Dodatki I159!

[1. Wczeniejsze sformuowanie tezy,

e w rolnictwie poda stale odpowiada
popytowi. Rodbertus i osiemnastowieczni
ekonomici-praktycy]
(IXII580b I Okolicznociowa teoria Smitha, that corn
produces its own demand etc. [e zboe stwarza popyt na sie
bie itd.] tie], ktr to teori M althus puszc si powtrzy po
tem w swej teorii renty i ktra staa si po czci podstaw
jego teorii ludnociowej, znalaza [przed Smithem] bardzo
zw izy wyraz w nastpujcych zdaniach:
Z b o a jest duo lub m ao stosow nie do jego konsum pcji. Jeeli jest
w icej g b

do yw ienia, to bdzie te w icej zb oa, gdy b d zie w i

cej r k d o u p raw y ziem i; a jeeli jest w icej zb oa, to b d zie te wicej

gb

do

yw ienia,

gdy

ob fito

pow ikszy

liczb

ludnoci

(,[Jobn

A rb u tb n o t], A n inquiry into th e connection betw eeen th e p resen t price

of provisions, a n d th e size o f farm s etc. By a farm er , L ondyn 1773,
str. 1 2 5 ).

D latego te
w rolnictw ie nie m oe pow sta n ad m iar p ro d u k tu (tam e, str. 62).

Rodbertusowej fantazji, e nasiona itd. nie wchodz jako

pozycja kapitaowa [do wydatkw farmera] l1'1!, przecz setki
rozpraw, ktrych autorami s w XVIII w. (a zwaszcza po
czynajc od lat szedziesitych) po czci sami farmerzy. N a
tomiast suszniejsze byoby przeciwne twierdzenie, e do ra
chunkw farmera renta wchodzi jako pozycja wydatkw. Za
licza on rent do kosztw produkcji (i wchodzi ona rzeczywi
cie w skad jego kosztw produkcji).
772

Dodatki
Jeeli... cena zb o a jest w przyblieniu tak a, jak a by pow inna, co
m oe by o k relone tylko przez stosunek w artoci zie m i do wartoci
pienidza (tam e, stt. 132).

Zacytowany niej ustp daje pojcie o tym, i od chwili,

kiedy rolnictwo zostaje opanowane przez kapita, sam farming-capitalist [farmer-kapitalista] wyobraa sobie rent jedynie ja
ko potrcenie z zysku, ca za surplus value - jako essen
tially profit [w gruncie rzeczy jako zysk]:
Stara m eto d a p o leg aa n a tym , e zy sk farm era obliczano w edug
trzech ren t (pow nictw o). W Zaraniu rolnictw a byo to sumiennym
i rw nym p o dziaem w asnoci, ktry jeszcze i teraz stosuje si w mniej
ow ieconych czciach k uli ziem skiej... jeden daje do dyspozycji ziem i
i kap ita, inny dzajnych

gruntach

w ied z i prac. A le na dobrze upraw ianych i u ro

ren ta

stanow i

dzi

najm niejszy

k o p o t;

jest

ona

sum , kt r czo w iek m o e u lo ko w a w charakterze kapitau i rocznego

w y d a tk u w a sn ej pracy, i o d tej sumy pow inien oblicza procent, ktry
przynosz m u jego p ienidze, czyli swj d o ch d
I X II5 8 0 b ||

(tam e, str.

34).

[2. Nathaniel Forster o wrogim stosu n k u

midzy wacicielami ziemskimi

a przemysowcami]
||X I I I - 6 7 0 a |

W aciciele ziem scy i p rzem ysow cy w iecznie w adz

si ze sob i zazdroszcz sobie zyskw ([N a th a n ie l F orster], A n en

quiry into th e causes o f th e present bigb price o f provisions etc.,
L o n d y n 1767, str. 22, odsyacz). |X I I I - 6 7 0 a ||

[3. Pogld Hopkinsa na stosunek

midzy rent a zyskiem]
||X III-669b I Hopkins (zajrze tam, gdzie o tym mowa [1#I)
naiwnie okrela rent gruntow jako pierwotn form of sur
plus value, a zysk - jako pochodn renty.
Odpowiedni ustp brzmi, jak nastpuje:
K ied y ... producenci byli jednoczenie rolnikam i i w acicielam i m a
n u fak tu r, w aciciel ziem i otrzym yw a tytuem re n ty gruntow ej w arto
rw n ajc si 10 f. szt. Przypum y, e poow tej renty spacao si
pro d u k tam i surow ym i, a d ru g poow -

w yrobam i m anufaktur. Po

p o d zielen iu si p ro d u cen t w n a dw ie klasy, na k las rolnikw i fabry

k a n t w , stan ten m gby trw a n adal. Jed n ak e w praktyce okazao
si, e d la ro ln ik w d o g odniej byoby paci rent i obcia ni swj
p ro d u k t w w ym ianie n a p ro d u k t pracy przem ysow ej, aby w ten spo
sb zap at t podzieli w jednakow ych czciach m idzy obie klasy
i utrzym a pac robocz o raz zysk w kadej sferze na takim samym
poziom ie

(T h o m a s H o p kin s, E conom ical enquiries re la tive to

law s w hich regulate rent, p ro fit etc.", L o n d y n 1822, str. 26).

- 6 6 9 b ||

the

jX I II

[4. Carey, Malthus i James Deacon Hume

o ulepszeniach w rolnictwie]
IIXI4 9 Oa I N ale y zaznaczy, e w aciciela ziem i i farm era uw a
am y zaw sze za fedn i t sam osob... T a k m a si spraw a w Stanach
Z jednoczonych (H . C. Carey, T b e past, th e present, and the fu tu re" ,
F iladelfia 1848, str. 97).
C zow iek przechodzi zaw sze od gruntw ubogich do lepszych, aby
potem w pow rotnej d ro d ze zatrzym a si znw na pierw otnym ubogim
gruncie i w yoryw a m argiel lub w ap n o ; ta k trw a to dalej w nie kocz
cej si kolejnoci... i na kadym odcinku tej drogi czowiek stw arza
lepsz m aszy n * (str. 1 2 8 /1 29). K a p ita l m ona z w iksz korzyci
lokow a w rolnictw ie ni w m aszynach, m aszyny bow iem m aj tylko
ta k sam m oc, gdy tym czasem

w ydajno ziem i w zrasta"

(tam e).

K orzy, k t r przynosi stosow anie m aszyny p aro w ej (przy p rzetw a

rzaniu w eny w sukno itd .), polega na tym , e oszczdza si pac
robocz, po odliczeniu straty z pow odu zuycia maszyny. P raca za
stosow ana d o upraw y ziem i w ytw arza pac robocz plus korzyci osi
gane z ud o sk o n alen ia ziem i-m aszyny (tam e). T o te za k aw a e k grun
tu, ktry przynosi 100 f. szt. rocznie , m ona otrzym a w icej ni
za steam -enginc (m aszyn p aro w ], k t ra przynosi tak i sam dochd
(str. 130). N ab y w ca gruntu w ie, e opaci mu on robocizn i odsetki
i e n a d to w arto g runtu w zronie jeszcze w skutek jego uytkow ania.
N abyw ca za m aszyny parow ej w ie, e opaci mu ona robocizn i o d
se tk i, jed n ak w arto jej zm niejszy si w skutek uytkow ania. Pierw szy
kupu je m aszyn, k t ra d o skonali si w skutek jej uytkow ania... drugi
za ku p u je m aszyn, k t ra pogarsza si w w yniku uytkow ania... Z iem ia
jest m aszyn, na k t r m ona w ydatkow a nowy k ap ita i now prac
uzyskujc coraz wikszy plon, gdy tym czasem na m aszyn p arow nie
m ona dokonyw a r w n ie zyskownych w y d atk w (str. 131).

* A utor ma tu na myli ziem i, ktr si upraw ia i poddaje m elioracji. - Red.

775

Dodatki
*

N aw et te dokonane w rolnictwie ulepszenia, ktrych skut

kiem s zmniejszone koszty produkcji i, koniec kocw, spa
dek cen, a ktre z pocztku - dopki ceny jeszcze nie spady wywouj jednak the temporary rise of agricultural p r o fit
[przemijajcy wzrost zysku rolniczego], niemal zawsze
pow ikszaj ko n iec ko c w rent. O w p o w ik szo n y kapital, ktry zasto
sow ano ze w zgldu n a sposobno osignicia znacznych chwilowych
zyskw , w w ikszoci w y p a d k w albo te n igdy nie m o e by -

po

wyganiciu u m w d zie ra w y - w caoci w ycofany z zie m i; a przy o d

naw ianiu tych u m w ow e k ap itay przynosz korzy wacicielow i ziem
skiem u, p o w iksza j

bow iem

otrzym yw an p rzeze

re n t"

([T .

R .]

M althus, Inquiry into th e nature and progress o f ren t e tc." , L o n d yn

1815 [str. 2 6 ]).
*

Jeeli p rzed zapanow aniem w ostatnich czasach w ysokich cen zboai

grunty o rne przynosiy n a og tylko niew ielk rent, gw nie w skutek
uznanej koniecznoci czstych odogw , to teraz trzeb a znw obniy
renty, aby m ona byo pow rci do tego sam ego system u odogw
(/. D . H u m e, T h o u g th s o n th e -law s etc.", L o n d yn 1815, str. 72).,
I X I4 9 0 a||

[5. Hodgskin i Anderson

o wzrocie wydajnoci pracy rolniczej]
||X I II - 6 7 0 a I

m iar jak pom naa si ludno, coraz mniejszy

obszar g runtw w ystarcza do zaopatrzenia ludzi w rodki w yyw ienia

(T hom as H o d g skin , T h e natural a n d artificial right o f p roperty contra
ste d e tc." , L o n d y n 1832, str. 6 9 ). (Pow ysza rozp raw a u k azaa si an o
nim ow o.)

Takiego samego zdania przed

s o n P"l. IXIII670a||

Hodgskinem

by A n d er

[6. Zmniejszenie si stopy zysku]

||XIII670a I Zysk z wikszego kapitau, stosujcego znacz
niejszy capital constant (maszyny, materia surowy), jest
mniejszy - jeli obdzieli nim czny kapita, w ktrym za
stosowana praca ywa stanowi stosunkowo mniejsz jego
cz - od mniejszego zysku stwarzanego przez prac yw,
stanowic stosunkowo wiksz cz mniejszego cznego ka
pitau. Zmniejszenie si kapitau zmiennego i wzgldne po
wikszenie si kapitau staego - chocia obie te czci kapi
tau wzrastaj - stanowi tylko inny w yraz zw ikszonej w y
dajnoci pracy. IXIII670a||