[ROZDZIA PIERWSZY]

Sir James Steuart

[Rozrnienie m idzy p ro fit upon alienation
a p o zytyw n ym powikszeniem bogactwa]
Przed fizjokratami wywodzono warto dodatkow - czyli
zysk, tj. warto dodatkow w postaci zysku - wprost z w y
miany, ze sprzeday towaru powyej jego wartoci. Sir James
Steuart nie wyszed na og poza ramy tej ograniczonoci; na
ley w nim raczej widzie naukowego odtwrc tego ograni
czonego punktu widzenia. Powiadam : naukowego odtwr
c. Steuart nie podziela bowiem iluzji, jakoby warto dodat
kowa uzyskiwana przez poszczeglnego kapitalist dziki
sprzeday towaru powyej jego wartoci stanowia nowe bo
gactwo. Odrnia on zatem zysk pozytywny od zysku wzgld
nego.
Zysk pozytywny nie oznacza dia nikogo straty; powstaje w rezulta
cie pomnoenia pracy, wikszej przemytood lub sprytu i daje w efek
cie powikszenie, czyli wzrost bogactwa spoecznego... Zysk wzgldny
Wskazuje na czyj strat; jest wyrazem wahania si szali bogactwa
midzy uczestniczcymi stronami, lecz nie oanacza adnego przyrostu
funduszu oglnego... [Zysk] czny atwo jest zrozumie; jest to rodzaj
Zysku... czciowo wzgldnego, a czciowo pozytywnego... oba rodzaje
mog wystpowa nierozdzielnie w jednej i tej samej transakcji
(Principles of Political Economy , t. I. The Works of Sir James
Steuart etc., wyd. general Sir James Steuart, syn jego etc., w 6 tomach,
Londyn 1805, stir. 275, 276).

Zysk pozytywny powstaje w rezultacie pomnoenia pracy,

wikszej przemylnoci lub sprytu . W jaki sposb powstaje
on na tej drodze - z tego Steuart nie usiuje zda sobie spra
wy. Uzupenienie mwice, i zysk ten daje w efekcie powik
szenie i wzrost the public good [bogactwa spoecznego ],

Rozdzia pierwszy

pozwala wnioskowa, e St[euart] rozumia przez to jedynie

powikszenie masy wartoci uytkowych, uwarunkowane roz
wojem si wytwrczych pracy, i e rozpatrywa zysk pozytyw
ny zupenie niezalenie od zysku kapitalistw, ktry zawsze
zakada pomnoenie wartoci wymiennej. Dalsze wywody
w peni potwierdzaj taki wniosek.
Mwi on mianowicie:
,,W cenie towaru rozpatruj dwie rzeczy jako faktycznie istniejce
i zupenie od siebie rne: warto realn towam i zysk ze sprzeday"
(str. 244).

Cena towaru zawiera wic dwa zupenie rne elementy: po

pierwsze - warto rzeczywist, po drugie - profit upon alie
nation [zysk ze sprzeday], czyli zysk realizowany przy wy
zbywaniu si towaru przy sprzeday.
||2211 Ten profit upon alienation wynika wic std, e cena
towarw przewysza ich warto realn, czyli std, e towary
sprzedawane s powyej ich wartoci. Zyskowi po jednej stro
nie odpowiada tu zawsze strata po drugiej stronie. Nie stwa
rza si adnego addition to the general stock [przyrostu fun
duszu oglnego]. Zysk, tj. warto dodatkowa, jest wzgldny
i sprowadza si do a vibration of the balance of wealth
between parties [waha szali bogactwa midzy uczestnicz
cymi stronami ]. Sam St[euart] odrzuca myl o moliwoci
wyjanienia wartoci dodatkowej w taki sposb. Chocia jego
teoria vibration of the balance of wealth between parties
w niewielkim tylko stopniu dotyczy istoty i pochodzenia war
toci dodatkowej, ma jednak wane znaczenie przy rozpatry
waniu podziau surplus value [wartoci dodatkowej] midzy
rne klasy i midzy rne rubryki, jak zysk, procent, renta.
e Steuart ogranicza cay zysk poszczeglnego kapitalisty
do tego relative profit , do profit upon alienation, wida
z nastpujcego:
Real value [warto realna] , mwi on, jest okrelona przez tak
quantity [ilo ] pracy, ktr przecitnie robotnik danego kraju mo
e na og wykona... w cigu jednego dnia, tygodnia, miesica . Po
drugie: przez warto rodkw utrzymania robotnika oraz niezbdne

Pierwsza strona Teoryj wartoci dodatkowej w rkopisie Marksa

(pocztek V I zeszytu rkopisu z lat 1861-1863)

Sir James Steuart

wydatki, zarwno na zaspokojenie jego potrzeb osobistych, jak i na
zakup potrzebnych dio jego zawodu narzdzi, co podobnie jak wyej
naley ujmowa przecitnie... . Po trzecie: przez warto materiaw
(str. 244, 245). G d y te trzy pozycje s znane, cena produktu jest okre
lona. N ie moe oma by nisza od sumy tych trzech pozycji, tzn. ni
sza od wartoci realnej. Wszystko, co przewysza t sum, stanowi zysk
wacicieli manufaktur. Zysk ten bdzie pozostawa w okrelonym sto
sunku do popytu i dlatego waha si bdzie zalenie od okolicznoci
(tamie, str. 245). Std wynika konieczno duego popytu dla roz
kwitu manufaktur... Przedsibiorcy przemysowi przystosowuj swj spo
sb ycia i wydatki do zysku, ktry uwaaj za pewny (tame,
str. 246).

Z tego wynika jasno, e zyskiem manufacturers [waci

ciela manufaktury ], poszczeglnego kapitalisty, jest zawsze re
lative profit, zawsze profit upon alienation, pochodzcy za
wsze z nadwyki ceny towaru ponad jego warto realn, ze
sprzeday towaru powyej jego wartoci. Gdyby wic wszyst
kie towary sprzedawano wedug ich wartoci, nie byoby ad
nego zysku.
Steuart napisa o tym oddzielny rozdzia, [w ktrym] roz
patruje szczegowo: H ow profits consolidate into prime
cost [,,W jaki sposb zyski cz si w jedn cao z kosztami
produkcji ] (tame, t. III, str. 11 i nast.).
Z jednej strony Steuart odrzuca pogld systemu monetarne
go i merkantylistycznego, wedle ktrego sprzeda towaru po
wyej wartoci i uzyskiwany std zysk tworz warto dodat
kow, pozytywne zwikszenie bogactw a1 ; z drugiej strony
podziela pogld, e zysk poszczeglnego kapitalisty nie jest
niczym innym, jak nadwyk ceny nad ||222| wartoci, e
jest to profit upon alienation, ktry jednake, wedug niego,
jest tylko wzgldny, gdy zysk po jednej stronie kompensuje
1 Wprawdaie nawet wedug systemu monetarnego zysk tworzy si nie wewntrz
kraju, lecz tylko z wymiany z innymi krajam i. To samo zreszt pozostaje [w krgu
poj] systemu merkantylistycznego, [wedug ktrego] warto ucielenia si w pieni
dzach (zocie i srebrze) i dlatego warto dodatkowa znajduje wyraz w bilansie
handlowym zamykajcym si saldem pieninym * .
* W rkopisie przypis ten znajduje si n a marginesie - R ed.

kozdzia pierwszy

strata po stronie drugiej i dlatego ruch zysku jest tylko a vi

bration of the balance of wealth between parties .
W tym wic sensie Steuart jest racjonalnym wyrazicielem
systemu monetarnego i merkantylistycznego.
Jego zasuga w ujciu kapitau polega na tym, i wskaza,
jak dokonywa si proces oddzielania siy roboczej
od w a
runkw produkcji jako wasnoci okrelonej klasy. Steuarta
absorbuje wielce proces powstawania kapitau, mimo e bez
porednio nie ujmuje jeszcze tego procesu we waciwej mu
postaci, chocia traktuje go jako warunek istnienia wielkiego
przemysu. B ada ten proces szczeglnie w rolnictwie i susz
nie wnioskuje, e przemys manufakturowy jako taki powstaje
dopiero dziki procesowi oddzielania dokonujcemu si w rol
nictwie. A . Smith zakada, e omawiany proces oddzielania
ju si dokona.
(Ksika Steuarta 1161 (Londyn), Turgota 1766, A . Smitha
1775 )