You are on page 1of 23

PRZED M O W A

IN S T Y T U T U M A R K S IZ M U -L E N IN IZ M U
PRZY KPZR

Dwudziesty szsty tom D zie K . Marksa i F. Engelsa za


wiera Teorie wartoci dodatkowej Marksa stanowice tona
czwarty K apitau .
Teorie wartoci dodatkowej Marks pisa od stycznia
1862 r. do lipca 1863 r. Dzieo to jest czci obszernego r
kopisu z lat 18 6 1-18 6 3 , ktremu Marks da tytu Przyczy
nek do krytyki ekonomii politycznej [Zur K ritik der politi
schen konomie ], a ktry stanowi dalszy cig wydrnej
w r. 1859 pierwszej ksigi pracy pod tym samym tytuem. R
kopis z lat 1 8611 863 skada si z 23 zeszytw (o cigej nu
meracji stron od i do 1472), ma cznie okoo 200 arkuszy
druku i stanowi - co prawda, szkicowy i nie zakoczony pierwszy do systematycznie opracowany zarys wszystkich
czterech tomw K apitau . Teorie wartoci dodatkowej
tworz w rkopisie tym objtociowo najpowaniejsz (okoo
1 10 arkuszy druku) i najbardziej opracowan cz; s pierw
szym i '-jedynym szkicem czwartego, kocowego tomu K a p i
tau . Tom ten - w odrnieniu od trzech tomw teoretycz
nych - Marks nazywa historyczn, historyczno-krytyczn lub
historycznoliterack czci swego dziea.
Prac nad Teoriami wartoci dodatkowej rozpocz
Marks w ramach naszkicowanego w latach 1858-1862 pier
wotnego planu swej K rytyki ekonomii politycznej . N a pod
stawie wzmianek Marksa o strukturze pracy, zamieszczonych
w przedmowie do pierwszej ksigi Przyczynku do krytyki
ekonomii politycznej , w listach z lat 1858-1862 i w samym
rkopisie z lat 18 6 1-18 6 3 , plan ten mona przedstawi w spo
sb nastpujcy:

Przedmowa

Plan Krytyki ekonomii politycznej


w myl przewidywa M arksa w latach 18581862
I. K apita:
[Wstp: To
war i pienidz]

i . Proces wytwa
rzania kapitau

'a) Kapita
w oglnoci

z. Proces cyrkula

cji kapitau
3. Jedno obu
procesw, czyli
kapita i zysk

i. Przemiana pie
nidza w kapi
ta
2. Warto dodat
kowa bez
wzgldna
3. Warto dodat
kowa wzgldna
4. Poczenie oby
dwu form
5. Teorie wartoci
dodatkowej

b) Konkuren
cja kapita
w
c) Kredyt
d) K apita
akcyjny
II. Wasno
ziemska
III. Praca najemna
IV. Pastwo
V. Handel za
graniczny
V I. Rynek wia
towy
Z powyszego schematu wida, e Marks wyobraa sobie
pierwotnie Teorie wartoci dodatkowej jako dygresj histo
ryczn do tej czci swych teoretycznych bada nad kapita
lem w oglnoci , ktr powici procesowi wytwarzania ka
pitau. Dygresja ta miaa koczy rozdzia o procesie wytwa
rzania kapitau, podobnie jak w pierwszej ksidze Przyczyn-

VI

Przedmowa

ku do krytyki ekonomii politycznej rozdzia o towarze za


mykaa dygresja historyczna pt. Z historii analizy towaru ,
a rozdzia o pienidzu - dygresja historyczna pt. Teorie
rodka cyrkulacji i pienidza .
Taki by pierwotny plan Marksa. Jednake w trakcie jego
realizacji dygresja historyczna na temat teoryj wartoci do
datkowej przekroczya znacznie ramy planu. Poniewa wszy
scy ekonomici przedmarksowscy popeniali ten bd, e w ar
to dodatkow ujmowali nie w jej postaci czystej, lecz w jej
szczeglnych formach, jako zysk, rent i procent, przeto sama
tre badanych i krytykowanych przez Marksa teorii wyma
gaa rozszerzenia ram badawczych. Analiza krytyczna pogl
dw ekonomistw buruazyjnych na warto dodatkow spla
taa si U Marksa si rzeczy z analiz ich pogldw na zysk,
rent gruntow, procent itd. Z drugiej strony, w celu prze
prowadzenia wszechstronnej i wyczerpujcej krytyki Marks
przeciwstawia bdnym teoriom pozytywny wykad rnych
czci wasnej, nowej teorii ekonomicznej, stanowicej naj
wikszy, rewolucyjny przewrt w caej nauce ekonomii.
D la zrozumienia swoistych cech ukadu i struktury Teoryj
wartoci dodatkowej naley te uwzgldni, co nastpuje.
W chwili gdy Marks rozpocz prac nad Teoriam i , tylko
pierwsza z trzech czci teoretycznych K apitau , pt. Pro
ces wytwarzania kapitau (problematyka ta jest treci pierw
szych piciu zeszytw rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3 ), bya mniej
wicej opracowana i napisana, a i to nie w caoci. Czci
druga i trzecia, a raczej ich poszczeglne rozdziay, istniay
tylko w postaci wstpnych, fragmentarycznych szkicw w r
kopisie z lat 18 5 7 -18 5 8 ; w roku 1939 Instytut Marksizmu-Le
ninizmu przy K P Z R opublikowa ten rkopis w jzyku
oryginau pod redakcyjnym tytuem Grundrisse der Kritik
der politischen konomie (Zarys krytyki ekonomii poli
tycznej ). N ie mg przeto Marks przy opracowywaniu histo
rycznej czci swego dziea powoywa si po prostu na te
czy inne partie czci teoretycznej, lecz musia rwnoczenie
opracowywa pozytywny wykad problemw teoretycznych,
nasuwajcych si w zwizku z krytyczn analiz caej dotych
czasowej ekonomii politycznej.

VII

Przedmowa

Wszystko to spowodowao, e dygresja historyczna


pt. Teorie wartoci dodatkowej rozrosa si do ogromnych
rozmiarw. W obszernym rkopisie z lat 18 6 1-18 6 3 cz hi
storyczna, czy te historyczno-krytyczna, zawarta jest w zeszy
tach V I do X V wcznie, jak rwnie w zeszycie XVTII oraz
w poszczeglnych szkicach i uwagach historycznych w zeszy
tach X X - X X III.
Tekst gwny Teoryj wartoci dodatkowej zawarty jest
w zeszytach V I - X V i w zeszycie X V III, pisanych od stycz
nia 1862 r. do stycznia 1863 r. wcznie. D o tekstu gwnego
naley rwnie wykaz treci, sporzdzony przez Marksa i za
pisany na okadkach zeszytw V I do X V . Wykaz ten ma wiel
kie znaczenie dla zrozumienia oglnej konstrukcji dziea M ar
ksa, jego czci skadowych i planu. W niniejszym wydaniu
umieszczono go na pocztku czci pierwszej (str. 3-5). Szkice
i uwagi historyczno-krytyczne, zawarte w kocowych zeszytach
rkopisu, a napisane wiosn i latem roku 1863, stanowi uzu
penienie tekstu gwnego.
W toku pracy nad Teoriami wartoci dodatkowej krg
problemw badanych przez Marksa poszerza si coraz bar
dziej. Przywiodo go to w kocu do przekonania o konieczno
ci wyodrbnienia caego historyczno-krytycznego materiau
w oddzieln, czwart ksig K apitau . W trakcie pracy nad
K apitaem coraz bardziej uwydatniao si decydujce zna
czenie tego podziau na trzy czci (1. Proces wytwarzania ka
pitau; 2. Proces cyrkulacji kapitau; 3. Jedno obu proce
sw), ktry pierwotnie Marks przewidywa tylko dla dziau
pt. K ap ita w oglnoci . Ten trjczonowy podzia okaza
si tak wany i siga tak gboko, e z biegiem czasu Marks
obj nim rwnie tematy, ktre zgodnie z pocztkowym pla
nem nie wchodziy do krgu problemw przewidzianych
w dziale K ap ita w oglnoci (na przykad konkurencja ka
pitaw, kredyt, renta gruntowa). W miar powstawania
trzech teoretycznych czci K apitau , ktre wchaniay stop
niowo wszystkie teoretyczne problemy ekonomii politycznej,
utwierdza si Marks coraz bardziej w przekonaniu, e jego
badania historyczno-krytyczne powinny si ukaza w postaci
odrbnej ksigi, jako tom czwarty K apitau .

VIII

Przedmowa

W miesic mniej wicej po zakoczeniu pracy nad rkopi


sem z lat 18 6 1-18 6 3 pisa Marks do Engelsa (w licie
z 15 sierpnia 1863 r.): ...G d y obecnie ogldam t bazgrani
n... widz, jak to wszystko musiaem wywrci i nawet cz
historyczn dopiero opracowa - po czci z zupenie nie zna
nych materiaw J. Przez cz historyczn rozumia Marks
Teorie wartoci dodatkowej , ktre zatem wyobraa ju so
bie wwczas jako odrbn - historyczn - cz pracy; a jesz
cze w styczniu tego roku zamierza podzieli w historyczno-krytyczny materia midzy poszczeglne teoretyczne rozdziay
bada nad kapitaem w oglnoci , jak to wynika z naszki
cowanych przeze planw pierwszej i trzeciej czci K a p i
tau 2.
, O tym, e Marks zamierza krytycznie przeledzi histori
ekonomii politycznej od poowy X V II w., wiadczy obszerny
szkic historyczno-krytyczny w zeszycie X X II rkopisu, napisa
nym w maju 1863 r., dotyczcy Pettyego i zatytuowany
w charakterystyczny sposb: Z zakresu historii: Petty . Szkic
ten, nie zwizany organicznie ani z poprzedzajcym go, ani
z nastpujcym po nim tekstem, przewidzia Marks najwidocz
niej dla historyczno-krytycznej czci swego dziea. Analizuje
tu pogldy Pettyego na warto, pac robocz, rent grunto
w, cen ziemi, procent itd. Tak szerokie potraktowanie po
gldw ekonomicznych Pettyego wiadczy o tym, e ju
w maju 1863 r. powsta pomys, ktry w cztery lata pniej
(30 kwietnia 1867 r.) Marks jasno i wyranie przedstawi
w licie do Zygfryda Meyera, piszc mu o strukturze swego
K apitau : T om 1 obejmuje Proces wytwarzania kapita
u... II zawiera cig dalszy i zakoczenie teorii,
tom II I - histori ekonomii politycznej od poow y 17 w ie
ku..." * (Ksigi K apitau drug i trzeci zamierza ww
czas Marks wyda w jednym tomie).
Pierwsz wyran wzmiank o czwartej, historycznolitera
ckiej ksidze K apitau znajdujemy w licie Marksa do E n
gelsa z 31 lipca 1865 r. Informuje tam Marks o przebiegu
1 W : M & rks-Eogcls, D aeJa, t. 30, sta:. 427.
* Patrz tom niniejszy, str. 479-481.
* W : M ark s-E n gcls, D aieJa, t. 31, sw. 653.

IX

Przedmowa

pracy nad Kapitaem : Pozostaj jeszcze do napisania trzy


rozdziay, aby zakoczy cz teoretyczn (pierwsze 3 ksigi).
Potem trzeba jeszcze bdzie napisa ksig 4-t, historyczno
literack, co jest dla mnie czci stosunkowo najatwiejsz,
gdy wszystkie problemy s rozwizane w pierwszych trzech
ksigach, a ta ostatnia ksiga stanowi raczej powtrzenie tam
tych w formie historycznej' 4. W tym miejscu moe powsta
pytanie, dlaczego Marks mwi, e ksiga czwarta K apitau
ma by dopiero napisana , skoro w wyej cytowanym licie
z 15 sierpnia 1863 r. mwi o czci historycznej jako ju
napisanej. Rnica w sformuowaniach z 1863 r. i 1865 r. tu
maczy si tym, e w okresie 1863-1865 Marks przerobi i prze
pisa wszystkie trzy czci teoretyczne swego dziea, natomiast
cz czwarta, historycznoliteracka , pozostaa w postaci
pierwotnej, z lat 1862-1863, a wic wymagaa przerbki odpo
wiadajcej nowej redakcji pierwszych trzech ksig K apitau .
Z listu Marksa do Zygmunta Schotta z 3 listopada 1877 r.
wida, e Marks nadal traktowa historyczn cz K ap itau "
jako w pewnym stopniu ju napisan. Donosi tam o swej pra
cy nad Kapitaem : W rzeczywistoci, privatim zaczem
Kapita dokadnie w odwrotnej kolejnoci (poczwszy od
trzeciej, historycznej czci) ni ta, w ktrej przedkadam go
czytelnikom, z tym tylko zastrzeeniem, e pierwszy tom, do
ktrego zabraem si na kocu, od razu przygotowaem do
druku, podczas gdy oba dalsze pozostay jeszcze w surowej
formie, jaka waciwa jest originaliter kademu badaniu... 6.
Tutaj Marks mwi o czci historycznej jako trzeciej, ponie
wa, jak ju wspomniano, zamierza wyda ksigi K apitau
drug i trzeci cznie jako tom drugi, ksig czwart nato
miast, histori teoryj , jako tom trzeci.
Marks mwic tutaj, e do tomu pierwszego zabra si na
kocu , ma na myli ostateczny, przygotowany do druku wa
riant tego tomu, napisany w roku 1866 i w pierwszej poowie
1867. Szkice wstpne o przemianie pienidza w kapita
i o wytwarzaniu wartoci dodatkowej bezwzgldnej i wzgld
nej, zawarte w pierwszych piciu zeszytach rkopisu Z lat
4 W : tame, str. 159.
8 W: Marks-Engels, Dziea, t. 34, str. 336.

Przedmowa

18 6 1-18 6 3 , zostay pniej gruntownie przerobione, znacznie


uzupenione i rozszerzone. To samo stao si z tymi rozdziaa
mi rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3 , ktre zawieraj szkice wstpne
przyszych tomw, II i III, K apitau . Z caego zatem obszer
nego rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3 pierwszorzdne znaczenie za
chowaa dla Marksa w miar upywu czasu tylko cz histo
ryczna, historyczno-krytyczna czy te historycznoliteracka, kt
ra w dodatku zajmowaa w tym rkopisie najwicej miejsca rzec mona, miejsce centralne - i bya opracowana najpeniej.
Na tej wanie podstawie mg Marks powiedzie w licie do
Zygmunta Schotta, e zacz pisa swj K a p ita od czci
ostatniej, historycznej - albowiem pierwsz ksig Przyczyn
ku do krytyki ekonomii politycznej , ogoszon drukiem
w 1859 r., uwaa jedynie za wstp do bada nad kapitaem,
a tre pierwszych piciu zeszytw rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3 ,
stanowica tylko szkic wstpny, przygotowawczy, nie wchodzi
a ju w rachub po napisaniu w latach 1866-1867 I tomu
K apitau .
Fakt, e swoje wielkie dzieo ekonomiczne zacz Marks
pisa waciwie od koca, mia gbokie przyczyny. Z poczt
kiem lat szedziesitych Marks opracowa ju w zasadzie
wiele gwnych tez swojej teorii ekonomicznej. A le ksztat
usystematyzowany i zakoczony miay tylko opublikowane
wwczas dwa pierwsze rozdziay wstpne: rozdzia o towarze
i rozdzia o pienidzu, stanowice tre pierwszej ksigi Przy
czynku do krytyki ekonomii politycznej . To, co sam Marks
nazywa gw n czci caej pracy, tj. ksiga o kapitale,
wci jeszcze miao posta nie posegregowanego, nie uporzd
kowanego brulionu rkopisw z lat 1857-1858.
Materia
miaem gotowy, szo ju tylko o form - pisa Marks do
Lassallea 12 listopada 1858 r. A le po to, by zakoczy opra
cowywanie swojej teorii ekonomicznej i nada zebranemu
ogromnemu materiaowi odpowiedni form naukow, Marks
musia dokona generalnego obrachunku z ca dotychczaso
w ekonomi polityczn. Przecie teoria ekonomiczna Marksa
nie powstaa w prni, lecz bya wynikiem twrczego opraco
wania i gbokiej, wszechstronnej krytyki tego wszystkiego,
co napisali ekonomici przedmarksowscy. Dlatego te gdy

XI

Przedmowa

w sierpniu 1861 r. M arks zacz pisa gwn cz swojej


pracy: ksig o kapitale, przerwa wkrtce wykad swojej
teorii wartoci dodatkowej - tego, mwic sowami Lenina,
kamienia wgielnego caej marksowskiej nauki ekonomii i zabra si do szczegowego opracowywania zwizanej z tym
tematem dygresji historycznej. Dygresja ta, ktrej nada tytu
Teorie wartoci dodatkowej , rozrosa si do takich rozmia
rw, e staa si gwn czci caego rkopisu 2 lat 18 6 1 1863.
W caej historycznej czci rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3 bada
nia historyczno-krytyczne cz si cile i przeplataj z teo
retycznymi rozwaaniami nad mnstwem kardynalnych pro
blemw ekonomicznych. Badania historyczno-krytyczne uka
zuj nam powstawanie, rozwj i upadek buruazyjnej ekono
mii politycznej od poowy X V II do poowy X IX w. W krgu
bliskich przyjaci Marks mwi o sobie: Powouj trybuna
historii i kadego oceniam wedug zasug 6. W Teoriach
wartoci dodatkowej pokazuje Marks form y - o rozstrzy
gajcym znaczeniu historycznym - w jakich prawa ekonomii
politycznej pocztkowo byy wyraane, a nastpnie dalej roz
wijane 7. Podkrelajc zasugi klasykw buruazyjnej ekono
mii politycznej, przeprowadza zarazem gbok krytyk ich
klasowej ograniczonoci i konkretnych bdw ekonomicznych,
jakie w swych teoriach popeniali. Marks po mistrzowsku w y
krywa metodologiczne i klasowe rda faszywych koncepcji
ekonomicznych, dajc nam tym samym znakomity przykad,
jak naley walczy z wrogimi naukowemu komunizmowi po
gldami i teoriami.
2 kolei cile zwizane z historyczno-krytyczn analiz
przedmarksowskich teorii ekonomicznych pozytywne opraco
wanie wielu niezwykle wanych ekonomicznych problemw
ma ogromne znaczenie z dwch wzgldw: po pierwsze, w i
da tutaj, jak drog Marks doszed do tych czy innych czci
skadowych swojej teorii ekonomicznej, a po drugie, ujmuje
si tu wiele zagadnie w sposb nierzadko bardziej rozwini
ty ni w napisanych pniej pierwszych trzech tomach K a * , 1956, . 70.
i Patrs tom niniejszy, etr. 392.

XII

Przedmowa

pitau (dotyczy to np. takich zagadnie, jak praca produkcyj


na, nieuchronno kryzysw w kapitalizmie, renta absolutna
i nacjonalizacja ziemi, stosunek midzy indywidualn a ryn
kow wartoci towarw itd.).
Wszystko to czyni Teorie wartoci dodatkowej niezwykle
wan czci skadow w systemie marksistowskiej nauki
ekonomii. M aj one nieprzemijajce znaczenie nie tylko dla
zrozumienia dziejw buruazyjnej ekonomii politycznej, ale
take dla twrczego opracowania wielu aktualnych proble
mw ekonomicznych i dla w alki ze wspczesn wulgarn
ekonomi buruazyjn i rewizjonizmem.
Szereg antynaukowych koncepcji, rozpowszechnionych we
wspczesnej wulgarnej ekonomii politycznej, jest w tej czy
innej mierze odbiciem antynaukowych pogldw, ktre ju
w Teoriach wartoci dodatkowej Marks podda miadcej
krytyce. Przykadem moe tu by apologetyczna koncepcja
produkcyjnego charakteru wszystkich zawodw, antynaukowe
teorie goszce moliwo bezkryzysowego rozwoju kapitalizmu
czy te zbawcz funkcj spoycia nieprodukcyjnego, antyhu
manitarne tezy o rzekomej nieuchronnoci ndzy szerokich
mas ludowych, o rzekomo nieuniknionej niezgodnoci midzy
liczb mieszkacw Ziemi a istniejcymi zasobami naturalny
mi, rnego rodzaju wulgarne teorie wartoci itd.
Gwne wnioski ze swojej gbokiej, wielostronnej analizy
dziejw buruazyjnej ekonomii politycznej sformuowa Marks
zwile i oglnie w posowiu do drugiego wydania I tomu
K apitau (stycze 1873 r.): D opki ekonomia polityczna
zachowuje charakter buruazyjny... moe ona pozosta nauk
tylko wtedy, kiedy walka klasowa pozostaje w stanie utajo
nym lub wystpuje tylko w odosobnionych zjawiskach .
O klasycznej buruazyjnej ekonomii politycznej w Anglii
Marks pisze, e przypada na okres nierozwinitej walki kla
sowej . W miar rozwoju walki klasowej midzy proletaria
tem a buruazj zmienia si radykalnie charakter buruazyj
nej ekonomii politycznej. Od chwili gdy buruazja zdobya
wadz polityczn we Francji i w Anglii, w alka klasowa za
cza przybiera w praktyce i w teorii coraz wyrazistsze, coraz
groniejsze formy. W ybia ostatnia godzina naukowej ekono

XIII

Przedmowa

mii buruazyjnej... Zamiast bezinteresownego badania mamy


starcia patnych pismakw, zamiast bezstronnej analizy nau
kowej - nieczyste sumienie i niecne intencje apologetyki 8.
N a tle oglnego upadku buruazyjnej ekonomii politycznej
rysuj si wyrazicie postaci ekonomistw, ktrzy usiowali,
jak mwi Marks, uzgodni ekonomi polityczn kapitau
z nie dajcymi si ju duej ignorowa daniami proletaria
tu . Tak prb pogodzenia z sob tego, co si w aden spo
sb pogodzi nie da, podj w poowie X IX w. John Stuart
M ili. Marks stwierdza, e tego rodzaju prby s beznadziej
ne, nie wykraczaj ani troch poza ramy buruazyjnej ekono
mii politycznej i wiadcz o jej bankructwie. W tym te kon
tekcie Marks dobitnie podkrela zasugi, jakie pooy w iel
ki rosyjski uczony i krytyk M. Czernyszewski , ktry w swym
Zarysie ekonomii politycznej wedug M illa po mistrzow
sku owietli , mwic sowami Marksa, bankructwo burua
zyjnej ekonomii politycznej9.
Czernyszewski pisa swoj krytyczn rozpraw o ksice
J. St. M illa Principles of Political Economy w latach 18601861, tj. niemal w tym samym czasie, kiedy Marks pracowa
nad Teoriam i wartoci dodatkowej .
Przez wszystkie dziea ekonomiczne Czernyszewskiego prze
wija si myl o koniecznoci stworzenia nowej ekonomii poli
tycznej, ktr w odrnieniu od dawnej, zwanej przeze teo
ri kapitalistw , nazywa z naciskiem teori mas pracuj
cych .
Stworzy now, prawdziwie naukow ekonomi polityczn,
oznaczajc gruntowny, rewolucyjny przewrt w caej nauce
ekonomii, mg tylko przywdca i nauczyciel rewolucyjnego
proletariatu - K arol Marks. I tylko Marks, wznoszc na zu
penie nowych fundamentach wspania budowl K apitau ,
mg stworzy t naukow histori buruazyjnej ekonomii po
litycznej, jaka zawarta jest w historyczno-krytycznej czci
jego genialnej pracy - w Teoriach wartoci dodatkowej .

8 Patrz Madcs-Engels, Dziea, t. 23, *tr. 12 13.


Patrz tame, str. 14.

XIV

Przedmowa

Marks, jak wiadomo, nie zdy rkopisu Teoryj wartoci


dodatkowej przygotowa do druku. Po jego mierci rkopis
ten, jak i ca w ogle spucizn rkopimienn, przej wierny jego przyjaciel i wielki wsppracownik - Fryderyk E n
gels. O d tej chwili za najwaniejsze dzieo swego ycia uwa
a Engels przygotowanie do druku i wydanie pozostaych po
Marksie rkopisw, a przede wszystkim - nie zakoczonych
trzech ostatnich ksig K apitau .
O rkopisie Teoryj wartoci dodatkowej wspomina E n
gels po raz pierwszy w listach do Laury Lafargue z 22 maja
1883 r. i do Kautskiego z 16 lutego i 24 marca 1884 r. W tym
ostatnim licie Engels donosi o porozumieniu zawartym
z Meissnerem, wydawc K apitau , co do kolejnoci, w kt
rej miay by wydane ksigi druga i trzecia oraz - jako ko
cowa cz caej pracy - Teorie wartoci dodatkowej .
O tej kocowej czci K apitau pisze Engels obszerniej
w licie do Bernsteina z 22 sierpnia 1884 r. Czytamy tam:
Historia teorii, midzy nami mwic, jest w zasadzie rw
nie gotowa. Rkopis Przyczynku do krytyki ekonomii poli
tycznej... - mam wraenie, e go Ci tu pokazywaem - za
wiera okoo 500 stron in quarto Teoryj wartoci dodatko
wej; na pewno trzeba tam bdzie wiele wykreli, gdy p
niej zostao to inaczej opracowane, ale mimo to do jeszcze
zostanie 10.
O rkopisie Teoryj wartoci dodatkowej i o tym, jak
zamierza go wyda, najobszerniej napisa Engels w datowanej
5 maja 1885 r. przedmowie do tomu II K apitau . Wspomina
tu, e Teorie wartoci dodatkowej stanowi trzon wiel
kiego rkopisu, napisanego w latach 18 6 1-18 6 3 , pt. Przyczy
nek do krytyki ekonomii politycznej , i mwi dalej: D zia
ten zawiera szczegow, krytycznie ujt histori najwaniej
szego zagadnienia ekonomii politycznej - teorii wartoci do
datkowej; oprcz tego w formie polemiki z poprzednikami
Marks rozwin w tym dziale wiksz cz punktw, ktre
szczegowo i w logicznym powizaniu rozpatrzy pniej w
rkopisie ksigi II i III. T krytyczn cz rkopisu zamieW: Marks-Engels, Dziea, t. 36, str. 246.

XV

Przedmowa

rzam wyda jako ksig IV Kapitau; wyczone z niej


bd liczne ustpy, ktre tematycznie weszy ju do ksigi II
i III. Rkopisu tego, mimo wielkiej jego wartoci, nie mona
byo spoytkowa w niniejszym wydaniu ksigi I I l.
W listach z koca lat osiemdziesitych i pocztku dzie
widziesitych wspomina Engels wielokrotnie o zamiarze
przygotowania do druku tomu czwartego, czyli Teoryj war
toci dodatkowej , po wydaniu tomu trzeciego K apitau .
W listach tych wypowiada si ju znacznie mniej kategorycznie
o usuniciu teoretycznych dygresji zawartych w rkopisie T e
oryj .
Po raz ostatni wspomina Engels o rkopisie Teoryj w ar
toci dodatkowej w licie do Stefana Bauera z 10 kwietnia
1895 r. Ja k wida z tego listu, Engels jeszcze w roku 1895
mia nadziej, e uda mu si wyda i t prac Marksa. Je d
nake nie zdy tego dokona: zmar w niecae cztery mie
sice pniej. Zdy zaledwie poprawi w rkopisie T e
oryj kilka przejzycze autora, ktre rzuciy mu si w oczy.
Z przytoczonych wypowiedzi Engelsa wynika, e przypi
sywa on bardzo wielkie znaczenie rkopisowi Teoryj war
toci dodatkowej i uwaa go za ksig czwart - czyli tom
czwarty - K apitau . Jednakowo z wypowiedzi tych wida
rwnie, e w latach 1884-1885 Engels zamierza usun
z tekstu rkopisu liczne ustpy, ktre tematycznie weszy ju
do ksigi II i I I I .
W zwizku z tym powstaje zrozumiae pytanie: jakie na
ley zaj stanowisko wobec powyszego zamiaru Engelsa?
Jedynie i wycznie Engels, wielki wsppracownik i to
warzysz Marksa, w pewnym sensie wsptwrca K apitau ,
mg usun liczne ustpy z rkopisu Teoryj wartoci do
datkowej . Aeby pozostae czci rkopisu nie stay si lu
nymi fragmentami, trzeba by je byo w znacznym stopniu
przerobi i poczy specjalnie napisanymi wstawkami. Wsze
lako do takiej przerbki tekstu Marksa miaby znw prawo
tylko Engels.
Istnieje jeszcze jeden powd przemawiajcy za zachowaniem
11 Patrz
rtr, 10, 11.

XVI

K.

Marks,

K ap ital ,

t.

II,

w:

Madcs-Engels,

Dziel,

i.

24,

Przedmowa

wspomnianych licznych ustpw w tekcie Teoryj wartoci


dodatkowej . Ustpy te zamierza Engels usun pierwotnie,
zanim jeszcze przystpi do szczegowych studiw nad rko
pisem Teoryj wartoci dodatkowej . N a podstawie przed
mowy Engelsa do tomu III K apitau wiemy jednak, e w
trakcie waciwej pracy nad przygotowaniem rkopisu do
druku zmienia czasami pierwotne zamierzenia i projekty. Tak
np. zamierza pierwotnie wyda dzia pity tomu III K a
pitau we wasnej przerbce, gdy dzia ten pozosta w r
kopisie Marksa nie wykoczony. Engels stwierdza w przed
mowie, e co najmniej trzykrotnie usiowa przerobi wspo
mniany dzia, ostatecznie jednak poniecha tego zamiaru i zde
cydowa ograniczy si do moliwie najlepszego uporzdko
wania tego, co znalaz, i dokona tylko najniezbdniejszych
uzupeniew. Mona analogicznie przyj, e gdyby Engels
zabra si ju bezporednio do ostatecznego opracowania r
kopisu Teoryj wartoci dodatkowej , zachowaby zawarte w
nim dygresje teoretyczne. Przypuszczenie to jest tym bardziej
prawdopodobne, e wrd wzmiankowanych dygresji znajduj
si rwnie takie, ktre zawieraj bardzo wane teoretyczne
badania Marksa, uzupeniajce w sposb istotny np. jego w y
kad w tomie III K apitau - w szczeglnoci rozwaania
o rencie gruntowej.
Badania teoretyczne, zawarte w rkopisie Teoryj wartoci
dodatkowej , bardzo wysoko ocenia W .I. Lenin. W pismach
swych odwouje si czsto do Teoryj wartoci dodatkowej ,
stawiajc rwnie wysoko historyczno-krytyczn, co czysto te
oretyczn tre tej pracy Marksa. Szczeglnie ceni Lenin te
rozdziay Teoryj , w ktrych Marks rozwija wasne pogldy
na istot renty gruntowej . Lenin zwraca uwag na wspa
niae wyjanienia Marksa w Teoriach wartoci dodatkowej ,
gdzie szczeglnie wyrazicie wykazane jest rewolucyjne, rw
nie w sensie buruazyjno-demokratycznym, znaczenie nacjo
** Patrz K . Macka, K ap ital , t. 1, Warszawa 1957, str. 5.
* Patrz W. I. Lenin, K w estia agrarna a krytycy Marksa , Dziel, t. 5, itr.
132, 133 Dziea, t. 13, str. 173; W. I. Lenia, Program agrarnysocjaldemokracji
w pierwszej rewolucji rosyjskiej lat 1905-1907 , Dziea, .
13, str/* 269,
294, 295.

XVII

Przedmowa

nalizacji ziem iu . Przytacza z Teoryj wartoci dodatkowej


gwne tezy Marksa o absolutnej rencie gruntowej, podkre
lajc, e potwierdzaj one jego interpretacj tego zagadnienia
przedstawion w pracy pt. K w estia agrarna a krytycy
Marksa opublikowanej kilka lat przed wydaniem T e
oryj w.

Teorie wartoci dodatkowej po raz pierwszy opublikowa


Kautsky w latach 19 0 5 -19 10 , w trzech tomach, przy czym
tom drugi dzieli si z kolei na dwie czci. Znakomita praca
Marksa staa si dziki temu znana do szerokiej rzeszy czy
telniczej i bya odtd tumaczona na wiele jzykw, w tym
take na jzyk rosyjski. A le z uwagi na jako wydanie K aut
skiego jest pod wieloma wzgldami niezadowalajce, a niekie
dy wrcz bdne.
Kautsky zrezygnowa z wydania rkopisu Marksa jako IV to
mu K ap itau , tj. tak jak zamierza zrobi Engels i jak to w y
nikao z treci rkopisu i z bezporedniego owiadczenia
Marksa, e K ap ita zacz pisa od czci historycznej. K a
utsky orzek, e Teorie wartoci dodatkowej nie s czwar
tym tomem K apitau , lecz stanowi dzieo rwnolege ,
a przy tym pozbawione jakiegokolwiek wewntrznego planu
i porzdku. T a gboko faszywa przesanka staa si te r
dem arbitralnych metod postpowania z rkopisem Marksa,
na jakie pozwoli sobie w swej edycji Kautsky. N ie zrozumia
on swoistej struktury pracy Marksa, nie zrozumia roli, jak
odgrywa w niej zespolenie, splatanie si bada historyczno-krytycznych z badaniem samych problemw ekonomicznych
w ich pozytywnym, teoretycznym aspekcie. Dlatego Kautsky
cakowicie zignorowa tytuy, ktre Marks pisa na okadkach
swoich zeszytw, a ktre pozwalaj lepiej zrozumie nie tylko
zewntrzny, ale i wewntrzny porzdek poszczeglnych roz
14 Patrz W.I. Lenin, ,,Rewolucja proletariacka & renegat Kautsky", Dziea,
t. 28. str. 317; patrz take W. I. Lenina: Program agrarny socjaldemokracji... '.
Dziea, t. 13, str. 296, 315, 316; ,Program agrarny socjaldemokracji w rewolucji
rosyjskiej (autareferat) , Dziea, t. 15, str. 153, 159, 160; L ist do I X Skworcowa-StiepVncwa , Dziea, t. 16, str. 115.
15 Patrz W.I. Lenin, Dziea, t. 5, str. 133.

XVIII

Przedmowa

dziaw i czci. Odrzuciwszy to wszystko, Kautsky naruszy


samowolnie struktur pracy, w sposb nieuzasadniony prze
stawi fragmenty tekstu, zmieni wedle swego uznania ukad
pierwszego, a zwaszcza drugiego tomu.
Marksowski rkopis Teoryj wartoci dodatkowej za
czyna si od krtkiej uwagi oglnej, e dotychczas wszyscy
ekonomici mieszali warto dodatkow z jej szczeglnymi
formami zysku i renty, i od niewielkiego rozdziau o Jamesie
Steuarcie, ktry pierwszy zrozumia, e nie mona zysku wy
wodzi z wymiany. Ten niewielki rozdzia jest wstpem do
rozbioru teorii fizjokratw, ktrzy pierwsi sprbowali wytu
maczy warto dodatkow poprzez analiz procesu produkcji.
Nastpnie Marks przechodzi do badania doktryny Adama
Smitha, po czym .wraca do fizjokratw i analizuje t cz
ich teorii, w ktrej okazali si badaczami gbszymi ni p
niejszy od nich Smith, a mianowicie - synn Tableau economique Quesnaya. T aka kolejno pierwszych rozdziaw T e
oryj wartoci dodatkowej jest zgodna z pen sprzecznoci,
zygzakowat lini rozwoju buruazyjnej ekonomii politycznej,
gdzie po kroku naprzd w pojmowaniu jednych kwestii na
stpowa niekiedy krok wstecz w pojmowaniu innych.
Kautsky radykalnie zmieni ustalon przez Marksa kolej
no rozdziaw. N a pocztku swojego wydania umieci
cztery niewielkie fragmenty z ostatnich zeszytw rkopisu
z lat 18 6 1-18 6 3 , przemiesza spjny wewntrznie wykad z ze
szytw V I - X V II I z dodatkowymi szkicami z zeszytw X X -X X III, usun z tekstu gwnego teoretyczne rozwaania
Marksa zwizane bezporednio z krytyczn analiz pogldw
Smitha i Quesnaya i zaczy je jako uzupenienie, odrywajc
je tym samym od caego historyczno-krytycznego studium.
Jeszcze bardziej bezceremonialnie przetasowa Kautsky
tekst w drugim tomie swojego wydania. Rozbi go samo
wolnie na dwie odrbne ksigi, przy czym rozdzia Ricar
dowska teoria zysku , ktry w rkopisie Marksa zawiera
spjn i konsekwentn krytyk pogldw Ricarda na prze
citn stop zysku i na przyczyny jej spadku, u Kautskiego
rozbity jest na dwa fragmenty, umieszczone w dwch cz
ciach tomu drugiego i oddzielone od siebie 350-stronicowym

XIX

Przedmowa

tekstem. Marks dowodzi, e bdy Ricarda w teorii renty za


ciyy powanie na ricardowskiej teorii zysku. Tote nieprzy
padkowo w rkopisie Marksa analiza ricardowskiej teorii
renty poprzedza rozdzia Ricardowska teoria zysku . K a
utsky tego nie zrozumia i arbitralnie podzieli tekst, prbujc
wprowadzi tu tak kolejno wykadu jak w III tomie K a p i
tau , gdzie przecie zawarta jest nie historyczno-krytyczna
analiza pogldw Ricarda, lecz usystematyzowany wykad te
orii samego Marksa.
Podzia tekstu rkopisu na rozdziay i paragrafy dokonany
zosta przez Kautskiego niejednokrotnie bez naleytego
uwzgldnienia toku rozwaa Marksa. Tytuy redakcyjne s
czstokro tylko wyliczeniem nazwisk albo te maj charakter
oglnikowy, abstrakcyjny i nie daj adnego pojcia o tym,
w jakim kontekcie rozpatruje si problem, za co Marks kry
tykuje tego czy innego ekonomist, jakie bdy wykrywa w tej
czy innej koncepcji. Kautsky wstawia niekiedy tytuy, ktre
mog wywoa w czytelniku najzupeniej faszywe wraenie,
jakoby u takich np. ekonomistw buruazyjnych, jak Richard
Jones, wystpoway ju poszczeglne elementy marksistowskiej
ekonomii politycznej. W przedmowach do tomw Teoryj
Kautsky w ogle zaciera zasadnicz rnic midzy buru
azyjn a marksistowsk ekonomi polityczn, nie wspominajc
ani sowem o wielkim rewolucyjnym przewrocie, ktrego do
kona Marks w nauce ekonomii i ktry zrozumie pozwala
wanie - dziki obfitoci konkretnego materiau - omawiane
dzieo Marksa.
W wydaniu Kautskiego jest wiele zupenie nieuzasadnio
nych skrtw, i drobnych, i do duych. Ogem Kautsky
usun z tekstu co najmniej 5-6 arkuszy druku. Niektre
z opuszczonych fragmentw maj szczeglnie doniose zna
czenie. Przykadem moe by ustp z rozdziau o Ramsayu,
mwicy o nieuchronnym pogarszaniu si pooenia klasy ro
botniczej w miar akumulacji kapitau (str. 1098 rkopisu
Marksa) i ten fragment z rozdziau o Cherbuliezie, gdzie
mowa jest o absolutnym spadku udziau kapitau zmiennego
w bardziej rozwinitych gaziach produkcji kapitalistycznej
(str. 1 1 1 2 - 1 1 1 3 rkopisu Marksa).

XX

Przedmowa

W wielu wypadkach Kautsky odczyta! rkopis Marksa


skrajnie niedbale. A jest to tym bardziej niewybaczalne, e
w swoim czasie Engels udziela mu rad i wskazwek, uczy
go rozszyfrowywa niezbyt czytelne pismo Marksa. Nawet
tam, gdzie rkopis by do wyrany, Kautsky z niedbalstwa
popenia przy odtwarzaniu tekstu drastyczne bdy, defor
mowa myl autora. Przykadem moe tu by bdne odczy
tanie sowa Prozess w rozdziale o ricardowskiej teorii aku
mulacji (str. 703 rkopisu M arksa). Marks pisze: Jeeli...
ogarn caoksztat procesu, to staje si oczywiste, e produ
cenci rodkw utrzymania nie mog naby maszyn zastp
czych ani zastpczego materiau surowego, jeeli producenci
owych elementw zastpujcych kapita stay nie odkupi wy
tworzonych przez nich rodkw utrzymania, jeeli zatem w
proces cyrkulacji nie jest w swej istocie wzajemn wymian
rodkw utrzymania i kapitau staego . W rkopisie jest
wyranie: D en allgemeinen Prozess betrachtet... . Kautsky
sowo Prozess zastpi w swoim wydaniu sowem P rofit
(zysk") i w ten sposb przejrzysta myl Marksa staa si
zupenie niezrozumiaa.
D o drastycznych bdw popenionych przez Kautskiego
przy odszyfrowywaniu rkopisu trzeba jeszcze doda wiele
niecisoci w tumaczeniu fragmentw, ktre w rkopisie
znajduj si w jzyku angielskim bd francuskim, a w wy
daniu Kautskiego - w niemieckim, oraz pewne bdne
wstawki redakcyjne i nieuzasadnione, niesuszne poprawki
do tekstu Marksa.
Ilustracj tych poprawek moe by przykad nastpujcy.
N a kocu rozdziau o ricardowskiej teorii zysku, po skryty
kowaniu pogldw Ricarda dotyczcych wpywu, jaki na prze
citn stop zysku, a zatem i na ceny produkcji, wywieraj
wysze ni w metropolii zyski pochodzce z handlu z kolo
niami, Marks pisze: ...W ysokie zyski sprawiaj, e ceny pe
wnej czci towarw bardziej podnosz si ponad jej war
to, ni to bywa, kiedy the average profits law [przecitny
zysk jest niski], gdy tymczasem ceny drugiej czci towarw
w mniejszym stopniu spadaj poniej jej wartoci, ni to bywa
przy niskich zyskach (str. 694 rkopisu M arksa). Kautsky

XXI

Przedmowa

nie zrozumia, e u M arksa idzie tutaj o oddziaywanie na


stop zysku nieekwiwalentnej wymiany midzy metropoli
a koloniami, i poprawi jego sformuowanie w sposb na
stpujcy:
Dziki wysokim zyskom ceny pewnej czci to
warw bardziej podnosz si ponad jej warto, ni to bywa,
kiedy przecitny zysk jest niski, gdy tymczasem ceny drugiej
czci towarw spadn jeszcze poniej ich wartoci . Wana
myl Marksa, e wysokie zyski pochodzce z grabiey kolonij podnosz przecitn stop zysku w metropolii i przez
to w pyw aj tam na oglny wzrost cen produkcji - zostaa
w ten sposb cakowicie wypaczona.
Poza niewybaczaln niestarannoci w odszyfrowywaniu r
kopisu Kautsky pozwoli sobie jeszcze na samowolne zast
pienie jednych terminw Marksa innymi. Np. zamiast Arbeits
bedingungen (warunki pracy ) da Produktionsmittel
(rodki produkcji ), zamiast Arbeitsinstrument (narzdzie
pracy ) - Arbeitsmittel (rodki pracy ), zamiast K o
stenpreis (cena kosztu ) i Durchschnittpreis (cena prze
citna ) - Produktionspreis (cena produkcji ) itd.

Stwierdzenie tylu istotnych niedocigni i bdw w edycji


Kautskiego zrodzio konieczno zupenie nowego wydania
Teoryj wartoci dodatkowej . Dokona tego Instytut M ar
ksizmu-Leninizmu przy K P Z R w latach 19 5 4 -19 6 1: cz
1 wysza w 1954 r. (reedycja - w 1955 r.), cz I I - w
1957 r., cz III - na pocztku roku 1961.
Podstaw nowego wydania Teoryj by autentyczny r
kopis marksowski, ktrego odczytanie zostao starannie
sprawdzone i w wielu wypadkach znacznie ucilone. Tre
tekstu gwnego, jego ukad i podzia ustalono na pod
stawie spisu treci, ktry sporzdzi sam Marks, a o ktrym
ju wyej wspominalimy.
O podziale nowego wydania na trzy czci zadecydowaa,
2 jednej strony, dua objto dziea, a z drugiej - jego tre:
pierwsza cz traktuje w zasadzie o ekonomii przedricardiaskiej, druga - o Ricardzie, trzecia - o ekonomistach
okresu poricardiaskiego.

XXII

Przedmowa

Pierwsza cz Teoryj wartoci dodatkowej zawiera gw


nie analiz i krytyk pogldw fizjokratw i Adam a Smitha.
Je li idzie o fizjokratw, to Marks podkrela dwie ich wielkie
zasugi dla nauki ekonomii: i) e pierwsi przenieli kwesti
pochodzenia wartoci dodatkowej ze sfery obiegu do sfery
produkcji; 2) e pierwsi podjli prb przedstawienia pro
cesu reprodukcji i obiegu kapitau w skali caego kraju. Ana
lizujc pogldy ekonomiczne fizjokratw, M arks ujawnia w a
ciw im, jak i wszystkim pniejszym ekonomistom burua
zyjnym, ograniczono, polegajc na uznaniu buruazyjnych
form produkcji za formy wieczne, naturalne. Ujawnia take
dwoisto w ujmowaniu przez nich wartoci dodatkowej: war
to dodatkowa wystpuje tu raz jako czysty dar przyrody,
raz znowu jako produkt pracy dodatkowej w rolnictwie, przy
waszczany sobie przez waciciela ziemi.
Sprzecznoci i dwoisto w ujmowaniu najwaniejszych ka
tegorii ekonomicznych - wartoci, wartoci dodatkowej, pracy
produkcyjnej itd. - odkrywa Marks rwnie w pogldach
Adam a Smitha, ktry niekiedy zblia si do bardzo susznego,
naukowego ujmowania rda wartoci i wartoci dodatko
wej, ale nie zdoa tej susznej linii utrzyma w swojej dok
trynie z ca konsekwencj. Poddawszy teori Smitha kry
tycznej analizie, Marks po mistrzowsku ujawnia tkwicy w
niej element wulgarny, z ktrego pniej rozwiny si apo
logetyczne teorie wulgarnych ekonomistw, epigonw Smitha.
W zwizku z krytyk tzw. dogmatu Smitha, sprowadza
jcego ca warto produktu spoecznego do dochodw,
Marks daje teoretyczne opracowanie zagadnienia reprodukcji
cakowitego kapitau spoecznego, a ze szczegln dokadno
ci zajmuje si problemem odtworzenia kapitau staego.
Analizujc pogldy Smitha na prac produkcyjn i nie
produkcyjn, Marks ledzi take proces wulgaryzacji, jakiej
ulegy te pogldy u pniejszych ekonomistw. Zawsze przy
tym odsania nie tylko metodologiczne, ale i klasowe rda
tych czy innych koncepcji.
W drugiej czci Teoryj wartoci dodatkowej centralne
miejsce zajmuje krytyczna analiza systemu pogldw ekono
micznych Ricarda. System ten jest punktem szczytowym, ponad

XXIII

Przedmowa

ktry nie moga si ju wznie klasyczna buruazyjna eko


nomia polityczna. Ca gospodark buruazyjn Ricardo stara
si zrozumie i wyjani za pomoc teorii wartoci opartej
na pracy. Donios rol w jego pogldach odgrywaa teoria
renty gruntowej, a jedn z przesanek tej teorii bya u R i
carda faszywa koncepcja identycznoci wartoci i ceny pro
dukcji, czyli ceny kosztu , jak mwi tutaj Marks. T e w a
ciwoci systemu ricardiaskiego sprawiy, e jego analiz roz
poczyna Marks od krytyki bdnego utosamienia wartoci
z cen kosztu. A przedtem jeszcze, w formie dygresji, doko
nuje krytycznego rozbioru teorii renty gruntowej Rodbertusa,
ktry podj - nieudan wprawdzie - prb wykazania, e
wbrew pogldom Ricarda istnieje renta gruntowa absolutna.
Podnoszc wielkie zasugi Ricarda d la teorii ekonomicz
nej, M arks podkrela zarazem zasadnicze braki jego me
tody, niezdolno Ricarda do powizania prawa prze
citnej stopy zysku z prawem wartoci, wulgarny element
tkwicy w jego teorii zysku, pomieszanie procesu ksztato
wania si wartoci rynkowej w danej gazi produkcji z pro
cesem ksztatowania si ceny kosztu, pomieszanie praw war
toci dodatkowej z prawami zysku itd. Ujawniajc bdy te
oretyczne Ricarda i klasow ograniczono jego pogldw,
M arks rozwija wasne pogldy na stosunek midzy wartoci
a cen produkcji, na rent absolutn i rniczkow, na kszta
towanie si przecitnej stopy zysku i przyczyny jej zmiany,
na proces akumulacji kapitau i jego skutki ekonomiczne,
na problem kryzysw itd.
W trzecie) czci Teoryj wartoci dodatkowej Marks
omawia krytyk, jakiej z prawa podda system Ricarda M al
thus, reprezentujcy interesy arystokracji ziemskiej i najbar
dziej reakcyjnych elementw buruazji, a jakiej z lewa pod
dali go angielscy socjalici utopijni opierajcy si na Ricar
dzie; ledzi proces rozkadu szkoy ricardiaskiej; pokazuje,
jak w miar zaostrzania si w alki klasowej midzy proleta
riatem a buruazj proces wulgaryzacji ogarnia same pod
stawy ekonomii politycznej, jej tezy wyjciowe, jej gwne
kategorie.
W rozdziale o Malthusie Marks wykazuje absurdalno

XXIV

Przedmowa

i gbok reakcyjno maltuzjaskiej obrony rozrzutnoci klas


nieprodukcyjnych, zachwalanej jako rodek przeciw nadpro
dukcji. W rozdziale o. rozkadzie szkoy ricardiaskiej Marks
odsania proces upadku buruazyjnej ekonomii polityczne/,
ktry doprowadzi j do odrzucenia wszystkich wartocio
wych elementw systemu Ricarda, do jaowej scholastyki, do
bezwstydnej apologii kapitalistycznego sposobu produkcji, do
coraz wulgarniejszych teorii i koncepcji. W rozdziale o socja
listach opierajcych si na Ricardzie Marks podkrela ich
zasugi w dziedzinie krytyki kapitalizmu, a zarazem wykazuje,
e nie potrafi oni przezwyciy buruazyjnych zaoe teorii
Ricarda i e ich prby zbudowania doktryny socjalistycznej
na gruncie tej teorii s bezzasadne.
Trzeci cz Teoryj koczy krytyczny rozbir koncepcyj
Ramsaya, Cherbulieza i Richarda Jonesa (u ktrych Marks
poza wulgarnymi pogldami na kapita i rdo zysku do
strzega pewne zalki zrozumienia historycznie przejciowego
charakteru kapitalistycznego sposobu produkcji) i obszerna
dygresja uzupeniajca pt. Dochd i jego rda. Wulgarna
ekonomia polityczna , w ktrej Marks poddaje znakomitej
analizie istot ekonomii wulgarnej w odrnieniu od klasycz
nej buruazyjnej ekonomii politycznej.
Poniewa w toku pracy nad Teoriami wartoci dodat
kowej Marks, jak ju mwilimy, przekroczy znacznie pier
wotne granice bada i w ostatnich zeszytach rkopisu z lat
18 6 1-18 6 3 da szereg szkicw i notatek uzupeniajcych o eko
nomistach X V II i X V III w., przeto szkice te i notatki weszy
naturaln rzeczy kolej w skad D odatkw do czci pierw
szej, jako pniejsze uzupenienia mniej obszernego pocz
tkowo tekstu gwnego. W Dodatkach do czci pierw
szej zamieszczono take teoretyczne studium Marksa o pracy
produkcyjnej i nieprodukcyjnej (z X X I zeszytu rkopisu z lat
18 6 1-18 6 3 ), stanowice niezwykle wane uzupenienie historyczno-krytycznego rozdziau Teorie! pracy produkcyjnej i nie
produkcyjnej , notatk o apologetycznej >koncepcji produkcyj
noci wszystkich zawodw (z V zeszytu rkopisu z lat 18 6 1-18 6 3) i datujcy si ze stycznia 1863 r. szkic planu I i III
czci K apitau (z X V III zeszytu tego rkopisu).

XXV

Przedmowa

W D odatkach do czci drugiej znajduj si krtkie


uwagi napisane przez Marksa na okadkach zeszytw X I, X II
i X III, a dotyczce rozwaanych w tej czci problemw
D odatki do czci trzeciej to wspomniana wyej obszerna
dygresja Dochd i jego rda. Wulgarna ekonomia poli
tyczna , dygresja w zasadzie teoretyczna, ale majca te nie
mae znaczenie z historyczno-krytycznego punktu widzenia.
W Dodatkach trzeba j byo umieci dlatego, e w spisie
treci-planie ostatnich rozdziaw Teoryj wartoci dodatko
wej , napisanym przez Marksa na okadce zeszytu X IV , roz
dzia Richard Jones opatrzony jest uwag: Koniec tej, pi
tej czci , tj. ostatniej, historyczno-krytycznej czci studium
o procesie wytwarzania kapitau, ktr pocztkowo miay by
wanie Teorie wartoci dodatkowej . Zaraz po tym we wspo
mnianym planie figuruj sowa. E pizod: Dochd i jego r
da , a w planie zeszytu X V dodane jest jeszcze ponadto:
Ekonom ia wulgarna ie. Przez fragment Marks rozu
mia tak dygresj, ktra stanowi wstawk lub dodatek do
tekstu gwnego. Poniewa cech charakterystyczn wulgarnej
ekonomii politycznej jest kurczowe trzymanie si powierzchow
nych przejaww sfetyszyzowanych form dochodu i jego rde,
przeto fragment ten jest wieczcym cay tom dodatkiem do
historyczno-krytycznego studium Marksa.
Tekst rkopisu Teoryj wartoci dodatkowej podany jest
tutaj w takiej kolejnoci jak w zeszytach Marksa. Pewnych
przestawie dokonano jedynie tam, gdzie o ich koniecznoci
mwi sam autor. N p. w V II zeszycie Marks, rozwaajc
smithowsk koncepcj pracy produkcyjnej i wspominajc w
zwizku z tym o wulgaryzatorze pogldw Smitha G . Garnierze, wprowadza obszern dygresj na temat J.St. M illa.
Zaczyna si ona od sw: Zanim przystpimy do Garniera,
poczynimy kilka uwag, tu epizodycznie wtrconych, na te
mat wyej cytowanego M illa modszego. To, co tu mamy po
wiedzie, naley waciwie do pniejszego rozdziau o teorii
wartoci dodatkowej Ricarda, nie dotyczy przeto rozdziau,
ktrego przedmiotem s jeszcze pogldy A . Smitha . Zgodnie
ie Patrz tom niniejszy, str. 5.

XXVI

Przedmowa

z t wskazwk i pniej sporzdzonym przez Marksa spisem


treci X IV zeszytu dygresja o J . St. Millu zostaa przeniesiona
do trzeciej czci Teoryj , do rozdziau o rozkadzie szkoy
ricardiaskiej, w ktrym dla J . St. M illa wydzielono specjal
ny paragraf. Drugi przykad przestawienia: w zeszycie X jest
niewielki nie dokoczony paragraf o angielskim socjalicie
Brayu (str. 441-444 rkopisu); tymczasem w sporzdzonym
pniej (na okadce X I V zeszytu) spisie treci-planie ostatnich
rozdziaw Teoryj wartoci dodatkowej Marks wcza pa
ragraf B ray jako przeciwnik ekonomistw do rozdziau
Przeciwnicy ekonomistw ; zgodnie z t wskazwk M ar
ksa strony 441-444 o Brayu zostay przeniesione do wspo
mnianego rozdziau.
Podzia tekstu na rozdziay i paragrafy nastpi wedug
wskazwek Marksa zawartych w dokonanym przeze spisie
treci rkopisu i w poszczeglnych miejscach tego rkopisu.
Tytuami czci skadowych rkopisu s: 1) tytuy z marksow
skiego spisu treci, 2) tytuy z naszkicowanych przez Marksa
planw I i III czci K apitau , odnoszce si do poszczegl
nych paragrafw rkopisu Teoryj , 3) nieliczne tytuy wy
stpujce w samym tekcie Teoryj . Wszystko to jednak ra
zem stanowi niewielk stosunkowo cz tytuw, jakimi trze
ba byo opatrzy rozdziay i podrozdziay rkopisu. Reszta,
tj. wikszo tytuw sformuowana zostaa przez redakcj na
podstawie treci odpowiednich czci rkopisu z maksymal
nym uwzgldnieniem terminw i sformuowa samego M ar
ksa 17.
17 Dalsz cz przedmowy Instytutu Marksizmu-Leninizmu, dotyczc spraw
formaLno-cdytorskich, pominito; sprawy te omwione s w przedmowie od
tumaczy wydania polskiego - R ed . przekl. polsk.

XXVII

You might also like