jego popenienia.; art. 112 k. k.:
Niezalenie od przepisw
obowizujcych w miejscu popenienia
przestpstwa, ustaw karn polsk
stosuje si do obywatela polskiego oraz
cudzoziemca w razie popenienia:
1. przestpstwa przeciwko
bezpieczestwu wewntrznemu
Rzeczpospolitej Polskiej,
2. przestpstwa przeciwko polskim
urzdom lub funkcjonariuszom publicznym,
3. przestpstwa przeciwko istotnym
polskim interesom gospodarczym,
4. przestpstwa faszywych zezna
zoonych wobec urzdu
polskiego. Zgodnie z t zasad,
podstaw stosowania ustawy karnej
polskiej jest charakter czynu
zabronionego, ktry oglnie rzecz
biorc jest skierowany przeciwko
interesom Rzeczpospolitej Polskiej
lub przeciwko jej obywatelom.

B. W zakresie prawa cywilnego stosuje si

przepisy ustawy prawo prywatne midzynarodowe. Przykadowo mona poda zasady
nastpujce:
a) art. 91: Zdolno prawna i zdolno
do czynnoci prawnych osoby fizycznej
podlega jej prawu ojczystemu.
Okrelenie podlega jej prawu
ojczystemu naley rozumie jako
podlego prawu pastwa ktrego osoba
fizyczna jest obywatelem. Art. 9 2:
Zdolno osoby prawnej podlega prawu
pastwa, w ktrym osoba ta ma
siedzib. Zgodnie z, art. 41 k. c. siedzib
osoby prawnej jest miejscowo, w ktrej
siedzib ma jej organ zarzdzajcy.
b) art. 12: Forma czynnoci prawnej
podlega prawu waciwemu dla tej
czynnoci. Wystarcza jednak zachowanie
formy przewidzianej przez prawo
pastwa, w ktrym czynno zostaje
dokonana.
c) art. 24: Wasno i inne prawa
rzeczowe podlegaj prawu pastwa, w
ktrym znajduje si ich przedmiot.
d) art. 29: Do zobowiza z umw nie
wymienionych w art. 27 i art. 28 stosuje
si, jeeli strony nie dokonay wyboru
prawa, prawo pastwa w ktrym umowa
zostaa zawarta.
6. Rodzaje norm prawnych i przepisw prawnych
A. Zasady prawa i zwyke normy prawne

W nauce prawa przyjmuje si, e system prawa

obok zwykych norm zawiera take normy o
znaczeniu szczeglnym, ktre okrelane s
terminem zasady prawa lub te zasady oglne
systemu prawa, czy te normy zasadnicze.'
Wrd zasad prawnych mona wyrni
zasady uniwersalne t j. zasady caego sytemu prawa
oraz zasady czci sytemu prawa, ktre odnosz si
do jednej lub kilku gazi prawa. Status zasad
uniwersalnych maj przede wszystkim zasady
konstytucyjne. Przykadowo mona wskaza zasady
nastpujce:zasada pastwa prawnego, ktr
wyraa art. 2. Konst. RP; Rzeczpospolita Polska
jest demokratycznym pastwem prawnym,
urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci
spoecznej.: zasada podziau wadzy, ktr wyraa
art. 10 p. l Konst. RP: Ustrj Rzeczpospolitej
Polskiej opiera si na podziale i rwnowadze wadzy
ustawodawczej, wadzy wykonawczej i wadzy
sdowniczej.; zasada rwnoci wobec prawa, ktr
wyraa art. 32 p. l Konst. RP: Wszyscy s wobec
prawa rwni. Wszyscy maj prawo do rwnego traktowania przez wadze publiczne. Zasady
uniwersalne mog by sformuowane take w innym
akcie prawnym np. art. 3 k. c., ktry wyraa zasad
lex retro non agit.
(29)S. Wronkowska, M. Zieliski, Z. Ziembiski,
Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe.
Warszawa 1974; por. te, W. Lang, .J.
Wrblewski, S. Zawadzki. Teoria pastwa i
prawa. Warszawa 1986, s. 39S-400: por. te, K.
Opaek, J. Wrblewski. Zagadnienia teorii prawa,

cyt. wyd. s. 92-96. por. le, A. Redelbach, S.

Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii pastwa i
prawa, cyt. wyd. s. 224-225.

Przykadem zasad czci systemu prawa

mog by zasady procesu karnego np.
zasada domniemania niewinnoci
oskaronego, ktr wyraa art. 5 1 k. p. k.:
Oskaronego uwaa si za niewinnego,
dopki wina jego nie zostanie udowodniona i
stwierdzona prawomocnym orzeczeniem
sdu.; inn zasad zwan in dubio pro reo
wyraa art. 5 2 k. p. k.: Nie dajce si
usun wtpliwoci rozstrzyga si na korzy
oskaronego. Dla prawa cywilnego
podstawowe znaczenie ma zasada wolnoci
umw, ktr wyraa art. 353 k. c.: Strony
zawierajce umow mog uoy stosunek
prawny wedug swego uznania, byleby jego
tre lub cel nie sprzeciwiay si waciwoci
(naturze) stosunku, ustawie ani zasadom
wspycia spoecznego. Wolno umw
oznacza przede wszystkim swobod
ksztatowania treci umowy (wyjtki dotycz
np. cen urzdowych i norm technicznych
obowizujcych ze wzgldw bezpieczestwa). Swoboda ta jest moliwa,
poniewa znaczna cz norm prawa
cywilnego okrelajcych poszczeglne typy
umw (tzw. umowy nazwane) ma charakter
norm ius dispositivum (normy dyspozytywne)
tzn. takich, ktre s stosowane dopiero
wwczas gdy strony w umowie nie
postanowiy inaczej ni przewiduje norma
dyspozytywna, a trzeba midzy nimi
rozstrzygn spr. Strony mog take
zawiera umowy, ktre nie s okrelone w

kodeksie cywilnym (tzw. umowy nienazwane)

np. umowa leasingu.
Niektre z zasad prawnych s wyranie
okrelone w tekcie prawnym w postaci
przepisw prawnych (zasady prawa w
znaczeniu dyrektywalnym), inne wyprowadza
si z tekstu prawnego za pomoc zabiegw
argumentacyjnych (zasady prawa w
znaczeniu opisowym). W tym drugim
przypadku, dla uznania obowizywania
okrelonej zasady prawa decydujce
znaczenie ma bezsporne stanowisko nauki
prawa oraz braku przepisu wykluczajcego
uznanie zasady za obowizujc. Przykadem
tego typu zasad, moe by zasada dobra
dziecka w prawie rodzinnym i opiekuczym,
ktra nakazuje uznawa dobro maoletniego
za podstawow warto chronion przez
prawo rodzinne i opiekucze i preferowa j
przed interesem rodzicw lub opiekunw.
Innym przykadem zasady w znaczeniu
opisowym moe by zasada
kontradyktoryjnoci (spornoci) procesu
karnego, ktra nakazuje uznawa, e
oskaryciel i obroca maj rwne uprawnienia
w toku postpowania karnego prowadzonego
przed bezstronnym arbitrem. Zasady te nie s
bezporednio okrelone w postaci jakiego
przepisu prawnego, lecz zostay
zrekonstruowane przez nauk prawa z caych
zespow norm wyraonych w kodeksie
rodzinnym i opiekuczym oraz w kodeksie
postpowania karnego.

Kryteria uznania normy za zasadnicz:

1. Miejsce normy w hierarchii aktw
prawnych. Normy zasadnicze wystpuj
w aktach prawnych o wysokiej mocy
prawnej (konstytucja, ustawy zwyke).
2. Ocena normy jako zasadniczej przez
nauk prawa, ktra uznaje, e dana
norma wyraa wartoci szczeglnie
cenione w danej kulturze prawnej
(wolno, rwno, sprawiedliwo,
bezpieczestwo prawne tzn. moliwo
przewidzenia skutkw prawnych
postpowania, humanitaryzm prawa itp.)
Jest to kryterium decydujce o uznaniu
normy za zasadnicz.
3. Funkcja normy w procesach tworzenia,
wykadni i stosowania prawa. Nauka
prawa uznaje, e normy zasadnicze
powinny determinowa przebieg tych
procesw tzn. ustawodawca nie
powinien tworzy norm sprzecznych z
zasadami np. norm retroaktywnych,
interpretatorzy prawa powinni w procesie
wykadni tekstw prawnych
rekonstruowa normy zgodne z
zasadami prawa, organy stosujce
prawo nie powinny wydawa
rozstrzygni sprzecznych z normami
zasadniczymi.
4. Stosunek normy zasadniczej do innych
norm systemu prawa. Normy zwyke
musz by treciowo zgodne z normami
zasadniczymi. Przyjmuje si, e normy

zwyke wynikaj z norm zasadniczych.

Nie chodzi tu jednak o relacj wynikania
logicznego, lecz o zaleno polegajc
na treciowej determinacji norm
zwykych przez normy zasadnicze.
5. Rola normy w konstrukcji instytucji
prawnych. W nauce prawa terminem
instytucja prawna okrela si: zesp
powizanych funkcjonalnie norm
regulujcych wyodrbnion sfer
stosunkw spoecznych. Przez
okrelenie zesp powizanych
funkcjonalnie norm naley rozumie
zesp norm, ktre w praktyce
prawniczej dziaaj tzn. s stosowane
jako okrelona cao np. instytucja
prawna wasnoci to zesp norm
kodeksu cywilnego regulujcych tre i
wykonanie wasnoci, nabycie i utrat
wasnoci, wspwasno oraz ochron
wasnoci (art. 140-231 k. c.).
Normy zasadnicze determinuj tre
norm tworzcych dan instytucj prawn,
czy te inaczej mwic, okrelaj wzr
(model) uksztatowania instytucji prawnej.
Na przykad, zasada rwnoci praw i
obowizkw maonkw art. 23 k. r. i o.:
Maonkowie maj rwne prawa i
obowizki w maestwie. S
zobowizani do wsplnego poycia, do
wzajemnej pomocy i wiernoci oraz do
wspdziaania dla dobra rodziny, ktr
przez swj zwizek zaoyli. Norma
prawna wyraona w tym artykule ma

znaczenie zasadnicze, poniewa

determinuje ksztat instytucji prawnej
maestwa m. in. tre norm
regulujcych stosunki majtkowe midzy
maonkami (tzw. wsplno ustawowa).
Funkcja ta jest szczeglnie widoczna w
przypadku zasad prawnych w znaczeniu
opisowym. Na przykad zasada dobra
dziecka okrela ksztat instytucji prawnej
jak jest instytucja wadzy rodzicielskiej
lub instytucja przysposobienia. Z kolei,
zasada kontradyktoryjnoci wyznacza
model procesu karnego.
Rnice miedzy zasadami prawa a
zwykymi normami:
1. Zwyke normy maj okrelony zakres
zastosowania, w przypadku zasad
prawnych ich zakres zastosowania nie
jest wyranie sformuowany.
2. Jeeli zakres zastosowania zwykej
normy zosta speniony, to norm naley
zastosowa, jeeli nie, to normy
zastosowa nie wolno. W przypadku
zasady, w zwizku z nieokrelonoci
zakresu zastosowania organ stosujcy
prawo ma swobod czy zastosowa
zasad czy te nie. Dotyczy to w
szczeglnoci zasad, ktre nie s
okrelone wyranie w tekcie prawnym w
postaci przepisw prawnych (zasady
prawa w znaczeniu opisowym). Warto
zaznaczy, e stosowanie zasad prawa

zarwno w znaczeniu dyrektywalnym jak

i w znaczeniu opisowym, dokonuje si
poprzez odpowiednie tworzenie,
interpretacj i stosowanie norm nie
bdcych zasadami prawa.
3. W razie kolizji zwykych norm, jedna z
nich musi by uznana za
nieobowizujc (w przypadku kolizji
normy wyszej i normy niszej lub normy
pniejszej i normy wczeniejszej) lub
nie podlegajc stosowaniu w danym
przypadku (w sytuacji kolizji lex specialis
i lex generalis). Natomiast w przypadku
konfliktu zasad organ stosujcy prawo
ma moliwo wyboru zasady, ktra w
jego przekonaniu legitymuje si
mocniejszym uzasadnieniem
aksjologicznym tzn. wyraa warto
ktr naley preferowa przed wartoci
wyraan przez inn zasad.
Stwierdzenie takiej hierarchii wartoci
wymaga oceny podmiotu powoujcego
si na zasad prawa.

B. Lex specialis - lex generalis

Kryterium podziau jest stosunek dwch norm,
ktry polega na tym, e zakres zastosowania
(hipoteza) lex specialis zawiera si w zakresie zastosowania (hipotezie) lex generalis.(30) Punktem
wyjcia przeciwstawienia lex specialis i lex generalis
jest zaoenie, e rnice w okreleniu dyspozycji s
konsekwencj rnic w okreleniu hipotez tzn. e
rnice w dyspozycji przy identycznych hipotezach
nie s traktowane jak relacja lex specialis - lex
generalis. Relacja ta zachodzi wwczas, gdy albo
zakres adresatw lex specialis zawiera si w
zakresie adresatw lex generalis, albo zakres
okolicznoci w jakich adresaci powinni zachowa si
zgodnie z dyspozycj jest tak okrelony w lex
specialis, e zawiera si w zakresie okolicznoci
okrelonych w lex generalis, albo okrelenie
adresatw i okolicznoci w lex specialis tworzy klas
sytuacji, ktra zawiera si w klasie sytuacji
okrelonej w lex generalis. Inaczej mwic, zakres
adresatw lub okolicznoci albo oba te zakresy
cznie okrelone w lex specialis zawieraj si w
zakresach okrelonych w lex generalis. Oznacza to,
e zakres zastosowania lex specialis jest wszy ni
zakres zastosowania lex generalis.
Przypomn, e zakres (denotacja) nazwy jest
tym wsza im tre nazwy (konotacja) jest
bogatsza np. pojazd silnikowy (pojazd wyposaony
w silnik) i pojazd samochodowy (pojazd silnikowy
ktrego konstrukcja umoliwia jazd z prdkoci
przekraczajc 25 km/h). Wynika z tego, e

okrelenie adresatw lub okolicznoci w lex

specialis musi zawiera dodatkowe cechy w
porwnaniu z lex generalis. Inaczej mwic,
hipoteza lex specialis musi zawiera wszystkie
elementy hipotezy lex generalis, a ponadto skadniki
zawarte jedynie w hipotezie lex specialis. Dla
przykadu: art. 148 1 k. k.:
Kto zabija czowieka podlega karze pozbawienia
wolnoci na czas nie krtszy od lat 8, karze 25 lat
pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego
pozbawienia wolnoci. (lex generalis) i art. 149 k.
k.: Matka ktra zabija noworodka pod wpywem
silnego przeycia zwizanego z przebiegiem porodu
znacznym znieksztaceniem dziecka lub ze
szczeglnie trudn sytuacj osobist, podlega karze
pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. (lex
specialis).
Terminologia lex specialis i lex generalis jest
odnoszona nie tylko do postanowie
poszczeglnych norm, lecz take do caych aktw
prawnych (ustawa powszechna - ustawa
szczeglna) np. kodeks handlowy, ktry reguluje
funkcjonowanie rnych typw spek (lex
generalis) i ustawa o spkach z udziaem
zagranicznym (lex specialis).
(30) J. Wrblewski, Lex generalis a lex specialis,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego. Nauki
Humanistyczno-Spoeczne. Seria I, zeszyt 28,
d 1963.
W nieco innej interpretacji, lex generalis jest
rozumiana jako regua powszechna a lex specialis
jako regua szczeglna ustanawiajca wyjtki, czy

te bdca wyjtkiem od postanowie reguy

powszechnej. Na przykad, art. 162 1 k. k.: Kto
czowiekowi znajdujcemu si w pooeniu
grocym bezporednim niebezpieczestwem utraty
ycia albo cikiego uszczerbku na zdrowiu nie
udziela pomocy mogc jej udzieli bez naraenia
siebie lub innej osoby na niebezpieczestwo utraty
ycia albo cikiego uszczerbku na zdrowiu,
podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. (lex
generalis) i art. 162 2 k. k.: Nie spenia
przestpstwa, kto nie udziela pomocy, do ktrej jest
konieczne poddanie si zabiegowi lekarskiemu albo
w warunkach w ktrych moliwa jest niezwoczna
pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego
powoanej (lex specialis okrela wyjtek od zasady
oglnej).
Rozrnienie lex specialis - lex generalis ma
due znaczenie praktyczne. Rozrnienie to jest
podstaw stosowania reguy kolizyjnej, ktra
nakazuje dawa pierwszestwo normom
szczeglnym (lex specialis) przed normami
oglnymi (lex generalis) w przypadku ich kolizji (lex
specialis derogat legi generali). Warto w tym
momencie podkreli, e reguy tej nie naley rozumie w ten sposb, e lex specialis uchyla
obowizywanie lex generalis. Prawidowa
interpretacja reguy lex specialis derogat legi
generali zakada, e norma specjalna nie uchyla
normy oglnej, a jedynie wycza jej zastosowanie
w przypadku zbiegu obu norm. Znaczenie
rozrnienia o ktrym mowa wynika take z faktu,
e w doktrynie i praktyce prawniczej powszechnie
akceptowana jest dyrektywa interpretacyjna:
przepisy okrelajce wyjtki od reguy oglnej nic

mog by poddawane interpretacji rozszerzajcej

(exceptiones non sunt extendendae). Jest to
dyrektywa wana, rwnie dlatego. e okrelenie
relacji lex specialis - lex generalis jest
niejednokrotnie sporne i wymaga ustale
interpretacyjnych.
C. Klauzule generalne
Terminem tym okrelane s w nauce prawa
przepisy odsyajce do ocen interpretatorw prawa,
w szczeglnoci do ocen organw stosujcych
prawo.(31) To odesanie moe mie posta uycia
przez ustawodawc w tekcie prawnym zwrotw
ocennych odsyajcych do okrelonego systemu
wartoci (np. moralnych) lub wystpuje poprzez
odesanie do pozaprawnych zasad postpowania,
ktre maj uzasadnienie aksjologiczne, czyli do
innego ni prawny systemu normatywnego.

(31) J. Nowacki. O przepisach zawierajcych

klauzule generalne (w:) Prawo i polityka, red. A.
Bodnar, Warszawa 1988; por. te, Z. Ziembiski,
Stan dyskusji nad problematyk klauzul
generalnych. Pastwo i Prawo z. 3/1981; tene.
Problemy podstawowe prawoznawstwa. cyt. wyd.
s. 471-476.

Przykadem odesania pierwszego typu s zwroty:

dobro spoeczne, dobro maoletniego dziecka,
dobro rodziny, dobre obyczaje, spoecznogospodarcze przeznaczenie prawa,
niewspmierna wysoko kary, chrzecijaski
system wartoci itp. W drugim przypadku, ustawodawca uywa zwrotw: zasady wspycia
spoecznego, zasady susznoci, zasady
humanitaryzmu itp.
W obu tych przypadkach klauzule generalne s
przepisami upowaniajcymi organ stosujcy prawo
do wydania decyzji w oparciu o oceny indywidualne
rozstrzyganych sytuacji. Inaczej mwic, s to
przepisy upowaniajce organ stosujcy prawo do
kierowania si ocenami lub zasadami pozaprawnymi
w procesie decyzyjnym. Na przykad, art. 3 k. k.:
Kary oraz inne rodki przewidziane w tym kodeksie
stosuje si z uwzgldnieniem zasad humanitaryzmu,
w szczeglnoci z poszanowaniem godnoci
czowieka.; art. 5 k. c.: Nie mona czyni ze swego
prawa uytku, ktry byby sprzeczny ze spoecznogospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z
zasadami wspycia spoecznego. W przypadku
odesania do zasad wspycia spoecznego, chodzi
o akceptowane zasady o charakterze moralnym lub
obyczajowym. Klauzule generalne stwarzaj dla
organu stosujcego prawo tzw. luz decyzyjny tzn.
swobod jak tworz ocenne kryteria kwalifikacji
rozstrzygania przypadkw. Ma to sprzyja
uelastycznieniu prawa tzn. uczynieniu prawa
bardziej adekwatnym do zmieniajcych si
stosunkw spoecznych oraz sprzyja ma zgodnoci
prawa z akceptowanym przez spoeczestwo
systemem ocen.

Innym sposobem uelastycznienia prawa jest

uycie przez ustawodawc w tekcie prawnym
zwrotw nieostrych, np. silne wzburzenie,
znaczna szkoda, wane przyczyny itp. Przepisy,
ktre zawieraj tego typu zwroty nie s okrelane
mianem klauzul generalnych, poniewa w tym
przypadku nie ma odesania do pozaprawnego
systemu wartoci.
D. Domniemania
Domniemania mona okreli jako
wnioskowanie o fakcie istotnym dla sprawy lecz
bezporednio nie udowodnionym, z innego faktu w
zwykym trybie udowodnionego. Istota domniema
faktycznych zostaa ujta w art. 231 k. p. c. zgodnie
z ktrym sd moe uzna za ustalone fakty majce
istotne znaczenie dla rozstrzyganej sprawy, jeeli
wniosek taki mona wyprowadzi z innych
ustalonych faktw. Domniemania te s oparte na
tzw. potocznym dowiadczeniu, czy te potocznej
wiedzy empirycznej. W szczeglnoci chodzi tu o
pewne prawidowoci statystyczne np. na 100
przypadkw w 99 fakt f1 pociga za sob fakt f2,
jeeli w postpowaniu dowodowym wykazano zaistnienia faktu f 1, to na tej podstawie sd moe uzna
za udowodniony fakt f2 bez przeprowadzenia
dodatkowego postpowania dowodowego. W
przypadku domniema faktycznych wnioskowanie
nie jest nakazane przez normy prawne, ale opiera
si na wiedzy i dowiadczeniu organu stosujcego
prawo. Sd moe uwzgldni takie domniemanie w
postpowaniu dowodowym lub nie.

Domniemania prawne zostay okrelone w art.

234 k. p. c. jako domniemania ustalone przez
prawo: Domniemania ustanowione przez prawo
(domniemanie prawne) wi sd; mog by jednak
obalone, ilekro ustawa tego nie wycza. W
ramach domniema prawnych mona rozrni
domniemania formalne i materialne.
a) Domniemania prawne formalne - na
podstawie normy prawnej naley przyj, e ma czy
te mia miejsce pewien stan faktyczny, dopki nie
zostanie wykazane, e jest lub te byo inaczej, np.
art. 7 k. c.: Jeeli ustawa uzalenia skutki prawne
od dobrej lub zej wiary, domniemywa si istnienie
dobrej wiary (oznacza to, e ciar dowodu
spoczywa na osobie, ktra zarzuca z wiar); art. 9
k. c.: W razie urodzenia si dziecka domniemywa
si, e przyszo ono na wiat ywe.
b) Domniemanie prawne materialne - na
podstawie normy prawnej naley uzna za
udowodniony fakt B, jeli zosta udowodniony fakt A.
W tym przypadku, zwizek midzy faktem istotnym
dla sprawy ktrego si nie dowodzi (fakt B) a faktem
nieistotnym dla sprawy lecz udowodnionym (fakt A)
jest okrelony przez norm prawn. Na przykad art.
62 k. r. i o.: Jeeli dziecko urodzio si w czasie
trwania maestwa albo przed upywem trzystu dni
od jego ustania lub uniewanienia, domniemywa si,
e pochodzi ono od ma matki. W tym
przykadzie, faktem istotnym ktrego si nie dowodzi
jest fakt ojcostwa dziecka, faktem nieistotnym lecz
udowodnionym jest fakt urodzenia dziecka w
pewnym okresie.
Jak wynika z art. 234 k. p. c. domniemania
prawne zarwno formalne oraz materialne wi

sd, jednak mog by obalone ilekro ustawa tego

nie wycza. Oznacza to, e domniemania prawne
podzieli mona na wzruszalne (wzgldne) tzn.
dopuszczajce dowd przeciwny oraz
niewzruszalne (bezwzgldne) tzn. nie
dopuszczajce dowodu przeciwnego. Przykadem
domniemania wzruszalnego moe by domniemanie
okrelone w art. 341 k. c.: Domniemywa si, e
posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym.
Domniemanie to dotyczy rwnie posiadania przez
poprzedniego posiadacza. Domniemaniem
wzruszalnym jest take domniemanie okrelone w
art. 62 k. r. i o., jednak po upywie pewnego terminu
staje si ono niewzruszalne, co wynika z art. 63 k. r.
i o.: M matki moe wytoczy powdztwo o
zaprzeczenie ojcostwu w cigu szeciu miesicy od
dnia, w ktrym dowiedzia si o urodzeniu dziecka
przez on.
Jako przykad domniemania niewzruszalnego
wskazuje si domniemanie zgodnoci stanu
prawnego ujawnionego w ksidze wieczystej ze
stanem prawnym rzeczywistym, ktre wzgldem
nabywcy prawa od osoby ujawnionej jako osoba
uprawniona jest nieusuwalne (przyjmuje si
skuteczno nabycia prawa mimo braku prawa u
poprzednika). Samo domniemanie, e prawo jawne
z ksigi wieczystej jest wpisane zgodnie z
rzeczywistym stanem prawnym, a wic np., e
osoba wpisana jako waciciel do ksigi wieczystej,
rzeczywicie jest wacicielem, jest domniemaniem
wzruszalnym, tzn. moe by obalone dowodem
przeciwnym. Wzgldem tego jednak, kto przez
czynno prawn odpatn (np. umowa sprzeday)
nabywa wasno lub inne prawo rzeczowe i nie jest

w zej wierze (domniemanie dobrej wiary art. 7 k. c.)

domniemanie to, stosownie do art. 5 oraz art. 6 p. 1
ustawy o ksigach wieczystych i hipotece nie moe
by obalone (tzw. rkojmia wiary publicznej ksig
wieczystych).
Domniemanie prawne wprowadza si ze
wzgldw dowodowych, gdy udowodnienie jakiego
faktu jest trudne lub niemoliwe np. art. 31 1 k. c.:
Domniemywa si, e zaginiony zmar w oliwili
oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarego''.
Domniemanie to jest konieczne, poniewa
okrelenie chwili mierci zaginionego jest czsto
niemoliwe - a jest to fakt istotny np. w
postpowaniu spadkowym.
Innym istotnym motywem, ktry skania
ustawodawc do posugiwania si domniemaniami
prawnymi s wzgldy o charakterze aksjologicznym
tzn. denie do ochrony jakich szczeglnie
cenionych wartoci. Przykadem moe tu by
domniemanie dobrej wiary (art. 7 k. c.), ktre
podobnie jak rkojmia wiary publicznej ksig
wieczystych chroni ma pewno obrotu cywilnoprawnego tzn. utrudnia ma kwestionowanie
nabycia okrelonych praw. Z kolei, domniemanie
niewinnoci oskaronego (art. 5 1 k. p. k.) podyktowane jest humanitaryzmem procesu karnego,
wzmacnia bowiem pozycj oskaronego przenoszc
ciar dowodu na oskaryciela. Domniemanie
ojcostwa (art. 62 1 k. r. i o.) zwizane jest z
deniem do ochrony dobra dziecka.
E. Fikcje prawne

Akt normatywny czy nieraz z rnymi

sytuacjami faktycznymi (np. S1, S2, S3, S4) takie
same konsekwencje prawne. W takim przypadku
ustawodawca moe posuy si konstrukcj fikcji
prawnej i przyj, e sytuacje S2, S3, S4 naley
traktowa tak jak gdyby chodzio o sytuacj S1.
Uznanie, e sytuacje S2, S3, S4 s rwnoznaczne z
sytuacj S1, stwarza moliwo automatycznego
zastosowania konsekwencji prawnych sytuacji S1
do pozostaych stanw faktycznych okrelonych
przez ustawodawc w odrbnych przepisach, bez
potrzeby wielokrotnego powtarzania przepisw
konsekwencje te okrelajcych. Na przykad, art.
927 1 k. c. stwierdza: Nie moe by spadkobierc
osoba fizyczna, ktra nie yje w chwili otwarcia
spadku, ani osoba prawna, ktra w tym czasie nie
istnieje. Z kolei, art. 928 2 postanawia:
Spadkobierca niegodny zostaje wyczony od
dziedziczenia, tak jak by nie doy otwarcia spadku.
Podobnie art.. 1020 k. c.: Spadkobierca, ktry
spadek odrzuci, zostaje wyczony od
dziedziczenia, tak jakby nie doy otwarcia spadku.
i art. 1049 2 k. c.: Zrzekajcy si oraz jego
zstpni, ktrych obejmuje zrzeczenie si
dziedziczenia, zostaj wyczeni od dziedziczenia,
tak jakby nie doyli otwarcia spadku. W tym
przykadzie, zastosowanie konstrukcji fikcji prawnej
pozwala na zastosowanie do sytuacji okrelonych w
art. 928, 1020, 1049, konsekwencji prawnych, ktre
prawo czy z sytuacj okrelon w art. 927 k. c.
Innym przykadem moe by art. 68 k. c.: Przyjcie
oferty dokonane z zastrzeeniem zmiany lub
uzupenienia jej treci poczytuje si za now
ofert,; art. 386 k. c.: Jeeli osoba prowadzca

dziaalno gospodarcz otrzyma ofert zawarcia

umowy w ramach swej dziaalnoci od osoby, z
ktr pozostaje w staych stosunkach, brak
odpowiedzi uwaa si za przyjcie oferty; art. 543
k. c.: Wystawienie rzeczy w miejscu sprzeday na
widok publiczny z oznaczeniem ceny uwaa si z
ofert sprzeday Podane artykuy kodeksu
cywilnego (68, 386, 543) stanowi odrbne
przykady zastosowania fikcji prawnej.
Fikcje prawne naley traktowa jako rodzaj
przepisw odsyajcych, poniewa oba typy
przepisw peni identyczn funkcj, rnic si
jedynie sposobem sformuowania odesania.
Zarwno fikcje prawne jak i typowe przepisy
odsyajce s stosowane po to, aby elementy normy
powizane z hipotez normy odesania (tzn. do
ktrej si odsya) mogy by powizane z hipotez
okrelon w przepisach formuujcych odesanie
wprost (np. art. 604 k. c.: Do zamiany stosuje si
odpowiednio przepisy o sprzeday) lub przy uyciu
konstrukcji fikcji prawnej.
O zastosowaniu zarwno przepisw
odsyajcych jak i fikcji prawnych decyduj wzgldy
techniki legislacyjnej tzn. wzgld na zwizo i
przejrzysto tekstu prawnego.
F. Definicje legalne
S to przepisy okrelajce znaczenie terminw
uytych przez ustawodawc w tekcie prawnym.
Inaczej mwic, s to definicje okrelajce
znaczenie sw wystpujcych w jzyku prawnym
(jzyk tekstw prawnych). Charakteryzujc te
definicje z logicznego punktu widzenia trzeba

powiedzie, e nie s to definicje realne tzn.

okrelajce jednoznaczne charakterystyki zbiorw
przedmiotw poprzez wskazanie na cech lub
zesp cech wsplnych dla pewnej klasy obiektw,
lecz definicje nominalne tzn. ustalajce znaczenie
sw nalecych do jzyka prawnego. Przyjcie lub
odrzucenie tych definicji nie zaley od ich
prawdziwoci lub faszywoci, lecz od ich
przydatnoci w zakresie rekonstrukcji z przepisw
prawnych sytemu norm charakteryzujcych si
okrelonym poziomem jasnoci, niesprzecznoci
(spjnoci) i zupenoci.(32) Definicje legalne s
przykadem definicji projektujcych tzn.
wskazujcych jak naley dany termin rozumie w
jzyku prawnym, a nie sprawozdawczych tzn.
przedstawiajcych istniejcy sposb rozumienia
okrelonych terminw w jakim jzyku.
Mona wyrni kilka rodzajw definicji
legalnych, w zalenoci od tego jak s
zredagowane przepisy definicyjne:
1. W jednej jednostce redakcyjnej tekstu
prawnego (np. artykule) moe by
zdefiniowanych kilka terminw np. art.
115 k. k., ktry definiuje nastpujce
terminy: czyn zabroniony,
przestpstwo podobne, korzy
majtkowa, mienie znacznej wartoci,
mienie wielkiej wartoci, funkcjonariusz
publiczny itd.
2. Zdefiniowaniu jednego terminu moe
by powicona jedna odrbna jednostka
redakcyjna tekstu prawnego np. art. 921
2 k. c.: Indos jest pisemnym
owiadczeniem umieszczonym na

papierze wartociowym na zlecenie i

zawierajcym co najmniej podpis zbywcy
oznaczajcym przeniesienie praw na
inn osob.
3. Definicja terminu moe by elementem
treci okrelonej jednostki redakcyjnej
tekstu prawnego np. art. 908 1 k. c.:
Jeeli w zamian za przeniesienie
wasnoci nieruchomoci nabywca
zobowiza si zapewni zbywcy
doywotnie utrzymanie (umowa o
doywocie), powinien on, w braku
odmiennej umowy, przyj zbywc jako
domownika, dostarczy mu wyywienia,
ubrania, mieszkania, wiata i opau,
zapewni mu odpowiedni pomoc i
pielgnowanie w chorobie oraz sprawi
mu wasnym kosztem pogrzeb
odpowiadajcy zwyczajom miejscowym.
4. Jeden termin moe by zdefiniowany w
kilku odrbnych elementach tekstu
prawnego (w kilku artykuach lub
paragrafach) np. art. 10 1 k. c.:
Penoletnim jest ten kto ukoczy lat
osiemnacie, art. 10 2 k. c.: Przez
zawarcie maestwa maoletni uzyskuje
penoletnio. Nie traci jej w razie
uniewanienia maestwa.
(32) J. Gregorowicz, Definicje w prawie i w nauce
prawa. d 1962, s. 37-38.

G. Przepisy derogacyjne
Derogacja tzn. uchylenie aktu prawnego w
caoci, w czci lub jednego przepisu przez inny
przepis prawny, moe mie posta derogacji
wyranej lub dorozumianej. Derogacje wyrane
uchylaj obowizanie konkretnie i wyczerpujco
powoanych w nich przepisw prawnych bd
caych aktw normatywnych, np. art. 212 ustawy z
16 lipca 1998 r. - Ordynacja wyborcza do rad gmin,
rad powiatw i sejmikw wojewdztw: Traci moc
ustawa z 8 marca 1990 r. - Ordynacja wyborcza do
rad gmin (Dz. U. z 1996 r. nr 84, poz. 387 i z 1998
r. nr 50, poz. 311).
W przypadku derogacji dorozumianej, przepisy
derogacyjne uchylaj obowizywanie innych
przepisw zbiorczo bez konkretnego ich
wymieniania. W tym przypadku, ustawodawca
ogranicza si do oglnikowych sformuowa typu:
Trac moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z
niniejsz ustaw, lub Trac moc dotychczasowe
przepisy dotyczce kwestii unormowanych w tym
akcie. Nauka prawa jest zgodna, e praktyka
stosowania derogacji dorozumianych jest
niepoprawna i sprzeczna z zasadami techniki
legislacyjnej.
H. Przepisy przejciowe
Przepisy te reguluj zakres zastosowania
nowych przepisw w odniesieniu do stosunkw
uksztatowanych w czasie obowizywania

dotychczasowego prawa. Inaczej mwic, przepisy

przejciowe wskazuj w jakim zakresie nowy akt
jest retroaktywny tzn. dotyczy zdarze zaistniaych
przed dniem wejcia w ycie tego aktu prawnego.
Na przykad, art. XIV 1 przepisw
wprowadzajcych kodeks karny z 1969 r.: W
sprawach zakoczonych prawomocnym wyrokiem,
w ktrych kara nie zostaa wykonana: 1) kar
mierci, zastosowan do osoby wymienionej w art.
31 Kodeksu karnego, zamienia si na kar 25 lat
pozbawienia wolnoci; 2) kar wizienia
doywotniego zamienia si na kar 25 lat
pozbawienia wolnoci;.
Przepisy derogacyjne i przejciowe maj t
cech wspln, e dotycz obowizywania innych
przepisw. Stanowi one istotn cz tzw.
przepisw wprowadzajcych, ktre towarzysz
wydaniu nowego aktu prawnego. Przepisy
derogacyjne i przejciowe obok przepisw
odsyajcych i definicji legalnych zaliczane s do
kategorii przepisw porednio wyznaczajcych
zachowanie.

III. SYSTEM PRAWA

1. Luki w prawie
Termin luka w prawie jest uywany w
doktrynie prawniczej w dwch podstawowych
znaczeniach, ktre okrela pojcie: a) luki
aksjologicznej. b) luki konstrukcyjnej.
Ad. a) Luka aksjologiczna powstaje z
porwnania systemu prawa idealnego
(postulowanego ze wzgldu na potrzeb
ochrony pewnych wartoci) z systemem
istniejcym. System taktycznie obowizujcy
moe rni si od postulowanego tym, e nie
zawiera norm, ktre powinien zawiera ze
wzgldu na konieczno ochrony pewnych
wartoci, lub te odwrotnie, moe zawiera
normy, ktrych zawiera nie powinien jeli
okrelone wartoci maja. by chronione. W
pierwszym przypadku postulat dotyczy
uchwalenia okrelonych norm, poniewa luka
polega na ich braku, w drugim przypadku,
postuluje si uchylenie okrelonych norm,
poniewa luka polega na ich obowizywaniu.
Luka aksjologiczna, zwana te pozorn,
wynika z oceny, ze w prawie nic ma przepisu,
ktry zdaniem dokonujcego oceny powinien
si znajdowa, lub odwrotnie, konsekwencj
oceny prawa jest wniosek, e powinien zosta
uchylony przepis, ktry obowizuje. Inaczej
mwic, w pierwszym przypadku stwierdzenie
luki wi si z negatywn ocen braku
prawnej regulacji, w drugim przypadku, z

negatywn ocen regulacji istniejcej. W obu

przypadkach, identyfikacja luki jest
nastpstwem krytycznej oceny systemu prawa
aktualnie obowizujcego. Jest to luka
pozorna, poniewa mona przyj, e w
pierwszym przypadku ustawodawca nic
ustanowi danej normy, poniewa yczy sobie,
aby jaki czyn by prawnie indyferentny, w
drugim przypadku, ustawodawca ustanowi
dan norm, poniewa yczy sobie, aby
indyferentny nie by. Takie domniemanie
wynika z zaoenia o racjonalnoci
prawodawcy tzn. z zaoenia e prawodawca
ustanawia tylko takie normy, ktre uwaa za
optymalne dla osignicia zaoonych
celw.(33) Luka aksjologiczna nie wynika z
rzeczywistego braku normy w systemie prawa,
ale z przekonania podmiotu dokonujcego
oceny, e obowizujce prawo nie chroni
odpowiednich wartoci i dlatego powinno by
zmienione. Formuowanie twierdze o
istnieniu luk aksjologicznych jest form
zgaszania postulatw zmian w systemie
prawa.
(33) L. Nowak. Interpretacja prawnicza. Warszawa
1973. rozdz. III: por. te. ,J. Kmita. L. Nowak,
Studia nad teoretycznymi podstawami
humanistyki, Pozna 1968, rozdz. III: por: te. J.
Wrblewski, Wybrane zagadnienia
metodologiczne dogmatyki prawa (w:)
Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa,
red. J. Wrblewski, Ossolineum 1982. s. l35-l36.

Luka taka moe by usunita w drodze

dziaa legislacyjnych. Na przykad, w ocenie
osb reprezentujcych chrzecijaski system
wartoci, dopuszczalno rozpowszechniania
pornografii moe by uznana za luk
polegajc na braku norm chronicych
godno osoby ludzkiej. Taka ocena jest
uzasadnieniem postulatu uchwalenia norm
zakazujcych rozpowszechniania pornografii.
Ad. b) Luka konstrukcyjna jest okrelana
mianem luki rzeczywistej, poniewa w
odrnieniu od luki aksjologicznej jej
identyfikacja nie opiera si na kryteriach
ocennych, lecz polega na neutralnym
aksjologicznie stwierdzeniu braku
zupenoci istniejcej regulacji prawnej.
Luk konstrukcyjn jest brak regulacji
prawnej ktry nie jest przez
ustawodawc zamierzony. Znaczy to, e
gdyby ustawodawca by faktycznie
ustawodawc racjonalnym tzn.
konsekwentnie zmierzajcym do
osignicia okrelonych celw przy
pomocy prawa, to by okrelone normy
ustanowi. W przypadku luki
konstrukcyjnej brak racjonalnoci
prawodawcy polega na tym, e
zmierzajc do osignicia celu w postaci
powizania z jakim stanem faktycznym
okrelonych konsekwencji prawnych, nie
ustanowi wszystkich norm
pozwalajcych na powizanie tych
konsekwencji z regulowanym stanem
faktycznym. Inaczej mwic, regulacja

jakiego stanu faktycznego jest

niekompletna w stopniu
uniemoliwiajcym powizanie z tym
stanem faktycznym zamierzonych przez
ustawodawc konsekwencji prawnych.
Luka konstrukcyjna wystpuje w dwch
postaciach: 1. swoistej luki wprawie, 2. luki
technicznej.
Ad. 1. Termin swoista luka w prawie
oznacza sytuacj, gdy brak jest normy,
ktra powinna zosta ustanowiona
zgodnie z inn norm obowizujc. tzn.
sytuacj, gdy rozpoczty proces
legislacyjny nie zosta zakoczony.
Inaczej mwic, identyfikacja luki
swoistej wymaga stwierdzenia braku aktu
normatywnego, ktry powinien zosta
ustanowiony zgodnie z norma,
upowaniajc do jego wydania, bez
ktrego to aktu postanowienia aktu
prawnego zawierajcego upowanienie
lub innego aktu normatywnego nie mog
by zrealizowane. Na przykad, ustawa
upowania Rad Ministrw do wydania
rozporzdzenia wykonawczego, bez
ktrego ustawa nie moe by stosowana
- luka swoista powstanie wwczas, gdy
Rada Ministrw nie zrealizuje
upowanienia zawartego w ustawie, czyli
nie skorzysta z tzw. delegacji ustawowej.
Ad. 2. Luka techniczna wystpuje
wwczas, gdy mimo zakoczenia pro-

cesu legislacyjnego regulacja prawna

okrelonej kwestii nadal pozostaje
niekompletna. Przykadem moe by
wydanie przepisw tworzcych jak
instytucj (np. organ pastwowy lub
samorzdowy) bez okrelenia jej kompetencji lub trybu jej powoywania i
funkcjonowania.

Innym przykadem moe by sytuacja,

gdy normy prawne konstytuujce dan
czynno konwencjonaln prawnie donios
s niekompletne. Ta niekompletno moe
polega na braku norm okrelajcych sposb
dokonywania jakiej czynnoci tzn. przepisy
nakazuj lub zezwalaj na dokonanie jakiej
czynnoci, lecz nie wiadomo kto i w jakim
trybie moe tej czynnoci dokona. Na
przykad, Konstytucja PRL z 1952 r. przewidywaa, e sdziowie s wybierani w trybie
okrelonym w ustawie- lecz taka ustawa nigdy
nie zostaa wydana. W tym przykadzie luka
techniczna jest jednoczenie luk swoist.
Luka techniczna moe te polega na
zbyt wskim okreleniu klasy stanw
faktycznych, ktrych zaistnienie wywouje
zamierzone przez ustawodawc skutki
prawne. W takim przypadku, organ stosujcy
prawo nie moe okreli konsekwencji
prawnych stanu faktycznego nie objtego zbyt
wsk regulacj prawn. Na przykad, art. 299
1 k.k. penalizujcy proceder prania brudnych
pienidzy stwierdza: Kto rodki patnicze,
papiery wartociowe lub inne wartoci
dewizowe, prawa majtkowe albo mienie
ruchome lub nieruchome, pochodzce z
korzyci zwizanych z popenieniem
przestpstwa przez inne osoby (...) przyjmuje,
przekazuje lub wywozi za granic, pomaga do
przenoszenia ich wasnoci lub posiadania
albo podejmuje inne czynnoci, ktre mog
udaremni lub znacznie utrudni stwierdzenie
ich przestpnego pochodzenia lub miejsca

umieszczenia, ich wykrycie, zajcie albo

orzeczenie przepadku, podlega karze
pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5.
W cytowanym artykule dla okrelenia wartoci
majtkowych pochodzcych z przestpstwa
ustawodawca uy terminu rodki patnicze.
Wykorzystanie tego terminu tworzy luk polegajc na zbyt wskim okreleniu przypadkw
prania brudnych pienidzy podlegajcych
odpowiedzialnoci karnej. Zgodnie z art. 34
ustawy o NBP, znaki pienine nie
odpowiadajce wskutek zuycia lub
uszkodzenia warunkom ustalonym przez
Prezesa NBP, przestaj by prawnym
rodkiem patniczym na obszarze RP i
podlegaj wymianie. Wynika z tego, e zuyte
lub uszkodzone pienidze jako, e nie s
rodkiem patniczym, nie mog stanowi
przedmiotu przestpstwa okrelonego w art.
299 1 k.k. Znaczy to, e w wietle art. 299
1 k.k. sposb prania brudnych pienidzy polegajcy na wymianie zuytych lub
uszkodzonych banknotw lub monet, nie
podlega odpowiedzialnoci karnej.
Luka konstrukcyjna moe by usunita w
drodze dziaa legislacyjnych, oraz - o ile jest
to dopuszczalne - w drodze analogii.

2. Typy kolizji midzy normami

A. Kolizje o charakterze logicznym
(analitycznym)
Kolizje o charakterze logicznym (analitycznym),
wynikaj z samego sformuowania norm prawnych.
Wystpuj w dwch wariantach: a) sprzecznoci
norm, b) przeciwiestwa norm.
Sprzeczno norm wystpuje w jednym z
nastpujcych przypadkw:
1. Jeden przepis czego zakazuje, a drugi na
to samo zezwala
2. Jeden przepis czego zakazuje, a drugi to
samo nakazuje
3. Jeden przepis co nakazuje, a drugi
stwierdza, e to samo nie jest nakazane.
W przypadku dwch sprzecznych logicznie
norm, tylko jednej z nich mona przestrzega,
poniewa zrealizowanie jednej z norm sprzecznych
logicznie oznacza niezrealizowanie drugiej normy.
Norm tych take nie mona cznie omin tzn. nie
mona ich cznie nie realizowa.
W przypadku przeciwiestwa norm, normy
nakazuj rne zachowania tym samym podmiotom
w tych samych okolicznociach, np. stawiennictwo
w dwch rnych miejscach w tym samym czasie
tym samym osobom. Normy te nie mog by cznie
spenione, ale mona je cznie naruszy, tzn.
zachowa si w sposb nieprzewidziany przez
normy przeciwne, np. stawi si w miejscu innym
ni okrelone przez normy przeciwne.

Trzeba podkreli, e warunkiem kolizji o

charakterze logicznym jest cakowita lub czciowa
wsplno zakresw zastosowania (hipotez) norm
sprzecznych lub przeciwnych. W pierwszym
przypadku mamy sprzeczno lub przeciwiestwo
radykalne, w drugim czciow sprzeczno lub
przeciwiestwo.
B. Kolizje o charakterze prakseologicznym
(praktycznym)
Kolizja o charakterze prakseologicznym
(praktycznym) midzy normami moe wystpowa
w dwch przypadkach:
1. Gdy realizacja jednej normy doprowadzi
do powstania sytuacji, ktra wyklucza
przyczynowo realizacj drugiej normy. Na
przykad, jedna norma nakazuje
produkcj jakiego wyrobu zgodnie z
ustalonymi standardami technicznymi, a
druga norma tak okrela technologi
produkcji, e te standardy nie mog by
osignite. Jedna norma nakazuje
rodzicom dba o fizyczny i duchowy
rozwj dziecka, druga

pozbawia rodzicw wpywu na proces

wychowania dziecka przyznajc mu
suwerenne prawo wyboru wiatopogldu
w tym take oferowanego przez sekty i
prowadzcego do destrukcji osobowoci.
2. Gdy realizacja obu norm prowadzi do
sprzecznych celw tzn. e zamierzone
skutki obu regulacji wzajemnie si
unicestwiaj lub realizacja jednej normy
unicestwia rezultat powstay w wyniku
zrealizowania drugiej normy. Na
przykad, norma N1 nakazuje uznanie
trzewoci za istotn warto w procesie
edukacyjnym, podczas gdy norma N2
zezwala na reklam piwa adresowan do
dzieci i modziey.
Niezgodno prakseologiczna moe by
dwustronna lub jednostronna. Przykadem norm
niezgodnych dwustronnie s tzw. normy syzyfowe
(jedna norma nakazuje osign stan rzeczy S, a
druga zlikwidowa stan rzeczy S). Z kolei, normy s
niezgodne jednostronnie wwczas, gdy moliwe jest
uniknicie niezgodnoci pod warunkiem wykonania
czynnoci nakazanych przez dwie normy we
waciwej kolejnoci. Na przykad, norma N1
kodeksu etycznego nakazuje rozda swj majtek
ubogim, norma N2 tego kodeksu nakazuje
zaspokoi potrzeby materialne rodziny niezgodno znika, gdy najpierw zrealizujemy
norm N2 a nastpnie norm N 1.
Niezgodno prakseologiczna moe by
radykalna, gdy zrealizowanie jednej normy
cakowicie niweluje skutki zrealizowania drugiej

normy (normy syzyfowe), lub czciowa, gdy skutki

znosz si tylko czciowo.
G. Kolizje o charakterze aksjologicznym
Kolizje o charakterze aksjologicznym,
wystpuj wwczas, gdy prawodawca wbrew
postulatowi racjonalnoci nie jest konsekwentny w
swoich preferencjach. Mwic cilej, z kolizj t
mamy do czynienia, gdy preferencje prawodawcy
s symetryczne tzn. prawodawca w jednej normie
preferuje warto X przed wartoci Y, a w innej
normie preferuje warto Y przed wartoci X. Na
przykad, prawodawca w normie N 1 preferuje dobro
maoletniego przed interesem rodzicw, a w normie
N2 preferuje interes rodzicw przed dobrem
maoletniego.
Likwidacja kolizji midzy normami moe by
dokonana w sposb nastpujcy: 1. uchylenie
jednej z norm pozostajcych w kolizji przez prawodawc, 2. przeprowadzenie interpretacji
przepisw prawnych w taki sposb, e okrelone w
wyniku wykadni normy przestaj by midzy sob
niezgodne, 3. zastosowanie regu (dyrektyw)
kolizyjnych.

3. Reguy kolizyjne
Reguy kolizyjne, podobnie jak pozostae reguy
egzegezy (dyrektywy wykadni, reguy wnioskowa
prawniczych) s tworem nauki prawa. W doktrynie
prawniczej wyrnia si reguy kolizyjne pierwszego
i drugiego stopnia.
Reguy pierwszego stopnia odwouj si do
kryteriw: hierarchii norm (lex superior derogat legi
inferiori), zakresw regulacji (lex specialis derogat
legi generali) oraz kryterium chronologicznego (lex
posterior derogat legi priori).
1. Zgodnie z regu hierarchiczn, norma
hierarchicznie wysza (np. ustawa)
uchyla niezgodn z ni norm
hierarchicznie nisz (np.
rozporzdzenie). Wrd regu kolizyjnych
regua hierarchiczna ma najwysz moc.
Norma wysza uchyla norm nisz bez
wzgldu na to w jakim czasie obie normy
zostay wydane i bez wzgldu na to,
ktra z nich jest bardziej oglna.
Aby omawiana regua moga by
stosowana, organy stosujce prawo
musz mie uprawnienie do badania
zgodnoci aktw prawnych niszego
rzdu z aktami prawnymi wyszego
rzdu. Na mocy art. l88 Konstytucji RP
prawo to przysuguje Trybunaowi
Konstytucyjnemu. Z kolei na mocy art.
193 Konstytucji RP, kady sd moe

przedstawi Trybunaowi
Konstytucyjnemu pytanie prawne co do
zgodnoci aktu niszego z wyszym,
jeeli od odpowiedzi na pytanie prawne
zaley rozstrzygnicie sprawy toczcej
si przed sdem.
2. Regu merytoryczn lex specialis
derogat legi generali stosuje si do
norm, ktrych zakresy zastosowania
pozostaj w stosunku zawierania si.
Lex specialis oznacza norm (akt
prawny) bardziej szczegowa a lex
generalis bardziej ogln. Na przykad,
prawo skierowane przeciwko
zbrodniarzom wojennym jest traktowane
jako lex specialis wobec oglnie
obowizujcych kodeksw karnych.
Jak ju wspomniaem poprzednio,
wystpujcy w sformuowaniu tej reguy
termin uchyla nie moe by rozumiany
dosownie jako pozbawienie normy mocy
obowizujcej. Norma specjalna nie
uchyla normy oglnej, a jedynie wycza
jej zastosowanie w przypadku zbiegu
obu norm.
3. Regua chronologiczna stwierdza, e
akt prawny wydany pniej uchyla
rwnorzdny akt prawny wydany
wczeniej, w takim zakresie, w jakim
realizowanie aktu wczeniejszego
uniemoliwia realizowanie aktu
pniejszego. O tym, ktry akt jest
wczeniejszy a ktry pniejszy nie
decyduje data ich wejcia w ycie, lecz

to, ktry z nich wczeniej zosta

ogoszony.
W przypadku zbiegu regu kolizyjnych tzn. w
przypadku gdy kilka regu kolizyjnych moe by
zastosowanych, stosuje si reguy kolizyjne
drugiego stopnia. W razie zbiegu reguy
hierarchicznej z pozostaymi reguami stosuje si
zawsze regu hierarchiczn - odpowiednia regua
drugiego stopnia ma wwczas posta: norma
pniejsza szczegowa niszego stopnia nie uchyla
normy wczeniejszej oglnej wyszego rzdu.
W razie zbiegu reguy chronologicznej i
merytorycznej, naley stosowa regu
merytoryczn- odpowiednia regua drugiego stopnia
ma posta: norma pniejsza oglna nie uchyla
normy wczeniejszej szczegowej (lex posterior
generalis non derogat legi priori speciali).
Przykadem zastosowania tej reguy moe by art.
VIII l p. 2 przepisw wprowadzajcych k. c.:
Pozostaj w mocy przepisy dotyczce przedmiotw
unormowanych w kodeksie cywilnym, o ile przepisy
te maj charakter przepisw szczeglnych.
Przyjcie tej reguy drugiego stopnia jest
rwnoznaczne z dopuszczeniem wyjtkw od
zasady lex posterior derogat legi priori, w sytuacji
kolizji norm o jednakowej mocy prawnej. Dlatego
regua ta jest uwaana za sporn co oznacza, e
brak jest powszechnie uznanego sposobu
rozstrzygania konfliktu kryteriw chronologicznego i
merytorycznego.

ROZDZIA l
Przepis prawny
Uwzgldniajc, i artykuy, paragrafy, ustpy,
punkty, litery czsto zawieraj wicej anieli jedn
wypowied zdanioksztatn, a kada z tych
wypowiedzi moe zawiera regu postpowania
powstaje pytanie, czy te wypowiedzi s osobnymi
przepisami, czy te jest tak, e osobnymi przepisami
s artykuy, paragrafy, itd. w tekcie aktu prawnego.
Ot odpowiadajc powiemy: przepisem prawnym
jest kada wypowied zdanioksztatn tekstu
prawnego (artykuu, paragrafu, etc.) - zdanie w
sensie gramatycznym, albowiem ono zawiera regu
postpowania - powinno prawn.(1) Gdybymy
przyjli, e artyku jest przepisem wtedy te trzeba
by byo przyj, e nie ma rnicy pomidzy
artykuem majcym jedno zdanie i artykuem, ktry
ma wicej anieli jedno zdanie, kilka zda.
Oczywicie, artyku jest na og jednolity pod
wzgldem przedmiotowym, jednake to nie
podwaa powyszych tez, gdy w danym
przedmiocie, nawet jednostkowym, moe wystpi
wicej anieli jedna regua postpowania. Skoro
przepis nie jest artykuem wobec tego czym s
artykuy w tekcie aktu prawnego? One s
jednostkami wewntrznej systematyzacji tego aktu,
dziki ktrej, mona powoujc si na odpowiedni
artyku, ustali przepis bdcy podstaw prawn w
danej sprawie.
Zabiegiem o duej doniosoci praktycznej i
teoretycznej jest klasyfikacja przepisw
prawnych.(2) Zabieg ten jest trudny, gdy granice
midzy przepisami nie s konsekwentne i dlatego

przepisy najczciej krzyuj si miedzy sob. Nie

narzekajmy na to, bo zniesienie krzyowania si
musiaoby by poprzedzone tworzeniem stosunkw
spoecznych wedug jakich konsekwentnie
sztywnych regu prowadzcych do konformizmu w
myl zasady, e kadej regule maj odpowiada
zawsze te same i takie same zachowania si.
Przyjmujc t uwag wymienimy rodzaje przepisw
w grupach oznaczonych liczbami rzymskimi.
(1) M. Zieliski: Interpretacja jako proces
dekodowania tekstu prawnego. Pozna 1972, s.
24, Z. Ziembiski: Przepis prawny a norma
prawna, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i
Socjologiczny 1960, z. l, s. 105., Z. Ziembiski:
Problemy podstawowe prawo-znawstwa.
Warszawa 1980, s. l 73 i n.
(2) Z Ziembiski: Problemy .... s. 182 i n.
I

1) przepisy nakazujce
2) przepisy zakazujce
3) przepisy uprawniajce
Ad 1. Nakaz jest obowizkiem powzicia
przewidzianego w nim dziaania.(3) Aby to
dziaanie powzi trzeba mie do powzicia
tego dziaania odpowiednie kompetencje
(uprawnienia) z reguy poprzedzone
przygotowaniem wymaganym do objcia
kompetencji - uprawnie. Dlatego te przed
naoeniem nakazu zwykle ustalamy
kompetencje jego adresata nieodzowne do
wykonywania nakazanych dziaa. Obowizek
niesienia (nakaz) pomocy na wypadek choroby
moe spoczywa tylko na osobie, ktra ma
kompetencje do wykonywania zawodu lekarza.
Straak ma nakaz gaszenia poaru, ale zanim
stanie si straakiem bdzie do tego zawodu
przygotowywany. Mona tak mwi o kadym
nakazie take wtedy, gdy naley on do sfery
obowizkw wicych si z natur czowieka.
I tak matka ma liczne nakazy wobec swego
dziecka. a gdy nie wykonuje ich naleycie
(kompetentnie) moe by pozbawiona praw
rodzicielskich. Tak wic kademu nakazowi
odpowiadaj uprawnienia, kady nakaz daje
si przeksztaci w uprawnienie. Z tego tez
wzgldu naley on do szczeglnej postaci
obowizku. Szczeglno ta wykracza rwnie
poza prawo. Wie si bowiem z problematyk
wolnoci. Mamy jej tym wicej im wicej mamy
nakazw. Nie kady nakaz jestemy wstanie
wykona. Jeli wic moemy wykonywa liczne

nakazy, bo krg naszych kompetencji jest duy

to i tym samym mamy szersz sfer naszej
przestrzeni podmiotowej i odwrotnie. Problem
ten wykracza poza ramy wstpu do
prawoznawstwa. czy si z teori prawa
zwaszcza poprzez problematyk korzystania i
wykorzystywania prawa.
Ad. 2. Zakaz jest obowizkiem (form
obowizku) powstrzymania si od dziaania(4)
(czynu) wobec dobra chronionego. Tote
powszechnie wystpuje w prawie ochronnym
zwaszcza w prawie karnym majc w nim
niejednakowe postacie np. zaniechanie te
moe by zakazane. Do wykonania zakazu nie
s wymagane kompetencje. Kady moe go
wykona chyba, e nie podlega
odpowiedzialnoci karnej. Jest zatem
powszechny i nie stopniowalny. O ile nakaz
gaszenia poaru moe by wykonywany np. z
wikszym albo mniejszym powiceniem
(abstrahujc od tego, e prawo zakada
standardy raczej minimalne) o tyle trudno sobie
wyobrazi przestrzeganie zakazu kradziey z
naleyt starannoci nie mwic o
powiceniu.
(3) K. Opaek i J. Wrblewski: Zagadnienia teorii
prawa. Warszawa 1960. s. 58., Z. Ziembiski:
Problemy..., s. 129.
(4) A. opatka: Wstp do prawoznawstwa.
Warszawa 1975, s. 189. F. Studnicki: Wzr
zachowania si, wzr postpowania i norma.

Zeszyty Naukowe Uniwersyteu Jagielloskiego.

Prace Prawnicze, z. 8. Krakw 1961. s. 30.

Oczywicie, zakazy w prawie cywilnym mog

mie odmienne uzasadnienie anieli w prawie
karnym, czy szerzej ochronnym. Nie
podejmujemy tej kwestii w ramach Wstpu
gdy wymagaoby to od studenta znajomoci
poj prawa cywilnego.
Ad. 3. Uprawnienie jest sytuacj podmiotu ani
nie nakazan ani te nie zakazan.(5) Nie
wdajemy si w zoon problematyk prawnej
indyferencji zwaywszy, e samo uprawnienie
nastrcza wiele trudnoci o charakterze
semiotycznym. Nie mwic o tym, e mamy
jego odmiany chociaby pod postaci prawa
podmiotowego, czynnoci upowaniajcej i
innych. W prawie cywilnym wystpuje jako
jedno z najbardziej zoonych problemw.
Administratywici te maj z nim kopoty
zwaszcza przy okazji pojcia kompetencji,
granic uprawnienia, swobodnego uznania, itp.
Trudnoci z nim zwizane skaniaj niektrych
prawnikw do postulowania, aby zaprzesta
posugiwania si uprawnieniem. Mogo by tak
by, gdy kademu uprawnieniu odpowiada
obowizek. Ta odpowiednio jest tak cisa, i
mwic o obowizku sprzonym z danym
uprawnieniem mwimy o uprawnieniu - jego
wykonywaniu. Uprawnienie bez powizania z
obowizkiem cicym na innej osobie anieli
uprawnionym jest nieskuteczne, pozbawione
moliwoci spenienia si. Jest wic tak e
uprawnienie wchodzi w obowizek i z tego
powodu moe by przez niego zastpowane.
Poza tym uprawnienia w rnych gaziach
prawa nie zawsze oznaczaj to samo. Prawo a

uprawnienie w prawie konstytucyjnym odbiega

od znacze tych terminw w innych prawach,
bo te uprawnienie w prawie publicznym musi
by inaczej odbierane anieli w prawie
prywatnym.
Aby temu zaradzi w teorii prawa
wprowadzono termin dozwolenia(6) z
rozrnieniem na dozwolenie mocne i
dozwolenie sabe. Mocne jest wtedy, gdy
przepis prawa uywa sowa ma prawo, jest
uprawniony, itp. Sabe za wwczas, gdy
przepis tych sw nie uywa, ale z jego treci
wynika, e jest uprawniajcy. Dozwolenie
lepiej oddaje sens uprawnienia, ale w sterze
prawniczych intuicji znaczeniowych terminu
uprawnienie. Nie rozwizuje natomiast
licznych kontrowersji. Zamiast rozwizywa
mona je porzdkowa na gruncie
poszczeglnych dyscyplin prawniczych.
(5) J. Kowalski: Wstp do prawoznawstwa. Wyd. 2.
Warszawa 1984, s. 139
(6) K. Opaek, J Woleski: O tzw. sabych i mocnych
dozwoleniach Studia Filozoficzne 1974,nr 8,s.
116- 120.
II

1) Przepisy bezporednio wyznaczajce

zachowanie si adresata
2) Przepisy porednio wyznaczajce
zachowanie si adresata.
Ad. 1. Przepisy te speniaj dwa warunki.
Stanowi kto jest ich adresatem oraz jak
adresat ma zachowa si, aby jego
zachowanie byo zgodne z przepisem, w
ktrym zostao przewidziane.(7) Nale one
do przepisw najczciej spotykanych.
Zawieraj bowiem pen regu
postpowania na wypadek zgodnego
zachowania si z takim przepisem.
Ad. 2. Przepisy porednio wyznaczajce
zachowanie si adresata speniaj rol
swoistego warunku, od ktrego uzalenione
jest stosowanie przepisw(8) ad 1. Na
przykad art. 10 1 k. c. stanowi, e
penoletnim jest ten, kto ukoczy lat
osiemnacie. Jeli wic warunkiem
zastosowania przepisu ma by penoletnio
jego adresata wwczas staje si ona
nieodzowna dla wywoania skutku prawnego.
Podobnie mona powiedzie o przepisach
stanowicych struktury organizacyjne. Cho
same nie stanowi o sposobie zachowania
si, bez nich stosowanie przepisw
obowizujcych w instytucjach, dla ktrych te
struktury zostay ustanowione, byoby
niemoliwe. Omawiane przepisy maj to do
siebie, e obsuguj przepisy bezporednio
(...) nawet caego dziau prawa, a w
niektrych przypadkach - prawa jako caoci.

Tak wanie jest z penoletnioci, ktra ma

zastosowanie w caym prawie cywilnym i nie
tylko w cywilnym, a wic w stosunku do
wszystkich przepisw tego prawa. Tak te
jest gdy chodzi o struktury organizacyjne
gmin, powiatw, wojewdztw, uczelni,
ministerstwa, spki, itp. aden z tych
podmiotw nie jest w stanie dziaa bez
struktur prawem przewidzianych.
III
1) Przepisy bezwzgldnie stosowane
2) Przepisy wzgldnie stosowane
Ad. 1. Ius cogens wi swoich adresatw w
ten sposb, i oni nie mog odstpi od
treci tych przepisw i uoy stosunek
prawny wedug wasnej woli.(9) To samo
moe dotyczy formy czynnoci prawnej.
Jeli przepis stanowi, e dana czynno
prawna musi mie form np. aktu
notarialnego pod rygorem niewanoci wtedy
sporzdzenie u notariusza takiego aktu jest
nieodzowne, bo czynno prawna bdzie
niewana - nie wywoa skutku prawnego.
(7) J. Wrblewski: Sposoby wyznaczania
zachowania si przez przepisy prawne.
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego
1965, s. l, z. 38, s. 3- 20.
(8) J. Wrblewski: Sposoby..., s. 24.
(9) S. Grzybowski: Prawo cywilne. Zarys czci
oglnej. Warszawa 1974. s .62.

Ad. 2. Ius dispositivum maj zastosowanie,

gdy ich adresaci nie postanowi inaczej, a
wic nie uo odmiennie swoich stosunkw
prawnych.(10) Przepisy te daj adresatom
znaczn swobod. U ich podstaw ley
poszanowanie woli adresata, ktra moe by
wyraona przez kade (art. 60 k. c.)
zachowanie si osoby chyba e odpowiedni
przepis odmiennie stanowi. Jednake on jest
traktowany na zasadzie wyjtku. Trudno
przeceni rol tych przepisw zarwno z
punktu widzenia prawa jak i wolnoci. Nie do
wyobraenia jest system prawa bez przepisw
wzgldnie stosowanych. Wtedy np. sprzeda
odbywaaby si wedug jednego sposobu
zachowania si.
IV

1) Przepisy odsyajce
2) Przepisy blankietowe
3) Przepisy o przepisach
Ad. 1. Wobec tak duej iloci obowizujcych
aktw prawnych prawodawca stawaby
niejednokrotnie przed koniecznoci
powtarzania postanowie z aktu
obowizujcego w tworzonym akcie
prawnym.(11) Prowadzioby to do zamtu, a w
konsekwencji do zaamania si systemu prawa.
Przecie powtarzajc szybko mogoby si
okaza, e akt, z ktrego powtarzano trzeba
uchyli, a uchylajc uchyli wszystkie

powtrzenia zawarte w obowizujcych aktach

prawnych. Trudno byoby nad tym panowa.
Dlatego te w celu zachowania spjnoci
prawa stosuje si przepisy odsyajce, takie,
ktre zawieraj zwrot odsyajcy do innego
przepisu czy te innych przepisw. One
zapewniaj te przejrzysto powiza midzy
przepisami prawnymi rnych aktw prawnych,
ktrej nie mona by byo zapewni powtarzajc
w stosownych aktach prawnych ich treci.
Mamy wiele rodzajw odesa do: (12)
a) jednego przepisu,
b) dwch przepisw,
c) caej grupy przepisw,
d) innych dziaw prawa,
e) systemw pozaprawnych,
f) prawa midzynarodowego,
g) prawa obcego.
(10) S. Grzybowski: System prawa cywilnego.
Cz oglna. Warszawa 1974, s. 106 i n.
(11) J. Woleski: Logiczne problemy wykadni
prawa. Prace Prawnicze UJ, z. 58, Krakw 1972. s.
45.
(12) J. Nowacki, Z. Tobor: Wstp do
prawoznawstwa, Warszawa 1993, s. 40 i n.

Nie s to wszystkie rodzaje odesa.

Wymienione nale do najczciej wystpujcych w
przepisach prawnych.
Ad. 2. Przepisy(13) te mog by dwojako
rozumiane. Po pierwsze, dlatego, e s tak
oglne, i nie mona ich stosowa
bezporednio. Po prostu nie da si z tych
przepisw odtworzy jednoznaczn regu
postpowania. Spotykane s zwaszcza w
Konstytucjach nie bezporednio stosowanych.
Po drugie, ograniczane s do przepisu
nakazujcego wydanie aktu prawnego
(przepisw prawnych). Dopki akt prawny nie
zostanie wydany przepis nakazujcy jego
wydanie nazywany jest przepisem
blankietowym analogicznie do blankietu przed
wypenieniem.
Rnica pomidzy przepisem odsyajcym a
blankietowym byaby taka, e pierwszy odsya
do przepisw obowizujcych, drugi do
przepisw: ktre bd, obowizyway.
Ad. 3. Analogicznie do metajzyka mona o
nich powiedzie, e s przepisami drugiego
stopnia. Najczciej maj zastosowanie w
obowizywaniu prawa. Wystpuj w roli
decydowania o zastanych przepisach i tym w
zasadzie rni si od przepisw
odsyajcych. Na przykad w dniu wejcia w
ycie (...) trac moc wszelkie przepisy. Rola
tych przepisw z punktu widzenia istoty prawa
jego istnienia i systemw prawnych jest
doniosa i moe by omawiana w wykadzie z
filozofii prawa.

Pomijamy w tym rozdziale przepisy

kompetencyjne(14) i klauzule generalne.(15) Do
tych przepisw bdziemy wracali po wykadzie o
normie prawnej i systemach prawa. One nale
bardziej do teorii prawa anieli Wstpu. Student
zrozumie je i pozna ich wszechstronno po
wysuchaniu wykadw z prawa administracyjnego,
konstytucyjnego i cywilnego, a wic dziedzin prawa,
w ktre te przepisy s najbardziej uwikane.
(13) J. Nowacki: Problem blankietowoci przepisw
zawierajcych klauzule generalne. W: Prawo w
zmieniajcym si spoeczestwie. Red. G.
Skpska. Krakw 1992, s. 130-142.
(14) M. Matczak: Z rozwaa nad koncepcj normy
kompetencyjnej. W: Z zagadnie z teorii i filozofii
prawa. Konstytucja. Red. A. Bator. Wroclaw 1999,
s. 201-219.
(15) J. Kaczor: Z problematyki klauzul generalnych
w konstytucji RR W: Z zagadnie teorii i filozofii
prawa. Konstytucja. Red. A. Bator. Wrocaw 1999,
s. 155 i n.

ROZDZIA II
Norma prawna
Norma prawna obok przepisw prawnych jest
podstawow kategori prawa - jego
paradygmatem.(1) Nie wdajemy si w kontrowersje
co do tego, czy prawo - nauka prawa moe obej
si bez niej i przyj, e posugiwanie si przepisem
jest wystarczajce zarwno w wyjanianiu jak i w
stosowaniu prawa.(2) Na pewno jest tak, e przepis
musi uchodzi za punkt wyjcia w rozwaaniach nad
prawem i jego stosowaniem.(3) Jednake stosujc
go zmuszeni jestemy odkodowa z niego regu
postpowania albowiem ona kwalifikuje nasze
postpowanie jako prawnie doniose.(4) Pod tym
wzgldem prawodawca nie jest w stanie wyrczy
prawnika. Rol prawodawcy jest tworzenie prawa
jako tekstu prawnego ogoszonego w stosownych
organach publikacyjnych. Skoro przepisy prawne s
tekstem prawa wobec tego one musz uchodzi za
domen dziaalnoci prawodawczej. I tak jest w
istocie. Natomiast odkodowywanie regu z tekstw
prawnych (przepisw) musi by domen prawnika interpretatora. On, moc odpowiednich dyrektyw
wydobywa t regu z przepisu.(5) I pod tym
wzgldem jest niezastpiony. Poniewa regua ta
jest wydobywana, w dodatku nie przez
prawodawc lecz przez prawnika, wobec tego
moemy powiedzie, e ona jest kategori
pozatekstow. Oczywicie ta pozatekstowo moe
rodzi liczne pytania, do ktrych wrcimy na
wykadzie z teorii i filozofii prawa. Na pewno jest tak,
i regua postpowania to nie to samo co surowy
stan przepisu, o ktrym mona powiedzie,
uywajc analogii, e jest surowcem prawnym
wymagajcym uoenia go w regu postpowania,
norm prawn. Aby powiedzie, jak ukadamy, co

robimy aby uoy, musimy zapozna si z

elementami treciowymi norm prawnych.
(1) K. Opaek: Z teorii dyrektyw i norm Warszawa
1974, s. 53.
(2) J. Nowacki: Przepis prawny a norma prawna.
Katowice 1988. s. 30 i n.
(3) J. Smiaowski, W. Lang, A. Dolorme: Z
zagadnie nauki o normie prawnej. Warszawa
1961, s. 16 . K. Opaek, J. Wrblewski:
Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. s. 80.
(4) S. Grzybowki: Wypowied normatywna oraz jej
struktura formalna. Krakw l 96 i. s. 120.
(5) M. Zieliski: Interpretacja jako .... s. 28.
(6) Z. Ziembiski: Problemy.... s. 230 i n.

l. Elementy treciowe normy prawnej

Elementami treciowymi tej normy s: 1.
Adresaci, 2. Zakres zastosowania, 3. Zakres
normowania.
Ad. 1. Adresatem normy prawnej jest kady
kogo ta norma dotyczy. Kady z nas jest
adresatem, jeli spenia warunki przewidziane
w prawie. Przy czym moemy by adresatem
norm prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, itd. w zalenoci od
wykonywanych rl, sytuacji prawnych,
podejmowanych czynw, spenianych
warunkw itp. Tak wic z innych powodw
jestemy adresatami norm prawa karnego, z
innych norm prawa cywilnego i innych norm
prawa administracyjnego, finansowego, pracy
itd. Komputer z pewnoci mgby wyowi
nazwy adresatw wszystkich norm prawnych i
okazaoby si, e na kadym z nas krzyuj si
rozmaite kategorie (typy) adresatw.
Zacznijmy od prawa karnego. Ot
przepisy tego prawa zaczynaj si z reguy od
zaimka Kto. Odstpstwo od niego jest raczej
wyjtkowe. Matka, onierz, funkcjonariusz
publiczny, modociany s przykadami takich
wyjtkw. Zaimek kto jest w tym prawie
wygodny a zarazem bezpieczny, albowiem
uycie wyraenia, e kady kto daje gwarancj,
i osoba nie uniknie odpowiedzialnoci jeli
dopuci si przestpstwa. Prokurator, gdy

powemie wiadomo, e ten oto osobnik

dopuci si czynu zabronionego przez ustaw
w miejscu jej obowizywania, najpierw ustali
czy podejrzany jest osob do ktrej odnosi si
powyszy zaimek, a wic, czy sprawca czynu
podlega albo nie podlega przepisom o
wyczeniu spod odpowiedzialnoci karnej. Jest
kwesti czy to wyczenie jest rwnowane
wyczeniu bycia adresatem norm prawa
karnego w danym przypadku ich naruszenia.
Nie wdajemy si w ten problem, bo te z
pewnego punktu widzenia moe si okaza,
przynajmniej w niektrych przypadkach
wyczenia, e czym innym jest takie
wyczenie, a czym innym to, czy wobec
wyczonego w danym przypadku uy, nie
uy terminu - adresat. S to kwestie zawie
ktrych nie moemy podj w ramach Wstpu.
Ograniczymy si do stwierdzenia, e w tym
prawie adresatem jego norm jest kady kto na
mocy prawa nie zosta wyczony; nie zosta
uznany za nie-adresata.
Wspomniane wyjtki dotycz osb
wyrnionych ze wzgldu na ich funkcje:
onierze, matka - jeli jest funkcj,
funkcjonariusz, urzdnik, itp. Ot tych
przypadkw jest niewiele ale ilo nie jest tu
najwaniejsza. Wane jest natomiast to, e od
tych adresatw nie ma wyjtkw albo kto jest
albo nie jest onierzem, funkcjonariuszem, itp.
Kategorie tych osb s rozczne i wyczerpujce.
Inaczej jest w prawie cywilnym. Tu
nie wystarczy by penoletnim. I z tego

powodu do rzadkoci nale przypadki

oznaczania adresatw zaimkiem Kto.
Trzeba oprcz tego sta si dunikiem,
wierzycielem, zleceniodawc, przewonikiem, itp. A wic wykonywa role w
pewien sposb wyrnione w tym prawie.
Poza tym adresatami norm tego prawa
najczciej stajemy si z wasnej woli i
jestemy nimi dopty dopki chcemy nimi
by. Po spaceniu dugu przestaj by
dunikiem, a po wykonaniu zlecenia zleceniodawc i zleceniobiorc. W tych
przypadkach nabycie prawa czyni kogo
adresatem normy regulujcej sytuacje
prawne zwizane z tym nabyciem.
Owszem, mona potraktowa adresatw
prawa cywilnego jako aktualnych i
potencjalnych; zreszt nie tylko prawa
cywilnego, kadego prawa.(7) Jednake
ten podzia, zwaszcza w zakresie
potencjalnych, adresatw niewiele wnosi.
Jest jak sdz sztuczny.(8) Majc go na
uwadze trzeba by kadego oseska mie
za adresata potencjalnego jak rwnie
cakowicie ubezwasnowolnionego w
nadziei, szczliwego powrotu do
zdrowia.
Tego nie mona powiedzie o
prawie ochronnym - np. karnym. Ono
dziaa w permanencji. Kady wobec
kadego jest adresatem zakazu (nakazu).
Tego nie mona powiedzie o prawie
cywilnym. Moe by przecie tak, e kto
nigdy nie bdzie przewonikiem. Co

prawda mona powiedzie, e ten kto

jest adresatem potencjalnym ale nie tak
samo potencjalnym jak kto kto nie
zabija. Te potencjalnoci nie mog by
zamienne. Kto kto nie jest
przewonikiem i nie chce nim by nie ma
w zwizku z tym adnych nakazw
(zakazw). Tymczasem w przypadku
zakazu kradziey mam ten zakaz zawsze
wykonywa, a wic nie kra. Jest to
problem rnic co do potencjalnoci
obowizywania normy, ktry jest, co
prawda uoglniany na wszystkie normy
nie mniej trudno przyj, e norma
zakazujca podrabiania dokumentw
obowizuje potencjalnie.
Zagadnienia te s zoone, bo w
pewnym sensie czym innym jest bycie
adresatem normy prawnej i czym innym
bycie adresatem prawa nabytego na podstawie normy. S to zagadnienia na tyle
zoone, i wykraczaj poza ramy
Wstpu.
Adresatem jest czowiek (obywatel).
Adresatem jest te organ pastwowy.
Sytuacja prawna tych adresatw nie jest
jednakowa i niewiele wniesie do tego
wykadu podzia na adresatw
pierwotnych (organy) i wtrnych obywateli. Ten rodzaj adresatw jest
skomplikowany chociaby z powodu na
zoono takiej kategorii prawnej jak
kompetencja.(9) Jedni bowiem twierdz,
e adresatami norm kompetencyjnych s

organy, drudzy, e zarwno organy jak i

obywatele.
(7) S. Kamierczyk: Sankcja Konstytucji jako
zagadnienie metodologiczne. W Z zagadnie
teorii i filozofii prawa, Wrocaw 1999, Red. A.
Bator, s. 28.
(8) J. Wrblewski: Problem ontologicznej
zoonoci prawa. W: K. Opaek, J.
Wrblewski:
Prawo, metodologia, filozofia, teoria prawa.
Warszawa 1991, s. 73.
(9) M. Matczak: Z rozwaa..., s. 208.
Chcc to rozwika trzeba by byo wej
w prawo cywilne, administracyjne, nie mwic
o procedurach, a wiec w pojcia i terminy
niemal caego prawa.
Ad. 2. Zakres zastosowania
Przez ten zakres rozumie si og
sytuacji np. miejsca, czasu albo og charakterystyk adresata, ktrych spenienie sprawia,
e moe by speniona norma prawna. Zakres
ten jest, podobnie jak adresat, nieodzowny
normie prawnej. Ona bowiem moe si speni
wycznie w tym zakresie. Wyjcie poza ten
zakres bdzie oznaczao amanie normy
prawnej. I tak art. 63 1 k. c. stanowi Jeeli
do dokonania czynnoci prawnej potrzebna
jest zgoda osoby trzeciej (...). T cz tego
stanowienia moemy okreli mianem zakresu
zastosowania, gdy ona uchodzi za warunek

zastosowania normy wynikajcej z tego

artykuu. Dalej w nim postanowiono osoba ta
moe wyrazi zgod. atwo dostrzec, i
mamy tu do czynienia z takim zakresem
formuujc nastpujce pytanie: Kiedy osoba
ta moe wyrazi zgod? Odpowiadajc: wtedy
Jeeli do dokonania (...). Zamanie tego
zakresu poprzez zastosowanie tej normy nie
do osoby trzeciej sprawi, e nasze
postpowanie nie bdzie miao nic wsplnego
z osob trzeci i uczyni ca sytuacj
niezrozumia w wietle powyszego artykuu.
Odwoajmy si do innego artykuu, ktrego
jzykowa wypowied nie ma postaci zdania
warunkowego. Art. 66 1 k. c. stanowi: Kto
owiadczy drugiej stronie wol zawarcia
umowy, okrelajc w owiadczeniu jej istotne
postanowienia (oferta), i oznaczy termin, w
cigu ktrego oczekiwa bdzie odpowiedzi
(...) jest zakresem zastosowania. Przecie ta
wypowied oznacza sytuacj w ktrej norma z
art. 66 1 k. c. bdzie zastosowana.
Na t sytuacj skadaj si: owiadczenie
drugiej strony woli zawarcia umowy, jej istotne
postanowienia, oznaczenie terminu. To
wszystko skada si na omawiany zakres
dotyczcy speniania si oferty. Dalej w tym
artykule czytamy: ten jest ofert zwizany a
(...). I znowu postawmy pytanie: Kiedy jest
ofert zwizany? Odpowiadajc powiemy: jeli
owiadczy drugiej (...). Wida zatem, jak
nieodzowny jest zakres zastosowania, a wic
to co w czym norma moe si speni.

Zakresem tym moe by rwnie, zakres

adresatw danej normy Art. 267 1 k. c.
stanowi: Uytkownik obowizany jest
zachowa substancj rzeczy oraz jej
dotychczasowe przeznaczenie. W tym
przypadku zakresem zastosowania bdzie
og uytkownikw co oznacza, e warunkiem
niezbdnym aby mc t norm wykona jest
stanie si uytkownikiem. Wida wic, e
przypadki tych zakresw nie ukadaj si w
jednolity schemat, ktry moe by
przykadany do przepisw prawnych aby
mc odkodowac z nich zakres zastosowania
jako element treciowy normy prawnej.

Ad. 3. Zakres normowania

Na zakres normowania skadaj si
zachowania nakazane, zakazane albo dozwolone,
ktre maj si speni w zakresie zastosowania.
Przejcie midzy tymi zakresami dokonuje si
poprzez uycie wypowiedzi o charakterze
powinnociowym, np. uytkownik moe korzysta z
terenu z wyczeniem innych osb (art. 233 k. c.),
zobowizany do naprawienia szkody powinien
zwrci (...) (art. 446 1 k. c.). Tymi wyraeniami w
tych przykadach s: moe korzysta, powinien
zwrci. W zakresie przytoczonych tu przykadw
mamy do czynienia z okrelonym typem
zachowania na ktry zo si stany faktyczne takie
jak zwrcenie kosztw leczenia, korzystanie z
terenu z wyczeniem innych osb. Stany te
okrelane s rodzajowo co oznacza, e maja by
przedsiwzite jakie zachowania byleby czyniy
zado zwrceniu korzystaniu, korzystaniu, itp. W
przeciwiestwie do tak sformuowanych
(wyrnionych) zakresw normowania mamy
zakresy, ktre zachowanie nakazane, zakazane,
dozwolone ujmuj poprzez stanowienie nie stanu
faktycznego lecz zachowa ujtych jako faktyczne
czynnoci, ktre trzeba wykona, aby moga speni
si norma prawna. Na przykad: Spadkodawca
moe sporzdzi testament w ten sposb, e
napisze go w caoci pismem rcznym. podpisze i
opatrzy dat. (art. k. c.) O ile wic w poprzednim
przypadku zakresu normowania sposoby zachowa
s obojtne dla adresata normy prawnej o tyle w
przytoczonym zakresie wanie sposb jest istotny.
Rozrnienie to nie pokrywa si z podziaem
przepisw na ius cogens i ius dispositivum. Te

pierwsze maj rodzaj zakresu pierwszego jak i

drugiego. Nie mona te powiedzie, e w drugim
przypadku mamy do czynienia tylko z zakresami w
ktrych maj zastosowanie czynnoci
konwencjonalne. One mog by uyte rwnie w
odniesieniu do pierwszych zakresw.

II. Struktura normy prawnej

Zagadnienie struktury normy prawnej jest
kontrowersyjne. Skada si na to wiele przyczyn za
w szczeglnoci to co przyjmujemy za jej zaoenie.
Inn struktur bdziemy proponowali, gdy
sprbujemy budowa j na zaoeniach co do istoty
prawa(10), inn gdy wyjdziemy od wykadni
prawa(11) oraz inn, gdy norm prawn ujmujemy
w paszczynie jej zalenoci funkcjonalnych.(12)
Wreszcie takim zaoeniem moe by sankcja(13),
stosunek przepisu do normy prawnej.(14)
(10) A. Peczenik: Struktura normy prawnej. Studia
Prawnicze 1968, nr 20, s. 22
(11) W. Lang, J. Wrblewski. S. Zawadzki: Teoria
pastwa i prawa. Warszawa 1979, s.230.
(12) L. Strauss: Prawo naturalne w wietle historii.
Warszawa 1969. s. 80 i n.

W naszej literaturze, do niedawna, najczciej

posugiwano si koncepcj trjelementowej budowy
normy prawnej. Obok niej uywano koncepcji norm
sprzonych. Uwzgldniajc, e w trjelementowej
budowie najwiksze kopoty sprawiaa sankcja,
bowiem przyjmowano, e ona jest nieodzownym
elementem normy prawnej, gdy tymczasem to nie
jest pewne. Poza tym ta koncepcja jest o tyle
jednostronna, gdy nadmiernie czy prawo z jego
socjologiczno-prawnym punktem widzenia. W
efekcie aspekty formalnoprawne musz zej na
plan dalszy, a przecie one odgrywaj w prawie
wan rol, a na przykadzie niektrych jego
dyscyplin - najwaniejsz.
Z tego te wzgldu ograniczymy si do
koncepcji norm sprzonych jako najmniej
kontrowersyjnej i sucej prawu w kilku jego
aspektach. Koncepcja ta zakada istnienie nie jednej
lecz dwch norm prawnych. Pierwsz nazywamy
sankcjonowan, drug- sankcjonujc. Adresatem
pierwszej jest kady kogo ona moe dotyczy.
Natomiast adresatem drugiej te jest kady kogo
dotyczy z tym, e wrd jej adresatw s te
podmioty profesjonalnie wyspecjalizowane w
stosowaniu prawa. Ponadto normy sankcjonowane
najczciej su nabyciu prawa, nakazom
(zakazom) podjcia czynw tymczasem
sankcjonujce dochodzeniu praw i ich ochronie.
Dlatego te w zakresie sankcjonowanych dominuje
prawo materialne, a w zakresie sankcjonujcych formalne, procesowe. Oczywicie, klasyfikacje te nie
s konsekwentne i na pewno nie wyczerpujce.

Wykorzystujc logiczny wyraz zwizkw

midzy tymi normami, za J. Wrblewskim (15)
przyjmujemy: (H => D) ^ (h => d). Norma pierwsza
jest sankcjonowana, druga - sankcjonujca.
Wystpujce w tym schemacie zmienne oznaczaj:
H zakres zastosowania normy sankcjonowanej, za
h - zakres zastosowania normy sankcjonujcej. Z
kolei D - zakres normowania normy
sankcjonowanej, za d - zakres normowania normy
sankcjonujcej. Stae s znane z wykadw logiki.
Naley powiedzie, e obydwie normy nie
mog by cznie spenione. Przecie spenienie
normy sankcjonowanej nie wywouje skutku
aktualizujcego norm sankcjonujc. Powiemy
zatem; spenienie normy sankcjonowanej sprawia,
e norma sankcjonujca obowizuje potencjalnie czeka na naruszenie pierwszej normy. Skoro czeka
przyjmijmy, e norma sankcjonowana zostaa
naruszona, bo dunik nie odda wymaganego dugu.
(13) S. Wronkowska: Analiza pojcia prawa
podmiotowego. Prace Wydziau Prawa UAM, nr 61,
Pozna 1973, s. 50 i n.
(14) H. Rot: Stanowienie i uznanie prawa. W: Szkice
z teorii prawa i szczegowych nauk prawnych.
Red. S. Wronkowska i M. Zieliski. Pozna 1990,
s. 99
(15) J. Wrblewski: Wstp do prawoznawstwa. d
1997, s. 35.

W takim przypadku adresatem normy

sankcjonujcej bdzie wierzyciel. On, czynic
zado tej normie, wniesie do sdu pozew
aktualizujc tym samym obowizki sdu, a w
rezultacie postpowanie sdowe, ktrego
efektem bdzie orzeczenie, a gdy ono stanie
si prawomocne i speni przewidziane prawem
wymogi - zostanie uyte jako tytu
wykonawczy co oznacza, e wierzyciel bdzie
mg wyegzekwowa nalen mu
wierzytelno. W prawie karnym jest podobnie
z tym, e adresatem normy sankcjonujcej
jest prokurator, policja, sd, a w pewnych
wypadkach sam pokrzywdzony. Ju z tych
przykadw wida, e normy te s sprzone i,
e sprzenie zaktualizuje si, gdy naruszymy
norm sankcjonowan.
Co skada si na zakres zastosowania
normy sankcjonujcej? Ot na ten zakres
skada si samo naruszenie normy
sankcjonowanej. Moemy wic powiedzie, e
dopuszczenie si przestpstwa funkcjonalnie
przeksztaca si w zakres zastosowania tej
normy i od razu aktualizuje jej zakres
normowania - aktualizuje nakazy, zakazy,
dozwolenia prokuratora, sdu, wierzyciela, itd.
A co dzieje si jeli prokurator nie
podejmie czynnoci procesowej, a powinien j
podj? Wtedy norma sankcjonujca (bo on
jest jej adresatem) staje si (funkcjonalnie)
norm sankcjonowan sprzon z norm
sankcjonujc, ktrej adresatem jest
prokurator wyszego szczebla u ktrego
zoylimy skarg np. na bezczynno

prokuratora rejonowego. Idc wyej moemy

t drog doj do najwyszego szczebla organu odwoawczego, rewizyjnego, itp.
Normy sankcjonujcej nie moemy
utosamia z sankcj. Ona wszelako naley
do norm sankcjonowanych. Skoro naley,
dlaczego nie jest jej elementem? Bo inaczej
anieli na gruncie trjczonowej budowy normy
prawnej, sankcja w omawianej koncepcji
struktury norm nie jest jej koniecznym elementem. A poza tym ona nie jest elementem
waciwym elementowi zachowania si
adresata (zakresowi normowania) i dlatego (n.
zd.) nie jest wymieniana wrd elementw
treciowych normy prawnej. Kompetencje do
jej uycia posiada adresat normy
sankcjonujcej i tylko w tym wzgldzie moe
by czona z t norm cho, jak
powiedzielimy, naley do normy
sankcjonowanej. Nalec do norm omwimy
jej rodzaje.

III. Rodzaje sankcji

Przez sankcj rozumiemy zapowied uycia
przymusu na wypadek naruszenia normy prawnej.
Na wypadek naruszenia jest zasad, regu od
ktrej dopuszczalne s wyjtki gdy prawo tak
stanowi. Zatrzymanie pojazdu na drodze przez
policjanta jest przymusem mimo, e kierowca nie
naruszy normy prawnej. Policjant zatrzymujc
kierowc stosuje, przez samo zatrzymanie i
kontrol, przymus. Stosuje go rwnie wtedy, gdy
legitymuje osob mimo, e ona (jak si okazao) nie
dopucia si przestpstwa i nie jest poszukiwana.
Tych przypadkw jest wicej ale nie moe ich by
duo - ponad zwyk miar potrzeb zwizanych ze
ciganiem czy te zapobieganiem przestpczoci
albo wypadkom na drodze. Kade nieuzasadnione
dodawanie takich kompetencji moe znacznie
naruszy wolno czowieka albo nawet prowadzi do
samowoli.

1. Sankcja ze wzgldu na rodzaj przymusu

Sankcj t dzielimy na:
A. Sankcja kary
B. Sankcja egzekucji
C. Sankcja niewanoci
Ad. A. Charakteryzuje si moliwoci uycia
przymusu waciwego dla represji karnych.
Mona j okreli jako waciw na wypadek,
gdy zamiarem sprawcy czynu bya zmiana
sytuacji prawnej dobra chronionego bez
zamiaru przywrcenia go temu stanowi.

Zodziej ukrad, odda skradzion rzecz, a mimo

to cigaj go, bo jego zamiarem nie byo
oddanie a przywaszczenie. Nie wdajemy si w
rodzaje i ocen poszczeglnych kar.(16)
Problematyka ta szczegowo bowiem naley
do wykadw prawa karnego.
Ad. B. Sankcja ta jest zapowiedzi uycia
przymusu w celu doprowadzenia adresata do
zgodnego zachowania si z norm prawn.
Jeeli dunik nie oddaje dugu, nie ma sensu
aby wtrca go do wizienia. Zreszt wtedy
poyczka przestaaby by uyteczna.
Wierzycielowi nie zaley na tym, by dunik
siedzia, lecz na tym by odda pienidze. W
przypadku gdy nie oddaje, wierzyciel majc
tytu egzekucyjny moe za porednictwem
komornika zmusi dunika do zgodnego
zachowania si z prawem poprzez zajcie mu
majtku do wysokoci dugu i (oczywicie)
kosztw postpowania egzekucyjnego. Rola
tego przymusu wzrasta wraz ze wzrostem roli
szeroko pojtego prawa cywilnego.
(16) W tym zakresie odsyamy do podrcznikw z
prawa karnego.

Ad. C. Jest uwaana za najbardziej

kontrowersyjn. Zadawane jest pytanie, czy
ona spenia warunki bycia sankcj. Mona
powiedzie, e spenia, poniewa zapowiada
uycie przymusu w postaci uniewanienia
czynnoci prawnej. Czy uniewanienie jest
przymusem? Wydaje si, e jest poniewa
stanowi rodzaj dokuczliwoci czsto o daleko
idcych konsekwencjach prawnych zarwno w
sterze gospodarczej jak i osobistej.
Wida z tego, e prawo dysponuje
niejednakowym przymusem, a jego rodzaje
rni si midzy sob zasadniczo. Zaley (to
od wielu czynnikw, zwaszcza od charakteru i
celu norm prawnych wyodrbnionych w
gaziach prawa. Najbardziej zoony i
najczciej uywany jest przymus waciwy
sankcji egzekucyjnej. Wraz ze wzrostem roli
prawa cywilnego, bankowego, i administracyjnego rola tego przymusu jest bardzo wana.
W zwizku z tym wiele uwagi powica si
postpowaniu egzekucyjnemu rwnie w
prawie administracyjnym.(17)
Sankcje mona take klasyfikowa ze
wzgldu na jej zakres. Z tego punktu widzenia
wyrniamy: A. sankcj wzgldn, B.
bezwzgldn.
Ad. A. Sankcja wzgldna ma zakres od do. Na
przykad podlega karze pozbawienia wolnoci od
roku do lat piciu. Odpowiada ona zasadom
wymiaru sprawiedliwoci.(18) Odpowiada, poniewa
sdzia nie ma normatywnie uregulowanego nakazu,
e musi wymierzy kar np. trzech lat pozbawienia

wolnoci. Uwzgldniajc wszystkie okolicznoci

sprawy, a take osobowo sprawcy czynu
wymierzy kar stosown do stanu faktycznego
uwzgldniajc art. k. k.
Ad. B. Sankcja bezwzgldna jest wyjtkowo
rzadkim przypadkiem. Stanowi ona jeden rodzaj i
jeden wymiar kary co oznacza, e sd musi skaza
na kar mierci tak jak tego chcia dekret z
31.VIII.1944r.(19) S to przypadki szczeglne najcisze zbrodnie przeciwko ludzkoci.(20)
Ponadto wyrniamy sankcj leges plus quam
perfectae. Przepis grocy t sankcj ma w istocie
dwie sankcje: sankcj kary i sankcj niewanoci. W
przeciwiestwie do niej mamy leges minus quam
perfectae. Przepis z t sankcj grozi kar, ale nie
uniewania czynnoci prawnej. I wreszcie leges
imperfectae -przepis nie zawierajcy sankcji,
nazywamy przepisem niedoskonaym. Pomijamy
zoon natur tych przepisw, a take pytanie, czy
wystpuj one w Konstytucji.(21) Przy tej okazji
zauwaamy, i to, e przepis nie ma sankcji, a s
takie przepisy, nie oznacza, e on jest
niedoskonaym przepisem.
17. W zakresie tych kwestii odsyamy do
podrcznikw prawa i postpowania
administracyjnego.
18. G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk: Wstp
do teorii pastwa i prawa. Lublin 1978. s. 198.
19. O ciganiu zbrodniarzy wojennych winnych
zncania si nad ludnoci, cywilna i jecami
wojennymi.
20. Zbrodnie te s cigane na mocy rwnie prawa
midzynarodowego.
21. S. Kamierczyk: Sankcja..., j.w.

IV. Klasyfikacja norm prawnych

Normy prawne mona klasyfikowa ze wzgldu
na rne kryteria. Jest ich duo. Dlatego te w
naszych podrcznikach spotykamy odmienne
klasyfikacje. Ta ilo i odmienno wiadczy e
wiedza o normach prawnych jest rozlega. Trudno
si temu dziwi skoro norma jest podstawow
kategori prawa. W tym miejscu ograniczymy si do
podstawowych rodzajw norm.
1. Norma indywidualna
Cech charakterystyczn tych norm jest znany
z imienia i nazwiska ich adresat. Normy
indywidualne nie wystpuj w dziaalnoci
prawodawczej. Sejm nie moe uchwali ustawy
indywidualnemu adresatowi. Ustawa taka, bdca
efektem dziaalnoci prawodawczej, amaaby
zasad rwnoci wobec prawa. Jej adresat miaby
wicej praw albo wicej obowizkw, anieli
adresaci nieindywidualni. Z tego te powodu
prawodawca nie wydaje takich aktw prawnych, l na
pewno nie wspominalibymy o tych normach gdyby
nie to, e normy indywidualne, ale bdce efektem
stosowania prawa nie ami tej zasady i zasuguj
na uwag. Stosujcy prawo rekonstruuje bowiem te
normy z norm generalnych, a wic takich norm,
ktre odpowiadaj rwnoci ich adresatw wobec
prawa. Norma indywidualna niezgodna z norm
generaln, ktra stanowi podstaw rozstrzygania,
podlega uchyleniu albo skorygowaniu w procesie
postpowania odwoawczego. Tak wic rola norm
indywidualnych jako pochodnych od norm

generalnych jest doniosa, ale z punktu widzenia

stosowania prawa.

2. Norma konkretna
Wyodrbniamy j nie ze wzgldu na adresata,
lecz ze wzgldu na przedmiot regulacji zakrelony
czaso-przestrzennie. Na przykad wybudowanie
obiektu w miejscowoci M w czasie T. Ona jest
skuteczna w tej miejscowoci i w podanym czasie
ustalonym jako potrzebnym (wedug normy) na
wybudowanie okrelonego w niej obiektu. Po tym
czasie norm t uwaa si za skonsumowan i w
zwizku z tym za bezskuteczn. Uwzgldniajc
zoono przedmiotu regulacji a waciwie celu tej
regulacji, w literaturze wystpuje dalsza klasyfikacja
normy konkretnej. Wyrnia si normy konkretnejednokrotne,

normy konkretne-wielokrotne. Te ostatnie z powodu

na zoono przedmiotu regulacji wymagaj
wielokrotnoci ich zastosowania z tym, e w
oznaczonym czasie. Wielokrotno sprawia, i
wok tych norm naroso wiele wtpliwoci. ktrych
nie da si unikn. Przecie norma nakazujca
wykonanie rutynowych dziaa w okrelonym czasie
musi mie inna konkretno a nieli norma, ktrej
przedmiot wymaga zaangaowania dziaa o
odmiennych kwalifikacjach prawnych. Zagadnie
tych nie podejmujemy w ramach wykadu ze
Wstpu. S pogldy, e normy indywidualne i
konkretne nie powinny uchodzi za normy prawne.
Najczciej traktowane s jako akty stosowania
prawa. Na pewno nie s normami normy
indywidualne. Co si za tyczy konkretnych
wszystko zaley od stopnia konkretnoci. Poza tym
konkretne maj to do siebie, e w zwizku z nimi
aktualizuj si normy z innych aktw prawnych nie
bdcych konkretnymi. Aby wybudowa trzeba
przecie zatrudni pracownikw, a o tym rozstrzyga
Kodeks pracy, zawrze umowy np. o roboty
budowlane, a one z kolei s regulowane kodeksem
cywilnym. Z tego punktu widzenia przepisy prawne
zawierajce normy konkretne zdaj si by
przepisami porednio wyznaczajcymi zachowanie
si adresatw, gdy stanowi warunek (przyczyn)
zaktualizowania zawarcia umw, wydawania
polece itp. Wreszcie, normom indywidualnym i
konkretnym zabiera si walor normy prawnej gdy
one nie tworz wzoru zachowania si
odpowiadajcego normie.(22) Normy np. prawa
cywilnego, karnego, czy te innych praw s
normami wzorcami, bo nie zamykaj si w

obrbie jednej osoby czy te w granicach czasu i

miejscowoci.(23)

3. Norma oglna
Normy te wyodrbniamy ze wzgldu na
adresata, klas adresatw, czy te niczym nie
ograniczony og. Sowem, kady kto. Taka norma
noe dotyczy kadego z wyjtkiem osb przez ni
wyczonych. Przy czym adresaci wyczeni te s
okrelani generalnie, np. chorzy psychicznie,
dziaajcy w obronie koniecznej, stanie wyszej
koniecznoci, itp. Faktycznie krg adresatw moe
by niewielki albo zgoa jednostkowy. Wszystko
zaley od formuy jzykowej uytej dla okrelenia
adresatw. Jeeli przepis zaczyna si od nazwy
rolnicy. onierze, rzemielnicy, itp., to bez wzgldu
na to ilu ich bdzie norma ta jest oglna. Nawet gdy
bdzie jeden rzemielnik norm uznamy za ogln.
Czasami rozstrzyganie, czy oglna, czy
indywidualna nie jest atwe.
22. K.. Peszka, T. Gizbert-Studnicki: Obraz
systemu prawu w dogmatyce prawniczej. W:
Szkice z teorii prawa..., s. 162.
23. M. Krl: Teoretyczne problemy prawomocnoci
decyzji sdowych. W: Szkice z teorii prawa..., s.
231.

Tak np. Prezydent RP mianuje (...) Wiadomo z

imienia i nazwiska, kto jest Prezydentem, a mimo to
bdziemy mieli do czynienia z norm generaln, bo
dotyczy ona kadorazowego prezydenta RP. Tak
wic dla ustalenia generalnego charakteru normy
prawnej nic musimy wdawa si w faktyczn ilo
adresatw. Wszystko zaley od tego jaki wyraz
jzykowy zosta uyty dla wyodrbnienia adresata.
4. Norma abstrakcyjna
Abstrakcyjno tych norm wyraa si w tym, i
one maj zastosowanie ilekro speni si ich zakres
zastosowania. Nie maj one wymiaru czasoprzestrzennego. S rzeczywicie wzorem
zachowania. Mona powiedzie, e zawsze wtedy
gdy adresat znajdzie si w zakresie ich
zastosowania one ulegn zaktualizowaniu.
Normy oglne nie mog by zarazem normami
indywidualnymi, bo to co indywidualne wyklucza si
z tym co oglne, ale mog by zarazem normami
konkretnymi, gdy to co jest oglne nie wyklucza si
z tym co jest konkretne. Normy za abstrakcyjne nie
mog by zarazem normami konkretnymi gdy to co
jest abstrakcyjne wyklucza si z tym co jest
konkretne, ale mog by zarazem normami indywidualnymi gdy to co indywidualne nie wyklucza
si z tym co abstrakcyjne. Normy abstrakcyjne
mog by zarazem normami oglnymi i odwrotnie.
5. Norma kompetencyjna
Naley do najbardziej kontrowersyjnych typw
norm. Sdzi si, e normy te s normami wycznie
uprawniajcymi (dozwalajcymi). Sdzi si te, e

zawieraj zarwno dozwolenia jak i obowizki we

wszystkich formach ich wystpowania. Sdzi si
rwnie, e ich adresatami s wycznie organy
pastwowe. Ale te sdzi si, e obywatele rwnie
s adresatami tych norm.(24) Na poziomie Wstpu
nie da si rozstrzygn tej niewtpliwie zoonej
problematyki. Wrcimy do niej w ramach wykadu z
teorii prawa.
Idc za Z. Ziembiskim powiemy, e norma ta
albo pozwala zaktualizowa po stronie organu
prawodawczego obowizki wydania aktu prawnego
albo te ten kto ma prawa moe zaktualizowa
obowizki po stronie osoby odpowiadajce temu
prawu.(25) Tak jest w przypadku wierzyciela i
dunika, policjanta i podejrzanego, itp. Nie
wchodzimy w kompetencje jako zagadnienie wadzy,
zwierzchnoci stanw prawnych midzy organami a
obywatelami, itd. Ju z tego wyliczenia wynika, e
problemy kompetencji s wane w wielu sterach
pastwa i obywatela.
24. Z. Ziembiski: Problemy podstawowe.... s. 322.
25. Z. Ziembiski: Problemy podstawowe.... s. 203.
On np. podlega ustawie nie dla tego, e uchwali j
Sejm lecz dlatego, e Sejm ma kompetencje do jej
uchwalenia. Wjt moe wezwa obywatela i
obywatel musi (...) gdy w danej sprawie podlega
kompetencji Wjta. W tym zakresie bardzo atwo o
przykady, bo te z kompetencj mamy zawsze do
czynienia.
Zakres kompetencji moe by rzeczowy
obejmujcy dan materi spraw np. podatki od
psw, moe by miejscowy to znaczy ograniczony
do danego miejsca, obszaru decyzji jej stosowania,

np. w pasie wd terytorialnych, moe by

hierarchiczny w zalenoci od miejsca organu w
aparacie pastwowym.
V. Norma prawna a przepis prawny
Skoro ju tyle wiemy o przepisach prawnych i o
normie prawnej sprbujmy odnie te kategorie
wzgldem siebie. Przepis prawny, przypomnijmy,
ma struktur tekstow. Jest kategori tekstu. Norma
za ma struktur pozatekstow. Ona ma by
odkodowywana z przepisw prawnych. Jak to
robimy? Po prostu mwic przykadamy struktur
treciow normy do przepisu (przepisw) i
odkodowujemy najpierw adresata, nastpnie zakres
zastosowania. Czynnoci te wykonujemy starannie
baczc na to, e w danym artykule moe by wicej
anieli jeden adresat i wicej anieli jeden zakres
zastosowania. Z kolei odkodowujemy zakres normowania zwracajc uwag na poprzednio
wspomniane sowa o powinnociowym charakterze,
ktre cz zakres zastosowania z zakresem
normowania. Czasami jest tak, i w danym artykule
moe by wicej anieli jeden zakres zastosowania i
jeden tylko zakres normowania. Wtedy kolejno
czymy poszczeglne zakresy zastosowania z tym
jednym zakresem normowania i odpowiednio
otrzymujemy tyle norm ile norm wyjdzie z tego
czenia. I nie ma w tym adnego uchybienia, gdy
moe by tak, e ten sam zakres normowania
(jeden zakres normowania) moe si spenia w
rnych zakresach zastosowania.
Porzdkujc (czc) te zakresy w caoci
otrzymujemy (ustalamy, odkodowujemy) normy

prawne. Na tej podstawie powiemy, e w danym

artykule moe by wicej anieli jedna norma
prawna. Ale te moe by tak, e jest jedna albo, e
wcale jej nie ma. Normy te s normami
sankcjonowanymi, bo bralimy je z przepisw prawa
materialnego np. z kodeksu cywilnego, karnego,
celnego, itd. Powstaje pytanie, gdzie s normy
sankcjonujce? Ot s one najczciej w
przepisach kodeksu postpowania cywilnego,
kodeksu postpowania karnego, administracyjnego,
itd. Z przepisami tymi postpujemy jak wyej z tym,
e odkodowujemy z nich normy sankcjonujce.
Zauwaymy wtedy, e ich adresatami s:
prokurator, policja, sd, wierzyciel, komornik, itd.
Wtedy za, gdy ju mamy jedn i drug norm
czymy je znakiem koniunkcji wykorzystujc w tym
wzgldzie poprzednio podany schemat.

Rozdzia III
Hierarchia aktw prawnych
Ograniczymy si do trzech szczebli w kolejnoci
hierarchicznej aktw prawnych.(1)
1. Konstytucja
2. Ustawy zwyke
3. Akty podustawowe
Ad 1. Konstytucja jest najwyszym aktem
prawnym - aktem o najwyszej mocy prawnej.
Stanowi ona o ustroju pastwa kompetencjach
organw konstytucyjnych, wolnociach, prawach i
obowizkach obywateli.(2) Nie jest to definicja

Konstytucji. Z jej okreleniem i wszystkimi

zagadnieniami, ktre jej dotycz zaznajamiamy si
na wykadach z prawa konstytucyjnego. Kwesti
najwaniejsz, z punktu widzenia hierarchii, jest to,
e kolejne akty prawne, ktre wymienilimy musza
by z ni zgodne.(3) To samo dotyczy innych
pozostaych aktw prawnych normatywnych.
Ad 2. Ustawy te mona rozpatrywa w dwch
aspektach: a) formalnym, b) materialnym. Ustawa w
sensie formalnym to procedury jej uchwalania, a
wic to jak zostaa uchwalona, w jakim trybie,
czytaniach, itp. Nastpnie, kto ma prawo inicjatywy
ustawodawczej oraz kto opracowa jej projekt.
Ustawa za w sensie materialnym to tyle co
tre ustawy. Treci ustawy moe by kada
materia. Pod tym wzgldem nasza Konstytucja nie
stanowi granic, a take nie rozstrzyga generalnie, co
ma by przez ustaw normowane. Do wyjtkw
nale: zmiana Konstytucji, budet, wolnoci, prawa
i obowizki obywateli, kompetencje konstytucyjnych
organw pastwa i inne materie postanowione w
Konstytucji. Nie chcemy przez to powiedzie, e
tych wyjtkw jest mao. Ustawa jest niewtpliwie
aktem podstawowym, centralnym w dziaalnoci
prawodawczej - dominujcym w prawodawstwie. Na
niej to bowiem maj opiera si inne - pozostae
akty prawne.
1.Co do rde prawa por. W. Gromski: Niektre
folozoficzno-teoretyczne podstawy konstytucyjnej
koncepcji rde prawa. W: Z zagadnie teorii..., s.
80 n.
2. W tym zakresie odsyamy do podrcznikw z
prawa konstytucyjnego.

3. E. Zwierzchowski: Sdownictwo konstytucyjne.

Biaystok 1994, s. 185 i n.

Tak wic Konstytucja nie przesdza expressis

verbis treci ustaw jednake one s aktami
dominujcymi co odpowiada idei pastwa prawnego.
Waciwoci formalne w prawie odgrywaj
niezwykle wan rol. Mona powiedzie, e s
waniejsze od treci -aspektw materialnych. Dzieje
si tak dlatego, i wzgldy formalne wanie
pozwalaj wyodrbni dany akt prawny jak ustaw,
rozporzdzenie, etc. W przeciwiestwie do nich
wzgldy materialne nie maj takich waciwoci. A
wic wtedy gdy dochodzimy, z jak rang aktu
prawnego mamy do czynienia, zawsze odwoujemy
si do jego aspektw formalnych.
Prawem formalnym nazywamy te procedury system regu pozwalajcych dochodzi swoich praw
przed sdami czy te innymi organami. Bez
procedur np. karnej, cywilnej, czy te
administracyjnej adresat prawa materialnego nie
mgby liczy na skuteczno wasnych roszcze.
Oznaczaoby to, e aspekty formalne id dalej.
Obejmuj nie tylko sam akt prawny, ktrego
dotycz. One przenosz si na osobne dziay prawa
bez ktrych nie do pomylenia jest prawo jako
cao.
Ad. 3. Akty te inaczej nazywane s aktami
wykonawczymi.(4) S to takie akty prawne, ktre w
granicach upowanienia zawartego w ustawie mog
normowa sprawy w tym upowanieniu ujte, przy
czym wykonywanie aktu podustawowego jest
traktowane tak jak wykonywanie ustawy.
4. E. Zwierzchowski: Sdownictwo..., s. 142 i n.

Rozporzdzenie, a ono jest aktem

podustawowym, jeli naruszy zakres upowanienia
do jego wydania podlega zaskareniu do Trybunau
Konstytucyjnego. Uwzgldniajc szczeglny
zwizek rozporzdzenia z ustaw przytoczymy
podstawowe cechy rozporzdzenia:
1. Rozporzdzenie jest wydawane przez
Prezydenta, Prezesa Rady Ministrw,
Rad Ministrw i ministrw. Nie wdajemy
si w to, czy ten katalog jest
wyczerpujcy,
2. Rozporzdzenie moe by wydane tylko
przez organ wymieniony w
upowanieniu,
3. Ustawa upowaniajc np. ministra moe
stanowi, i wyda on rozporzdzenie w
porozumieniu z ministrem (...).,
4. Rozporzdzenie nie moe naruszy
granic upowanienia co oznacza, e jego
tre musi ograniczy si do treci
ustanowionej w upowanieniu,
5. Rozporzdzenie moe powoywa
organy, komisje, komitety, itp. w celu
wykonania ustawy wtedy, gdy
upowanienie tak stanowi.,

6. Rozporzdzenie moe by wydane

wtedy, gdy upowanienie uywa
nazwy rozporzdzenie. Jeeli tego
sowa nie ma, a ustawa upowani np.
ministra, moe on wtedy wyda
zarzdzenie, a gdyby bya
upowaniona Rada Ministrw uchwa.,
7. Rozporzdzenie jest aktem oglnym i
abstrakcyjnym. Z tego te powodu
niewaciwe jest okrelanie
rozporzdzenia jako aktu
uszczegawiajcego ustaw. Ono w
zakresie upowanienia bdc jest tak
samo oglne i abstrakcyjne jak kady
inny akt prawny
8. Rozporzdzenie podlega ogoszeniu
tam gdzie ustawa - w Dzienniku Ustaw.

Relacje miedzy normami prawnymi take ze

wzgldu na ich hierarchie
Mwic o hierarchii norm nie da si unikn
relacji powstaych ze wzgldu na zalenoci
hierarchiczne midzy normami. I tak wyrniamy:
a) Nw (norma wysza) jest rezultatem
organu hierarchicznie wyszego,
b) Nw dotyczy spraw wikszej wagi. O ile
relacja pierwsza jest ze sfery ustawy w
sensie formalnym o tyle relacja druga
jest nastpstwem wykadni prawa,
c) Nw jest podstaw obowizywania Nn
(normy niszej). Relacja ta jest
podstawowa w systemie prawa. Jej

naruszenie jest rwnowane naruszeniu

tego systemu,
d) Nw moe przesdzi tre Nn.

Rozdzia IV
System prawa
Rozumienie systemu prawa najlepiej wyraa
nastpujca formua: Przedmioty M tworz system
ze wzgldu na dan relacj R i cechy P wtedy gdy
przedmioty M wykazuj cechy P midzy ktrymi
istnieje relacja R.(1)
Kierujc si t formu powiemy, e system
prawa skada si z norm prawnych, norm oglnych
(generalnych) i abstrakcyjnych. Pomijamy zwizane
z tym kontrowersje co do tego, czy rwnie nale
do niego normy indywidualne i konkretne. Norm w
systemie moe przybywa i przybywa nawet w
duym tempie. Przybywanie moe by wielkie, a
mimo to system nie ulegnie zmianie - nie wyodrbni
si nowa ga prawa. Bez norm nie ma systemu.
Ale one nie s najwaniejsze z punktu widzenia
zalenoci systemotwrczych.(2) Najwaniejszymi
s relacje zachodzce miedzy cechami norm. Te
relacje i te cechy wanie s systemotwrcze.
Jednake dopki cechy norm prawnych nie
wykazuj zmiany dopty nie ma warunkw do
wyodrbnienia nowej gazi prawa - podsystemu,
systemu gaziowego, np. prawa pracy W
momencie gdy cechy ulegaj zmianie zmieniaj si
rwnie relacje, powstaj nowe relacje
odpowiadajce nowym cechom norm prawnych. I
wtedy dopiero tworzy si nowy system prawa, np.
prawa transportowego, kosmicznego.
ubezpieczeniowego, itp. Nowe cechy mog tworzy
si ze wzgldu na zmiany przedmiotowe, ale nie
tylko. Wrcimy do tego na innym miejscu.
Wynikaoby z tego, ze rola prawodawcy w tworzeniu

prawa nie jest, mimo wszystko, najwaniejsza.

Wprawdzie tworzy on akty prawne, niemniej system
ma wasne reguy, ktre nim rzdz. Na pewno
wielk rol wobec systemu prawa odgrywa
doktryna. Ona go porzdkuje, odkrywa relacje i
cechy oraz ustala, czy mamy ju do czynienia z
now gazi prawa. Prawodawca niewtpliwie dy
do caociowego, wyczerpujcego uregulowania
danej dziedziny. Jednake to jest niemoliwe - w
praktyce nieosigalne. To dobrze, e on nie moe
wszystkiego uregulowa w tym co jest przez niego
uregulowane. Prawo bowiem reguluje cz
stosunkw spoecznych. Caa reszta (wikszo)
umyka jego kontroli, po prostu nie nadaje si do
uregulowania prawnego.
1. J. Wrblewski: Wstp..., s. 42.
2. H. Rot: Stanowienie..., s. 104.

Wracajc do relacji moemy podzieli je na: a)

statyczne i b) dynamiczne.
Ad. a) Relacje te (wizi) obejmuj zwizki
treciowe midzy normami prawnymi(3), a
wic zwizki przedmiotowe. W efekcie tych
relacji tworz si klasyfikacje gaziowe
prawa: prawo cywilne, procesowe, karne,
etc.
Ad. b) Relacja ta (wi) obejmuje zalenoci
hierarchiczne pomidzy aktami
prawnymi.(4) Wyznacza kolejne
kompetencje wydawania aktw prawnych,
kolejn moc aktu prawnego, ktra jest tym
wysza im wysza jest hierarchia organu
od ktrego pochodzi akt prawny. W tym
zakresie mog powsta liczne wtpliwoci
zwaszcza gdy dany organ wydaje wicej
anieli jeden akt prawny. Wtedy wszystko
zaley od struktury rde prawa. Jeli w
niej obydwa akty zostay naleycie
osadzone i ich hierarchia, w zwizku z tym,
nie budzi zastrzee wobec tego moe nie
by kwestii co do miejsca jaki zajmuj w
porzdku wizi dynamicznej. Natomiast
wtedy, gdy te miejsca nie zostay
przewidziane wrd rde prawa, wi
dynamiczna moe si komplikowa, a do
amania praworzdnoci wcznie. Nie
moe by praworzdnie w pastwie, w
ktrym zamiennie uywa si aktw
prawnych, zamiennie pod wzgldem
hierarchicznym albo w zalenoci od
politycznej wygody stosujcego prawo.

Tak wic dochodzimy do wniosku, e wi

dynamiczna jest cile skorelowana ze rdami
prawa ustanowionymi w Konstytucji.(5)
Rodzaje systemw prawa
czymy je wedug podobiestwa rde ich
powstawania, i tak:
I
1. System konkretny. Do tego systemu
nale normy prawne obowizujce w
danym pastwie. Charakteryzuje si
zmiennoci norm oraz niezalenoci
od doktryny.(6) Zmienno ta jest
zalena od wielu czynnikw, a przede
wszystkim od charakteru pastwa,
przeksztace ustrojowych, napi
politycznych, itp.
2. System typ. Nale do niego normy
ksztatujcych si wsplnot europejskich,
w ogle midzynarodowych wsplnot
gospodarczych i militarnych. Normy te s
w mniejszym stopniu zmienne anieli
normy poprzedniego systemu.
3. R. Dworkin: Biorc prawa powanie. Warszawa
1998. s. 237.
4. T. Langer: Typy i formy pastwa socjalistycznego.
Pozna 1977, s. 15 i n.
5. P. Winczorek: Problem prawa naturalnego w
dyskusjach konstytucyjnych. W: Powrt do prawa
ponadustawowego. Red. M. Szyszkowska,
Warszawa 1999, s. 123 i n. . J. Wrblewski:
Wstp..., s. 53.

W duym stopniu s zalene od doktryny i

charakteryzuj si specyfik waciw dla danej
wsplnoty. W obrbie tych systemw
najwaniejszymi zagadnieniami s: moc
obowizujca oraz relacje midzy tymi
systemami.(7) Pod tym wzgldem rola doktryny
musi by dominujca.
II.
1. System prawa powszechnie obowizujcego.
Nale do niego:
a) Konstytucja, b) ustawy zwyke, c)
umowy midzynarodowe ratyfikowane za
zgod Sejmu, d) umowy
midzynarodowe ratyfikowane przy czym
ich ratyfikacja nie wymaga zgody Sejmu,
e) rozporzdzenia. Istotn cech tego
systemu jest to, i jego normy stanowi
podstaw wolnoci, praw i obowizkw
obywateli, praw i obowizkw osb
prawnych i innych podmiotw tego
systemu. Wymienione akty prawne s
rdami orzecznictwa sdowego co
oznacza, e sdy wizane s tylko tymi
aktami prawnymi.
2. System prawa wewntrznie obowizujcego.
Nale do niego:
a) uchway Rady Ministrw, b) zarzdzenia
ministrw. Prawo to obowizuje wewntrz
aparatu pastwowego. Trzeba podkreli, e
wymienione akty prawne wydawane s na
podstawie ustaw z tym, e nie wi obywateli,
osb prawnych i innych podmiotw prawa
powszechnie obowizujcego.(8) Jeli np.
Minister Finansw wyda zarzdzenie i jego

adresatami bd urzdy skarbowe to bdzie

ono wizao tylko te urzdy. Sd nie jest nim
wizany w stosunkach midzy tym urzdem i
obywatelem
W zwizku z tym wydajcy takie zarzdzenie
musi dooy starannoci aby ono nie
wchodzio w sytuacj prawn obywatela. Gdy
wchodzi tworz si niepotrzebne konflikty,
komplikacje z powodu ktrych musi ucierpie
powaga ministra, a przede wszystkim urzdu.

7. J. Wrblewski: Wstp..., s. 58.

8. A. Bator: Prawo w Konstytucji czy Konstytucja
prawa. W: Z zagadnie teorii.... s. 48.
III.
1. System norm derogacyjnych systemu prawa
powszechnie obowizujcego,
2. System norm derogacyjnych systemu prawa
wewntrznie obowizujcego.

Wyrniamy te systemy i zdajemy sobie

spraw z wtpliwoci, ktre mog powsta w
zwizku z ich wyrnieniem. Oczywicie, normy
tych systemw nie zostay wyodrbnione w aktach
prawnych niezalenych od systemu prawa
powszechnego czy te wewntrznego. Przeciwnie
nale do aktw prawnych, ktrych normy tworz te
systemy. Jednake mwienie o tworzeniu prawa, a
do tego ograniczamy si w rozwaaniach nad
systemami prawa, jest niewystarczajce.
Rwnolegle do tworzenia musi ukada si
derogowanie. I dlatego samo tworzenie jest
niewystarczajce. Obok systemw tworzenia musz
wystpi systemy derogacji. Przecie inn
derogacj mamy w systemie powszechnym i inn w
systemie wewntrzym.(9) Wydaje si, e jest to
argument wystarczajcy dla wyodrbnienia
powyszych systemw prawa.

1. System pionowy prawa,

2. System poziomy prawa.
1) Do systemu pionowego nale normy
prawne systematyzowane ze wzgldu na
zalenoci wertykalne.(10) Mwilimy o tym
poprzednio przy okazji wizi dynamicznej.
System ten jest rozstrzygajcy o rdach
prawa i z tego wzgldu gotowi jestemy uzna
go za najwaniejszy. Naruszenie tego
systemu rwna si naruszeniu caego prawa
cznie z relacjami prawa midzynarodowego
do prawa wewntrznego. Dlatego te on musi
by konsekwentny i spjny. A to by musiao

oznacza, e wyjcie z niego choby jednej

normy i przesunicie jej o jedno miejsce
powinno spowodowa jego zawalenie.
2) System poziomy jest synonimem
systemw gaziowych. O stosowaniu norm
prawa cywilnego, administracyjnego,
podatkowego, karnego itd. decyduje w sferze
faktw ukad przedmiotowy. Zawierajc
umow sprzeday interesujemy si w pewien
sposb wyodrbnion sfer faktw i dziaa
oraz tym, jak to ma by prawnie uregulowane.
Oczywicie w systemie poziomym tkwi system
pionowy, ale tylko w czci dotyczcej rde
systemu poziomego (poszczeglnej gazi
prawa).
Dla niego istotne s metody regulacji
prawnej. Wrd nich wyrniamy metod
cywilnoprawn. Ta metoda regulacji prawnej
opiera si na rwnoci stron stosunku
prawnego. Zleceniobiorca nie rni si pod
wzgldem rwnoci od zleceniodawcy mimo,
e ten ostatni jest zawsze mocniejszy,
monowadczy.
9. S. Kamieierczyk: Sankcja konstytucji..., s. 28 i n.
10. J. Jaboska-Bonca: Wstp do nauk prawnych.
Pozna 1996, s. 120.
11. Tak to wynika z hierarchicznej budowy prawa.
Por: .J. Jaboska-Bonca: Wstp.... s. 119-121

Zasada rwnoci suy w tym prawie innej zasadzie,

a mianowicie zasadzie wolnoci umw.(12) Nie
byoby tej wolnoci gdyby strony stosunku
prawnego miay by nierwne wzgldem siebie. Nie
chcemy przez to powiedzie, e ta metoda
wystpuje tylko w prawie cywilnym. Wystpuje w
innych prawach na ktre wpywa prawo cywilne albo
te jego metoda okazuje si najodpowiedniejsza.
Metoda administratywistyczna. Ona w
przeciwiestwie do cywilistycznej opiera si na
zasadzie nierwnoci podmiotw prawa, ktra
choby dlatego, e jest nierwnoci musi (zawsze)
znale dla siebie podstaw prawn- postaw
prawn decyzji podejmowanych na gruncie prawa
administracyjnego.(13) W obrbie tej metody w
przypadkach jej stosowania podmioty prawa nie
mog si uoy tak jak rwny z rwnym.
Wprawdzie organ moe ustpi ale zrobi to wtedy,
gdy prawo mu na to zezwala.
Tak wic w zakresie systemu poziomego dwie
okolicznoci s najwaniejsze: sam przedmiot oraz
metoda regulacji prawnej. Nie wdajemy si w to czy
istnieje metoda karnistyczna. Ten problem jest
dyskusyjny. Ot na tle prawa karnego nie ma
stosunkw prawnych.(14) Wobec niego kady
wzgldem kadego, ma, z mocy prawa,
bezporednio wynikajce nakazy, zakazy, czy te
dozwolenia. Nie moesz uoy si z kim co do
tego, e nie bdziesz go pomawia. Oczywicie, to
dotyczy prawa karnego materialnego. Natomiast
prawo postpowania prawnego rodzi stosunki
pomidzy np. podejrzanym a prokuratorem.

12. S. Grzybowski: System prawa cywilnego..., s.

46.
13. B. Adamiak., J. Borkowski: Polskie
postpowanie administracyjne i
sdowoadministracyjne, Warszawa 1996, s. 98 i n.
14. T. Kaczmarek: Oglne dyrektywy wymiaru kary
w teorii i praktyce sdowej, Wrocaw 1980,s.93 i n.
V.

1. System prawa kontynentalnego,

2. System Common Law.
Systemy te s wyodrbnione ze wzgldu na
odmienno rde prawa.
l. System prawa kontynentalnego ma
nastpujce cechy: a) Oddzielono w nim tworzenie
od stosowania prawa, b) Do systemu prawa nale
normy oglne i abstrakcyjne., c) Najwysze akty
prawne pochodz od parlamentu.

Oddzielajc tworzenie od stosowania prawa sdy

nie mog podejmowa dziaa o charakterze
prawotwrczym.(15) Jednake w praktyce nie da si
tego unikn i na kontynencie, a take u nas mamy
do czynienia z precedensami.(16) One nie maj
znaczenia takiego jak akty generalne tworzone
przez organy wyposaone w kompetencje
prawotwrcze.
2. System Common Law wyksztaci si w
Anglii w peni samodzielnie co w tym wypadku
oznacza, e nie pod wpywem prawa rzymskiego i
kanonicznego. W przeciwiestwie do kontynentu nie
oddzielono w nim tworzenia i stosowania prawa.
Sdy tworz precedensy w rozumieniu norm
prawnych -regu postpowania. Jednake
precedens jest prawotwrczy wtedy gdy wyrok
zawiera rozstrzygnicie a w nim regu, ktra ma
charakter oglny i abstrakcyjny.
Tak wic w tworzeniu prawa (sdowym i
pozasdowym) kryterium oglnoci i abstrakcyjnoci
jest konsekwentnie dochowywane. Obawa przed
normami indywidualnymi w prawodawstwie (w
tworzeniu prawa) Jest powszednia.
15. L. Morawski: Instrumentalizacja prawa. Zarys
problemu. Pastwo i Prawo 1993. nr 6,s. 168.
16. L. Morawski: Insrumentalizacja..., s. 180.
VI. System decyzji stosowania prawa
A wic nie jest to system norm prawnych. Nie
jest te efektem dziaalnoci prawodawczej, a po
stronie sdw precedensowej. Mimo to uwaamy e
powinien by osobno wyodrbniony. Jest systemem

decyzji stosowania prawa. I chocia one, u nas, nie

maj mocy obowizujcej, ich rola jest prawnie
doniosa. Mona go nazwa jeszcze inaczej: system
sdowego rozumienia prawa. Jednake ta nazwa
wrd nazw systemu prawa jest nieuprawniona ze
wzgldu na to, i z niej eliminuje si prawo z jego
pierwszoplanowego ujcia. Proponujemy ten
system, bo czym innym jest prawo jako system
norm, a czym innym prawo jako zesp decyzji
(regu) jego stosowania. Ponadto - i to wydaje si tu
by najwaniejsze: prawo poza systemem decyzji
jego stosowania -jeli w ogle moe istnie -jest
prawem bez celu (bez spenienia). W obronie tego
systemu powiemy, e on poprzez swoje decyzje ma
waciwoci regulujce. One obowizuj w
konkretnych przypadkach rozstrzygni i poprzez to
obowizywanie reguluj. To jest niewystarczajce,
gdy czyni zado przypadkom tylko
indywidualnym. Jednake (faktycznie) wychodz
poza t indywidualno, gdy dziki nim moemy
mwi o prawie w rozumieniu decyzji jego
stosowania, a wic wyraa si w kategoriach
caego prawa. Tak wiec prawo w rozumieniu decyzji
jego stosowania zdaje si by argumentem przemawiajcym za istnieniem tego systemu.

Niezgodnoci w systemie prawa

Nie bdziemy uywali terminu sprzeczno
poniewa on nie ma zastosowania midzy normami,
bo one nie s zdaniami w sensie logicznym.
Przyjmujemy, e normy s niezgodne, gdy w
dowolnej sytuacji nie mog by cznie
spenione.(17) W systemie prawa przyjmuje si
zaoenie o zgodnoci norm prawnych.(18)
Zaoenie to jest wygodne i konieczne. Wiadomo, e
niezgodno norm prawnych nie naley do
rzadkoci. wiadczy o tym orzecznictwo Trybunau
Konstytucyjnego (19) i orzecznictwo Sdu
Najwyszego. Gdybymy wspomniane zaoenie
uchylili, wwczas w kadej rozprawie sdowej
trzeba by byo zajmowa si zgodnoci
(niezgodnoci) norm prawnych. Byoby to
niezwykle uciliwe, a w ogle na szczeblu kadego
sdu - niemoliwe. Z tych te wzgldw przyjmuje
si zaoenie o zgodnoci chyba, e w trakcie
postpowania sdowego okae si, e jest
niezgodno. W naszym systemie prawa o
zgodnoci prawa z Konstytucj i ustawami orzeka
Trybuna Konstytucyjny. Szczeglne postanowienia
w tym wzgldzie nale do wykadu z prawa
konstytucyjnego.
1. Rodzaje niezgodnoci w systemie prawa
A. Niezgodnoci polityczne. Wystpuj
one wtedy gdy akty prawne egzekutywy
ograniczaj akty prawne legislatywy.(20)
Ma to miejsce w zalenoci od
stosunkw pomidzy legislatyw a
egzekutyw np. w przypadku rzdu

mniejszociowego. Niezgodno t
przezwycia si poprzez podjcie
dziaalnoci prawodawczej, ktrej
efektem jest uchylenie aktw prawnych
ograniczajcych akty prawne legislatywy
B. Sprzecznoci techniczne. W sytuacji,
gdy dziaalno prawodawcza jest
wyjtkowo aktywna, gdy mona mwi o
strumieniu aktw prawnych, czstych
nowelizacjach, zmianach w
obowizywaniu, procedury tworzenia
prawa mog nie nady prowadzc
do bdw np. co do zwizkw midzy
czasowym nastpstwem aktw
prawnych.(21) Prbujemy je naprawi
wykorzystujc przepisy przejciowe albo
zmieniajc dotychczasowe prawo.
Zdarza si, e w nawale aktw prawnych
dochodzi do niezgodnoci pomidzy oryginaem aktu prawnego a ogoszonym
tekstem. T niezgodno moemy
usun poprzez sprostowanie lub
zmian aktu prawnego. wykorzystujc w
tym celu nowelizacje.
17. J. Wrblewski.
Wstp..., s. 47.
l8. J. Wrblewski,
Wstp..., s. 46 i n.
19. E. Zwierzchowski: Sdownictwo
konstytucyjne..., s. 179.
20. J. Wrblewski, Wstp..., s. 49.
21. W. Ludwiczak: Midzynarodowe prawo
prywatne. Warszawa 1990, s. 38.

C. Niezgodnoci pozorne. Powysze

niezgodnoci s niezgodnociami w
prawie - co do prawa. Dlatego te mona
je ustala bez posugiwania si ocenami.
W przeciwiestwie do nich niezgodnoci
pozorne nie s niezgodnociami w
odniesieniu do prawa lecz co do
sformuowa prawnych. Prawodawca,
nie wydoby - mwic po prostu naleycie znaczenia terminw uytych w
tekcie prawnym. Z t niezgodnoci
prawnik ma najczciej do czynienia i on
sam musi j przezwycia.
Przezwyciajc uywamy trzech regu: a)
reguy chronologiczne, b) hierarchiczne, c)
merytoryczne (zakresowe).
Ad. a. Regua ta jest prosta w uyciu.
Wykorzystuje relacje czasowe midzy aktami
prawnymi. Jeli dwie normy prawne s
niezgodne midzy sob, a jedna z nich zostaa
wydana wczeniej, wic obydwie nie zostay
rwnoczenie ustanowione i ta wczeniejsza
jest co najmniej rwna pniejszej, obowizuje
norma pniejsza. Prawo pniejsze uwaa si
za lepsze od wczeniejszego i z tego powodu
ono jest rozstrzygajce w niezgodnoci.
Ad. b. Reguy te s konsekwencjami budowy
systemu prawa oraz stosunkw midzy norm
prawn hierarchicznie wysz i hierarchicznie
nisz. W razie niezgodnoci obieramy norm
hierarchicznie wysza.(23)

Ad. c. Regua ta odpowiada regule

derogacyjnej lex specialis derogat generali.
Oznacza to, e norma o wszym zakresie
zastosowania ma pierwszestwo przed norm
o szerszym zakresie zastosowania. Tak wic
konstrukcja ta opiera si na porwnaniu
zakresw zastosowania. Zakres ten w lex
specialis ma by podrzdny w stosunku do
zakresu zastosowania w lex generalis. Gdyby
te zakresy ustalono (stosujc prawo) w ich
stosunkach nadrzdnoci i podrzdnoci
dajemy pierwszestwo lex specialis pod
nastpujcymi warunkami: a) lex specialis
nabraa mocy obowizujcej rwnoczenie lub
pniej ni lex generalis, b) lex specialis jest
nie nisza od lex generalis. Warunki te musz
by spenione.
W konsekwencji stosowania tych regu
kolizyjnych w usuwaniu niezgodnoci
pozornych moemy powiedzie - regua
hierarchiczna jest najmocniejsza i ona
przewaa wrd pozostaych regu kolizyjnych.
Regua za chronologiczna jest najpewniejsza
gdy operuje datami a one mog by cile
ustalone. Natomiast reguy zakresowe
(merytoryczne) speniaj warunki reguy hierarchicznej i chronologicznej z tym, e ustalamy
je gwnie na podstawie wykadni prawa.
22. J. Wrblewski. Sdowe stosowanie prawa.
Warszawa 1972, s. 85 i n.
23. S. Wodyka: Problemy struktury prawa,
Pastwo i Prawo nr 6, 1995. s. 250.

Rozdzia V
Stosunki prawne
S jednym z podstawowych zagadnie prawa.
Prawo dziaa poprzez te stosunki wywierajc skutki
prawne. Poniewa normy prawne dziaaj w sterze
stosunkw spoecznych, ale ich nie wyczerpuj,
powiemy: kady stosunek prawny jest stosunkiem
spoecznym ale nie kady stosunek spoeczny jest
stosunkiem prawnym. Granice pomidzy prawem i
nie-prawem s bardzo wane ale te trudne do
ustalenia. Mona powiedzie, e prawo nie moe
wszystkiego regulowa.(1) Uregulowawszy
wszystko spowodowaoby tym samym brak
moliwoci ycia spoecznego. Jednostka musiaaby
kad postaw, kade dziaanie zaporednicza
prawem.(2) Wizja takiego spoeczestwa jest na
szczcie niemoliwa.
Przykadowo moemy wymieni nastpujce
stosunki spoeczne: a) ekonomiczne, b) moralne, c)
kulturalne, d) religijne, i inne. Stosunki mog mie
ksztat stosunkw przyjani, obojtnoci albo
wrogoci.(3) Mog te by stosunkami koordynacji,
podporzdkowania, integracji, itp. Te stosunki nie s
na og stosunkami prawnymi ale nie tylko dlatego,
e nie wystpuj w nich kwalifikowania prawne. One
bowiem musz by zalene nie tylko od norm, czy
nawet nie-przede wszystkim od norm prawnych.
Powiemy, e stosunek prawny to stosunek
spoeczny powstay wskutek zdarze, z ktrymi
norma prawna czy skutki prawne.(4) Tak wice
musi wystpi zdarzenie kwalifikowane norm
prawn. Kierujc si tym okreleniem wymienimy
nastpujce cechy stosunku prawnego: a) Jest

stosunkiem midzy podmiotami, b) Ma wyran

okrelono wzajemnego zachowania si stron, c)
Naley do stosunkw spoecznych, d) Jego
wykonanie jest gwarantowane przymusem
pastwowym.
1. J. Woleski: Z zagadnie analitycznej filozofii
prawa. Warszawa 1980, s. 98.
2. M. Zieliski, Z. Ziembiski: Uzasadnienie
twierdze, ocen i norm w prawoznawstwie,
Warszawa 1988, s. 230.
3. L. Leszczyski: Praworzdne stosowanie prawa a
klauzule generalne, Pastwo i Prawo nr 11, 1999
s. 58.
4. J. Nowacki, Z. Tobor: Wstp..., s. 210.

1. Zdarzenia prawne
Ich funkcj jest: a) powstanie, b) zmiana, c)
ustanie stosunku prawnego.(5) Funkcje te wystpuj
bez wzgldu na rodzaj zdarze prawnych. Oznacza
to, e kade ze zdarze moe zaktualizowa kad
z tych funkcji.
Podzia zdarze prawnych
Dzielimy je na: a) Zdarzenia w cisym sowa
tego znaczeniu.(6) Inaczej nazywane s
zdarzeniami naturalnymi, faktami prawnymi i jeszcze
inaczej. b) Dziaania prawne, c) Czyny.
Ad. a. Zdarzenia te na og nie wywouj
wtpliwoci. S rezultatem dziaania przyrody.
Nie zale wic od woli podmiotw. Dodajmy:
nie kade zdarzenie prawne, a wiec nie kada
woda i nie kady huragan s zdarzeniami
prawnymi. Huragan nie jest zdarzeniem
prawnym na mocy tego, e jest huraganem. On
jest takim zdarzeniem gdy jego skutki s
skutkami prawnymi. A wic jeli zerwie dach
domu, a dom jest ubezpieczony od huraganu,
woda zniszczy uprawy rolnicze, a one byy
ubezpieczone, itp. Jednake naley zauway,
e wrd tych zdarze s takie zdarzenia, ktre
zawsze musz by zdarzeniami prawnymi.
Nale do nich: urodzenie choby przez to, e
odpowiedni urzd wystawi metryk urodzenia,
mier choby przez obowizek sporzdzenia
aktu zgonu. Jeli te zdarzenia nie byyby
zdarzeniami prawnymi, wtedy czowiek mgby

by wyjty spod prawa. Tak byo za rzdw

Hitlera. Urodzenie i mier yda nie byy
zdarzeniami prawnymi. Otworzyo to drog do
najwikszych zbrodni przeciwko ludzkoci.
Ad. b. Dziaania prawne s zalene od woli
podmiotu. Pod wzgldem postaci wyrniamy:
czynienie, nieczynienie, danie, znoszenie. Pod
wzgldem za wiadomoci wywoania skutku
prawnego: czynnoci prawne wiadomie
zmierzajce do wywoania skutku prawnego.
Czynnoci prawne mog by jedno i
dwustronne, rozporzdzajce, zobowizujce,
itd.(7) Wyczerpujcy podzia tych czynnoci
spotykamy w podrcznikach prawa cywilnego.
Bd przedmiotem wykadw z tego prawa.
Dziaania moemy te podzieli na:
akty wadzy np. wyrok sdowy, decyzja
administracyjnoprawna i akty osb, np.
testament, umowa, itp.
5. J. Jaboska-Bonca, Wstp.... s. 204.
6. A. Wolter: Prawo cywilne. Zarys czci oglnej.
Warszawa 1967, s. 198.
7. S. Grzybowski: System prawa..., s. 537 i in.

Ad. c. Czyny dzielimy na: dozwolone i

niedozwolone, a te ostatnie na:
przestpstwa, delikty administracyjne, delikty
cywilne. Take i w tym miejscu odsyamy do
podrcznikw z prawa karnego, cywilnego
oraz do wykadw na wyszych latach. Czyn
tym si charakteryzuje, i jego podjcie jest
wiadome, a skutek jest nie uwiadamiany.
Twj pies na spacerze wywoa szkod, ktrej
nie przewidziae.
Czynnoci prawne zmierzajc do wywoania
skutku prawnego wymagaj owiadczenia woli.
Przekazujemy go innej osobie z zamiarem
powstania, zmiany, ustania stosunku prawnego.
2. Elementy stosunku prawnego
Zaliczamy do nich: A. Podmioty, B. Tre
stosunku prawnego, C. Przedmiot stosunku
prawnego.
A. Podmioty stosunku prawnego
Do podmiotw stosunku prawnego nale: a)
osoby fizyczne i b) osoby prawne. Aby by
podmiotem trzeba posiada zdolno prawn i
zdolno do czynnoci prawnej. Przez
zdolno prawn rozumiemy samo bycie
podmiotem praw i obowizkw (art. 8 k. c.).
Natomiast przez zdolno do czynnoci
prawnych rozumiemy mono nabywania
praw i zacigania zobowiza przez wasne
dziaanie.

a. Osoba fizyczna
Osob fizyczn jest czowiek i tylko czowiek.
Do 13-tego roku ycia osoba ta nie posiada
zdolnoci do czynnoci prawnych. Zdolno
prawn za mamy od urodzenia do mierci.
Wtedy, gdy nie mamy zdolnoci do czynnoci
prawnej, rodzice albo opiekunowie wykonuj
nasze prawa i obowizki, oczywicie w
naszym dobrze pojtym interesie. Midzy 13 a
17 rokiem ycia w prawie karnym, a 18 w
prawie cywilnym osoba fizyczna ma
ograniczon zdolno do czynnoci prawnej.
Ograniczona zdolno polega na tym, e
osoba ta w pewnych sytuacjach zachowuje si
tak jakby posiadaa pen zdolno do
czynnoci prawnych, np. podjcie
wynagrodzenia (art. 21 k. c.) za prac przez
16-to letni osob za w innych sytuacjach tak
jakby w ogle nie posiadaa tej zdolnoci np.
zatrudnienie za zgod rodzicw albo
opiekunw

Trzeba powiedzie, ze zarwno nieposiadajcy

zdolnoci do czynnoci prawnych jak i ograniczony
w tych zdolnociach moe samodzielnie, a wic
skutecznie wchodzi w stosunki prawne w sprawach
biecych ycia codziennego (art. 14 2 k. c.). We
wszystkich innych sprawach czynno prawna
dokonana przez osob, ktra nie ma zdolnoci do
czynnoci prawnych jest niewana (art. 14 1 k. c.).
Osoba fizyczna, ktra ukoczya lat 13-cie
moe by ubezwasnowolniona cakowicie, jeeli
wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju
umysowego albo innego (...) nie jest w stanie
kierowa swoim postpowaniem, (art. 13 1 k. c.).
Prawo, jak wida, jest pod wzgldem
przestrzegania zdolnoci rygorystyczne przewidujc
stosowne konsekwencje na wypadek zachowania
osb fizycznych gdy one nie maj zdolnoci do
czynnoci prawnych albo maj t zdolno
ograniczon. Przewiduje te wyjtki np. zawarcie
zwizku maeskiego przez niepenoletniego
sprawia, i on, w momencie zawarcia, staje si w
peni zdolnym do czynnoci prawnych.
Z tego nie wynika, e osoba ograniczona w
zdolnociach do czynnoci prawnych znajduje si w
niekorzystnej sytuacji. Ot znajduje si tak jak
moe znale si w okresie swego dojrzewania albo
niedorozwoju. Prawo musi to uwzgldnia. W
przeciwnym wypadku mogoby si okaza
niebezpiecznym ryzykiem, zezwalajcym na co do
czego nie mamy jeszcze wyksztaconej osobowoci.
W ustalaniu wieku bierze si pod uwag kultur,
klimat, czynniki natury demograficznej, itp. Dlatego
te w rnych miejscach kuli ziemskiej te przedziay
wieku s rne.

W zwizku z osob fizyczn prawo reguluje jej

miejsce zamieszkania (art. 25 k.c.) oraz uznanie za
zmarego (art. 29 i nasi. k.c.). Regulacje te dotycz
wszystkich osb fizycznych. Reguluj status prawny
tej osoby.
b. Osoba prawna
Obok osoby fizycznej jest jedynym
wymienionym w art. 1k.c. podmiotem stosunkw
cywilnoprawnych. Na pewno nie jest ona tworem
naturalnym. Jako jednostka organizacyjna zostaa
ona wyposaona przez prawo w zdolno do
samodzielnego wystpowania w stosunkach
prawnych jako podmiot prawa, a wic podmiot praw
i obowizkw.(8) Trzeba powiedzie, e od
momentu powstania posiada zarwno zdolno
prawn jak i zdolno do czynnoci prawnych.(9)
Ona nie dojrzewa, nie zawiera zwizku
maeskiego, i nie jest ojcem dziecka i nie pracuje
w rozumieniu takim jak czowiek.

8. A. Klein: Elementy zobowizaniowego stosunku

prawnego. Wrocaw 1980, s. 119.
9. A. Klein: Elementy zobowizaniowego..., s. 198.

Moe poprzez wasne dziaanie, a wic poprzez

osoby bdce jej organem kreowa wasne sytuacje
prawne: nabywa prawa i zaciga zobowizania.
Osoba prawna jest tworem wycznie
prawnym. Zatem przepisy prawne nadaj t
osobowo oczywicie po spenieniu okrelonych
czynnoci. Jedyn, ustanowion przez K.c. osob
prawn jest Skarb Pastwa (art. 33 k.c.). Uchodzi
za wyjtkow osob prawn gdy obejmuje ona
pastwo jako podmiot prawa. Od Skarbu Pastwa
odrniajmy pastwowe osoby prawne np.
przedsibiorstwa.
Skarb Pastwa tworz wszystkie pozostae
jednostki organizacyjne ktre nie posiadaj
osobowoci prawnej. Zatem Skarb Pastwa jest w
zasadzie nie jedn lecz zbiorem wielu, rnych
jednostek organizacyjnych (szkoa, jednostka
organizacyjna policji, itp.).
Skarb Pastwa nie posiada odrbnych od tych
jednostek organw i dlatego nie jest wpisywany do
rejestru osb prawnych. Wadz publiczn peni m.
in. jednostki samorzdu terytorialnego, np. powiat.
Wystpuje on jako jednostka wyodrbniona pod
wzgldem majtku i organizacji, wyposaona w
osobowo prawn.
Uwzgldniajc udzia ludzi, wyrnia si osoby
prawne typu korporacyjnego. stowarzyszenia,
spdzielnie, itp. W tych osobach wyrniaj si
wizi midzy majtkiem i ludmi albo tylko
ludmi.(10)
Osoby prawne dzieli si te na gospodarcze
oraz na pozostae, ktrych celem nie jest

prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, np.

stowarzyszenie zawodowe.
Aktem wewntrznym osoby prawnej jest jej
statut regulujcy organizacj i sposb dziaania oraz
regulaminy. Osoby prawne podlegaj wpisowi do
rejestrw osb prawnych. W momencie gdy zostan
wpisane stan si osobami prawnymi. Rejestry te
prowadzone s przez sdy. Innym sposobem
nabycia osobowoci prawnej jest jej nabycie z mocy
aktu prawnego - ustawy. Tak nabyy osobowo
prawn nowopowstae Uniwersytety. Na przykad
tworzy si Uniwersytet (...) i nadaje mu si
osobowo prawn. Osoba prawna dziaa przez
swoje organy, a wic nie bezporednio tak jak
osoba fizyczna.

10. S. Czepita: Reguy konstytutywne a zagadnienia

prawoznawstwa Szczecin l996. s.203.

B. Tre stosunku prawnego

Treci stosunku prawnego s:
uprawnienia i obowizki. Te ostatnie mog
wystpi pod postaci nakazw albo
zakazw, za te pierwsze pod postaci
dozwole. Tre tego stosunku jest w duej
mierze zalena od metody regulacji prawnej
zwizanej z danym stosunkiem, a take od
jego rodzaju. Co si tyczy ostatniej kwestii
wyrniamy m. in. stosunek administracyjnoprawny, cywilno-prawny pracy, subowy,
ubezpieczenia spoecznego, itp. Rodzaje tych
stosunkw bd przedmiotem wykadw na
wyszych latach i na wykadzie z teorii prawa
na roku pitym.
C. Przedmiot stosunku prawnego
W tym zakresie rywalizuj dwie
tendencje. Jedna, aby przedmiotem nazywa
rzeczy, dominujca w prawie rzeczowym.
Druga, aby przedmiotem nazywa okrelone
treci stosunku prawnego zachowanie si
stron tego stosunku. Na przykad zachowanie
si dunika wobec wierzyciela i wzajemnie,
okrelone w zawartej przez nich umowie
poyczki. Wydaje si, e druga tendencja ma
szersze zastosowanie i lepiej nadaje si do
wyjaniania interesujcego nas przedmiotu.

ROZDZIA VI
WYKADNIA PRAWA l WNIOSKOWANIA
PRAWNICZE
l. Wykadnia prawa
1. POJECIE WYKADNI PRAWA
W literaturze prawniczej wystpuj dwa
podstawowe sposoby rozumienia terminu
wykadnia prawa, ktre tworz derywacyjne i
klaryfikacyjne pojecie interpretacji tekstw
prawnych.(1)
Ujecie derywacyjne wykadni wystpuje w dwch
wersjach - oglnej i szczeglnej.(2) Wersja oglna
traktuje rozumienie przepisu prawnego tzn.
przypisanie znaczenia wyraeniom uytym w tekcie
prawnym, jako wykadni prawa.
1. Na temat rozrnienia ujcia derywacyjnego i
klaryfikacyjnego wykadni por: F. Studnicki.
Wprowadzenie do informatyki prawniczej.
Warszawa 1978, s. 41-42 ; por. te . K. Peszka. T.
Gizberl-Studnicki, Dwa ujcia wykadni prawa.
Prba konfrontacji, Zeszyty Naukowe UJ. Prace z
Nauk Politycznych, 1984 z. 20; por: te K. Opaek,
J. Wrblewski, Prawo, metodologia, filozofia, teoria
prawa. Warszawa 1991. s. 249-261; por. te, A.
Kozak, Pojmowanie prawa w teorii wykadni,
Wrocaw 1997, s. 44-51. Ujcie derywacyjne
prezentuje Z. Ziembiski. Teoria prawa,
Warszawa-Pozna 1997, s. 95-96; tene.
Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa
1980, s. 274 i n.; tene. Logika praktyczna.
Warszawa 1977. s. 236 i n.; poi: te, A. Redelbach,

S. Wronkowska. Z. Ziembiski. Zarys teorii

pastwa i prawa. Warszawa 1992, s. 186 i n.
Ujcie derywacyjne rozwin M. Zieliski,
Interpretacja jako proces dekodowania tekstu
prawnego, Pozna 1972, rozdz. II; por: te, M.
Zieliski, Z. Ziembiski, Uzasadnianie twierdze,
ocen i norm w prawoznawstwie. Warszawa 1988,
s. 206-211. Ujcie klaryfikacyjne prezentuje .1.
Wrbiewski, Zagadnienia teorii wykadni prawa
ludowego. Warszawa 1959. s. 125 i n.; tene.
Sdowe stosowanie prawa. Warszawa 1972, s.
109 i n.; tene. Rozumienie prawa i jego
wykadnia, Ossolineum 1990, s. 55-59; por. te K.
Opaek, .J. Wrblewski. Zagadnienia teorii prawa.
Warszawa 1969. s. 230-232; por: te, W. Lang, J.
Wrblewski. S. Zawadzki, Teoria pastwa i prawa.
Warszawa 1986. s. 436-441. Klaryfikacyjn
koncepcj wykadni prezentuje take .J. Wleski,
Logiczne problemy wykadni prawa, Krakw 1972,
.s. i n.
2. .J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 57-58.

Wersja ta odrzuca konstrukcj bezporedniego

rozumienia terminw jzyka prawnego (jzyk
tekstw prawnych czyli jzyk ustawodawcy) i pojcie
wykadni odnosi do wszystkich przypadkw
ustalania znaczenia tekstw prawnych. To
stanowisko zakada, e bezporednie rozumienie,
ktre polega na w znacznej mierze intuicyjnym
stosowaniu regu sensu jzyka w ktrym
sformuowane s teksty prawne, jest okrelon
interpretacj, poniewa przypisuje jakie znaczenie

czyli tre (konotacj) i jaki zakres (denotacj)

wyraeniom uytym w tekcie prawnym.
Wersja szczeglna eksponuje rnic midzy
przepisem prawnym traktowanym jako element
tekstu a norm prawn traktowan jako wypowied
jzykowa okrelajca regu postpowania, ktra
wskazuje kto, w jakich okolicznociach i w jaki
sposb powinien si zachowa. W wersji
szczeglnej wykadnia prawa to czynno
polegajca na przypisaniu przepisom prawnym
znaczenia w postaci odkodowanych z tekstw
prawnych jednoznacznych, generalnych i
abstrakcyjnych norm prawnych. Inaczej mwic,
wykadnia prawa jest to przypisanie przepisom
prawnym znaczenia w postaci normy jako reguy
postpowania, ktra jednoznacznie okrela sposb
zachowania okrelonych podmiotw w okrelonych
warunkach. Celem wykadni jest odtworzenie norm
prawnych wysowionych w przepisach prawnych tzn.
jednoznaczne okrelenie zakresu zastosowania i
zakresu normowania norm prawnych
zrekonstruowanych na podstawie przepisw
prawnych.
W wersji szczeglnej ujcia derywacyjnego,
wykadnia prawa jako proces odkodowywania norm
z przepisw prawnych obejmuje dwie fazy.(3)
Pierwsza faza wykadni polega na odtworzeniu
wypowiedzi o ksztacie normy postpowania z
przepisw prawnych. Chodzi tu o zrekonstruowanie
z przepisw traktowanych jako elementy tekstu
prawnego, wypowiedzi jzykowej, ktra
odpowiadaaby formule normy tzn. nakazywaaby
lub zakazywaaby komu co czyni w okrelonych
okolicznociach (podmiotom typu P w

okolicznociach typu O nakazane/zakazane jest

zachowanie Z). Mona wskaza na nastpujce
jzykowe dyrektywy stosowane w tej fazie
wykadni.(4)
a) Jeeli przepis stanowi, e dany czyn
podlega karze, to naley go
interpretowa jako zakaz popeniania
tego czynu (norma sankcjonowana)
oraz jako skierowany do organu
pastwa nakaz wymiaru kary wobec
sprawcy czynu (norma sankcjonujca).
3. Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, s. 286-291; por: te, M. Zieliski.
Interpretacja jako proces dekodowania tekstu
prawnego, s. 30 i n.; por tez. A. Redelbach. S.
Wronkowska, Z. Ziembiski. Zarys teorii pastwa i
prawa, s. 204.
4. Z Ziembiski. Problemy podstawowe
prawoznawstwa. s. 288-289; tene teoria prawa, s.
105.
b) Jeeli przepis ma posta zdania
opisujcego czyje zachowanie, to
naley go rozumie jako nakaz tego
zachowania.
c) Jeeli przepis zawiera nakaz dokonania
czynnoci konwencjonalnej prawnie
doniosej, to naley go rozumie jako
wyraajcy norm udzielajc
kompetencji do dokonania tej czynnoci,
Druga faza wykadni polega na ustaleniu
dokadnego sensu terminw wystpujcych w
zrekonstruowanej z przepisw wypowiedzi o
cechach normy. Przyjmuje si, e wykadnia

zachodzi nawet wwczas, gdy tekst jest jasny i nie

budzi wtpliwoci semantycznych. Wynika to z
traktowania jako wykadni kadego zabiegu
polegajcego na przypisaniu znaczenia elementom
tekstu prawnego.
Klaryfikacyjna koncepcja wykadni zakada, e
wykadnia to ustalenie jzykowego znaczenia
(sensu) przepisu prawnego w sytuacji gdy przepis
ten budzi wtpliwoci semantyczne. Koncepcja ta
opiera si na rozrnieniu sytuacji bezporedniego
rozumienia przepisu prawnego i sytuacji wykadni
(poredniego rozumienia tekstu prawnego poprzez
jego interpretacj).(5)
W sytuacji pierwszej, nie ma wtpliwoci, e
okrelony stan faktyczny mieci si lub nie mieci w
zakresie przepisu prawnego, ktry rozpatrywany jest
jako podstawa rozstrzygnicia w procesie
stosowania prawa. W tym przypadku przepis nie
budzi wtpliwoci znaczeniowych i albo moe by
stosowany na podstawie jego bezporedniego
rozumienia albo na tej samej podstawie uznany za
nieodpowiedni do kwalifikacji prawnej
rozpatrywanego stanu faktycznego. Dla dokonania
tego rozstrzygnicia wystarczy znajomo regu
sensu jzyka prawnego, ktry jest wariantem jzyka
potocznego i jako taki jest w znacznej mierze
identyczny z jzykiem etnicznym.
W drugim przypadku znaczenie przepisu jest
wtpliwe i nie jest jasne, czy okrelony stan
faktyczny mieci si czy te nie mieci w zakresie
wyznaczonym przez przepis prawny. W tej sytuacji ,
ktra jest okrelana jako sytuacja wykadni, przepis
prawny musi by poddany interpretacji, ktra polega

na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych

pierwszego i drugiego stopnia.
Koncepcja klaryfikacyjna nawizuje do paremii:
clara non sunt interpretanda (co jest jasne nie
wymaga interpretacji).
Przedmiotem wykadni w obu koncepcjach jest
jzyk, w ktrym sformuowane s teksty prawne
(jzyk prawny). Podstawowym elementem wykadni
zarwno w ujciu derywacyjnym jak i
klaryfikacyjnym jest ustalenie znaczenia (treci) czyli
konotacji oraz zakresu (denotacji) wyrae jzyka
prawnego.
5. J. Wrblewski. Zagadnienia teorii wykadni prawa
ludowego, s. 109-142; tene. Sdowe stosowanie
prawa, s. 110-111, oraz 114-118; por. te W. Lang.
J. Wrblewski, S. Zawadzki. Teoria pastwa i
prawa, s. 437-439; por. te, K. Opaek, J.
Wrblewski . Prawo, metodologia, filozofia, teoria
prawa, s. 259-261.
Jeli przyj, e konotacja nazwy wskazuje na
zesp cech wsplnych dla wszystkich desygnatw
nazwy tworzcych jej denotacj tzn. dla wszystkich
obiektw ktre nazwa oznacza, wwczas okrelenie
denotacji jest wtrne wobec okrelenia konotacji. Im
konotacja ubosza tym denotacja szersza i
odwrotnie.(6)
Zwrmy uwag, e jeli przyj e norma jest
znaczeniem przepisu prawnego wwczas
przeciwstawienie koncepcji klaryfikacyjnej i
derywacyjnej traci na ostroci, poniewa ustalenie
znaczenia tekstu w sytuacji gdy jest ono wtpliwe

jest rwnoznaczne z rekonstrukcj normy.

Zwolennicy koncepcji derywacyjnej wskazuj
jednak, e norma jest najczciej rekonstruowana z
wielu przepisw prawnych, czyli e w typowej
sytuacji ustalenie znaczenia jednego przepisu nie
jest rwnoznaczne z rekonstrukcj normy. Zgodnie z
ujciem derywacyjnym, standardowy przypadek
wykadni polega na konstruowaniu normy z wyrae
zawartych w rnych miejscach tekstu lub nawet w
rnych tekstach.(7)
Wykadnia w ujciu klaryfikacyjnym moe by
uznana za istotn cz wykadni w ujciu
derywacyjnym. Trzeba jednak pamita, e w
derywacyjnym pojmowaniu wykadni wyjanianie
sensu przepisw jest jedynie rodkiem
prowadzcym do osignicia waciwego celu jakim
jest odtworzenie normy z przepisw prawnych,
podczas, gdy w koncepcji klaryfikacyjnej, czynno
ta dokonywana w sytuacji gdy tekst jest niejasny,
wyczerpuje tre pojcia wykadni prawa.
Koncepcja derywacyjna odpowiada praktyce
interpretacyjnej w naukach prawnych (wykadnia
doktrynalna). Z kolei, koncepcja klaryfikacyjna jest
adekwatna wobec praktyki interpretacyjnej organw
stosujcych prawo (wykadnia operatywna).(8)
Wykadnia doktrynalna dokonywana jest w oderwaniu od konkretnych stanw faktycznych. W
ramach tej wykadni podejmowane s czynnoci, na
ktre zwraca uwag ujcie derywacyjne, takie jak
np. rozdzielanie elementw rnych norm
wysowionych w jednym przepisie, scalanie
elementw jednej normy wysowionych w rnych
przepisach, korygowanie zakresu zastosowania lub
zakresu normowania normy wysowionej w jednym

przepisie przez elementy zawarte w innych

przepisach, okrelanie relacji midzy normami
zrekonstruowanymi w procesie interpretacji itp.
6.T. Kotarbiski, Elementy teorii poznania, logiki
formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1986 s.
24-28; por. te., K. Ajdukiewicz, Logika
pragmatyczna. Warszawa 1974, s. 40-54;
por. te Maa encyklopedia logiki, red. W.
Marciszewski, Ossolineum 1988. s. 46. oraz s. 86;
por. te, Z. Ziembiski, Logika praktyczna, s. 29-33.
7. A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski,
Zarys teorii pastwa i prawa, s. 204; por: te, M.
Zieliski, Z. Ziembiski, Uzasadnianie twierdze,
ocen i norm w prawoznawstwie. s. 208-209.
8. K. Peszka, T. Gizbert-Studnicki, Dwa ujcia
wykadni prawa. Prba konfrontacji, s. 23-27.
Odmienny pogld prezentuje J. Wrblewski,
Rozumienie prawa i jego wykadnia, s. 57-58.

Z kolei, w przypadku wykadni operatywnej

dokonywanej przez organy stosujce prawo,
podstawowym celem dziaa interpretatora jest
ucilenie znaczenia przepisw prawnych w stopniu
niezbdnym dla potrzeb rozstrzygnicia tzn.
kwalifikacji prawnej konkretnego stanu faktycznego.
Jak wynika z poprzednich wywodw takie wanie
dziaania interpretatora wyczerpuj tre pojcia
wykadni w ujciu klaryfikacyjnym. Zgodnie z tym
ujciem interpretator precyzuje znaczenie tekstu
prawnego po to, aby okreli czy konkretny stan
faktyczny mieci si w zakresie przepisu, ktry
zamierza stosowa, co nie wymaga cakowitej
rekonstrukcji norm wysowionych w tekcie
prawnym.
Racje dla ktrych wykadnia jest
przeprowadzana mog by dwojakie: (9)
1. Racje o charakterze lingwistycznym,
gdy interpretator ma trudnoci ze
zrozumieniem jzyka tekstu prawnego.
2. Racje pozalingwistyczne, gdy
interpretator ma wtpliwoci o charakterze pozajzykowym dotyczce zakresu
zastosowania i zakresu normowania
normy okrelonej na podstawie
przepisw prawnych.
Ad. 1. Przepis prawny moe by tak
sformuowany, e interpretator nie
rozumie go w caoci lub w czci.
Przyczyn tego stanu rzeczy moe by :

a). Otwarta struktura jzyka potocznego,

ktrego odmian jest jzyk prawny.(10)
Jzyk potoczny jest semantycznie
otwarty lub inaczej mwic,
niedookrelony znaczeniowo. Oznacza
to, e w przypadku przynajmniej czci
wyrae tego jzyka mona wyrni
obok pozytywnego rdzenia
znaczeniowego (klasa przedmiotw, co
do ktrych nie ma wtpliwoci, e nale
one do denotacji/zakresu danego
wyraenia) i negatywnego rdzenia
znaczeniowego (przedmioty co do
ktrych nie ma wtpliwoci, e nie nale
do zakresu/denotacji wyraenia) take
stref cienia semantycznego, ktr
tworz obiekty, co do ktrych powstaje
wtpliwo czy nale do zakresu
wyraenia, czy te nie. Inaczej mwic w
jzyku potocznym znaczn cz nazw i
wyrae charakteryzuje cie
semantyczny tzn. nieostre granice
denotacji, co powoduje e za pomoc
regu semantycznych tego jzyka nie da
si rozstrzygn czy okrelone obiekty
nale czy te nie nale do denotacji
okrelonej nazwy lub wyraenia.
9. K. Opaek, J. Wrblewski, Prawo, metodologia,
filozofia, teoria prawa, s. 257-258.
10. H. L. A. Hart, The Concept of Law, Oxford 1961.
s. 121-132; por. te, T. Gizbert-Studnicki,
Wieloznaczno leksykalna w interpretacji
prawniczej, Krakw 1978.

Przykadem takich nazw i wyrae mog by;

modzieniec, substancje toksyczne, pojazd
mechaniczny, materiay pornograficzne, czyn
lubieny,rodzina, sekta religijna itp.
b). Niekiedy prawodawca celowo
posuguje si zwrotami
niedookrelonymi znaczeniowo co ma
na przykad miejsce w przypadku tzw.
klauzul generalnych tzn. przepisw
odsyajcych do ocen interpretatorw
prawa.(11) To odesanie moe mie
posta uycia przez ustawodawc w
tekcie prawnym zwrotw ocennych
odsyajcych do okrelonego systemu
wartoci (np. moralnych) lub wystpuje
poprzez odesanie do pozaprawnych
zasad postpowania, ktre maj uzasadnienie aksjologiczne, czyli do innego ni
prawny systemu normatywnego.
Przykadem odesania pierwszego typu
s zwroty: dobro spoeczne, dobro
maoletniego, ,.interes spoeczny,
chrzecijaski system wartoci,
spoeczno-gospodarcze przeznaczenie
prawa, waciwo (natura) stosunku
prawnego itp. W drugim przypadku
ustawodawca uywa zwrotw: zasady
wspycia spoecznego, zasady
susznoci, dobre obyczaje itp.
Ustawodawca moe take posugiwa
si nieostrymi znaczeniowo zwrotami
ocennymi, ktrych uycie nie stanowi

odesania do pozaprawnego systemu

wartoci np. silne wzburzenie,
znaczna szkoda, naleyta
staranno, wane powody. Uycie
przez ustawodawc klauzul generalnych
oraz innego typu wyrae ocennych
wynika z przekonania o potrzebie
indywidualizacji stosowania prawa
poprzez pozostawienie organowi
stosujcemu prawo tzw. luzw
decyzyjnych.
Ad. 2. Racje pozajzykowe wykadni.
Racje te wystpuj wwczas gdy interpretator
rozumie jzykowy sens przepisu okrelony albo
poprzez zastosowanie regu sensu jzyka prawnego
(rozumienie bezporednie) albo przez zastosowanie
dyrektyw jzykowych wykadni (rozumienie
porednie), a mimo to uznaje, e okrelona na tej
podstawie norma nie moe by stosowana. W
szczeglnoci, interpretator moe uzna: 1. e
zrozumiay tekst prawy zawiera normy nieyciowe
(nieadekwatne do rzeczywistoci), sprzeczne z
aktualnymi zasadami ustroju politycznego,
ekonomicznego i spoecznego pastwa, niesuszne,
sprzeczne z aktualnie akceptowanym systemem
wartoci, niezgodne z intencjami prawodawcy historycznego lub aktualnego (s to racje
funkcjonalne), lub 2. e tekst prawny zawiera normy
sprzeczne z innymi normami (racje systemowe).(12)
11. J.Wrblewski, Nieostro systemu prawa,
Studia Prawno-Ekonomiczne t. XXXI. 1983. s.
19.

12. K. Opaek, J. Wrblewski, Zagadnienia teorii

prawa, s. 233: por .te. W. Lang, ,J. Wrblewski,
S. Zawadzki, Teoria pastwa i prawa, s. 439.

W ujciu pragmatycznym wykadnia jest

czynnoci interpretatora i polega na rekonstrukcji
norm z przepisw prawnych (koncepcja
derywacyjna) oraz na ustalaniu znaczenia tekstu
prawnego w sytuacji gdy jest ono wtpliwe (koncepcja klaryfikacyjna). W ujciu apragmatycznym,
wykadnia to rezultat tych czynnoci, czyli
zrekonstruowana norma lub wypowied
stwierdzajca jakie jest waciwe znaczenie
niejasnego przepisu prawnego.(13)
2. RODZAJE WYKADNI PRAWA
W literaturze prawniczej tradycyjnie przyjmuje
si podziay wykadni ze wzgldu na nastpujce
kryteria: (14)
1. ze wzgldu na podmiot dokonujcy
wykadni i jej moc wic
2. ze wzgldu na sposb dokonania
wykadni tzn. rodzaj zastosowanych
dyrektyw interpretacyjnych
3. ze wzgldu na wyniki, czyli zakres
dokonanych ustale interpretacyjnych
4. ze wzgldu na materiay wykorzystane
w procesie interpretacji
Ad. 1. Podzia wykadni ze wzgldu na podmiot
dokonujcy wykadni i jej moc wic
W oparciu o to kryterium wyrnia si
wykadni autentyczn, legaln, dokonywan przez
organy stosujce prawo (wykadnia operatywna) i
doktrynaln.
Wykadni autentyczn i legaln charakteryzuje
moc powszechnie obowizujca. Znaczy to, e w

przypadku obu tych rodzajw wykadni adresaci

interpretowanych przepisw s zwizani
znaczeniem tych przepisw ustalonym przez
interpretatora.
Wykadnia autentyczna dokonywana jest przez
prawodawc tzn. podmiot ktry ustanowi dany
przepis. Wykadnia autentyczna ma moc prawn
rwn mocy prawnej aktu normatywnego, ktry
zosta poddany interpretacji. Celem tej wykadni jest
wice dla wszystkich adresatw aktu prawnego
okrelenie znaczenia wyrae wystpujcych w
tekcie prawnym.
13. Na temat pragmatycznego i apragmatycznego
sensu terminw por. K. Ajdukiewicz, Logika
pragmatyczna, s. 173-177; por. te, L. Morawski,
Wstp do prawoznawstwa, Toru 1996. s. 107.
14. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 60-62; por: te. R. Sarkowicz, J.
Stelmach, Teoria prawa, Krakw 1998, s. 79. W
polskiej literaturze teoretycznoprawnej oryginaln i
nie mieszczc si w ramach tradycyjnej typologii
koncepcj wykadni zakadajc wyrnienie kilku
poziomw interpretacji tekstu prawnego
prezentuje R. Sarkowicz. Poziomowa interpretacja
tekstu prawnego, Krakw 1995: poi: le, R.
Sarkowicz. J. Stelmach. Teoria prawa, s. 81-84.

Dopuszczalno wykadni autentycznej jest

uzasadniana za pomoc wnioskowania z wikszego
na mniejsze (argumentum a maiori ad minus): kto
jest uprawniony do tworzenia prawa, ten tym
bardziej jest uprawniony do interpretacji prawa,
ktre ustanowi. W kontekcie rozwaa nad
wykadni autentyczn, status definicji legalnych nie
jest okrelony jednolicie w literaturze prawniczej.
Sporne jest, czy w przypadku przepisw
definicyjnych mamy do czynienia z stanowieniem
prawa, czy z jego wykadni. Poza definicjami
legalnymi inn form wykadni autentycznej mog
by sformuowane przez ustawodawc objanienia
wystpujce w postaci zacznika do wydanego
aktu prawnego.
Wykadni legalnej dokonuje organ, ktry na
mocy przepisw prawa ma kompetencje do
dokonywania wykadni z moc powszechnie
obowizujc. Podobnie jak autentyczna rwnie
wykadnia legalna ma charakter abstrakcyjny tzn.
nie jest zwizana z rozstrzyganiem konkretnej
sprawy. W latach 1952-1989 uprawnienie takie z
mocy Konstytucji PRL przysugiwao Radzie
Pastwa, ktra jednak rzadko korzystaa z tego
uprawnienia.' Uchway Rady Pastwa ustalajce
powszechnie obowizujc wykadni ustaw byy
publikowane w Monitorze Polskim. Od roku 1989
do 1997 na mocy Konstytucji RP prawo do
dokonywania powszechnie obowizujcej wykadni
ustaw przysugiwao Trybunaowi Konstytucyjnemu,
ktry w praktyce czsto wykorzystywa to
uprawnienie. Uchway wykadnicze Trybunau
Konstytucyjnego byy publikowane w Dzienniku

Ustaw i jako akty o mocy powszechnie

obowizujcej miay moc wic nie tylko wobec
organw pastwa, lecz take wobec wszystkich
obywateli. Obecnie obowizujca Konstytucja RP z
2 kwietnia 1997 roku pozbawia Trybuna
Konstytucyjny tego uprawnienia nie przyznajc go
adnemu innemu organowi pastwa.
Dotychczasowe uchway wykadnicze Trybunau
Konstytucyjnego straciy moc powszechnie
obowizujc. Jest to rwnoznaczne ze zniesieniem
w Rzeczypospolitej Polskiej instytucji powszechnie
obowizujcej wykadni legalnej o charakterze
oglnym tzn. dotyczcej wszystkich ustaw. Obecnie
jedyn dopuszczaln form wykadni legalnej moe
by wykadnia legalna delegowana, kiedy organ
pastwa uzyskuje szczeglne upowanienie do
wicej interpretacji konkretnego aktu prawnego.
15. Za posta wykadni autentycznej uznaje definicje
legalne J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 60. Z kolei, jako form stanowienia
prawa traktuje definicje legalne Z. Ziembiski,
Wykadnia prawa i wnioskowania prawnicze (w:)
A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski,
Zarys teorii pastwa i prawa, s. 200.
16. Dziewi przypadkw wykorzystania przez Rad
Pastwa tego uprawnienia wymienia Z. Tobor,
Wykadnia prawa (w:) J. Nowacki, Z. Tobor. Wstp
do prawoznawstwa. Warszawa 1993,s. 200.

Wykadnia operatywna dokonywana przez

organy stosujce prawo (sdy i organy
administracji) w toku rozpoznawania indywidualnych
spraw karnych, cywilnych i administracyjnych, ma
charakter konkretny, a nie abstrakcyjny. Oznacza
to, e wykadnia ta dokonywana jest wycznie na
uytek rozstrzygnicia konkretnej sprawy i wie
jedynie organ jej dokonujcy oraz podmioty, wobec
ktrych prawo jest stosowane.
Biorc pod uwag rodzaj podmiotu
dokonujcego interpretacji, mona wyrni
nastpujce rodzaje wykadni operatywnej z moc
wic do konkretnego przypadku:
a) wykadnia dokonywana przez organ
stosujcy prawo w trakcie rozstrzygania
konkretnego przypadku
b) wykadnia przeprowadzana przez sd
odwoawczy
c) wykadnia Sdu Najwyszego w formie
odpowiedzi na pytania prawne
Ad. a) Celem wykadni tego typu jest
uzyskanie takiego poziomu precyzji
znaczeniowej stosowanego tekstu prawnego,
ktry jest niezbdny dla potrzeb
rozstrzygnicia indywidualnej sprawy. Organ
ktry dokona wykadni operatywnej nie jest
zwizany przyjtymi rozstrzygniciami interpretacyjnymi przy rozpatrywaniu podobnych
spraw w przyszoci. Od strony teoretycznej,
ten typ wykadni najpeniej charakteryzuje
zaproponowany przez J. Wrblewskiego
model wykadni operatywnej.'' Jego zdaniem,

proces wykadni dokonywanej przez organy

stosujce prawo skada si z nastpujcych
etapw:
1. Punktem wyjcia wykadni jest
stwierdzenie, e przepis, ktry ma by
podstaw rozstrzygnicia konkretnego
stanu faktycznego budzi wtpliwoci o
charakterze jzykowym lub
pozjzykowym. Inaczej mwic,
interpretator stwierdza, e znaczenie
stosowanego tekstu prawnego jest
niejasne. Znaczy to, e interpretator nie
ma pewnoci czy rozstrzygany
przypadek mieci si w zakresie
stosowanego przepisu czy te nie.
2. Po stwierdzeniu, e tekst prawny jest
niejasny, interpretator przystpuje do
usunicia wtpliwoci stosujc dyrektywy
interpretacyjne pierwszego stopnia, czyli
reguy, ktre su do ustalenia
znaczenia przepisw prawnych.
17. J. Wrblewski. Zagadnienia teorii wykadni
prawa ludowego, rozdz. III 2; tene, Sdowe
stosowanie prawa, s. 117-119; tene. Rozumienie
prawa i jego wykadnia, s. 76 i n.; tene.
Wykadnia prawa (w:) W. Lang, .J. Wrblewski, S.
Zawadzki. Teoria pastwa i prawa, s. 437-441.

Dyrektywy pierwszego stopnia wskazuj

jakie znaczenie naley przypisa tekstom
prawnym biorc pod uwag kontekst
jzykowy, systemowy i funkcjonalny. Dlatego
wyrnia si trzy rodzaje dyrektyw pierwszego
stopnia: dyrektywy wykadni jzykowej,
systemowej i funkcjonalnej. Model wykadni
operatywnej zakada, e obok dyrektyw
pierwszego stopnia, stosowane s take
dyrektywy stopnia drugiego, ktre wskazuj
sposb posugiwania si dyrektywami
pierwszego typu. Dyrektywy drugiego stopnia
dziel si na dyrektywy procedury i dyrektywy
preferencji. Dyrektywy procedury okrelaj nie
tylko kolejno uycia dyrektyw pierwszego
stopnia, lecz take moment kocowy wykadni.
W zalenoci od tego, jak ten moment jest
okrelony mona wyrni dwa warianty
dyrektywy procedury: a) powinno si kolejno
uywa dyrektyw jzykowych, systemowych i
funkcjonalnych, koczc wykadni wwczas
gdy znaczenie interpretowanego tekstu
przestanie budzi wtpliwoci; oraz b)
znaczenie interpretowanego tekstu naley
ustala stosujc kolejno wszystkie rodzaje
dyrektyw pierwszego stopnia tzn. jzykowe,
systemowe i funkcjonalne, koczc wykadni
wwczas gdy wyniki stosowania tych dyrektyw
s zbiene. Dyrektywa (a) zakada, e
wykorzystanie wszystkich rodzajw dyrektyw
pierwszego stopnia nie zawsze jest konieczne,
poniewa interpretowany przepis moe
przesta budzi wtpliwoci ju po

zastosowaniu dyrektyw jzykowych.

Dyrektywa (b) postuluje wykorzystanie
wszystkich rodzajw dyrektyw pierwszego
stopnia i porwnanie wynikw ich stosowania
w celu ustalenia czy w nastpstwie uycia tych
dyrektyw uzyskano identyczny rezultat czy te
nie.
Jeeli efektem zastosowania dyrektyw
pierwszego stopnia jest ustalenie znaczenia
stosowanego przepisu w stopniu
dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnicia, lub
te gdy wyniki zastosowania tych dyrektyw s
zbiene, wwczas interpretator moe
przystpi do sformuowania decyzji
okrelajcej jakie jest waciwe znaczenie
interpretowanego tekstu.
3. Trzeci etap wykadni operatywnej ma
miejsce wtedy, gdy zastosowanie dyrektyw
pierwszego stopnia nie prowadzi do
zgodnych rezultatw Jest to sytuacja kolizji
interpretacyjnej, ktra polega na tym, e
interpretowany przepis ma rne znaczenia
po zastosowaniu rnego rodzaju dyrektyw
pierwszego stopnia tzn. zastosowanie
dyrektyw jzykowych prowadzi do okrelenia
znaczenia Zj, systemowych Zs,
funkcjonalnych Zf, lub te zastosowanie
dyrektyw tego samego typu np. jzykowych,
prowadzi do rnych ustale
interpretacyjnych. W takiej sytuacji
interpretator musi ustali, ktre znaczenie jest
waciwe, poniewa rne znaczenia tekstu
prawnego prowadz do rnych
rozstrzygni rozpatrywanego przypadku. W

tym celu organ stosujcy prawo posuguje si

dyrektywami preferencyjnymi drugiego
stopnia, ktre wskazuj jakie znaczenie
tekstu naley wybra, a jakie odrzuci. Wybr
okrelonej dyrektywy preferencji zaley od
przyjcia przez interpretatora statycznej lub
dynamicznej ideologii wykadni. Po dokonaniu
takich rozstrzygni interpretator moe
sformuowa decyzj inierprciacyjn.
4. Sformuowanie decyzji interpretacyjnej
stanowi ostatni etap procesu wykadni
operatywnej. Decyzja ta ma posta
wypowiedzi: Przepis P ma znaczenie Z ze
wzgldu na zastosowane dyrektywy
interpretacyjne D 1, D2,...Dn.
Naley zwrci uwag, e prezentowany
model wykadni operatywnej ma w znacznej
mierze charakter modelu idealnego, ktry
opiera si na kontrfaktycznym zaoeniu, e
interpretator jest w stanie w kadej sytuacji
dokonywania wykadni zracjonalizowa
podjt decyzj interpretacyjn poprzez
wskazanie zastosowanych dyrektyw
interpretacyjnych. Dotyczy to w szczeglnoci
zaoenia o dysponowaniu przez interpretatora
dyrektywami preferencyjnymi drugiego
stopnia. W rzeczywistoci, w wielu
przypadkach nie dysponujc takimi
dyrektywami organ stosujcy prawo dokonuje
rozstrzygni interpretacyjnych kierujc si nie
dajcymi si zracjonalizowa preferencjami
aksjologicznymi.

Ad. b). Wykadnia sdu wyszej instancji jest

wica dla sdu niszej instancji, ale tylko w
ramach postpowania instancyjnego w danej
sprawie. Oznacza to, e wykadni organu
odwoawczego jest zwizany organ pierwszej
instancji ktremu zwrcono spraw do
ponownego rozpatrzenia. Analogicznie jak w
przypadku (a) organ pierwszej instancji nie
jest zwizany wykadni sdu odwoawczego
przy rozpatrywaniu podobnych spraw w
przyszoci. Szczeglnym przypadkiem takiej
wykadni jest wykadnia dokonywana przez
Sd Najwyszy przy rozpatrywaniu tzw skargi
kasacyjnej wnoszonej przez strony od
prawomocnych wyrokw sdu odwoawczego
koczcych postpowanie w rozstrzyganych
sprawach. Jeeli w nastpstwie uznania takiej
skargi za zasadn, Sd Najwyszy uchyli
zaskarone orzeczenie i przekae spraw do
ponownego rozpoznania, sd ktremu sprawa
zostaa przekazana jest zwizany wykadni
Sdu Najwyszego.

Ad. c). W wietle obowizujcych przepisw, jeeli

przy rozpatrywaniu rodka odwoawczego powstan
zasadnicze wtpliwoci interpretacyjne, sd
odwoawczy moe zwrci si do Sdu
Najwyszego o ich rozstrzygnicie (art. 441 k.p.k.;
art. 390 k.p.c.). Przy rozpatrywaniu kasacji, z takim
wnioskiem o rozstrzygnicie zagadnienia prawnego
budzcego powane wtpliwoci w konkretnej
sprawie, mog zwraca si do Sdu Najwyszego
rwnie skady orzekajce tego sdu (art. 39314
k.p.c.). W takich przypadkach uchwaa Sdu
Najwyszego okrelajca wykadni przepisw
prawnych, jest wica dla sdw rozstrzygajcych
dan spraw tzn. jest wica w danej sprawie.
Szczeglnym przypadkiem wykadni
dokonywanej przez organy stosujce prawo jest
wykadnia Sdu Najwyszego w formie uchwa
majcych na celu wyjanienie znaczenia przepisw
budzcych wtpliwoci lub ktrych stosowanie
wywoao rozbienoci w orzecznictwie. Uchway te
nie s zwizane z rozstrzyganiem konkretnej
sprawy, nie mog by wic zaliczone do typu
wykadni operatywnej. Z wnioskiem o podjcie takiej
uchway mog wystpi wycznie uprawnione
podmioty (Prezes Sdu Najwyszego, Minister
Sprawiedliwoci, Prokurator Generalny, Prezes
NSA, Prezes Urzdu Patentowego itp.).(18) Jeeli
tak uchwa podejmie peny skad Sdu
Najwyszego, skad poczonych izb, lub skad caej
izby uchwaa uzyskuje automatycznie status zasady
prawnej. W przypadku podjcia uchway przez skad
siedmioosobowy, moe on wystpi o nadanie
uchwale mocy zasady prawnej. Podobnie jest w
przypadku uchwa formuowanych przez Sd

Najwyszy w trybie odpowiedzi na pytania prawne

sdw odwoawczych ( art. 441 k.p.k. art. 390
k.p.c.), jeeli zostay podjte w skadzie siedmiu
sdziw lub caej izby ( np. Izby Cywilnej lub Izby
Karnej). Zasady s wpisywane do ksig zasad
prawnych Sdu Najwyszego i maj moc wic
dla wszystkich skadw orzekajcych tego sdu.
Inne sdy nie s zwizane zasadami prawnymi
Sdu Najwyszego.
Do roku 1989 Sd Najwyszy uchwala tzw.
wytyczne wymiaru sprawiedliwoci i praktyki
sdowej na wniosek Pierwszego Prezesa SN,
Ministra Sprawiedliwoci lub Prokuratora
Generalnego. Wytyczne zawieray wykadni
przepisw prawnych oraz dyrektywy dotyczce ich
stosowania. Miay moc wic dla wszystkich
organw stosujcych prawo poddanych nadzorowi
Sdu Najwyszego, w tym dla wszystkich sdw
powszechnych. Byy publikowane w Monitorze
Polskim i miay suy ujednoliceniu praktyki
stosowania prawa.(19) Od roku 1989 Sd
Najwyszy nie posiada kompetencji do wydawania
wytycznych, ktre zostay uznane za instytucj
godzc w zasad niezawisoci sdw.
18. Art. 13 ust. 4 oraz art. 18 ust. l, 2, ustawy z dnia
20 wrzenia 1984 r: o Sdzie Najwyszym (Dz. U.
nr 45, poz. 241).
19. Art. 13 ust. 3 ustawy o Sdzie Najwyszym,
uchylony przez ustaw z dnia 20 grudnia 1989(Dz.
U. nr 73, poz. 436).

Jakkolwiek wykadnia sdw odwoawczych nie

jest formalnie wica dla organw niszych
instancji przy rozpatrywaniu spraw podobnych do
tych, ktrych dotyczy orzeczenie sdu wyszej
instancji, to jednak faktycznie ranga tej wykadni jest
znaczna. W Polsce przyjte jest publikowanie
orzecze Sdu Najwyszego, Naczelnego Sdu
Administracyjnego, Trybunau Konstytucyjnego oraz
sdw apelacyjnych. Publikowane s nie tylko
sentencje wyrokw lecz take ich uzasadnienia, w
ktrych sdy prezentuj przyjt interpretacj
przepisw prawnych. W praktyce, zarwno sdy jak
i inne organy pastwowe kieruj si wykadni
sdw wyszych instancji w procesie stosowania
prawa. Przyczyn tego zjawiska, ktre sprzyja
unifikacji stosowania prawa jest z jednej strony
autorytet sdw wyszych instancji, z drugiej strony
obawa przed uchyleniem orzeczenia pod zarzutem
bdnej interpretacji prawa.
Warto w tym momencie zaznaczy, e
jakkolwiek faktyczna rola orzecze sdw wyszych
instancji w zakresie unifikacji stosowania prawa jest
znaczna to jednak orzeczenia te nie mog by
uznane za rdo prawa w stopniu w jakim charakter
rde prawa maj orzeczenia precedensowe w
systemie anglosaskim.(20) W systemie prawa
Rzeczpospolitej Polskiej, orzeczenia sdw
wyszych instancji nie mog pretendowa do
statusu faktw prawotwrczych, poniewa nie
tworz nowych norm, lecz jedynie wprowadzaj
now interpretacj obowizujcych tekstw
prawnych. Jako takie, orzeczenia te nie mog, by
samoistn podstaw rozstrzygnicia konkretnych

spraw rozpoznawanych przez organy stosujce

prawo.
Wykadni doktrynalnej dokonuje
prawoznawstwo. Interpretacja tekstw prawnych
stanowi podstawow cz praktyki badawczej nauk
o poszczeglnych gaziach obowizujcego prawa
(szczegowe nauki prawne), ktre cznie
okrelane s jako dogmatyka prawa.(21)
20. M. Zirk-Sadowski, Tak zwana prawotwrcza
decyzja stosowania prawa. Studia Prawnicze, z.
1-2, 1980; por. te L. Morawski, Precedens a
wykadnia, Pastwo i Prawo z. 10, 1996; por.
te, A. W. B. Simpson, The Common Law and
Legal Theory (w:), Oxford Essays in
Jurisprudence, red. A. W. B. Simpson, Oxford
1973.
21. J. Wrblewski, Wybrane zagadnienia
metodologiczne dogmatyki prawa (w:)
Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa red.
J. Wrblewski, Ossolineum 1982, s. 128-130;
tene, Charakterystyka prawoznawstwa (w:) W.
Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki, Teoria pastwa
i prawa, s. 10-16; por. te, Z. Ziembiski,
Problemy podstawowe prawoznawstwa, s. 268274; tene. Szkice z metodologii szczegowych
nauk prawnych Warszawa-Pozna 1983,s. 10 i n.
Wykadnia doktrynalna w szerokim znaczeniu
obejmuje stosowanie tzw. regu egzegezy tekstw
prawnych, ktrych zesp obejmuje obok dyrektyw
interpretacyjnych, take reguy kolizyjne i
inferencyjne (reguy wnioskw prawniczych).(22) O

ile celem wykadni operatywnej jest okrelenie

znaczenia tekstw prawnych w stopniu
dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnicia konkretnej
sprawy o tyle celem wykadni doktrynalnej jest
rekonstrukcja z przepisw prawnych systemu norm,
ktry byby w dostatecznym stopniu spjny pod
wzgldem formalnym, prakseologicznym i
aksjologicznym, oraz ktry wykazywaby okrelony
poziom zupenoci tzn. byby pozbawiony luk.
Inaczej mwic, o ile wykadnia operatywna
zorientowana jest na konkretny przypadek, ktry
trzeba rozstrzygn, o tyle wykadnia doktrynalna
zorientowana jest systemowo. Znaczy to, e jej
celem jest nie tylko ustalanie znaczenia tekstw
prawnych w przypadkach gdy jest ono wtpliwe, lecz
take rekonstrukcja systemu norm speniajcego
okrelone wymogi spjnoci i zupenoci. Dlatego
ujcie derywacyjne wykadni jest adekwatne wobec
praktyki badawczej w naukach prawnych, w ktrych
stosowanie dyrektyw interpretacyjnych jest
powizane ze stosowaniem regu kolizyjnych i
inferencyjnych. Z kolei, model wykadni operatywnej
zakada klaryfikacyjne ujcie interpretacji prawniczej.
Wykadnia doktrynalna przeprowadzana w
opracowaniach naukowych nie ma mocy wicej,
jednak jej taktyczne znaczenie dla praktyki
stosowania prawa jest due ze wzgldu na autorytet
nauki prawa, oraz taki, e jedn z podstawowych
form tej wykadni s gosy do orzecze sdowych, w
ktrych krytycznej analizie poddawana jest
wykadnia operatywna.
Ad. 2. Podzia wykadni ze wzgldu na sposb jej
przeprowadzenia

W ramach przyjtych klasyfikacji wykadni,

podstawowe znaczenie ma podzia wedug kryterium
sposobu przeprowadzenia interpretacji tekstu
prawnego. W zalenoci od rodzaju zastosowanych
dyrektyw interpretacyjnych pierwszego stopnia,
wyrnia si trzy rodzaje wykadni ze wzgldu na
sposb jej przeprowadzenia: a), jzykow, b),
systemow, c), funkcjonaln. Rozrnienie to opiera
si na zaoeniu, e tekst prawny moe by
rozpatrywany w trzech rnych kontekstach:
jzykowym, systemowym i funkcjonalnym, a
poszczeglne typy dyrektyw pierwszego stopnia
wskazuj jak ustala znaczenie przepisw prawnych
rozpatrujc je w kadym z tych kontekstw.(23)
22. Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, s. 268 i n.; tene. Szkice z
metodologii szczegowych nauk prawnych, s. 10 i
n.
23. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 66-69; poi: take. S. Grzybowski,
Wykadnia w zakresie prawa cywilnego (w:)
System prawa cywilnego, t. l. cz oglna. red.
S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 158-173.
Ad. a). Wykadnia jzykowa
Wykadnia jzykowa, zwana te gramatyczn
lub lingwistyczn, polega na ustalaniu znaczenia
tekstu prawnego poprzez odwoanie si
interpretatora do przesanek, ktre tworz kontekst
jzykowy wystpowania okrelonych terminw,
zwrotw czy wyrae w jzyku prawnym (jzyk
tekstw prawnych). Mona mwi o dwch
rodzajach kontekstu jzykowego. Rodzaj pierwszy

tworz reguy skadni (reguy syntaktyczne) oraz

reguy sensu (reguy semantyczne) jzyka
prawnego. Jzyk prawny nie wykazuje rnic pod
wzgldem syntaktycznym w porwnaniu z jzykiem
potocznym (etnicznym). Oznacza to, e te same
reguy poprawnego wizania znakw jzykowych w
sensowne wyraenia zoone obowizuj w obu
rodzajach jzyka. Natomiast reguy semantyczne
jzyka prawnego, ktre okrelaj jakie znaczenia
naley wiza z terminami tego jzyka, mog si
rni od regu semantycznych jzyka potocznego.
Znaczy to, e jzyk prawny rni si od jzyka
potocznego pod wzgldem semantycznym. Wynika
to z faktu, e wjzyku prawnym mog wystpowa
wyraenia, ktre nie wystpuj w jzyku potocznym
(co jest przypadkiem stosunkowo rzadkim), albo
wyraeniom wystpujcym w jzyku potocznym
ustawodawca nadaje znaczenie nie pokrywajce si
ze znaczeniem jakie wyraenia te maj w jzyku
etnicznym (co jest przypadkiem znacznie
czstszym). Przykadem wyrae pierwszego typu
mog by terminy takie jak: komandytariusz (art.
143 k.h.), pozew (art. 187 k.p.c.), indos (art. 921
k.c.), termin zawity (art. 524 k.p.k.). Przykadem
drugiej sytuacji s nastpujce terminy: dokument
(art. 115 14 k.k.), osoba najblisza (art. 115 11
k.k.), nieruchomo (art. 46 k.c.), zasiedzenie
(art. 172 k.e.) itp. W takim przypadku ustawodawca
posuguje si najczciej definicj legaln. Na
przykad art. 46 k.c.: Nieruchomociami s czci
powierzchni ziemskiej stanowice odrbny
przedmiot wasnoci (grunty) jak rwnie budynki
trwale z gruntem zwizane lub czci tych
budynkw jeeli na mocy przepisw szczeglnych

stanowi odrbny od gruntu przedmiot wasnoci.

W jzyku potocznym rzeczy ruchome to takie, ktre
si ruszaj lub s przenoszalne, a nieruchomoci to
te, ktre nie daj si poruszy. W jzyku prawnym
nieruchomoci to tylko grunty, budynki, czci
budynkw, caa reszta to ruchomoci.
Drugi rodzaj kontekstu jzykowego wie si z
faktem, e poszczeglne zwroty jzykowe w
procesie ich rozumienia nie mog by traktowane
jako autonomiczne i izolowane elementy tekstu
prawnego. Okrelone wyraenia jzykowe w trakcie
ich rozumienia musz by postrzegane jako
elementy tworzce cigi wyrae w ramach przepisu
prawnego rozumianego jako kade zdanie w sensie
gramatycznym wystpujce w tekcie prawnym.(24)
24. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 67-68.
Mona wskaza na nastpujce dyrektywy
jzykowe, ktre okrelaj jak ustala znaczenie
tekstu prawnego biorc pod uwag kontekst
jzykowy:
- Domniemanie jzyka potocznego:
interpretowanym zwrotom nie mona bez
dostatecznych powodw przypisywa swoistego
znaczenia prawnego, ale gdy si ustali e takie
znaczenie maj, wwczas naley si nim
posugiwa bez wzgldu na to jakie znaczenie maj
rwnoksztatne zwroty w jzyku potocznym.
Wystpujce w sformuowaniu tej dyrektywy
okrelenie dostateczne powody jest okreleniem
ocennym. Nie ulega jednak wtpliwoci, e za

dostateczny powd mona uzna definicj legaln.

Konkretyzacj tej dyrektywy jest regua:
- Jeeli na gruncie jzyka potocznego mona
przypisa wyraeniom uytym w tekcie prawnym
kilka rnych znacze, to naley wybra takie, ktre
jest najbardziej oczywiste.
- Domniemanie jzyka prawnego:
Interpretowanym zwrotom, ktrych znaczenie
okrelone jest przez jzyk prawny, nie mona bez
dostatecznych powodw przypisywa znaczenia
specjalnego nalecego do terminologii czci
systemu prawa (gazi prawa), ale gdy si je ustali,
naley posugiwa si nim bez wzgldu na to jakie
znaczenie maj rwnoksztatne zwroty w jzyku
prawnym.
Dla przykadu, nie ulega wtpliwoci, e w
jzyku prawnym pojcie rzeczy odnosi si tylko do
przedmiotw materialnych. Jednak w doktrynie
prawa cywilnego przyjmuje si, e na pojcie rzeczy
skadaj si dwie cechy: materialny ich charakter
(art. 45 k.c.: Rzeczami w rozumieniu niniejszego
kodeksu s tylko przedmioty materialne) oraz
dodatkowo wyodrbnienie z przyrody (powietrze lub
woda w stanie wolnym nie s rzeczami na gruncie
prawa cywilnego). W tym przypadku, dostatecznym
powodem odstpstwa od znaczenia przyjtego w
jzyku prawnym jest stanowisko nauki prawa.(25)
- Domniemanie znaczenia specjalnego: Jeeli
okrelony termin naley do terminw specyficznych
w okrelonej dziedzinie wiedzy lub praktyki
spoecznej, to naley przyj znaczenie jakie termin
ten ma w tej wanie dziedzinie
Na przykad, oczywistym wydaje si akceptacja
specyficznej terminologii eglarskiej lub medycznej

na gruncie prawa morskiego lub prawa regulujcego

funkcjonowanie suby zdrowia i wykonywanie
praktyki lekarskiej.
-Nakaz przestrzegania definicji legalnych:
Jeeli w systemie prawnym wico ustalono
znaczenie okrelonych zwrotw prawnych, to naley
uywa ich w tym wanie znaczeniu. Typowym
przykadem definicji legalnej jest art. 115 k.k., ktry
definiuje takie pojcia jak: mienie znacznej wartoci,
przestpstwo podobne, modociany, funkcjonariusz
publiczny itp.
25. S. Grzybowski, Przedmioty stosunkw
cywilnoprawnych (w:) System prawa cywilnego. t.
I, cz oglna, s. 411-413, oraz s. 434-438.

- Dyrektywa, ktra zakada e w jzyku

prawnym nie ma synonimw: Rnym
zwrotom nie naley nadawa tego samego
znaczenia.
- Dyrektywa, ktra zakada e w jzyku
prawnym nie ma homonimw: Tym samym
zwrotom nie naley nadawa rnych
znacze.
Obie te dyrektywy formuuj zakaz
interpretacji synonimicznej i homonimicznej
przynajmniej w odniesieniu do zwrotw
wystpujcych w ramach jednego aktu
prawnego.
-Dyrektywa zakadajca racjonalno
jzykow prawodawcy tzn. e ma on pen
kompetencj jzykow (znajomo regu
jzyka ktrym si posuguje) oraz e akty
uycia jzyka przez ustawodawc maj
charakter celowy i su zakomunikowaniu
okrelonych treci: Nie wolno tak interpretowa tekstw prawnych, aby pewne ich
fragmenty okazay si zbdne.
Regua ta nie moe by jednak
traktowana jako zakaz nie dopuszczajcy
wyjtkw. Na przykad, po roku 1989
przymiotnik socjalistyczny uznawany jest za
zbdny w tych przypadkach, gdy wystpuje w
utrzymanych w mocy tekstach prawnych
wydanych przed rokiem 1989.
Ad. b) Wykadnia systemowa
Wykadnia systemowa polega na
ustaleniu znaczenia tekstw prawnych ze
wzgldu na kontekst systemowy tzn. ze
wzgldu na inne normy prawne tworzce

system, do ktrego naley norma okrelona

na podstawie interpretowanego przepisu lub
interpretowanych przepisw prawnych.
Wykadnia systemowa oparta jest na dwch
zaoeniach: 1. e fakt przynalenoci normy
do systemu norm ma wpyw na rozumienie
tekstw prawnych bdcych podstaw do jej
rekonstrukcji (jest to szczeglnie widoczne w
przypadku przepisw odsyajcych, ktrych
znaczenia nie mona ustali bez
uwzgldnienia kontekstu przepisw
odniesienia), oraz 2. e fakt umieszczenia
interpretowanego przepisu w okrelonym
miejscu aktu prawnego nie jest przypadkowy,
lecz wynika z racjonalnego dziaania
prawodawcy tzn. zosta przez ustawodawc
wiadomie postanowiony.
Kontekst systemowy tworz w
szczeglnoci nastpujce przesanki do
ktrych odwouje si interpretator ustalajc
znaczenie poddawanych wykadni przepisw
prawnych: a) zasady systemu prawa, b) cechy
systemu prawa takie, jak niesprzeczno i
zupeno, c) systematyka zewntrzna i
wewntrzna aktu prawnego.
Mona wskaza na nastpujce
dyrektywy, ktre okrelaj jak naley ustala
znaczenie tekstu prawnego odwoujc si do
powyszych przesanek:
Ad. a)
- Nie wolno przypisywa przepisom
prawnym znaczenia, ktre prowadzi do

rekonstrukcji norm sprzecznych z zasadami

systemu prawa.

- Odwoujc si do zasad systemu prawa

mona sformuowa dyrektyw preferencji drugiego
stopnia: Jeeli na gruncie dyrektyw jzykowych
istniej wtpliwoci co do znaczenia tekstu
prawnego, to naley wybra takie znaczenie, ktre
pozwala na sformuowanie normy zgodnej z
zasadami systemu prawa.
- Jeeli interpretator powouje zasad systemu
prawa to powinien okreli t zasad przez
wskazanie konkretnego przepisu lub ich grupy, z
ktrej ta zasada w sposb uznany wynika.(26)
Ad. b)
- Nie wolno interpretowa przepisw prawa w
sposb prowadzcy do luk. Chodzi tu o tzw. luki
techniczne czyli niekompletno regulacji, ktra
utrudnia bd uniemoliwia podjcie decyzji przez
organ stosujcy prawo.
- Nie naley interpretowa przepisw prawa w
sposb prowadzcy do rekonstrukcji norm
sprzecznych z innymi normami. Dyrektywa ta jest
nastpstwem przyjcia zarwno przez doktryn jak i
praktyk prawnicz systemowej (formalnej)
koncepcji obowizywania normy przy rozstrzyganiu
problemw walidacyjnych (problemy obowizywania
prawa). Na gruncie tej koncepcji, warunkiem
uznania normy za obowizujc jest jej
niesprzeczno z innymi normami.(27) W sytuacji
kolizji pomidzy normami istnieje albo moliwo
zastosowania regu kolizyjnych, albo moliwo
takiego zinterpretowania przepisw prawnych, aby
okrelone na ich podstawie normy nie byy ze sob
sprzeczne. Sprzeczno midzy normami naley
tutaj rozumie szeroko jako kolizj o charakterze
formalnym, czyli logiczno-jzykowym (gdy

niemono cznego spenienia norm wynika z ich

sformuowania), prakseologicznym (gdy spenienie
jednej normy unicestwia skutek spenienia innej
normy, lub gdy realizacja jednej normy stwarza
sytuacj, ktra wyklucza przyczynowo realizacj
drugiej normy), lub aksjologicznym (gdy jedna
norma preferuje warto X przed Y, druga Y przed
X).
-W kontekcie politycznym jaki tworzy proces
integracji europejskiej istotnego znaczenia nabiera
dyrektywa: Normy prawa wewntrznego powinny
by interpretowane zgodnie z normami prawa
europejskiego.
- Dyrektywie powyszej mona nada bardziej
oglna, posta:
Interpretacja norm prawa polskiego powinna
by zgodna z normami prawa
midzynarodowego publicznego.
Ad c)
Inierpretator ustalajc znaczenie tekstu
prawnego bierze pod uwag miejsce przepisu w
systematyce zewntrznej (do jakiej gazi prawa
naley przepis, czy naley do przepisw waciwych
czy przejciowych i wprowadzajcych) oraz
systematyk wewntrzn aktu prawnego (w jakiej
ksidze, tytule, dziale, rozdziale, artykule, paragrafie
znajduje si interpretowany przepis, czy naley do
czci oglnej czy szczeglnej aktu prawnego).
26. K.. Opaek. .J. Wrblewski, Zagadnienia teorii
prawa, s. 249.
27. J. Wrblewski, Sdowe stosowanie prawa, s.
241 i n.: tene. Stosowanie prawa (w:) W. Lang,

.J. Wrblewski. S. Zawadzki, Teoria pastw, i

prawa. s. 463-464.

-Dyrektywa okrelana jako argumentum a

rubrica brzmi: Przepisy prawne naley
interpretowa biorc pod uwag ich miejsce w
systematyce zewntrznej i wewntrznej aktu
normatywnego, chyba e ustalenia uzyskane na
podstawie innych dyrektyw zgodnie wskazuj e
usytuowanie przepisu w systemie prawa jest
wadliwe.
Warto zwrci uwag, e wykadnia
systemowa ma w znacznej mierze charakter
subsydiarny (posikowy) wzgldem wykadni
jzykowej. Wykadnia ta nie moe stanowi
samoistnej podstawy do okrelenia znaczenia
interpretowanych przepisw prawnych z
pominiciem wykadni jzykowej, wskazujc
jedynie, ktre z dopuszczalnych na gruncie
wykadni jzykowej znacze tekstu prawnego
naley wybra rekonstruujc norm prawn.
Dlatego wikszo dyrektyw wykadni systemowej
mona przedstawi w formie dyrektyw preferencji,
ktre wskazuj e naley akceptowa takie
znaczenie tekstu, ktre prowadzi do rekonstrukcji
norm zgodnych z innymi normami systemu prawu.
Ad. c) Wykadnia funkcjonalna
Wykadnia funkcjonalna polega na ustalaniu
znaczenia przepisw prawnych poprzez odwoanie
si do przesanek, ktre tworz kontekst
funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego.(28)
Kontekst ten tworz z jednej strony fakty o
charakterze ustrojowym, z drugiej strony fakty o
charakterze aksjologicznym. W pierwszym
przypadku chodzi o podstawowe zasady ustroju
spoecznego, politycznego i ekonomicznego

pastwa. W drugim przypadku, kontekst

funkcjonalny tworz pozaprawne oceny i reguy
spoeczne, gwnie o charakterze moralnym lub
obyczajowym. Odwoanie si interpretatora do
przesanek o charakterze ustrojowym przybiera
najczciej posta powoywania si na cele prawa,
funkcje prawa, spoleczno-gospodarcze
przeznaczenie prawa. Z kolei, powoywanie si
interpretatora na racje o charakterze aksjologicznym staje si nieuchronne w przypadku
klauzul generalnych zawierajcych tzw. odesania
pozasystemowe do zasad racjonalnej gospodarki,
zasad wspycia spoecznego, zasad susznoci,
uzasadnionego interesu itp.
W doktrynie prawniczej akceptowane s
nastpujce dyrektywy interpretacyjne, ktre
wskazuj jak okrela znaczenie tekstu prawnego
ze wzgldu na racje o charakterze ustrojowym lub
aksjologicznym zwizane z kontekstem
funkcjonalnym:
-Interpretujc przepisy prawne naley bra
pod uwag cele regulacji prawnej (ratio legis). W
zalenoci od przyjcia statycznej lub dynamicznej
ideologii wykadni bd to cele historycznego lub
aktualnego prawodawcy
-

Jeeli w procesie wykadni uwzgldnia

si cele prawa, to posugujc si celem
normy naley go ustali w ten sposb by
by on zgodny z celem instytucji prawnej,
do ktrej naley rekonstruowana norma.

28. J. Wrblewski. Rozumienie prawa i jego

wykadnia, s. 68-69: por: te. K. Opaek. J.
Wrblewski, Zagadnienia teorii prawa, s. 252-259.

Dyrektywa ta zwraca uwag na fakt, e normy

nie mog by traktowane jako autonomiczne i
izolowane elementy systemu prawa, lecz musz by
postrzegane jako czci skadowe instytucji
prawnych. W naukach prawnych przez instytucj
prawn rozumie si zesp norm powizanych
funkcjonalnie tzn. dziaajcych jako cao w praktyce spoecznej, ktre reguluj okrelone typy
stosunkw spoecznych (np. wasno, opieka,
kuratela, wadza rodzicielska, poyczka, itp,).
-Interpretujc teksty prawne naley uwzgldni
funkcje prawa tzn. naley bra pod uwag
konsekwencje spoeczne i ekonomiczne do jakich
prowadzi bdzie okrelona interpretacja i wybra
tak interpretacj, ktra prowadzi do konsekwencji
najbardziej korzystnych.
- W razie wtpliwoci dotyczcych znaczenia
tekstu prawnego, ktry jest istotny dla odtworzenia
normy nalecej do jakiej instytucji prawnej, naley
wybra takie znaczenie, ktre prowadzi do
rekonstrukcji normy odpowiadajcej funkcji tej
instytucji. Przez funkcje normy (instytucji prawnej)
rozumie si skutki jakie stosowanie normy wywierao
w przeszoci, jakie moe prawdopodobnie
spowodowa w przyszoci, lub jakie powinno
spowodowa. W tym ostatnim przypadku (skutki
jakie norma powinna spowodowa) pojcie funkcji
normy jest tosame z pojciem celu normy
- Przy interpretacji przepisw prawa naley
bra pod uwag powszechnie akceptowane normy
moralne, zasady sprawiedliwoci i susznoci.
Dyrektywa ta jest neutralna z punktu widzenia
wyboru statycznej lub dynamicznej ideologii

wykadni. Statycznej ideologii wykadni mona

przypisa dyrektyw: Interpretowanym przepisom
prawnym naley nadawa znaczenie zgodne z
moralnoci, ktr mona przypisa historycznemu
prawodawcy Z kolei, dla ideologii dynamicznej
waciwa bdzie dyrektywa: Interpretowanym
przepisom prawnym naley nadawa znaczenie
zgodne z moralnoci akceptowan przez
aktualnego prawodawc.
- Za typow dla wykadni funkcjonalnej naley
uzna dyrektyw preferencji: Jeeli na gruncie
wykadni jzykowej moliwe s rne warianty
normy, to naley wybra ten ktry jest najbardziej
zgodny z przyjtymi reguami i ocenami
spoecznymi.
Do zaoenia o konsekwencji preferencji
aksjologicznych prawodawcy odwouj si
nastpujce dyrektywy:
- Jeeli w procesie wykadni uwzgldnia si
oceny i reguy spoeczne to naley si nimi
posugiwa jednolicie co najmniej w stosunku do
wszystkich norm tworzcych dan instytucj
prawn
- Interpretujc przepisy nalece do danego
aktu prawnego nie mona przyjmowa ocen i zasad
wzajemnie si wykluczajcych. Dyrektywa ta
wskazuje, e w procesie interpretacji tekstw
prawnych zakada si asymetryczno preferencji
aksjologicznych prawodawcy tzn. e jeli
prawodawca w normie N1 preferuje warto X przed
Y to nie jest tak, e w normie N2 preferuje warto Y
przed X.(29)
Podobnie jak wykadnia systemowa, rwnie
wykadnia funkcjonalna ma charakter subsydiarny
wzgldem wykadni jzykowej, ktra ma znaczenie

podstawowe w procesie interpretacji prawniczej.

Znaczy to, e dyrektywy wykadni funkcjonalnej s w
istocie dyrektywami preferencji drugiego stopnia.
Jako takie dyrektywy te nakazuj w przypadkach
gdy przepis jest wieloznaczny odrzuci te jego
znaczenia przy ktrych odtworzona z tekstu
prawnego norma nie znajdowaaby uzasadnienia
aksjologicznego w ocenach, ktre mona przypisa
prawodawcy aktualnemu lub historycznemu. Inaczej
mwic, wykadnia funkcjonalna polega na wyborze
tego spord moliwych na gruncie wykadni
jzykowej wariantw normy, ktry ma najsilniejsze
uzasadnienie aksjologiczne, w przypadku gdy wyniki
wykadni jzykowej nie prowadz do
jednoznacznych ustale.
Naley podkreli, e zaprezentowane powyej
dyrektywy wykadni jzykowej, systemowej i
funkcjonalnej nie s zwizane ani ze statyczn ani
te z dynamiczn ideologi wykadni tzn. ich
stosowanie nie jest pochodn akceptacji ktrej z
tych ideologii. Dlatego dyrektywy te mona okreli
mianem powszechnych dyrektyw interpretacyjnych,
co wskazuje e ich przyjcie jest ideologicznie
neutralne.(30)
Warto rwnie zwrci uwag na fakt, e
dyrektywy interpretacyjne mog peni w procesie
wykadni dwie podstawowe funkcje: heurystyczn i
uzasadniajc. W pierwszym przypadku, dyrektywy
interpretacyjne peni rol wskazwek uatwiajcych
rozstrzygnicie wtpliwoci zwizanych ze znaczeniem tekstw prawnych. Inaczej mwic, s one
pomocne w procesie dochodzenia do ustalenia
waciwego znaczenia przepisw prawnych. W
drugim przypadku, dyrektywy peni funkcj

racjonalizujc ju podjt decyzj interpretacyjn

tzn. stanowi argument uzasadniajcy dokonane
rozstrzygnicie, interpretacyjne.
Dyrektywy interpretacyjne, podobnie jak pozostae
reguy egzegezy (reguy kolizyjne i inferencyjne) s
wytworem nauki prawa wyksztaconym w procesie
rozstrzygania problemw dogmatycznoprawnych
(problemy obowizywania prawa i interpretacji
prawa).(31) Jako takie, dyrektywy te nie maj
charakteru obowizujcych regu prawnych i s
przyjmowane na zasadzie powszechnej akceptacji w
doktrynie prawniczej.

29. L. Nowak. Interpretacja prawnicza. Warszawa

1973, s. 39. s. 53.
30. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego
wykadnia, s. 78-79.
31. Z. Ziembiski, Szkice z metodologii
szczegowych nauk prawnych, s. 20-23.

Ad. 3. Podzia wykadni ze wzgldu na

wyniki
Biorc pod uwag zakres dokonanych
ustale interpretacyjnych, rozrnia si
wykadni literaln (stwierdzajc),
rozszerzajc i zwajc. O ile rozrnienie
wykadni ze wzgldu na sposb
przeprowadzenia zakada pragmatyczne ujcie
wykadni (wykadnia jako czynno
interpretatora), o tyle gdy mowa o wykadni ze
wzgldu na zakres ustale interpretacyjnych,
termin wykadnia odnosi si do rezultatu
czynnoci podmiotu dokonujcego interpretacji
(wykadnia w ujciu apragmatycznym).
Dlatego klasyfikacja wykadni przy
zastosowaniu kryterium zakresu ustale
interpretacyjnych, jest rwnie okrelana jako
podzia wykadni ze wzgldu na wyniki.
Wykadnia literalna jest rnie rozumiana w
literaturze prawniczej:
1. Jako rezultat wykadni jzykowej
2. Jako wykadnia, w ktrej wyniki
zastosowania dyrektyw funkcjonalnych i
systemowych potwierdzaj zakres
normowania i zakres zastosowania normy
okrelonej w wyniku wykadni jzykowej. W
takim ujciu wykadnia literalna to wykadnia
ktra ma miejsce w tzw. sytuacji
potwierdzenia gdy porwnanie wynikw
wykadni jzykowej z wynikami wykadni
systemowej i funkcjonalnej prowadzi do
wniosku, e s one zbiene lub identyczne.

3. Jako wykadnia, ktra ma miejsce wtedy

gdy spord rnych znacze uzyskanych
za pomoc odmiennych dyrektyw
interpretacyjnych, zostanie wybrane
rozumienie tekstu prawnego ustalone za
pomoc dyrektyw jzykowych.
4. Jako wykadnia, w ktrej interpretator
przyjmuje znaczenie jzykowe tzn.
okrelone za pomoc dyrektyw jzykowych,
poniewa to co powiedzia prawodawca
pokrywa si z tym co chcia powiedzie. Jest
to sytuacja, w ktrej rezultat wykadni
jzykowej pokrywa si z rezultatem wykadni
genetycznej (wykadni zgodnej z wol i
intencjami historycznego prawodawcy ktry
wyda interpretowany tekst prawny).
Takiemu rozumieniu wykadni literalnej
odpowiada okrelenie wykadnia
stwierdzajca, poniewa celem wykadni
jest stwierdzenie: 1. jaka jest rzeczywista
wola historycznego prawodawcy, oraz 2. e
sens jzykowy przepisw odpowiada
intencjom prawodawcy, ktry wyda
interpretowany tekst.
Mona przyj, e najbardziej
rozpowszechnione jest okrelenie (2) wykadni
literalnej.

Wykadnia rozszerzajca to: 1. kada

wykadnia systemowa lub funkcjonalna, ktra daje
wynik szerszy od wykadni jzykowej, 2. wykadnia,
w ktrej interpretator przyjmuje znaczenie przepisu
szersze od znaczenia jzykowego, gdy
normodawca powiedzia mniej ni zamierza (wynik
wykadni genetycznej jest szerszy ni wynik
wykadni jzykowej), 3. wykadnia, w ktrej interpretator wybiera rozumienie tekstu prawnego
okrelone w wyniku zastosowania dyrektyw
pozajzykowych i jest ono szersze od rozumienia
jzykowego.
Wykadnia zwajca jest przeciwiestwem
wykadni rozszerzajcej i ma miejsce gdy: 1. wynik
wykadni systemowej lub funkcjonalnej jest wszy
od wyniku wykadni jzykowej, 2. interpretator
przyjmuje znaczenie przepisu wsze od znaczenia
jzykowego, gdy normodawca powiedzia wicej
ni zamierza (wynik wykadni genetycznej jest
wszy od wyniku wykadni jzykowej), 3.
interpretator wybiera rozumienie tekstu prawnego
okrelone na podstawie dyrektyw pozajzykowych i
jest ono wsze od rozumienia jzykowego.
Najbardziej rozpowszechnione jest okrelenie
(1) wykadni rozszerzajcej i zwajcej.
W przypadku wykadni rozszerzajcej lub
zwajcej wynik wykadni jzykowej jest
jednoznaczny, jednak interpretator od niego
odstpuje ze wzgldu na wane racje natury
pozalingwistycznej. Inaczej mwic, sens jzykowy
przepisu jest jasny niemniej ze wzgldu na
przekonywujce uzasadnienie systemowe lub
funkcjonalne interpretator przyjmuje e przepis lub
zespl przepisw pozwala na zrekonstruowanie

normy o szerszym lub wszym zakresie

zastosowania lub normowania ni przy wykadni
dosownej (jzykowej).
- Obowizuje generalna dyrektywa: Wszystkie
przepisy prawne powinny by interpretowane
literalnie, chyba e istniej wane racje
pozalingwistyczne, aby nada im interpretacj
rozszerzajc lub zwajc. Znaczy to, e
wykadnia systemowa lub funkcjonalna w typowych
przypadkach powinna mie charakter subsydiarny i
sprowadza si do wyboru najwaciwszego
wariantu normy spord tych, ktre s
dopuszczalne na gruncie wykadni jzykowej w
sytuacji gdy wykadnia ta nie prowadzi do
jednoznacznego wyniku. Wzgld na praworzdno
w procesie stosowania prawa wyklucza cakowite
pominicie jzykowego sensu interpretowanych
przepisw prawnych i zrekonstruowanie na ich
podstawie normy, ktra nie znajduje uzasadnienia w
wynikach wykadni jzykowej. Powysza dyrektywa
zakada ponadto, e tylko wyjtkowo wykadnia
pozajzykowa moe polega na rozszerzeniu lub
zweniu oczywistego sensu przepisu prawnego
okrelonego w wyniku wykadni jzykowej, co
oznacza uznanie wykadni rozszerzajcej i
zwajcej za dopuszczaln jedynie w
nadzwyczajnych przypadkach.
W kontekcie rozwaa nad wykadni
rozszerzajca i zwajc warto zwrci uwag, e
zasada clara non sunt interpretanda (co jest jasne
nie wymaga interpretacji) moe by rozumiana nie
tylko jako wskazujca na zbyteczno wykadni w
sytuacji gdy znaczenie przepisu mona okreli w
drodze jego bezporedniego rozumienia, lecz take

jako zakaz interpretacji wwczas gdy wykadnia

jzykowa prowadzi do jednoznacznych wynikw.
Jest to rwnoznaczne z zakazem prowadzenia
wykadni rozszerzajcej lub zwajcej tzn. wykadni
systemowej lub funkcjonalnej polegajcej na
zweniu lub rozszerzeniu nie budzcego
wtpliwoci znaczenia okrelonego w wyniku
wykadni jzykowej. Tak rozumiana zasada clara
non sunt interpretanda oznacza zakaz przyjmowania
takiego znaczenia tekstu prawnego okrelonego w
nastpstwie wykadni systemowej lub funkcjonalnej,
ktre nie jest zgodne z nie budzcym wtpliwoci
wynikiem wykadni jzykowej.(32) Poniewa
wykadnia rozszerzajca lub zwajca stanowi
odstpstwo od tak okrelonej zasady clara non sunt
interpretanda jej dopuszczalno podlega
ograniczeniom. Oto niektre z nich:
- Zakaz stosowania wykadni rozszerzajcej
przepisw prawa karnego, jeeli wykadnia taka
miaaby prowadzi do rozszerzenia
odpowiedzialnoci karnej oskaronego. Zakaz ten
wynika wprost z zasady nullum crimen sine lege
(przestpstwem jest tylko czyn wyranie okrelony
w ustawie).
- Zakaz stosowania wykadni rozszerzajcej w
prawie podatkowym, jeeli wykadnia ta miaaby
prowadzi do rozszerzenia zakresu nalenoci
podatkowych. Zakaz ten jest nastpstwem
akceptacji zasady nullum tributum sine lege (nie
wolno nakada adnych zobowiza podatkowych
poza tymi, ktre s wyranie okrelone w ustawie).
- Zakaz wykadni rozszerzajcej przepisw
okrelajcych wyjtki od uregulowa oglnych.
Zakaz ten odpowiada zasadzie exceptiones non

sunt extendendae (wyjtkw nie naley

interpretowa rozszerzajco).
Zakaz wykadni rozszerzajcej
przepisw, ktre stanowi lex specialis
(przepisy zawarte w akcie szczegowym
odmiennie regulujcym kwestie uregulowane w akcie o charakterze
oglnym).
32. Z. Ziembiski, Teoria prawa, s. 109, por. te. M.
Zieliski, Aspekty zasady clara non sunt
interpretanda (w:) Szkice z teorii prawa i
szczegowych nauk prawnych red. S.
Wronkowska, M. Zieliski, Pozna 1990; por. te,
A Kozak, Pojmowanie prawa w teorii wykadni, s.
30 i n.

Ad. 4. Podzia wykadni ze wzgldu na materiay

wykorzystane w procesie interpretacji
Przyjmuje si, e interpretator moe korzysta
z wszelkich dostpnych materiaw, ktre mog
okaza si pomocne w procesie ustalania znaczenia
tekstw prawnych. Szczeglnie istotne s materiay
nastpujce:
a) tekst aktu normatywnego, w ktrym
znajduje si interpretowany przepis
b) orzecznictwo sdowe
c) doktryna prawnicza (w szczeglnoci
gosy do orzecze sdowych, w ktrych
krytycznej ocenie poddawana jest
wykadnia operatywna)

d) materiay historyczne: informacje o

genezie aktualnie obowizujcego
przepisu prawnego, dyskusjach
towarzyszcych jego wydaniu, materiay
przygotowawcze w postaci sprawozda
komisji legislacyjnych opracowujcych
projekty aktu prawnego, informacje o
okolicznociach w jakich dochodzio do
nowelizacji interpretowanego tekstu
prawnego, informacje o podobnych
przepisach obowizujcych w przeszoci,
ktre pozwalaj okreli kierunek historycznego rozwoju prawa
e) materiay komparatystyczne: teksty
aktw prawnych obowizujcych w innych
krajach regulujce kwestie analogiczne do
tych, ktre s przedmiotem
interpretowanych przepisw oraz
zwizan z tymi tekstami doktryn
prawnicz i orzecznictwo. Wykadni
wykorzystujc materiay okrelone w
punkcie (d) nazywamy wykadni
historyczn. W przypadku wykadni
historycznej interpretuje si przepis
obowizujcy obecnie wykorzystujc
materiay historyczne, ktre mog by
pomocne przy ustalaniu jego znaczenia. Z
kolei, wykadnia porwnawcza to
wykadnia wykorzystujca materiay
okrelone w punkcie (e). Polega ona na
interpretacji prawa krajowego z
wykorzystaniem informacji o prawie
obowizujcym w innych pastwach.

3. IDEOLOGIE WYKADNI PRAWA

Ideologia wykadni prawa to zesp pogldw
dotyczcych:
1. podstawowych wartoci jakie powinien
uwzgldni interpretator dokonujc
wykadni tekstw prawnych,
2. odpowiedzi na pytanie jakie znaczenie
przepisw prawnych jest znaczeniem
waciwym, jeli uzna okrelone
wartoci za podstawowe w procesie
wykadni,
3. dyrektyw za pomoc ktrych naley
okreli waciwe znaczenie tekstu
prawnego.(33)
33. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i Jego
wykadnia, s.93-97; por: te, A. Kozak.
Pojmowanie prawa w teorii wykadni, s. 13 i n.

W zalenoci od uznania wartoci

statycznych lub dynamicznych za podstawowe,
rozrnia si statyczn i dynamiczn ideologi
wykadni.
Statyczna ideologia wykadni zakada, e
znaczenie tekstu prawnego powinno by stae oraz
zgodne z autentycznymi intencjami historycznego
prawodawcy. Ideologia ta wyklucza zmienno
znaczenia przepisw prawnych w zalenoci od
zmieniajcego si kontekstu spoeczno-politycznego
i ekonomicznego, w ktrym funkcjonuje prawo.
Dopki dany przepis nie zostanie formalnie
derogowany (uchylony), dopty obowizuje w
znaczeniu nadanym przez historycznego
ustawodawc tzn. przez ustawodawc, ktry dany
przepis wyda. Na gruncie tej ideologii wartoci
naczeln jest stao prawa a w konsekwencji
pewno prawa w rozumieniu przewidywalnoci
konsekwencji prawnych okrelonych zachowa,
bezpieczestwo prawne (pewno rozpatrywana z
punktu widzenia ochrony praw jednostki), rwno
wobec prawa, praworzdno, nieretroaktywno
prawa itp. Ideologia statyczna preferuje dyrektywy
wykadni jzykowej i systemowej oraz postuluje
ograniczenie stosowania dyrektyw wykadni
funkcjonalnej. W przypadku konfliktu
interpretacyjnego tzn. gdy zastosowanie dyrektyw
pierwszego stopnia prowadzi do rozbienych
ustale interpretacyjnych, zgodnie z ideologi
statyczn naley preferowa wynik wykadni
jzykowej i systemowej przed wynikiem wykadni
funkcjonalnej. Ideologia statyczna wykadni jest
rwnie okrelana jako wykadnia subiektywna, lub

subiektywna teoria (koncepcja) wykadni, poniewa

postuluje aby interpretator w toku interpretacji prawa
orientowa si na wol i intencje historycznego
prawodawcy rekonstruujc je w drodze bada
archiwalnych i prawnohistorycznych. W koncepcji
subiektywnej wykadni waciwe znaczenie tekstu
prawnego jest przedstawiane jako wola prawodawcy
ktry wyda interpretowany tekst. Nie chodzi tu o
wol w sensie psychologicznym, lecz o cele ktre
mona przypisa twrcy interpretowanych
przepisw. Tak rozumiana wola prawodawcy jest
traktowana jako fakt historyczny moliwy do
ustalenia poprzez badanie takich dokumentw, jak:
stenogramy z obrad sejmu, komentarze w prasie lub
pracach naukowych towarzyszce uchwaleniu aktu
prawnego itp.(34)
Z kolei, dla ideologii dynamicznej podstawowe
znaczenie ma zaoenie, e znaczenie tekstu
prawnego powinno si zmienia w zalenoci od
zmian kontekstu w ktrym prawo funkcjonuje.
Kontekst ten tworz podstawowe zasady ustroju
spoecznego, politycznego i ekonomicznego
pastwa oraz pozaprawne reguy i oceny spoeczne,
ktre aktualnie uznaje si za miarodajne tzn. takie,
ktre mona przypisa aktualnemu prawodawcy. W
praktyce mog to by oceny i reguy spoeczne
akceptowane przez wikszo spoeczestwa lub
preferowane przez elit wadzy np. moralno
socjalistyczna przed rokiem 1989, albo liberalny
system wartoci akceptowany przez obecna elit
wadzy w RP.
34. L. Nowak, interpretacja prawnicza, s. 35-43.

Na gruncie tej ideologii nadrzdna wartoci, jest

efektywno (skuteczno) prawa, jego elastyczno
pojmowana jako zdolno do regulowania
zmieniajcej si rzeczywistoci spoecznej. W
ramach ideologii dynamicznej, skuteczno prawa
jest pojmowana nie tyle jako skuteczno
behawioralna (zgodno zachowania adresata
normy z okrelonym w normie wzorem
postpowanie) ile jako skuteczno finistyczna
polegajca na zaistnieniu stanw rzeczy
zamierzonych przez prawodawc i uznawanych za
cel regulacji prawnej.(35) Zgodnie z ideologi
dynamiczn, interpretator w procesie wykadni
prawa powinien kierowa si interesem spoecznym,
ktry jest kategori zmienn, ocenami spoecznymi,
ktre rwnie podlegaj zmianom, wol aktualnego
prawodawcy rozumian jako cele preferowane przez
podmioty obecnie tworzce prawo. Biorc pod
uwag te przesanki, interpretator powinien
poszukiwa takiego znaczenia tekstu prawnego,
ktre jest najbardziej adekwatne do aktualnie
istniejcych stosunkw spoecznych bdcych
przedmiotem regulacji prawnej. W przypadku kolizji
interpretacyjnej naley preferowa wynik wykadni
funkcjonalnej przed wynikami wykadni jzykowej i
systemowej. Na gruncie ideologii dynamicznej
zmienno znaczenia tekstw prawnych uznawana
jest za nieuchronn, a poszukiwanie nowych
znacze, ich odkrywanie lub kreowanie staje si
podstawowym zadaniem interpretatora. Realizujc
podstawowy cel wykadni jakim jest uaktualnienie
prawa, interpretator nie jest zwizany znaczeniem
jakie tekstom prawnym zamierza nada historyczny

prawodawca. Znaczn swobod interpretatora, ktra

w pewnych sytuacjach grozi przeksztaceniem
wykadni w ukryt form prawotwrstwa, ogranicza
ma wola aktualnego prawodawcy pojmowana jako
preferencje aksjologiczne, cele polityczne oraz
wiedza o rzeczywistoci prawodawcy, ktry istnieje
w momencie dokonywania interpretacji. Ideologia
dynamiczna wykadni okrelana jest take jako
obiektywna teoria (koncepcja) wykadni, co
podkrela niezaleno ustale interpretacyjnych od
woli historycznego prawodawcy. Waciwe
znaczenie tekstu prawnego jest obiektywne w
znaczeniu niezdeterminowane przez ustawodawc,
ktry wyda interpretowany tekst i ulega zmianom
zgodnie z wol aktualnego prawodawcy
decydujcego o utrzymaniu w mocy wydanych
wczeniej przepisw prawnych.
Ideologia statyczna dominuje w okresach
stabilizacji, ideologia dynamiczna preferowana jest w
okresach radykalnych przemian ustrojowych w
odniesieniu do tekstw prawnych wydanych w
warunkach poprzedniego ustroju.
35. W. Lang, Spoeczne dziaanie prawa (w:) W.
Lang, .J Wrblewski. S. Zawadzki. Teoria pastwa
i prawa, s. 495.

Przy zaoeniu, e proces wykadni jest czci

procesu stosowania prawa, tak jak to ma miejsce w
przypadku wykadni operatywnej, ideologi
statyczn wykadni mona powiza z ideologi
zwizanej decyzji sdowej, natomiast ideologia
dynamiczna wykazuje zwizek z ideologi
swobodnej decyzji sdowej.(36)
II. WNIOSKOWANIA PRAWNICZE
1. POJECIE WNIOSKOWA PRAWNICZYCH
W procesie rozstrzygania problemw
obowizywania prawa oraz problemw
interpretacyjnych (problemy dogmatycznoprawne),
prawnicy obok regu kolizyjnych i dyrektyw
interpretacyjnych stosuj trzeci typ regu egzegezy
tekstw prawnych, zwany reguami wnioskowa
prawniczych.(37) Reguy te, okrelane take
mianem regu inferencyjnych pozwalaj
wyprowadza z norm wyranie wysowionych przez
ustawodawc w tekcie prawnym w postaci
przepisw prawnych, normy ktrych ustawodawca w
tekcie nie wysowi i uznawa je za obowizujce
na rwni z tymi pierwszymi. Inaczej mwic, reguy
te pozwalaj wnioskowa, e skoro obowizuje
norma N1 wyraona w tekcie prawnym, to mona
przyj, e obowizuje rwnie norma N2, ktra w
tekcie wyraona nie jest, poniewa wynika ona z
normy N1 na mocy okrelonej reguy inferencyjnej.
Moliwo dokonywania takich rozstrzygni
walidacyjnych dotyczcych obowizywania prawa,
zakada akceptowane w doktrynie i praktyce
prawniczej pojcie obowizywania systemowego
(formalnego) normy.(38) O ile wykadnia jest

operacj dokonywan na tekcie prawnym i polega

na ustalaniu znaczenia wyrae uytych w
przepisach prawnych w celu zrekonstruowania
normy prawnej, o tyle wnioskowania prawnicze s
operacj dokonywan na normach, poniewa w tym
przypadku z taktu obowizywania normy N 1
wyprowadza si obowizywanie normy N2.

36. J. Wrblewski, Rozumienie prawa i jego

wykadnia, s. 95, tene. Sdowe stosowanie
prawa, rozdz. XII.
37. Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, s. 299 i n.
38. J. Wrblewski, Stosowanie prawa (w: ) W. Lang,
J. Wrblewski, S. Zawadzki. Teoria pastwa i
prawa, s. 464; por. te s. 25 w niniejszym
opracowaniu.

2. RODZAJE WNIOSKOWA PRAWNICZYCH

Reguy wnioskowa prawniczych mog by
oparte na schematach logiki formalnej (wynikanie
logiczne), mog by take specyficznymi reguami
wnioskowa prawniczych. W tym drugim przypadku
s to wypracowane przez prawnikw schematy
argumentacji prawniczej, ktre: 1. odwouj si do
zaoenia, e pomidzy zrealizowaniem normy N 1 i
N2 zachodzi zwizek przyczynowy (wynikanie
instrumentalne) lub 2. odwouj si do zaoenia o
konsekwencji ocen prawodawcy (wnioskowanie
przez analogi, a contrario, a fortiori).
1. Wynikanie logiczne
W przypadku wynikania logicznego norm
wnioskowanie odwouje si do relacji zawierania si
zbiorw tzn. do relacji zawierania si zakresw
(denotacji) nazw uytych w normie N1 i N2.
Wnioskowanie logiczne jakkolwiek ma charakter
niezawodny to jednak nie prowadzi do przyrostu
treci. Znaczy to, e jeeli z normy N1 (przesanka)
wynika logicznie norma N2 (konkluzja), wwczas
tre konkluzji nie moe przekracza treci
przesanki. Norma N2 wynika logicznie z normy N1,
jeeli zakres zastosowania normy N2 lub zakres normowania normy N2 zawiera si w zakresie
zastosowania lub normowania normy N1 przy co
najmniej tosamoci albo wszym zakresie
drugiego elementu normy N2. Przykadem takiego
rozumowania jest subsumpcja dokonywana przez
sd, ktry w procesie stosowania prawa z normy
generalnej i abstrakcyjnej wyprowadza norm
indywidualn i konkretn. Jeeli norma wyraona w

art., 222 1 k.k. zakazuje naruszania nietykalnoci

cielesnej funkcjonariusza publicznego podczas lub w
zwizku z penieniem obowizkw subowych, to
wynika z niej logicznie norma zakazujca naruszania
nietykalnoci cielesnej osb penicych czynn
sub wojskow, poniewa na mocy art. 115 13
k.k. osoba ta jest funkcjonariuszem publicznym.
2. Wynikanie instrumentalne
O wynikaniu instrumentalnym normy N2 z
normy N1 mwimy wwczas, gdy zrealizowanie
normy N2 jest przyczynowo konieczne dla
zrealizowania normy N 1. W tym przypadku
stwierdzajc wynikanie norm odwoujemy si do
wiedzy empirycznej (potocznego dowiadczenia
yciowego) o zwizkach przyczynowych pomidzy
okrelonymi zachowaniami a stanami rzeczy ktre
s konsekwencj owych zachowa. Wynikanie
instrumentalne okrela si take mianem
wnioskowania z celu o rodkach (jeeli nakazane
jest osignicie jakiego celu to wynika z tego, e
nakazane s wszelkie dozwolone prawem rodki
konieczne dla osignicia tego celu).
Wynikanie instrumentalne opiera si na dwch
reguach inferencyjnych:
a) regua instrumentalnego nakazu - jeeli
uznaje si za obowizujca norm N1
nakazujc spowodowa stan rzeczy S, to
wynika z tego, e naley uzna za
obowizujc take norm N2, ktra
nakazuje adresatowi normy N1 uczyni
wszystko co jest warunkiem koniecznym
zaistnienia stanu rzeczy S (warunek sine
qua non).

b) regua instrumentalnego zakazu - jeeli

uznaje si za obowizujc norm N1
nakazujc spowodowanie stanu rzeczy S
to wynika z tego obowizywanie normy
N2, ktra zakazuje adresatowi normy N1
czynienia czegokolwiek co jest warunkiem
przyczynowo wystarczajcym
niezaistnienia stanu rzeczy S ( warunek
per quam).
Jeeli norma N1 formuuje zakaz
spowodowania stanu rzeczy S, wwczas norma N2
(instrumentalnego nakazu) nakazuje czyni to co
jest warunkiem koniecznym niezaistnienia stanu
rzeczy S, natomiast norma N2 (instrumentalnego
zakazu) zakazuje czyni to, co jest warunkiem
wystarczajcym spowodowania stanu rzeczy S. Na
przykad, jeeli obowizuje norma N 1 nakazujca
rodzicom spowodowanie stanu rzeczy S jakim jest
wszechstronny rozwj duchowy maoletniego
pozostajcego pod ich wadz rodzicielsk, to
wynika z tego norma N2 (instrumentalnego nakazu)
nakazujca rodzicom czyni wszystko co jest
konieczne do tego, aby zapobiec przyjciu przez
maoletniego wiatopogldu prowadzcego do jego
moralnej i intelektualnej degradacji.
3. Wynikanie aksjologiczne
Wynikanie aksjologiczne - reguy inferencyjne oparte
na zaoeniu konsekwencji ocen prawodawcy.(39)
a) Argumentum a simili
czyli wnioskowanie z podobiestwa lub analogii
wystpuje w dwch wariantach: analogii legis

(analogia z ustawy) i analogii iuris (analogia z

prawa).
Analogia legis - w tym przypadku wnioskowanie
opiera si na stwierdzeniu podobiestwa midzy
faktem unormowanym i nieunormowanym.
39. Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, s. 302 i n.

Na tej podstawie nastpuje wizanie takich samych

skutkw prawnych z faktem nieunormowanym jakie
s wizane przez przepisy prawa z faktem
unormowanym.(40) Istotne podobiestwo faktw,
ktre decyduje o zastosowaniu analogii legis moe
wynika zarwno z fizycznego podobiestwa faktw:
jak i z porwnania celw regulacji. Na przykad,
jeeli Sd Najwyszy powoujc si na potrzeby
spoeczno-gospodarcze dopuszcza moliwo
analogicznego stosowania art. 145 k.c. dotyczcego
ustanowienia drogi koniecznej do przypadku
doprowadzenia linii elektrycznej, to w tym przypadku
podstaw wnioskowania jest podobiestwo celw
regulacji normy okrelonej w art. 145 k.c. i normy
okrelonej w wyniku wnioskowania przez analogi,
na co wskazuje powoanie si Sdu Najwyszego
na potrzeby spoeczno-gospodarcze.(41)
Rozumowanie przez analogi legis odpowiada
nastpujcej formule: Jeli obowizuje norma N1
dotyczca stanu rzeczy S1, to naley wnosi e
obowizuje take norma N2 nie wyraona w tekcie
prawnym, ale regulujca stan rzeczy S2 w sposb
istotny podobny do stanu rzeczy S 1. Wynika z
tego, e analogia legis polega na zastosowaniu do
sytuacji nie podpadajcej pod wyrany przepis
prawa przepisu dotyczcego sytuacji podobnych.
Tak okrelona analogia legis jest wnioskowaniem,
ktre obejmuje trzy etapy:
1. ustalenie, e okrelony fakt nie zosta
unormowany przez obowizujce przepisy
prawne
2. ustalenie, e istnieje przepis prawny,
ktry reguluje sytuacje pod istotnymi

wzgldami podobne do faktu

nieunormowancgo
3. powizanie z faktem nieunormowanym
takich samych konsekwencji prawnych
jakie s wizane z faktem uregulowanym
przez przepisy prawne.
Cech wyrniajc analogii legis jest to, e jej
podstaw jest zawsze konkretny przepis prawny,
ktry musi zosta wskazany jako przesanka we
wnioskowaniu podmiotu stosujcego ten typ
argumentacji. Dlatego analogi legis okrela si jako
analogi z ustawy. Ustalenie podobiestwa midzy
faktami jest jednak decyzj o charakterze
wartociujcym, ktra odwouje si do zaoenia o
konsekwencji ocen prawodawcy. Analogia legis
opiera si bowiem na zaoeniu, e ustawodawca
poddaje konsekwentnie takiej samej regulacji
prawnej stany rzeczy w sposb istotny podobne do
siebie czyli z podobnymi faktami wie takie same
konsekwencje prawne. Rozumowanie to wyraa
zasada: Tam gdzie jest ta sama racja
(uzasadnienie) powinno by takie samo
uregulowanie prawne (ubi eadem legis ratio, ibi
eadem legis dispositio).
40. J. Nowacki, Analogia legis. d 1964. s. 7 i n.
41. Z. Radwaski, Prawo cywilne, cz oglna.
Warszawa 1994, s. 69: por: te, S. Grzybowski,
Wykadnia w zakresie prawa cywilnego (w:)
System prawa cywilnego t. l, cz oglna, s. 166.
Analogia legis czyni rwnie zado zasadzie
formalnej sprawiedliwoci, ktra nakazuje traktowa
podobnie przypadki podobne.(42)
Kontrowersyjna jest kwestia odrnienia
analogii legis od wykadni funkcjonalnej i wykadni

rozszerzajcej. Z. Ziembiski uwaa analogi legis

za szczeglny rodzaj dyrektywy funkcjonalnej
stosowanej w procesie interpretacji przepisw
prawa.(43) W jego interpretacji analogia legis moe
by stosowana wwczas, gdy wykadnia jzykowa
przepisu nie jest w stanie rozstrzygn, czy dany
przepis odnosi si tylko do przypadkw wyranie w
nim okrelonych, czy te take do przypadkw
podobnych do tych ktre w przepisie zostay
wymienione wyranie. Stosowana w takiej sytuacji
analogia legis polega na tym, e odwoujc si do
racji pozjzykowych o charakterze funkcjonalnym
interpretator dokonuje rozszerzenia zakresu
zastosowania lub zakresu normowania niejasnego
przepisu na przypadki podobne do tych, ktre
zostay w nim wyranie okrelone, wskazujc, e
takie rozstrzygnicie ma uzasadnienie aksjologiczne
w ocenach prawodawcy. Wskazanie odpowiedniego
uzasadnienia aksjologicznego w ocenach
przypisywanych prawodawcy pozwala uzna, e nie
wymienione w przepisie podmioty, okolicznoci oraz
czyny s podobne do tych wyranie w przepisie
wymienionych, co w konsekwencji pozwala
stwierdzi obowizywanie normy N2 o szerszym
zakresie zastosowania lub normowania od normy
N1, ktra bezporednio wynika z tekstu prawnego.
Tak okrelona analogia legis rni si od wykadni
rozszerzajcej tym, e w pierwszym przypadku
przepis jest jzykowo niejasny i dokonujemy jego
rozszerzenia na przypadki podobne do tych, ktre
s w nim wyranie wymienione, natomiast w drugim
przypadku przepis jest jasny (wykadnia jzykowa
prowadzi do jednoznacznych wynikw) a mimo to
interpretator decyduje si na rozszerzenie zakresw

normy zrekonstruowanej w toku wykadni

jzykowej.(44)
W literaturze prawniczej dominuje pogld, e
wykadnia, w tym take wykadnia rozszerzajca,
musi prowadzi do rezultatw, ktre mieszcz si w
ramach moliwego znaczenia leksykalnego
interpretowanego zwrotu, podczas gdy analogia
legis poza to znaczenie wykracza, nawet poza zakres okrelony w wyniku wykadni
rozszerzajcej.(45)
Analogia iuris - odwoanie si do zaoenia o
konsekwencji ocen prawodawcy jest tu jeszcze
bardziej wyrane ni w przypadku analogii legis. W
przypadku analogii iuris zakada si bowiem, e
jeeli obowizuj normy N1, N2, N3,...Nn, ktre
mona uzasadni przez odwoanie si do zasady
systemu prawa Z lub oceny O, to naley uzna za
obowizujc norm, ktra wprawdzie nie zostaa
wyraona w tekcie prawnym, ale znajduje
uzasadnienie swojego obowizywania w tej samej
zasadzie Z lub ocenie O.
42. A. Peczenik, Petraycki o dogmatyce prawa krytyka czy obrona? (w:) Z zagadnie teorii prawa
i teorii nauki Leona Petrayckiego, red. K. Opaek,
Warszawa 1969, s. 145-147.
43. Z. Ziembiski, Logika praktyczna, s. 251; tene.
Wykadnia prawa i wnioskowania prawnicze (w:)
A. Redelbach, S Wronkowska, Z. Ziembiski,
Zarys teorii pastwa i prawa. s.208.
44. Tame.
45. J. Nowacki, Analogia legis, s. 96 i n. Jako
wykadni sensu largo okrela analogi S.
Grzybowski, Wykadnia w zakresie prawa

cywilnego (w:) System prawa cywilnego t. l. cz

oglna, s. 168-169.
W nieco innym ujciu analogia iuris polega na
zastosowaniu do sytuacji nie podpadajcej pod
wyrany przepis prawa jakiej zasady systemu
prawa lub zasady gazi prawa. W odrnieniu od
analogii legis, podstaw analogii iuris nie jest
konkretny przepis prawa, ale oglnie okrelane
zasady caego systemu prawa lub jego czci.
Dlatego ten typ argumentacji okrelany jest mianem
analogii z prawa, poniewa polega na odwoaniu si
do wyraonych w formie zasad oglnych
podstawowych idei, na ktrych opiera si prawo.
Wnioskowanie przez analogi iuris mona wyrazi w
postaci nastpujcej formuy: Jeeli w
ustanowionych normach N1, N2, N3 ustawodawca
preferuje warto X przed wartoci Y, co znajduje
wyraz w akceptowanej zasadzie systemu prawa lub
zasadzie gazi prawa, to naley przyj, e
obowizuje norma N4 nie wyraona w tekcie
prawnym, ktra take preferuje warto X przed
wartoci Y. Taka argumentacja wynika z zaoenia
o asymetrycznoci preferencji aksjologicznych
ustawodawcy tzn., jeli ustawodawca w normie N1
preferuje warto X przed Y to w innych normach
nie preferuje Y przed X. Na tym polega jego
konsekwencja w ocenach. Przykadem moe by
stosowanie zasady dobra dziecka w prawie
rodzinnym: jeeli w licznych normach prawa rodzinnego ustawodawca preferuje dobro maoletniego
przed interesami rodzicw co jest podstaw uznania
tej preferencji za norm zasadnicz, to na tej
podstawie naley przyj, e w przypadkach nie

unormowanych przez prawo rodzinne naley

stosowa t zasad tzn. uzna obowizywanie
normy, ktra regulujc nie unormowany przypadek
take preferuje dobro maoletniego przed interesem
rodzicw. Podobnie jak analogia legis, rwnie
analogia iuris odwouje si do zasady ubi eadem
legis ratio, ibi eadem legis dispositio oraz do zasady
sprawiedliwoci formalnej. Zwrmy bowiem uwag,
e o ile analogia legis polega na stosowaniu
obowizujcych norm do przypadkw podobnych do
tych, ktrych te normy wprost dotycz, o tyle
analogia iuris polega na stosowaniu w przypadkach
nie unormowanych norm podobnych do tych, ktre
reguluj przypadki wyranie przez ustawodawc
uregulowane.
Konieczno stosowania analogii wynika
niekiedy z przepisw prawa np. art. 14 k.k. z 1969 r.:
Przygotowanie zachodzi wtedy, gdy sprawca w celu
popenienia przestpstwa nabywa lub przysposabia
rodki, zbiera informacje lub sporzdza plan
dziaania lub podejmuje inne podobne czynnoci,....
Stosowanie analogii w prawie karnym prowadzi
jednak do ograniczenia zasady nullum climen sine
lege (przestpstwem jest tylko czyn wyranie
okrelony w ustawie). Ewentualne stosowanie
analogii w prawie karnym musi uwzgldnia dwie
zasady. Pierwsza jest wsplna dla wszystkich gazi
prawa:
Niedopuszczalne jest rozciganie lex specialis na
sytuacje wprost w lex specialis nie przewidziane. W
przypadku Tej zasady, lex specialis oznacza norm
okrelajc wyjtki od normy oglnej (lex generalis).
Druga zasada jest specyficzna dla prawa karnego:
Niedopuszczalne jest stosowanie analogii na nieko-

rzy oskaronego. W innych ni prawo karne

gaziach prawa nie ma ogranicze stosowania
analogii. Ten typ argumentacji prawniczej jest
najczciej spotykany na terenie prawa cywilnego.
Przy zaoeniu, e luki aksjologiczne s lukami
pozornymi, a luki logiczne s likwidowane w drodze
wykadni lub zastosowania regu kolizyjnych, mona
przyj, e analogia jest stosowana w celu usunicia
luk konstrukcyjnych tzn. w sytuacji gdy regulacja
okrelonej kwestii jest niekompletna.
b) Wnioskowanie a contrario
- wnioskowanie z przeciwiestwa jest
odwrotnoci wnioskowania przez analogi. Inaczej
mwic, sens argumentum a contrario sprowadza
si do zakazu stosowania analogii legis. Ten typ
argumentacii prawniczei przebiega wedug
schematu: Jeeli norma prawna wie
konsekwencje K z faktem F 1 i dany fakt F2 nie jest
identyczny z faktem F 1, to nie wolno jest do niego
zastosowa konsekwencji K. nawet gdyby byt on
pod istotnymi wzgldami podobny do faktu F 1.
Rozumowanie a contrario zakada, e zastosowanie
do sytuacji nic podpadajcych pod wyrany przepis
prawa przepisu regulujcego sytuacj podobn nie
znajduje uzasadnienia w ocenach prawodawcy.
Jeeli brak uzasadnienia aksjologicznego dla normy
o szerszym zakresie zastosowania lub normowania
ni norma wyraona w tekcie prawnym, to a
contrario wnioskujemy, e norma ta nie dotyczy
sytuacji innych ni wyranie w niej okrelone. Na
przykad: art. 167 1 k.k.: Kto umieszcza na statku
wodnym lub powietrznym urzdzenie lub substancj
zagraajc bezpieczestwu osb lub mieniu

znacznej wartoci podlega karze pozbawienia

wolnoci od 3 miesicy do lat 5. Wnioskujc a
contrario stwierdzamy, e norma okrelona w art.
167 1 k.k. nie dotyczy umieszczenia substancji
zagraajcej bezpieczestwu osb lub mieniu
znacznej wartoci w pojedzie ldowym.
W innej interpretacji wnioskowanie a contrario
polega ma na zaoeniu, e okrelony tekst prawny
moe by podstaw do zrekonstruowania dwch
norm. z ktrych jedna jest okrelona pozytywnie, a
druga negatywnie jako wynikajca z tej pierwszej na
zasadzie przeciwiestwa.(46) Np. jeeli art. 149 k.c.
stwierdza: Waciciel gruntu moe wej na grunt
ssiedni w celu usunicia zwieszajcych si z jego
drzew gazi lub owocw., to a contrario wynika z
tego artykuu norma, ktra zakazuje wacicielowi
gruntu wchodzenia na grunt ssiedni w celu
usunicia zwieszajcych si z jego drzew lici lub
pkw kwiatowych.
46. H. Rot, Wstp do nauk prawnych, Wrocaw l994,
s.113.

Zwrmy uwag, e pomidzy

zaprezentowanymi interpretacjami nie ma
rnicy merytorycznej, poniewa w obu
przykadach norma okrelona w wyniku
wnioskowania a contrario wyraa zakaz
stosowania reguy wysowionej w przepisie
prawnym do sytuacji innych ni te, ktrych ta
regua wprost dotyczy. W przypadku obu
interpretacji sens argumentacji a contrario jest
ten sam: dla normy o szerszym zakresie
zastosowania lub normowania ni norma
okrelona w tekcie prawnym nie znajdujemy
uzasadnienia w ocenach prawodawcy.
Znaczenie argumentacji a contrario jest
wiksze w tych gaziach prawa, w ktrych
stosowanie analogii podlega ograniczeniu
(prawo karne, prawo podatkowe). Z kolei w
tych gaziach prawa, w ktrych wnioskowanie
przez analogi jest dopuszczalne w szerszym
zakresie, rola argumentu a contrario jest
mniejsza (prawo cywilne).
c) Argumentum a fortiori
- to typ argumentacji prawniczej, ktry
przebiega wedug schematu: jeeli tak...., to
tym bardziej....,, czy te: jeeli A to tym
bardziej B. Argumentum a fortiori to
wnioskowanie z uzasadnienia sabszego na
silniejsze: Jeeli obowizuje norma N1, ktra
ma uzasadnienie aksjologiczne w ocenie O. to
tym bardziej obowizuje norma N2, ktra ma
silniejsze uzasadnienie aksjologiczne w ocenie
O. Warto podkreli, e w powyszym

schemacie rozumowania norma N1 jest

wyraona w przepisach prawnych, natomiast
norma N2 w przepisach wyraona nie jest a
mimo to jest uznawana za obowizujc na
mocy zastosowanej argumentacji.
Argumentum a fortiori wystpuje w dwch
wariantach : argumentum a maiori ad minus (z
wikszego na mniejsze) i agrumentum a
minori ad maius (z mniejszego na wiksze).
Argumentum a maiori ad minus przebiega
wedug schematu: Jeeli obowizuje norma
N1 nakazujca czyni wicej (nakadajca
obowizki bardziej uciliwe), to tym bardziej
obowizuje norma N2 nakazujca czyni mniej
(nakadajca obowizki mniej uciliwe). Np.
art. 145 1 k.c.:Jeeli nieruchomo nie ma
odpowiedniego dostpu do drogi publicznej lub
do nalecych do tej nieruchomoci budynkw
gospodarskich waciciel moe da od
wacicieli gruntw ssiednich ustanowienia za
wynagrodzeniem potrzebnej suebnoci
drogowej (droga konieczna). Na zasadzie
argumentu a maiori ad minus mona przyj,
e w sytuacji okrelonej w art. 145 1 k.c.,
waciciel tym bardziej moe domaga si
prawa przekraczania ssiednich gruntw przy
wykorzystaniu istniejcej drogi wodnej.
W nieco innej interpretacji wnioskowanie
z wikszego na mniejsze polega na tym. e:
jeeli obowizuje norma N1 zezwalajca na
wicej (zezwalajca na stosowanie prawa w
szerszym zakresie) to tym bardziej obowizuje
norma N2 zezwalajca na mniej (na
stosowanie prawa w wszym zakresie). Np.

jeeli norma N1 zezwala na pozbawienie

prawa wasnoci w drodze wywaszczenia, to
tym bardziej obowizuje norma N2, ktra
zezwala na pozbawienie sabszych praw
rzeczowych np. uytkowania wieczystego.
W pierwszym przypadku podstaw
wnioskowania jest przepis nakadajcy
obowizek tzn., nakazujcy co czyni, w
drugim przypadku przepis uprawniajcy tzn.
zezwalajcy na dokonanie jakiej czynnoci.
Argumentum a minori ad maius wnioskowanie z mniejszego na wiksze
przebiega wedug schematu: Jeeli
obowizuje norma N1 zakazujca czyni mniej
(zakazujca narusza jakie dobro prawnie
chronione w mniejszym zakresie) to tym
bardziej obowizuje norma N2 zakazujca
czyni wicej (zakazujca narusza okrelona
dobro prawnie chronione w wikszym zakresie). Podstaw wnioskowania z mniejszego
na wiksze jest przepis zakazujcy np. art.
144 k.c.: Waciciel nieruchomoci powinien
przy wykonywaniu swego prawa
powstrzymywa si od dziaa, ktre by
zakcay korzystanie z nieruchomoci
ssiednich ponad przecitn miar wynikajc
ze spoeczno-gospodarczego przeznaczenia
nieruchomoci i stosunkw miejscowych. Na
zasadzie argumentum a minori ad maius
moemy stwierdzi, e tym bardziej
obowizuje norma zakazujca wacicielowi
podejmowania dziaa, ktre by uniemoliwiay
korzystanie z nieruchomoci ssiednich.

Powodem zawodnoci argumentacji a

fortiori jest jej ocenny charakter ibrak jednolitej
skali wedug ktrej mona by okrela to co
mniejsze i to co wiksze. Stosowane
argumentacje z wikszego na mniejsze i z
mniejszego na wiksze maj u swych podstaw
oceny, ktre mog si od siebie rni w
zalenoci od tego kto je formuuje. Oceny te
uzasadniane s przez odwoywanie si do
domniemanych intencji prawodawcy, przy
zaoeniu, e prawodawca jest konsekwentny
w swych preferencjach aksjologicznych. W
praktyce jednak odwoywanie si do zaoenia
o racjonalnoci aksjologicznej prawodawcy,
moe by form kamuflau subiektywnych
ocen podmiotu przeprowadzajcego dany typ
argumentacji prawniczej.
Wnioskowania prawnicze okrelane s
przez niektrych autorw mianem wykadni
logicznej, jakkolwiek tylko niektre schematy
tych wnioskowa odpowiadaj schematom
logiki formalnej (wynikanie logiczne). W
pozostaych przypadkach (wynikanie
instrumentalne i aksjologiczne) reguy
wnioskowa prawniczych s tworem doktryny i
praktyki prawniczej wyksztaconym w procesie
rozstrzygania problemw wykadni,
obowizywania i systematyzacji prawa
(okrelanie relacji midzy normami). Podstaw
ich stosowania nie jest akt stanowienia przez
prawodawc, lecz powszechna akceptacja w
doktrynie i praktyce prawniczej.

Rozdzia VII
TWORZENIE PRAWA
l. RDA PRAWA
1. Znaczenie terminu rda prawa
Termin rda prawa jest terminem
wieloznacznym.(1) W prawoznawstwie terminu tego
uywa si w nastpujcych znaczeniach:
- rda poznania prawa (rda prawa w ujciu
informacyjnym). S to wszelkie formy przekazu
informacji o prawie, ktre mog by wykorzystane w
celu jego poznania. Inaczej mwic, co jest
rdem prawa w znaczeniu informacyjnym, jeeli
zawiera informacje o prawie. rda poznania prawa
mona podzieli wedug kryterium czasu
obowizywania prawa oraz kryterium zakresu rde
informacji o prawie. Ze wzgldu na czas
obowizywania prawa wyrniamy:
a) rda poznania prawa aktualnie
obowizujcego, takie jak: oficjalne dzienniki
publikacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor
Polski), podrczniki z zakresu
szczegowych nauk prawnych tzn. nauk o
poszczeglnych gaziach obowizujcego
w danym pastwie prawa, orzecznictwo
zwizane z prawem aktualnie
obowizujcym itp. rda prawa w tym
znaczeniu s przedmiotem zainteresowania
prawnikw praktykw oraz obiektem bada

przedstawicieli szczegowych nauk

prawnych.
b) rda poznania prawa obowizujcego w
przeszoci, czyli tzw. pomniki prawa
(zabytki prawa). S to wszelkie przekazy o
prawie dawnym, ktre s przedmiotem
bada historykw prawa. Ze wzgldu na
zakres rde poznania prawa mona
wyrni:
a) rda poznania prawa w sensie
wszym, czyli tzw. oficjalne rda
poznania prawa obowizujcego w
jakim miejscu i czasie.

1. Na temat wieloznacznoci terminu rda prawa

por: Z. Ziembiski, Teoria prawa. Warszawa-Pozna
1977, s. 76-77: tene, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 244-245: por.
te W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki. Teoria
pastwa i prawa. Warszawa 1986, s. 413-416.

S to w szczeglnoci urzdowe dzienniki

publikacyjne (promulgacyjne) wystpujce obecnie
i w przeszoci. Aktualnie w Polsce status taki
maj: Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki
urzdowe ministerstw, wojewdzki dziennik
urzdowy. W Dzienniku Ustaw publikowane s:
ustawy, ratyfikowane umowy midzynarodowe i
rozporzdzenia - oglnie s to akty normatywne
powszechnie obowizujce. W Monitorze Polskim
publikowane s akty prawne wewntrznie
obowizujce: uchway Rady Ministrw,
zarzdzenia. W wojewdzkim dzienniku
urzdowym publikowane s akty prawa
miejscowego.
W krajach anglosaskich, w odniesieniu do
tworzonego przez sdy prawa precedensowego,
rol rde prawa w tym znaczeniu speniaj teksty
decyzji sdowych zawierajcych precedensowe
rozstrzygnicia.
b) rda poznania prawa w sensie
szerszym, ktre obejmuj obok oficjalnych rde poznania prawa,
take wszelkie przekazy o prawie
aktualnie obowizujcym lub
obowizujcym w przeszoci.
Tre prawa mona poznawa nie
tylko na podstawie urzdowych
dziennikw publikacyjnych, lecz
take z podrcznikw prawniczych,
prasy, programw radiowych i
telewizyjnych itp.
Rozrnienie oficjalnych i nieoficjalnych
rde poznania prawa jest istotne, poniewa

wanym elementem kultury prawnej pastw

demokratycznych jest zaoenie, e warunkiem
wejcia w ycie aktu prawnego o charakterze
powszechnie obowizujcym jest jego ogoszenie
w urzdowym dzienniku publikacyjnym lub innym
przekazie informacji o prawie obowizujcym,
ktry ma status oficjalnego rda poznania prawa.
Opublikowanie aktu prawnego w formie
nieoficjalnej np. w mediach nie moe by uznane
za jego ogoszenie.
- rda powstawania prawa, ktre mog by
rozumiane dwojako:
a) rda prawa w znaczeniu materialnym - to
og czynnikw spoeczno-politycznych
wpywajcych na tre prawa obowizujcego w danym pastwie. W gr wchodz
tu zarwno czynniki o charakterze
ustrojowym (struktura spoeczna, stosunki
ekonomiczne, system polityczny), jak i
pozaustrojowym (moralno, religia,
wiadomo prawna).
b) rda prawa w znaczeniu formalnym - czyli
fakty uznawane w danym systemie prawnym
za fakty prawotwrcze. rda prawa w ujciu
formalnym to formy powstawania prawa w
znaczeniu form dziaalnoci prawotwrczej.
Wyrnia si dwie podstawowe formy
dziaalnoci prawotwrczej: stanowienie oraz
praktyk. W ramach stanowienia rozrnia
si dwa typy faktw prawotwrczych: 1. jednostronny akt wydania przepisw prawnych
przez kompetentny organ pastwa
(stanowienie w sensie cisym) np. parlament

uchwala ustaw, rzd wydaje

rozporzdzenia; 2. umowa o charakterze prawotwrczym np. traktat midzynarodowy.
Rwnie praktyka prawotwrcza wystpuje w
dwch zasadniczych postaciach: 1.
sankcjonowanie (uznanie) regu
zwyczajowych lub religijnych w procesie
stosowania prawa, np. sd wydaje
orzeczenie powoujc si na reguy
zwyczajowe, 2. stosowanie prawa na
zasadzie precedensu, np. organ stosujcy
prawo uznaje za podstaw rozstrzygnicia
rozpatrywanej sprawy decyzj sdow lub
administracyjn wydan w podobnej sprawie
w przeszoci.
Przedstawiona typologia faktw
prawotwrczych pozwala wyrni nastpujce
formy prawa:
- prawo stanowione w drodze
jednostronnych decyzji organw prawotwrczych
- prawo kontraktowe
- prawo zwyczajowe lub prawo religijne
- prawo precedensowe
W literaturze prawniczej mona spotka
rozwaania dotyczce prawotwrczego charakteru
wypowiedzi nauki prawa. Najczciej problem ten
jest omawiany w kontekcie rozwaa na temat
tzw. normatywnoci prawoznawstwa.(2) W
europejskiej kulturze prawniczej przykadem
nadania wypowiedziom nauki prawa statusu
faktw prawotwrczych bya rzymska instytucja ius
respondendi. Formuowane z upowanienia

cesarskiego opinie wybitnych prawnikw miay

moc wic dla sdw w procesie rozstrzygania
konkretnych przypadkw. Warto rwnie zwrci
uwag na znaczenie podrcznikw prawniczych
opracowywanych przez autorytety nauki prawa w
systemie anglosaskim (system common law). Do
koca XIX wieku niektre z tych podrcznikw
miay status tzw. Books of Authority (ksigi majce
rang autorytetu) i w praktyce sdowej byy
traktowane jako oficjalne rda prawa.
Przykadem moe by dzieo E. Coke'a Institutes
of the Law of England, ktrego kolejne czci
ukazujce si od 1628 roku powicone byy
analizie ustaw i precedensw dotyczcych ustroju
pastwa, w szczeglnoci praw i wolnoci
jednostki oraz prawa karnego.
2. J. Wrblewski. Zagadnienie normatywnoci
prawoznawstwa (w:) Ksiga pamitkowa dla
uczczenia pracy naukowej Kazimierza
Przybyowskiego, Krakw-Wirszaw;i 1964; por. te
J. Stelmach, O naukach normatywnych, Zeszyty
Naukowe UJ, Prace z nauk Politycznych, z. 21,
1984; por; te K. Opaek, J. Wrblewski,
Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969, s. 345 i
n.

Do tej kategorii dzie mona take zaliczy wydane

przez W. Blackstone'a w latach 1765-69
Commentaries on the Law's of England (komentarze
praw angielskich), ktre uznawane s za pierwsze
systematyczne opracowanie angielskiego prawa
precedensowego. Wydaje si jednak, e trudno
byoby traktowa tego typu opracowania naukowe
jako rda prawa w znaczeniu formy dziaalnoci
prawotwrczej, czyli jako form tworzenia prawa.
Waciwsze jest stwierdzenie, e peniy one rol
niekwestionowanego rda poznania prawa.
Obecnie opracowania naukowe z zakresu
prawoznawstwa nie pretenduj do roli rda prawa,
jakkolwiek ich wpyw na praktyk prawnicz jest
znaczny. Opinie wybitnych autorytetw nauki prawa
s coraz czciej cytowane jako argument
uzasadniajcy rozstrzygnicie dokonane przez
organ stosujcy prawo.
Formalne ujcie rde prawa, w ktrym termin
ten oznacza zespl faktw uznawanych za
prawotwrcze w danym systemie prawnym, jest
ujciem podstawowym w naukach prawnych.
2. Teoria rde prawa - normatywna koncepcja
rde prawa
Problematyk faktw prawotwrczych mona
postrzega z opisowego i normatywnego punktu
widzenia, co jest podstaw rozrnienia teorii rde
prawa i normatywnej koncepcji rde prawa.(3)
Teoria rde prawa jest nie tylko zbiorem
twierdze opisujcych fakty, ktrym przypisuje si
status rde prawa w okrelonym typie systemu
prawa (np. w systemie anglosaskim lub systemie

prawa ustawowego), lecz take zbiorem hipotez

wyjaniajcych przyczyny i skutki spoeczne
uznawania tych faktw za prawotwrcze. Tak
rozumiana teoria rde prawa jest budowana przez
nauki prawne, w szczeglnoci przez ogln nauk
o prawie (teori prawa jako dyscyplin naukow w
ramach prawoznawstwa).
Z kolei normatywna koncepcja rde prawa
jest zbiorem regu konstruowania konkretnego
systemu prawa (np. systemu prawa RP w 1998 r).
Inaczej mwic, normatywna koncepcja rde
prawa konkretnego systemu prawnego jest
zespoem regu pozwalajcych na okrelenie jakie
normy tworz system prawny danego pastwa. W
skad tej koncepcji wchodz reguy dotyczce
uznawania okrelonych faktw za prawotwrcze w
danym pastwie (reguy walidacyjne) oraz reguy
wskazujce jakie normy naley wiza z
zaistnieniem faktw, ktrym na mocy przyjtych
regu walidacyjnych mona przypisa status rde
prawa (reguy egzegezy).
3. Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa, s. 245-256; tene. Szkice z
metodologii szczegowych nauk prawnych,
Warszawa-Pozna 1983, s. 10-23.

Reguy walidacyjne okrelaj w

szczeglnoci:
1. jakim jednostronnym aktom wydania
przepisw prawnych przez organy
pastwa przysuguje charakter
prawotwrczy (reguy okrelajce
kompetencje normodawcze organw
pastwa).
2. jakim umowom przysuguje status
rde prawa (reguy wskazujce, ktre
umowy midzynarodowe i
wewntrzpastwowe s aktami
stanowienia prawa).
3. jakie dziaania organw stosujcych
prawo mona uznawa za fakty
prawotwrcze (reguy dotyczce
prawotwrczej roli zwyczaju i
precedensu).
Reguy egzegezy, ktre dotycz czenia z
faktami prawotwrczymi okrelonych norm
postpowania, to:
1. dyrektywy interpretacyjne (reguy
okrelajce jak ustala znaczenie tekstu
prawnego).
2. reguy kolizyjne (reguy rozstrzygania
kolizji midzy normami systemu prawa).
3. reguy inferencyjne (reguy
wnioskowania z faktu obowizywania
normy okrelonej w tekcie prawnym o
obowizywaniu normy, ktra w tekcie
prawnym wyraona nie jest). W systemie
prawa RP, reguy walidacyjne w czci
dotyczcej stanowienia prawa s

okrelane przez Konstytucj RP.

Konstytucja okrela w szczeglnoci
kompetencje normodawcze organw
pastwowych, czyli zawiera reguy
walidacyjne odnoszce si do faktw
prawotwrczych polegajcych na jednostronnym wydaniu przepisw prawnych
przez kompetentny organ pastwa, oraz
reguluje status umw midzynarodowych
jako faktw prawotwrczych. S to
reguy, ktre wskazuj jakie podmioty, w
jakiej sytuacji, w jakim dziaajc trybie i
zakresie mog by uwaane za
uprawnione do stanowienia prawa. W
czci dotyczcej prawotwrczej roli
zwyczaju i precedensu, oraz umw
wewntrzpastwowych reguy
walidacyjne s okrelane przez nauk
prawa. Podobnie jest w przypadku regu
egzegezy, ktre w caoci s tworem
doktryny prawniczej.

II. FORMY TWORZENIA PRAWA

1. Stanowienie
A. Pojecie i rodzaje stanowienia
Stanowienie jako forma tworzenia prawa moe
wystpowa w dwch podstawowych postaciach: a)
stanowienia w sensie cisym, b) umowy prawotwrczej. W pierwszym przypadku, stanowienie polega
na tworzeniu norm prawnych w drodze
jednostronnego aktu wydania przepisw prawnych
przez kompetentny organ pastwa. Stanowienie w
sensie cisym moe mie form uchway organu
kolegialnego, lub decyzji organu jednoosobowego.
Jednostronno stanowienia w sensie cisym
oznacza, e zgoda adresatw tworzonych norm nie
jest warunkiem wanoci aktu prawotwrczego. W
drugim przypadku, tworzenie prawa dokonuje si
poprzez wsplne owiadczenie woli dwch lub
wicej stron, w wyniku ktrego powstaj wice
strony normy generalne i abstrakcyjne.
Stanowienie jako form aktywnoci
prawotwrczej charakteryzuje: oglno,
prospektywno, sformalizowanie (proceduralizacja),
konstytutywno.(4) Normy jakie powstaj w wyniku
stanowienia maj charakter oglny co do sposobu
okrelenia adresata, ktry wyodrbniony jest na
podstawie cech oglnych, jak i co do sposobu
okrelenia zachowania, ktre jest wyznaczone jako
pewien typ zachowa. Znaczy to, e w typowych
przypadkach stanowienia prawa powstaj normy,
ktre okrelaj adresata poprzez uycie nazwy

generalnej (normy generalne), oraz wskazujce na

czyny okrelonego rodzaju (normy abstrakcyjne).
Inaczej mwic, s to normy oglne poniewa
dotycz kadego podmiotu posiadajcego cech lub
cechy wskazane w nazwie generalnej (np. kadego
kto jest funkcjonariuszem publicznym, wierzycielem,
najemc itp.) oraz kadego czynu nalecego do
kategorii rodzajowo okrelonych zachowa (np.
kadego wyrzdzenia szkody, zabjstwa, kradziey
itp.).
Prospektywno norm stanowionych, polega na
tym, e odnosz si one do zachowa przyszych,
ktre mog dopiero nastpi w przewidywanych w
przyszoci sytuacjach. W tym znaczeniu
prospektywno jest cech wszystkich norm
postpowania, ktre ze wzgldu na spenian
funkcj sugestywn (wpywajc), odnosz si do
czynw jeszcze nie zrealizowanych. Norma jako
wypowied jzykowa, ktra okrela wzr powinnego
postpowania moe spenia funkcj wpywajc
jedynie w odniesieniu do przyszych zachowa
adresatw normy.
4. J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek,
Teoria pastwa i prawa. Warszawa l98l, s. 109110.
Stwierdzenie, e norma wbrew zasadzie lex retro
non agit ma charakter retroaktywny tzn. ma
dziaanie wsteczne, nie oznacza, e wpywa ona na
dziaanie przesze, lecz znaczy, e norma ta okrela
skutki prawne zdarze zaistniaych przed jej
wejciem w ycie.

Sformalizowanie (proceduralizacja) stanowienia

prawa oznacza, e t form dziaalnoci
prawotwrczej charakteryzuj cechy nastpujce:
a) stanowi prawo mog wycznie podmioty
wyposaone w normatywnie okrelone kompetencje
prawotwrcze
b) dziaalno podmiotw wyposaonych w
kompetencje prawotwrcze podlega w zakresie
tworzenia prawa normatywnie okrelonym
procedurom decyzyjnym.
c) wynik dziaalnoci prawotwrczej musi mie
normatywnie okrelon form aktu
normatywnego (ustawy, rozporzdzenia,
zarzdzenia, umowy midzynarodowej itp.).
d) akt normatywny bdcy efektem stanowienia
jest publikowany w okrelony prawem sposb
(Dziennik Ustaw, Monitor Polski, wojewdzki
dziennik urzdowy).
Z kolei konstytutywno jako cecha stanowienia
prawa polega na tym, e w typowych przypadkach
dziaalnoci prawotwrczej, akt normatywny- ktry
jest jej wynikiem, kreuje now rzeczywisto
normatywn. Nawet wwczas, gdy akt normatywny
stanowi form recepcji ju istniejcych norm
pozaprawnych (np. zwyczajowych) jego znaczenie
nie jest wycznie deklaratywne. W takim przypadku
element kreacji nowej rzeczywistoci normatywnej
polega na tym, e akt normatywny jest
sformalizowanym aktem nadania normie
pozaprawnej statusu normy bdcej czci
pastwowego porzdku prawnego.
Umow prawotwrcz jako odmian stanowienia
prawa charakteryzuj cechy nastpujce:

a) Jest to czynno polegajca na zoeniu

zgodnych owiadcze woli przez dwie lub wiksz
ilo stron.
b) Strony zawierajce umow ustanawiaj
wice je normy generalne i abstrakcyjne na
zasadzie wzajemnoci i rwnorzdnoci.
Rwnorzdno oznacza, e adna ze stron nie
jest podporzdkowana drugiej. Z kolei
wzajemno zakada, e niestosowanie si do
prawa ustanowionego w drodze umowy przez
jedn ze stron, zwalnia pozostae strony od
obowizku przestrzegania postanowie umowy.
Prawotwrczy charakter maj tylko te umowy,
ktre prowadz do powstania nowych norm
prawnych tzn. norm generalnych i abstrakcyjnych,
oraz ktre zawierane s przez podmioty
kompetentne do dziaa prawotwrczych. S to
umowy publicznoprawne, ktrych prawotwrczy
charakter odrnia je od nie posiadajcych
charakteru prawotwrczego umw
cywilnoprawnych.(5) Umowa cywilnoprawna (np.
umowa dzierawy, sprzeday, o dzieo) opiera si
na istniejcym prawie ujtym w form kodeksu
cywilnego i jej zawarcie moe by uznane za sposb
wykonywania prawa, podczas gdy strony umowy
publicznoprawnej ustanawiajc wice je prawo w
postaci norm generalnych i abstrakcyjnych,
dokonuj aktu tworzenia prawa.
Umowy s podstawowym rdem prawa
midzynarodowego publicznego. ktre z tego
wzgldu jest rwnie okrelane prawem
traktatowym. Stronami umw w prawie
midzynarodowym publicznym s najczciej

pastwa, jakkolwiek znane s przykady umw,

ktrych stronami s inne podmioty np. organizacje
midzynarodowe, strona wojujca itp. Umowy
midzynarodowe mog by dwustronne (bilateralne)
lub wielostronne (multilateralne) nazywane te
traktatami lub konwencjami. Umowa
midzynarodowa wchodzi w ycie po zakoczeniu
procesu ratyfikacji przez wszystkie lub cz
podmiotw bdcych jej stronami. Ratyfikacja jest
czynnoci uznania umowy za ostatecznie wic
przez stron, ktra umow zawara. W Polsce
organem upowanionym do ratyfikacji umw
midzynarodowych jest Prezydent RP. Konstytucja
RP z 2.04.1997 r. przewiduje, e w przypadku umw
o szczeglnym znaczeniu dla pastwa, ich
ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyraonej w
ustawie. Wymg ten odnosi si do umw, ktre
dotycz: pokoju. sojuszy, ukadw politycznych lub
wojskowych, wolnoci, praw lub obowizkw
obywatelskich, czonkostwa Rzeczypospolitej
Polskiej w organizacji midzynarodowej itp.(6) W
odniesieniu do umw, na mocy ktrych
Rzeczpospolita Polska przekazuje organizacji
midzynarodowej lub organowi midzynarodowemu
kompetencje organw wadzy pastwowej,
wymagana jest zgoda wyraona w ustawie
uchwalonej przez kad z izb parlamentu oddzielnie
wikszoci co najmniej 2/3 gosw, lub w
referendum krajowym.(7)
Poza prawem midzynarodowym publicznym,
umowa jest wan form tworzenia prawa w
dziedzinie prawa pracy. W systemie prawa
polskiego umowy midzy przedstawicielami
pracodawcw i pracownikw tzw. ukady zbiorowe

pracy, ktre reguluj wzajemne prawa i obowizki

stron stosunku pracy, s formalnym rdem prawa
przewidzianym przez kodeks pracy.(8)
Obok ukadw zbiorowych pracy, innym
przykadem umw publicznoprawnych, ktre mog
by uznane za umowy prawotwrcze s tzw.
kontrakty regionalne np. kontrakt regionalny dla
wojewdztwa katowickiego.
5. Tame, s. 111-112; por. te M. Rot, Stanowienie i
uznanie prawa (w:) Szkice z teorii prawa i
szczegowych nauk prawnych, red. S.
Wronkowska. M. Zieliski, Pozna 1990, s. 109110.
6. Art. 89 Konst. R.P. z 2.04.1997 r. (Dz. U. nr 78,
poz. 483).
7. Art. 90 ust. 2 Konst. R.P. z 2.04.1997 r. (Dz. U. nr
78, pz 483).
8. T. Zieliski, Teoria rde prawa a wspczesne
kierunki rozwoju prawa pracy (w:) Szkice z teorii
prawa i szczegowych nauk prawnych, cyt. wyd.

W literaturze teoretycznoprawnej wskazuje si

na rosnc rol umowy jako rda prawa
wewntrznego.(9) Zjawisko to jest zwizane z
tendencj wystpujc we wspczesnych
demokratycznych pastwach do stopniowego
odchodzenia od stanowienia w drodze
jednostronnych decyzji, ktre s form regulacji
stosunkw spoecznych z pominiciem adresatw
norm prawnych, na rzecz negocjacyjnego trybu
tworzenia prawa w drodze wzajemnych uzgodnie
zainteresowanych podmiotw. Stanowienie w
sensie cisym i umow jako formy tworzenia prawa
rni relacje jakie wystpuj pomidzy adresatami
i twrcami norm prawnych. W przypadku
stanowienia w sensie cisym jest to relacja
zalenoci wadczej. Podmiot tworzcy prawo
(organ pastwa) dysponujc rodkami przymusu
da posuchu dla norm tworzonych w trybie
jednostronnej decyzji bez konsultacji z
potencjalnymi adresatami tworzonego prawa,
ktrych zgoda nie jest warunkiem wanoci aktu
stanowienia. W przypadku umowy strony tworzce
prawo maj pozycj rwnorzdn, co oznacza, e
nie wystpuje tu element nadrzdnoci i podporzdkowania. Normy tworzone s w oparciu o
procedury negocjacyjne, ktrych wykorzystanie
pozwala na uzyskanie konsensusu stron
zawierajcych umow.
Biorc pod uwag te dwa rne typy relacji
midzy podmiotami tworzcymi prawo mona
wyrni wadcz i negocjacyjn form tworzenia
prawa.(10) Typowym przykadem formy wadczej
jest stanowienie w sensie cisym w systemie prawa

ustawowego (europejskiego, kontynentalnego), oraz

precedens w systemie common law (system
anglosaski). Typowym przykadem formy negocjacyjnej jest umowa prawotwrcza. Warto zwrci
uwag, e o ile wadcza forma tworzenia prawa jest
zwizana z relacj organ pastwa - obywatel, o tyle
w formie negocjacyjnej mog by tworzone normy
nie tylko przez podmioty spoza aparatu
pastwowego. W trybie negocjacyjnym mog by
zwierane umowy pomidzy organami pastwa a
rozmaitymi podmiotami spoecznymi takimi jak:
zwizki zawodowe, samorzdy lokalne, korporacje
zawodowe i inne zrzeszenia reprezentujce
obywateli. Stopie wykorzystania procedur
negocjacyjnych w procesie tworzenia prawa jest
podstaw rozrnienia wadczego i negocjacyjnego
systemu prawa.(11) W pierwszym przypadku, w
procesie tworzenia prawa dominuj jednostronne
decyzje prawodawcy, ktry nie konsultuje
rozstrzygni normatywnych z ich potencjalnymi
adresatami. W tym systemie, ograniczenie roli
procedur negocjacyjnych w procesie przygotowania
aktw normatywnych idzie w parze z marginalizacj
umowy jako rda prawa wewntrznego. W drugim
przypadku, wystpuje szerokie wykorzystanie
negocjacyjnej formy tworzenia prawa. Trzeba
pokreli, e pojcie negocjacyjnej formy tworzenia
prawa obejmuje nie tylko umow, ktra jest tej formy
typowym przykadem, lecz take przypadki gdy
wykorzystanie procedur negocjacyjnych na etapie
przygotowania aktu prawnego poprzedza podjcie
wadczej decyzji przez podmiot prawotwrczy
(organ pastwa).

9. R. Sarkowicz, .J. Stelmach, Teoria prawa,

Krakw 1998. s. 112-114.
10. E. Kustra, Polityczne problemy tworzenia prawa,
Toru 1994, s. 12 i n.
11. Tame.

Dlatego o negocjacyjnym systemie prawa mona

mwi take wwczas, gdy umowy prawotwrcze
wystpuj obok wadczych form tworzenia prawa,
ale nieformalne negocjacje midzy organami
pastwa a rozmaitymi podmiotami spoecznymi s
istotnym elementem procesu stanowienia w
sensie cisym. Koncepcja negocjacyjnego
systemu prawa zakada, e:
1. procedury negocjacyjne, ktrych
wykorzystanie zapewnia wpyw
obywateli na tre tworzonych norm, s
koniecznym skadnikiem procesu
prawotwrczego.
2. prawo w szerokim zakresie powinno
by tworzone w drodze umw
zawieranych nie tylko przez podmioty
spoza aparatu pastwowego, lecz take
takich porozumie instytucjonalnych, w
ktrych organy pastwa maj pozycj
rwnorzdn z podmiotami
reprezentujcymi obywateli. W praktyce,
system prawa jest kombinacj
elementw systemu wadczego i
negocjacyjnego, jakkolwiek trwa
tendencj obserwowan przez
teoretykw i socjologw prawa jest
wzrost znaczenia procedur
negocjacyjnych w systemach prawnych
wspczesnych pastw
demokratycznych.(12)
B. Pojcie aktu normatywnego i typy aktw
normatywnych

W rezultacie procesu stanowienia prawa

powstaj akty normatywne, czyli akty
ustanawiajce normy prawne. W takim ujciu
termin akt normatywny jest synonimem terminu
akt prawotwrczy i oznacza akt prawny, ktry
ustanawia co najmniej jedn norm prawn tzn.
norm generaln i abstrakcyjn.'' Stwierdzenie, e
akt normatywny to akt, ktry kreuje normy
generalne i abstrakcyjne oznacza, e dla uznania
danego aktu prawnego za akt normatywny
(prawotwrczy) decydujce znaczenie posiada
kryterium materialne (tre aktu - rodzaj
stanowionych norm) a nie kryterium formalne (kto
i w jakim trybie wyda akt prawny).

12. R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, cyt.

wyd. s. 114; na niebezpieczestwo wykorzystania umowy jako instrumentu dominacji
podmiotw silniejszych ekonomicznie nad
sabszymi, wskazuje E. towska, Umowy mitologia rwnoci (w;) Szkice z teorii prawa i
szczegowych nauk prawnych, cyt. wyd.
13. Konwencj przyznajc status norm prawnych
normom generalnym i abstrakcyjnym przyjmuje
Z. Ziembiski, Problemy podstawowe
prawoznawstwa. s. 131; podobnie S.
Wronkowska, Problemy racjonalnego tworzenia
prawa, Pozna 1982, s. 11 i n.; por. te .1.
Wrblewski, Ustawa o tworzeniu prawa a
pojcie prawa i prawoznawstwa, Pastwo i
Prawo 1977, z. 8-9; oraz A. Redelbach, S.
Wronkowska, Z. Ziembiski. Zarys teorii
pastwa i prawa, s. 170. Jakkolwiek w

literaturze prawniczej dominuje tendencja do

nadawania statusu norm prawnych wycznie
normom generalnym i abstrakcyjnym, to jednak
warto zauway, e w literaturze
teoretycznoprawnej obecne jest stanowisko
uznajce za integraln cz systemu prawa
take normy indywidualne i konkretne powstae
w wyniku stosowania prawa, por. H. Kelsen,
General Theory of Law and State. Cambridge
Mass. 1945, s. 113 i n.; tene, Pure Theory of
Law, University of California Press, 1970, s. 236
i n.
Inaczej mwic, aby mona byo uzna dany akt
prawny za akt normatywny (prawotwrczy) musi
on zawiera co najmniej jedn norm, ktra: 1.
okrela adresata jako element klasy podmiotw
wyodrbnionych ze wzgldu na posiadanie
wsplnej cechy lub zespou cech (norma
generalna), 2. nie wyznacza konkretnego
zachowania, lecz wskazuje na okrelony typ
(klas) zachowa (norma abstrakcyjna).
Tak okrelone pojcie aktu normatywnego
pozwala na odrnienie aktu tworzenia prawa
(ustawa, umowa midzynarodowa,
rozporzdzenie), od aktu stosowania prawa
(wyrok sdowy, decyzja administracyjna,
polecenie subowe). Akt stosowania prawa,
zwany take aktem indywidualnym, ustanawia
wycznie normy indywidualne i konkretne tzn.
takie, ktre adresatowi okrelonemu przy uyciu
nazwy indywidualnej (imi wasne) nakazuj
spenienie konkretnego czynu, po zrealizowaniu

ktrego obowizek wyznaczony przez dan

norm wygasa.
W literaturze teoretycznoprawnej zwraca si
uwag, e materialne pojcie aktu normatywnego,
odwouje si do kryterium generalnoci i
abstrakcyjnoci jako cechy stopniowalnej
stanowionych norm. Dychotomiczny podzia na
normy w peni generalne i abstrakcyjne oraz
wycznie indywidualne i konkretne nie odpowiada
praktyce prawotwrczej pastw wspczesnych.
Przy takim zaoeniu akt prawotwrczy naleaoby
okreli jako akt prawny ktry zawiera normy w
dostatecznym stopniu generalne i
abstrakcyjne.(14)
W praktyce termin akt normatywny w
znaczeniu akt tworzcy nowe normy prawne jest
uywany take dla okrelenia aktw
zawierajcych normy indywidualno-abstrakcyjne
lub generalno-konkretne, ktre wystpuj w
aktach prawnych regulujcych obszar dziaalnoci
ekonomicznej i planistycznej.(15)
14. .1. Wrblewski. Sdowe stosowanie prawa.
Warszawa 1972, s. 312-314, por. le dyskusj
na temat pojcia aktu normatywnego: W.
Gromski, W sprawie pojcia aktu normatywnego, Pastwo i Prawo 1993 z. 9, oraz Z.
Ziembiski, Akt normatywny czy akt
prawotwrczy. Pastwo i Prawo 1993, z. 1112.
15. Praktyce tej odpowiada szerokie pojcie aktu
normatywnego (prawotwrczego), ktrego
przykadem moe by nastpujca definicja:
...aktem prawotwrczym jest kady i tylko laki

akt prawny, ktry zawiera co najmniej: a) jedn

norm abstrakcyjn, b) norm generaln, c)
norm abstrakcyjno-generaln, d) norm
abstakcyjno-indywidualn. e) norm generalnokonkretn, por. H. Rot, Wstp do nauk
prawnych, Wrocaw 1994, s. 32. Autor ten
jednak w innym miejscu tej publikacji prezentuje
dominujc w literaturze prawniczej koncepcj
aktu prawotwrczego jako aktu kreacji norm
generalnych i abstrakcyjnych zarazem,
twierdzc, e jest to akt: ...zawierajcy normy,
ktre okrelonego rodzaju podmiotom
wyznaczaj okrelonego rodzaju zachowanie
si ilekro wystpi przewidziane w tych
normach okolicznoci (normy generalne i
abstrakcyjne), tame, s. 48.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e
rozpowszechniony w doktrynie prawniczej wymg
oglnoci aktu prawotwrczego, rozumiany jako
generalno i abstrakcyjno stanowionych norm
posiada silne uzasadnienie ideologiczne w postaci
postulatu rwnoci wobec prawa czy te zasady
sprawiedliwoci formalnej (traktuj przypadki
podobne w sposb podobny).
Zarwno w pogldach doktryny prawniczej
jak i w obowizujcym materiale normatywnym
znajduje uzasadnienie typologia aktw
normatywnych, ktra rozrnia akty normatywne
powszechnie obowizujce i akty normatywne
wewntrznie obowizujce zwane take aktami
prawotwrczymi kierownictwa wewntrznego.(16)
Akt powszechnie obowizujcy charakteryzuj
cechy nastpujce:

a) Nieograniczony podmiotowo zakres

mocy wicej stanowionych
przepisw, ktre mog regulowa
zachowanie kadej kategorii adresatw
w danym pastwie. Akty normatywne
zawierajce przepisy prawne
powszechnie obowizujce mog
regulowa postpowanie wszystkich
obywateli oraz wszystkich
skupiajcych obywateli organizacji,
wszystkich ogniw aparatu
pastwowego lub samorzdu, bez
wzgldu na to, czy adresaci norm
prawnych znajduj si w jakim
stosunku zalenoci organizacyjnej
wobec podmiotu prawotwrczego czy
te relacja taka w danym przypadku
nie zachodzi. Akty prawotwrcze
powszechnie obowizujce mog mie
zasig oglnopastwowy i dotyczy
wszystkich podmiotw znajdujcych
si na obszarze pastwa, lub te mog
mie zasig lokalny. ograniczony do
obszaru danej jednostki podziau
terytorialnego (gmina, powiat,
wojewdztwo).
b) Nieograniczony przedmiotowo zakres
mocy wicej stanowionych
przepisw, ktre - przynajmniej
teoretycznie - mog regulowa
wszelkie obszary dziaalnoci
obywateli, zrzesze obywateli,
organw pastwowych i
samorzdowych. Zarwno

obowizujce prawo jak i pogldy

nauki prawa nie okrelaj materii, ktre
nie mogyby by przedmiotem regulacji
w drodze aktw normatywnych
powszechnie obowizujcych.
b) Ustawa (Konstytucja) okrela
obowizek ogoszenia aktw
powszechnie obowizujcych, oraz
tryb i zasady ich publikacji.
Znaczenie publikacji aktw
powszechnie obowizujcych
okrela art. 88 ust. l Konstytucji RP,
ktry stanowi: Warunkiem wejcia
w ycie ustaw, rozporzdze, oraz
aktw prawa miejscowego jest ich
ogoszenie. W systemie prawa
polskiego rodzaje aktw prawnych
powszechnie obowizujcych
okrela art. 87 ust. l Konstytucji RP:
rdami powszechnie
obowizujcego prawa
Rzeczypospolitej Polskiej s:
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane
umowy midzynarodowe oraz
rozporzdzenia, oraz ust. 2:
rdami powszechnie
obowizujcego prawa
Rzeczypospolitej Polskiej s na
obszarze dziaania organw, ktre
je ustanowiy akty prawa
miejscowego. Znaczy to, e aden
akt prawny poza wymienionymi w
art. 87 ust. l i 2 Konstytucji RP nie
moe by uznany za zawierajcy

przepisy prawne powszechnie

obowizujce.

16. Por. art. 87 i art. 93 Konst. R.P. z 2.04.1997 r.

(Dz. U. nr 78. poz. 483); por. te H. Rot, Wstp
do nauk prawnych, Wrocaw 1994, s. 53-54.

Z kolei, typologiczne okrelenie aktu

normatywnego wewntrznie obowizujcego
obejmuje cechy nastpujce:
a) Podmiotowy zakres mocy wicej
aktw zawierajcych przepisy prawne
kierownictwa wewntrznego jest
ograniczony do adresatw usytuowanych
wewntrz struktury organizacyjnej
aparatu pastwowego lub
samorzdowego. Normodawc i
adresata norm prawnych czy w tym
przypadku stosunek zalenoci
subowej zwizany z hierarchiczn
struktur aparatu pastwowego lub
samorzdowego. W przypadku
naruszenia norm prawnych wewntrznie
obowizujcych ich adresat ponosi
odpowiedzialno subow,
organizacyjn lub dyscyplinarn.
b) Przedmiotowy zakres regulacji w
drodze tego typu aktw nie jest
nieograniczony. Nie ulega wtpliwoci,
e akty normatywne wewntrznie
obowizujce nie mog okrela statusu
prawnego obywatela tzn. nie mog

regulowa praw i obowizkw

obywatelskich.(17) Ponadto, w drodze
aktw normatywnych wewntrznie
obowizujcych nie moe by zmieniana
struktura organizacyjna oraz
kompetencje poszczeglnych ogniw
aparatu pastwowego i samorzdowego.
Normy prawne zawarte w aktach
kierownictwa wewntrznego musz by
zgodne z normami prawnymi
stanowionymi w drodze aktw
powszechnie obowizujcych.
c) Brak jest ustawowo (konstytucyjne)
okrelonego obowizku publikacji
aktw wewntrznie obowizujcych
traktowanej jako warunek ich
wejcia w ycie. W konsekwencji,
akt prawotwrczy wewntrznie
obowizujcy wchodzi w ycie
niezalenie od tego czy zosta
opublikowany czy te nie.
Konstytucja RP w art. 93 ust. l
wymienia uchway Rady Ministrw
oraz zarzdzenia Prezesa Rady
Ministrw i ministrw jako rodzaje
aktw prawotwrczych nalecych
do kategorii aktw wewntrznie
obowizujcych. W
przeciwiestwie do okrelonego w
art. 87 ust. l i 2 Konstytucji RP
katalogu aktw powszechnie
obowizujcych, ktry ma
charakter zamknity, wyliczenie
zawarte w art. 93 ust. l nie jest

wyczerpujce. Do kategorii aktw

wewntrznie obowizujcych
nale rwnie uchway Sejmu i
uchway Senatu, zarzdzenia
Prezydenta RP, oraz rozmaite
wytyczne, instrukcje, regulaminy,
oklniki, ktre zawieraj normy
generalne i abstrakcyjne kierowane
przez jednostki nadrzdne do jednostek podlegych w ramach
struktur organizacyjnych aparatu
pastwowego i samorzdowego.

17. Por. art. 93 ust. 2 Konst. R.P. z 2. 04.1997

(Dz. U. nr 78, poz. 483).

W przypadku instrukcji, regulaminw, wytycznych i

oklnikw nierzadko jest kwesti trudn do ustalenia
kiedy akty te charakteryzuj si poziomem oglnoci
pozwalajcym na zaliczenie ich do kategorii aktw
prawotwrczych wewntrznie obowizujcych, a
kiedy naleaoby kwalifikowa jako akty stosowania
prawa (np. polecenie subowe).(18)
Tradycyjnie przyjmowanym w naukach
prawnych podziaem aktw normatywnych zarwno
powszechnie jak i wewntrznie obowizujcych, jest
ich klasyfikacja wedug kryterium mocy prawnej.
Kryterium to zakada okrelone relacje pomidzy
aktami prawotwrczymi wyszego i niszego
szczebla, ktre s pochodn hierarchicznej budowy
aparatu pastwowego.(19) Relacje midzy aktami
prawnymi usytuowanymi na rnych szczeblach w
hierarchii rde prawa s nastpujce:
a) Akt normatywny hierarchicznie wyszy
przesdza tre aktu hieraichicznie
niszego, ktry musi by treciowo
zgodny z aktem zajmujcym wysz
pozycj w hierarchii rde prawa. W
myl zasady lex superior derogat legi
inferiori, niezgodno treciowa miedzy
aktami o rnej mocy prawnej
pochodzcymi z rnych poziomw w
hierarchii rde prawa, jest podstaw
uznania aktu niszego rzdu za
nieobowizujcy. Wskazuje si take, e
akt o wyszej mocy prawnej reguluje
zazwyczaj kwestie wikszej wagi ni akt
niszego rzdu.(20) Stwierdzenie tej

ostatniej zalenoci ma jednak charakter

ocenny
b) Akt wyszego rzdu nie moe by
derogowany przez akt o niszej mocy
prawnej natomiast moliwa jest relacja
odwrotna, polegajca na uchyleniu aktu
niszego szczebla przez akt stopnia
wyszego (relacja derogacji). Zdolno
do derogacji innych aktw prawnych oraz
odporno na derogacj przez pozostae
akty prawne, to podstawowe elementy
pojcia mocy prawnej aktu
normatywnego.
b) Akt o wyszej mocy prawnej moe by
podstaw obowizywania aktu niszego
rzdu. W tym przypadku nie jest
moliwa relacja odwrotna, tzn. nie jest
moliwe aby akt o niszej mocy prawnej
by podstaw obowizywania aktu
wyszego szczebla.

l8. Por. na ten temat interesujc monografi J.

Jaboskiej-Boncy. Prawo powielaczowe. Studium
z teorii pastwa i prawa, Gdask 1987.
19. Na temat relacji pomidzy norm hierarchiczn
wysz i hierarchicznie nisz por: K. Opaek, J.
Wrblewski. Zagadnienia teorii prawa. Warszawa
1969. s. 90-91.
20. Tame, s. 91.

Modelowym przykadem relacji wymienionych

w punktach a, b, c, mog by relacje jakie w
polskim systemie prawa zachodz midzy ustaw i
rozporzdzeniem.
Akty normatywne powszechnie obowizujce
Konstytucja
Najwysze miejsce w hierarchii aktw
normatywnych (prawotwrczych) zajmuje
konstytucja czyli ustawa zasadnicza. O nadrzdnej
pozycji konstytucji w hierarchii rde prawa
przesdzaj wzgldy zarwno: 1. materialne (treciowe), jak i 2. formalne (proceduralne).
ad. 1. Przesanki materialne nadrzdnej
pozycji konstytucji w systemie rde prawa:
a) Konstytucja zawiera podstawowe
normy kompetencji prawodawczej, ktre
wskazuj jakie organy, w jakich kwestiach
i w jakim trybie mog stanowi okrelone
rodzaje aktw prawotwrczych powszechnie i wewntrznie obowizujcych.
W tym sensie konstytucja reguluje proces
tworzenia prawa w danym pastwie. W
szczeglnoci, o nadrzdnej pozycji
konstytucji wiadczy takt, e to wanie
ustawa zasadnicza okrela kompetencje
parlamentu do stanowienia ustaw
zwykych, ktre musz by treciowo
zgodne z konstytucj i stanowi
uzupenienie oraz konkretyzacj
postanowie ustawy zasadniczej.

b) Konstytucja okrela podstawowe

zasady ustroju politycznego.
gospodarczego i spoecznego w danym
pastwie.
c) Konstytucja przesdza o statusie
prawnym obywatela w pastwie
wskazujc na jego podstawowe wolnoci,
prawa i obowizki.
d) Konstytucja wyznacza fundamentalne
zasady dziaania, struktur
organizacyjn oraz kompetencje
najwaniejszych organw pastwa.
ad. 2. Przesanki formalne nadrzdnej pozycji
konstytucji w systemie rde prawa:
a) Tylko ustawie zasadniczej przysuguje
szczeglna nazwa konstytucja.
Konstytucja jest najczciej uchwalana
przez specjalny organ przedstawicielski
pochodzcy z wyborw (konstytuanta).
Niekiedy uchwalona przez konstytuant
ustawa zasadnicza musi by zaakceptowana przez nard w drodze
referendum. W pastwie unitarnym
istnieje tylko jeden akt prawny o nazwie
konstytucja, natomiast w pastwie o
ustroju federacyjnym obok
oglnopastwowej, czyli federalnej
ustawy zasadniczej obowizuj
konstytucje stanowe (USA) lub
republikaskie (Federacja Rosyjska).
b) Wszystkie organy pastwa, w tym take
parlament zwizane s konstytucj,
dlatego te wszystkie akty prawne, a w

szczeglnoci ustawy zwyke musz by

zgodne z ustaw zasadnicz. Na gruncie
polskiej Konstytucji organem powoanym
do badania tej zgodnoci jest Trybuna
Konstytucyjny.(21) Nadrzdno
konstytucji w hierarchii rde prawa
oznacza wic zakaz wydawania aktw
sprzecznych z ustaw zasadnicz oraz
nakaz realizowania jej postanowie
poprzez ich uzupenianie i konkretyzacj.
W tym sensie mona twierdzi, e
konstytucja determinuje tre pozostaych
aktw prawnych.
c) Konstytucja okrela najczciej odrbne
procedury uchwalania oraz zmiany ustawy
zasadniczej. Obecno lub brak tych
procedur w tekcie konstytucji jest
podstaw rozrnienia konstytucji sztywnych i konstytucji gitkich. W przypadku
konstytucji sztywnej, ustawy zasadniczej
nie mona zmieni ani te uchyli jej
postanowie w trybie przewidzianym dla
ustaw zwykych. Nowelizacja konstytucji
moe nastpi wycznie w drodze specjalnej ustawy konstytucyjnej, ktrej
uchwalenie wymaga spenienia
szczeglnych wymogw proceduralnych.
Na gruncie polskiej Konstytucji:Ustaw o
zmianie Konstytucji uchwala Sejm
wikszoci co najmniej 2/3 gosw w
obecnoci co najmniej poowy ustawowej
liczby posw oraz Senat bezwzgldn
wikszoci gosw w obecnoci co

najmniej poowy ustawowej liczby

senatorw. (Art. 235 ust. 4 Konst.).
Z wyjtkiem preambuy (wstpu), ktra ma
charakter deklaracji ideowej. wszystkie
postanowienia Konstytucji maj charakter
normatywny i winny by stosowane bezporednio,
(art. 8 ust. 2 Konstytucji: Przepisy Konstytucji
stosuje si bezporednio, chyba, e Konstytucja
stanowi inaczej.). Znaczy to, e jeli Konstytucja
nie wymaga wydania aktw wykonawczych wobec
przepisw w niej zawartych, to wwczas s one
wice dla ich adresatw w brzmieniu okrelonym
przez ustaw zasadnicz. W szczeglnoci
bezporednie stosowanie oznacza moliwo
uznania przepisu Konstytucji za podstaw
rozstrzygnicia w konkretnej sprawie przez organy
stosujce prawo. Jest to wane zwaszcza w
odniesieniu do tych przepisw Konstytucji, ktre
reguluj status prawny obywatela w pastwie tzn.
okrelaj jego podstawowe wolnoci, prawa i
obowizki.
21. Por. art. 188 Konst. RP z 2.04.1997 (Dz. U. nr
78, poz. 483).
Ustawa
Ustawy zwyke zajmuj po konstytucji kolejne
miejsce w hierarchii aktw normatywnych
powszechnie obowizujcych. Ustawa jest aktem
parlamentu, co oznacza, e tylko parlament moe
stanowi akty normatywne o nazwie ustawa.
Ustawy zwyke mog regulowa wszystkie sprawy z
wyjtkiem tych, ktre zostay uregulowane w

konstytucji. Jest to konsekwencj niszej w

stosunku do konstytucji mocy prawnej ustawy
zwykej, ktrej przepisy nie mog zmienia lub
uchyla postanowie ustawy zasadniczej. Wyrnia
si kwestie, ktre mog by regulowane wycznie
w drodze ustawy. S to tzw. materie ustawowe, do
ktrych zalicza si najczciej: budet pastwa, wolnoci, prawa i obowizki obywatelskie, struktur i
zasady dziaania aparatu pastwowego, ustrj
samorzdu terytorialnego, status prawny
funkcjonariuszy publicznych, gwne zasady
systemu gospodarczego i finansowego pastwa.
Z ustaw musz by zgodne wszystkie
pozostae akty normatywne powszechnie i
wewntrznie obowizujce. Jest to tzw. zasada
prymatu ustawy. Gwarancj zachowania tej zasady
jest akceptowany w nauce prawa oraz znajdujcy
wyraz w praktyce Trybunau Konstytucyjnego
wymg, aby wszystkie akty podustawowe miay
formalne oparcie w ustawie. Znaczy to, e bez
wzgldu na to czy wymg taki jest wyranie
okrelony w Konstytucji czy te nie, wszystkie typy
aktw podustawowych powinny by stanowione
tylko na podstawie i w granicach upowanienia
zawartego w ustawie. Wydanie aktu
podustawowego na podstawie i w granicach
upowanienia zawartego w ustawie jest
podstawowym warunkiem uznania jego legalnoci.
Badanie czy akty wykonawcze wobec ustaw
speniaj to kryterium naley do kompetencji
Trybunau Konstytucyjnego.(22) Zakaz stanowienia
norm sprzecznych z postanowieniami ustaw
oznacza, e ustawy w sposb mniej lub bardziej

oglny determinuj tre pozostaych aktw

normatywnych.
Ustawy zwyke musz by zgodne nie tylko z
postanowieniami Konstytucji, lecz take z
ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi,
ktrych ratyfikacja wymaga zgody wyraonej w
ustawie.(23)
Tryb uchwalania ustaw przez parlament, ktry
w prawie polskim uregulowany jest przez
Konstytucj oraz regulaminy Sejmu i Senatu,
obejmuje nastpujce elementy: inicjatyw
ustawodawcz, rozpatrzenie projektu ustawy przez
parlament, gosowanie, podpisanie ustawy oraz jej
ogoszenie.
1. Prawo inicjatywy ustawodawczej to
przysugujce okrelonym podmiotom
uprawnienie do zgaszania projektw
ustaw, ktremu odpowiada obowizek
parlamentu do rozpatrzenia zgaszanych
projektw. Na gruncie obowizujcej
Konstytucji RP uprawnienie takie
przysuguje: posom (co najmniej 15
posom lub komisji sejmowej), Senatowi.
Prezydentowi RP , Radzie Ministrw,
oraz grupie co najmniej 100 ty.
obywateli.
2. Zgoszenie projektu ustawy przez
podmioty, ktrym przysuguje prawo
inicjatywy ustawodawczej pociga za
sob obowizek parlamentu do
rozpatrzenia tego projektu w trybie
dyskusji sejmowej obejmujcej trzy
czytania projektu ustawy. Mwic
oglnie, trzy czytania to prace jakie nad
projektem ustawy odbywaj si w staych

lub specjalnie powoanych do

rozpatrzenia projektu ustawy komisjach
sejmowych, oraz na posiedzeniach
plenarnych Sejmu.
22. Por. art. 188 ust. 3 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz.
U. nr 78. poz. 483).
23. Por. art. 91 ust. 2 Konst. R P. z 2.04.1997 (Dz.
U. nr 78, poz. 483).

3. Po zakoczeniu dyskusji Sejm decyduje

o losach projektu w gosowaniu na
posiedzeniu plenarnym. Konstytucja
wymaga dla przyjcia ustawy zwykej
wikszoci gosw w obecnoci co najmniej polowy oglnej liczby posw.(24)
Pojcie zwykej wikszoci oznacza, e
za przyjciem projektu ustawy oddano
wiksz liczb gosw ni na kad z
dwu pozostaych moliwoci, tzn. gosw
oddanych za musi by wicej ni z
osobna biorc gosw przeciw oraz
wstrzymujcych si. Wikszo zwyk
(wzgldn) naley odrni od
wikszoci bezwzgldnej (co najmniej
50%+ 1 wanie oddanych gosw) oraz
wikszoci kwalifikowanej (wikszo
wysza od bezwzgldnej, ale mniejsza
od jednomylnoci),
4. W przypadku parlamentu o strukturze
dwuizbowej, tryb ustawodawczy
przewiduje przekazanie uchwalonego
przez sejm projektu ustawy drugiej izbie
(senatowi). Na gruncie polskiej

Konstytucji z 2.04.1997r. Senat moe w

cigu 30 dni od momentu przekazania
zaaprobowa ustaw bez zmian,
odrzuci ustaw w caoci, lub uchwali
do niej poprawki. W tych dwch ostatnich
przypadkach ustawa jest ponownie
rozpatrywana przez Sejm, ktry moe
decyzje Senatu przyj lub odrzuci
bezwzgldn wikszoci gosw
oddanych w obecnoci co najmniej
poowy oglnej liczby postw. W
przypadku gdy Sejm nie jest w stanie
odrzuci uchway Senatu bezwzgldn
wikszoci gosw, ustaw uznaje si
za uchwalon w brzmieniu
proponowanym przez Senat lub za
odrzucon jeeli taka bya propozycja
drugiej izby parlamentu.(25)
5. Tryb ustawodawczy wymaga aby
uchwalona przez parlament ustawa
zostaa przekazana do podpisu gowie
pastwa. Podpisanie ustawy. ktre jest
kolejnym etapem procedury
ustawodawczej, moe mie charakter
formalnoporzdkowy (czysto
proceduralny) kiedy gowa pastwa nie
moe odmwi podpisania ustawy, moe
mie jednak take charakter
merytoryczny w przypadku gdy gowie
pastwa przysuguje prawo weta wobec
ustaw uchwalonych przez parlament.
Weto ustawodawcze moe mie
charakter absolutny, kiedy sprzeciw
gowy pastwa definitywnie wyklucza

moliwo wejcia w ycie zawetowanej

ustawy.
24. Por. art. 120 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz. U. nr
78. poz. 483).
25. Por. art. 121 ust. 3 Konst. R.P. (Dz. U. nr 78.
poz. 483).

Weto absolutne jest rozwizaniem

wyjtkowym, stosowanym w niektrych
ustrojach monarchicznych. Znana jest
take instytucja weta ludowego, ktre
polega na moliwoci wystpienia przez
okrelon grup wyborcw z daniem
poddania ustawy pod gosowanie ludowe
w formie referendum. Weto ludowe ma
charakter zawieszajcy do czasu
zaakceptowania lub odrzucenia ustawy w
gosowaniu powszechnym. W typowych
przypadkach, przysugujce gowie
pastwa prawo weta ma charakter
zawieszajcy, gdy jego zastosowanie
wstrzymuje jedynie wejcie ustawy w
ycie do czasu ponownego rozpatrzenia
ustawy przez parlament, ktry moe weto
odrzuci najczciej kwalifikowan wikszoci gosw. Tak te jest w Polsce,
gdzie w przypadku odmowy podpisania
ustawy przez Prezydenta, Sejm moe
ponownie przegosowa ustaw
wikszoci 3/5 gosw, co jest
rwnoznaczne z odrzuceniem
prezydenckiego weta.
6. Kocowym etapem trybu
ustawodawczego jest ogoszenie ustawy
podpisanej przez gow pastwa. W
Polsce podpisana przez Prezydenta
ustawa podlega ogoszeniu w Dzienniku
Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej.
Podpisanie i ogoszenie ustawy w
Dzienniku Ustaw, cznie okrelane jest
mianem jej promulgacji.

Akty normatywne z moc ustawy

Konstytucja moe upowania organ nie
bdcy parlamentem do wydawania aktw
prawnych, ktre jakkolwiek nie s ustawami i nie
nosz nazwy ustawa, to jednak s aktami
zrwnanymi z ustaw pod wzgldem mocy prawnej.
Akty normatywne o randze ustawy, zajmuj to samo
co ustawa miejsce w hierarchii rde prawa.
Okrelenie, e s to akty normatywne z moc
ustawy oznacza, e mog one zmienia i uchyla
postanowienia wszelkich obowizujcych ustaw.
Podobnie jak ustawy zwykle, akty normatywne z
moc ustawy nie mog jednak zmienia i uchyla
postanowie konstytucji. Niekiedy te konstytucje
wyczaj okrelone kwestie z zakresu regulacji w
drodze nie bdcych ustawami aktw
normatywnych z moc ustawy W takich
przypadkach chodzi o tzw. materie ustawowe, czyli
kwestie zastrzeone do wycznej regulacji w
drodze ustaw.
Instytucja aktw normatywnych z moc ustawy
znana bya w Polsce w okresie midzywojennym.
Znowelizowana w 1926 r. Konstytucja RP z 1921 r.
przewidywaa moliwo wydawania przez
Prezydenta rozporzdze z moc ustawy. W takiej
formie zostay wydane m. in. kodeks handlowy oraz
prawo upadociowe, ktre jakkolwiek zostay
wydane w roku 1934 to jednak czciowo
obowizuj po dzie dzisiejszy. Do roku 1989
dekrety z moc ustawy moga wydawa Rada
Pastwa. Z kolei, Ustawa Konstytucyjna z
17.10.1992 r. (tzw. Maa Konstytucja) przyznawaa
Radzie Ministrw prawo do wydawania
rozporzdze z moc ustawy. Kompetencj t

ogranicza wymg uzyskania przez Rad Ministrw

specjalnego upowanienia ustawowego
okrelajcego zarwno przedmiot regulacji, jak i
okres obowizywania upowanienia. Ponadto,
Ustawa Konstytucyjna z 1992 r. wykluczaa
moliwo wydawania przez Rad Ministrw
rozporzdze z moc ustawy dotyczcych: zmiany
konstytucji, wyborw Prezydenta, Sejmu i Senatu
oraz organw samorzdu terytorialnego, budetu
pastwa, wolnoci i praw osobistych i politycznych,
praw i obowizkw ze stosunku pracy i ubezpiecze
spoecznych, zgody na ratyfikacj okrelonych
umw midzynarodowych.
Warto zaznaczy, e o ile Prezydent RP w
okresie midzywojennym, oraz Rada Pastwa
szczeglnie w latach 1952-1956 czsto korzystali z
uprawnienia do wydawania aktw prawnych o
randze ustawy, o tyle wprowadzona przez Ustaw
Konstytucyjn z 1992 r. instytucja rozporzdze
Rady Ministrw z moc ustawy nigdy nie znalaza
zastosowania.
Obecnie obowizujca Konstytucja RP z
2.04.1997 r. przewiduje moliwo wydawania przez
Prezydenta rozporzdze z moc ustawy wycznie
w czasie stanu wojennego.(26) Rozporzdzenia te
mog by wydawane przez Prezydenta na wniosek
Rady Ministrw, jedynie wwczas gdy Sejm nie
moe zebra si na posiedzenie, podlegaj jednak
zatwierdzeniu przez Sejm na najbliszym
posiedzeniu. Jako rda powszechnie
obowizujcego prawa rozporzdzenia Prezydenta
z moc ustawy mog dotyczy materii ustawowych
takich jak: zasady dziaania organw wadzy publicznej oraz prawa i wolnoci obywatelskie.

Umowa midzynarodowa
Umowy midzynarodowe stanowi rdo
prawa nie tylko w stosunkach midzynarodowych
tzn. we wzajemnych relacjach pomidzy stronami
umowy lecz take po ich ratyfikacji staj si czci
wewntrznego porzdku prawnego pastw
zawierajcych umow midzynarodow. Sytuacja
taka ma miejsce wwczas gdy postanowienia
umowy midzynarodowej okrelaj status prawny
podmiotw (osb fizycznych i prawnych oraz
organw wadzy publicznej) dziaajcych na terenie
pastwa bdcego stron umowy midzynarodowej.(27) Najczciej taka relacja prawa
midzynarodowego do prawa krajowego jest
okrelona w ustawie zasadniczej.
26. Por. art. 234 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Uz. U. nr
78, poz. 483).
27. S. Kamierczyk, Umowa midzynarodowa jako
rdo prawa wewntrznego PRL. Wrocaw 1968,
s. 32 i n.

Konstytucja RP z 2.04.1997 r. przewiduje, e:

Ratyfikowana umowa midzynarodowa po jej
ogoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej
Polskiej stanowi cz krajowego porzdku
prawnego i jest bezporednio stosowana, chyba, e
jej stosowanie jest uzalenione od wydania
ustawy.(28) W tym przypadku bezporednie
stosowanie oznacza, e dla stosowania
postanowie umowy midzynarodowej nie jest
konieczne dokonanie ich przekadu na przepisy
ustaw
Trzeba podkreli, e na gruncie obecnej
Konstytucji RP, postanowienia umw ratyfikowanych
za uprzedni zgod wyraon w ustawie maj
pierwszestwo przed ustaw, jeeli midzy
przepisami ustawy i umowy midzynarodowej
wystpuje sprzeczno.(29) Podstawow zasad
systemw prawnych pastw nalecych do Unii
Europejskiej, jest uznanie pierwszestwa prawa
tworzonego przez organy tej organizacji (tzw. prawo
europejskie) w przypadku jego kolizji z prawem krajowym. Zgodnie z t zasad Konstytucja RP z
2.04.1997 r. przewiduje, e w przypadku
przystpienia Polski do organizacji
midzynarodowej w ramach ktrej obowizuje
prawo stanowione przez organy tej organizacji,
prawo to bdzie mie pierwszestwo w sytuacji
kolizji z prawem krajowym, jeeli tak relacj prawa
wsplnotowego i krajowego przewiduje umowa
konstytuujca t organizacj. Konstytucja zakada
ponadto bezporednie stosowanie prawa
wsplnotowego bez koniecznoci jego transformacji
na postanowienia ustaw.

Rozporzdzenie
Rozporzdzenia, do ktrych wydawania
upowanione s nastpujce podmioty: Rada
Ministrw, Prezes Rady Ministrw, poszczeglni
ministrowie, Prezydent RP, oraz Krajowca Rada
Radiofonii i Telewizji, s aktami wykonawczymi
wobec ustaw. Znaczy to, e akt prawny o nazwie
rozporzdzenie moe by wydany przez wskazane
podmioty tylko w celu wykonania ustawy oraz na
podstawie szczegowego upowanienia zawartego
w ustawie, ktre okrela powinno nie tylko organ
upowaniony do wydawania rozporzdze, lecz
take jego przedmiot tzn. zakres spraw
przekazanych do uregulowania w akcie
wykonawczym. Upowanienie zwane take
delegacj ustawow moe mie charakter
obligatoryjny lub fakultatywny. W pierwszym
przypadku, upowanienie nakada obowizek
wydania rozporzdzenia. W praktyce w takiej
sytuacji stosowane s zwroty, e uprawniony organ:
okreli w drodze rozporzdzenia, lub wyda
rozporzdzenie. W drugim przypadku, organ
upowaniony moe wyda rozporzdzenie, co musi
by wyranie okrelone przez uycie sowa moe
w przepisie zawierajcym delegacj ustawow do
wydania rozporzdzenia np. Minister Finansw
moe w drodze rozporzdzenia okreli....
28. Por. art. 91 ust. l Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz. U.
nr 78, poz. 483).
29. Por. art. 91 ust. 2 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz.
U. nr 78. poz. 483).

W obu przypadkach rozporzdzenie musi si

powoa na upowanienie poprzez wskazanie
przepisu ustawy nakazujcego lub zezwalajcego
na wydanie rozporzdzenia. Konstytucja RP z
2.04.1997r. zabrania tzw. subdelegacji, co oznacza,
e organ upowaniony w ustawie do wydania
rozporzdzenia nie moe przekaza swej
kompetencji innemu organowi.(30) Upowanienie
musi zawiera w swojej treci termin
rozporzdzenie, w przeciwnym przypadku naley
przyj, e delegacja ustawowa stanowi
kompetencj do wydania innego aktu
wykonawczego.
Rozporzdzenie jako akt wykonawczy wobec
ustawy jest zaliczane do kategorii tzw. aktw
podustawowych. Okrelenie akt podustawowy
wskazuje, e jako akt zajmujcy nisz pozycj w
hierarchii rde prawa, rozporzdzenie nie moe
by sprzeczne z konstytucj, ustawami zwykymi i
ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi.
Rozporzdzenie nie moe take w swej treci
wykracza poza zakres okrelony w upowanieniu
do jego wydania. Znaczy to, e rozporzdzenie
moe regulowa tylko te kwestie, ktre s wyranie
okrelone w delegacji ustawowej. W takim zakresie,
w jakim rozporzdzenie wykracza poza obszar
okrelony w upowanieniu, jego legalno moe by
zakwestionowana przez Trybuna Konstytucyjny.
Podobnie jak w przypadku pozostaych aktw
powszechnie obowizujcych, warunkiem wejcia w
ycie rozporzdzenia jest jego ogoszenie.
Rozporzdzenia s publikowane w Dzienniku Ustaw
Rzeczypospolitej Polskiej.

Akty normatywne powszechnie obowizujce

pochodzce od organw samorzdu
terytorialnego i terenowych organw
administracji rzdowej (prawo miejscowe)
Akty normatywne zaliczane do tej kategorii
okrelane s mianem prawa miejscowego,
poniewa zasig terytorialny obowizywania tych
aktw wyznacza obszar dziaania organu, przez
ktry akty te zostay wydane (gmina, powiat,
wojewdztwo). Do aktw prawa miejscowego
wydawanych przez organy samorzdu lokalnego
naley zaliczy uchway: sejmiku wojewdztwa, rady
powiatu oraz rady gminy. Uchway te maja charakter
aktw wykonawczych wobec ustaw i wydawane s
albo na podstawie generalnego upowanienia
zawartego we waciwej ustawie samorzdowej,
albo upowanienia do ich stanowienia znajduj si
w ustawach szczeglnych. Charakter wykonawczy
wobec ustaw maja take akty prawa miejscowego
wydawane przez wojewod jako organ rzdowej
administracji oglnej oraz przez tzw. organy
administracji niezespolonej, ktre rwnie wykonuj
administracj rzdowa na terenie wojewdztwa (np.
dowdcy okrgw wojskowych, dyrektorzy
okrgowych urzdw grniczych, dyrektorzy
regionalnych dyrekcji Lasw Pastwowych,
dyrektorzy regionalnych zarzdw gospodarki
wodnej, dyrektorzy urzdw celnych, dyrektorzy
urzdw morskich itp.). S to akty powszechnie
obowizujce na terenie wojewdztwa lub jego
czci wydawane w formie rozporzdze na
podstawie upowanie zawartych w ustawach.
Odrbnym typem aktw prawa miejscowego s
przepisy porzdkowe wydawane w formie uchwa

porzdkowych przez rad powiatu oraz rad gminy

(wyjtkowo przez zarzd powiatu lub zarzd gminy)
oraz w formie rozporzdze porzdkowych przez
wojewod.
30. Por. art. 92 ust. 2 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz.
U. nr 78, poz. 483).

S to przepisy wydawane na podstawie generalnego upowanienia zawartego we waciwej ustawie

samorzdowej w przypadku powiatowych oraz
gminnych przepisw porzdkowych, lub na
podstawie generalnego upowanienia zawartego w
ustawie o administracji rzdowej w wojewdztwie, w
przypadku rozporzdze porzdkowych
wojewody.(31) Szczeglny charakter przepisw
porzdkowych wynika z faktu, e mog, by one
wydawane wwczas gdy okrelony stan faktyczny
nie jest uregulowany w przepisach szczeglnych
(ustawach lub aktach podustawowych) a istnieje
potrzeba wprowadzenia regulacji prawnej w celu
ochrony ycia, zdrowia, mienia, ochrony rodowiska
naturalnego oraz zapewnienia porzdku, spokoju
lub bezpieczestwa publicznego na danym
terenie.(32)
Akty prawa miejscowego ogaszane s w
wojewdzkim dzienniku urzdowym wydawanym
przez wojewod. Przepisy porzdkowe oraz
przepisy gminne, niezalenie od ich publikacji w
wojewdzkim dzienniku urzdowym s ogaszane w
rodkach masowego przekazu w formie
obwieszcze, lub w sposb zwyczajowa przyjty na
danym terenie.
Akty normatywne
wewntrznie
obowizujce Uchway
Sejmu i uchway Senatu

Istniej dwie kategorie uchwa stanowionych

przez Sejm lub Senat: prawotwrcze, ktre
zawieraj normy generalne i abstrakcyjne, oraz nie
majce charakteru prawotwrczego tzn. nie bdce
rdami prawa. Przykadem uchwa
prawotwrczych mog by regulaminy obu izb
parlamentu okrelajce nie tylko wewntrzny tryb
pracy Sejmu i Senatu, lecz take sposb w jaki inne
organy pastwa maj si wywizywa ze swych
konstytucyjnych obowizkw wobec parlamentu. Z
kolei, do uchwa nie majcych charakteru
prawotwrczego naley zaliczy uchway Sejmu o
powoaniu okrelonych osb na stanowiska
pastwowe oraz uchway o charakterze
deklaratywnym wyraajce opinie parlamentu w
okrelonej sprawie.
Uchway Rady Ministrw oraz zarzdzenia
Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrw j
poszczeglnych ministrw.
Uchway Rady Ministrw zaliczane s do
kategorii aktw podustawowych. Jako akty
wykonawcze wobec ustaw powinny by wydawane
na podstawie wyranego upowanienia
ustawowego. Na gruncie Konstytucji z 2.04.1997 r.
uchway Rady Ministrw mog by jednak
wydawane bez szczeglnego upowanienia
ustawowego, wycznie na podstawie przepisw
ustawy zasadniczej okrelajcych kompetencje
rzdu.
31. Por. art. 40 ust. l ustawy z 5 czerwca 1998 o
administracji rzdowej w wojewdztwie (Dz. U. nr
91, poz. 577).

32. Por.art.41 ust. l ustawy z 5 czerwca 1998 o

samorzdzie powiatowym (Dz. U.nr91.poz.578).

Praktyka wydawania tego typu uchwa zwanych

uchwaami samoistnymi, budzi jednak kontrowersje
w doktrynie prawniczej.(33) Inaczej jest w przypadku
zarzdze wydawanych Przez Prezydenta RP,
Prezesa Rady Ministrw i przez poszczeglnych
ministrw, dla ktrych stanowienia Konstytucja
wymaga upowanienia zawartego w ustawie.
Akty normatywne kierownictwa wewntrznego
wydawane s take przez organy samorzdu
terytorialnego oraz terenowe organy administracji
rzdowej (np. uchwalany przez rad gminy
regulamin organizacyjny urzdu gminy).
Akty normatywne wewntrznie obowizujce
dotycz wycznie podmiotw usytuowanych
wewntrz struktury organizacyjnej pastwa i nie
mog okrela statusu prawnego obywateli. Akty te
musz by zgodne z prawem powszechnie
obowizujcym. Jakkolwiek opublikowanie tego typu
aktw nie jest koniecznym warunkiem ich wejcia w
ycie, to jednak s one najczciej ogaszane w
Dzienniku Urzdowym Monitor Polski (uchway
Sejmu i uchway Senatu, uchway Rady Ministrw,
zarzdzenia). Zarzdzenia mog by take
publikowane w resortowych dziennikach
urzdowych (dzienniki urzdowe poszczeglnych
ministerstw). W dotychczasowej praktyce wystpoway przypadki nie publikowania aktw
normatywnych kierownictwa wewntrznego. Dotyczy
to w szczeglnoci okrelanych mianem prawa
powielaczowego rozmaitych wytycznych, instrukcji i
oklnikw: ktre to reguy s stanowione bez
wskazania podstawy prawnej do ich wydania.
2. Praktyka prawotwrcza

A. Tworzenie si prawa zwyczajowego

Sankcjonowanie norm zwyczajowych przez
organy pastwa, jako akt prawotwrczy jest
uznawane za spontaniczny i ywioowy sposb
powstawania prawa w odrnieniu od stanowienia,
ktre - przynajmniej w zaoeniu -powinno mie
charakter w peni racjonalnej dziaalnoci
prawotwrczej. Jest to pogld o tyle uzasadniony, e
ksztatowanie si zwyczajw i norm zwyczajowych
jest najczciej procesem dugotrwaym i nie
kontrolowanym przez okrelony autorytet
normodawczy.
Przez zwyczaj naley rozumie sta praktyk
postpowania w okrelonych okolicznociach, ktrej
towarzyszy przekonanie, e ta dostatecznie
utrwalona i rozpowszechniona praktyka ma
charakter wicy i jako odpowiadajca okrelonej
normie spoecznej (normie zwyczajowej) winna by
przestrzegana przez czonkw grupy spoecznej.
33. Por. Konstytucyjny model tworzenia prawa, red.
K. Dziaocha, Wrocaw l 98l, s. 2 15 i n.
34. Por, art. 93 ust. 2 Konst. R.P. z 2.04.1997 (Dz.
U. nr 78, poz. 483).

Inaczej mwic, zwyczaj jest to akt powtarzajcego si zachowania w pewien sposb w

okrelonych okolicznociach, rozpowszechniony i
utrwalony wrd czonkw danej grupy spoecznej i
uznawany przez nich za wyznaczony przez norm
spoeczn (norm zwyczajow).(35) Z kolei norma
zwyczajowa, jako wypowied jzykowa okrelajca
regu postpowania, jest werbalnym
odzwierciedleniem zwyczaju, ktry jest uznawany
za podstaw jej obowizywania. Znaczy to, e
podstaw obowizywania normy zwyczajowej tzn.
uzasadnieniem uznawania tej normy za wic, a
wic tak ktrej naley przestrzega, jest
dugotrwaa tradycja zgodnego z t norm
postpowania czonkw danej grupy spoecznej.
Naley jednak pamita, e kiedy mowa o
prawotwrczej roli zwyczaju, czy te o zwyczaju
jako rdle prawa, to wwczas znaczy to, e
waciwym faktem prawotwrczym nie jest samo
istnienie zwyczaju, lecz akt uznania normy
zwyczajowej przez kompetentny organ pastwa. W
wyniku tego aktu, norma zwyczajowa staje si
norm prawa zwyczajowego. Przez prawo
zwyczajowe naley zatem rozumie zesp norm
zwyczajowych uznanych przez pastwo za
obowizujce prawnie. Z kolei uznanie, e
uksztatowana zwyczajowo norma jest norm
obowizujc prawnie, oznacza, e podlega ona
sankcjonowaniu przez pastwo tak, jak pozostae
normy nalece do systemu prawa, czyli e jej
naruszenie wywouje takie same skutki, jakie
powstaj w przypadku naruszenia innych norm
systemu prawa, cznie z moliwoci
zastosowania przymusu pastwowego. Dlatego

tworzenie prawa w takiej formie jest take

okrelane jako sankcjonowanie norm
zwyczajowych, lub jako sankcjonowanie
zwyczajw.
W odrnieniu jednak od stanowienia, gdy
podmiot prawotwrczy tworzy regu postpowania,
akt uznania normy zwyczajowej za nalec do
systemu prawa nie ma charakteru kostytutywnego,
ksztatujcego tre normy, lecz charakter
deklaratywny stwierdzajcy, e organ pastwa
uznaje ju istniejc i uksztatowan zwyczajowo
norm za obowizujc prawnie, wic t norm z
sankcj pastwow. Jako akt deklaratywny nie jest
to zatem akt kreacji normy, lecz akt wczenia ju
istniejcej normy do systemu prawa.
35. W literaturze teoretycznoprawnej rozrnia si
pojcie zwyczaju prawnego i zwyczaju faktycznego. Zwyczaj prawny to staa praktyka w
zakresie posugiwania si okrelonymi instytucjami
prawnymi, takimi jak np. poszczeglne typy umw
cywilnoprawnych. W takim przypadku zwyczaj
prawny moe polega na staej praktyce w
zakresie wyboru formy dokonywania jakiej
czynnoci prawnych, lub moe te dotyczy
sposobu ksztatowania treci okrelonego typu
umw. Zwyczaj faktyczny to zwyczaj nie bdcy
zwyczajem prawnym, por: W. Hossy, Zwyczaj i
prawo zwyczajowe jako rdo prawa, Acta
Universitatis Wratislaviensis, Prawo CL Wrocaw
1988. s. 13; por. te Z. Ziembiski, Teoria prawa,
Warszawa-Pozna 1977. s. 82; Na temat roli
prawa zwyczajowego w dziedzinie prawa

cywilnego, por A. Stelmachowski. Wstp do teorii

prawa cywilnego. Warszawa 1984, s. 456 i n.

Akt przeksztacenia normy zwyczajowej w

norm prawa zwyczajowego (norm prawn)
wyglda odmiennie w prawie
midzynarodowym publicznym i w prawie
wewntrznym (krajowym). W stosunkach
midzynarodowych uznanie normy
zwyczajowej za prawnie wic przybiera
najczciej posta tzw. milczcego
porozumienia, przez co naley rozumie brak
sprzeciwu pastw wobec okrelonej praktyki
postpowania, czemu towarzyszy przekonanie, e praktyka ta ma charakter prawnie
wicy. W prawie wewntrznym, norma
zwyczajowa staje si norm prawa
zwyczajowego w przypadku gdy organ
stosujcy prawo (sd, organ administracji)
uzna uksztatowan zwyczajowo norm za
podstaw rozstrzygnicia w indywidualnej
sprawie. Jest to sytuacja, w ktrej norma
zwyczajowa jest podstaw normatywn do
sformuowania normy indywidualnej i
konkretnej w procesie stosowania prawa. W
prawie polskim sytuacja taka jest
dopuszczalna jedynie wwczas, gdy
ustawodawca w prawie stanowionym (np. w
kodeksie cywilnym) formuuje odesanie do
ustalonych (art. 56, 65, 354 k.c.), przyjtych
(art. 69, 385, 699, 788, 801 k.c.) lub
miejscowych (art. 287, 298 k.c.) zwyczajw.
W prawie morskim odesanie do norm
zwyczajowych przybiera posta odesania do
zasad dobrej praktyki morskiej (art. 80
kodeksu morskiego). W prawie handlowym
ustawodawca odsya do dobrych obyczajw

kupieckich (art. 240, 414 k.h.). Odesania

takie naley traktowa jako nakaz
uwzgldnienia norm zwyczajowych przez
organ stosujcy prawo przy konstruowaniu
podstawy normatywnej rozstrzygnicia w
indywidualnej sprawie. W takich przypadkach,
gdy organ stosujcy prawo zamierza
rozstrzygn dan spraw stosujc norm
zawierajc odesanie do norm zwyczajowych,
podstaw normatywn rozstrzygnicia jest
zarwno norma odsyajca jak i norma
odesania tzn. regua zwyczajowa, ktrej
nakaz stosowania zawarty jest w normie
odsyajcej. Wynika z tego, e naruszenie
zwyczajowych norm odesania jest
rwnoznaczne z naruszeniem norm do nich
odsyajcych i podlega odpowiedzialnoci
prawnej.
Jakkolwiek przyjmuje si, e reguy
zwyczajowe penice funkcj norm odesania
maj moc prawn rwn mocy prawnej norm
do nich odsyajcych, to jednak
niedopuszczalne jest przyjmowanie do
systemu prawa regu zwyczajowych
sprzecznych z przepisami prawa
stanowionego. W szczeglnoci,
niedopuszczalne jest uznanie normy prawa
stanowionego za nieobowizujc w drodze
wczenia reguy zwyczajowej do systemu
prawa. Mwic inaczej. normy zwyczajowe nie
mog uchyla prawa stanowionego.
Obok uznania zwyczaju przez sdy lub
inne organy stosujce prawo, ktre ma
charakter rozstrzygajcy, dodatkowym

argumentem za uznaniem okrelonych regu

zwyczajowych za prawo zwyczajowe jest
akceptacja tych regu jako prawnie wicych
przez doktryn prawnicz.

Podane przykady odesa do norm

zwyczajowych wystpujce w kodeksie cywilnym,
kodeksie morskim i kodeksie handlowym maj
charakter odesa wyranych. Wydaje si jednak,
e niekiedy mona mwi o odesaniach
dorozumianych w przypadku uycia przez
ustawodawc niektrych wyrae ocennych np.
za gospodarka (art. 225 k.c.), nierzetelna gra lub
zakad (art. 413 k.c.), naleyta staranno (art.
355 k.c.) race niedbalstwo (art. 294. 477 k. h.)
itp. Mona te uzna, e generalne odesanie
dorozumiane zawiera art. 9 Konstytucji RP:
Rzeczpospolita Polska przestrzega wicego j
prawa midzynarodowego. Nie ulega wtpliwoci,
e deklaracja ta odnosi si take do stanowicych
cz midzynarodowego porzdku prawnego
norm zwyczajowych. Art. 9 Konstytucji RP daje
wic podstaw do uznania okrelonych regu
midzynarodowego prawa zwyczajowego za
podstaw normatywn rozstrzygnicia spraw
indywidualnych przez organy stosujce prawo w
RP.
B. Precedens jako rdo prawa
Oglnie mona okreli precedens jako
decyzj organu pastwa (sdu lub organu
administracji) rozstrzygajc konkretn spraw,
ktra jest wzorem przy rozpatrywaniu spraw
podobnych. Przy tak oglnym okreleniu, w ktrym
kluczowe jest sformuowanie decyzja, ktra jest
wzorem dla innych decyzji. konieczne jest
rozrnienie: 1. orzecze sdowych tworzcych
norm generaln i abstrakcyjn, ktra jest

uznawana za prawnie wic przy rozpatrywaniu

spraw podobnych (precedens w znaczeniu cisym
o charakterze prawotwrczym), oraz: 2. orzecze
sdowych okrelajcych wykadni oraz sposb
stosowania obowizujcych przepisw prawa
stanowionego, ktre to orzeczenia faktycznie
wpywaj na praktyk organw stosujcych prawo
(precedens w szerokim tego sowa znaczeniu, nie
majcy charakteru prawotwrczego).(36)
Precedens prawotwrczy wystpuje w
systemie anglosaskim (system common law).
Termin common law moe oznacza cz
systemu prawa Anglii. ktr tworzy prawo
precedensowe w poczeniu z elementami prawa
zwyczajowego, ktr odrnia si od prawa
bdcego rezultatem procesu legislacyjnego (
statutory law). Termin common law moe te
oznacza charakteryzujcy si brakiem recepcji
prawa rzymskiego system prawa Anglii oraz byych
kolonii brytyjskich, ktry odrnia si od opartego
na tradycji rzymskiej systemu prawnego pastw
Europy Kontynentalnej zwanego systemem prawa
ustawowego (system civil law).
36. L. Morawski okrela orzeczenia pierwszego
typu mianem precedensy de iure, a orzeczenia
drugiego typu jako precedensy de facto'', por. L.
Morawski, Precedens a wykadnia. Pastwo i
Prawo 1996 z. 10: zagadnienie prawotwrstwa
sdowego w systemie prawa ustawowego
omawia A. Stelmachowski, Wstp do teorii prawa
cywilnego, cyt. wyd. s. 434 i n.

Systemy te odrnia, oprcz kwestii stosunku

do prawa rzymskiego, dopuszczalno tworzenia
prawa przez sdy oraz brak rozdziau tworzenia od
stosowania prawa w systemie common law
podczas gdy system civil law charakteryzuje zakaz
prawotwrczej aktywnoci sdw w poczeniu z
oddzieleniem tworzenia i stosowania prawa.
Dlatego w systemie prawa ustawowego
(stanowionego) wystpuj wycznie precedensy
w szerokim tego sowa znaczeniu, ktre nie maj
charakteru prawotwrczego.
Ad. 1. Precedens prawotwrczy to
rozstrzygnicie konkretnej sprawy tworzce norm
ogln (generaln i abstrakcyjn), ktra przez sdy
nisze i rwne temu, ktry decyzj wyda jest
uznawana za prawnie wic przy rozpatrywaniu
spraw podobnych.
Norma oglna moe by wyranie
sformuowana w orzeczeniu precedensowym jako
podstawa normatywna dokonanego rozstrzygnicia
konkretnej sprawy, albo te uznaje si, e norma ta
jest w takim orzeczeniu okrelona w sposb
dorozumiany (domniemany). W tym drugim
przypadku, norma oglna zostaje zrekonstruowana
z treci orzeczenia precedensowego przez doktryn lub praktyk prawnicz i uznana za podstaw
normatywn tego orzeczenia wic przy
rozpatrywaniu spraw podobnych. Orzeczenie
precedensowe wystpuje wwczas, gdy: 1. Brak
jest podstaw normatywnych do rozstrzygnicia
konkretnej sprawy w postaci uznawanych za
obowizujce norm prawa stanowionego lub norm
precedensowych, a mimo to sd rozstrzyga nowy,
nieznany dotychczas przypadek formuujc regu

ogln lub dajc podstawy do jej zrekonstruowania.

2. Sd, ktry wyda orzeczenie precedensowe lub
sd wyszej instancji odstpuje od precedensu
formuujc nowe orzeczenie inaczej rozstrzygajce
przypadek podobny do tego. ktry by przedmiotem
wczeniejszego orzeczenia precedensowego.
Dla uznania orzeczenia za precedensowe tzn.
takie, ktre moe by podstaw kolejnych
rozstrzygni w przypadkach podobnych, nie jest
wystarczajcy fakt, e dany sd rozstrzygn jaki
nowy i nieuregulowany dotychczas przypadek. Nie
mniej istotny jest autorytet sdziego, oraz
zgodno rozstrzygnicia z akceptowanymi
standardami racjonalnoci i sprawiedliwoci.
Zarwno o autorytecie sdziego jak i wartoci jego
orzeczenia decyduje opinia rodowiska
prawniczego, a zwaszcza jego najbardziej
znaczcych postaci.
Norma oglna sformuowana w sposb
wyrany lub domniemany w orzeczeniu
precedensowym jest uznawana za prawnie
wic ze wzgldu na przyjt w systemie
common law zasad zwizania sdu precedensem
tzw. zasad stare decisis (zasada staoci decyzji)
zgodnie z ktr orzeczenie, ktre uzyskao status
orzeczenia precedensowego wie sdy nisze i
rwne temu, ktry wyda takie orzeczenie. Warto
podkreli, e zgodnie z zasad staoci decyzji,
mocy wicej nie posiada cae orzeczenie
precedensowe, lecz tylko okrelona w nim w
sposb wyrany lub dorozumiany regua oglna
zwana te regu decyzji (ratio decidendi). Regua
decyzji to inaczej mwic, regua ktra pewnym
wyabstrahowanym z caoksztatu rozstrzyganego

stanu faktycznego okolicznociom nadaje

znaczenie prawne wic z ich wystpieniem
okrelone skutki prawne. Mona powiedzie, e
regua decyzji peni funkcje analogiczn do tej,
ktr w procesie stosowania prawa stanowionego
spenia norma prawa materialnego tzn. jest
podstaw normatywn do sformuowania
rozstrzygajcej konkretny przypadek normy
indywidualnej i konkretnej' . Pozostae,
incydentalne i nie majce znaczenia prawnego
okolicznoci sprawy (tzw. obiter dicta) to elementy
rozstrzygnicia precedensowego, ktre nie maj
mocy wicej.
W systemie anglosaskim prawo precedensowe
(common law) wystpuje rwnolegle z prawem
ustawowym (satutory law), ktre stopniowo wypiera
prawo tworzone przez sdy. Obecnie w systemie
tym precedensy s wanym rdem prawa gownie
w obszarze prawa cywilnego. W pozostaych gaziach systemu prawa, a w szczeglnoci w prawie
finansowym i administracyjnym, dominuj ustawy.
Maleje rola precedensw w prawie karnym. Trzeba
przy tym zaznaczy, e w systemie anglosaskim
ustawa zajmuje pozycj wysz ni precedens w
hierarchii rde prawa. Jest tak, poniewa w
drodze ustawy uchwalonej przez parlament mona
uchyli kady precedens, natomiast aden
precedens nie moe uchyli ustawy.
Ad. 2. W systemie prawa ustawowego (system
civil law) niedopuszczalne jest orzekanie na
zasadzie precedensu tzn. organ stosujcy prawo
nie moe uzna za wyczn podstaw
rozstrzygnicia decyzji, ktra zapada w przeszoci

w sprawie podobnej, twierdzc, e jest zwizany

sformuowan w tej decyzji regu ogln.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e w systemie
prawa ustawowego orzecznictwo sdw wyszych
instancji wywiera duy wpyw na proces orzekania
w sdach niszych instancji. W Polsce dotyczy to w
szczeglnoci orzecznictwa Trybunau
Konstytucyjnego, Sdu Najwyszego i Naczelnego
Sdu Administracyjnego. Naley jednak pamita,
e orzeczenia tych sdw nie kreuj nowych norm
prawnych (generalnych i abstrakcyjnych), lecz
jedynie okrelaj sposb stosowania oraz
wykadni obowizujcych przepisw prawa
stanowionego. Ustalenia te. jakkolwiek nie s
prawnie wice to jednak faktycznie oddziaywuj
w sposb istotny na praktyk stosowania prawa
przez sdy niszych instancji.
37. J. Wrblewski, Wartoci a decyzja sdowa,
Ossolineum 1973, s. 133 i n.

Tak rozumiane precedensy nie mog peni funkcji

wycznej podstawy normatywnej rozstrzygnicia,
ktr w systemie prawa ustawowego mog by tylko
przepisy prawa materialnego. Okrelone w
orzeczeniach sdw wyszych instancji zasady
wykadni i stosowania prawa mog by natomiast
dodatkowym argumentem uzasadniajcym
dokonane rozstrzygnicie.
W odrnieniu od systemu common law, gdzie
precedens jest samoistnym rdem prawa, w
systemie prawa ustawowego uwzgldnienie
orzecze sdw wyszych instancji nie wie si z
ich prawotwrcz aktywnoci, ale suy
ujednoliceniu praktyki stosowania prawa tworzonego
w formie stanowienia. Nie bez znaczenia jest
rwnie charakteryzujce sdy niszych instancji
denie do uniknicia uchylenia wydanego
orzeczenia w przypadku jego zaskarenia przed
sdem wyszej instancji. Powoduje to, e obok
znajomoci prawa materialnego, rwnie znajomo
tzw. prawa operatywnego ktre tworz
dotychczasowe decyzje stosowania prawa, ma
znaczenie istotne w procesie rozstrzygania
konkretnych przypadkw przez organy stosujce
prawo w systemie prawa ustawowego.

3. Porzdkowanie przepisw prawnych

A. Inkorporacja
Inkorporacja jako czynno polega na zebraniu
w okrelon cao oraz uporzdkowaniu bez
dokonywania zmian treciowych, wydanych
uprzednio i nadal obowizujcych przepisw

prawnych. Przez inkorporacj rozumie si take

wytwr tej czynnoci czyli opublikowany zbir
uporzdkowanych wedug okrelonego kryterium
przepisw prawnych, ktre przed powstaniem
takiego zbioru wystpoway w formie rozproszonej.
Niezalenie od tego czy inkorporacji dokonuje
pastwo czy osoby prywatne, podstaw
obowizywania przepisw objtych inkorporacj nie
jest fakt dokonania tej czynnoci, lecz
poprzedzajcy inkorporacj akt stanowienia przez
prawodawc. W ramach inkorporacji nie mona
dokonywa zmian merytorycznych (w formie zmiany
treci lub uzupenie obowizujcych przepisw
prawnych), mona jednak dokonywa zmian
formalnych o charakterze redakcyjnym (np.
likwidacja zbdnych powtrze, pominicie tych
fragmentw aktw prawnych, ktre zostay ju
uchylone, zamieszczenie w zbiorze jedynie czci
przepisw pochodzcych z rnych aktw
normatywnych itp.).

Porzdkowanie przepisw prawnych w formie

inkorporacji odbywa si najczciej przy
zastosowaniu kryterium chronologicznego lub
rzeczowego (przedmiotowego). W przypadku
kryterium chronologicznego o poczeniu aktw
prawnych w jeden zbir decyduje moment ich
wydania. Z kolei, inkorporacja wedug kryterium
rzeczowego zwana te inkorporacj systematyczn,
polega na czeniu w zbiory przepisw regulujcych
okrelone dziedziny stosunkw spoecznych. W tym
przypadku, o poczeniu przepisw w jedn cao
decyduje fakt, e okrelony ich zbir czy wsplny
przedmiot regulacji (np. podatki, suba wojskowa,
szkolnictwo, suba zdrowia, ochrona rodowiska
naturalnego itp.). Mona wskaza na takie znane
przykady inkorporacji o duym znaczeniu
historycznym jak: Corpus iuris civilis czyli tzw.
Kodeks Justyniana z VI w., zbir praw zwany
Zwierciadem Saskim z XIII w. Zbir praw
Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r.
B. Kodyfikacja
Kodyfikacja to w zaoeniu caociowe
(obejmujce w caoci okrelon dziedzin
stosunkw spoecznych), spjne (charakteryzujce
si brakiem sprzecznoci) i zupene (pozbawione
luk) unormowanie, ktre zastpuje dotychczas
obowizujce regulacje prawne z zakresu danej
gazi prawa. Kodeks, ktry uchyla dotychczasowe
regulacje prawne w obszarze danej gazi prawa,
moe w pewnym zakresie powiela poprzednio
przyjte rozwizania prawne, moe je zmienia,
moe take wprowadza zupenie nowe i

dotychczas nieznane rozstrzygnicia normatywne.

Jako unormowanie caociowe, zmierzajce do
objcia przedmiotu regulacji danej gazi prawa.
kodeks zajmuje miejsce szczeglne w systemie
rde prawa. Na t szczegln pozycj kodeksu
wskazuje fakt, e jest to najczciej akt parlamentu
wydany w formie ustawy. Jakkolwiek formalnie pod
wzgldem mocy prawnej kodeks jako ustawa jest
rwny innym ustawom, to jednak faktycznie
regulacje kodeksowe traktowane s jako bardziej
fundamentalne, z ktrymi musz by zgodne
wszystkie regulacje pozakodeksowe z zakresu
danej dziedziny prawa. W tym sensie kodeks
determinuje tre pozostaych uregulowa jakie
tworz okrelon ga systemu prawa. Szczeglna
pozycja kodeksu jako wyznacznika treci regulacji
pozakodeksowych ma istotne znaczenie dla
zapewnienia jednoci regulacji wdanej dziedzinie
prawa. Dlatego z krytyczn ocen w nauce prawa
spotyka si sytuacja. w ktrej sam kodeks w formie
zawartych w nim klauzul delegacyjnych dopuszcza
moliwo odmiennych unormowa obszarw
objtych regulacj kodeksow.(38) Natomiast
sprzyjajce jednoci regulacji prawnej s przypadki,
w ktrych istniejce w danej gazi prawa regulacje
pozakodeksowe odwouj si do kodeksw w
drodze przepisw odsyajcych.
Kodeks ma znaczenie szczeglne rwnie ze
wzgldu na zakadan trwao unormowa
kodeksowych, -ktre przynajmniej w zamierzeniach
twrcw kodeksu - maj by nie tylko caociow i
spjn, lecz take dugookresow regulacj
okrelonej dziedziny stosunkw spoecznych.
Projektowana sztywno regulacji kodeksowej

zakada ich zwikszon odporno na nowelizacje,

ktre mog zagraa jednoci i zupenoci kodeksu.
W strukturze kodeksu, w ktrej wyrnia si cz
ogln i szczegln, podstawowe znaczenie dla
zachowania spjnoci regulacji ma cz oglna
okrelajca zarwno podstawowe pojcia jak i
zasady oglne waciwe dla danej gazi systemu
prawa.
Ze wzgldu na globalny zasig regulacji
kodeksowej, obejmujcej okrelon ga systemu
prawa, oraz cechy spjnoci i zupenoci, kodeks
jest uwaany za najdoskonalsz form regulacji
prawnej. W Polsce, poza prawem administracyjnym
materialnym gwne gazie prawa materialnego i
procesowego (formalnego) s skodyfikowane.
Najnowszym przykadem kodyfikacji w Polsce, s
uchwalone 6.06.1997 r. kodeks karny, kodeks
postpowania karnego, kodeks karny wykonawczy.
W pewnych przypadkach ustawy taktycznie
posiadajce cechy kodeksu mog nie mie tej
nobilitujcej ustaw nazwy np. ustawa z 20. 06.
1997 r. Prawo o ruchu drogowym, potocznie
okrelana jako kodeks drogowy.
Zaoenia dotyczce globalnego charakteru
regulacji kodeksowych, jako zmierzajcych do
caociowego uregulowania okrelonej dziedziny
ycia spoecznego, oraz zaoenia dotyczce
spjnoci i zupenoci kodeksu, maj charakter
modelowy. W praktyce waciwoci te s trudne do
osignicia ze wzgldu na zwizo regulacji
kodeksowych, ktre nie powinny mie nadmiernie
kazuistycznego charakteru, oraz wystpujce w
strukturze kodeksu delegacje ustawowe i klauzule
generalne. Mimo to denie do skodyfikowania

podstawowych dziaw praw jest wyran tendencja

obserwowana zarwno w systemie prawa
ustawowego jak i w systemie anglosaskim.
Wskazuje si jednak, e w obu tych systemach
proces kodyfikacji przebiega w sposb
odmienny.(39) W systemie common law np. w Anglii
i USA kodyfikacj czsto zastpuje skromniejsza
forma porzdkowania przepisw prawa zwana
konsolidacj.
38. Szczeglnie jaskrawym przykadem klauzuli
delegacyjnej czynicej iluzoryczn zasad
jednoci prawa cywilnego moe by uchylony w
1990 r. art. 2 polskiego kodeksu cywilnego z 1964
r.: W przypadku gdy wymagaj tego szczeglne
potrzeby obrotu midzy jednostkami gospodarki
uspoecznionej Rada Ministrw lub z jej
upowanienia inny naczelny organ administracji
pastwowej moe regulowa stosunki tego obrotu
w sposb odbiegajcy od przepisw niniejszego
kodeksu.
39. H. Rot. Wstp do nauk prawnych, cyt. wyd. s.
70-71.
Konsolidacja jest zabiegiem urzdowym i polega na
poczeniu w jednym akcie normatywnym regulacji
prawnych wystpujcych w formie rozproszonej w
postaci wielu aktw normatywnych podlegajcych
uchyleniu przez akt konsolidujcy prawo.
Konsolidacja jest form systematyzacji prawa, ktra
moe ogranicza si do zabiegw czysto
formalnych o charakterze redakcyjnym
(uporzdkowanie dotychczasowych przepisw
prawnych w jednym akcie prawnym wedug

okrelonej kolejnoci, uniknicie powtrze,

ujednolicenie terminologii), moe take zakada
interwencje merytoryczne zmieniajce tre
dotychczas obowizujcych przepisw lub
wprowadzajce nowe regulacje. Konsolidacja jest
jednak zawsze zebraniem dotychczas
obowizujcego materiau normatywnego w jedn
cao, a nie jak kodyfikacja w systemie civil law
stworzeniem zasadniczo nowej, niekiedy radykalnie
odmiennej od dotychczasowej regulacji prawnej.
Zakres norm objtych konsolidacj jest czsto
ograniczony i obejmuje wycznie prawo statutowe
bez uwzgldnienia stanowicego o specyfice tego
systemu prawa precedensowego. Nie oznacza to,
e w systemie tym nie wystpuje tendencja do
kodyfikacji w znaczeniu jakie termin kodyfikacja
posiada w systemie prawa ustawowego.
Charakterystycznym przykadem moe by denie
do kodyfikacji prawa karnego, gdzie ograniczenie
roli prawa precedensowego na rzecz prawa
statutowego ma znaczenie istotne dla zachowania
zasady nullum crimen sine lege (nie ma
przestpstwa jeeli za przestpstwo danego czynu
nie uznaje ustawa).(40) Faktem jest jednak, e w
systemie common law deniom kodyfikacyjnym nie
sprzyja wci silne przywizanie do kazuistycznej
tradycji prawa precedensowego.
C. Nowelizacja
Czciow zmian aktu normatywnego przez
inny akt normatywny nazywa si jego nowelizacj.
Zmiana aktu nowelizowanego moe polega na: a)
zmianie treci przepisw, b) uchyleniu przepisw, c)

wprowadzeniu nowych przepisw. Nowelizacji

mona dokona wycznie na drodze aktu prawnego
o tej samej lub wyszej mocy prawnej co akt
nowelizowany.
Wyrnia si dwie formy nowelizacji: 1.
wydanie odrbnego aktu nowelizujcego, ktry w
caoci jest powicony zmianie innego aktu
prawnego (nowelizacja szeroka) np. Ustawa z dnia
28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny.
40. S. Pomorski. Amerykaskie common law a
zasada nullum crimen sine lege. Warszawa 1969.s.
232 i n.

2. zamieszczenie przepisw zmieniajcych

inny akt normatywny w akcie normatywnym,
ktry zasadniczo jest powicony regulacji
innych kwestii i nie ma w caoci charakteru
aktu nowelizujcego (nowelizacja wska) np.
art. 8 2 k. c. dodany przez art. 6 pkt. l ustawy
z dnia 7 stycznia 1993 r. O planowaniu
rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach
dopuszczalnoci przerywania ciy.
Nowelizacja w kadym z tych
przypadkw musi by wyrana. W przypadku
nowelizacji szerokiej w tytule aktu
nowelizujcego musi by uyty zwrot ...o
zmianie ustawy... lub ...zmieniajcy
ustaw.... W przypadku nowelizacji wskiej
zmian jakiego aktu prawnego sygnalizuj
zwroty: W ustawie... art... otrzymuje
brzmienie... lub W ustawie... dodaje si art....
w brzmieniu... itp.
Akt nowelizujcy moe zawiera
upowanienie dla waciwego ministra lub
Prezesa Rady Ministrw do ogoszenia tekstu
jednolitego nowelizowanego aktu
normatywnego. Ustawodawca dokonujcy
nowelizacji formuuje takie upowanienie
najczciej wwczas gdy nowelizacja ma
charakter radykalny lub jest kolejn z rzdu
zmian nowelizowanego aktu normatywnego.
Tekst jednolity to tekst pierwotny aktu
normatywnego uwzgldniajcy wszystkie
dotychczasowe nowelizacje. Form w jakiej
tekst jednolity jest ogaszany w Dzienniku
Ustaw lub w Monitorze Polskim jest
obwieszczenie upowanionego ministra lub

Prezesa Rady Ministrw. Obwieszczenie

powinno wskazywa wszystkie nowelizacje
danego aktu normatywnego, a sam tekst
jednolity jest zacznikiem do obwieszczenia.
Obwieszczenie, do ktrego tekst jednolity jest
zacznikiem, ma charakter komunikatu
wskazujcego jakie jest aktualne brzmienie
nowelizowanego aktu normatywnego. Dlatego
tekstu j ed-nolitego nie mona uzna za nowy
akt normatywny, lecz raczej za form inkorporacji przepisw zawartych w tekcie
pierwotnym nowelizowanego aktu
normatywnego oraz w zmieniajcych ten akt
nowelizacjach.
Pojcie tekstu jednolitego naley odrni
od pojcia tekstu autentycznego, czyli takiego,
ktry w razie sporw co do treci prawa jest
tekstem ostatecznie wicym. Taki charakter
ma wycznie tekst aktu normatywnego
ogoszony w oficjalnym organie
promulgacyjnym (Dziennik Ustaw, Monitor
Polski). W razie wtpliwoci co do treci tekstu
jednolitego, rozstrzygajce znaczenie maj
tekst pierwotny oraz teksty wszystkich jego
nowelizacji, ktrym przysuguje status tekstw
autentycznych.

III. POLITYKA TWORZENIA PRAWA

1. Pojcie polityki prawa
Naley odrni polityk prawa jako
pewien rodzaj dziaalnoci, ktry polega na
osiganiu okrelonych celw w skali
spoecznej przy pomocy prawa od nauki
polityki prawa, czyli refleksji naukowej
powiconej temu jak za pomoc prawa
osign zamierzone cele na skal spoeczn.
Polityka prawa w obu znaczeniach zakada
traktowanie prawa jako rodka do realizacji
zaoonych celw. Polityka prawa obejmuje
polityk tworzenia prawa, ktra polega na
osiganiu zaoonych celw poprzez
odpowiednie decyzje prawotwrcze, oraz
polityk stosowania prawa, ktra polega na
osiganiu zaoonych celw poprzez
odpowiednie decyzje stosowania prawa.
Polityka prawa w drugim znaczeniu (jako
okrelony typ refleksji naukowej) polega na
analizie tzw. problemw socjotechnicznych
prawoznawstwa, czyli problemw zwizanych
z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: jak
za pomoc prawa osign zamierzone cele
spoeczne? Problemy socjotechniczne
prawoznawstwa, zwane take problemami
polityki prawa, rozpadaj si na problemy
socjotechniczne tworzenia prawa (problemy
polityki tworzenia prawa) oraz problemy
socjotechniczne stosowania prawa (problemy
polityki stosowania prawa).

Problemy polityki tworzenia prawa

zwizane s z poszukiwaniem odpowiedzi na
pytanie: jak prawo tworzy oraz jakie prawo
tworzy, aby osign okrelone cele
spoeczne? Z kolei problemy polityki
stosowania prawa oscyluj wok pytania: jak
podejmowa decyzje stosowania prawa oraz
jakie decyzje stosowania prawa winny by
podejmowane dla osignicia jaki celw
spoecznych?
Polityka prawa jako okrelony typ
refleksji naukowej nie stanowi w
prawoznawstwie polskim odrbnej dyscypliny
pod nazw polityka prawa. Problemy
socjotechniczne tworzenia i stosowania prawa
w zalenoci od poziomu ich oglnoci s
rozpatrywane albo w ramach oglnej nauki o
prawie (teoria prawa, filozofia prawa) albo w
ramach nauk szczegowych prawoznawstwa
(nauki o poszczeglnych gaziach
obowizujcego prawa).
Rozstrzygnicia problemw
socjotechnicznych w naukach prawnych mog
by neutralne aksjologicznie, wwczas gdy
pozbawione s argumentacji zalecajcej
osiganie takich a nie innych celw
spoecznych (neutralna aksjologicznie polityka
prawa w wersji minimalistycznej), mog te
mie charakter aksjologicznie zaangaowany
gdy tak argumentacj zawieraj (aktywna
aksjologicznie polityka prawa w wersji
maksymalistycznej). Neutralno
aksjologiczna polityki prawa jest trudna do

osignicia i najczciej jest ona uprawiana w

sposb aksjologicznie zaangaowany.

2. Problemy polityki tworzenia prawa

Rozstrzygnicia problemw z zakresu
polityki tworzenia prawa zale od tego jakie
si przyjmuje pogldy na tworzenie prawa.
Podstawowe grupy pogldw na tworzenie
prawa mona przedstawi w formie
nastpujcych koncepcji tworzenia prawa:
l. Woluntarystyczna koncepcja
tworzenia prawa, wedug ktrej
wola prawodawcy jest
podstawowym czynnikiem
determinujcym proces tworzenia
prawa. Prawo jako wyraz woli
prawodawcy jest instrumentem
sucym do realizacji celw
podmioty prawotwrczego.
Prawodawca zgodnie ze sw wol
moe stanowi dowolne prawo,
swobodnie okrelajc cele, do
ktrych osignicia prawo to ma
by optymalnym rodkiem. W
procesie prawotwrczym prawodawca nie jest ograniczony
przez istniejc moralno lub
normy zwyczajowe ani te aden
inny porzdek normatywny,
zarwno przy okrelaniu celw
jakie chce osign przy pomocy
prawa, jak i przy doborze rodkw

prawnych sucych urzeczywistnieniu stanw rzeczy

preferowanych przez podmiot prawotwrczy. Adresaci norm
prawnych s pozbawieni realnego
wpywu na proces prawotwrczy,
co oznacza, e prawodawca moe
arbitralnie uywa prawa dla
wyznaczania celw i rodkw
wbrew woli adresatw tworzonego
prawa. Zdolno do posugiwania
si przymusem w skali spoecznej
oraz zwizana z tym wadza nad
adresatami norm legitymizuje
dziaania prawodawcy w zakresie
tworzenia prawa. Koncepcja ta
zakada dominacj prawodawcy
nad adresatami norm oraz brak
jakichkolwiek mechanizmw
pozwalajcych na skuteczn
kontrol procesw tworzenia
prawa. Koncepcja
woluntarystyczna jest
charakterystyczna dla takich nurtw
myli prawnopolitycznej jak
pozytywizm prawniczy oraz
marksizm, ktry co prawda
zakada, e prawodawca jest
zdeterminowany przez panujce
stosunki ekonomiczne, ale te
twierdzi, e zadaniem
rewolucyjnego prawodawcy jest
aktywny udzia w niszczeniu starej
rzeczywistoci i rwnie aktywne

uczestnictwo w tworzeniu nowej,

wyszej formy spoecznego
istnienia.
2. Koncepcja deterministyczna
tworzenia prawa, ktra zakada, ze
prawodawca nie tworzy prawa
kierujc si wasn wol, ale
odkrywa i uznaje reguy istniejce
niezalenie od jego woli nadajc im
posta norm prawnych. Koncepcja
procesu prawotwrczego jako
odkrywania i uznawania regu
powstaych niezalenie od woli
prawodawcy, wystpuje w dwch
podstawowych wariantach. Wariant
pierwszy zakada, e reguy
tworzce wyszy porzdek
normatywny albo pochodz z
nakazw istoty nadprzyrodzonej albo
s wyznaczone przez natur
czowieka, przyrody lub
spoeczestwa. Zadaniem prawodawcy jest odkry te reguy i
nada im posta norm prawnych. S
to zaoenia charakterystyczne dla
ronych doktryn prawa natury
Wariant drugi koncepcji
deterministycznej jest
charakterystyczny dla tych
kierunkw myli prawnopolitycznej,
ktre uznaj zwyczaj za podstawowe
rdo prawa (np. niemiecka szkoa
historyczna). W tym przypadku
zakada si, e rola prawodawcy

sprowadza si do odkrywania
ywioowo ksztatujcych si regu
zwyczajowych i nadawania im
sankcji pastwowych.
W obu wariantach koncepcji
deterministycznej prawodawca jest
zdeterminowany w procesie
tworzenia prawa obiektywnie
istniejcym, wyszym porzdkiem
normatywnym, ktry wyznacza
podstawowe treci jego
prawotwrczej aktywnoci.
3. Spoeczna koncepcja tworzenia
prawa zakada, e prawo nie
powinno by tworzone bez udziau
potencjalnych adresatw norm
prawnych lub wbrew ich woli. Prawo
nie powstaje jako wytwr
arbitralnych decyzji dysponujcego
wadz prawodawcy, lecz jest
elektem negocjacji, w ktrych
podmiot podejmujcy decyzje prawotwrcze uzgadnia te decyzje z ich
adresatami. Oznacza to dominacj
negocjacyjnej formy tworzenia prawa
w postaci umw prawotwrczych lub
negocjacji na etapie przygotowania
projektw aktw normatywnych.
Szeroki udzia spoeczestwa w
procesie prawotwrczym powoduje,
e prawo jako wynik spoecznego
konsensusu przestaje by
narzdziem sterowania
spoeczestwem przez dys-

ponujcego wadz prawodawc,

stajc si jedn z podstawowych
form spoecznej komunikacji. Znaczy
to, e nie tylko proces tworzenia
prawa jest form spoecznej
komunikacji, lecz take prawo jako
wytwr tego procesu suy gwnie
okreleniu sposobw wzajemnego
porozumiewania si midzy ludmi.
Kada z tych grup pogldw zakada
okrelon wizj polityki prawa. W pierwszym
przypadku polityka prawa polega na tworzeniu
prawa skutecznego ze wzgldu na cele
prawodawcy. Na gruncie woluntarystycznej
koncepcji tworzenia prawa, dobre prawo to
prawo optymalne jako instrument sucy
osigniciu zamierzonych przez prawodawc
stanw rzeczy. Podstawow wartoci
uwzgldnian w procesie prawotwrczym jest
efektywno tworzonych norm prawnych. W
drugim przypadku, polityka prawa polega na
tworzeniu prawa charakteryzujcego si
moliwie silnym uzasadnieniem
aksjologicznym w systemie wartoci, ktry
wyraaj normy uznawane za normy prawa
natury lub normy zwyczajowe. W trzecim
przypadku, polityka prawa polega na
tworzeniu prawa, ktre wyraa moliwie
szeroki konsensus spoeczny. Celem procesu
tworzenia prawa jest poszerzanie obszaru
wolnej od przymusu komunikacji spoecznej.
W polskim prawoznawstwie jako
pierwszy koncepcj naukowej polityki prawa

okreli Leon Petraycki.(41) W jego ujciu

nauka polityki prawa wskazywa ma rodki
prawne do osignicia okrelonych celw
wykorzystujc ustalenia teorii prawa, ktrej
zadaniem jest ujawnienie zalenoci
przyczynowych wystpujcych w dziedzinie
zjawisk prawnych. Podstawowym zaoeniem
nauki o prawodawstwie w wersji
Petrayckiego jest koncepcja ideau
spoecznego, co oznacza, e jest to wersja
maksyrnalistyczna polityki prawa, ktra
wskazuje cel dziaalnoci prawodawczej.
Petraycki zakada, e punktem docelowym
ewolucji historycznej jest stan penego
uspoecznienia czowieka, w ktrym jednostki
ludzkie bd si zachowywa prospoecznie w
sposb spontaniczny, bez adnego
zewntrznego przymusu. Umiejtne tworzenie
prawa sprzyjajce prospoecznym
przeksztaceniom ludzkiej psychiki, moe
przyspieszy osignicie tego stanu.
Zadaniem naukowej polityki prawa -w wersji
proponowanej przez Petrayckiego - jest
zatem wskazywanie prawodawcy takich
rodkw prawnych, ktre stymulujc proces
doskonalenia ludzkiej psychiki, sprzyjayby
osigniciu ideau spoecznego bdcego
celem prawotwrstwa.
41. L. Petraycki, Wstp do nauki prawa i
moralnoci, Warszawa 1959, s. 13 i n.;
tene, Wstp do nauki polityki prawa,
Warszawa 1968, s. 25 i n.