You are on page 1of 76

[ROZDZIA DWUNASTY!

Tablice renty rniczkowej


oraz ich objanienie
[2. Zmiany masy i stopy renty]

Wywody powysze naley uzupeni nastpujcymi uwaga


mi: Przypumy, e odkryto by kopalnie wgla i kamienioo
my o wikszej wydajnoci lub lepszym pooeniu, ktre by za
pomoc takiej samej iloci pracy dostarczay wicej produktu,
ni dostarczay starsze obiekty, i to tak znaczn jego ilo, e
zaspokajaaby cay popyt. Wwczas obniyaby si cena wgla,
kamienia, drewna, gdy obniyaby si ich warto, i w wy
niku tego musiano by zamkn stare kopalnie wgla i kamie
nioomy. Nie przynosiyby one ani zysku, ani pacy roboczej,
ani te renty. Niemniej jednak nowe kopalnie i kamienioo
my przynosiyby rent, jak j przedtem przynosiy stare, cho
cia byaby ona mniejsza (pod wzgldem stopy). Wszelkie
wzmoenie wydajnoci pracy zmniejsza przecie kapita wyo
ony na pac robocz w stosunku do kapitau wyoonego na
capital constant, w danym wypadku - w stosunku do kapitau
wyoonego na narzdzia produkcji. Czy odpowiada to rze
czywistoci? Czy odpowiada to rzeczywistoci rwnie i w da
nym wypadku, kiedy change wydajnoci pracy nie jest na
stpstwem of change samego sposobu produkcji, lecz natural
nej wydajnoci kopalni wgla lub kamienioomu bd ich si
tuations? Jedno moemy tu tylko powiedzie, mianowicie e
taka sama ilo kapitau dostarcza tu wicej ton wgla bd
kamienia, e zatem poszczeglna ich tona zawiera mniej pracy,
lecz wszystkie tony cznie zawieraj tak sam albo nawet
wiksz jej ilo, jeeli nowe kopalnie lub kamienioomy za
327

R ozdzia dwunasty

spokajaj jeszcze - oprcz dawnego demand, supplied by the


old mines and quarries [popytu, ktry zaspokajay stare ko
palnie i kamienioomy] - additional demand, mianowicie ad
ditional demand, ktry przewysza rnic midzy fertility of
old and new mines and quarries. Nie zmienioby to jednak
organicznego skadu zastosowanego kapitau. W prawdzie cena
jednej tony, kadej poszczeglnej tony, zawieraaby mniej ren
ty, lecz tylko dlatego, e w ogle zawieraaby mniej pracy,
a zatem take mniej pacy roboczej i mniej zysku. Nie odbi
oby si to jednak na stosunku stopy renty do zysku. Moemy
wic ||5671 powiedzie tylko tyle:
Jeeli demand nie zmienia si, jeeli wic nadal naley pro
dukowa tak sam ilo wgla i kamienia, to do wyproduko
wania takiej samej masy towarowej bdzie si w nowych, wy
dajniejszych kopalniach i kamienioomach stosowao teraz
mniej kapitau, ni stosowano przedtem w starych. Tym sa
mym zmniejszy si czna warto tej masy towarowej, a wic
i total amount of rent, profit, pacy roboczej oraz zastosowa
nego capital constant. Ale stosunek midzy rent a zyskiem
tak samo nie zmienia si, jak nie zmienia si stosunek midzy
zyskiem a pac robocz bd midzy zyskiem a wyoonym
kapitaem, gdy nie dochodzi do organicznej zmiany zastoso
wanego kapitau. Zmienia si tylko wieko, a nie skad za
stosowanego kapitau, nie zmieni si wic rwnie sposb
produkcji.
Jeeli wypada zaspokoi additiona demand, a rwna si
on rnicy midzy wydajnoci nowych i starych mines and
quarries, to nadal stosuje si kapita takiej samej wiekoci.
Warto kadej poszczeglnej tony zmniejsza si, lecz czna
ilo ton ma tak sam warto, jak miaa przedtem. Jeeli
rozpatrywa kad poszczegln ton, to wraz z tkwic
w niej wartoci zmniejszya si te warto tych czci, ktre
sprowadzaj si do zysku i renty. Poniewa jednak wielko
kapitau, a tym samym i czna warto jego produktu pozo
stay bez zmiany i nie nastpia te organiczna zmiana jego
skadu, to absoutna kwota renty i zysku pozostaa taka sama.
Jeeli additional dem and jest tak bardzo znaczny, e - przy
takiej samej lokacie kapitau - nie moe go zaspokoi rnica
318

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

in fertility of new and old mines and quarries [wydajnoci


nowych i starych kopalni i kamienioomw], to w nowych ko
palniach nieodzownie trzeba zastosowa additional capital.
W tym wypadku - jeeli wraz z growth [wzrostem] cznego
ulokowanego kapitau nie nastpuje change podziau pracy,
stosowania maszyn, jeeli wic nie ma change organicznego
skadu kapitau - wzrasta amount of rent and. profit, wzrosa
bowiem warto cznego produktu, warto cznej liczby ton,
mimo e zmniejszya si warto kadej poszczeglnej tony,
a wic i ta cz jej wartoci, ktra sprowadza si do renty
i zysku.
We wszystkich tych wypadkach nie ma zmiany stopy renty,
gdy nie ma change in the organie composition [zmiany
w organicznym skladzi zastosowanego kapitau (bez wzgl
du na zmian jego wielkoci). Gdyby natomiast zmiana stopy
renty nastpia wskutek zmiany organicznego skadu kapitau,
wskutek zmniejszenia si kapitau wyoonego na pac robo
cz w stosunku do kapitau wyoonego na maszyny itp. gdyby wic zmieni si sam sposb produkcji - zmniejszyaby
si stopa renty, gdy zmniejszyaby si rnica midzy warto
ci towaru a jego cen kosztu. W trzech wyej rozpatrzonych
wypadkach rnica ta si nie zmniejsza. Jeeli bowiem spada
warto, to tak samo spada te cena kosztu jednostki towaru,
gdy mniej pracy has been expended upon it, less paid and
unpaid labour [wydatkowano na ni, mniej pracy opaconej
i nieopaconej].
A wic zgodnie z powyszym, jeeli zwikszenie wydajno
ci pracy - czyli zmniejszenie wartoci of a certain measure
of the commodities produced [okrelonej iloci wyproduko
wanych towarw] - jest tylko nastpstwem of change in the
productivity of natural elements [zmiany produkcyjnoci ele
mentw naturalnych], rnicy in the natural degree of fertility
of soils, mines, quarries etc. [naturalnego stopnia wydajnoci
gleb, kopalni, kamienioomw itd.], to wielko renty moe
si zmniejszy, gdy w zmienionych warunkach a less quantity
of capital is employed [stosuje si mniejsz ilo kapitau];
moe ona pozosta bez zmiany przy additional dem and; moe
si zwikszy, jeeli additional demand przekracza rnic
319

Rozdzia dwunasty

midzy produkcyjnoci stosowanych przedtem a stosowanych


teraz natural agencies [czynnikw naturalnych]. Jednake sto
pa renty mogaby wzrosn tylko wraz z change in the orga
nic composition of the capital employed [zmian organicznego
skadu zastosowanego kapitau].
A wic amount o f rent niekoniecznie musi si zmniejszy
wraz z opuszczeniem poledniejszej gleby, gorszego kamienio
omu, gorszej kopalni etc. Stopa renty moe si nawet nigdy
nie zmniejsza, jeeli owo opuszczenie jest po prostu nastp
stwem zmniejszonej naturalnej wydajnoci tych obiektw.
Ricardo przeinacza rzeczy suszne, to mianowicie, e w tym
wypadku amount of rent moe si przy okrelonym state of
demand [stanie popytu] zmniejszy - tzn. jest zaleny od tego,
czy wielko zastosowanego kapitau spada, pozostaje bez
zmiany lub wzrasta - i miesza je ze z gruntu bdn tez, i
rate of rent musi si zmniejszy, co przy danej przesance jest
niemoliwe, zaoono bowiem, e nie nastpia zmiana in the
organie composition of capital, a wic taka zmiana, ktra od
biaby si na stosunku midzy wartoci a cen kosztu, na
tym jedynym stosunku, ktry okrela rate of rent.

[2. Rne kombinacje renty rniczkowej i absolutnej.


Tablice A , B, C, D , E]
Jak si jednak w tym wypadku ma sprawa z differential
rents [rentami rniczkowymi] ?
Przypumy, e w eksploatacji znajdoway si coal-mines
trzech kategorii, I, II, III, z ktrych I przynosia rent abso
lutn, II - rent dwa razy wiksz, a III - rent dw a razy
wiksz od II albo cztery razy wiksz od I. W takim razie
kategoria I przynosi rent absolutn R, kategoria II - 2 R,
a kategoria III - 4 R. Jeeli teraz rozpocznie si eksploatacj
kategorii IV, wydajniejszej ni I, II i III i tak rozlegej, e
mona w niej ulokowa kapita takiej samej wielkoci, jak
w kategorii I, to - the former state o f demand remaining
constant [przy niezmienionym stanie popytu] - w kategorii
IV mona ulokowa taki sam kapita, jaki ulokowano przed
320

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

tem w kategorii I. Wskutek tego w kategorii I zaniechano by


produkcji. Naleaoby te withdraw [wycofa] cz kapitau
ulokowanego w kategorii II. Kategoria IV wystarczyaby do
zastpienia kategorii I i czci kategorii II, lecz kategoria III
i IV nie wystarczyyby to supply the whole demand, without
part of II continuing to be worked [do zaspokojenia caego
popytu, jeliby kategoria II nie znajdowaa si nadal w czcio
wej eksploatacji]. D la ilustracji przypumy, e kategoria IV
zdoa za pomoc takiego samego kapitau, jaki ulokowano
w kategorii I, dostarczy cay urobek kategorii I i poow
urobku kategorii II. Jeeliby wic w kategorii II ulokowano
poow dawnego kapitau, w kategorii III - taki sam kapita
jak przedtem, a w kategorii IV - nowy kapita, to the whole
market would be supplied [zaopatrzono by cay rynek].
||5 6 8 1 W hat then were the changes that had taken place, or
how would the changes accomplished affect the general rental,
the rents of I, II, III and IV?
The absolute rent, derived from IV, would, in amount and
rate, be absolutely the same as that formerly derived from I;
in fact the absolute rent, in amount and rate, would also be
fore have been the same on I, II and III, always supposing
that the same amount o f capital was employed in those diffe
rent classes. The value of the produce of IV would be exactly
identical to that formerly employed on I, because it was the
produce of a capital of the same magnitude and of a capital
of the same organic composition. Hence the difference between
value and cost-price must be the same; hence the rate of rent.
Besides, the amount must be the same, because - at a given
rate of rent - capitals of the same magnitude would have
been employed. But, since the value of the coal is not deter
mined by the value of the coal derived from IV, it would
bear a surplus rent, or an overplus over its absolute
rent\ a rent derived, not from any difference between value
and cost-price, but o f the difference between the market value
and the individual value of the produce N r IV [Jakie wic
nastpiyby tu zmiany albo jak dokonane zmiany odbiyby
si na cznej sumie renty, na rentach w kategorii I, II, III
i IV?
321

Rozdzia dwunasty

Renta absolutna, ktr przynosi kategoria IV, byaby, pod


wzgldem wielkoci i stopy, zupenie taka sama jak ta, ktr
przedtem przynosia kategoria I; w samej rzeczy renta absolut
na byaby, pod wzgldem wielkoci i stopy, rwnie i przed
tem taka sama w kategoriach I, II i III, jeeli si wci zaka
da, e w tych rnych kategoriach stosuje si kapital takiej
samej wielkoci. Warto produktu kategorii IV byaby zu
penie identyczna z wartoci produktu uzyskiwanego przed
tem w kategorii I, gdy byby to produkt kapitau takie) samej
wielkoci i o takim samym skadzie organicznym. Tote rni
ca midzy wartoci a cen kosztu musiaaby by taka sama,
a wic i stopa renty musiaaby by taka sama. Zreszt, wiel
ko renty musiaaby by rwnie taka sama, gdy - przy
danej stopie renty - stosowano by kapitay takiej samej wiel
koci. Poniewa jednak wartoci wgla nie okrela warto
wgla pochodzcego z kategorii IV, wgiel z kopalni tej kate
gorii przynosiby rent dodatkow, czyli pewn nadwyk po
nad swoj rent absolutn; rent, ktra powstaje nie wskutek
rnicy midzy wartoci a cen kosztu, lecz wskutek rnicy
midzy wartoci rynkow a wartoci indywidualn produktu
kategorii IV].
Kiedy mwimy, e renta absolutna, czyli rnica midzy
wartoci a cen kosztu, jest taka sama w kategoriach I, II,
III, IV, pod warunkiem, e ulokowano w nich kapita takiej
samej wielkoci, a wic amount of rent with a given rate of
rent [wielko renty przy danej stopie renty] pozostaje bez
zmiany, naley to rozumie, jak nastpuje: warto (indywi
dualna) wgla kategorii I jest wysza ni warto wgla ka
tegorii II, warto za wgla kategorii II jest wysza ni war
to wgla kategorii III, gdy jedna tona wgla kategorii I za
wiera wicej pracy ni jedna tona kategorii II, a jedna tona
kategorii II wicej ni jedna tona kategorii III. Poniewa
jednak organiczny skad kapitau jest we wszystkich trzech
wypadkach jednakowy, to ta zmiana nie odbija si na indy
widualnej absolute rent, ktr przynosz kategorie I, II, III.
Jeeli bowiem warto tony wgla kategorii I jest wiksza,
to wiksza jest te jej cena kosztu; jest wiksza tylko odpo
wiednio do tego, jak w ikszy kapital o takim samym skadzie
322

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

organicznym stosuje si do produkcji jednej tony wgla w ka


tegorii I w porwnaniu z kategori II i do produkcji jednej
tony w kategorii II w porwnaniu z kategori III. A wic ta
rnica midzy wartociami ich ton wgla rwna si dokadnie
rnicy midzy ich cenami kosztu, tzn. rnicy midzy wzgld
nymi kapitaami expended to produce one ton of coal on
I, II and III [wydatkowanymi na produkcj jednej tony wgla
w I, II i III]. Niejednakowa wielko wartoci w trzech ka
tegoriach kopal nie wpywa wic na rnic midzy wartoci
a cen kosztu w rnych kategoriach. Jeeli warto jest wik
sza, to cena kosztu jest wiksza w takim samym stosunku,
gdy warto zwiksza si tylko odpowiednio do tego, jak
zwiksza si wydatek kapitau lub labour; znaczy to, e sto
sunek midzy wartoci a cen kosztu pozostaje bez zmiany,
a wic take i absolute rent.
Ale patrzmy dalej, jak si ma sprawa z rent rniczkow.
Po pierwsze, do caej produkcji wgla w kategorii II, III
i IV stosuje si teraz mniej kapitau, kapita bowiem stosowa
ny w kategorii IV ma tak sam wielko, jak mia kapita
w kategorii I. A nadto poowa kapitau stosowanego w ka
tegorii II zostaje withdrawn. A wic the amount of rent w ka
tegorii II zmniejsza si w kadym razie o poow. Zmiana
wysokoci ulokowanego kapitau nastpia jedynie w kate
gorii II, gdy w kategorii IV lokuje si tyle kapitau, ile
przedtem lokowano w kategorii I. Nastpnie zaoylimy, e
w kategorii I, II i III ulokowano kapitay jednakowej wiel
koci, np. w kadej z nich po 100 f. szt., a zatem cznie
300 f. szt.; a wic teraz w kategorii II, III i IV pozostao
tylko 250 f. szt., co znaczy, e szsta cz kapitau has been
withdrawn from the production of coal [zostaa wycofana
z produkcji wgla].
N adto obniya si warto rynkowa wgla. Widzielimy,
e kategoria I przynosi R, kategoria II - 2 R, a kategoria III 4 R. Jeeli przypucimy, e w kategorii I produkt 100 f. szt.
rwna si 120 f. szt., w ktrej to sumie R wynosi 10 i 10 sta
nowi zysk, to warto rynkowa produktu kategorii II wynosi
130 f. szt. (10 - zysk i 20 - renta), produktu kategorii III 150 f. szt. (10 - zysk i 40 - renta). Jeeli produkt kategorii
323

Rozdzia dwunasty

1 rwna si 60 tonom (tona = 2 f. szt.), to produkt katego


rii II rwna si 65 tonom, produkt kategorii III - 75 tonom,
a czna produkcja rwnaa si 60 -f- 65 + 75 = 200 tonom.
A poniewa 100 w kategorii IV produkuje teraz tak sam
ilo, jak wynosi cay produkt kategorii I i poowa produktu
kategorii II, to 60 -f- 32V2 tony = 92V2 tony, ktre wedug
dawnej wartoci rynkowej kosztowayby 185 f. szt., przynosi
yby tedy rent w wysokoci 75 f. szt., gdy zysk rwna si
10; a wobec tego, e renta absolutna rwna si 10 f. szt., ka
tegoria IV przynosiaby 71/ R.
Kopalnie kategorii II, III, IV produkuj tak sam liczb
ton jak przedtem, 200 ton, gdy 321h -f- 75 + 921/ 2 =
= 200 tonom.
Jak jednak ma si teraz sprawa z wartoci rynkow i z dif
ferential rents?
Aby na to odpowiedzie, musimy przekona si, ile wynosi
absolute individual rent w kategorii II. Przypumy, e rni
ca absolutna midzy wartoci a cen kosztu w tej sferze pro
dukcji rwna si 10 f. szt., czyli rwna si rencie, ktr przy
nosia najgorsza kopalnia, chocia nie jest to konieczne, z wy
jtkiem wypadku, kiedy warto produktu kategorii I absolut
nie okrelaaby warto rynkow. ||569| Jeeli tak byo rze
czywicie, to renta, ktr przynosia kategoria I (kiedy coal
kategorii I sprzedaje si wedug jego wartoci), stanowia
w ogle nadwyk wartoci w tej sferze produkcji ponad
wasn cost-price i general cost-price of commodities [ogln
cen kosztu towarw]. Kategoria II sprzedaje wic swe pro
dukty wedug ich wartoci, jeeli swoj liczb ton (65 ton)
sprzedaje za 120 f. szt., czyli poszczegln ton po l 11/ f. szt.
Okoliczno, e zamiast po tej cenie sprzedawaa ton po
2 f. szt., miaa jedynie za przyczyn to, e warto rynkowa,
okrelona przez kategori I, bya wysza od jej (tj. kate
gorii II) wartoci indywidualnej, nie to, e jej warto bya
wysza, lecz to, e jej warto rynkowa bya wysza od jej
ceny kosztu.
Dalej, kategoria II sprzedaje, w myl zaoenia, nie 65, lecz
ju tylko 32/2 tony, gdy nie lokuje ju w kopalni kapitau
w wysokoci 100, lecz tylko w wysokoci 50.
324

Tablice tenty rniczkowej oraz icb objanienie

A wic kategoria II sprzedaje teraz 321/ tony za 60 f. szt.


W stosunku do 50 f. szt. [wyoonego kapitau] 10 f. szt. sta
nowi 20/o- Z kwoty 60 f. szt. na zysk idzie 5 f. szt. i 5 . szt.
na rent.
z^tem w wypadku kategorii II mamy, co nastpuje: war
to produktu, 1 tony, rwna si l 11/ia f. szt.; liczba ton =
= 32*/; czna warto produktu = 60 f. szt.; renta =
= 5 f. szt. Renta zmniejszya si z 20 do 5. Gdyby nadal sto
sowano kapita takiej samej wielkoci, renta zmniejszyaby si
tylko do 10. Pod wzgldem stopy zmniejszya si ona tedy
tylko o poow. Znaczy to, e zmniejszya si o ca rnic,
o ktr warto rynkowa okrelana przez kategori I przekra
czaa jej [kategorii II] wasn warto, a przeto przekraczaa
rnic, ktra wynika z rnicy midzy jej wasn wartoci
a jej cen kosztu. Jej renta rniczkowa rwnaa si 10; jej
renta rwna si teraz 10, rwna si jej rencie absolutnej. W ten
sposb wraz z obnieniem wartoci rynkowej do wartoci
(wgla kategorii II) renta rniczkowa znika w kategorii II,
a wic i zdwojona rate of rent [stopa renty], tak wyrubowa
na przez t rent rniczkow. Renta spada wic z 20 do 10;
nadto spada ona z 10 do 5, gdy przy tej danej stopie renty
zmniejszy si o poow kapita ulokowany w kopalniach ka
tegorii II.
Poniewa warto rynkow okrela teraz warto wgla ka
tegorii II, wynoszca 1h /is f- szt. za ton, przeto warto
rynkowa 75 ton produkowanych przez kopalnie kategorii III
rwna si teraz 1386/i3 f. szt., z czego renta wynosi 28*/is f. szt.
Przedtem renta rwnaa si 40 f. szt., zmniejszya si tedy
o I F /13 f. szt. Rnia si od renty absolutnej o 30 f. szt.,
a teraz rni si nie wicej ni o 18e/is (gdy 186/ i 3 + 10 =
= 286/is). Przedtem rwnaa si 4 R, a teraz ju tylko
2 R -j- 8/ io f. szt. Poniewa kapita ulokowany w kopalniach
kategorii III zachowa dawn wielko, przeto spadek ten
naley pooy wycznie na karb zmniejszenia si stopy renty
rniczkowej, a wic na karb zmniejszenia si nadwyki w ar
toci rynkowej wgla kategorii III ponad jego warto indy
widualn. Przedtem caa suma renty w kopalniach katego
rii III rwnaa si nadwyce wikszej wartoci rynkowej po325

R ozdzia dwunasty

nad cen produkcji, teraz za rwna si ju tylko nadwyce


niszej wartoci rynkowej ponad cen kosztu f8*l. Rnica zbli
a si wic do renty absolutnej w kopalniach kategorii III.
Kategoria III za pomoc kapitau w wysokoci 100 f. szt.
produkuje 75 ton, ktrych warto rwna si 120 f. szt.; war
to 1 tony rwna si tedy l 3/s f. szt. Zam iast tego katego
ria III sprzedawaa przy dawnej cenie rynkowej ton za
2 f. szt., czyli o 2/ . szt. za drogo. N a 75 ton stanowio to
2/5 X 75 = 30 f. szt. i byo rzeczywicie rent rniczkow
w obrbie caej renty kategorii III, gdy renta tej kategorii
rwnaa si 40 (10 - renta absolutna i 30 - renta rniczko
wa). Kategoria III sprzedaje teraz ton wedug nowej war
toci rynkowej ju tylko za 111/i3 f. szt. O ile wic cena ta
przekracza warto wgla tej kategorii? l 3/s =
139/5
i l n / i 3 = 155/c5 [155/5 - 139/5 = 16/5]. Kategoria III sprze
daje zatem ton za drogo o le/es [8>1. Wynosi to na 75 ton
186/is i stanowi akurat rent rniczkow, ktra tedy rwna
si wci liczbie ton pomnoonej przez nadwyk wartoci
rynkowej kadej tony ponad jej warto [indywidualn]. Te
raz naley jeszcze obliczy tylko, w jaki sposb nastpuje
zmniejszenie si renty o l l 7/ i 3. Nadwyka wartoci rynkowej
ponad warto wgla kategorii III zmniejszya si z s/s f. szt.
na ton (kiedy sprzedawano j po 2 f. szt.) do 16/es na ton
(kiedy sprzedaje si j po l u /is f. szt.), czyli z !/s = 2e/es do
16/5, a wic o 10/e5. Wynosi to na 75 ton 76% 5 = 150/is =
= l l 7/ i 3 i jest to exactly [dokadnie] suma, o ktr zmniej
szya si renta w kategorii III.
||5701 922 tony wgla kategorii IV kosztuj - gdy cena
1 tony wynosi 1/13 f. szt. - 17010/i3 f. szt. Renta rwna si
tu 6010/i3, a renta rniczkowa - 5010/i3.
Gdyby te 922 tony sprzedano wedug ich wartoci (tj. za
120 f. szt.), to tona kosztowaaby l n /s7 f- szt. Zamiast tego
sprzedaje si je po l n / i 3 za ton. Ale l n /is = 1407/ 4ri
i 1 /7 = l 143/ 48i. D aje to 264/48i f. szt. nadwyki wartoci
rynkowej wgla kategorii IV ponad jego warto, co stanowi
na 92V2 tony dokadnie 5010/is f. szt., rent rniczkow dla
kategorii IV.
326

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

Porwnajmy teraz obydwa te cases [wypadki] w tablicach


A i B.

s
*

ui

100

ii
iii

100
100

Razem

300

s
1
l i

Liczba
ton

ao

Warto
rynkowa tony
f. szt.

10
10
10
30

60
65
75
200

2
2
2

<4
.5
rt
s
I* .
' -3
S
2

l/u
1*/*

4
*O
JA
a
'C
*

i1t*

I
i* 4M

120
130
150
400

0
10
30
40

czna liczba ton = 200. czna renta absolutna = 30.


Ogem renta rniczkowa = 40. czna renta = 70.

'1w
3
a
II
III
IV
Razem

*g. s
50
100
100
250

<%
s
3 -i
l i :
5
10
10
25

32/i
75
9 2/
200

>*%

4J 4
0 .
1 S
l /u
l /u
l ll/is

(
>

13
4t *n
w
.2

II^
~
l /lJ
l 3/s
I 11/?

1
4 ^ .
irr s
*J ? **4

- * *
S3 s
* 'S

60
138*/w
170/u
369*/u

18/n
50*/u
6 W 13

czny kapita = 250. Renta absolutna = 25. Renta r


niczkowa = 693/is. czna renta = 943. czna warto
rynkowa 200 ton zmniejszya si z 400 do 3693.
Obie tablice daj asumpt do bardzo wanych spostrzee.
Widzimy przede wszystkim, je renta absolutna powiksza
si lub zmniejsza pod wzgldem sumy odpowiednio do ka
pitau ulokowanego w rolnictwie 1*9, odpowiednio do cz
nych mas kapitau ulokowanych w kopalniach kategorii I, II,
327

R ozdzia dwunasty

III. Stopa tej renty absolutnej jest zupenie niezalena od wiel


koci ulokowanych kapitaw, gdy nie zaley wcale od rni
cy midzy jakoci poszczeglnych kategorii gruntw, lecz,
przeciwnie, wynika z rnicy midzy wartoci a cen kosztu,
ktra to rnica sama okrelana jest przez skad organiczny
of agricultural capital, przez sposb produkcji, a nie przez
jako gruntu. W wypadku II suma renty absolutnej zmniej
sza si z 10 do 5, dlatego e kapita zmniejszy si ze 100 do
50, e poow ||5711 kapitau wycofano [z lokaty w ziemi].
Zanim zastanowimy si w dalszym cigu nad treci tych
dwch tablic, zamiecimy tu jeszcze inne tablice. Widzielimy,
e w tablicy warto rynkowa spada do l n / i 3 f. szt. za
ton. Ale przy tej wartoci ani kategoria I A nie bdzie mu
siaa zupenie znikn z rynku, ani kategoria II nie bdzie
musiaa stosowa tylko poowy poprzedniego kapitau. Po
niewa w kategorii I, kiedy czna warto jej towaru rwna
si 120, renta rwna si 10 albo V12 cznej wartoci, wic
to samo stosuje si do wartoci poszczeglnej tony, ktra ma
warto 2 f. szt. Jednakie 2/i 2 f. szt. rwnaj si Vfi f. szt.,
czyli 3*/ szylinga (3Vs szylinga X 60 = 10 f. szt.). Cena
kosztu tony kategorii I wynosi tedy [2 f. szt. - 31/ szylin
ga = ] 1 f. szt. 162/ szylinga. N ow a warto rynkowa wynosi
111/i3 f. szt., czyli 1 f. szt. 1612/i3 szylinga. Ale 1 f. szt. 162/
szylinga rwna si 1 f. szt. 16 szylingom 8 pensom, czyli
1 f. szt. 1 6 26/ 9 szylinga. N atom iast 1 f. szt. 1612/is szylinga
rwna si 1 f. szt. 1636/ szylinga, czyli wynosi wicej 10/
szylinga. Byaby to renta, ktr przy nowej cenie rynkowej
otrzymywano by z kadej tony, co z 60 ton stanowioby czn
rent w wysokoci 155/i3 szylinga. A wic renta nie przyno
siaby mi nawet 1% od kapitau wynoszcego 100. Po to, aby
kategoria I A wcale nie przynosia renty, warto rynkowa
musiaaby si obniy do poziomu ceny kosztu w tej kategorii,
a wic do 1 f. szt. 162/ szylinga, czyli l 5/e f. szt. (czyli l 10/ia
f. szt.). W tym wypadku renta w kategorii I A znikaby. Ale
kopalnie kategorii I mona by eksploatowa nadal, osigajc
zysk w wysokoci 10%. Skoczyoby si to dopiero przy dal
szym spadku wartoci rynkowej poniej [ceny kosztu wyno
szcej] l 5/e f. szt.
328

Tablice renty rniczkowe) oraz icb objanienie

Co si za tyczy kategorii II B, to w tablicy zaoylimy,


e poowa kapitau zostaje withdrawn. Poniewa jednak war
to rynkowa wynoszca l l /i3 f. szt. przynosi jeszcze rent
w wysokoci 10%, to przynosi j tak samo od 100, jak i od
50 f. szt. Jeeli si wic zakada, e poowa kapitau zostaje
withdrawn, to tylko dlatego, e w tych warunkach katego
ria II przynosi jeszcze rent absolutn w wysokoci 10%.
Gdyby bowiem kategoria II produkowaa nadal 65 ton
zamiast 321/, to nastpioby przeadowanie rynku i panujca
na rynku warto rynkowa produktu kategorii IV tak by si
obniya, e po to, aby kategoria II przynosia rent absolut
n, musiano by zmniejszy lokat kapitau w jej kopalniach.
Oczywiste jest jednak, e jeeli cay kapita wynoszcy
100 f. szt. przynosi rent w wysokoci 9%, to czna suma
renty jest wiksza, ni gdyby kapita wynoszcy 50 f. szt. przy
nosi rent w wysokoci 10%. Skoro wic do zaspokojenia po
pytu istniejcego na rynku wystarczaby w kategorii II ka
pita wynoszcy tylko 50, to rent musiano by obniy do
5 f. szt. Ale w rzeczywistoci spadaby ona jeszcze niej, jeeli
przypucimy, e owe 32V2 tony nie mog znale staego zby
tu, e zatem wyprze si je z rynku. Warto rynkowa obniy
aby si tak znacznie, e nie tylko znikaby renta w kategorii
II B, ale skrupioby si to rwnie na zysku. Nastpioby po
tem wycofanie kapitau, aby zmniejsza poda a do chwili,
kiedy obniy si on do waciwego poziomu, ktry wynosi
50, a wtedy warto rynkowa ustaliaby si na wysokoci
l n /is f. szt., przynoszc znw kategorii II rent absolutn,
ale ju tylko dla poowy kapitau, ktry ulokowano przedtem
w kopalniach tej kategorii. Take i w tym wypadku inicja
tywa akcji naleaaby do kategorii IV i III, ktre panuj na
rynku.
Jednake to, e rynek wchania tylko 200 ton po cenie
l u / i 3 f. szt. za ton, bynajmniej nie znaczy, e nie wchonie
jeszcze dodatkowo 32x/2 tony, kiedy warto rynkowa si
obniy, kiedy presja wywierana na rynek przez dodatkowe
321/ tony zmniejszy warto rynkow 232V2 tony. Cena kosztu
w kategorii II wynosi l 9/i3 f. szt., czyli 1 f. szt. 13n /i3 szylin
ga. Ale warto rynkowa rwna si l n /i 3 f. szt., czyli 1 f. szt.
329

R ozdzia dwunasty

1612/13 szylinga. Gdyby warto rynkowa tak si obniya, e


kategoria I A nie przynosiaby ju renty, tzn. gdyby warto
rynkowa obniya si do ceny kosztu w kategorii I A , do
I f. szt. 162/ szylinga, czyli do l 5/e f. szt., czyli do l 10/ i 2 fszt., to popyt musiaby ju znacznie wzrosn, aby kategoria
II moga zastosowa cay swj kapita, kopalnie kategorii
I A bowiem mogyby by nadal eksploatowane, gdy przy
nosz zwyky zysk. Rynek powinien by wchon ju nie 32V2
dodatkowej tony, lecz 92V2 tony, a wic 292V 2 tony zamiast
200, zatem niemal o poow wicej. Stanowi to bardzo znaczne
powikszenie. Po to wic, aby to powikszenie byo umiarko
wane, warto rynkowa musiaaby obniy si do poziomu,
przy ktrym kategori I A wyparto by z rynku. Znaczy to, e
cena rynkowa powinna by spa poniej ceny kosztu w kate
gorii I A , a wic poniej l 10/ i 2 f. szt., dajmy na to, do IV 12 f.
szt., czyli 1 f. szt. 15 szylingw. Ale nawet wtedy byaby ona
jeszcze znacznie wysza od ceny kosztu w kategorii II B.
D o tablic A i dodamy wic jeszcze trzy tablice: C, D i E.
Go si tyczy tablicy C, to zakadamy, e popyt wzrasta, e
wszystkie kategorie wymienione w tablicach A i mog na
dal produkowa, ale wedug wartoci rynkowej produktu ka
tegorii B, przy ktrej kategoria I A przynosi jeszcze rent. Gdy
chodzi o tablic D , to zakadamy, e popyt jest wystarczajco
duy, aby kategoria I A ju nie przynosia renty, przynoszc
jednak nadal zwyky zysk. W zwizku z tablic E zakadamy,
e cena tak bardzo si obnia, i kategoria I A zostaje wy
parta z rynku, ||572| ale jednoczenie ta obnika ceny sprawia, e rynek wchania owe dodatkowe 32V2 tony wgla ka
tegorii II B.
The case, ktry, jak zakadamy, zachodzi w tablicach A
i B, jest moliwy. By moe, i wraz ze zmniejszeniem si ren
ty z 10 f. szt. do niespena 16 szylingw, kategoria I A wycofa
z tej eksploatacji swoje grunty i wydzierawi je do uytku w in
nej sferze eksploatacji, w ktrej mog przynosi wiksz rent
gruntow. W tym jednak case kategoria II byaby przez opi
sany wyej proces zmuszona to withdraw [do wycofania] po
owy of his capital, gdyby wraz z ustaleniem nowej wartoci
rynkowej rynek si nie rozszerzy.
330

c
-5
w AN
O N
1 -s u . I
05

100
100
ni
100
IV
100
Razem 400
i

ii

Wartoi
rynkowa tony

Kategoria

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

/lJ

60
65
75
927*
2927s

10
10
10
30V u

*
Jt
e
&

*y *

a* s -o
t
& .3 s

l U/l3

l 7 u
l '7 i a
l /u

l /ii
lV s
l 11/?

1 <A

00 ^

IM
110'Vi
120
138/ii

i i
i U 4i

/u 98/i3
0
+ 186/
+ 5 0 ' /n
69*/u

170,0/w
540

Jd
O

8
f
4

*s
a
8
U! u;

I
II
III
IV
Razem

100
100
100
100
400

.
2
l i
0
9V
10
10
29 7e

a S .
S | a 3 1 a
& t <4 u Ji sj
17e
lVe
17o
17'e

1*/
[l /u ]

60
65

U 7/u ]

75

[IV ]

&
2 .
*S
*j Si* <8*!

13 s-

927*
2 9 2 'h

110
119V
1377*
1697/ u
5367

-I,i
8 1'S 5
O (-)
-(la te t)
+ 177*
+ 497/i!
+ 6 7 7 i*

II
III
IV
Razem
22 -

I i

1cs * w

100
100
100

3V
10
10

300

23V

M a rk , E n g e ls

? s .
5 -S S
Is.
? S'

5
S 8
:

I s/

l /u

Is/
Is/

[lVw]
riVar]

D a ic b , t. 26

Liczba
ton

c
Oft

1 8
J L

. 1
8 I S
<4 'S ^

65
75
927*
2327*

113V
131V
16178
406Ve

-(v ac a t)
+ 11V
+417e
+5378

331

R ozdzia dwunasty

||573| Skonfrontujemy teraz dane tablic A , B, C, D i E,


w taki jednak sposb, w jaki powinno by si to byo sta na
samym pocztku: kapital, warto czna, produkt czny,
warto rynkowa tony, warto indywidualna, watto rnicz
kow a t8*!, cena kosztu, renta absolutna, renta absolutna w to
nach, renta rniczkowa, renta rniczkowa w tonach, czna
renta, a potem - podsumowanie wszystkich kategorii w kadej
tablicy 18,1.
||575| Objanienie tablicy (str. 574) *.
Z akada si, e wyoono kapita w wysokoci 100 (kapita
stay i zmienny) i e praca uruchomiona przez ten kapita
przynosi prac dodatkow (nieopacon), ktra rwna si jed
nej pitej caego wyoonego kapitau, czyli przynosi warto
dodatkow rwnajc si 100/s. Jeeli wic wyoony kapita
rwna si 100 f. szt., to warto cznego produktu powinna
by rwna si 120 f. szt. Zakada si dalej, e przecitny zysk
rwna si 10%, a wtedy cena kosztu cznego produktu
w przytoczonym wyej przykadzie z wglem rwna si
110 f. szt. Owe 100 f. szt. kapitau przeksztacaj si przy da
nej stopie wartoci dodatkowej, czyli pracy dodatkowej,
w warto wynoszc 120 f. szt., bez wzgldu na to, czy eks
ploatuje si wydajne czy mao wydajne kopalnie; sowem:
rna wydajno pracy - niezalenie od tego, czy jest nastp
stwem odmiennych warunkw naturalnych, w ktrych wyko
nuje si prac, lub odmiennych warunkw spoecznych, lub
warunkw technologicznych - w niczym nie zmienia faktu, e
warto towarw rwna si iloci pracy, ktra si w nich zma
terializowaa.
Skoro wic mwi si, e warto produktu wytworzonego
przez kapita w wysokoci 100 rwna si 120, oznacza to
tylko, e produkt zawiera czas pracy zmaterializowany w ka
pitale wynoszcym 100 plus jedna szsta, stanowica czas
pracy nieopacony, lecz przywaszczony sobie przez kapitalist.
czna warto produktu rwna si 120 f. szt., niezalenie od
tego, czy kapita w wysokoci 100 produkuje w kopalniach
jednej kategorii 60 ton, czy te w kopalniach innej kategorii 65 bd 75, bd 92*/2 tony. Oczywiste jest jednak, e zale* P atrz zaczon w kadk. - R ed .

332

11574 I
[K ategoria]

A
K apita

Liczba
ton

f. szt.

czna
warto
rynkowa
f. szt.

W arto rynkowa
tony

2
2
2

III

100
100
100

60
65
75

120

R azem

300

200

400

130
150

W arto indyw idualna


tony

2 f. szt. [ = 40 szyi.]
l n /i* f. szt. = 1 f. szt. 1612/is szyi.
l/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.

f. szt. [ = 40 szyi.]
f. szt. [ = 40 szyi.]
f. szt. [ = 40 szyi.]

Warto rniczkowa
tony

0
2/l3 f. szt. = 3*/n szyi.
2/ 5 f. szt. = 8 szyi.

Cena kosztu
tony

l 5/s f. szt. = 1 f. szt. 162/s szyi.


l/lJ f. szt. = 1 f. szt. 1314/ u szyi.
l 7/i5 . szt. = 1 f. szt. 9 1/ szyi.

Renta
absolutna
w tonach

Renta
rn iczkowa
w tonach

czna suma
renty w tonach

czna suma
renty

Renta absoluuia

Renta
rniczkowa

f. szt.

i. szt.

10
10
10

10

10

20

10

30

15

40

20

40

15

20

70

35

0
10

2 l,/ u
155/

21lh

5
28/is
6010/18

32,/i*

1313/24

37Vs

943/is

51V*4

0
0
10

30

f. szt.

II
III
IV

50
100
100

32Vs
75
92*/s

60
138/i3
10/!*

Razem

250

200

3693

l n / u f. szt. = 1 f. szt. 16l!/ u szyi.


l n /i* f. szt. = 1 f. szt. 16l2/is ^zyl.
l n /i* f. szt. = 1 f. szt. 1612/ia szyi.

l u /is f. szt. = 1 f. szt. 1612/ia szyi.


l*/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
I n /s7 f. szt. = 1 f. szt. 555/37 szyi.

0
10/5 f. szt. = 4 1*/1* szyi.
204/481 f. szt. = 10',70/481 jzyl.

l 9/is f. szt. = 1 f. szt. 13n / u szyi.


17/ 15 f. SZt. = 1 f. szt. 9Vs szyi.
17/ *7 f. SZt. = 1 f. szt. 3*/*7 szyi.

..........
5
10
10

I
0
180/13
50I0/i3
693/is

25

2 17/24
55/l2
55/l2

I
II
III
IV

100
100
100
100

60
65
75
92 '/ 2

1 1010/ u
120
138/u
17010/is

Razem

400

292/*

540

l 11/!
l l,/l*
l /l*
1n / u

f.
f.
f.
f.

szt.
szt.
szt.
szt.

=
=
=
=

1
1
1
1

f.
f.
f.
f.

szt.
szt.
szt.
szt.

161/l*
1612/ u
1612/is
1612/ u

szyi.
szyi.
szyi.
szyi.

2 f. szt. = 40 szyi.
I 11/ f. szt. = 1 f. szt* 1612/is szyi.
l 3/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
1U/S7 f. szt. = 1 f. szt. 555/37 szyi.

2/ u f. szt. = 3V u szyi.
0
+ 10/li5 f. szt. = + 4 12/l* szyi.
+ 204/481 f. szt. = + 10470/481 szyi.

l 5/s f. szt.
l/ia f. szt.
I 7/ 15 f. szt.
17/7 f. szt.

=
=
=
=

1 f. szt. 16*/* szyi.


1 f. szt. 13n /l* szyi.
1 f. szt. 9* 3 szyi.
1 f. szt. i 29/! szyi.

10
10
10

0
0
I 8 O/13

S/12
55/l2
55/'i2

5010/i3

55 /12

3010/i3

693/i3

i/u f. szt. = 15s/is szyi

162/3

37*/

10/is =
10
280/13
6010/is
100

15 5 /13

szyi.

5/12
5 5 / 1*
15 0 / 1 2

32 /i*
545/a

I
II
III
IV

100
100
100
100

60
^65
75
92V*

110
119*/e
137V*
1697/iz

Razem

400

292'/

536Vt

l s/e
l 5/e
l s/e
15/ s

f.
f.
f.
f.

szt.
szt.
szt.
szt.

=
=
=
=

1
1
1
1

f. szt.
f. szt.
f. szt.
f. szt.

162/
16*/*
16*/*
16*/*

szyi.
szyi.
szyi.
szyi.

2 f. szt. = 40 szyi.
l'V i* f. szt. = 1 f. szt. 1612/is szyi
l 3/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
I n /i7 f. szt. = 1 f. szt. 535/s7 szyi.

Ve f. szt. =
V78 f. szt. =
T 7/ 32 f. szt. =
. 119/222 ( s/t.

3*/s szyi.
10/*9 szyi.
+ 42/s szyi.
= -)- 10**/lll szyi.

l 5/s f. szt. =
l 9/lJ f. szt. =
l 7/l5 f. szt. =
l 7/*7 f. szt. =

1 f. szt. 16*/* szyi.


1 f. szt. 13ll/t* szyi.
1 f. szt. 9Vs szyi.
1 f. szt. i ^ / i i szyi.

...........................
0
9 '/e

1
0
0

0
9 /

0
5
15

10
10

0
0
17V2
49 7/ 12

0
5
55/
55/

21

214*
597/i2

32V*

29/o

67*/i2

1510/ u

3613/22

W it

5 2

0
11 */4
4 l 7/e

2'/7
55/7

0
6/7
23>*/i4

/t
2 \4 t
517/e

24i
12V?
29 /14

53Ve

13V7

3 0 /u

7 6 7/s

4 3 13/ld

9 0 / 11

II
III
IV
Razem

100
100
100
300

65
75
924/

113/4
131*/*
1617/e

232V2

4067/s

l 3/ i f. szt. = 1 f. szt. 15 szyi.


1*/ . szt. = 1 f. szt. 15 szyi.
l 3/ 4 . szt. = 1 f. szt. 15 szyi.

1Vis f. szt. = 1 f. szt. 16l*/i* szyi.


1*/* f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
l n /7 f. szt. = 1 f. szt. 535/s7 szyi.

[ /52 f. szt.] = ~ l i/U szyi.


[ + 3/20 f. szt.] = + 3 szyi.
[~h 73/ 148 f. szt.] = + 92/S7 szyi.

I/ 1* f. szt. = 1 f. szt. 13n /ia szyi.


l 7/l5 f. szt. = 1 f. szt. 9*/s szvl.
17/J7 f. szt. = 1 f. szt. 320. s7 szyi.

" -----3/4
10
10

-------------

1
5 5 /7

----------------------------- 1---23%

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

nie od wydajnoci pracy warto poszczeglnej jednostki pro


duktu, bez wzgldu na to, czy mierzy si j tonami, jak w tym
wypadku, czy te kwarterami, okciami itp., jest zupenie r
na. Aby pozosta przy naszej tablicy (to samo stosuje si do
kadej innej masy towarowej stanowicej rezultat kapitali
stycznego sposobu produkcji), warto 1 tony rwna si
2 f. szt., jeeli czny produkt kapitau rwna si 60 tonom,
a wic 60 ton warte jest 120 f. szt. albo wyobraa czas pracy,
ktry rwna si czasowi pracy zmaterializowanemu w 120
f. szt. Jeeli czny produkt rwna si 65 tonom, to warto
poszczeglnej tony rwna si 1 f. szt. 1612/ i 3 szylinga, czyli
l 11/is f. szt.; jeeli rwna si 75 tonom, to warto poszcze
glnej tony rwna si l 9/i5 f. szt., czyli 1 f. szt. 12 szylingom;,
jeeli wreszcie rwna si 92V2 tony, to warto tony rwna
si 1 /7 f. szt., czyli 1 f. szt. 535/s7 szylinga. Poniewa czna
masa towarw, czyli ton, wyprodukowanych przez kapita wy
noszcy 100 ma wci tak sam warto, rwnajc si
120 f. szt., wci bowiem wyobraa tak sam czn ilo
pracy, ktra zawarta jest w 120 f. szt., to wanie dlatego po
szczeglne tony maj niejednakow warto, w zalenoci od
tego, czy taka sama warto wyraa si w 60, 65, 75 lub 921/
tony, a wic w zalenoci od rnej wydajnoci pracy. T a r
na wydajno pracy sprawia wanie, e taka sama ilo pracy
wyraa si to w mniejszej, to znw w wikszej cznej masie
towarw i e odpowiednia poszczeglna cz tej cznej masy
zawiera to wicej, to znw mniej expended absolute amount
of labour [wydatkowanej absolutnej iloci pracy], a wic sto
sownie do tego ma to wiksz, to znw mniejsz warto. Ta
rna warto poszczeglnych ton, w zalenoci od tego, czy
w kapita w wysokoci 100 f. szt. ulokowano w wydajniej
szych lub mao wydajnych kopalniach, a wic w zalenoci od
niejednakowej wydajnoci pracy, jest wanie tym, co figuruje
w tablicy jako warto indywidualna poszczeglnej tony.
Dlatego te zupenie bdne jest mniemanie, e - jeeli
warto jednostki towaru zmniejsza si przy wzrastajcej wy
dajnoci pracy - czna warto produktu * wytworzonego
przez okrelony kapita, np. w wysokoci 100, wzrasta wsku
* W rkopisie-, pracy. - R e d .

333

Rozdzia dwunasty

tek powikszenia si iloci towarw, ktra j wyobraa. Prze


cie warto jednostki towaru tylko dlatego si zmniejsza, e
czna warto - czna ilo of expended labour - wyraa si
w wikszej iloci wartoci uytkowych, produktw, e zatem
na jednostk produktu wypada mniejsza odpowiednia cz
cznej wartoci, czyli of expended labour, mianowicie mniej
sza tylko o tyle, o ile mniejsz ilo pracy pochania jednostka
produktu albo o ile mniejszy ma ona udzia w cznej war
toci.
Z pocztku ujmowalimy jednostk towaru jako wynik
i bezporedni produkt okrelonej iloci pracy. Teraz, kiedy
towar wystpuje jako w ytwr produkcji ^kapitalistycznej, spra
wa pod wzgldem formalnym zmienia si w nastpujcy spo
sb: Wytworzona ilo wartoci uytkowych wyobraa ilo
czasu pracy rwnajc si iloci czasu pracy zawartej w kapi
tale (staym i zmiennym), ktry zuyto na wyprodukowanie
owej iloci wartoci uytkowych, plus nieopacony czas pracy
przywaszczony sobie przez kapitalist. Jeeli czas pracy
zawarty w kapitale rwna si w swym wyrazie pieninym
100 f. szt., jeeli te 100 f. s z t zawieraj 40 f. szt. w postaci
kapitau wyoonego na pac robocz i jeeli dodatkowy czas
pracy wynosi 50% kapitau zmiennego, czyli stopa wartoci
dodatkowej rwna si 50%, to warto cznej iloci towarw,
wyprodukowanych przez kapita w wysokoci 100 f. szt., rw
na si 120 f. szt. Aby towary mogy wej do procesu cyrku
lacji, ich warto wymienna - jak to widzielimy w pierwszej
czci niniejszej rozprawy [87] - musi przeksztaci si przed
tem w cen, tzn. musi by wyraona w pienidzu. A wic
1(5761 zanim kapitalista rzuci towary na rynek, musi przed
tem - gdyby czny produkt nie by jednym niepodzielnym
przedmiotem (jak np. dom, ktry wyobraa cay kapita, jest
jednym niepodzielnym towarem), ktrego cena w myl nasze
go zaoenia rwnaaby si wtedy 120 f. szt., rwnaaby si
cznej wartoci wyraonej w pienidzu - obliczy cen jed
nostki towaru. Cena rwna si tu monetary expression of va
lue [pieninemu wyrazowi wartoci].
Zalenie od niejednakowej wydajnoci pracy, czna w ar
to w wysokoci 120 f. szt. bdzie si teraz dzielia na wicej
334

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

albo mniej produktw, a wic warto jednostki produktu b


dzie si odpowiednio - proporcjonalnie - do tego rwnaa
wikszej lub mniejszej czci 120 f. szt. Obliczenie to jest bar
dzo proste. Jeeli czny produkt rwna si np. 60 tonom w
gla, to 60 ton rwna si 120 f. szt., a jedna tona rwna si
120/eo f. szt., czyli 2 f. szt.; jeeli produkt rwna si 65 tonom,
to warto poszczeglnej tony rwna si 120/ 5 f. szt., czyli
111/ i 3 f- szt., czyli 1 f. szt. 1612/is szylinga (czyli 1 f. szt.
16 szylingom llV is pensa); jeeli produkt rwna si 75 to
nom, to warto jednej tony rwna si 120/ 7 5 , czyli 1 f. szt.
12 szylingom; jeeli produkt rwna si 92Va tony, to warto
jednej tony rwna si 1 /7 f. szt., czyli 1 f. szt. 535/7 szy
linga. W arto (cena) jednostki towaru rwna si tedy czne)
wartoci produktu dzielonej przez czn liczb produktw,
ktre mierzy si jednostkami miary waciwymi tym produk
tom jako wartociom uytkowym, a wic tonami, kwarterami,
okciami itd.
Jeeli tedy cena jednostki towaru rwna si cznej warto
ci masy towarowej, ktr wytworzy kapita w wysokoci
100, podzielonej przez czn liczb towarw, to czna war
to rwna si cenie jednostki towaru pomnoonej przez cz
n liczb jednostek towaru, czyli rwna si cenie okrelonej
miary jednostki towaru pomnoonej przez czn liczb masy
towarowej, mierzonej wedug tej skali. Nastpnie: na czn
warto skada si warto kapitau wyoonego na produkcj
plus warto dodatkowa, czas pracy zawarty w wyoonym
kapitale plus dodatkowy czas pracy przywaszczony sobie
przez kapita, czyli nieopacony czas pracy. A wic kada po
szczeglna cz masy towarowej zawiera w takim samym
stosunku warto dodatkow, w jakim zawiera warto. W za
lenoci od tego, czy 120 f. szt. wypada podzieli midzy 60,
65, 75 czy 92 tony, dzieli si midzy nic owe 20 f. szt. war
toci dodatkowej. Jeeli liczba ton rwna si 60, a wic war
to poszczeglnej tony rwna si 120/ go, czyli 2 f. szt., czyli
40 szylingom, to szsta cz tych 40 szylingw, czyli tych
2 f. szt., stanowi udzia poszczeglnej tony w wartoci dodat
kowej, ktry rwna si 62/ szylinga. Jedna tona, ktra ko
sztuje 2 f. szt., zawiera stosunkowo tyle wartoci dodatkowej,
335

R ozdzia dwunasty

co 60 ton, ktre kosztuj 120 f. szt. Stosunek wartoci dodat


kowej do wartoci pozostaje w cenie jednostki towaru taki
sam, jak w cznej wartoci masy towarowej. W powyszym
wypadku czna warto dodatkowa zawarta w kadej po
szczeglnej tonie rwna si 2% o = 2/e = Vs czci 20 =
= jednej szstej czci 40, jak to ju stwierdzilimy wyej.
Tote warto dodatkowa zawarta w jednej tonie pomnoona
przez 60 rwna si cznej wartoci dodatkowej, ktr wypro
dukowa kapita. Jeeli cz wartoci, wypadajca na jed
nostk produktu - odpowiednia cz cznej wartoci zmniejsza si wskutek zwikszonej liczby produktw, czyli
wskutek wzmoonej wydajnoci pracy, to mniejsza te staje
si owa cz wartoci dodatkowej, ktra wypada na jednost
k produktu, owa odpowiednia cz cznej wartoci dodat
kowej, ktr zawiera jednostka produktu. Nie wpywa to
jednak na stosunek wartoci dodatkowej, nowo wytworzonej
wartoci, do wyoonej i jedynie odtworzonej wartoci. Cho
cia wydajno pracy nie oddziauje na czn warto pro
duktu, to jednak - jak widzielimy wyej t88l - moe ona po
wikszy warto dodatkow, jeeli produkt wchodzi do kon
sumpcji robotnika, a wic jeeli zmniejszy si normalna paca
robocza lub, co na jedno wychodzi, zmniejszy si warto siy
roboczej wskutek zniki ceny jednostek towaru, lub, co na
jedno wychodzi, danej iloci towarw. Jeeli wiksza wydaj
no pracy stwarza wzgldn warto dodatkow, to zwiksza
nie czn warto produktu, lecz t cz owej cznej w ar
toci, ktra reprezentuje warto dodatkow, czyli prac nie
opacon. Jeeli wic przy wikszej wydajnoci pracy na jed
nostk produktu wypada mniejsza cz wartoci - zwikszya
si bowiem czna masa towarw, ktra wyobraa warto jeeli zatem obnia si cena jednostki produktu, to jednak,
w wyej wspomnianych okolicznociach, wzronie ta cz ceny
jednostki towaru, ktra wyobraa warto dodatkow, po
wikszy si tedy warto dodatkowa w stosunku do odtworzo
nej wartoci {jako e nie ma tu jeszcze mowy o zysku, nale
aoby waciwie wci jeszcze mwi przede wszystkim o sto
sunku do kapitau zmiennego}. Ale dzieje si tak tylko dla
tego, e wskutek wzmoonej wydajnoci pracy wzrosa w latr
336

Tablice renty rniczkowe} oraz ich objanienie

nej wartoci produktu warto dodatkowa. Ta sama przyczy


na - wzmoona wydajno pracy - ktra sprawia, e taka
sama ilo pracy wyraa si w wikszej iloci produktw,
a wskutek tego obnia warto odpowiedniej czci tej iloci
produktw lub cen jednostki towaru, zmniejsza warto siy
roboczej, zwiksza tym samym prac dodatkow, czyli prac
nieopacon, ktr zawiera warto cznego produktu, hinc
[a zatem] i cena jednostki towaru. Chocia wic obnia si
cena jednostki towaru, chocia zmniejsza si czna ilo za
wartej w niej pracy, a przeto zmniejsza si i jej warto,
zwiksza si jednak owa proporcjonalna cz tej wartoci,
ktra skada si z wartoci dodatkowej; czyli ilo pracy nie
opaconej, ktra tkwi w mniejszej cznej iloci ||577| pracy
zawartej w jednostce towaru, jest wiksza ni przedtem, kiedy
praca bya mniej wydajna, a wskutek tego jednostka towaru
miaa wysz cen i czna ilo pracy zawarta w jednostce
towaru bya wiksza. Chocia jedna tona zawiera w tym wy
padku mniej pracy i jest przeto tasza, zawiera mimo to wi
cej pracy dodatkowej i przynosi wicej wartoci dodatkowej.
Poniewa w konkurencji wszystko przybiera znieksztacon,
wypaczon posta, przeto kapitalicie indywidualnemu zdaje
si, 1. e przez obnienie ceny jednostki towaru zmniejszy
zysk, osigany na tej jednostce, lecz e wskutek powikszenia
iloci towarw otrzymuje wikszy zysk (miesza si to jeszcze
tutaj ze zwikszon mas zysku, ktr w nastpstwie powik
szenia zastosowanego kapitau osiga si przy mniejszej nawet
stopie zysku); 2. e ustala on cen jednostki towaru i przez
mnoenie okrela czn warto produktu, gdy tymczasem
pierwotny proces jest dzieleniem, mnoenie za nastpuje do
piero w drugiej kolejnoci i ma owo dzielenie za przesank.
Ekonomista wulgarny poprzestaje faktycznie na tym, e queer
notions [dziwaczne wyobraenia] kapitalistw znajdujcych
si we wadzy konkurencji przekada na bardziej z pozoru
teoretyczny jzyk i usiuje uzasadni suszno tych wyobra
e.
Ale wrmy ju do naszej tablicy.
czna warto produktu wytworzonego przez kapita wy
noszcy 100, czyli wytworzonej masy towarowej, rwna si
337

R ozdzia dwundsty

120 f. szt.; masa towarowa moe by dua lub mala, w za


lenoci od niejednakowego stopnia wydajnoci pracy. Cena
kosztu tego cznego produktu, bez wzgldu na jego wielko,
rwna si 110 f. szt., jeeli, w myl naszego zaoenia, prze
citny zysk wynosi 10%. Nadwyka wartoci cznego pro
duktu, bez wzgldu na jego wielko, rwna si 10 f. szt.,
czyli jednej dwunastej cznej wartoci albo jednej dziesitej
wyoonego kapitau. Ta nadwyka wartoci ponad cen ko
sztu cznego produktu - te 10 f. szt. - stanowi rent. Oczy
wicie nie zaley ona wcale od niejednakowej wydajnoci pra
cy bdcej nastpstwem rnych degrees of natural fertility
[stopni naturalnej wydajnoci] kopalni, klas gruntw, krtko
mwic, of natural element in which the capital of 100 has
been employed, for those different degrees in the productivity
of the labour employed, arising from the different degrees of
fertility in the natural agent [tego elementu natury, w ktrym
znalaz zastosowanie kapita w wysokoci 100, gdy owe r
ne stopnie wydajnoci zastosowanej pracy wynikajce z nie
jednakowych stopni wydajnoci czynnika naturalnego] nie
przeszkadzaj temu, aby warto cznego produktu rwnaa
si 120 f. szt., a jego cena kosztu - 110 f. szt., a wic nie
przeszkadzaj temu, aby czny produkt daw a 10 f. szt. nad
wyki wartoci ponad cen kosztu. Konkurencja kapitaw to
tylko moe osign, e cena kosztu towarw, ktte za pomo
c kapitau w wysokoci 100 f. szt. wytwarza kapitalista w pro
dukcji wgla, w tej szczeglnej sferze produkcji, bdzie rw
naa si 110 f. szt. Konkurencja kapitaw nie moe jednak
sprawi, aby kapitalista sprzedawa swj produkt za 110 f. szt.,
mimo e w art on jest 120 f. szt. - przymus, ktry wywiera
si w innych gaziach przemysu. W kracza tu bowiem waci
ciel ziemski i zabiera sobie owe 10 f. szt. Tote t rent okre
lam jako rent absolutn. Dlatego pozostaje ona wci w ta
blicy bez zmian, chocia zmienia si fertility of coal-mines
i wskutek tego wydajno pracy. Owa renta nie wyraa si
jednak w takiej samej liczbie ton przy rnych degrees of fer
tility of mines, a przeto i rnych degrees of productivity of
labour. W zalenoci bowiem od rnej wydajnoci pracy,
ilo pracy zawarta w 10 f. szt. wyraa si w wikszej lub
338

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

mniejszej iloci wartoci uytkowych, w wikszej lub mniej


szej liczbie ton. Czy t rent absolutn, przy rnym degree
of fertility, wypaca si stale w caoci lub w czci, okae si
to w przebiegu analizy, ktra nastpi w dalszym cigu.
Ale na rynku znajduje si nadto wgiel, ktry jest produk
tem kopal o rnej produkcyjnoci; kopalnie te oznaczyem
cyframi I, II, III, IV, zaczynajc od najniszego stopnia wy
dajnoci. A wic na przykad pierwsza kategoria, w ktrej
produkt kapitau w wysokoci 100 f. szt. wynosi 60 ton, dru
ga kategoria, w ktrej produkt wynosi 65 ton itd. K apita ta
kiej samej wielkoci - 100 f. szt., o takim samym skadzie
organicznym, czynny w tej samej sferze produkcji - ma tu wic
niejednakow produkcyjno, gdy stopie wydajnoci pracy
jest rny, zalenie od stopnia produkcyjnoci kopalni, pro
dukcyjnoci gruntu, sowem - of the natural agent [czynnika
naturalnego]. Ale konkurencja ustala jednakow warto ryn
kow dla tych produktw, ktre maj rn warto indywi
dualn. Sama ta warto rynkowa nie moe by nigdy wik
sza ni warto indywidualna produktu wytwarzanego przez
kategori o najmniejszej wydajnoci. Gdyby bya wysza, do
wodzioby to jedynie, e cena rynkowa jest wysza od warto
ci rynkowej. A le warto rynkowa musi by wyrazem rzeczy
wistej wartoci. By wszake moe, e gdy chodzi o produkty
wytworzone przez poszczeglne kategorie produkcyjne, ich
warto jest wysza lub nisza od wartoci rynkowej. Jeeli
jest wysza od wartoci rynkowej, to rnica midzy w arto
ci rynkow a cen kosztu tych produktw jest mniejsza od
rnicy midzy ich wartoci indywidualn a ich cen kosztu.
Poniewa jednak renta absolutna rwna si rnicy midzy
ich wartoci indywidualn ||578| a ich cen kosztu, to w tym
wypadku warto rynkowa nie moe wytwarzanym w taki
sposb produktom przynosi caej renty absolutnej. Gdyby
warto rynkowa spada do poziomu ich ceny kosztu, to nie
przynosiaby im wcale renty. Kapitalici wytwarzajcy te pro
dukty nie mogliby paci renty, gdy renta jest tylko rnic
midzy wartoci a cen kosztu, dla nich za osobicie rnica
ta znikaby za spraw wartoci rynkowej. W tym wypadku
rnica midzy wartoci rynkow a wartoci indywidualn
339

R ozdzia dwunasty

produktw jest ujemna, co znaczy, e warto rynkowa rni


si od wartoci indywidualnej o wielko ujemn. Rnic
midzy wartoci rynkow a wartoci indywidualn okre
lam w ogle jako warto rniczkow. Przy towarach, ktre
znajduj si w wymienionych wyej warunkach, umieciem
przed wartoci rniczkow znak minus.
Jeeli natomiast warto indywidualna produktw kopal
okrelonej kategorii (klasy gruntw) jest nisza od wartoci
rynkowej, to warto rynkowa jest w y s z a od ich wartoci
indywidualnej. W arto panujca w ich sferze produkcji, czyli
warto rynkowa, daje tedy pewn nadwyk ponad warto
indywidualn tych produktw. Jeeli np. warto rynkowa
jednej tony rwna si 2 f. szt., to warto rniczkowa tony,
ktrej warto indywidualna wynosi 1 f. szt. 12 szylingw,
rwna si 8 szylingom. A poniewa w owej kategorii, w kt
rej warto indywidualna tony wynosi 1 f. szt. 12. szylingw,
kapita w wysokoci 100 f. szt. wytwarza 75 ton, to czna
warto rniczkowa tych 75 ton rwna si 8 szylingom X
X 75 = 30 f. szt. Ta nadwyka wartoci rynkowej dla cz
nego produktu danej kategorii ponad warto indywidualn
jej produktu, nadwyka, ktra jest wynikiem stosunkowo wik
szej wydajnoci gruntu lub kopalni, stanowi rent rniczkow,
gdy cena kosztu pozostaje dla kapitau bez zmiany. T a renta
rniczkowa jest wiksza lub mniejsza w zalenoci od tego,
czy nadwyka wartoci rynkowej ponad warto indywidualn
jest wiksza lub mniejsza, a nadwyka ta jest z kolei wiksza
lub mniejsza w zalenoci od stosunkowo wikszej lub mniej
szej wydajnoci owej kategorii kopal lub gruntw, ktrych
owocem jest dany produkt, w porwnaniu z mniej wydajn
kategori, ktrej produkt wpywa w sposb decydujcy na
uksztatowanie si wartoci rynkowej.
Wreszcie naley jeszcze nadmieni, e indywidualna cena
kosztu produktw wytworzonych przez rne kategorie jest
rna. G dy np. chodzi o kategori, w ktrej kapita w wyso
koci 100 f. szt. dostarcza 75 ton, cena kosztu jednostki to
waru rwna si 1 f. szt. 9J/3 szylinga, gdy czna warto
wynosi 120 f. szt., a cena kosztu - 110 f. szt.; gdyby warto
rynkowa tony rwnaa si jej wartoci indywidualnej w danej
340

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

kategorii, czyli gdyby wynosia 1 f. szt. 12 szylingw, to owe


75 ton, sprzedane za 120 f. szt., przyniosyby rent w wyso
koci 10 f. szt., 110 f. szt. za wyraaoby ich cen kosztu.
Ale indywidualna cena kosztu poszczeglnej tony rni si,
rzecz naturalna, w zalenoci od liczby ton, w ktrych wyraa
si kapita w wysokoci 100 f. szt., albo w zalenoci od war
toci indywidualne) jednostki produktu w rnych katego
riach. Jeeli np. kapita w wysokoci 100 f. szt. wytwarza
60 ton, to warto tony rwna si 2 f. szt., a jej cena kosztu 1 f. szt. 162/ szylinga. Produkt wynoszcy 55 ton rwnaby
si 110 f. szt., czyli cenie kosztu cznego produktu. Jeeli na
tomiast kapita w wysokoci 100 f. szt. wytwarza 75 ton, to
warto tony rwna si 1 f. szt. 12 szylingom, jej cena ko
sztu = 1 f. szt. 9*/ szylinga, a z cznego produktu 683/ 4
tony kosztuj 110 f. szt., czyli zastpuj cen kosztu. W takim
samym stosunku, w jakim warto indywidualna rni si
w rnych kategoriach, rni si te indywidualna cena ko
sztu, to jest cena kosztu jedne) tony.
Ze wszystkich piciu tablic wynika, e renta absolutna rw
na si stale nadwyce wartoci towaru ponad jego wasn cen
kosztu, natomiast renta rniczkowa rwna si nadwyce war
toci rynkowej ponad warto indywidualn towaru, czna
renta, sil en a [jeeli taka istnieje] (oprcz renty absolut
nej), rwna si nadwyce wartoci rynkowej ponad warto
indywidualn plus nadwyka wartoci indywidualnej ponad
cen kosztu, czyli rwna si nadwyce wartoci rynkowej po
nad indywidualn cen kosztu.
Poniewa chodzi tu tylko o to, aby oglne prawo renty
rozwin jako ilustracj mojej teorii wartoci i cen kosztu,
bardziej szczegowo za omwi rent gruntow dopiero wte
dy, ||579| kiedy przystpi ex professo do rozpatrywania w a
snoci ziemi, przeto pominem wszystkie momenty, ktre
komplikuj spraw: a wic w pyw pooenia kopalni lub r
nych klas gruntw; rny degree wydajnoci dawek kapitau
stosowanych w te) same) kopalni lub w te) same) klasie grun
tw ; wzajemny stosunek rent, ktre przynosz rne odmiany tej
samej gazi produkcji, wic np. rne gazie rolnictwa; wza
jemny stosunek rent, ktre przynosz rne, przeksztacajce
341

R ozdzia dwunasty

si jedna w drug gazie produkcji, w takich np. wypadkach,


kiedy ziemi wycofuje si z rolnictwa, aby zuytkowa j do
budowy domw itd. Wszystko to nie jest objte przez nasz
temat.
[3. Analiza tablic]
A teraz rozejrzyjmy si w tablicach. Mwi one o tym, jak
prawo oglne tumaczy wielk rozmaito kombinacji, gdy
tymczasem Ricardo, wskutek nieznajomoci oglnego prawa
renty, istot renty rniczkowej rwnie ujmuje tylko jedno
stronnie i dlatego chce za pomoc wymuszonych abstrakcji
sprowadzi wielk rnorodno zjawisk do one single case
[jednego jedynego wypadku]. W tablicach tych nie zamierzam
wyczerpa wszystkich moliwych kombinacji, lecz pragn
przedstawi jedynie najwaniejsze, zwaszcza gdy chodzi o nasz
specjalny cel.
[a)] N a m a r g i n e s i e t a b l i c y A [ S t o s u n e k m i d z y
wartoci indywidualn w rnych kategoriach
a wa r t oci rynkow]

W tablicy A warto rynkow tony wgla okrela warto


indywidualna tony kategorii I, gdzie kopalnie s najmniej
produkcyjne, wydajno pracy wic jest najnisza, a zatem
ilo produktw, ktre dostarcza lokata kapitau w wysokoci
100 f. szt., jest najmniejsza, a wskutek tego cena jednostki
produktu (okrelana przez jej warto) - najwysza.
Zakada si, e rynek wchania 200 ton, ni plus, ni moins
[ani wicej, ani mniej].
Warto rynkowa n ie moe by wysza od wartoci tony
kategorii I, czyli od wartoci towaru wytwarzanego w naj
mniej korzystnych warunkach produkcji. Okoliczno, e ka
tegorie II i III sprzedaj ton powyej jej wartoci indywi
dualne'], tym si tumaczy, i produkuj one w warunkach ko
rzystniejszych, ni produkuje si inne towary w obrbie te}
samej sfery (trade), nie uchybia przeto prawu wartoci. G dy
by natomiast warto rynkowa przekraczaa warto tony ka
342

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

tegorii I, to sta by si to mogo jedynie wskutek sprzeday


produktu kategorii I powyej jego wartoci, bez jakiegokob
w iek wzgldu na warto rynkow. W ogle rnica midzy
wartoci rynkow a wartoci wystpuje nie dlatego, e pro
dukty sprzedaje si absolutnie powyej ich wartoci, lecz tylko
dlatego, e warto, ktr ma produkt caej sfery, moe si
rni od wartoci jednostki produktu, to znaczy dlatego, e
czas pracy niezbdny do wytworzenia cznego produktu tu 200 ton - moe by inny ni czas pracy, w cigu ktrego
wytwarza si cz tej liczby ton, w danym wypadku tony
wytwarzane przez kategorie II i III; sowem, dlatego, e
czny produkt, ktry wytworzono, jest rezultatem pracy
o rnych degrees of productivity. Tote rnica midzy war
toci rynkow a wartoci indywidualn produktu moe by
zwizana jedynie z rnic in the degrees of productivity,
wskutek ktrych okrelona ilo pracy dostarcza niejednakowe
czci cznego produktu. Rnica ta nie moe nigdy wiad
czy o tym, e warto okrela si niezalenie od iloci pracy,
ktr stosuje si w ogle w tej sferze produkcji. Gdyby w ar
to rynkowa tony przekroczya 2 f. szt., nastpi to mogoby
tylko dlatego, e kategoria I, pomijajc jej stosunek do kate
gorii II i III, sprzedawaaby w ogle swj produkt powyej
jego wartoci. W takim wypadku cena rynkowa byaby wy
sza od wartoci rynkowej wskutek state of the market, of de
mand and supply [stanu rynku, stanu popytu i poday]. Jed
nake warto rynkowa, o ktrej tutaj mowa - i ktra, jak
zakada si tu, rwna si cenie rynkowej - nic moe by w y
sza od samej siebie.
W arto rynkowa rwna si tu wartoci produktu z kopalni
kategorii I, ktra dostarcza trzy dziesite * caego produktu
znajdujcego si na rynku, gdy kategorie II i III dostarczaj
akurat tyle produktu, aby zaspokoi cay demand, czynic
zado dodatkowemu popytowi ponad popyt zaspokajany
przez kategori I. Nie ma tedy powodu, aby kategorie II i III
sprzedaway swj produkt po cenie niszej od 2 f. szt., gdy
cay produkt mog sprzeda po 2 f. szt. Nie mog ||580|
* W r k o p is ie : je d n p i t . - R e d .

343

R ozdzia dwunasty

sprzedawa droej ni po 2 f. szt., gdy kategoria I sprzedaje


ton po 2 f. szt.
Powysze prawo, ustalajce, e warto rynkowa nie moe
by wysza od wartoci indywidualnej produktu, ktry wy
twarza si w najgorszych warunkach produkcyjnych, lecz kt
ry stanowi cz nieodzownej poday, Ricardo przeinacza, na
dajc mu taki sens, e warto rynkowa nie moe spa poni
ej poziomu wartoci tego produktu, a wic musi by zawsze
okrelana przez jego warto. Przekonamy si w dalszym ci
gu, jak bdna jest ta teza.
Poniewa w kategorii I warto rynkowa tony i jej warto
indywidualna s takie same, renta, ktr przynosi ta kategoria,
stanowi absolutn nadwyk wartoci produktu ponad jego
cen kosztu, stanowi rent absolutn rwnajc si 10 f. szt.
Kategoria II przynosi rent rniczkow w wysokoci 10 f. szt.,
kategoria III za - w wysokoci 30 f. szt., gdy warto ryn
kowa okrelana przez kategori I daje kategorii II nadwyk
w wysokoci 10 f. szt., kategorii III za nadwyk w wyso
koci 30 f. szt. ponad warto indywidualn ich produktw,
a przeto i ponad rent absolutn w wysokoci 10 f. szt., ktra
wyobraa nadwyk wartoci indywidualnej ponad cen kosz
tu. Kategoria II przynosi wic czn rent w wysokoci 20,
a kategoria III - w wysokoci 40 f. szt., gdy warto rynko
w a daje nadwyk w kwocie 20 bd te 40 ponad cen
kosztu ich produktu.
Zamy, e przechodzi si od kategorii I, kopalni najmniej
wydajnych, do bardziej wydajnych kopalni kategorii II, a od
nich do jeszcze wydajniejszych kopalni kategorii III. Kategorie
II i III s wprawdzie bardziej wydajne od kategorii I, ale
zaspokajaj jedynie siedem dziesitych * of total demand
[cznego popytu] i dlatego - jak to przed chwil wyjanili
my - mog sprzedawa swj produkt po 2 f. szt., mimo e
jego warto wynosi odpowiednio tylko 1 f. szt. 1612/ i 3 szylin
ga i 1 f. szt. 12 szylingw. Rzecz to oczywista, e jeeli do
starcza si okrelon ilo produktu, ktra zaspokaja popyt,
i ma si do czynienia ze stopniowaniem in the productivity of
* W r ko p isie: cztery pite. - R ed.

344

Tablice renty rniczkowe; oraz ich objanienie

labour zaspokajajcej rne czci tego popytu - w zalenoci


od tego, czy przechodzi si od kategorii do kategorii w jednym
bd te w drugim kierunku - warto rynkowa produktu
bardziej wydajnych kategorii przekracza w obu wypadkach
jego warto indywidualn-, w jednym wypadku dlatego, e
zastaj one warto rynkow okrelan przez niewydajn ka
tegori i dodatkowa poda, ktr dostarczaj, nie jest tak
dua, aby sta si przyczyn zmiany ceny rynkowej okrelanej
przez kategori I; w drugim wypadku dlatego, e warto
rynkow, okrelan pierwotnie przez nie same, przez kate
gorie III lub II, okrela teraz kategoria I, ktra dostarcza
dodatkow poda, wymagan przez rynek, i moe j dostar
cza jedynie wedug wyszej wartoci, ta za okrela tera
warto rynkow.
[b)
Zwizek midzy Ricardowsk teori renty
a k o n c e p c j z mn i e j s z a j c e j si p r o d u k c y j n o c i
r o l n i c t w a . Z m i a n y s t o p y r e n t y a b s o l u t n e j w ic
s t o s u n k u do z mi a n st o p y zysku]

Ricardo tak by na przykad powiedzia w danym wypadkut


Punkt wyjcia stanowi kategoria III. Additional supply dostar
cza z pocztku kategoria II. Wreszcie ostatni dodatkow po
da - ktrej domaga si rynek - dostarcza kategoria I, a po
niewa kategoria I moe dostarczy additional supply w wy
sokoci 60 ton tylko za 120 f. szt., czyli po 2 f. szt. za ton,
poda ta za jest niezbdna, przeto warto rynkowa tony,
ktra pierwotnie rwnaa si 1 f. szt. 12 szylingom, a potem
1 f. szt. 1612/i3 szylinga, podnosi si teraz do 2 f. szt. Ale rw
nie suszne jest i to, e kiedy, na odwrt, punkt wyjcia sta
nowi kategoria I, ktra popyt na 60 ton zaspokajaa po 2 f.
szt., potem jednak additional supply dostarcza kategoria II produkt kategorii II bdzie sprzedawany wedug wartoci ryn
kowej w wysokoci 2 f. szt., chocia individual value tego pro
duktu wynosi tylko 1 f. szt. 1612/ i 3 szylinga, wymagane bo
wiem przez rynek 125 ton mona bdzie tylko wtedy dostar
cza nadal, kiedy kategoria I dostarcza bdzie swoje 60 ton
wedug wartoci wynoszcej 2 f. szt. za ton. To samo nastpi
345

RoZilzial dwunasty

te wtedy, kiedy potrzeba bdzie nowej dodatkowej poday *


w wysokoci 75 ton, lecz kategoria III dostarcza tylko 75 ton,
tylko supplies the additional demand [zaspokaja dodatkowy
popyt], a wic kategoria I musi dostarcza nadal 60 ton po
2 f. szt. Gdyby kategoria I zaspokajaa cay popyt w wyso
koci 200 ton, sprzedawano by je za 400 f. szt. I tak samo
sprzedaje si je teraz, gdy kategorie II i III sprzedaj nie po
tej cenie, wedug ktrej mogyby zaspokaja additional de
mand w wysokoci 140 ton, -5811 lecz po cenie, po ktrej
mogaby zaspokaja go kategoria I, ktra dostarcza zaledwie
trzy dziesite ** produktu. Ca ilo wymaganego przez ry
nek produktu, rwnajc si 200 tonom, sprzedaje si tu po
2 f. szt. za ton, gdy trzy dziesite *** tej iloci mog by
dostarczone jedynie wedug wartoci wynoszcej 2 f. szt. za
ton, bez wzgldu na to, w jakim porzdku dostarczano addi
tional portions of the demand [dodatkowe iloci niezbdne do
zaspokojenia popytu], czy poczynajc od kategorii III, przez
kategori II, a koczc na kategorii I, czy te zaczynajc od
kategorii I, przez kategori II, a koczc na kategorii III.
Ricardo mwi: jeeli punktem wyjcia s kategorie III i I
to warto rynkowa ich produktw musi podnie si do po
ziomu wartoci produktu z kategorii I (u Ricarda - do ceny
kosztu), gdy owe trzy dziesite, ktre dostarcza kategoria I,
niezbdne s do zaspokojenia popytu; chodzi tu wic o w y nur
gari ilo produktw, a nie o warto indywidualn poszcze
glnych czci tej iloci. Ale tak samo suszne jest i to, e
jeeli punkt wyjcia stanowi kategoria I, a kategorie II i III
dostarczaj tylko additional supply, to trzy dziesite produko
wane przez kategori I s tak samo nieodzowne, jak byy
przedtem. Jeeli wic kategoria I okrelaa warto rynkow
przy descending line [linii zstpnejl, to z tych samych przy
czyn okrela j przy ascending line [linii wstpnej]. Tablica
A demonstruje nam wic, e bdny jest pogld Ricarda, ja
koby niezbdnym warunkiem powstania renty rniczkowej
miao by przechodzenie od bardziej wydajnej kopalni lub
* W rkopisie: popytu. - R ed.
** W rkopisie: jedn p i t. - R e d .
*** W rko p isie: jedna p i ta . - R e d .

346

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

ziemi do mniej wydajnej *, czyli zmniejszajca si wydajno


pracy. Rent rniczkow mona zupenie tak samo pogodzi
z przeciwstawnym ruchem, a przeto i z wzrastajc wydaj
noci pracy. Okoliczno, czy ruch odbywa si w jednym
czy te w drugim kierunku, nie ma nic wsplnego z istot
renty rniczkowej ani z faktem jej istnienia, lecz stanowi za
gadnienie charakteru historycznego. W rzeczywistoci ascen
ding i descending line bd si krzyoway, additional demand
bdzie zaspokajany to dziki przejciu do bardziej fertile [wy
dajnych], to znw do mniej fertile kategorii gruntw, z
wgla, natural agent. Przy tym always supposed [zakada si
wci], e poda dostarczana przez natural agent nowej, od
miennej od dotychczasowych kategorii - bez wzgldu na to,
czy kategoria ta jest bardziej lub mniej produkcyjna - rwna
si tylko owemu additional demand, nie zmienia zatem sto
sunku midzy popytem a poda, a wic sam warto ryn
kow zmienia tylko wtedy, kiedy poda mona dostarczy nie
za cen niszych, lecz za cen wyszych kosztw.
A zatem tablica A ujawnia nam od razu bd tkwicy w tej
podstawowej przesance Ricarda, ktra - jak to widzimy u An
dersona - nie bya potrzebna nawet przy mylnym ujmowaniu
renty absolutnej.
Jeeli przechodzi si od kategorii III do II i od kategorii
II do I - a wic po descending line, with a recourse to natural
agents of a gradually decreasing fertility [linii zstpnej, ucie
kajc si do naturalnych czynnikw o wci zmniejszajcej
si wydajnoci] - to kategoria III, w ktrej ulokowano kapita
w wysokoci 100, sprzedaje z pocztku swoje towary wedug
ich wartoci, za 120 f. szt. Stanowi to 1 f. szt. 12 szylingw
za ton, gdy kategoria III wytwarza 75 ton. Jeeli okae si
niezbdna dodatkowa poda ** w wysokoci 65 ton, to kate
goria II, ktra stosuje kapita wynoszcy 100, bdzie sprzeda
waa swj produkt rwnie za 120 f. szt., wedug jego w ar
toci. Wynosi to 1 f. szt. 1612/i3 szylinga za ton. Jeeli wresz
cie okae si niezbdna dodatkowa poda w wysokoci 60 ton,
ktre mog by dostarczone tylko przez kategori I, to katego* W rkopisie-, niew ydajnej. - Red.
** W r ko p isie: popyt. - R ed.

23 - M a rk s/ Engels - D ziea, t. 26

347

Rozdzia dwunasty

ria ta bdzie sprzedawaa swj produkt take wedug jego


wartoci, osigajc 120 i. szt., co wynosi po 2 f. szt. za ton.
Gdyby sprawy miay taki przebieg, to od chwili ukazania si
na rynku produktw kategorii II kategoria III przynosiaby
rent rniczkow w wysokoci 18/ 13 f. szt., gdy tymczasem
przedtem przynosia jedynie rent absolutn w wysokoci
10 f. szt. Kategoria II zaczaby przynosi rent rniczkow
w wysokoci 10 f. szt. od chwili ukazania si na rynku pro
duktw kategorii I, a renta rniczkowa podniosaby si w ka
tegorii III do 30 f. szt.
Jeeli Ricardo posuwajc si po linii zstpnej od katego
rii III do kategorii I nie natrafia ju w kategorii I na rent,
to dzieje si tak dlatego, e rozpatrujc kategori III wycho
dzi z zaoenia, i renta absolutna nie istnieje.
Nie ulega wtpliwoci, e midzy ascending i descending
line istnieje wyrana rnica. Jeeli przechodzi si od kate
gorii I do kategorii III, wobec czego kategorie II i III dostar
czaj jedynie additional supply, to warto rynkowa rwna
si nadal wartoci indywidualnej produktu kategorii I, czyli
rwna si 2 f. szt. A jeeli przecitny zysk rwna si, w myl
naszego zaoenia, 10%, to mona przypuszcza, e kalkulacja
tego zysku uwzgldnia cen wgla (lub cen pszenicy; mona
tu wszdzie ton wgla zastpi przez kwarter pszenicy itp.),
wgiel bowiem stanowi nader powan pozycj zarwno w
konsumpcji robotnika w charakterze rodka utrzymania, jak
i w kapitale staym w charakterze matire instrumentale. Mo
na tedy rwnie przypuszcza, e stopa wartoci dodatkowej
byaby wysza, a tym samym byaby te wysza sama warto
dodatkowa, a wic i stopa zysku przekraczaaby 10%, gdyby
kategoria I bya bardziej produkcyjna, czyli warto tony wgla
wynosia mniej ni 2 f. szt. Ale tak wanie byo, kiedy kate
goria III stanowia punkt wyjcia. Warto rynkowa tony
wgla rwnaa si wtedy tylko 1 f. szt. 12 szylingom. Kiedy
na rynku ukazay si produkty kategorii II, warto ta wzrosa
||582| do 1 f. szt. 1612/i3 szylinga, a w kocu, kiedy na rynku
ukazay si produkty kategorii I, warto ta wzrosa do 2 f. szt.
Mona wic przypuszcza - jeeli si zaoy, i wszystkie inne
okolicznoci, czas trwania pracy dodatkowej, inne warunki
348

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

produkcji itd. pozostaway czym staym i unchanged [nie


zmiennym] - e stopa zysku bya wysza -{stopa wartoci do
datkowej bya wysza, gdy taszy by jeden z elementw
pacy roboczej; ju wskutek wyszej stopy wartoci dodatko
wej wiksza bya masa wartoci dodatkowej, a zatem wysza
te bya stopa zysku; ale ponadto - przy tak zmodyfikowanej
wartoci dodatkowej - stopa zysku jeszcze i dlatego wzrosa,
e potania jeden z elementw kosztu kapitau staego), kiedy
w eksploatacji znajdowaa si tylko kategoria III, e obniya
si, kiedy na rynku ukazay si produkty kategorii II, i spada
w kocu do 10% jako do lowest level [najniszego poziomu],
kiedy na rynku ukazay si produkty kategorii I. Naleaoby
wic w tym wypadku przypuszcza, e (nie zwaajc na owe
dane, ktre stanowiy punkt wyjcia) stopa zysku rwnaa si
np. 12%, kiedy w eksploatacji znajdowaa si tylko katego
ria III; e spada do 11%, kiedy na rynku ukazay si pro
dukty II, i obniya si w kocu do 10%, kiedy na rynku uka
zay si produkty kategorii I. W tym case renta absolutna
w kategorii III rwnaaby si 8 f. szt., gdy cena kosztu wy
nosiaby 112 f. szt.; rwnaaby si 9 f. szt. wraz z ukazaniem
si na rynku produktw kategorii II, gdy cena kosztu rwna
aby si wtedy 111 f. szt., i podniosaby si w kocu do 10 f.
szt., gdy cena kosztu spadaby do 110 f. szt. Nastpiaby tu
zatem zmiana stopy samej renty absolutnej, w odwrotnym
mianowicie stosunku do change stopy zysku. Stopa renty wzra
staaby progresywnie, gdy stopa zysku spadaaby progre
sywnie. Stopa zysku spadaaby jednak wskutek zmniejszajcej
si wydajnoci pracy w kopalniach, w rolnictwie itp. oraz
wskutek odpowiadajcej temu zjawisku wzrastajcej droyzny
rodkw utrzymania i matieres instrumentales.
[)] R o z w a a n i a n a t e m a t w p y w u z m i a n y w a r t o c i
rodkw utrzymania i materiaw surowych
(a w i c i z m i a n y w a r t o c i m a s z y n ) n a o r g a n i c z n y
skad kapitau

W powyszym wypadku stopa renty podniosa si, gdyz


obniya si stopa zysku. Czy dlatego obniya si, e nastpia
zmiana organicznego skadu kapitau? Jeeli przecitny skad
349

R ozdzia dwunasty

kapitau rwna si 80c -j- 20v, to czy taki skad pozosta na


dal? Zakada si, e normalny dzie pracy si nie zmienia.
W przeciwnym wypadku wpyw podroenia rodkw utrzy
mania moe by sparaliowany. Naley tu rozrnia dwie
okolicznoci. Po pierwsze, podroenie rodkw utrzymania,
a zatem zmniejszenie pracy dodatkowej i wartoci dodatko
wej. Po wtre, podroenie du capital constant, gdy moe
podnie si warto de la matiere instrumentale, jak w wy
padku z wglem, bd innego elementu du capital constant,
nasion, jak w wypadku z pszenic, albo te dlatego, e wsku
tek podroenia pszenicy moe wzrosn cena kosztu innego
raw produce (material) [produktu surowego (materiau su
rowego)]. Wreszcie, jeeli produktem, ktry podroa, byo
elazo, mied itd., to podniosa si warto materiau suro
wego, uywanego przez niektre gazie przemysu, i mate
riau surowego, uywanego do produkcji maszyn (wczajc
w to naczynia) dla wszystkich gazi przemysu.
Z jednej strony zakada si, e nie uleg zmianie organiczny
skad kapitau. Oznacza to, e nie nastpia zmiana sposobu
produkcji, ktra by w stosunku do wielkoci zastosowanego
kapitau staego zmniejszya lub zwikszya niezbdn ilo
zastosowanej ywej pracy. Wymagana jest nadal taka sama
liczba robotnikw (the limits of the normal working day re
maining the same [granice normalnego dnia pracy pozostaj
bez zmiany]), aby przetworzy tak sam ilo materiau su
rowego za pomoc takiej samej liczby maszyn itp. albo, gdzie
nie ma si do czynienia z materiaem surowym, aby uruchomi
tak sam ilo maszyn, narzdzi itp. Oprcz tego pierwszego
punktu widzenia, ktry naley uwzgldni rozpatrujc orga
niczny skad kapitau, w rachub wchodzi jeszcze inny punkt
widzenia, mianowicie podyktowany przez zmian wartoci
elementw kapitau, mimo e jako wartoci uytkowe stosuje
si je nadal w takich samych ilociach. Naley tu rozrnia
z kolei nastpujce momenty:
1. Zmiana wartoci oddziauje w jednakowym stopniu na
oba elementy - na kapita zmienny i stay. W praktyce nigdy
si to chyba nie zdarza. Wzrost wartoci niektrych produktw
rolnych, jak pszenica itd., wywouje podroenie pacy robo
350

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

czej (niezbdnej) i materiau surowego (na przykad nasion).


Wzrost wartoci wgla wywouje w przewanej czci gazi
przemysu podroenie niezbdnej pacy roboczej oraz de la
matiere instrumentale. Jednake w pierwszym wypadku zwy
ka pacy roboczej nastpuje we wszystkich gaziach prze
mysu, podroenie za materiau surowego - tylko w niektrych.
Gdy mowa o wglu, to wchodzi on w skad pacy roboczej
w stosunkowo mniejszej iloci ni do produkcji. A wic w ge
neral capital [cznym, kapitale] zmiana wartoci wgla i psze
nicy nie mogaby oddziaywa w jednakowym stopniu na oba
elementy kapitau. Przypumy jednak, e jest to moliwe.
Zamy, e warto produktu, wytworzonego przez kapita
skadajcy si z 80c -f- 20v, rwna si 120. Gdy chodzi o ge
neral capital, warto produktu i jego cena kosztu rwnaj si
sobie. Rnica midzy wartoci a cen kosztu wyrwnaa si
wanie w wypadku of general capital. Przypumy, e podnie
sienie si wartoci takiego artykuu, jak wgiel, ktry w myl
naszego zaoenia wchodzi w takiej samej stosunkowo iloci
do obu czci skadowych kapitau, wywouje dla obu elemen
tw wzrost kosztw o jedn dziesit. Wtedy za 80c mona
by naby tylko tyle towarw, ile przedtem mona byo kupi
(w przyblieniu) za 70c, kwot 20v za mona by opaci tyl
ko tak liczb robotnikw, jak przedtem mona byo opaci
(w przyblieniu) kwot 18v. Albo te po to, aby kontynuowa
produkcj w dotychczasowej skali, trzeba teraz wyoy (w
przyblieniu) 90c i 22v. Warto produktu wynosi nadal 120,
lecz wyoono 112 (90 kapitau staego i 22 - zmiennego).
Zysk rwna si wic 8, co w stosunku do 112 stanowi Vi4,
czyli 71/7%. Zatem warto produktu, na ktrego wytworzenie
wyoono kapita w wysokoci 100, wynosi teraz 107V7.
W jakim stosunku wchodz teraz do tego nowego kapitau
i v? Przedtem v i miay si do siebie jak 20 : 80, czyli
jak 1 : 4. Teraz - jak 22 : 90, czyli jak 11 : 45. Ot V4 =
= 45/iso; n /45 = 44/ i 80* Znaczy to, e kapita zmienny w sto
sunku do staego zmniejszy si o V180. ||583| Aby wic przy
puci, zgodnie z zaoeniem, e podroenie wgla itd. wpy
wa na obie czci kapitau w takim samym stosunkowo stop
niu, musimy wzi liczby 88c + 22v, warto bowiem pro
.357

Rozdzia dwunasty

duktu rwna si 120; z tego schodzi jako wyoony kapita


88
J22 = 110. Pozostaje 10 jako zysk. A 22 : 88 = 20 :80.
Stosunek midzy a v pozostaje taki sam, jak w poprzednim
kapitale. Podobnie jak przedtem, v tak si ma do jak 1 do
4. Ale 10, zysk, w stosunku do 110 rwna si V n , czyli 9/n%Jeeli wic ma si nadal produkowa w takiej samej skali, to
naley ulokowa w produkcji kapita w wysokoci 110, gdy
tymczasem przedtem lokowano 100, a warto produktu rwna
si nadal 120 [89h Ale kapita w wysokoci 100 miaby skad:
80c + 20v, przy czym warto produktu rwnaaby si 109Vn.
Gdyby w powyszym wypadku warto owych 80c nie ulega
zmianie, a zmieniaby si jedynie warto v, gdybymy wic
zamiast 20v mieli 22v, to poprzednia proporcja 20 : 80, czyli
10 : 40, przeksztaciaby si teraz w 22 : 80, czyli 11 : 40. Gdy
by nastpia taka zmiana, kapita wynosiby obecnie 80c -f+ 22v, warto za produktu - 120. A wic wyoona suma
wynosiaby 102, zysk za - 18, czyli 1733/si%- Ale 22 tak si
ma do 18 jak 2129/si do 17/1. Jeeli do uruchomienia ka
pitau staego o wartoci 80 trzeba wyoy na pac robocz
kapita w wysokoci 22v, to do uruchomienia kapitau staego
o wartoci 7822/5i potrzeba 2129/ i v . W edug tej proporcji,
z kapitau w wysokoci 100 mogoby na maszyny i mate
ria surowy wypa tylko 7822/si, na pac robocz musiano
by przeznaczy 2129/si, gdy tymczasem przedtem 80 wypa
dao na materia surowy itp., a tylko 20 na pac robo
cz. Warto produktu rwna si teraz 11733/si, a skad k a
pitau = 7822/ 5ic + 2129/ 5i v . Ale 2129/51 + 1733/si =
= 39u / 5i. Przy poprzednim skadzie kapitau caa doczona
praca rwnaa si 40, teraz za rwna si 39u / 5i, czyli wy
nosi o 4% i mniej ni przedtem, nie dlatego, e capital con
stant zmieni sw warto, lecz dlatego, e trzeba przetwo
rzy mniej capital constant, a wic kapita w wysokoci 100
moe uruchomi nieco mniej, aczkolwiek droej opaconej pra
cy ni przedtem.
Jeeli tedy change jednego z elementw kosztw, w danym
wypadku podroenie, wzrost wartoci, zmienia jedynie pac
robocz (niezbdn), to konsekwencje tego s takie: po pierw
sze, obnia si stopa wartoci dodatkowej; po drugie, stosujc
352

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

dany kapita mona przeznaczy mniej na capital constant, na


materia surowy i maszyny. Absolutna masa tej czci kapitau
zmniejsza si w stosunku do kapitau zmiennego, co przy in
nych nie zmieniajcych si okolicznociach musi wywoa
zawsze wzrost stopy zysku (jeeli warto kapitau staego po
zostaje bez zmiany). Masa tej czci kapitau zmniejsza si,
mimo e jej warto si nie zmienia. Zmniejsza si jednak
stopa wartoci dodatkowej i sama warto dodatkowa, gdy
przy obniajcej si stopie wartoci dodatkowej liczba zatrud
nionych robotnikw nie wzrasta. Stopa wartoci dodatkowej pracy dodatkowej - obnia si bardziej ni stopa proporcji
midzy kapitaem zmiennym a staym. Po to mianowicie, aby
uruchamia tak sam mas kapitau staego, trzeba nadal
zatrudnia tak sam iczb robotnikw, a wic stosowa tak
sam absolutn ilo pracy. Ale ta absolutna ilo pracy za
wiera wicej pracy niezbdnej, a mniej pracy dodatkowej.
Za tak sam io pracy trzeba wic zapaci droej. Taki
sam kapita - na przykad w wysokoci 100 - moe zatem
wykada mniej na capital constant, musi bowiem wykada
wicej na capital variable, aby uruchomi mniejszy capital
constant. Spadek stopy wartoci dodatkowej nie czy si tu
ze wzrostem absolutnej iloci pracy stosowanej przez okrelo
ny kapita, czyli z powikszeniem liczby robotnikw zatrudnio
nych przez ten kapita. Sama warto dodatkowa nie moe
tu wic wzrosn, kiedy stopa wartoci dodatkowej spada.
Jeeli tedy skad organiczny kapitau - gdy jego czci ska
dowe rozpatrujemy w ich postaci materialnej jako wartoci
uytkowe - nie ulega zmianie, jeeli zatem zmiana organicz
nego skadu kapitau nie jest wywoana przez change sposobu
produkcji w obrbie sfery, w ktrej ulokowano kapita, lecz
ma jedynie za przyczyn wzrost wartoci siy roboczej, a prze
to podwyszenie niezbdnej pacy roboczej, co rwna si
zmniejszeniu pracy dodatkowej, czyli stopy wartoci dodat
kowej, ktre to zmniejszenie nie moe by w danym wypadku
ani w caoci, ani w czci sparaliowane przez zwikszenie
liczby robotnikw zatrudnionych przez kapita danej wiel
koci - na przykad 100 - to spadek stopy zysku przypisa
naley po prostu zmniejszeniu si samej wartoci dodatkowej.
353

R ozdzia dwunasty

Ta sama przyczyna wywouje wtedy zmian organicznego ska


du kapitau, ktra - przy niezmienionym sposobie produkcji
i niezmienionym stosunku midzy zastosowanymi ilociami pra
cy bezporedniej i accumulated labour - std tylko si bierze,
e zmianie ulega warto (proporcjonalna warto) zastoso
wanych iloci. Taki sam kapita stosuje ||584| proporcjonalnie
o tyle mniej pracy bezporedniej, o ile stosuje mniej kapitau
staego, paci jednak droej za t mniejsz ilo pracy. Dlatego
te moe stosowa tylko mniej kapitau staego, gdy ta mniej
sza ilo pracy, uruchamiajca ow mniejsz ilo kapitau
staego, pochania wiksz cz cznego kapitau. Aby uru
chomi kapita stay w wysokoci 78, musi si teraz wyoy
np. 22 na kapita zmienny, gdy przedtem 20v wystarczao do
uruchomienia 80c.
A wic taki jest w wypadek, kiedy podroenie produktu,
ktrego wytwarzanie uzalenione jest od wasnoci ziemi, od
dziauje tylko na pac robocz. Odwrotny wynik nastpiby
w razie potanienia tego produktu.
Wemiemy jednak teraz wypadek, ktry przewidzielimy
w naszym powyszym przypuszczeniu. Zamy, e podroenie
produktu rolnego wpywa w stosunkowo takim, samym stopniu
na kapita stay i zmienny. W myl naszego zaoenia nie na
stpuje tu wic change organicznego skadu kapitau. Po
pierwsze, nie ma change sposobu produkcji. Taka sama ab
solutna ilo of immediate labour [pracy bezporedniej] uru
chamia nadal tak sam ilo of accumulated labom. Pro
porcje midzy tymi ilociami pozostaj bez zmiany. Po dru
gie, nie ma change stosunku midzy wartociami of accumula
ted i immediate labour. Jeeli podnosi si lub obnia warto
jednej z nich, to w takim samym stosunku do jej wzgldnej
wielkoci zmienia si warto drugiej, czyli pozostaje bez zmia
ny. Ale przedtem mielimy 80c -(- 20v, a warto produktu
rwnaa si 120. Teraz mamy 88c + 22v, a warto produktu
rwna si znw 120. D aje to 10 w stosunku do 110, czyli
9/n% , a wic dla 80c + 20v warto w wysokoci 109/u
Mielimy przedtem:

354

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie


K a p ita l

K a p ita

W a rto

S to p a

S to p a

sta y

zm ie n n y

d o d a tk o w a

zysku

w a rto c i
d o d a tk o w e j

20

20

20"/

100/o

S to p a

S to p a

80

Mamy teraz:
K a p ita l
sta y

K a p ita
z m ie n n y

W a rto
d o d a tk o w a

zysku

w arto ci
d o d a tk o w e j

80

20

9V n

9V n0/

455/n%

80c reprezentuje tu mniejsz ilo materiau surowego itd.,


20v w takim samym stosunku - mniejsz absolutn ilo pra
cy. M ateria surowy itd. zdroa, tote ilo nabytego za 80 ma
teriau surowego itd. zmniejszya si, wymaga przeto, jako e
sposb produkcji si nie zmieni, mniejszej iloci of immedia
te labour. Ale ta mniejsza ilo of immediate labour kosztuje
tyle, ile przedtem kosztowaa wiksza ilo of immediate la
bour, i zdroaa akurat w takim samym stopniu, a wic zmniej
szya si te w takim samym stosunku, jak materia surowy
itd. Gdyby tedy warto dodatkowa nie ulega zmianie, stopa
zysku obniyaby si w takim samym stosunku, w jakim zdro
a materia surowy itd., czyli w jakim zmieni si stosunek
wartoci capital variable do wartoci capital constant. Ale
stopa wartoci dodatkowej nie pozostaa bez zmiany, lecz
zmienia si w takim samym stosunku, w jakim wzrosa w ar
to kapitau zmiennego.
Wemy przykad.
Warto funta baweny podniosa si z 1 szylinga do
2 szylingw. Za 80 f. szt. (przypumy tu, e warto maszyn
itd. rwna si zeru) mona byo przedtem kupi 1600 funtw
baweny. Teraz za 80 f. szt. mona kupi zaledwie 800 fun
tw baweny. Aby przerobi na przdz 1600 funtw baweny,
trzeba byo przedtem wyda na pac robocz 20 f. szt., co
odpowiada, dajmy na to, zatrudnieniu 20 robotnikw. Aby
przerobi na przdz 800 funtw baweny, potrzeba tylko
355

Rozdzia dwunasty

10 robotnikw, gdy nie zmieni si sposb produkcji. Tych


10 robotnikw kosztowaoby przedtem 10 . szt., a teraz
kosztuje 20 f. szt., zupenie tak samo jak owe 800 funtw ba
weny kosztowao przedtem 40 f. szt., a obecnie kosztuje 80.
Przypumy teraz, e zysk rwna si przedtem 20%. Zakada
si tym samym, co nastpuje:
K a p ita
ta y

K a p ita
z m ie n n y

W a rto
d o d a tk o w a

S to p a
w a rto c i

S to p a
zy sk u

P ro d u k t

d o d a t-

C en a
f u n ta
p rz d z y

k o w ej

80 f. szt. 20 f. szt.
= 1600 = 20 ro
funtbm botnikom
baweny
80 f. szt. 20 f. szt.
= 800
= 10 ro
funtom botnikom
baweny

20 f. szt.

100%

20 %

1600
funtw
przdzy

1 szyling
6 pensw

10 f. szt.

50%

10%

800
funtw
przdzy

2 szylingi
9 pensw

Jeeli mianowicie warto dodatkowa wytwarzana przez


20 robotnikw rwna si 20, to wytwarzana przez 10 robot
nikw rwna si 10, aby j wytworzy, trzeba jednak po
dawnemu zapaci 20 f. szt., gdy tymczasem wedug poprzed
niego stosunku pacio si tylko 10 f. szt. Warto produktu,
||5851 jednego funta przdzy, musi tu si w kadym razie
podnie, bo zawiera on wicej pracy, accumulated labour (w
bawenie, ktra wchodzi do przdzy) i immediate labour.
Gdyby podniosa si tylko warto baweny, a paca robo
cza pozostaa bez zmiany, to do przerobienia na przdz
800 funtw baweny trzeba byoby nadal tylko 10 robotnikw.
Ale tych dziesiciu robotnikw kosztowaoby te tylko 10 f.
szt. A wic warto dodatkowa w wysokoci 10 f. szt. rwna
aby si po dawnemu 100%. Aby przerobi na przdz 800 fun
tw baweny, potrzeba 10 robotnikw, na ktrych wykada si
kapita w wysokoci 10 f. szt. czny wyoony kapita rwna
si tedy 90 f. szt. Zakada si wic nadal, e na 80 funtw
baweny wypada 1 robotnik. Wobec czego na 800 funtw ba
356

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

weny wypada 10 robotnikw, a na 1600 funtw - 20 robotni


kw. Ile wic funtw baweny mgby teraz przerobi na prz
dz czny kapita w wysokoci 100 f. szt.? Za 888/o f. szt.
mona by kupi bawen, a I I V 9 f. szt. wyoy na pac ro
bocz.
Stosunek byby nastpujcy:
K a p ita l

K a p ita l

ita ty

z m ie n n y

.varto
d o d at
kow a

S to p a

S to p a

w a rto id

zysku

P ro d u k t

C en a
f u n ta
p rz d z y

d o d a t
k o w ej

II I 8 8 6/o

f. szt. =
=

l l 1/

8 8 8 8 /9 = l l

funta
baweny

l l 1/

f. szt. =
/9

f. szt.

100/

l l 1/

8888/
funta
przdzy

2 szylingi
6 pensw

robotnika

W tym wypadku, kiedy warto kapitau zmiennego pozo


staje taka sama, a wic stopa wartoci dodatkowej si nie
zmienia, otrzymujemy taki oto wynik:
W wypadku I kapita zmienny tak si ma do staego jak
20 :8 0 = 1 : 4. W wypadku III kapita zmienny ma si do
staego jak I I V 9 : 888/ = 1 : 8, zmniejszy si tu wic sto
sunkowo o poow, gdy warto kapitau staego si po
dwoia. Taka sama liczba robotnikw przerabia na przdz
tak sam ilo baweny, ale za pomoc kapitau w wyso
koci 100 f. szt. mona teraz zatrudni ju tylko I I V 9 robot
nika, gdy za pozosta sum w wysokoci 883/ f. szt. mona
kupi zaledwie 8888/ funta baweny, zamiast 1600 funtw,
jak za pozosta sum w wypadku I. Stopa wartoci dodatko
we) pozostaa bez zmiany. Jednake wskutek change in the va
lue kapitau staego kapita w wysokoci 100 f. szt. nie moe
ju zatrudni takiej samej liczby robotnikw; zmieni si sto
sunek midzy kapitaem zmiennym i staym. Zmniejsza si
przeto masa wartoci dodatkowej, a tym samym i zysk, gdy
t warto dodatkow oblicza si nadal w stosunku do takie
go samego wyoonego kapitau. W pierwszym wypadku ka
pita zmienny rwna si Vi kapitau staego (20 : 80) i Vs
357

Rozdzia dwunasty

cznego kapitau ( = 20). Teraz wynosi ju tylko Ve kapitau


staego (H V 9 : 888/ 9) i V9 (H V 9) cznego kapitau w wy
sokoci 100. Ale 100% od 100/5, czyli od 20, rwna si 20,
a 100% od 100/9, czyli od H V 9, wynosi tylko llVfl. Jeeli
paca robocza nie zmienia si tutaj, czyli nie zmienia si w ar
to kapitau zmiennego, to zmniejsza si absolutna wielko
tego kapitau, gdy podniosa si warto kapitau staego.
Dlatego zmniejsza si percentage [udzia procentowy] kapita
u zmiennego, a wic i sama warto dodatkowa, jej wielko
absolutna, a tym samym i stopa zysku.
Change in the vaue kapitau staego [tutaj - wzrost] przy
niezmienionej wartoci kapitau zmiennego i niezmienionym
sposobie produkcji, a wic przy takim samym stosunku wza
jemnym uytych iloci pracy, materiau surowego i maszyn,
wywouje tak sam zmian skadu kapitau, jaka nastpia
by, gdyby warto kapitau staego pozostaa nie zmieniona,
ale zastosowano by wiksz io tego kapitau, nie zmienio
nego pod wzgldem wartoci (a wic rwnie wiksz sum
jego wartoci), w stosunku do kapitau wyoonego na prac.
Nieuchronnym nastpstwem tego jest zmniejszenie si zysku.
(Odwrotne zjawisko nastpuje przy zmniejszajcej si wartoci
kapitau staego.)
N a odwrt, change in the value kapitau zmiennego (tu
taj - wzrost) powiksza kapita zmienny w stosunku do staego,
a wic i percentage kapitau zmiennego, czyli proporcjonalny
jego udzia w cznym kapitale. Niemniej jednak stopa zysku
obnia si tu zamiast wzrasta, sposb produkcji bowiem po
zosta bez zmiany. Stosuje si nadal tak sam ilo pracy y
wej, aby przeksztaci w produkt tak sam ilo materiau
surowego, maszyn itd. Tutaj, jak i w powyszym wypadku,
mona za pomoc takiego samego kapitau, wynoszcego 100,
||586| uruchomi jedynie mniejsz ogln ilo of immediate
and accumulated labour; ale ta mniejsza ilo pracy kosztuje
droej. Niezbdna paca robocza wzrosa. Wiksza cz tej
mniejszej iloci pracy zastpuje niezbdn prac, mniejsza jej
cz stanowi tedy prac dodatkow. Stopa wartoci dodat
kowej obniya si, gdy jednoczenie zmniejszya si liczba
robotnikw, czyli czna ilo pracy, podporzdkowana temu
358

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

samemu kapitaowi. K apita zmienny powikszy si w sto


sunku do kapitau staego, a przeto i do cznego kapitau,
mimo e ilo zastosowanej pracy zmniejszya si w stosunku
do iloci kapitau staego. Dlatego zmniejsza si warto do
datkowa, a wraz z ni i stopa zysku. W poprzednim wypad
ku zmniejszya si stopa zysku, gdy przy niezmienionej stopie
wartoci dodatkowej zmniejszy si kapita zmienny w stosun
ku do kapitau staego, a przeto i do cznego kapitau, czyli
zmniejszya si warto dodatkowa, gdy przy niezmienionej
stopie wartoci dodatkowej zredukowano liczb robotnikw,
zmniejszy si mnonik tej wartoci. Tym razem stopa zysku
obnia si, gdy kapita zmienny powiksza si w stosunku
do staego, a wic i do cznego kapitau; ale temu powik
szeniu kapitau zmiennego towarzyszy zmniejszenie iloci za
stosowanej pracy (zastosowanej przez ten sam k ap ita); czyli
warto dodatkowa zmniejszya si dlatego, e obnienie si
jej stopy zwizane jest ze zmniejszeniem si iloci zastosowa
nej pracy. Opacona praca wzrosa w stosunku do kapitau
staego, ale czna ilo zastosowanej pracy zmniejszya si.
A wic te zmiany wartoci wpywaj zawsze na sam w ar
to dodatkow, ktrej absolute amount [absolutna ilo]
zmniejsza si w obu wypadkach, zmniejsza si bowiem jeden
z obu jej czynnikw albo zmniejszaj si oba te czynniki;
w jednym wypadku warto dodatkowa zmniejsza si dlatego,
e przy takiej samej stopie wartoci dodatkowej zmniejsza
si liczba robotnikw, w drugim wypadku warto dodatkowa
zmniejsza si dlatego, e zmniejsza si zarwno stopa wartoci
dodatkowej, jak i liczba robotnikw zatrudnionych per cent
[na 100 jednostek] kapitau.
Dochodzimy w kocu do wypadku II, w ktrym change in
che value produktu rolnego oddziauje w takim samym sto
sunkowo stopniu na obie czci kapitau, a wic tej zmianie
wartoci nie towarzyszy change in the organie composition of
capital.
Warto funta przdzy podnosi si w tym wypadku (patrz
str. 584 t90l) z 1 szylinga 6 pensw do 2 szylingw 9 pensw,
jest bowiem produktem wikszego ni przedtem czasu pracy.
Funt przdzy zawiera wprawdzie tak sam ilo o f imme359

R ozdziel dwunasty

diate labour (aczkolwiek wicej pracy opaconej i mniej nie


opaconej) jak przedtem, ale za to wicej accumulated labour.
Change in the value of cotton [Zmiana wartoci baweny]
z 1 do 2 szylingw sprawia, e do wartoci jednego funta
przdzy wchodz teraz 2 szylingi zamiast 1 szylinga.
Przykad II na str. 584 jest jednak niewaciwie sformuo
wany. Mielimy:
K a p ita

K a p ita

W a rto

S to p a

S topa

s ta y

z m ie n n y

d o d a tk o w a

w a rto c i

zysku

P ro d u k t

C ena
f u n ta
p rz d z y

d o d a t
kow ej

I 80 f. S2t.
= 1600
funtom

20 f. szt.
20 robotnikom

20 . szt.

I00/o

20/o

1600
funtw
przdzy

1 szyling
6 pensw

baweny

Praca 20 robotnikw wyraa si w 40 f. szt. Poow tej


kwoty stanowi tu praca nieopacona, a przeto 20 - warto
dodatkowa. W tym stosunku 10 robotnikw wytworzy w ar
to rwnajc si 20 f. szt., ktra to suma skada si
z 10 f. szt. pacy roboczej i 10 f. szt. wartoci dodatkowej.
Gdyby zatem warto siy roboczej podniosa si w takim
samym stosunku jak warto materiau surowego, czyli gdyby
si podwoia, to rwnaaby si 20 f. szt. dla 10 robotnikw,
tak jak przedtem rwnaa si 20 f. szt. dla 20 robotnikw.
W takim wypadku nie byoby pracy dodatkowej. Jeeli bo
wiem warto, ktr dostarcza 20 robotnikw, rwna si
w pienidzu 40 f. szt., to warto, ktr dostarcza 10 robotni
kw, rwna si w pienidzu 20 f. szt. N ie jest to moliwe.
Gdyby tak byo, znikaby podstawa produkcji kapitalistycz
nej.
Poniewa jednak zmiana wartoci kapitau staego i zmien
nego powinna by (proporcjonalnie) taka sama, bdziemy mu
sieli w wypadek inaczej uj. Przypumy tedy, e warto
baweny podniosa si o jedn trzeci; za 80 f. szt. kupuje
si teraz 1200 funtw baweny, gdy tymczasem przedtem ku
powao si 1600. Przedtem 1 f. szt. = 20 funtom baweny,
360

Tablice renty rniczkowe?'oraz icb objanienie

czyli 1 funt b a b in y = 1/20 f. szt. = 1 szylingowi. Teraz


1 f. szt. = 15 funtom baweny, czyli 1 funt baweny =
= V 15 f- szt. = 11/3 szylinga, czyli 1 szylingowi 4 pensom.
Przedtem 1 robotnik kosztowa 1 f. szt., a teraz kosztuje
IV 3 f. szt. = 1 f. szt. 6 2/ szylinga, czyli 1 f. szt. 6 szylingom
8 pensom, a to dla 15 robotnikw daje sum 20 f. szt.
(15 f. szt. + 15/3 f. szt.). ||587| Poniewa 20 robotnikw wy
twarza warto w wysokoci 40 f. szt., to 15 robotnikw pro
dukuje warto w wysokoci 30 f. szt. Z tej kwoty 20 f. szt.
stanowi pac tych robotnikw, a 10 f. szt. - warto dodat
kow, czyli prac nieopacon.
Mamy w ic:
K a p ita l

K a p ita l

W a rto

S to p a

s ta y

zm ie n n y

d o d a tk o w a

w a rto c i zysku

S to p a

P ro d u k t

C ena
f u n ta
p rz d z y

d o d a t
kow e)

IV 80
f. szt.
= 1200
funtom
baweny

20 f. szt.
= 15 tobotnikom

10 f. szt.

50/o

10/

1200
funtw
przdzy

1 szyling
10 pensw

Z tej kwoty wynoszcej 1 szyling 10 pensw na bawen *


wypada 1 szyling 4 pensy, a na prac 6 pensw.
Produkt podroa, gdy bawena jest o jedn trzeci dro
sza. Produkt podroa jednak nie o jedn trzeci. Przedtem,
w wypadku I, rwna si 18 pensom, gdyby wic zdroa o jed
n trzeci, rwnaby si teraz 18 + 6 pensw = 24 pensom,
a rwna si tylko 22 pensom. Przedtem w 1600 funtach prz
dzy tkwio pracy za 40 f. szt., czyli w 1 funcie przdzy za
V40 f. szt., czyli za 20/4o szylinga, czyli za V2 szylinga, czyli
za 6 pensw. Teraz 1200 funtw przdzy zawiera pracy za
30 f. szt., czyli 1 funt zawiera pracy rwnie za V40 f. szt.,
czyli za V2 szylinga, czyli za 6 pensw. Chocia praca podro
aa w takim samym stopniu jak materia surowy, to jednak
ilo pracy bezporedniej zawarta w 1 funcie przdzy pozosta* W r ko p isie : przdz. - R ed,

361

Rozdzia dwunasty

a taka sama, mimo e przewaa w niej teraz praca opacona


nad nieopacon. Dlatego te ta zmiana in the value of wages
wcale nie zmienia wartoci funta przdzy, wartoci produktu.
W ypada tu, jak i przedtem, na prac tylko 6 pensw, gdy
tymczasem na bawen, na ktr wypada przedtem 1 szyling,
wypada teraz 1 szyling 4 pensy. Jeeli towar bdzie si sprze
dawao wedug jego wartoci, to w ogle change in the value
of wages nie moe wywoa adnej zmiany ceny produktu.
Przedtem jednak z 6 pensw 3 pensy wypaday na pac ro
bocz i 3 pensy na warto dodatkow. Teraz z 6 pensw 4
pensy przypadaj na pac robocz, a 2 pensy na warto do
datkow. I rzeczywicie 3 pensy pacy roboczej na 1 funt prz
dzy daj (na 1600 funtw przdzy 3 X 1600 pensw = 20
f. szt., a 4pensy na 1 funt daj na 1200 funtw przdzy
4 X 1200 = 20 f. szt. Ale 3 pensy na 15 pensw (1 szyling
za bawen i 3 pensy za pac robocz) daj w pierwszym
wypadku zysk w wysokoci Vs 20%. Natomiast 2 pensy na
20 pensw (16 pensw za bawen i 4 pensy za pac robo
cz) daj zysk w wysokoci Vio, czyli 10%.
Gdyby w powyszym przykadzie cena baweny pozostaa
bez zmiany, to otrzymalibymy taki wynik: 1 robotnik prze
rabia na przdz - poniewa we wszystkich przykadach spo
sb produkcji pozostaje bez zmiany - 80 funtw baweny i jej
funt rwna si znw 1 szylingowi.
K apita dzieli si teraz w nastpujcy sposb:
K a p ita

K a p ita

W a rto

c ta y

z m ie n n y

d o d a tk o w a

S to p a

S to p a

P ro d u k t

w a rto c i zysku


fu n ta
przd zy

d o d a t
ko w ej

731/ f. szt.
= 1466*/
funta
baweny

26*/
f. szt.
(20 ro-

13/s
f. szt.

50/o

13V% 1466*/
funta
przdzy

l 9/ u
szylinga

botnikw)

Powysza kalkulacja nie jest moliwa: jeeli bowiem 1 ro


botnik przerabia na przdz 80 funtw baweny, to 20 prze
rabia 1600 funtw, a nie 14662/, gdy zakada si, e sposb
362

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

produkcji nie uleg zmianie. Inna paca otrzymywana przez


robotnika w niczym nie moe zmieni tego faktu. Przykad
naley tedy uj inaczej.
K a p ita

K a p ita

W a rto

S to p a

S to p a

s ta y

z m ie n n y

d o d a t-

w a rto c i

zysku

o w a

Produkt


fu n ta
p rz d z y

d o d a t
ko w ej

II 75 f. szt.
= 1500
funtom
baweny

25 f. szt. 12'/
(18s/ i to- f. szt.
botnilta)

50/#

12V*% 1500
funtw

1 szyling
6 pensw

przdzy

Z tych 6 pensw 4 pensy wypadaj na pac robocz, a 2 na zysk. 2 tak si ma do 16 jak 1 do 8 = 121/%.
Wreszcie, gdyby kapita zmienny zachowa sw poprzedni
warto, tzn. gdyby na 1 robotnika wypada 1 f. szt., gdy
tymczasem warto kapitau staego tak by si zmienia, e
1 funt baweny * kosztowaby nie 1 szylinga, lecz 1 szyling
4 pensy, czyli 16 pensw, mielibymy wwczas:

K a p ita

W a rto

S to p a

d o d a t-

w a rto c i zysku

f u n ta

kow a

d o d a t.

przd zy

III 84Vte
1515/i9
f. szt. =
f. szt.
1263/to (1516/io
funta
robotbawetny nika)

15ls/io

f. szt.

S to p a

P ro d u k t

K a p ita
zm ie n n y

100/o 1515/t9/o

1263s/ia
funta
przdzy

1 szyling
10 pensw

||588| Zysk rwnaby si 3 pensom. W stosunku do 19 pen


sw stanowi to dokadnie 1515/i9%.
Porwnajmy teraz ze sob wszystkie 4 wypadki, poczyna
jc od I, w ktrym nie dokonaa si jeszcze zmiana wartoci.
* W r k o p is ie : p rz d z y . - R e d .

24 - M a r k i, E n g e ls - D z ie a , i. 26

363

R ozdzia dwunasty
K a p ita l
sta y

K a p ita

W a rto

zm ie n n y

d o d a t
ko w a

d o d a t
k ow e)
100*/i

20 f. szt.

20

f. szt.

i. s z t.

= 1600

ro b o tn ik o m

I 80

20

S to p a
S to p a
w a rto c i zysku

20*/*

P ro d u k /

C ena

Z ysk

f u n ta
p rz d z y

1600

1 sz y lin g

fu n t w

6 p e n s w

3 p en sy

przd zy

fu n to m
b a w e n y
I I 75
i. szt.

25 f. szt.
- 18*/*

ro b o tn ik a

1500

12V
f. sz t.

50*/*

12V i *A

1500
fu o t w

1 sz y lin g

2 p en sy

6 p e n s w

p rz d z y

fu n to m
b a w e n y
111 84Vi*
f. szt.

1 5 /u

15**/

f. szt.

f. s z t.

100*/*

15/is*/* 1263*/u
f u n ta
p rzd zy

1263*/*- 1 5 /
f u n ta
ro b o tn ik a
b a w e n y
IV 80
f. sz t.
-= 1200

1 sz y lin g
3 pen sy
10 p e n s w

20 f. szt.

10

15
ro b o tn ik o m

f. szt.

50/

10*/o

1200

1 sz y lin g

fu n t w

10 p e n s w

2 pensy

p rzd zy

fu n to m
b a w e n y

Cena produktu zmienia si w wypadku III i IV, zmienia


si bowiem warto du capital constant. N atom iast change in
value du capital variable nie wywouje zmiany ceny, gdy
absolutna ilo of immediate labour pozostaje taka sama i tyl
ko inaczej dzieli si na necessary labour oraz surplus labour.
Jak jednak przedstawia si wypadek IV, w ktrym zmiaha
wartoci w takim samym stosunkowo stopniu oddziaaa na
kapital stay i zmienny i oba te kapitay powikszyy si
o jedn trzeci?
Gdyby powikszya si sama paca robocza (wypadek II),
zysk zmniejszyby si z 20 do 12!/2%, czyli o 7V2%. Gdyby
powikszy si sam capital constant (wypadek III), zysk
zmniejszyby si z 20 do 1515/i9, czyli o 44/i9%. Poniewa
w wypadku IV paca robocza i kapita stay powikszaj si *
w jednakowym stopniu, przeto zysk zmniejsza si z 20 do
* W rko p isie : spadaj. - R ed.

364

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

10%, czyli o 10%. Ale dlaczego nie zmniejsza si o 7V2 +


44/i9%, czyli /38, co stanowi sum rnic z wypad
kw II i III? Naley uprzytomni sobie, co znacz owe 127/;
za ich spraw zysk (w wypadku IV) musiaby zmniejszy si
nie do 10, lecz do 8 /8%. Mas zysku okrela amount of
surplus value, a t kwot - zakadajc, e stopa pracy dodat
kowej jest dana - okrela liczba robotnikw. W wypadku I
zatrudnia si 20 robotnikw i poowa ich czasu pracy jest
unpaid [nieopacona]. W wypadku II tylko trzecia cz cz
nej pracy stanowi unpaid labour, a wic nastpuje spadek
stopy wartoci dodatkowej; prcz tego zatrudnia si mniej
0 IV 4 robotnika, a zatem zmniejsza si rwnie liczba robot
nikw, czyli czna ilo pracy. W wypadku III mamy znw
tak sam stop wartoci dodatkowej jak w wypadku I, one
half of the working day unpaid [nieopacon poow dnia
pracy], ale wskutek podniesienia si wartoci kapitau staego
liczba robotnikw spada z 20 do 1515/i9, czyli o 44/i9. W wy
padku IV liczba robotnikw zmniejsza si o 5 (gdy take
1 stopa wartoci dodatkowej tak ju znw nisko spada, jak
w wypadku II, mianowicie do 4/ of the working day), czyli
z 20 do 15. W porwnaniu z wypadkiem I liczba robotnikw
w wypadku IV jest mniejsza o 5, w porwnaniu z wypad
kiem I I - o 33A, a w porwnaniu z wypadkiem III - o 15/i9 ;
ale nie zmniejsza si ona w porwnaniu z wypadkiem I
o IV 4 + 44/i9 czyli o 535/76. W przeciwnym razie liczba za
trudnionych robotnikw w wypadku IV rwnaaby si 1441/76.
Wynik jest nastpujcy: zmiany wartoci towarw, ktre
wchodz do capital constant albo variable - przy niezmienio
nym sposobie produkcji, czyli niezmienionym, materialnym
skadzie kapitau (tzn. przy niezmienionym stosunku midzy
zastosowan prac bezporedni i nagromadzon) - nie wy
wouj change in the organie composition of the capital, jeeli
oddziauj na kapita zmienny i stay w takim samym stosun
kowo stopniu jak w wypadku IV (w ktrym np. bawena dro
eje w takim samym stopniu jak pszenica, konsumowana przez
robotnikw). Stopa zysku spada tu (przy wzrastajcej warto
ci kapitau staego i zmiennego) po pierwsze dlatego, e z po
wodu podniesienia si pacy roboczej spada stopa wartoci
365

Rozdzia dwunasty

dodatkowej, a po wtre dlatego, e zmniejsza si liczba ro


botnikw.
Jeeli zmiana wartoci odbija si jedynie na kapitale staym
lub jedynie na zmiennym, to dziaa jak change in the organie
composition kapitau i wywouje odpowiedni zmian we
wzajemnym stosunku wartoci czci skadowych kapitau, mi
mo e sposb produkcji si nie zmienia. Jeeli zmiana w ar
toci oddziauje tylko na kapita zmienny, to wzrasta on w sto
sunku do kapitau staego ||589| i do cznego kapitau,
zmniejsza si jednak nie tylko stopa wartoci dodatkowej, lecz
i liczba zatrudnionych robotnikw. Tote stosuje si (wypa
dek II) mniej kapitau staego (ktrego warto si nie zmie
nia).
Jeeli zmiana wartoci oddziauje tylko na kapita stay, to
kapita zmienny zmniejsza si w stosunku do kapitau staego
i cznego. Chocia stopa wartoci dodatkowej pozostaje bez
zmiany, to jednak amount tej wartoci zmniejsza si, zmniej
sza si bowiem liczba zatrudnionych robotnikw (wypa
dek III).
Wreszcie mogoby si zdarzy, e zmiana wartoci oddzia
uje na oba kapitay, zarwno na capital constant, jak i na
variable, lecz w niejednakowym stopniu. Taki wypadek mona
tylko sprowadzi do powyszych wypadkw. Przypumy, e
np. zmiana wartoci tak oddziauje na kapita stay i zmien
ny, e warto pierwszego z nich podnosi si o 10%, a dru
giego - o 5%. W takim wypadku, poniewa kady z nich
podnosi si o 5%, jeden o 5 + 5, drugi - o 5, mielibymy
do czynienia z case IV. Gdyby jednak kapita stay zmieni
si ponadto o 5%, mielibymy wypadek III.
Zakadalimy wyej, e nastpuje tylko wzrost wartoci. Jej
obnienie si pocignoby za sob odwrotny skutek. Prze
chodzc np. od wypadku IV do I, naleaoby rozpatrzy wy
padek, w ktrym obnienie si wartoci dziaa na obie czci
skadowe w takim samym stosunkowo stopniu. Aby uprzy
tomni sobie, jaki wpyw wywiera obnienie si wartoci tyl
ko jednej czci skadowej, naleaoby odpowiednio zmody
fikowa wypadki II i III. 1589
366

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie


*

II6001 Wywody powysze o wpywie of variation of value


upon the organic composition of capital [zmiany wartoci na
skad organiczny kapitau] uzupeni jeszcze nastpujc uwa
g: G dy chodzi o kapitay ulokowane w rnych gaziach
produkcji, przy jednakowym ich skadzie materialnym, wysza
warto zastosowanych maszyn lub materiau moe wic wy
woa rnic w tym skadzie. Gdyby np. cotton, silk, linen
and wool [przemys baweniany, jedwabniczy, lniany i we
niany] miay jednakowy skad materialny kapitaw, to sama
tylko rnica wartoci materiaw, stosowanych iprzcz te prze
mysy, wywoaaby zmian w organicznym skadzie tych ka
pitaw. 1600||

[d) Z m i a n y t c z n c j r e n t y
z a l e n o c i od z m i a n y w a r t o c i

rynkowej]

||589| Wracamy do tablicy A . Okazao si wic, e przy


puszczenie, w myl ktrego zysk wynoszcy 10% powsta
wskutek obniania si stopy zysku (gdy biorc za punkt wyj
cia kategori III, stopa zysku miaa wyszy poziom, w ka
tegorii II - niszy ni w kategorii III, jednake wrci jeszcze
wyszy ni w kategorii I, w ktrej rwnaa si 10%), jest by
moe trafne, mianowicie wtedy, kiedy zmiany nastpoway
rzeczywicie po descending line, lecz przypuszczenie to wcale
nie jest nieuchronnym nastpstwem stopniowania rent, samego
faktu istnienia rent rniczkowych, przeciwnie, to stopniowa
nie rent przy ascending line zakada, i stopa zysku przez cay
czas si nie zmienia.
Tablica B. Jak ju wyjanilimy wyej, konkurencja kate
gorii III i IV zmusza tu kapitalist eksploatujcego katego
ri II do wycofania poowy swego kapitau. Przeciwnie, przy
descending line wygldaoby to tak, e wymagana jest tylko
dodatkowa poda 32V2 tony, hence [przeto] w kategorii II
naley ulokowa jedynie kapita w wysokoci 50 f. szt.
Najciekawsza w tej tablicy jest jednak nastpujca okolicz
367

R ozdzia dwunasty

no: przedtem ulokowano kapita w wysokoci 300 f. szt.,


teraz - ju tylko 250 f. szt., czyli mniej o jedn szst. Ilo
produktw pozostaa jednak bez zmiany - 200 ton. W ydaj
no pracy podniosa si tedy i warto jednostki towaru spa
da. Zmniejszya si te czna warto towarw z 400 f. szt.
do 3693/ 13 f. szt. W porwnaniu z tablic A warto rynkowa
tony spada z 2 f. szt. do 1 f. szt. 1612/i3 szylinga, gdy now
warto rynkow okrela warto indywidualna produktu ka
tegorii II, a nie, jak przedtem, wysza warto produktu ka
tegorii I. Mimo tych wszystkich okolicznoci - zmniejszenia
si ulokowanego kapitau, zmniejszenia si cznej wartoci
produktu przy nie zmieniajcej si iloci produktw, spadku
wartoci rynkowej, eksploatacji bardziej urodzajnych katego
rii - renta w tablicy B, w porwnaniu z tablic A , podniosa
si absolutnie o 243/i3 f. szt. (943 wobec 70). Jeeli przyj
rzymy si, w jakim stopniu poszczeglne kategorie uczestnicz
w powikszeniu cznej renty, to przekonamy si, e w kate
gorii II renta absolutna nie zmienia si, gdy chodzi o jej
stop, gdy 5 f. szt. w stosunku do 50 f. szt. rwna si 10%.
Ale suma renty absolutnej zmniejszya si o poow, z 10 do
5, gdy kapita ulokowany w kategorii II zmniejszy si
o poow, e 100 do 50. Zamiast powikszenia cznej sumy
renty, kategria II zmniejsza j o 5 f. szt. N adto w kate
gorii II znika zupenie renta rniczkowa, gdy warto
rynkowa rwna si teraz wartoci indywidualnej produktu ka
tegorii II. Zmniejsza to po raz drugi czn sum renty
o 10 f. szt. Razem wic renta w kategorii II zmniejszya si
o 15 f. szt.
W kategorii III suma renty absolutnej nie zmienia si, lecz
wskutek spadku wartoci rynkowej spada te warto r
niczkowa produktu tej kategorii; hence the differential rent
[a zatem i renta rniczkowa]. Wynosia ona 30 f. szt. Teraz
wynosi zaledwie 186/ i 3 f. szt., czyli zmniejszya si o l l 7/ i 3
f. szt. A wic w kategoriach II i III renta zmniejszya si ra
zem o 267/i3 f- szt. Naley tedy zda spraw z powikszenia
si cznej sumy renty nic o 243/i3 f. szt., jak si to na pierw
szy rzut oka wydaje, lecz o 5010/i3 f. szt. Ale nadto, jeeli
chodzi o tablic w porwnaniu z tablic A , odpada renta
368

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

absolutna w kategorii I A wraz z wycofaniem z produkcji sa


mej kategorii I. Stanowi to wic dalsze zmniejszenie cznej
sumy renty o 10 f. szt. W ten sposb naley summa summa
rum zda sprawc z kwoty 6010 f. szt. Ale tyle wanie wy
nosi czna suma renty w nowej kategorii IV B. A wic wzrost
cznej sumy renty w tablicy mona objani jedynie za
pomoc renty w kategorii IV B. Renta absolutna w katego
rii IV B, podobnie jak renta absolutna we wszystkich innych
kategoriach, rwna si 10 f. szt. Ale renta rniczkowa w wy
sokoci 5010/i3 f. szt. std si bierze, ||590| e warto r
niczkowa tony produktu kategorii IV rwna si 10470/48i szy
linga i t kwot naley mnoy przez 924/2, gdy taka jest
liczba ton produkowanych przez t kategori. Urodzajno ka
tegorii II i III nie ulega zmianie; najmniej urodzajna katego
ria zostaa zupenie usunita, a mimo to czna suma renty
wzrasta, gdy renta rniczkowa w samej tylko kategorii IV
jest wskutek jej stosunkowo wysokiej urodzajnoci wiksza, ni
bya czna renta rniczkowa w tablicy A . Renta rniczko
wa nie zaley od absolutnej urodzajnoci eksploatowanych
kategorii, od tego, e V2 kategorii II i kategorie III, IV [B s]
bardziej urodzajne ni kategorie I, II, III []. Renta rnicz
kowa w V2 II, III, IV [B] jest wiksza, ni bya w katego
riach I, II, III [A], gdy najwiksza cz dostarczonego pro
duktu - 92V2 tony - pochodzi z kategorii, w ktrej warto
rniczkowa produktu jest wiksza, ni bya w ogle w kate
goriach I, II, III []. Jeeli dana jest warto rniczkowa
produktu jakiejkolwiek kategorii, to absolute amount jej renty
rniczkowej zaley oczywicie od iloci jej produktu. Ale sa
ma ta ilo jest ju uwzgldniona przy obliczaniu i okrelaniu
wartoci rniczkowej. Poniewa kategoria IV za pomoc ka
pitau w wysokoci 100 f. szt. wytwarza 92V2 tony, ni plus ni
inoins, przeto warto rniczkowa tony tej kategorii w tabli
cy B, w ktrej warto rynkowa tony rwna si 1 f. szt. 1612/ 1 3
szylinga, wynosi 10470/48i szylinga.
czna suma renty w tablicy A wynosi 70 f. szt. w stosunku
do kapitau w wysokoci 300 f. szt., czyli 231/%. Natomiast
w tablicy B, jeeli pomin 3/ i 3, wynosi 94 w stosunku do 250,
czyli 373/s%.
369

R ozdzia dwunasty

Tablica C. Przypuszcza si tutaj, e gdy do eksploatacji


wczono ju kategori IV i warto rynkow okrela produkt
kategorii II, popyt nie pozostaje bez zmiany, jak w tablicy B,
lecz powiksza si wraz ze spadkiem ceny, wskutek czego caa
dostarczona przez kategori IV dodatkowa poda w wysoko
ci 92V2 tony zostaje wchonita przez rynek. Przy cenie
2 f. szt. za ton rynek wchonby tylko 200 ton; przy cenie
l n /i3 f. szt. za ton popyt wzrasta do 292/a tony. Popenili
bymy bd przypuszczajc, e przy cenie l u / i 3 f. szt. za ton
granice rynku musz koniecznie by takie same jak przy cenie
2 f. szt. za ton. Przeciwnie, rynek wraz ze spadkiem ceny
rozszerza si to a certain extent [do pewnego stopnia], nawet
gdy chodzi o tak powszechny rodek wyywienia, jakim jest
pszenica.
Ten oto jedyny punkt pragniemy przede wszystkim uwy
datni w tablicy C.
Tablica D. Przypuszcza si tutaj, e rynek tylko wtedy
wchania 292V2 tony, kiedy warto rynkowa spada do 1s/e f.
szt., co stanowi cen kosztu tony w kategorii I, ktra nie przy
nosi zatem renty, lecz tylko zwyky zysk w wysokoci 10/o.
Jest to w wypadek, ktry Ricardo poczytuje za normalny
i nad ktrym naley przeto zastanowi si dokadniej.
Przypuszcza si tu de prime abord [od razu], jak w poprzed
nich tablicach, e zmiany nastpuj po ascending line; pniej
rozpatrzymy ten sam proces po descending line.
Gdyby kategorie II, III i IV dostarczay tylko additional
supply w wysokoci 140 ton, czyli dodatkow poda, ktr
rynek wchania pacc 2 f. szt. za ton, to kategoria I nadal
okrelaaby warto rynkow.
Sprawa ma si jednak inaczej. N a rynku znajduje si nad
wyka w wysokoci 92V2 tony, wytworzona przez katego
ri IV. Gdyby ta ilo stanowia w ogle nadmierny produkt,
absolutnie przekraczajcy potrzeby rynku, kategoria I zosta
aby zupenie wyparta z rynku, a kategoria II musiaaby
withdraw poow swego kapitau, jak to widzimy w tabli
cy B. W tedy warto rynkow okrelaaby kategoria II, jak
w tablicy B. Jednake przypuszcza si, e przy dalszym spad
ku wartoci rynkowej rynek zdoa wchon owe 92*/ tony.
370

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

Jak wic proces ten bdzie si odbywa? Kategorie IV, III


i V2 H panuj absolutnie na rynku. Znaczy to, e gdyby ry
nck mg absolutnie wchon nie wicej ni 200 ton, po
wysze kategorie wyparyby z rynku kategori I.
Ale wemy z pocztku stan faktyczny. N a rynku znajduj
si 292V2 tony, gdy przedtem znajdowao si na nim tylko
200 ton. Kategoria II sprzedawaaby swj produkt wedug
jego wartoci indywidualnej, po 1 f. szt., aby zdoby
miejsce na rynku i wyprze z niego produkt kategorii I, kt
rego warto indywidualna rwna si 2 f. szt. Poniewa jednak
i przy tej wartoci rynkowej nie ma miejsca dla owych 292lh
tony, kategorie IV i III dopty wywieraj nacisk na katego
ri II, dopki cena rynkowa nie spadnie do l 5/r> f. s , p r z y
ktrej to cenie kategorie IV, III, II i I znajduj ju dla swego
produktu nabywcw na rynku i ten po tej ||5911 cenie ryn
kowej wchania cay produkt. Wskutek tej obniki ceny po
da zrwnaa si z popytem. Z chwil kiedy additional supply
przekracza granice pojemnoci rynku - w obrbie dawnej
wartoci rynkowej - kada z kategorii stara si, rzecz prosta,
wcisn na rynek cay swj produkt, wypierajc z niego pro
dukt innych kategorii. Moe to nastpi tylko przez obnienie
ceny, a mianowicie przez obnienie ceny a do poziomu, przy
ktrym wszyscy znajduj nabywcw. Jeeli ta obnika ceny
jest tak znaczna, e kategorie I, II itd. musz sprzedawa
poniej kosztw produkcji I*1!, to musz one oczywicie with
draw z produkcji swj kapita. Jeeli si jednak okae, i
doprowadzenie produktu do ceny odpowiadajcej sytuacji na
rynku nie wymaga tak znacznej obniki, to przy tej nowej
wartoci rynkowej czny kapita moe pracowa nadal w tej
sferze produkcji.
Ale nadto jest rzecz oczywist, e w tych warunkach nie
grunty najgorszych kategorii I i II okrelaj warto rynko
w, lecz grunty najlepszych kategorii III i IV, a wic te i ren
ta uzyskiwana na najlepszych rodzajach gruntw okrela ren
t otrzymywan z gorszych gruntw, jak to trafnie dla danego
przypadku zrozumia StorchJ t8l
Kategoria IV sprzedaje po cenie, po ktrej moe wcisn
rynkowi cay swj produkt, przezwyciajc wszelki opr in
371

R ozdzia dwunasty

nych kategorii. Cena ta wynosi 15/ f. szt. Gdyby kategoria


IV sprzedawaa po wyszej cenie, chonno rynku zmniej
szyaby si i proces wzajemnego wypierania rozpoczby si
na nowo.
Kategoria I okrela warto rynkow jedynie przy zaoe
niu, e additional supply ze strony kategorii II i in. jest tylko
dodatkow poda, ktr rynek wchania w granicach w ar
toci rynkowej produktu kategorii I. Jeeli dodatkowa po
da jest wiksza, to kategoria I odgrywa zupenie biern rol
i wskutek miejsca, ktre zajmuje na rynku, wywouje tylko
odpowiedni reakcj ze strony kategorii II, III, IV a do
chwili, kiedy cena spadnie tak nisko, e rynek stanie si dosta
tecznie pojemny, aby wchon cay produkt. Okazuje si te
raz, e przy tej wartoci rynkowej okrelanej in fact przez ka
tegori IV sama ta kategoria prcz renty absolutnej paci
jeszcze rent rniczkow w wysokoci 497/i2 f. szt., kate
goria III prcz renty absolutnej - rent rniczkow w wy
sokoci 171/ f. szt., natomiast kategoria II wcale nic paci
renty rniczkowej, a renty absolutnej tylko cz, 91/
f. szt. zamiast 10 f. szt., a wic nieca wysoko renty absolut
nej. Dlaczego? W prawdzie nowa warto rynkowa w wyso
koci l 5/e f. szt. jest wysza od ceny kosztu produktu kate
gorii II, jest jednak nisza od jego wartoci indywidualnej.
Gdyby rwnaa si jego wartoci indywidualnej, to katego
ria II paciaby rent absolutn w wysokoci 10 f. szt., rwna
jc si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen kosztu.
Poniewa jednak nowa warto rynkowa jest nisza od jego
wartoci indywidualnej - faktyczna renta, ktr produkt ten
paci, rwna si rnicy midzy wartoci rynkow a cen
kosztu, rnica ta jest wszake mniejsza od rnicy midzy
wartoci indywidualn tego produktu a jego cen kosztu przeto kategoria II paci tylko cz swojej renty absolutnej,
mianowicie 9Vo f. szt. zamiast 10 f. szt.
{Faktyczna renta rwna si rnicy midzy wartoci ryn
kow a cen kosztu.}
Renta absolutna rwna si rnicy midzy wartoci indy
widualn a cen kosztu.
372

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

Renta rniczkowa rwna si rnicy midzy wartoci ryn


kow a wartoci indywidualn.
Faktyczna renta, czyli czna renta, rwna si rencie absolut
nej plus renta rniczkowa, alias rwna si nadwyce wartoci
indywidualnej ponad cen kosztu plus nadwyka wartoci ryn
kowej ponad warto indywidualn, czyli rwna si rnicy
midzy wartoci rynkow a cen kosztu.
Jeeli wic warto rynkowa rwna si wartoci indywidual
nej, to renta rniczkowa rwna si zeru, a czna renta rwna
si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen kosztu.
Jeeli warto rynkowa jest wiksza od wartoci indywidual
nej, to renta rniczkowa rwna si nadwyce wartoci ryn
kowej ponad warto indywidualn, czna renta za rwna
si tej rencie rniczkowej plus renta absolutna.
Jeeli warto rynkowa jest mniejsza od wartoci indywi
dualnej, lecz wiksza od ceny kosztu, to renta rniczkowa
stanowi wielko ujemn, czna renta wic rwna si rencie
absolutnej plus ta ujemna renta rniczkowa, czyli minus nad
wyka wartoci indywidualnej ponad warto rynkow.
Jeeli warto rynkowa rwna si cenie kosztu, to renta
w ogle rwna si zeru.
Aby ca t spraw uj w rwnaniach, oznaczmy rent
absolutn literami RA, rent rniczkow - RR, czn ren
t - R, warto rynkow - WR, warto indywidualn WI i cen kosztu - CK. Otrzymamy wtedy nastpujce rwna
nia:
||5921 1. RA = W I CK = +
2. RR = W R W I = x
3. R = RA + RR = W R W I + W I
CK = + x == W R CK.
If WR > ni W I, to W R W I = + x. Hence RR jest
wielkoci dodatni, a R = -)- x.
W tedy W R CK = + x. Albo W R x = CK,
albo WR = + x + CK.
If WR < ni W I, to W R W I = x. Hence RR jest
wielkoci ujemn, a R = x.
A wtedy W R CK = x. Albo W R + x = WI.
Albo W R + x = CK. Albo W R == x + CK.
373

Rozdzia dwunasty

If WR = WI, to RR = 0, x = 0, poniewa W R WI
= 0. Hence R = RA + RR = RA + 0 = W R WI -f
-(- W I _ CK = 0 + W I CK = W I _ CK = W R
CK = + y .
If WR = CK, to R albo W R CK = 0.
W warunkach, ktrych istnienie zaoylimy, kategoria I nic
paci renty. Dlaczego nie paci? Dlatego, e renta absolutna
rwna si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen
kosztu. Renta rniczkowa za rwna si rnicy midzy w ar
toci rynkow a wartoci indywidualn. Ot warto ryn
kowa rwna si tu cenie kosztu w kategorii I. Warto indy
widualna w kategorii I rwna si 2 f. szt. za ton, warto
rynkowa za rwna si l 5/e f. szt. Renta rniczkowa w ka
tegorii I rwna si wic 15/ f. szt. 2 f. szt., czyli rwna si
- Ve f. szt. Natomiast renta absolutna w kategorii I rwna si
2 f. szt. l 5/e f- szt., czyli rwna si rnicy midzy w ar
toci indywidualn produktu a jego cen kosztu, co wyno
si + Ve f. szt. Poniewa wic rzeczywista renta w katego
rii I rwna si rencie absolutnej (
(/ f. szt.) i rencie rnicz
kowej ( Ve f. szt.), przeto rwna si -f- Ve f. szt. Vg fszt. = 0. Kategoria I nie przynosi tedy ani renty rniczko
wej, ani renty absolutnej, lecz tylko cen kosztu. Warto jej
produktu rwna si 2 f. szt.; sprzedaje si go za l 5/e f. szt.,
czyli Vi2 poniej jego wartoci, 81/% poniej jego w ar
toci. Kategoria I nie moe sprzedawa droej, gdy nie ona
okrela rynek, lecz wbrew niej kategoria IV, III, II. Katego
ria I winna tylko dostarcza an additional supply po cenie
l 5/e f. szt
w fact, e kategoria I nie paci renty, tym si tumaczy,
i warto rynkowa rwna si cenie kosztu jej produktu.
Ale fakt ten jest nastpstwem:
Po pierwsze, wzgldnej nieurodzajnoci kategorii /. Kate
goria ta winna dostarczy 60 additional tons po l 5/ f. szt.
Przypumy', e zamiast 60 ton przy kapitale w wysokoci
100 f. szt. dostarcza ona przy takim samym kapitale 64 tony,
czyli o 1 ton mniej ni kategoria II. Wystarczyoby tedy ulo
kowa w kategorii I kapita wynoszcy tylko 933A f. szt., aby
dostarczya ona 60 ton. Warto indywidualna 1 tony pro
374

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

duktu kategorii I rwnaaby si wtedy l 7/e f. szt., czyli 1 f. szt.


17V2 szylinga, jej cena kosztu za - 1 . szt. 143/e szylinga.
A poniewa warto rynkowa rwna si l 5/e f. szt. = 1 f. szt.
162/ szylinga, przeto rnica midzy cen kosztu a wartoci
rynkow wynosi 27/4 szylinga. Stanowioby to na 60 ton
||5931 rent w wysokoci 6 f. szt. 17Va szylinga.
Gdyby tedy wszystkie warunki pozostay bez zmiany, a ka
tegoria I byaby V 15 (jako e 00/ i5 = 4 ) bardziej urodzajna,
paciaby ona jeszcze cz renty absolutnej, warto rynkowa
bowiem rniaby si od ceny kosztu jej produktu, chocia
rnica ta byaby mniejsza od rnicy midzy jego wartoci
indywidualn a jego cen kosztu. Zatem w danym wypadku
najgorszy grunt przynosiby jeszcze rent, gdyby urodzajno
jego bya wiksza od obecnej. Gdyby kategoria I bya absolut
nie urodzajniejsza, ni jest obecnie, to kategorie II, III, IV
byyby w porwnaniu z kategori I stosunkowo mniej urodzaj
ne. Rnica midzy wartoci produktu kategorii I a w ar
tociami indywidualnymi produktw tych trzech kategorii by
aby mniejsza. Tote fakt, e kategoria I nie przynosi renty,
ma w takim samym stopniu za przyczyn to, e ona sama
nie jest absolutnie urodzajniejsza, jak i to, e kategorie II, III,
IV nie s stosunkowo mniej urodzajne.
A le po drugie: Przypumy, e urodzajno kategorii I jest
dana, 60 ton przy kapitale w wysokoci 100 f. szt. Gdyby ka
tegorie II, III, IV, a zwaszcza kategoria IV, ktra ukazaa
si na rynku w charakterze nowego konkurenta, byy nie tyl
ko wzgldnie, w stosunku do kategorii I, lecz absolutnie mniej
urodzajne, to kategoria I mogaby przynosi rent, mimo e ta
renta stanowiaby tylko cz renty absolutnej. Jeeli bowiem
rynek wchania 292*/ tony po l 5/e f. szt., to wchonby
mniejsz liczb ton, np. 280 ton wedug wyszej wartoci ryn
kowej ni l 5/e f. szt. Ale wszelka warto rynkowa, ktra jest
wysza ni l 5/e f. szt., czyli jest wysza od kosztw produkcji
w kategorii I, przynosi kategorii I rent rwnajc si war
toci rynkowej minus cena kosztu w tej kategorii.
Mona zatem rwnie powiedzie, e z powodu absolutnej
urodzajnoci kategorii IV kategoria I nie przynosi renty, gdy
przynosia rent, dopki konkurentami na rynku byy tylko
375

R ozdzia dwunasty

kategorie II i III, i przynosiiaby 14 nadal - w mniejszej co


prawda wysokoci - mimo ukazania si na rynku kategorii
IV, mimo additional supply, gdyby kategoria IV za pomoc
wyoonego kapitau w kwocie 100 f. szt. produkowaa 80 za
miast 92V2 tony.
Po trzecie-. Zaoylimy, e gdy wykada si kapita w wy
sokoci 100 f. szt., renta absolutna rwna si 10 f. szt., czyli
10% od kapitau, czyli V11 ceny kosztu, e tedy 100 f. szt. ka
pitau ulokowanego w rolnictwie daje produkt o wartoci
120 f. szt., przy czym zysk wynosi 10 f. szt.
Nie naley jednak sdzi, e jeeli mwimy: w rolnictwie
wyoono kapita w wysokoci 100 f. szt. i jeeli jeden dzie
pracy rwna si 1 f. sz t, to wyoono 100 dni pracy. W ogle,
jeeli kapita w wysokoci 100 f. szt. rwna si 100 dniom
pracy, to wytworzona za pomoc tego kapitau nowa warto
nie rwna si nigdy 100 dniom pracy, bez wzgldu na to,
w jakiej gazi produkcji ulokowano ten kapita. Jeeli przy
pucimy, e 1 f. szt. zota rwna si jednemu dwunastogodzinnemu dniu pracy i e jest to normalny dzie pracy, to po
pierwsze powstaje pytanie, wedug jakiej stopy wyzyskuje si
tu prac, to. znaczy, ile godzin z liczby owych 12 robotnik
pracuje dla siebie, dla odtworzenia (jako ekwiwalentu) swej
pacy, a ile godzin pracuje gratis dla kapitalisty? Ile wic
trwa w czas pracy, ktry kapitalista sprzedaje, nie zapa
ciwszy za niego, ktry zatem stanowi rdo wartoci dodatko
wej, powikszenia kapitau? Jeeli stopa wyzysku pracy wy
nosi 50%, to robotnik pracuje 8 godzin dla siebie, a 4 - gratis
dla kapitalisty. Produkt rwna si 12 godzinom, rwna si
1 f. szt. (gdy w myl naszego zaoenia 1 f. szt. zota zawie
ra 12 godzin czasu pracy). Z liczby tych 12 godzin, ktre
rwnaj si 1 f. szt., 8 godzin zastpuje kapitalicie pac ro
bocz, a 4 godziny stanowi jego warto dodatkow. A wic
na pac robocz wynoszc 131/ 3 szylinga wypada warto
dodatkowa w wysokoci 62/ szylinga, albo na wyoony ka
pita wynoszcy 1 f. szt. wypada warto dodatkowa w wy
sokoci 10 szylingw, a zatem na kapita w wysokoci 100 f.
szt. - 50 f. szt. W takim wypadku warto towaru wyprodu
kowanego za pomoc kapitau w wysokoci 100 f. szt. rwna
37 6

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

aby si 150 f. szt. Zysk kapitalisty polega w ogle na sprze


day zawartej w produkcie pracy nieopaconej. Ze sprzeday
tego, za co nic nie zapacono, pochodzi normalny zysk.
||594| Natomiast drugie pytanie brzmi, jak nastpuje: jaki
skad organiczny ma kapita? T cz wartoci kapitau, kt
ra skada si z maszyn itd. oraz z materiau surowego, repro
dukuje si po prostu w produkcie, zjawia si ona ponownie,
nie ulega zmianie. Za t cz skadow kapitau kapitalista
musi paci wedug jej wartoci. Wchodzi ona przeto do pro
duktu jako dana, z gry przewidziana warto. Jedynie prac,
ktr stosuje sam kapitalista, opaca on zaledwie w czci,
mimo e wchodzi ona w caoci do produktu i mimo e ka
pitalista w caoci j nabywa. Jeeli wic zaoymy, e obo
wizuje wyej wymieniona stopa wyzysku pracy, to wielko
wartoci dodatkowej osiganej przez kapitay takiej samej
wielkoci bdzie zaleaa od ich skadu organicznego. Jeeli
kapita a rwna si 80c + 20v, to warto produktu rwna
si 110, zysk za wynosi 10 (chocia w produkcie tkwi praca
nieopacona w wysokoci 50%). Jeeli kapita b skada si
z 40c + 60v, to warto produktu rwna si 130, zysk za
wynosi 30, chocia w produkcie tkwi znw tylko praca nieopa
cona w wysokoci 50%. Jeeli kapita skada si z 60c +
+ 40v, to warto produktu rwna si 120, zysk za wynosi
20%, chocia w produkcie znw tkwi praca nieopacona w wy
sokoci 50%. Zatem te trzy kapitay, rwnajce si 300, przy
nosz razem zysk w wysokoci 10 + 30 + 20 = 60. N a 100
daje to przecitnie 20%. I ten przecitny zysk przynosi kady
z tych kapitaw, jeeli wytworzony przez siebie towar sprze
daje za 120 f. szt. K apita a, skadajcy si z 80c + 20v,
sprzedaje swj produkt z nadwyk 10 f. szt. ponad jego
warto, kapita b, skadajcy si z 40c + 60v, sprzedaje
swj towar o 10 f. szt. poniej jego wartoci, a kapita c, ska
dajcy si z 60c + 40v, sprzedaje swj produkt wedug jego
wartoci. Summa summarum towary sprzedaje si tu wedug
ich wartoci: 120 + 120 + 120 = 360 f. szt., rzeczywicie
bowiem warto a -j- b + rwna si 110 + 130
120 =
= 360 f. szt. Ale ceny produktw poszczeglnych kapitaw
po czci przekraczaj, po czci nie dosigaj, a po czci
377

R ozdziel dwunasty

rwnaj si wartoci tych produktw i w kocu kady z tych


kapitaw przynosi zysk w wysokoci 20%. Zmienione w ten
sposb wartoci towarw stanowi ich ceny kosztu i konku
rencja sprawia, e staj si one wci orodkami, ku ktrym
ci ceny rynkowe.
Gdy chodzi o 100 f. szt., ktre ulokowane s w rolnictwie,
zakadamy, e skadaj si z 60c -j- 40v (co zreszt moe by
zbyt jeszcze nisk proporcj dla v), a wtedy warto produktu
rwna si 120. Ale taka warto rwnaaby si cenie kosztu
produktw przemysu. Tote przypumy w tym wypadku, e
przecitna cena produktu wytworzonego przez kapita w wy
sokoci 100 rwna si 110 . szt. Powiemy teraz, e jeeli pro
dukt rolny sprzedaje si wedug jego wartoci, to jego warto
przekracza o 10 f. szt. jego cen kosztu. Przynosi on wtedy
rent wynoszc 10% i w warunkach produkcji kapitalistycz
nej uznajemy za normalne zjawisko, e wskutek istnienia
wasnoci ziem i produkt rolny, w odrnieniu od innych pro
duktw, sprzedaje si nie w jego cenie kosztu, lecz wedug
jego wartoci. czny kapita bdzie si skada z 80c + 20v,
jeeli przecitny zysk rwna si 10% Zakadamy, e kapita
rolny skada si z 60c + 40v, czyli e skad jego jest taki,
i na pac robocz - immediate labour - wykada si wicej,
ni przeznacza si na ten cel w cznej sumie kapitau, wyo
onego w innych gaziach produkcji. wiadczy to o stosun
kowo niszym rozwoju wydajnoci pracy w tej gazi pro
dukcji. Wprawdzie w niektrych dziaach rolnictwa, np. w
gospodarce hodowlanej, kapita moe skada si z 90c + 10v,
czyli v moe tu by w stosunku do mniejsze ni w cznym
kapitale przemysowym. Jednake nie ten dzia rolnictwa
okrela rent, lecz rolnicwo we waciwym znaczeniu tego so
wa, a mianowicie ta jego cz, ktra wytwarza gwny ro
dek wyywienia, jak pszenic itp. Rent w innych dziaach
rolnictwa okrela nie skad kapitau, ||5951 ktry ulokowane
w samych tych dziaach, lecz skad kapitau, ktry stosuje si
do produkcji gwnego rodka wyywienia. Sam fakt istnie
nia produkcji kapitalistycznej zakada, e najwaniejszym ele
mentem rodkw utrzymania jest poywienie pochodzenia
rolinnego, a nie zwierzcego. Wzajemny stosunek rent istnic378

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

jcych w poszczeglnych dziaach rolnictwa is a secondary


question [jest spraw drugorzdn], ktra nas tu nie obchodzi,
nie bdziemy wic jej rozpatrywa.
Aby zatem renta absolutna rwnaa si 10%, zakada si,
e oglny przecitny skad of not agricultural capital [kapitau
nierolnego] rwna si 80c -|- 20v, a skad of agricultural capi
tal [kapitau rolnego] rwna si 60c + 40v.
Powstaje teraz pytanie, czy inny skad kapitau rolnego, np.
50c + 50v albo 70c + 30v, wywarby wpyw na przewidzia
ny w tablicy D wypadek, w ktrym kategoria I nie przynosi
renty. W pierwszym wypadku warto produktu rwnaaby
si 125 f. szt., w drugim - 115 f. szt. W pierwszym wypadku
rnica wynikajca z the different composition from the not
agricultural capital [odmiennego skadu kapitau rolnego od
kapitau nierolnego] wynosiaby 15 f. szt., w drugim - 5 f. szt.
Oznacza to, e rnica midzy wartoci produktu rolnego
a jego cen kosztu jest w jednym wypadku o 50% wysza,
ni przypuszczalimy, a w drugim - 50% nisza.
Gdybymy mieli do czynienia z pierwszym wypadkiem, czyli
gdyby warto produktu wytworzonego przez kapita w wy
sokoci 100 f. szt. rwnaa si 125 f. szt., to w tablicy A war
to tony kategorii I rwnaaby si 2Vi2 f. szt. I stanowioby
to warto rynkow dla A , gdy warto rynkow okrela
tu kategoria I. Natomiast cena kosztu w kategorii I A wyno
siaby nadal 15/ f. szt. Poniewa wic w myl zaoenia
292Va tony [w tablicy D] mona sprzeda tylko po l 5/e f. szt.,
to rozpatrywana zmiana organicznego skadu kapitau rolnego
pozostaaby bez wpywu na fakt, e kategoria I D nie przy
nosi renty; nic by te nie zmienio si pod tym wzgldem
i wtedy, kiedy by agricultural capital skada si z 70c + 30v,
czyli gdyby rnica midzy wartoci of agricultural produce
a jego cen kosztu wynosia zaledwie 5 f. szt., tj. tylko poo
w tego, co przypuszczalimy. Jeeli tedy przypuszcza si, e
cena kosztu nie ulega zmianie, a wic e nie ulega zmianie
przecitny skad organiczny of not agricultural capital, rwna
jcy si 80c 4- 20v, to w danym case [D] byoby obojtne,
czy skad organiczny kapitau rolnego jest wyszy lub niszy,
25 - M a rk s, E n g e ls - D a ic a , t. 26

379

R ozdzia dwunasty

chocia rnica taka miaaby znaczenie dla tablicy A i absolut


na renta zmieniaby si o 50%.
Przypumy jednak teraz, e rzecz ma si na odwrt: agri
cultural capital skada si nadal z 6Qc -+- 40v, a zmienia si
skad of not agricultural capital. Zamiast 80c -1- 20v rwna
si on albo 70c -f 30v, albo te 90c + 10v. W pierwszym
z ostatnich dwch wypadkw przecitny zysk wynosiby 15,
czyli byby o 50% wyszy ni w supposed case [przewidzia
nym przez nas wypadku]. W drugim wypadku, wynosiby
5 f. szt., czyli byby o 50% niszy. W pierwszym wypadku
renta absolutna rwnaaby si 5 f. szt. Znw nie stanowioby
to rnicy dla case I D. W drugim wypadku renta absolutna
wynosiaby 15 f. szt. Ale i to nie stanowioby rnicy dla
case I D. D la tego wypadku s to wszystko rzeczy obojtne,
mimo e maj doniose znaczenie, gdy chodzi o tablice A , B,
i E , czyli gdy chodzi o absolutne okrelanie renty absolutnej
i rniczkowej za kadym razem, kiedy nowa kategoria - bez
wzgldu na to, czy line is ascending or descending - zaspo
kaja jedynie the necessary additional demand wedug dawnej
wartoci rynkowej.
A teraz powstaje nastpujca kwestia:
Czy w case D jest w praktyce moliwy? A przede wszyst
kim, czy jest to, jak przypuszcza Ricardo, normalny wypadek?
Moe to by normalny case tylko pod dwoma warunkami:
Albo wtedy, kiedy skad of agricultural capital rwna si
80c + 20v, czyli rwna si przecitnemu skadowi of not
agricultural capital, wobec czego warto of agricultural pro
duce rwnaaby si cenie kosztu of not agricultural produce.
Na razie jest to z punktu widzenia statystyki bdne. Przy
puszczenie, e wydajno pracy w rolnictwie jest stosunkowo
nisza, bardziej odpowiada rzeczywistoci ni przypuszczenie
Ricarda, e w rolnictwie nastpuje progresywny absolutny spa
dek produkcyjnoci.
||596| W rozdziale I, O wartoci, Ricardo przypuszcza,
e w kopalniach zota i srebra kapitay maj przecitny skad
(chocia mwi #on tu tylko o capital fixe i capital circulant
[kapitale trwaym i kapitale obrotowym ]; dokonamy jednak
odpowiedniej korekty). Jeeli si tak przypuszcza, to
380

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

wspomniane wyej kopalnie mogyby przynosi stale tylko


rent rniczkow, nie przynoszc nigdy renty absolutnej. Sa
mo to przypuszczenie opiera si z kolei na innym przypuszcze
niu, w myl ktrego dodatkowa poda, dostarczana przez
bardziej wydajne kopalnie, jest zawsze wiksza od dodatkowej
poday, ktrej wymaga si przy istnieniu dawnej wartoci ryn
kowej. Absolutnie jednak niezrozumiale jest, dlaczego rwnie
dobrze nie moe si zdarzy co wrcz przeciwnego. Ju sam
fakt istnienia renty rniczkowej dowodzi, e moliwa jest
dodatkowa poda bez zmiany danej wartoci rynkowej *, al
bowiem kategoria IV bd III, bd II nie przynosiyby rent
rniczkowych, gdyby nie sprzedaway swych produktw
wedug wartoci rynkowej produktu kategorii I, bez wzgldu
na to, jak zostaje ona okrelona, a wic wedug wartoci ryn
kowej okrelonej niezalenie od absolutnej wielkoci poday
tych kategorii.
Albo te case D musiaby zawsze by normalny, gdyby
stosunki, ktrych istnienie przypuszcza si w tym wypadku,
byy zawsze normalne; tzn. gdyby wskutek konkurencji kate
gorii IV, III i II, a zwaszcza kategorii IV, kategoria I mu
siaa sprzedawa zawsze swj produkt we wasnej cenie kosztu,
o ca sum renty absolutnej poniej jego wartoci. Sam fakt
istnienia renty rniczkowej w kategoriach IV, III, II dowo
dzi, e kategorie te sprzedaj swe produkty wedug wartoci
rynkowej, ktra jest wysza ni ich warto indywidualna.
Jeeli Ricardo przypuszcza, e nie moe si to zdarzy z ka
tegori I, to jedyn przyczyn tego jest jego przesanka, e
renta absolutna nie moe istnie, co z kolei jest nastpstwem
jego przesanki o tosamoci wartoci i ceny kosztu.
Wemy wypadek C, w ktrym owe 292V2 tony znajduj
sobie zbyt wedug wartoci rynkowej wynoszcej 1 f. szt.
1612/ia szylinga. I za przykadem Ricarda obierzmy kategori
IV za punkt wyjcia. Dopki rynkowi potrzeba tylko 92Va to
ny, kategoria IV sprzedaje ton po 1 f. szt. 535/7 szylinga,
czyli towar wytworzony za pomoc kapitau w wysokoci
100 f. szt. sprzedaje wedug wartoci tego towaru wynosz
* W rkopisie: ceny rynkowej. - Red.

381

R ozdzia dwunasty

cej 120 f. szt., co przynosi rent absolutn w sumie 10 f. szt.


Dlaczego kategoria IV ma sprzedawa swj towar poniej
jego wartoci, w jego cenie kosztu? Dopki jedynie katego
ria IV jest na rynku, kategorie III, II i I nie mog stanowi
dla niej konkurencji. Sama cena kosztu w kategorii III przekra
cza warto, ktra przynosi kategorii IV rent w wysokoci
10 f. szt., a w jeszcze wikszym stopniu przekracza t warto
cena kosztu w kategorii II i I. Tote kategoria III i inne nie
mogyby stanowi konkurencji, gdyby nawet sprzedaway swe
tony tylko wedug ich ceny kosztu.
Przypumy, e istnieje tylko jedna kategoria - najlepsza
lub najgorsza kategoria gruntw, IV bd I, bd III, bd
te II, nie ma to dla teorii adnego znaczenia; przypumy
nastpnie, e kategoria ta istnieje w postaci elementarnej, tj.
wzgldnie elementarnej w stosunku do tej iloci kapitau i pra
cy, ktra jest w ogle do dyspozycji i ktr odpowiednia ga
produkcji moe wchon; kategoria ta nie zakrela tedy
adnych granic i stanowi wzgldnie nielimitowane pole
dziaania dla istniejcego kontyngentu pracy i kapitau; przy
pumy przeto, e renta rniczkowa nie istnieje, nie uprawia
si bowiem gruntw o rnej natural fertility [urodzajnoci
naturalnej], wobec czego renta rniczkowa nie istnieje (albo
istnieje jedynie w znikomej wielkoci); zamy jeszcze, e
nie istnieje wasno ziemi, a wtedy stanie si oczywiste, e nie
istnieje renta absolutna, a wic e nie istnieje w ogle jaka
kolwiek renta (zaoylimy bowiem, e nie ma renty rnicz
kowej). Jest to tautologia. Albowiem istnienie absolutnej renty
gruntowej nie tylko zakada z gry, e istnieje wasno ziemi,
lecz jest z gry przewidzian wasnoci ziemi, czyli wasnoci
ziemi uwarunkowan i zmodyfikowan przez dziaanie pro
dukcji kapitalistycznej. Tautologia ta wcale nie rozwizuje
zagadnienia, gdy powstawanie absolutnej renty gruntowej
objaniamy wanie za pomoc oporu, ktry wasno ziemi
stawia w rolnictwie kapitalistycznemu procesowi wyrwnywa
nia wartoci do przecitnych cen. Jeeli uchylimy to dziaanie
wasnoci ziemi - w opr, specyficzny opr, ktry w tym
field of action napotyka konkurencja kapitaw - to uchyli
my, rzecz prosta, sam przesank istnienia renty gruntowej.
382

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

Jest to zreszt przypuszczenie, ktre samo sobie przeczy:


z jednej strony rozwinita produkcja kapitalistyczna (jak j
pan Wakefield w swej teorii kolonizacji |02] bardzo trafnie
ujmuje), a z drugiej - brak wasnoci ziemi. Skd by w takim
razie mogli si wzi robotnicy najemni?
Co zblionego do powyszej sytuacji widzimy w koloniach,
nawet wtedy, kiedy istnieje wasno ziemi w sensie prawnym,
jeli rzd bezpatnie rozdaje ziemi, jak to byo pierwotnie
przy kolonizowaniu nowych ziem wprost z Anglii, a nawet
wtedy, kiedy ||597| rzd faktycznie krzewi wasno ziemsk,
sprzedajc ziemi za znikom wprost cen, jak \y United Sta
tes 1 dollar or something of the sort per acre [Stanach Zjedno
czonych za 1 dolara lub co w tym rodzaju akr ziemi].
Naley rozrnia tu dwa rodzaje kolonii.
Po pierwsze: mam tu na myli kolonie we waciwym zna
czeniu tego wyrazu, jak np. Stany Zjednoczone, Australi itp.
Rzesze kolonistw trudnicych si rolnictwem, mimo e przy
wo z metropolii wiksze lub mniejsze kapitay, nie stano
wi tu klasy kapitalistw, a ich produkcja rwnie nie jest
produkcj kapitalistyczn. S to more or less sclfworking pea
sants [w wikszym lub mniejszym stopniu osobicie pracujcy
chopi], ktrym chodzi przede wszystkim o zapewnienie sobie
utrzymania, o wytwarzanie na wasne potrzeby means of sub
sistence [rodkw utrzymania]. Tote gwny ich produkt nie
staje si towarem i nie jest przeznaczony do trade [handlu].
Kolonici sprzedaj nadwyk swych produktw ponad wasn
konsumpcj, wymieniaj j na importowane towary przemyso
we itd. Druga, mniejsza cz kolonistw, ktra osiada na
wybrzeu morskim, nad spawnymi rzekami, stwarza miasta
handlowe. I tu take nie moe by wcale mowy o produkcji
kapitalistycznej. Nawet jeli produkcja kapitalistyczna kszta
tuje si tu stopniowo, wskutek czego dla self-working and
self-owning farmer [farmera, ktry sam uprawia ziemi i sam
jest jej wacicielem] sprzeda wasnych produktw i osigany
dziki temu zysk zaczyna odgrywa decydujc rol, to jednak
wci jeszcze, dopki kapita i praca znajduj ziemi w jej
pierwotnej obfitoci, a wic dopki istnieje w praktyce illimited field of action [nieograniczone pole dziaania], mamy do
383

R ozdzia dwunasty

czynienia z pierwsz form kolonizacji i dlatego produkcja


nigdy nie jest regulowana wedug potrzeb rynku - wedug
danej wartoci rynkowej. Wszystko, co kolonici pierwszego *
rodzaju produkuj ponad wasn bezporedni konsumpcj,
rzucaj oni na rynek i sprzedaj za kad cen, byle tylko
przynosia im wicej ni zwrot pacy roboczej. Kolonici tego
rodzaju s i pozostaj na dugi czas wspzawodnikami owych
farmerw, ktrzy w wikszym lub mniejszym stopniu pro
dukuj ju na mod kapitalistyczn, i w ten sposb utrzymuj
wci cen rynkow produktu rolnego na poziomie niszym
od jego wartoci. Tote farmer, ktry uprawia tam ziemi
najniszej jakoci, bdzie bardzo zadowolony, jeeli otrzyma
przecitny zysk i jeeli przy sprzeday swojej farmy uzyska
zwrot ulokowanego w niej kapitau, co w bardzo wielu wy
padkach si nie zdarza. Wspzawodnicz tu zatem ze sob
dwie istotne okolicznoci: po pierwsze, produkcja kapitali
styczna nie opanowaa jeszcze rolnictwa; po wtre, wasno
ziemi, cho istnieje w sensie prawnym, jest faktycznie zjawi
skiem sporadycznym, waciwie istnieje jedynie posiadanie
ziemi. Innymi sowy, chocia wasno ziemi istnieje w sensie
prawnym, nie jest ona jeszcze zdolna - wobec elementarnego
stosunku ziemi do pracy i kapitau - do stawiania oporu ka
pitaowi, do przeksztacania rolnictwa w field of action, kt
re - w odrnieniu od not agricultural industry [gazi pro
dukcji nierolniczego charakteru] - w sposb specyficzny opie
ra si lokowaniu kapitau.
W koloniach drugiego rodzaju - plantations - ktre staj
si od razu terenem spekulacji handlowych, produkujc na
rynek wiatowy, mamy do czynienia z produkcj kapitalistycz
n, aczkolwiek tylko formaln, gdy niewolnictwo Murzynw
wycza woln prac najemn, stanowic przecie podstaw
produkcji kapitalistycznej. Mamy tu jednak kapitalistw, kt
rzy gospodaruj w oparciu o prac niewolnikw-Murzynw.
Wprowadzany przez tych kapitalistw sposb produkcji nie
zrodzi si z niewolnictwa, lecz zostaje niewolnictwu zaszcze
piony. W tym wypadku kapitalista i waciciel ziemi s t sa
m osob. Okoliczno za, e ziemia wobec kapitau i pracy
* W rkopisie: drugiego. - R ed.

384

Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie

wystpuje w postaci elementarnej, nie przeszkadza lokowaniu


kapitau, a przeto i konkurencji midzy kapitaami. Nie po
wstaje tu te klasa farmerw, ktra rni si od wacicieli
ziemskich. Dopki trwa taka sytuacja, nic nie stoi na prze
szkodzie regulowaniu wartoci rynkowej przez cen kosztu.
Wszystkie te przesanki nie maj nic wsplnego z przesan
kami, ktre s warunkiem istnienia absolutnej renty grunto
we), a wic z rozwinit produkcj kapitalistyczn z jednej
strony, a z drugiej strony z wasnoci ziemi, ktra nie tylko
istnieje w sensie prawnym, lecz rzeczywicie stawia kapitaowi
opr, broni field of action przed wtargniciem kapitau i do
puszcza go tam jedynie pod pewnymi warunkami.
W tych warunkach absolutna renta gruntowa bdzie istniaa
nawet wtedy, kiedy upraw obejmie si tylko kategori IV
albo III, albo II, albo te I. K apita moe zdoby sobie nowe
miejsce w jedynej istniejcej kategorii ziemi dopiero wtedy,
kiedy paci rent gruntow, czyli kiedy sprzedaje produkt rol
ny wedug jego wartoci. Rwnie dopiero w tych warunkach
moe by mowa o porwnywaniu kapitau ulokowanego w rol
nictwie (tj. w jakim elemencie natury jako takim, w pier
wotnej produkcji) z kapitaem ulokowanym w not agricultural
industry i o rozrnianiu tych kapitaw.
1
Ale nasuwa si ju nastpne zagadnienie:
Jeeli punkt wyjcia stanowi kategoria I, to jest rzecz oczy
wist, e w wypadku, kiedy kategorie II, III, IV dostarczaj
tylko tak dodatkow poda *, jaka moliwa jest przy dawnej
wartoci rynkowej, sprzedaj one swe produkty wedug war
toci rynkowej okrelanej przez kategori I; a wic prcz
renty absolutnej bd przynosiy jeszcze rent rniczkow
odpowiednio do wzgldnej urodzajnoci gruntw tych kate
gorii. Jeeli natomiast punkt wyjcia stanowi kategoria IV,
to, jak si zdaje, ||598| moliwe s pewne zastrzeenia.
Widzielimy mianowicie, e kategoria II przynosi rent
absolutn, jeeli sprzedaje swj produkt wedug jego wartoci,
tj. za l 11/i3 f- szt., czyli za 1 f. szt. 1612/i3 szylinga.
W tablicy D cena kosztu w kategorii III, nastpnej z kolei
kategorii (wedug descending line), jest wysza od wartoci
* W rko p isie : dodatkowy popyt. - R ed.

385

R ozdzia dwunasty

produktu kategorii IV, ktra przynosi rent w wysokoci


10 f. szt. Nie moe tu wic by mowy o konkurencji lub un
derselling [sprzedawaniu po niszej cenie] nawet w tym wy
padku, kiedy kategoria III sprzedawaaby swj produkt w ce
nie kosztu. Ale cena produktu podniesie si, jeeli kategoria
IV nie zaspokaja ju caego popytu, jeeli rynek da wicej
ni 92V2 tony. W danym wypadku cena powinna by podnie
si ju o 343/ u i szylinga* na ton, zanim jeszcze katego
ria III zdoaaby wystpi w charakterze konkurenta, sprze
dajcego swj produkt nawet wedug wasnej ceny kosztu. N a
suwa si pytanie, czy kategoria III wystpi w tym charakte
rze? Powyszy wypadek ujmiemy zaraz inaczej. Popyt nieko
niecznie musia powikszy si o 75 ton, aby cena produktu
kategorii IV podniosa si do 1 f. szt. 12 szylingw, czyli do
poziomu wartoci indywidualnej w kategorii III; a najmniej
byoby to potrzebne, gdy chodzi o panujcy produkt rolny,
ktrego niewystarczajca poda wywouje o wiele wikszy
wzrost ceny, niby to odpowiadao arytmetycznemu wyrazowi
niedoboru poday. Gdyby jednak cena produktu kategorii IV
podniosa si do 1 f. szt. 12 szylingw, to kategoria III przy
tej wartoci rynkowej, ktra rwna si wartoci indywidual
nej jej produktu, przynosiaby rent absolutn, kategoria IV
za - rent rniczkow. Jeeli ma si w ogle do czynienia
z additional demand, to kategoria III moe sprzedawa swj
produkt wedug jego wartoci indywidualnej, gdy kategoria
ta okrela wtedy warto rynkow i brak byoby jakichkol
wiek momentw, ktre zdoayby nakoni waciciela ziemi
do zrzeczenia si renty.
Przypumy jednak, e cena rynkowa produktu kategorii IV
podnosi si tylko do 1 f. szt. 9 7 szylinga, czyli do poziomu
ceny kosztu w kategorii III. Albo te - aby wypadek ten wy
da si jeszcze bardziej uderzajcy - zamy, e cena kosztu
w kategorii III wynosi tylko 1 f. szt. 5 szylingw, jest wic
zaledwie 18/7 szylinga wysza od ceny kosztu w katego
rii IV. Musi by wysza, gdy urodzajno gruntw katego
rii III jest nisza od urodzajnoci gruntw kategorii IV. Czy
kategori III mona teraz wczy do obszaru uprawy i czy
* W r k o p is ie : 5s/a sz y lin g a . - R e d .

386

i r e m y T oznw < R -uw e] u r a z ic u u u ju s r u e n ie

moe ona konkurowa z kategori IV, ktra sprzedaje swj


produkt powyej ceny kosztu w kategorii III, mianowicie za
1 f. szt. 535/37 * szylinga? Bdzie to zaleao od tego, czy ist
nieje, czy te nie istnieje additional demand. W pierwszym
wypadku cena rynkowa produktu kategorii IV przekracza je
go warto, czyli przekracza 1 f. szt. 535/7 szylinga. A wtedy
kategoria III we wszelkich okolicznociach sprzedawaaby
swj produkt powyej jego ceny kosztu, cho nie przynosiaby
caej wysokoci swej renty absolutnej.
Albo te nie ma additional demand. Moliwe tu s znw
dwa wypadki. Kategoria III mogaby tylko wtedy wystpi
w charakterze konkurenta, kiedy farmer uprawiajcy grunty
kategorii III byby zarazem wacicielem tych gruntw, wa
sno ziemi nie przeszkadzaaby mu, jako kapitalicie, nie
stawiaaby mu oporu, gdy wadaby on t ziemi nie jako
kapitalista, lecz jako jej waciciel. Konkurencja kategorii III
zmusiaby kategori IV, aby sprzedawaa swj produkt poni
ej dotychczasowej ceny, ktra wynosia 1 f. szt. 535/7 szylin
ga, a nawet poniej ceny rwnajcej si 1 f. szt. 5 szylingw.
W ten sposb kategoria III musiaaby wycofa si z pola wal
ki. I kategoria IV za kadym razem potrafiaby zmusi kate
gori III do wycofania si z pola walki. Wystarczyoby, aby
obniya cen produktu do wasnych kosztw produkcji, ktre
s nisze od kosztw produkcji w kategorii III. Ale co by by
o, gdyby wskutek obniki ceny, wywoanej przez kategori III,
chonno rynku si zwikszya? Albo rynek tak zwikszyby
sw pojemno, e kategoria IV mogaby nadal sprzedawa
swe 92V2 tony, bez wzgldu na ukazanie si na rynku nowych
75 ton, albo te rynek nie w takim stopniu zwikszyby po
jemno, wskutek czego cz produktu kategorii IV i III oka
zaaby si zbdna. W tym wypadku kategoria IV, jako e
panuje ona na rynku, dopty obniaaby cen, dopki kapita
w kategorii III nie zostaby zmniejszony do takich granic, tzn.
dopki nie lokowano by w niej tylko takich iloci kapitau, ja
kie umoliwiayby wchonicie caego produktu kategorii IV.
Jednake po cenie 1 f. szt. 5 szylingw mona by sprzedawa
* W rkopisie:

16*/s.

- Red.

387

R o z d z ia ,dwunasty

cay produkt, a poniewa kategoria III sprzedawaaby cz


produktu po tej cenie, kategoria IV nie mogaby sprzedawa
rpo wyszej cenie. Byby to wszake jedyny moliwy wypadek
ichwilowej nadprodukcji, wywoanej nie przez additional de
m and, lecz prowadzcej do powikszenia chonnoci rynku.
A ten wypadek moliwy jest tylko wtedy, kiedy w katego
rii I II kapitalista i waciciel ziemi s t sam osob - a wic
(przypuszcza si znw, e wasno ziemi nie stanowi siy, kt
r a przeciwstawia si kapitaowi, kapitalista bowiem sam jest
wacicielem ziemi i w imi interesw kapitalisty powica
interesy waciciela ziemi. Jeeli jednak w kategorii III w a
sno ziemi jako taka przeciwstawia si kapitaowi, to nie ma
adnego powodu, aby waciciel ziemi pozwala uprawia swo
je akry, nie otrzymujc z tego tytuu renty, czyli aby pozwala
je uprawia, zanim cena produktu kategorii IV przekroczy co
najmniej cen kosztu w kategorii III. Jeeli ta zwyka ceny
jest ||599| nieznaczna, to w kadym kraju o produkcji kapita
listycznej kategoria III pozostanie poza field of action kapi
tau, chyba e grunty te nie zdoaj w innej postaci przynosi
renty. Jednake nie wemie si ich nigdy pod upraw, zanim
nie zaczn przynosi renty, zanim cena produktu kategorii IV
nie przekroczy ceny kosztu w kategorii III, a wic zanim ka
tegoria IV oprcz swej dotychczasowej renty nie bdzie przy
nosia te renty rniczkowej. W raz z dalszym wzrostem po
pytu cena produktu kategorii III wzrosaby do poziomu jego
wartoci, gdy cena kosztu w kategorii II przekracza warto
indywidualn w kategorii III. Uprawa gruntw kategorii II
zaczaby si wtedy, kiedy cena produktu kategorii III prze
kroczyaby 1 f. szt. 13u /i3 szylinga, a wic kiedy zaczaby
przynosi kategorii II jakkolwiek rent.
Jednake w tablicy D przypuszcza si, e kategoria I nie
przynosi renty. Ale dzieje si tak tylko dlatego, e zakada
si, i kategoria I stanowi ju obszar uprawny, ktry wskutek
zmiany wartoci rynkowej wywoanej przez ukazanie si na
rynku produktu kategorii IV musi sprzedawa swe produkty
poniej ich wartoci, w ich cenie kosztu. Taki sposb eksploa
tacji owych gruntw tylko wtedy trwa bdzie nadal, albo
kiedy waciciel sam jest farmerem, wskutek czego w tym
388

Tablice retHy rniczkowe) oraz ich objanienie

indywidualnym case wasno ziemi znika wobec kapitau, albo


kiedy w farmer jest drobnym kapitalist, ktry poprzestaje
na zysku niszym od 10%, albo kiedy jest robotnikiem, ktry
chce osign nieco wicej, ni wynosi jego paca, lub przy
najmniej swoj pac, i ktry sw prac dodatkow, wynosz
c 10 f. szt. bd 9 f. szt., bd te mniej, oddaje nie kapita
licie, lecz wacicielowi ziemi. W prawdzie w obu ostatnich
wypadkach paci si fermage [czynsz dzierawny], ale, m
wic jzykiem ekonomii, nie paci si renty, a my traktujemy
tu o rencie. W jednym wypadku farmer jest po prostu wyrob
nikiem, w drugim - czym porednim midzy wyrobnikiem
a kapitalist.
Trudno o co bardziej niedorzecznego ni twierdzenie, e
waciciel ziemski nie moe rwnie atwo wycofa z rynku
swoich acres [akrw], jak kapitalista wycofuje z jakiej gazi
produkcji swj kapita. Najlepszym zaprzeczeniem tej opinii
jest fakt, e w najbardziej rozwinitych krajach Europy, jak
np. w Anglii, le odogiem znaczne obszary urodzajnej ziemi,
ktre wycofuje si z uprawy i przeznacza do budowy linii ko
lejowych albo domw, bd rezerwuje si w tym celu, a po
niektry waciciel ziemski zakada na nich strzelnice lub
urzdza owiska, jak np. w szkockim okrgu grskim itp.
Najlepszym zaprzeczeniem owej opinii jest te nadaremna
walka robotnikw angielskich o to, aby oddano do ich dys
pozycji obszary nieuprawne.
* Naley tu zwrci uwag na nastpujc okoliczno: we
wszystkich wypadkach, w ktrych, jak w kategorii II D , ren
ta absolutna spada poniej swej zwykej wielkoci, gdy, jak
w II D , warto rynkowa jest nisza od wartoci indywidual
nej produktu danej kategorii albo, jak w II B, cz kapitau
wskutek konkurencji lepszych gruntw must be withdrawn
from the worse one [musi by wycofana z gorszych], albo
te, jak w I D , renta zupenie znika - w tych wszystkich wy
padkach przypuszcza si:
1.
e tam, gdzie renta zupenie znika, waciciel ziemi i ka
pitalista jest t sam osob, tzn. e w danym wypadku opr,
ktry wasno ziemi stawia kapitaowi, oraz limitation of the
field of action to the latter by the former [ograniczenie pola
389

R ozdzia dwunasty

dziaania kapitaa przez wasno ziemi] znikaj w skali in


dywidualnej i w drodze wyjtku. Mamy tu taki sam case jak
z koloniami, lecz tylko w skali indywidualnej, e odpada
przesanka istnienia wasnoci ziem i;
2. e konkurencja lepszych gruntw stwarza nadproduk
cj - albo moe j te stwarza konkurencja gorszych gruntw
(przy descending line) - i gwatownie powiksza chon
no rynku, stwarza an additional demand przez gwatowne
obnienie ceny. Ale mamy tu wanie w wypadek, ktrego
Ricardo nie przewiduje, gdy w rozumowaniach swych bierze
stale za punkt wyjcia przesank, e zaspokaja si tylko the
necessary additional dem and;
3. e kategorie II i I w tablicach , i D nie przynosz
renty absolutnej albo przynosz j w niecaej sumie, gdy kon
kurencja lepszych gruntw zmusza je do sprzedawania swego
produktu poniej jego wartoci. Ricardo przypuszcza na od
wrt, e kategorie powysze sprzedaj swj produkt wedug
jego wartoci i e najgorszy grunt stale okrela warto ryn
kow, gdy tymczasem wanie w case I D, ktry Ricardo uwa
a za normalny, dzieje si co wrcz przeciwnego. Oprcz te
go w rozumowaniu swym wychodzi on stale z zaoenia, e
ma si do czynienia z descending line of production.
Jeeli przecitny skad of not agricultural * capital rwna
si 80c + 20v, a stopa wartoci dodatkowej rwna si 50%,
to nie ma absolutnej renty gruntowej, kiedy agricultural ca
pital skada si z 90c -f- 10v, tzn. jego skad jest wyszy od
skadu of industrial capital, ||6 0 0 |, gdy chodzi historycz
ny rozwj produkcji kapitalistycznej, jest zaoeniem bd
nym. Jeeli kapita rolny skada si z 80c + 20v, co si jesz
cze dotychczas nie zdarzyo, to nie ma renty absolutnej; jeeli
kapita rolny ma niszy skad, np. 60c + 40v, ziemia przy
nosi absolutn rent gruntow.
Jeeli wychodzi si z tego teoretycznego zaoenia, to w za
lenoci od stosunku rnych kategorii, w ich stosunku do
rynku - tzn. w zalenoci od stosunku, w jakim ta lub owa
klasa panuje na rynku - mog zdarzy si nastpujce wy
padki :
* W r k o p is ie : n o t in d u s tr ia l. - R e d .

390

Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie

A . Ostatnia kategoria paci rent absolutn. Kategoria ta


okrela warto rynkow, gdy wszystkie kategorie dostarczaj
wedug tej wartoci rynkowej j e d y n i e necessary supply.
B. Warto rynkow okrela ostatnia kategoria; paci ona
rent absolutn, jej ca stop, ale nie ca poprzedni jej
sum, gdy konkurencja kategorii III i IV zmusza ostatni
kategori to withdraw part of the capital from production
[do wycofania z produkcji czci kapitau],
C. N adw yka of supply, ktr dostarczaj kategorie I, II,
III, IV wedug dawnej wartoci rynkowej, wywouje spadek
tej wartoci, jednak spadek ten - regulowany przez wysze
kategorie - powiksza chonno rynku. Kategoria I paci je
dynie cz renty absolutnej, kategoria II - tylko absolute rent.
D. Takie samo regulowanie wartoci rynkowej przez wy
sze kategorie albo te przez nisze za pomoc oversupply
[nadmiernej poday] zupenie niweczy rent w kategorii I,
w kategorii II za spycha j poniej jej absolutnej sumy;
i wreszcie w
E. Wysze kategorie wypieraj z rynku kategori I, spy
chajc warto rynkow do poziomu niszego od ceny kosztu
w kategorii I. Warto rynkow reguluje teraz kategoria II,
gdy wedug tej nowej wartoci rynkowej wszystkie trzy ka
tegorie dostarczaj jedynie niezbdn poda.
Ale wrmy do Ricarda.
*

Rozumie si samo przez si, e kiedy mwimy o skadzie


of agricultural capital, to nie obejmuje on wartoci bd te
ceny ziemi. Cena ziemi nie jest niczym innym ni skapitalizo
wan rent gruntow ..

You might also like