Miscellanea o Ricardzie. Zakończenie Rozważań o Ricardzie (John Barton)

[ROZDZIA OSIEMNASTY]
Miscellanea o Ricardzie. Zakoczenie

rozwaa o Ricardzie (John Barton)
[A.] D o ch d b ru tto i netto
W przeciw iestw ie do dochodu brutto (ktry rw na si
cznemu produktow i lub w artoci cznego produktu) dochd
netto stanow i form , w ktrej fizjokraci ujm uj pierw otnie
w arto dodatkow . Z a jedyn form w artoci dodatkow ej
uw aaj oni rent gruntow , gdy zysk przemysowy ujmuj
tylko jako pew n odm ian pacy roboczej; z fizjokratam i mieli
si pod tym wzgldem zgadza ci pniejsi ekonomici, ktrzy
zam azuj istot zysku, przeksztacajc go w wages of super
intendence of labour [zapat za nadzr nad prac].
N e t revenue [D ochd netto] jest przeto w rzeczywistoci
nadw yk produktu (bd jego w artoci) ponad t jego cz,
ktra zastpuje wyoony kapita, zarw no stay, jak i zm ien
ny. S kada si wic po prostu z zysku i renty, a sam a renta
stanowi z kolei pew n w yodrbnion cz zysku, kt ra przy
p ad a w udziale klasie odmiennej od kapitalistw .
B ezporednim celem produkcji kapitalistycznej nie jest wy
tw arzanie tow aru, lecz w artoci dodatkow ej bd zysku (w je
go rozw initej fo rm ie); celem tym nie jest produkt, lecz sur
plus produce [produkt dodatkow y]. Z tego punktu w idzenia
sam a praca jest tylko w tedy produkcyjna, kiedy stw arza k a
pitaow i zysk bd surplus produce. Jeeli robotnik tego nie
stw arza, praca jego jest nieprodukcyjna. A wic ilo zastoso
wanej pracy produkcyjnej o tyle tylko interesuje kapita, o ile
dziki niej - bd proporcjonalnie do niej - w zrasta ilo
pracy dodatkow ej. Tylko w tym sensie to, co okrelilim y jako
niezbdny czas pracy, jest niezbdne. Jeeli praca nie przy7 16
Miscellanea o Ricardzie
i^osi takiego wyniku, jest ona zbdna i naley jej zaprzesta.

Cel produkcji kapitalistycznej sprow adza si zawsze do te
go, aby za pomoc m inim um wyoonego kapitau w ytw arza
maksimum w artoci dodatkow ej, czyli m aksimum of surplus
produce, i jeli takiego wyniku nie osiga si kosztem n ad
miernej pracy robotnikw , k apita w ykazuje tendencj, k t ra
w yraa si w deniu do w ytw arzania danego produktu za
cen jak najmniejszego nakadu - economy of pow er and ex
pense [oszczdno siy i kosztw] - czyli ekonom iczn ten
dencj kapitau, k t ra uczy ludzko racjonalnego gospodaro
w ania swymi siam i i osigania zam ierzonego celu produkcyj
nego najmniejszym nakadem rodkw .
W powyszym ujciu sami robotnicy w ystpuj w anie w ta
kiej roli, jak odgryw aj w produkcji kapitalistycznej - jako
zwyke rodki produkcji, a nie jako cel sam w sobie, ani te
jako cel produkcji.
D ochodu netto nie okrela w arto cznego produktu, lecz
nadw yka w artoci cznego produktu ponad w arto w yo
onego kapitau, czyli w ielko of surproduce [produktu d o
datkow ego] w stosunku do cznego produktu. Jeeli ow a
nadw yka w zrasta, mim o e zm niejsza si w arto ||7 3 3 | pro
duktu albo te w raz z w artoci zmniejsza si czna ilo
produktu, to cel produkcji kapitalistycznej zosta osignity.
R icardo konsekw entnie i bez ogrdek daje w yraz tym ten
dencjom. Std ta k czste ujadanie na niego filantropijnych
kotunw .
R ozpatrujc net income Ricardo ponow nie popenia b d ,
sprow adza mianow icie czny produkt do dochodu, czyli do
wages, profits and rent, i pom ija k apita stay, ktry naley
zastpi. Jednake nie bdziem y si tu nad tym zastana
wiali.
Ch. X X X I I , Pogldy pana M althusa na rent.
D o n io se znaczenie m a d o k ad n e odrnianie dochodu b ru tto od
dochodu n etto , w szystkie bow iem p o d atk i trzeb a paci z dochodu n etto
spoeczestw a. Przypum y, e w szystkie tow ary w kraju, cae zboe,
p rod u k ty surow e, w yroby przem ysow e itd ., k t re w cigu roku m ona
111
Rozdzia osiemnasty
dostarczy n a rynek, m aj w arto 20 m ilionw i e do uzyskania tj
w arto ci p o trzeb a pracy okrelonej liczby ro botnikw , a zapew nienie im
najniezbdniejszych ro d k w utrzym ania w ym aga w y d atk u
w kwocie
10 m ilionw . M gbym w ic pow iedzie, e dochd b ru tto takiego spo

eczestw a w ynosi 20 m ilionw , a d ochd n etto 10 m ilionw . Z zaon ia teg o n ie w ynika, e robotnicy pow inni by za sw prac otrzym a
ty lk o 10 m ilio n w ; m ogliby otrzym a 12, 14 lub 15 m ilionw i w takim
razie uzyskaliby 2, 4 lub 5 m ilionw z dochodu netto . R eszta zostaaby
podzielo n a m idzy w acicieli ziem skich i k ap italist w , cay dochd n e t
to nie przekroczyby je d n ak 10 m ilionw . Jeli zaoym y, e ta k ie sp o
ecze stw o paci 2 m iliony tytuem p o d atk w , to jego d ochd netto
zm niejszy si d o 8 m ilionw (tam e, str. 5 1 2 /5 1 3 ).
[A w ch. X X V I R icardo m w i:]

Ja k kraj b d zie m ia korzy z tego, e zatru d n i w ielk ilo pracy
prodilkcyjnej, jeli bez w zgldu n a to , czy zatru d n i jej duo czy m ao,
ren ta i zyski n etto p o zo stan cznie bez zm iany? C ay p ro d u k t zie m i
i pracy ka d eg o kraju d zie li si na trzy czci: jed n a z nieb przeznaczo
na jest na place, druga na zy sk , a trzecia na ren t".
(Ricardo myli si tu, gdy zapom ina o tej czci, which

is devoted to replace the capital (wages excluded) employed
in production [ktra suy do zastpow ania kapitau (nie
liczc pacy roboczej) stosowanego w produkcji].)
T y lk o z dw ch o statnich czci m ona potrci co na p o d atk i lub
oszczdnoci. P ierw sza cz, jeli je j rozm iary s um iarkow ane, stanow i
za w sze n iezb d n e k o s zty p ro d u kcji.
(W odsyaczu na str. 416 Ricardo sam zaopatruje powysze

.zdanie w nastpujc uw ag;
B y m oe, i sform uow anie to jest zbyt kategoryczne, gdy ro botnik
po d n azw pacy otrzym uje n a og wicej ni to, co stanow i absolutnie
niezb d n e koszty produkcji. W takim w ypadku otrzym uje on cz p ro
d u k tu n e tto w ytw arzanego w k raju i m oe j zaoszczdzi lub w yda,
alb o te m oe dziki niej przyczyni si do obrony k raju .)
7 18
D la osoby, k t ra p o siad a 20 000 f. szt. k ap itau i otrzym uje rocznie
2000 f. szt. zysku, jest sp raw zupenie obojtn, czy jej k a p ita z a
trudn ia stu czy tysic ro b o tn ik w i czy w ytw orzone tow ary bdzie m ona
sprzeda za 10 0 00 czy 20 000 f. szt., byle tylko otrzym yw any przez
ni zysk nie sp ad poniej 2 0 0 0 f. szt. Czy rzeczyw isty interes narodu
nie p rzed sta w ia si p o d o b n ie i je li przypucim y, e rzeczyw isty d o chd
netto narodu, jego renta i Zysk p o zostaj b ez Zmiany, to b ez znaczenia
jest, czy nard ska d a si z dziesiciu czy d w u n a stu m ilio n w m ieszka
cw. M ono utrzym ania (loty i arm ii oraz w szelkich odm ian pracy
nieprodukcyjnej m usi by p ro p o rcjo n aln a do dochodu n e tto n aro d u , nie
za d o jego dochodu b ru tto . G d y b y pi m ilionw osb m ogo w ytw o
rzy tyle ywnoci i odziey, ile potrzeba d la dziesiciu m ilionw , to
ywno i o dzie d la piciu m ilionw stanow iaby dochd netto. Czy
przyniosoby to jak korzy krajow i, gdyby do w ytw orzenia tego sa
m ego doch o du n e tto p o trzeb a byo siedm iu m ilionw osb, to znaczy,
gdyby trzeb a byo zatru d n i siedem m ilionw osb w celu w ytw orzenia
ywnoci i odziey d la dw u n astu m ilionw ? D o ch d n e tto stanow iaby
nadal yw no i o dzie d la piciu m ilionw . Z atru d n ien ie w ikszej licz
by osb n ie pozw olioby nam an i n a pow ikszenie naszej arm ii i m ary
narki chociaby o jednego czow ieka, ani te n a zapacenie chociaby
jednej d o d atk o w ej gw inei p o d atk w (tam e, str. 4 1 6 /4 1 7 ).
A by lepiej zrozumie pogld R icarda, przytoczymy tu jesz

cze nastpujce u stp y :
W zg ld n ie niska cena zboa przynosi zaw sze t korzy, e przy
podziale rzeczyw istego p ro d u k tu istnieje w iksze praw dopodobiestw o
pom noenia fu n d u szu przeznaczonego na u trzym a n ie pracy, gdy klasie
produkcyjnej p rzy p ad a p o d n azw zysku w icej, kla sie nieprodukcyjnej
za pod n azw ren ty - m niej (tam e, str. 317).
Przez productive class [klas produkcyjn] rozumie si tu

jedynie the industrial capitalists [kapitalistw przem yso
wych].
R en ta tw orzy w arto..., lecz nie tw orzy bogactw a. G dyby w skutek
tego, e tru d n o w y produkow a pew n ilo zboa, cena jego podniosa
si z 4 d o 5 fi. szt. za k w arter, to m ilion k w arter w osignby w arto
l\9
Rozdzia osiemnasty
5 f. szt. zam iast 4 f. szt....- spoeczestw o jako cao
posiadaoby w iksz sum w artoci i w tym znaczeniu ren ta twonzy
w arto. W arto ta jest jed n ak nom inalna, gdy w cale nie pow iksza
bogactw a, tzn. posiad an ej przez spoeczestw o iloci artykuw p ierw
szej potrzeb y i przed m io t w zapew niajcych w ygody i przyjem noci.
M ielibym y zu p en ie ta k sam , a nie w iksz ilo tow arw , i ta k i sam
jak p rzed tem m ilion k w arter w zboa. Je d n ak e w skutek w zrostu ceny
zboa z 4 d o 5 f. szt. za k w arter cz w artoci zb o a i to w arw p rze
szob y z r k icb daw nych posiadaczy do r k w acicieli ziem skich. Z a
tem re n ta tw orzy w arto , lecz nie tw orzy b o g a c tw a ; m e pow iksza ona
w cale zaso b w kra ju " (tam e, str. 4 8 5 /4 8 6 ).
||7 3 4 | Przypumy, e dziki przyw ozow i* zagranicznego

zboa cena zboa ta k si obniy, i renta zmniejszy si o 1 mi
lion. Ricardo tw ierdzi, e w skutek tego w zrosn the money
incomes [dochody pienine] kapitalistw , i tak cignie
on dalej:
M ona
by
jed n ak
pow iedzie,
dochd
k ap italisty
nie
w zro
nie, e m ilion p o trcony z renty w aciciela ziem skiego otrzym aj ro

botnicy w postaci podw yki pac! N iech ju ta k bdzie... Sytuacja sp o
eczestw a p o p raw i si i atw iej ni przed tem bdzie ono znosi takie
sam o obcienie pienine. B dzie to jedynie stanow io dow d, e - co
jest jeszcze bard ziej p o d an e - now y podzia przynis gw nie p o p ra
w sytuacji innej klasie spoecznej, i to najw aniejszej klasie w sp o e
czestw ie. W szystko, co otrzym uje ona p o n ad sum 9 m ilionw , stanow i
cz doch o d u n etto kraju i n ie m oe by w ydatkow ane bez pow iksze
nia jego d ochodw , pom ylnoci lub potgi. M oecie w ic dzieli d o
chd n etto , jak si w am p o d o b a. M oecie da nieco wicej jednej k la
sie i nieco m niej innej, a m im o to nie bdzie on m niejszy. Z a pom oc
takiej sam ej iloci pracy b d zie si jed n ak p rodukow ao w iksz ilo
tow arw , chocia zm niejszy si sum a pieninej w artoci b ru tto tychtow arw , ale pieniny d ochd n etto k raju , w fundusz, z ktrego paci
si p o d atk i i czerpie rodki n a artykuy kom fortu, bdzie m g atw iej
ni przed tem utrzym yw a istniejc ludno, zapew ni jej w ygody i zby
te k oraz sprosta okrelonej sum ie p o d a tk w (tam e, str. 5 1 5 /5 1 6 ).
* W rkopisie: w ywozowi. - Red.
720
Miscellanea u Ricardzie
[.] M aszyny [R icardo i B a rto n o w pyw ie,

k t ry w y w ieraj m aszyny n a sytuacj klasy robotniczej]
I/. Pogldy R icarda]

[a)
Pierwotne
w sprawie
dom niemanie
wypierania
robotnikw
przez
Ricarda
czci
maszyny]
Cb. 1 (cz V ), O wartoci".

W yobram y sobie... m aszyn, k t ra w jakiej gazi produkcji m oe
w ykonyw a roczn prac stu ro b o tn ik w i ktrej yw ot trw a tylko je
den ro k . Jeeli n a d to zaoym y, e m aszyna kosztuje 5000 f. szt.,
a roczna paca stu ro b o tn ik w w ynosi rw nie 5000 f. szt., to d la fab ry
k anta b d zie oczywicie sp raw o b ojtn, czy nab d zie on m aszyn, czy
te z a tru d n i ro b o tn ik w . Jeeli jed n ak przypucim y, e [w arto] pracy
w zronie i w sk u tek tego roczna paca stu ro b o tn ik w . bdzie wynosi
5500 f. szt., to rozum ie si, e fab ry k a n t przestanie si w tedy w aha,
korzystniej bow iem b d zie m u naby m aszyn, k t ra w ykona t robot
za 5 0 0 0 f. szt. A le czy w sk u tek w zrostu w artoci pracy nie podniesie
si r w n ie cena m aszyny, czy nie bdzie ona take w a rta 5500 f. szt.?
C ena jej w zrosaby, gdyby zb u d o w a n o j obchodzc si b ez kapitau
i g d yb y n ie trzeb a byo paci Zysku tem u , k to j zbu d o w a . G dyby np.
m aszyna bya p ro d u k tem rocznej pracy stu robotnikw , z ktrych kady
otrzym aby pac w w ysokoci 50 f. szt., a cena jej w ynosiaby przeto
5000 f. szt., to w w y p ad k u po dniesienia si tej pacy do 55 f. szt. cena
m aszyny w ynosiaby 5 5 0 0 f. sz t.; nie jest to je d n ak m oliw e. A lbo przy
budow ie m aszyny zatru d n io n o m niej ni stu robotnikw , alb o n ie m ona
by jej sprzeda za 5 0 0 0 f. szt., gdy sum a ta m usi jeszcze w ystarczy
na w ypacenie zysku z k ap itau , ktry zatru d n ia ro botnikw . Przypum y
tedy, e zatru d n io n o tylko osiem dziesiciu piciu ro botnikw pacc im
po 50 f. szt., czyli w y d atk u jc 4250 f. szt. w cigu roku i e 750 f. szt.,
k t re sp rzed a m aszyny przyniosa jako nadw yk ponad w yoone p a
ce robocze, stanow iy zysk z k ap itau pro d u cen ta m aszyny. G d y pace
w zrosn o 10/, b dzie on m usia zastosow a d o d a tk o w y ka p ita w w y
721
Rozdzia osiemnasty
sokoci 425 f. szt., b d zie zatem stosow a 4675 {. szt. k ap itau zam iast
4 250
f.
szt., a
jeeli
ta k
ja k
przedtem
sprzeda
sw m aszyn
za
5000 f. szt., to k a p ita ten przyniesie m u tylko 3 2 5 f. szt. zysku. W ta

kiej sam ej sytuacji zn ajd u j si jed n ak wszyscy fabrykanci i kapitalici,
gdy w zro st pac dotyczy kad ego z nich. G dyby w ic pro d u cen t m a
szyny podn i s jej cen z p o w odu w zrostu pac, to w budow ie takich
m aszyn ta k dugo stosow ano by w iksz ni zazw yczaj ilo kapitau,
a w reszcie cena ich przyniosaby tylko zw yk stop zysku. W idzim y
ted y , e cena m aszyn nie w zronie z p ow odu w zrostu plac.
A le fab ry k a n t, k t ry w razie oglnego w zrostu pac m oe zastoso
w a m aszyn nie podnoszc k osztw produkcji jego to w aru , osigaby
szczeglne korzyci, gdyby m g n ad al sprzedaw a sw oje w yroby po nie
zm ienionej cenie. P rzekonalim y si jed n ak , e alb o bdzie on m usia
obniy cen swych to w ar w , albo te d o jego gazi produkcji dopty
bdzie nap y w a k ap ita, do p ki zysk fa b ry k a n ta nie spadnie do ogl
nego poziom u. A w ic w ten sposb m aszyny przynosz korzy ogo
w i: ci n iem i pracow nicy s za w sze p ro d u k te m o w iete m n iejszej ioci
pracy o d tej, kt r w ypieraj, i to n a w e t w te d y , k ie d y m aj ta k sam
w arto p ien in (tam e, str. 3 8 - 4 0 ).
Powysze uw agi s zupenie suszne. Stanow i zarazem o d

pow ied tym, ktrzy sdz, e robotnicy displaced [wyparci]
przez maszyny znajduj zatrudnienie w samej fabrykacji m a
szyn; taki pogld by zreszt w aciw y owej epoce, w ktrej
the mechanic atelier [w arsztat mechaniczny] opiera si jesz
cze w ycznie na podziale pracy i naw et do produkcji m a
szyn nie uywano jeszcze maszyn.
Zam y, e roczna paca jednego robotnika wynosi
50 f. szt.; w tedy paca 100 robotnikw bdzie wynosia
5000 f. szt. Jeeli tych 100 robotnikw zastpi maszyna, ko
sztujca rw nie 5000 f. szt., to ta k a maszyna musi by w y
tw orem pracy mniej ni 100 robotnikw , zaw iera bowiem
prcz pracy opaconej prac nieopacon, ktra jest wanie
zyskiem fabrykanta maszyn. G dyby maszyna bya produktem
pracy 100 robotnikw , to zaw ieraaby jedynie prac opacon.
G dyby stopa zysku rw naa si 10%, to z oglnej sumy wy
noszcej 5000 f. szt. okoo 4545 f. szt. stanow ioby wyoony
kapita, a okoo 455 f. szt. stanow ioby zysk. G dyby paca
722
Miscellanea Ricardzie
robocza jednego robotnika w ynosia 50 f. szt., 4545 f. szt.

reprezentow aoby tylko 909/io robotnika.
||7351 A le kapita w wysokoci 4545 f. szt. bynajmniej nie
skada si tylko z kapitau zmiennego (kapitau wyoonego
bezporednio na pac robocz). Reprezentuje on te le dchet du capital fixe [zuycie kapitau trw aego] zastosowanego
przez fabrykanta maszyn oraz m ateria surowy. A wic m a
szyna kosztujca 5000 f. szt. i zastpujca 100 robotnikw ,
ktrych paca rw na si 5000 f. szt., jest produktem pracy
robotnikw w liczbie znacznie mniejszej od 90. M aszyna bo
wiem tylko w tedy moe by korzystnie zastosow ana, kiedy jest
produktem {przynajm niej ta jej cz, kt ra w raz z odsetkam i
wchodzi corocznie do produktu, tzn. do jego wartoci} o w iele
mniejszej liczby (zatrudnionych w cigu roku) robotnikw od
liczby, k t r sam a zastpuje.
W szelkie podw yszenie pacy roboczej pow iksza kapita
zmienny, ktry trzeba wyoy, chocia warto produktu (po
niewa k ap ita zm ienny urucham ia tak sam liczb robotni
kw) nie ulega zm ianie, jeli w arto ta rw na si kapitaow i
zmiennemu plus praca dodatkow a.
[b)
ktry
wywieraj
Mylna
dla
Ricardo
udoskonalone
teza
na
produkcji
w a r t o t o w a r w .
o zwalnianiu
robotnikw,
o wpywie,
metody
ktrzy
si
funduszu
utracili
plac
prac]
Ch. X X , ,W a rto i bogactwo. W aciwoci, ktre je odr

niaj.
T h e natural agents [siy natury] nic nie d o d aj do value of
com m odities [wartoci tow arw ], wrcz przeciwnie, [zmniej
szaj *] t w arto. W anie przez to pow ikszaj the surplus
value [warto d o d a tk o w e j, a ta jedynie obchodzi kapitalist.
P an Say, p rzeciw staw iajc si zdaniu A d am a Sm itha, m w i, w czw ar
tym ro zd ziale, o w artoci, k t r n ad aj tow arom ta k ie siy natury, jak
* P apier uszkodzony. - Red.
7 23
Rozdzia osiemnasty
soce, pow ietrze, cinienie atm osferyczne itd ., niekiedy zastpujce pra
c ludzk, niekiedy za w spdziaajce z czow iekiem w produkcji. Ale
mim o e te siy natury znacznie pow ikszaj w arto u y tk o w , to jed
nak nigdy nie d o d a j to w a ro w i w artoci w ym iennej, o ktrej m w i pan
Say. Z chw il gdy zdoam y Za pom oc m aszyny l u b
d zi k i znajom oci
nauk p rzyrodniczych zm usi siy natury do w ykonyw ania pracy, ktr

przed tem w ykonyw a czow iek, w arto w ym ienna takiej pracy o d p o
w iednio si obniy" (tam e, str. 3 3 5 /3 3 6 ).
M aszyna kosztuje [prac]. T he natural agents nic jako ta

kie nie kosztuj. N ie m og tedy doda produktow i wartoci,
lecz, przeciwnie, o tyle zm niejszaj jego warto, o ile zast
puj k ap ita bd prac, im m ediate o r accum ulated labour
[prac bezporedni bd nagrom adzon]. W tych granicach,
w ktrych nauki przyrodnicze ucz, jak zastpow a prac ludz
k przez siy natury nic uciekajc si do aid of machinery
[pomocy maszyn] bd za pomoc tych samych maszyn, co
przedtem (by moe jeszcze taniej ni przedtem , jak to bywa,
kiedy korzysta si z usug kotw parow ych, stosuje si rne
procesy chemiczne), nauki te nic kapitalistw (ani spoecze
stwo) nie kosztuj i przyczyniaj si do absolutnego potanie
nia tow arw .
Po wyej zacytowanym zdaniu Ricardo tak cignie dalej:
Jeli dziesiciu ludzi urucham iao m yn, a nastp n ie dokonan o by
odkrycia, e przez zastosow anie siy w iatru lub w ody praca tych dzie
siciu ludzi m oe by zaoszczdzona, to w arto m ki, k t ra jest po
czci p ro d u k tem pracy w ykonyw anej przez m yn, spadaby natychm iast
prop o rcjo n aln ie d o iloci zaoszczdzonej pracy, a spoeczestw o staoby
si bogatsze o tow ary, kt re m ogaby w y tw o rzy praca ow ych dziesiciu
ludzi, w cale b o w iem n ie uszczuplono by fu n d u szu przeznaczonego na
icb u trzym a n ie (tam e, str. 336).
Spoeczestwo staoby si przede wszystkim bogatsze o su

m, o k t r zmniejszya si cena mki. Bd spoywaoby w i
cej m ki, bd spend the money form erly destined fo r the
flour upon some other commodity, either existing, or called
into life, because a new fund for consumption had become
124
free [w ydatkow aoby pienidze, przeznaczone przedtem na

m k, n a jaki inny tow ar, ktry ju istnieje lub m a by wy
produkow any, gdy zw olni si nowy fundusz konsumpcyjny].
O tej czci of revenue, form erly spent in flour and now,
consequent upon the dim inished price of flour, becomes free
for any other application, it may be said th a t it was destined,
[dochodu, kt r w ydatkow ano przedtem na m k, a ktra,
w skutek obniki ceny m ki, zw alnia si teraz do jakiego in
nego zastosow ania, m ona powiedzie, e bya przeznaczona] - przez ca ekonom i spoeczestwa - for a certain thing,
and th a t it is now freed from th a t destiny [na okrelon
rzecz i e zwolniono j teraz z owego przeznaczenia]. Z na
czy to tyle, co nagrom adzenie nowego kapitau. I w taki to
sposb zastosow anie maszyn i si natury spraw ia, e zw alnia
si k ap ita i mog ju by zaspokojone potrzeby, ktre d aw
niej byy utajone .
N atom iast bdem byoby mwi o funduszu przeznaczo
nym na utrzym anie of the ten men throw n out of em ploym ent
by the new discovery [owych dziesiciu ludzi, ktrzy utracili
prac w skutek nowego odkrycia]. Pierwszy fundusz, m ianow i
cie zaoszczdzony lub stworzony w skutek owego odkrycia, jest
czci dochodu, ktr przedtem spoeczestwo pacio za m
k i k t r oszczdza teraz w skutek obniki ceny mki. D rugi
za zaoszczdzony fund jest funduszem, ktry m ynarz paci
przedtem to the ten men now displaced [dziesiciu ludziom
pozbawionym teraz pracy]. w fu n d , jak o tym napom yka
Ricardo, faktycznie nie zosta przez owo odkrycie oraz zwol
nienie z pracy dziesiciu ludzi in no w ay im paired Iw aden
sp os b . uszczuplony]. A le fundusz ten zupenie pozbawiony
jest jakiegokolw iek naturalnego zw izku z owymi ten men.
Mog oni sta si paupram i, um iera z godu itd. Pew ne jest
tylko to, e dziesiciu ludzi z new generation [nowej gene
racji], ktrzy pow inni byliby zaj miejsce owych dziesiciu
i urucham ia myn, musz teraz szuka pracy w jakim innym
em ploym ent [przedsibiorstwie] i e w ten sposb liczba lu d
noci w zgldnie w zrosa (niezalenie od average increase of
population [przecitnego przyrostu ludnoci]), myn bowiem
jest teraz w ruchu i dziesiciu ludzi, ktrzy m usieliby go uru
725
Rozdzia osiemnasty
chamia, gdyby nie w w ynalazek, are em ployed in pro d u

cing some other com m odity [zatrudnieni s w produkcji ja
kiego innego tow aru]. W ynalezienie maszyn i em ploym ent of
n atu ral agents [stosowanie si natury] zw alnia w ten sposb
kap ita i ludzi (robotnikw ) i stw arza w raz ze zwolnionym
kapitaem zw olnione rce (free hands, w edug w yraenia
Steuarta l1541), co prow adzi do tego, ||7361 e pow staj nowe
sfery produkcji bd rozszerza si stare i powiksza si w nich
skal produkcji.
Z a pomoc swego zwolnionego kapitau mynarz bdzie
budow a now e myny albo bdzie wypoycza swj kapita,
jeeli nie moe go sam w ydatkow a w charakterze kapitalisty.
W adnym jednak razie nie m a tu funduszu destined for
the ten men displaced [przeznaczonego dla dziesiciu zw ol
nionych robotnikw ]. Zajm iem y si jeszcze raz t niedorzeczn
przesank [1, tym mianowicie, e jeeli w prow adzenie m a
szyn (bd stosowanie of natural agents) nie zm niejsza iloci
rodkw utrzym ania, ktre mona w ykada na pac robo
cz (jak to po czci byw a w agriculture [rolnictw ie], kiedy
konie w ypieraj czowieka lub chw byda w ypiera upraw
zboa), zwolniony w ten sposb fund musi by koniecznie
w ydatkow any jako kapita zm ienny (jak gdyby wywz rod
kw utrzym ania by niemoliwy albo nie mona by ich wy
datkow a na nieprodukcyjnych robotnikw , bd paca ro
bocza nie m ogaby si podnie w tej lub owej sferze produkcji
itp.), i to musi by w ydatkow any w anie na displaced la
bourers. M aszyny w ci stw arzaj w zgldne przeludnienie, ar
mi rezerw ow robotnikw , co bardzo wzmaga w adz k ap i
tau.
W odsyaczu na str. 335 Ricardo zamieszcza tak jeszcze
uwag przeciw staw iajc si pogldom S ay a:
A dam
Sm ith, ktry
okreli! bogactw o
jako
obfito artykuw
pierw szej potrzeby, w ygd i przyjem noci yciowych, przyznaby w p ra w

dzie, e m a szyn y i siy natury m og w bard zo znacznym stopniu p o
wikszy bogactw o k raju , lecz nie zgodziby si z tym , e dodaj co
k o lw ie k do w artoci tego bogactw a (tam e, str. 535, odsyacz).
726
Miscellanea Ricardzie-
The n atural agents a d d indeed nothing to value [Siy n a

tury nic rzeczywicie nie dod aj do wartoci], jeeli nie n atra
fiaj n a circumstances [okolicznoci], w ktrych d aj okazj
do creation of rent [stw arzania renty]. N atom iast maszyny
doczaj zawsze do istniejcej w artoci swoj wasn warto;
odpow iednio do tego, jak ich istnienie 1. u atw ia dalsz prze
m ian k apitau obrotow ego w k apita trw ay, pozw ala, aby
przem iana ta dokonyw aa si w e w ci w zrastajcej skali,
m no one nie tylko the riches [bogactwo], lecz i warto, k t
r do produktu rocznej pracy docza praca m iniona; 2. po
niew a maszyny um oliw iaj absolutny w zrost liczby ludnoci,
a w raz z tym ilo pracy w ykonywanej w cigu roku, pow ik
szaj one i w ten drugi sposb w arto produktu rocznego..
1736[|
[c)
Bezstronno
i jego
Ricardo
na
Wczeniejsze
przeze
naukowa
umiowanie
zrewidowa
zagadnienie
mylne
nowym
Ricarda
prawdy;
swe
pogldy
maszyn.
przesanki,
ujciu
nie
usunite
zagadnienia]
117361 Ch. X X X I , O m aszynach.

R ozdzia ten, ktrym R icardo uzupeni the third edition
[trzecie w ydanie] swej ksiki, wiadczy o jego bonne for
[rzetelnoci], kt ra w tak istotny sposb odrnia go od eko
nom istw wulgarnych.
S form uow anie m oich p o g ldw w tej spraw ie {m ianow icie w sp ra
w ie w pyw u m aszyn n a in teresy rnych klas spoecznych } tym b a r
dziej
poczytuj sobie za
o bow izek, e po
gbszym
zastanow ieniu
w pow anym stopniu je zm ieniem . I chocia nie przypom inam sobie,

abym m ia k ied ykolw iek opub likow a co na tem at m aszyn, co w ym aga
oby z m ej strony o d w o an ia, to jed n a k w inny sposb (jako czonek
parlam en tu ?) [15e] u d zielaem poparcia teoriom , k t re obecnie uznaj
za b d n e. D lateg o te uw aam za swj obow izek p odda krytyce czy
727
Rozdzia osiemnasty
telnik w m oje obecne pogldy w raz z argum entam i, k t re ka m i je
w yznaw a (tam e, str. 4 6 6 ).
O d k iedy zaczem pow ica uw ag spraw om ekonom ii politycznej,
sdziem , e ta k ie oszczdzajce prac zastosow anie m aszyn w jakiej
kolw iek gazi p ro d u k cji przynosi ogln korzy, k t ra czy si tylko
z pew n n iedogodnoci tow arzyszc w w ikszoci w ypadkw przeno
szeniu k ap itau i pracy z jed n ej gazi produkcji d o dru g iej .
(N iedogodno ta daje si robotnikow i dostatecznie w e zna

ki, jeeli jest - jak w nowoczesnej produkcji - zjawiskiem
staym).
t
Z d aw ao m i si, e jeli w aciciele ziemscy b d otrzym yw ali tak

sam ren t w yraon w pien idzu, to skorzystaj na obnice cen tych
lub owych to w ar w , n a k t re w y d atk u j sw ren t - na obnice cen,
k t r n ieuchronnie w yw oa stosow anie m aszyn. S dziem , e koniec k o
cw k ap italista w tak i sam sposb osignie korzyci. Rzecz oczyw ista,
ten , k to w ynalaz m aszyn albo pierw szy z poytkiem j zastosow a,
osignie d o d a tk o w y korzy, gdy przez pew ien czas otrzym yw aby w y
sokie zyski. Je d n ak e w m iar tego, ja k m aszyna w chodziaby w p o
w szechne uycie, cena w ytw orzonego tow aru spadaby p o d wpywem
konkurencji d o poziom u jego kosztw produkcji. K a p ita lista osigaby
wwczas ta k i sam jak przedtem zysk w yraony w pienidzu, a w owej
oglnej korzyci ||7 3 7 1
uczestniczyby jedynie jako konsum ent, m ajc
bow iem tak i sam d ochd pieniny m gby rozporzdza w iksz iloci
w ygd i przyjem noci. Sdziem , e stosow anie m aszyn przyniosoby te
klasie ro b o tn ik w ta k sam korzy, gdy za ta k ie sam e pace w yrao
ne w p ienidzu m ogliby oni nabyw a wicej tow arw . Sdziem te, e
n ie nastpiaby o b n ika pac, g d y kapitalista m ia b y ro d ki po tem u,
aby nabyw a i Zatrudnia ta k sam ja k p rze d te m ilo pracy, chocia
m usiaby, by m oe, zatru d n ia j w produkcji now ego lub w kadym
razie jakiego innego to w aru . Jeli zatru d n iajc ta k sam ilo r k ro
boczych m ona by dzik i lepszym m aszynom w yprodukow a cztery razy
wicej poczoch, a p o p y t n a poczochy podw oiby si tylko, to w prze
m yle poczoszniczym m usiano by zw olni p ew n liczb robotnikw .
P oniew a jed n ak kapita, k t r y ich Zatrudnia, n ie przestaby istnie,
a jego posiadacze b ylib y za interesow ani w jego produkcyjnym Zastoso
w aniu. wic zd aw ao mi si, e zastosuj go do produkcji jakiego in-
72S
ncgo poytecznego d la spoeczestw a tow aru, na ktry na pew no nie
zabrakoby pop y tu ... Skoro w ic zdaw ao mi si, e p o p y t na prac p o
zostaby ta ki sa m ja k p rze d te m i e pace nie obniyyby si, sdziem , i
klasa pracujca, po d o b n ie jak inne klasy, uczestniczyaby w korzyciach,
k tre pyn z pow szechnej tanioci tow arw w ynikajcej ze sto so w an ia
maszyn.
T ak ie byy i p o zo staj bez zm iany m oje pogldy, jeli chodzi o w a
ciciela ziem skiego i k ap italist. Jestem jed n ak przekonany, e za stp o
w anie pracy lu d zk ie j p rzez m a szyny b yw a czsto bardzo szk o d liw e dla
klasy ro b o tn ik w (tam e, str. 4 6 6 -4 6 8 ).
R icardo - podkrelm y to przede wszystkim - wychodzi

z bdnego zaoenia, e maszyny w prow adza si zawsze w tych
sferach produkcji, w ktrych istnieje ju produkcja kapitali
styczna. A le krosno mechaniczne zastpuje przecie pierw ot
nie tkacza rcznego, jenny [przdzarka mechaniczna] - prz
dzarza rcznego, a kosiarka, m ocarnia, siew nik zastpuj, by
moe, the self-labouring peasant [chopa, ktry sam pracuje
na roli] itd. W danym w ypadku nie tylko w yparty zostaje
robotnik, ale i jego narzdzie produkcji przestaje by kap ita
em (w Ricardow skim znaczeniu). T aka zupena lub ostatecz
na deprecjaq'a starego kapitau nastpuje te w tedy, kiedy
maszyny rew olucjonizuj m anufaktur, k t ra istniaa przed ni
mi i opieraa si jedynie na podziale pracy. O d rzeczy byoby
mwi tu, e stary k ap ita nadal affords the same dem and
on labour [ujaw nia taki sam popyt na prac].
T he capital w hich was em ployed by the hand-loom -w eaver, hand-spinner etc. has ceased being in being [kapita ,
stosowany przez tkacza rcznego, przdzarza rcznego itd.,.
przesta ju by].
Przypumy jednak dla uproszczenia docieka, e maszy
ny w prow adza si tylko {nie m a tu, oczywicie, mowy o sto
sowaniu maszyn w new trades [nowycb gaziach produkcji]}
w tych sferach, w ktrych panuje ju produkcja kapitalistyczna
(m anufaktura), bd naw et w w arsztatach, ktre s ju oparte
na produkcji maszynowej, w obec czego w zm aga si ich zauto
m atyzow anie; albo te w prow adza si w nich udoskonalone
729
Rozdzia osiemnasty
maszyny, ktre pozw alaj bd zw olni cz dotychczas za

trudnionych robotnikw , bd stosowa tak sam jak przed
tem ich ilo, w ytw arzajc jednak wikszy produkt. T o ostat
nie stanowi, of course [oczywicie], najpomylniejszy w ypa
dek.
A by zmniejszy moliwo nieporozum ie, naley rozrnia
dwie rzeczy: 1. the funds [fundusze] kapitalisty, ktry sto
suje maszyny i zw alnia robotnikw z pracy; 2. the funds spo
eczestwa, konsum entw tow arw tego kapitalisty.
ad. 1. Co si tyczy kapitalisty, ktry w prow adza maszyny,
to bdne i niedorzeczne jest tw ierdzenie, e moe on w yka
da n a pac robocz ta k sam ilo kapitau jak przedtem .
(N aw et jeli kapitalista zaciga poyczk, powysze tw ierdze
nie pozostaje n ad al rw nie niesuszne - ju nie w stosunku
do niego, lecz w stosunku do spoeczestwa.) Cz swego
kapitau k apitalista przeksztaca w maszyny i inny capital
fixe, drug cz - w m atieres instrum entales, ktre nie byy
mu przedtem potrzebne, a wiksz cz - w m ateria surowy,
jeeli zakadam y, e ze zm niejszon liczb robotnikw pro d u
kuje on wicej tow arw , a wic potrzeba mu te wicej m a
teriau surowego. W jego gazi produkcji k apita zmienny,
czyli k ap ita w yoony na pac robocz, zmniejszy si w sto
sunku do kapitau staego. I ten stosunek pozostanie (prze
ciw nie, k ap ita zm ienny zm niejszy si jeszcze bardziej w sto
sunku do kapitau staego, m ianow icie w skutek tego, e w raz
z akum ulacj rozwija si bdzie produkcyjna sia pracy) n a
w e t w tedy, kiedy przedsibiorstw o kapitalisty ta k si na no
wym szczeblu produkcji rozszerzy, e bdzie on mg zatrudni
znw wszystkich zwolnionych robotnikw , a naw et jeszcze
w iksz ich liczb ni przedtem . (W ra z z akum ulacj jego k a
pitau bdzie w przedsibiorstw ie kapitalisty w zrasta popyt
n a prac, w o w iele jednak mniejszym stopniu, ni akum uluje
si jego kapita, a jego k apita absolutnie nigdy nie bdzie
ju takim rdem popytu, jakim by przedtem . A le najbliszym
tego skutkiem jest wyrzucenie na bruk czci robotnikw .}
Pow iedz nam jednak, e popyt na robotnikw pozostanie
porednio bez zm iany, wzronie bowiem popyt na robotnikw
potrzebnych do budow y maszyn. Jednake Ricardo sam ju
730
nam dow id P57), i maszyny nie kosztuj nigdy tyle pracy,

ile kosztuje praca, ktr zastpuj. By moe, i dzie robo
czy w w arsztatach mechanicznych zostanie for some tim e [przez
pewien czas] przeduony ||7 3 8 | i e na razie ani jednego d o
datkow ego robotnika nie bdzie m ona w nich zatrudni. Su
rowiec - np. baw ena - moe nadchodzi z A m eryki i Chin
i d la usunitych z pracy A nglikw jest zupenie obojtne, czy
w zrasta popyt na niggers or coolies [M urzynw bd kulisw].
A le jeeli si naw et zaoy, e surow iec jest krajow ego po
chodzenia, to rolnictw o bdzie zatrudniao wicej kobiet i dzie
ci, bdzie w nim potrzeba wicej koni itd., bdzie si moe
produkow ao wicej jednego produktu, a mniej jakiego in
nego. N ie pow stanie jednak popyt na zwolnionych robotni
kw, gdy i tu, w rolnictwie, odbyw a si taki sam proces,
ktry w ywouje nieustanne w zgldne przeludnienie.
Prim a facie nie w ydaje si praw dopodobne, aby w prow a
dzenie maszyn zw alniao po stronie fabrykanta k apita przy
pierwszej lokacie. W prow adzenie maszyn spraw ia tylko, e
kap ita fabrykanta znajduje inne zastosow anie, ktrego naj
bliszym wynikiem jest w edug samego zaoenia zwolnienie
robotnikw i przem iana czci kapitau zmiennego w kapita
stay.
a d 2. Po stronie spoeczestwa, w skutek potanienia tow aru
produkow anego przez maszyn, zw alnia si przede wszystkim
dochd; kapital o tyle tylko zw alnia si bezporednio, o ile
fabrykow any artyku w chodzi jako elem ent produkcji do ca
pital constant. {Jeeli w chodzi do average [przecitnej] kon
sumpcji robotnikw , to w edug opinii samego R icarda fak t ten
pociga za sob obnienie o f real wages [realnych plac robo
czych] 11581 take i w innych gaziach przemysu.} Je d n a cz
zwolnionego dochodu zostanie skonsum owana w postaci tego
samego artykuu, bd to dlatego, e jego potanienie udostp
ni go nowym kategoriom konsum entw (zreszt, w tym wy
padku nie zwolniony dochd is expended on the article [wy
datkuje si na w artyku]), bd te dlatego, e daw ni kon
sumenci bd spoywali wicej tego artykuu, ktry sta si
taszy, np. cztery pary poczoch baw enianych zam iast jednej
pary. Inna cz dochodu zwolnionego we w spomniany sposb
47 - M arks, Engels - D ziea, t. 26
7 31
Rozdzia osiemnasty
moe suy do rozszerzenia gazi produkcji, do ktrej w pro

w adzono maszyny, albo do stw orzenia nowej gazi produkcji,
w ktrej a d ifferent com modity is produced [wytwarza si
inny tow ar], albo te do rozszerzenia jakiej gazi produkcji,
k t ra ju przedtem istniaa. Bez w zgldu na jego przeznacze
nie, dochd, zwolniony w e w skazany sposb i z pow rotem
przeksztacony w kapita, zaledw ie wystarczy', aby wchon
t cz przyrostu ludnoci, ktra rokrocznie wieo napywa
do kadej gazi produkcji, a przed ktr przede wszystkim
zam kna si stara ga produkcji. Jednake by te moe, i
cz zwolnionego dochodu zostanie w ym ieniona na produkty
zagraniczne albo skonsum uj j robotnicy nieprodukcyjni. N ie
ma jednak bynajm niej koniecznego zw izku m idzy zw olnio
nym dochodem i zw olnionym i od dochodu robotnikam i.
Jednake * cay swj w yw d R icardo opar na nastpuj
cym niedorzecznym w yobraeniu:
K ap ita fabrykanta w prow adzajcego do produkcji maszy
ny is n ot set free [nie zostaje zw olniony]. O trzym uje tylko
inne przeznaczenie, i to takie przeznaczenie, w skutek ktrego
nie przeksztaca si on, jak przedtem , w pac robocz d a
discharged w orkingm en [zwolnionych z pracy robotnikw ].
K ap ita ten przeksztaca si po czci ze zmiennego w stay.
G dyby naw et cz jego si zw olnia, to wchonyby j te
sfery produkcji, w ktrych the discharged labourers nie mog
pracowa, a ktre w najlepszym w ypadku stanow i schronisko
dla ich rem plaants [zastpcw].
A le rozszerzajc stare trades lub zakadajc nowe, zw olnio
ny dochd - jeeli jego zw olnienie nie zostanie sparaliow a
ne przez zwikszon konsumpcj artykuu, ktry potania, bd
jeeli w dochd nie ulegnie w ym ianie na zagraniczne rodki
utrzym ania - otw iera tylko niezbdny vent (if it does so!)
[ujcie (jeeli je otw iera!)] dla tej napywajcej rokrocznie
czci przyrostu ludnoci, ktra znajduje przede wszystkim
zam knit dla siebie ow star ga produkcji, w ktrej w p ro
w adzono maszyny.
* W rkopisie-. 3. Jednake. - R ed.
lii
A le oto na czym polega niedorzeczne zaoenie, stanowice

ukryt podstaw rozum ow ania R icarda:
rodki utrzym ania konsum ow ane przedtem przez robotni
kw, ktrych obecnie zwolniono, istniej przecie nadal i po
daw nem u znajduj si przecie na rynku. Z drugiej strony,
na rynku znajduj si rw nie te rce robocze. A wic mamy
z jednej strony rodki utrzym ania (a przeto i rodki patnicze)
d la robotnikw ,
uvd[J.si [potencjalny] kapita zmienny,
z drugiej za strony mamy nie zatrudnionych robotnikw . Ist
nieje tedy fund [fundusz] do uruchom ienia tych robotnikw .
Z najd oni wic zajcie.
Rzecz to nie do w iary, eby naw et taki ekonom ista jak
Ricardo plt podobne brednie, od ktrych wosy je si na
gowie.
W myl powyszego w spoeczestwie buruazyjnym aden
zdolny do pracy i chccy pracowa czowiek nie byby nigdy
skazany na gd, kiedy na rynku, w spoeczestwie, znajduj
si rodki utrzym ania, ktrym i mona mu zapaci for any
occupation w hatever [za t lub ow robot].
Przede wszystkim ow e rodki utrzym ania bynajmniej nie
w ystpuj wobec zwolnionych z pracy robotnikw jako k a
pita.
Przypumy, e w nastpstw ie w prow adzenia maszyn na
bruku znalazo si naraz 100 000 robotnikw . Przede wszyst
kim nie m a w tedy naw et cienia w tpliw oci, ||7 3 9 | e znaj
dujce si na rynku agricultural products, ktre w ystarczaj
przecitnie na cay rok, a przedtem byy przedm iotem kon
sumpcji tych robotnikw , nadal znajduj si na rynku. Co by
si stao, gdyby na produkty te nie byo popytu i gdyby za
razem nie m ona ich byo eksportow a? Poniew a poda
w zrosaby w zgldnie, w stosunku do popytu, ich cena obniy
aby si, a w skutek tej obniki ceny podniosaby si ich kon
sumpcja, chocia 100 000 zwolnionych robotnikw przym ierao
by godem . N ie trzeba by tu naw et byo spadku ceny owych
produktw . Bdzie si ich moe mniej im portow ao bd w i
cej eksportow ao.
Ricardo wychodzi z fantastycznego zaoenia, mniema bo
wiem , e cay mechanizm spoeczestwa buruazyjnego skon
733
Rozdzia osiemnasty
struow any jest tak nicely [doskonale], e jeli np. zw alnia si

z pracy dziesiciu robotnikw , ich rodki utrzym ania, ktre
si teraz zwolniy, musz by bezw zgldnie skonsum owane
d une faon ou d une autre [w ten lub inny sposb] przez
tych samych dziesiciu robotnikw , gdy w przeciwnym razie
nie znajd one odbiorcy; jak gdyby nie byo caego m nstwa
ludzi na w p zatrudnionych lub w ogle pozbawionych p ra
cy, ludzi skazanych na nieustann poniew ierk na dnie spo
eczestwa, i jak gdyby k apita istniejcy w postaci rodkw
utrzym ania by wielkoci sta.
G dyby w skutek zmniejszajcego si popytu spada cena
rynkow a zboa, zm niejszyby si k apita (jego w yraz pieni
ny) istniejcy w postaci zboa, i gdyby zboa nie mpna byo
wywie za granic, wymieniono by je na skromniejsz cz
of money revenue [pieninego dochodu] spoeczestwa. A c
dopiero, gdyby kapita istnia w postaci w yrobw fabrycz
nych! W cigu w ielu la t the hand-loom -w eavers w ere gra
dually starving [tkacze rczni stopniowo w ym ierali z godu],
a w tym samym czasie produkcja i eksport angielskich tkanin
baw enianych ogrom nie si powikszyy. W tym samym czasie
(w latach 1838-1841) podniosy si ceny of provisions [rod
kw wyywienia]. A tkacze nie mieli ani czym okry grzbietu,
ani provisions enough to keep soul and life together [do
rodkw wyywienia, aby dusza nie rozstaa si z ciaem].
N ieustanne sztuczne stw arzanie nadm iaru ludnoci, ktry
w chaniany jest jedynie w czasie gorczkowej prosperity, sta
nowi jeden z nieodzownych w arunkw produkcji nowoczesne
go przemysu. I nic nie stoi te tem u na przeszkodzie, e
rwnoczenie cz kapitau pieninego ley bezczynnie, bez
zastosow ania, e rwnoczenie w skutek wzgldnej n adprod u k
cji spada cena rodkw utrzym ania i e rwnoczenie um ieraj
z godu robotnicy, ktrych maszyny usuny z pracy.
Rozumie si, e praca, ktra si zw olnia, musi pospou ze
zw olnion czci dochodu lub kapitau in the long run find
its v en t in a new trad e [znale sobie koniec kocw ujcie
w jakiej nowej gazi produkcji] bd w starych gaziach,
jeeli zostay one rozszerzone; ale z tego wiksz korzy ni
sami displaced men [zwolnieni robotnicy] m aj ich rempla-
134
ants {zastpcy]. Pow staj wci nowe rozgazienia mniej lub

bardziej nieprodukcyjnych dziedzin pracy, w ktrych w ydat
kuje si bezporednio dochd. D o tego docza si tw orzenie
du capital fixe (kolejnictwo itd.) i pow stajca dziki niemu
moliwo of labour of superintendence [pracy nadzorujcej];
docza si te produkcja przedm iotw zbytku itp., handel
zagraniczny, coraz bardziej rnicujcy artykuy, na ktre w y
daje si dochd.
D latego te w ychodzc ze swego niedorzecznego punktu
w idzenia R icardo przypuszcza, e w prow adzenie maszyn tylko
w tedy szkodzi robotnikom , kiedy w skutek tego zmniejsza si
the gross produce [produkt brutto] (a przeto i gross revenue
[dochd b ru tto ]); podobny w ypadek m oe si oczywicie zd a
rzy w w ielkim gospodarstw ie rolnym, kiedy jako si po
cigow w prow adza si konie, konsumujce zboe, ktre do
tychczas spoywali robotnicy, bd kiedy pola zboowe prze
ksztaca si w pastw iska d la owiec itd. A le zupenym absur
dem jest rozszerzanie powyszego w ypadku na przemys we
waciwym znaczeniu tego w yrazu, na przemys, ktry by
najmniej nie zacienia rynku zbytu swego gross produce do
rynku wewntrznego. (Zreszt, kiedy jedna cz robotnikw
ginie z godu, druga ich cz moe si lepiej odywia, lepiej
ubiera; to samo stosuje si do robotnikw nieprodukcyjnych
i w arstw porednich m idzy robotnikiem i kapitalist.)
N a wskro m ylna jest opinia, e pow ikszona ilo (lub
w ogle ilo) artykuw wchodzcych w skad dochodu sama
przez si stanow i the fund [fundusz] d la robotnikw bd
reprezentuje w obec nich kapita. Je d n cz tych artykuw
spoywaj robotnicy nieprodukcyjni lub osoby, ktre nie s
robotnikam i. Inn ich cz handel zagraniczny moe z formy,
w ktrej su one za pac robocz - z ich prymitywnej for
my - przeksztaci w tak form , w ktrej w chodz one do
dochodu bogaczy lub su jako elem ent produkcji kapitau
staego. W reszcie, sami zwolnieni z pracy robotnicy konsu
m uj pew n cz tych artykuw w w orkhouse [domu pracy],
w wizieniu, konsum uj w charakterze jam uny bd jako
skradzione dobro, bd te jako w ynagrodzenie za nierzd,
ktry upraw iaj ich crki.
735
Rozdzia osiemnasty
Niej zestaw i pokrtce tezy, w ktrych Ricardo rozw ija

sw niedorzeczn koncepcj. Jak sam on owiadcza, za bo
dziec posuya mu tu rozpraw a Bartona, nad ktr w ypadnie
nam wic zastanow i si po przytoczeniu owych cytatw z R i
carda.
J|7401 Rozumie si samo przez si, e aby rokrocznie za tru d
nia okrelon liczb robotnikw , naley produkow a w cigu
roku okrelon ilo of food and necessaries. W wielkim
gospodarstw ie rolnym, w hodow li byda itd. moe si zd a
rzy, e the net income [dochd netto] (zysk i renta) pow ik
sza si, gdy tymczasem the gross income [dochd brutto],
ilo necessaries przeznaczonych na utrzym anie robotnikw ,
zm niejsza si. A le nie o to tutaj chodzi. Ilo artykuw wcho
dzcych do konsumpcji albo - e uyjemy wyraenia R icar
d a - artykuw wchodzcych w skad gross revenue moe by
pow ikszona, ale w skutek tego niekoniecznie musi si po
wikszy ta cz artykuw , ktra przeksztaca si w kap ita
zmienny. Moe si naw et zmniejszy. W tedy konsum uj w i
cej w charakterze dochodu kapitalici, waciciele ziemscy,
ich retainers [sugi], klasy nieprodukcyjne, pastw o, klasy
porednie (handlowcy) itd.
O to co ley u podstaw w yw odw R icarda (i B a rto n a ): R i
cardo w ychodzi pierw otnie z zaoenia, i wszelka akum ulacja
kapitau rw na si powikszeniu kapitau zmiennego i e d la
tego popyt na prac bezporednio w zrasta proporcjonalnie do
akum ulacji kapitau. Zaoenie to jest jednak bdne, gdy
w raz z akum ulacj kapitau nastpuje zm iana jego skadu or
ganicznego i staa cz kapitau w zrasta w szybszym tem pie
ni cz zm ienna. N ie w strzym uje to wszake nieustannego
w zrostu dochodu pod wzgldem wartoci i iloci. A le z tego
pow odu nie w ykada si na pac robocz odpow iednio po
wikszonej czci cznego produktu. K lasy i podklasy spo
eczne, ktre nie utrzym uj si bezporednio z pracy wasnych
rk, w zrastaj liczebnie i yj lepiej ni przedtem , podobnie
w zrasta te liczba robotnikw nieprodukcyjnych.
N ie bdziem y tu rozpatryw ali dochodu kapitalisty, ktry
przeksztaca w maszyny cz swego kapitau zmiennego
(i ktry w tych wszystkich sferach produkcji, gdzie surowiec
736
stanowi jeden z elem entw skadajcych si na w arto pro

duktu, powinien te dlatego w ykada na surowiec wiksz
cz kapitau w stosunku do iloci pracy, ktr stosuje), do
chd ten bowiem nie m a bezporednio nic wsplnego z roz
trzsan spraw . Z arw no jego kapita, ktry rzeczywicie
zosta w chonity przez proces produkcji, jak i jego dochd
istniej z pocztku w postaci p roduktw lub raczej tow arw
przez niego samego w ytw arzanych, np. w postaci przdzy, je
eli k apitalista jest wacicielem przdzalni. Cz tych tow a
rw (bd pienidzy, za ktre kapitalista je sprzedaje) prze
ksztaca on w maszyny, m atieres instrum entales i surowiec
(after the introduction of m achinery [po w prow adzeniu m a
szyn]), a wic nie w ypaca jej ju po daw nem u robotnikom
tytuem ich zarobkw , czyli nie przeksztaca jej porednio
w rodki u trzym ania robotnikw . O prcz niektrych w yjt
kw z dziedziny rolnictw a, kapitalista bdzie wicej ni przed
tem produkow a tych tow arw , chocia zw olnieni przeze ro
botnicy przestali ju by konsum entam i, a wic i dem anders
[nabywcami] jego wyrobw , czym byli przedtem . N a rynku
istnieje teraz wiksza ilo tych tow arw , mimo e przestay
one istnie d la robotnikw throw n on the street [wyrzuconych
na bruk] alb.o nie istniej ju dla nich w takiej iloci jak
daw niej. Co si wic przede wszystkim tyczy wasnego pro
duktu kapitalisty, to naw et w tedy, kiedy produkt ten w cho
dzi w skad konsumpcji robotnika, nie m a sprzecznoci midzy
powikszeniem jego iloci i faktem , e cz tego produktu
przestaa ju dla robotnikw istnie w charakterze kapitau.
N atom iast wiksza cz cznego produktu musi teraz zast
powa t cz kapitau staego, ktra sprow adza si do m a
szyn, m atieres instrum entales i m ateriau surowego, czyli w ik
sz ni przedtem cz produktu cznego musi wymienia
si teraz na wiksz ilo tych elem entw reprodukcji. G dyby
zachodzia sprzeczno midzy powikszeniem si iloci to
w arw dziki stosowaniu maszyn i zmniejszeniem si popytu,
ktry istnia przedtem na tow ar, w ytw arzany teraz przez te
maszyny (m ianowicie popytu ze strony robotnikw zw olnio
nych z pcacy), to in most cases [w wikszoci w ypadkw ] nie
mona by w ogle w prow adza do produkcji maszyn. A wic
737
Rozdzia osiemnasty
ilo w ytwarzanych tow arw i ow a cz tych tow arw , ktr

przeksztaca si z pow rotem w pac robocz, nie znajduj si
w adnym okrelonym stosunku lub koniecznym zwizku, je
eli* rozpatryw a sam kapita, ktrego cz przeksztacona
zostaje nie w prac najem n, lecz w maszyny.
Co si nadto tyczy spoeczestwa, to odbyw a si w nim
proces zastpow ania jego dochodu lub raczej poszerzania g ra
nic tego dochodu przede wszystkim dziki artykuow i, ktry
potania w skutek zastosow ania maszyn. D ochd ten moe po
daw nem u be spent [by w ydatkow any] jako dochd, a jeli
wiksza jego cz przeksztaci si w kapita, to istnieje ju
przecie przyrost ludnoci (oprcz sztucznie w ywoanego n ad
m iaru ludnoci), ktry moe w chon cz dochodu prze
ksztacajc si w kapita zmienny.
A wic prim a facie pozostaje tylko to : mimo discharging
of hundred men [zwolnienia z pracy stu robotnikw ] itd.,
produkcja wszelkich innych artykuw , w szczeglnoci take
w tych sferach, ktre w ytw arzaj artykuy w chodzce w skad
konsumpcji robotnikw , odbyw a si n adal w dotychczasowej
skali; tak jest niew tpliw ie w chwili zw olnienia robotnikw .
Tote o ile zwolnieni robotnicy reprezentow ali popyt na te
artykuy, popyt zmniejszy si, chocia poda si nie zmienia.
Jeeli wic to zm niejszenie popytu nie zostanie z innej strony
w yrw nane, to nastpi spadek ceny danego tow aru (albo te
zam iast spadku ceny, na rynku moe pozosta wiksza ilo
tow aru jako rezerw a na rok przyszy). G dyby zarazem o d
pow iedni artyku nie nadaw a si do eksportu i popyt by
n ad al mniejszy ni przedtem , to zm niejszyaby si reprodukcja
tego artykuu, niekoniecznie jednak m usiaby si zmniejszy
||7411 k ap ita stosowany w tej sferze produkcji. P rodukow a
oby si, by moe, wicej misa lub wicej rolin technicz
nych, bd w ykwintnych comestibles [w iktuaw ], mniej psze
nicy, a wicej owsa dla koni itd., albo mniej fustian jackets
[barchanowych kaftanikw ], a wicej ubra mieszczaskich
itd. Jednake w cale nic m usiaby koniecznie nastpi ktry
z tych skutkw, gdyby dziki potanieniu np. w yrobw baw e
nianych robotnicy zatrudnieni w produkcji mogli wicej wy
datkow a na ywno itd. M ona w ytw arza ta k sam jak
738
przedtem , a naw et wiksz ilo tow arw - a w tej liczbie

z kategorii tych, co w chodz w skad konsumpoji robotnikw chocia mniej kapitau, mniejsz cz cznego produktu
przeksztaca si w k apita zmienny, czyli w ydatkuje si na
pac robocz.
N ie mona te powiedzie, eby d la producentw tych arty
kuw zw olnia si tu cz ich kapitau. W najgorszym wy
padku zmniejszy si popyt na tow ar owych producentw i d la
tego reprodukcja ich kapitau bdzie si odbyw aa w trud n iej
szych w arunkach, gdy ceny ich tow aru bd spaday. D latego
te obniyby si od razu w asny dochd tych producentw ,
jak to bywa przy kadym spadku cen towarowych. N ie m ona
jednak utrzymywa, e jakakolw iek cz ich tow arw w yst
pow aa w obec zwolnionych z pracy robotnikw w charakte
rze kapitau i e teraz zw olniono j rwnoczenie z tymi
robotnikam i. W charakterze kapitau w ystpow aa w obec
zwolnionych robotnikw ta cz tow aru w yprodukow anego
teraz za pom oc maszyn, ktr otrzym ywali oni w postaci
pienidzy i wym ieniali na inne tow ary (rodki utrzym ania),
a wobec tych tow arw robotnicy nie w ystpow ali jako kapita,
lecz one wystpoway w obec ich pienidzy jako tow ary. Jest
to wic zupenie odm ienny stosunek. F arm er lub inny kapi
talista, ktrego tow ar robotnicy ci kupow ali za sw pac ro
bocz, nie w ystpow a w obec nich w charakterze kapitalisty
i nie zatru dnia ich jako robotnikw . Przestali oni tylko by
dla niego nabyw cam i, co praw dopodobnie - if not counter
balanced by other circumstances [jeeli nie zrw now a tego
inne okolicznoci] - moe w yw oa chw ilow deprecjacj jego
kapitau, lecz nie zwolni kapitau d la robotnikw zwolnionych
z pracy. K apita, ktry ich zatrudnia, istnieje jeszcze , ale
ju nie w tej form ie, w ktrej sprow adza si on do pacy
roboczej (bd sprow adza si do niej tylko porednio i w
mniejszym stopniu).
W przeciwnym razie kady, kto w skutek fatalnego trafu
pozosta bez grosza przy duszy, zw alniaby kapita for his
own em ploym ent [ktry by jego samego zatrudni].
739
Rozdzia osiemnasty
Id )
Ricardo
jakie
susznie
ujmuje
wprowadzenie
dla
Apologetyczne
klasy
niektre
maszyn
nastpstwa,
pociga
za
sob
robotniczej.
wyobraenia
objanieniu
w Ricardowskim
zagadnienia]
Przez gross revenue Ricardo rozum ie t cz produktu,

kt ra zastpuje pac robocz i surplus value [warto do
datkow ] (profits and rents), przez net revenue - surplus
produce, ktry identyczny jest z surplus value. Ricardo zapo
m ina tu, podobnie jak i w caej swej teorii ekonomicznej, e
cz of gross produce pow inna zastpow a w arto maszyn
i m ateriau surowego, sowem - kapitau staego.
*
N astpujce niej w ywody R icarda s ciekawe po czci

ze w zgldu na niektre trafiajce si w nich uwagi, a po
czci dlatego, e m utatis m utandis m aj praktyczne znacze
nie d la great agriculture, zwaszcza d la hodow li owiec. A wic
tu znw zarysowuje si granica produkcji kapitalistycznej.
Celem okrelajcym t produkcj bynajmniej nie jest produkcja
d la producentw (workm en [robotnikw ]), lecz jej w ycz
nym celem jest the net revenue (profit and rent) [czysty d o
chd (zysk i ren ta)], i to naw et w tedy, kiedy osiga si go
kosztem wielkoci tej produkcji, kosztem w ytworzonego kon
tyngentu tow arw .
B d mj p o w sta w skutek przypuszczenia, e gdy tylko dochd
n etto spoeczestw a w zrasta, w zrasta te jego do ch d brutto. T eraz
w szake m am p o dstaw y sdzi, e jed en fu n d u sz, kt ry jest r d em d o
chod w w acicieli ziem skich i ka p ita list w , m o e w zrasta, gdy ty m
czasem inny fundusz, o d ktrego gw nie za le y sytuacja klasy pracuj
cej, m o e si zm niejsza. Z tego, jeeli si nie m yl, w ynika, e ta sama
przyczyna, k t ra m oe zwikszy dochd n e tto kraju, m oe rw nocze
nie w y w o a nadm iar ludnoci i pogorszy sytuacj ro b o tn ika (tam e,
stt. 4 6 9 ).
7 40
N aley przede wszystkim zaznaczy, co nastpuje: Ricardo

przyznaje tu, e przyczyny, ktre pow ikszaj bogactwo kap i
talistw i wacicieli ziemskich, m og w yw oa nadm iar lud
noci", czyli e the redundancy [nadm iar] ludnoci lub over
population [przeludnienie] przedstaw iono tu jako skutek sa
mego procesu bogacenia si i jako skutek rozwoju siy pro
dukcyjnej, stanowicego w arunek tego procesu.
Co si tyczy funduszu, z ktrego the capitalists and lan d
lords czerpi swe dochody, i, z drugiej strony, co si tyczy
funduszw, z ktrych robotnicy czerpi dochody, to tym
wsplnym funduszem jest przede wszystkim czny produkt.
Znaczna cz produktw , ktre w chodz do konsumpcji k a
pitalistw i wacicieli ziemskich, nie w chodzi do konsumpcji
robotnikw . Z drugiej jednak strony niem al wszystkie pro
dukty, ktre w chodz do konsumpcji robotnikw - in fact
plus ou moins [faktycznie mniej wicej] wszystkie te p ro
dukty - w chodz te do konsumpcji wacicieli ziemskich
i kapitalistw , w raz z ich retainers, hangers-on [sugami, pieczeniarzam i], psam i i kotam i. N ie naley w yobraa sobie, e
m iayby tu istnie dw a w swej istocie odrbne fundusze ustalo
nej wielkoci. W ane jest to, jaki odpow iedni udzia w tym
w splnym funduszu m a kada ze stron. Cel produkcji k ap i
talistycznej sprow adza si do tego, aby za pom oc danej iloci
of w ealth [bogactwa] uzyska jak najw iksz ilo of surplus
produce, czyli of surplus value. Cel ten osiga si dziki temu,
e k ap ita stay ronie stosunkowo prdzej ni k apita zmien
ny, czyli dziki temu, e jak najmniejszy kapita zm ienny u ru
cham ia ||7 4 2 | jak najwikszy k apita stay. W o w iele ogl
niejszym znaczeniu tedy, ni kwesti ujm uje tu Ricardo, ta
sama cause [przyczyna] spraw ia, e fund, z ktrego the ca
pitalists and landlords czerpi swe dochody, powiksza si
w skutek zm niejszenia si funduszu, z ktrego dochody czerpi
robotnicy.
N ie naley z tego wnioskowa, e fundusz, z ktrego otrzy
muj dochody robotnicy, zm niejsza si absolutnie, lecz e
zmniejsza si tylko w zgldnie, w stosunku do cznego wy
niku ich czynnoci wytwrczych. I jest to jedyna w ana spraw a
w zwizku z okreleniem tej odpow iedniej czci, kt r
7 41
Rozdzia osiemnasty
przyw aszczaj sobie robotnicy z bogactw a stworzonego przez

nich samych.
Przypum y, e k ap italista stosuje kap ital w artoci 20 000 f. szt.
i e p ro w ad zi cznie g o spodarstw o farm era i fabryk artykuw p ierw
szej potrzeby. Przypum y n astpnie, e z tego k ap itau ulokow a on
7 00 0 f. szt. w k a p ita le trw aym , czyli w budynkach, narzdziach itp.,
a p ozostae 13 0 00 f. szt. zastosow a jak o k ap ita obrotow y p rzezn a
czony n a utrzym anie pracy. Przypum y w reszcie, i zysk w ynosi 10/o
i e w obec tego k a p ita k ap italisty pow raca corocznie d o sw ego p ie r
w otnego stanu spraw noci i przynosi zysk w w ysokoci 2000 f. szt.
K ap italista rozpoczyna corocznie sw e operacje m ajc w posiadaniu
yw no i artykuy pierw szej potrzeby w artoci 13 000 f. szt., w szystko
to w cigu roku sp rzed aje swym robotnikom za pow ysz sum pieni
n i w cigu teg o sam ego okresu w ypaca im w p ienidzu ta k sam
sum tytuem zaro b k w . W kocu ro k u bdzie on p o siad a przyw rcony
przez ro b o tn ik w zasb yw noci i arty k u w pierw szej potrzeby w a rto
ci 15 000 f. szt. Z tego 2 0 0 0 f. szt. k ap italista sam skonsum uje lub
uyje tak , jak m u si bd zie p o d o b ao ".
{ Istota o f surplus value w yraona tu jest w sposb n ader

plastyczny. U stp ten znajduje si na str. 469/470 pracy R i
carda.}
Jeli chodzi o te p ro d u k ty, to p ro d u k t brutto za ten ro k wynosi
15 000 f. szt., p ro d u k t za n e tto 2000 f. szt. Przypum y teraz, e
w nastpnym ro k u k ap italista poow swych ro b o tn ik w zatru d n i przy
budo w ie m aszyny, a d ru g p oow , jak zw ykle, w produkcji ywnoci
i arty k u w pierw szej potrzeby. W cigu tego roku w ypaci on, jak
zw ykle, sum 13 0 00 f. szt. tytuem zarobkw robotniczych i sprzeda
swym ro b o tn ik o m za t sam sum ywno i artykuy pierw szej po
trzeby. Ja k jed n a k b dzie p rzed staw iaa si spraw a w roku nastpnym ?
Przez czas, k t ry p o trw aab y budow a m aszyny, uzyskano by tylko
poow zw ykej iloci yw noci oraz artykuw pierw szej potrzeby i re
prezentow ayby one ty lk o poow w artoci, k t r m iaa w ytw orzona
przed tem ilo. W arto m aszyny w ynosiaby 7500 f. szt., w arto za
yw noci i arty k u w pierw szej potrzeby rw nie 7500 f. szt., a zatem
kap ita nalecy d o k ap italisty byby takiej samej w ielkoci jak p rzed
742
tem , oprcz bow iem tych dw ch w artoci k ap italista posiadaby jeszcze
k ap ita trw ay w artoci 7000 f. szt., co uczynioby razem 20 000 f. szt.
k ap itau i 2000 f. szt. zysku. P o potrceniu tej ostatniej sumy przezna
czonej n a pokrycie w asnych w ydatkw k ap italisty pozostaoby mu na
dalsze op eracje nie w icej ni 5500 f. szt. k ap itau obrotow ego. A wic
rodki k ap italisty przeznaczone na zatru d n ien ie pracy zm niejszyyby si
z 13 000 d o 5500 f. szt. i w skutek tego zb d n a staaby si cala praca,
kt r p rzed tem zatrudnia ka p ita l w ynoszcy 7500 f. sz t."
{A le staoby si to ta k ie w tedy, kiedy by za pomoc tej

maszyny kosztujcej 7500 f. szt. w yprodukow ano teraz zu
penie tak sam ilo produktw , jak w yprodukow ano przed
tem stosujc k apita zm ienny w wysokoci 13 000 f. szt. Jeeli
zaoymy, e zuycie maszyny rw na si w cigu roku jednej
dziesitej, czyli 750 f. szt., to w arto produktu, k t ra w yno
sia przedtem 15 000 f. szt., rw naaby si teraz 8250 f. szt.
(Pom ijam y zuycie pierw otnego kapitau trw aego w wyso
koci 7000 f. szt., o ktrego zastpieniu Ricardo w ogle nie
w spom ina.) W tej sumie 8250 f. szt. kw ota 2000 f. szt. sta
now iaby zysk, podobnie jak przedtem stanow ia zysk z sumy
15 000 f. szt. F arm er w ygraby na tym, gdyby konsumowa
sam food and necessaries w charakterze dochodu. W ygraby
rwnie, gdyby mg dziki tem u obniy pace robotnikw ,
ktrych zatrudnia u siebie, i cz jego kapitau zmiennego
zw olniaby si. Jest to ta cz kapitau zm iennego, ktra to
a certain degree [do pewnego stopnia] mogaby zastosowa
now prac, ale tylko dlatego, e obniyaby si realna paca
tych robotnikw , ktrzy pracuj nadal. W ten sposb - kosztem
pracujcych robotnikw - mona by zatrudni ponow nie nie
w ielk cz zwolnionych. A le okoliczno, e ilo produktw
byaby tak a sam a jak przedtem , nie mogaby si zwolnionym
robotnikom na nic przyda. G dyby paca robocza pozostaa
bez zm iany, nie zw olniaby si adna cz kapitau zm ienne
go. W arto produktu - 8250 f. szt. - nie podniosa si z tego
pow odu, e reprezentuje tyle necessaries and food, ile repre
zentow ao przedtem 15 000 f. szt. F arm er m usiaby sprzeda
swj p ro d u kt za 8250 f. szt., po czci, aby zastpi zuycie
maszyn, a po czci, aby zastpi swj k apita zmienny. G d y
743
Rozdzia osiemnasty
by to potanienie of food and necessaries nie wyw oao ogl

nego spadku pacy roboczej albo spadku ceny of ingredients
entering into the reproduction of the constant capital [elemen
tw wchodzcych do reprodukcji kapitau staego], to pow ik
szyby si tylko dochd spoeczestwa w tej jego czci, w k t
rej it is expended on food and necessaries [w ydatkuje si go
na rodki w yywienia i artykuy pierwszej potrzeby]. Pew na
cz robotnikw nieprodukcyjnych oraz produkcyjnych itd.
m iaaby bardziej dostatnie ycie. V oil tout [O t i wszystko],
(T a cz robotnikw mogaby te oszczdza, ale jest to
zawsze action in the future [akcja odoona na czas przyszy].)
Zw olnieni z pracy robotnicy nadal szukaliby darem nie zajcia,
chocia tak samo jak przedtem istniaaby fizyczna moliwo
ich utrzym ania. A le i w reprodukcji stosowano by taki sam
k ap ita jak przedtem . A le cz produktu (warto jego obni
ya si), k tra istniaa przedtem w charakterze kapitau, istnie
je teraz w charakterze dochodu.}
Z m niejszona ilo pracy, k t r m oe zatru d n i kapitalista, m usi oczy
wicie w ytw orzy za pom oc m aszyny - po p o trceniu kosztw jej n a
praw y -
w arto w wysokoci 7500 f. szt., tzn. m usi zastpi kap ital
obrotow y w raz z zyskiem z cznego k ap itau w ynoszcym 2000 f. szt.

Jeli jed n ak to n astp i, ||7 4 3 | jeli dochd n etto nie zm niejszy si, to
c za znaczenie m a d la kap italisty okoliczno, e w arto dochodu
b ru tto r w n a si 3 0 0 0 f. szt., 10 000 f. szt. b d te 15 000 f. sz t.?
(Jest to bezw zgldnie suszne. W ielko of the gross income

jest d la kapitau spraw zupenie obojtn. Interesuje go je
dynie the net income.)
W
tym
w ic
w ypadku
w arto
p ro d u k tu
b ru tto
zm niejszy
si
z 15 000 f. szt. do 7500 f. szt., m im o e w arto p ro d u k tu n etto nie

zm niejszya si, a jego zdolno nabyw ania tow arw m oga bya znacz
nie w zrosn. P oniew a za m ono zapew nienia ludnoci utrzym ania
i zatrudnienia pracy za ley za w sze od w ielkoci p ro d u k tu brutto danego
narodu, a nie o d w ielko ci p ro d u ktu n e tto
(S t d predylekcja A dam a Smitha do gross produce, prze

744
ciwko ktrej wystpuje Ricardo Patrz ch. X X V I , O dochodzie

brutto i dochodzie netto. Rozdzia ten R icardo rozpoczyna
nastpujcym i sow am i:
A d am Sm ith stale p rzecenia korzyci, k t re kraj czerpie z wysokiego
dochodu bru tto , w p o rw naniu z korzyciam i pyncym i z w ysokiego
dochodu n e tto (tam e, str. 4 1 5 )} , popyt na prac b dzie nieuchronnie
m usia si zm niejszy, p o w sta n ie nadm iar ludnoci, a klasa robotnicza
skazana bdzie n a niedol i ubstw o .
(A wic labour becomes redundant [praca staje si zbytecz

n ej, gdy the dem and for labour diminishes, and th a t dem and
diminishes in consequence of the developm ent in the produc
tive powers of labour [popyt na prac zm niejsza si, a popyt
zm niejsza si w skutek rozwoju produkcyjnej siy pracy]. O sta t
nie zdanie znajduje si u R icarda na str. 471).
P o n iew a jed n ak m ono oszczdzania czci dochodu w celu d o
dania je j d o ka p ita u m usi zalee o d tego, w ja k im stopniu dochd
n etto w ystarcza, aby zaspokoi potrzeby k ap italisty -
ob n ika cen to
w arw w s k u te k zastosow ania m aszyn przyczyniaby si nieuchronnie do

tego, e k ap italista, k trego potrzeby w cale by si nie zm ie n iy {but
his w ants enlarge [ale jego potrzeby ro sn ]}, m iaby w i k sz m ono
oszczdzania, czyli b yo b y m u atw iej przeksztaca d o eb d w ka p ita .
{W myl powyszego cz kapitau - nie, kiedy chodzi

o w arto, lecz kiedy chodzi o w artoci uytkowe, o m aterialne
elementy, z ktrych skada si ta cz - przeksztaca si z po
cztku w dochd, aby potem cz dochodu znowu to transfer
into capital [przeksztaci w kapita]. N p. cz produktu
w kwocie 7500 f. szt., kiedy na kapita zm ienny wyoono
13 000 f. szt., w esza do konsumpcji robotnikw zatrudnionych
przez farm era i ta cz produktu stanow ia cz jego kapita
u. W skutek w prow adzenia do produkcji maszyn w ytw arza
si w myl naszego zaoenia tyle produktu, co przedtem , ale
jego w arto wynosi ju tylko 8250 f. szt. zam iast poprzednich
15 000 f. szt. I ten produkt, ktry sta si taszy, w chodzi
w przewanej czci bd do dochodu farm era, bd te do
745
Rozdzia osiemnasty
dochodu nabyw cw of food and necessaries. K onsum uj oni

teraz cz produktu w charakterze dochodu, cz, ktr
w praw dzie take konsumowali przedtem w charakterze do
chodu the labourers farm era (zwolnieni teraz z pracy), farm er
konsum ow a j jednak w sposb przemysowy w charakterze
kapitau. W skutek tego w zrostu dochodu, w yw oanego przez
to, e cz produktu, k t r konsum ow ano przedtem w cha
rakterze kapitau, konsum uje si teraz w charakterze dochodu,
mamy do czynienia z pow staw aniem nowego kapitau i z po
w rotn przem ian dochodu w k ap ita.)
A le w raz z kadym pow ikszeniem k ap itau kapitalista zatrudniaby
wicej ro b o tn ik w
{ w ka d y m razie nie proporcjonalnie do increase [wzrostu]

kapitau, to the w hole extent of th a t increase. Perhaps he
w ould buy m ore horses, or guano, or new im plem ents [do
tego w zrostu w caym jego zakresie. K upiby on moe wicej
koni, bd guana, bd nowych narzdzi]}
i d lateg o cz lu d zi, kt rych Z p o cz tku usunito z pracy, otrzym a
p n ie j zatrudnienie. G d y b y Za w zro st produkcji w s k u te k zastosow ania
m aszyn b y l ta k znaczny, e ja ko p ro d u k t n etto w y tw o rzo n o b y rw nie
Znaczn ilo yw n o ci i a rtyku w p ierw szej p o trzeby, jak uzyskiw ano
p rze d te m w postaci p ro d u k tu brutto, to istniaaby w te d y ta ka sam a m o
no zatru d n ien ia caej ludnoci i dlatego je j nadm iar nie byby w cale
nieuchronnym zja w isk ie m {but possibly an d probably 1 [ale m oliwym
i p raw d o p o d o b n y m i]} (tam e, str. 4 6 9 -4 7 2 ).
W ostatnich w ierszach Ricardo mwi wic to, na co ju wy

ej zwrciem uwag. Po to, aby t drog przeksztaci dochd
w k ap ita, przeksztaca si przedtem k apita w dochd. A lbo
jak to jest w yraone u R icarda: z pocztku the net produce
pow iksza si kosztem of the gross produce, aby potem znw
cz of n et produce przeksztaci z pow rotem w gross pro
duce. Produce is produce [Produkt jest produktem ]. N e t an d
gross - nic tu nie zm ienia (chocia przeciw staw ienie tych po
j moe rw nie oznacza, e nadw yka ponad w y d a tk i, czy
146
li the net produce, powiksza si, mimo e zmniejsza si cz

na ilo produktu, czyli the gross produce). P rodukt staje si
produktem netto lub produktem brutto w zalenoci od okre
lonej formy, ktr przybiera w procesie produkcji.
C hc jedynie udow odni, e w ynalezieniu m aszyn i ich stosow aniu
m oe tow arzyszy zm niejszenie si p ro d u k tu brutto. I kiedykolw iek to
nastpi, k lasa p racujca b d zie poszkodow ana, pew na bow iem jej cz
traci zajcie i p o w sta n ie nadm iar ludnoci w porw naniu z funduszam i
przeznaczonym i na je j za tru d n ien ie" (tam e, str. 4 7 2 ).
A le the same may and in m ost instances [|744| w ill be the

case, even if the gross produce rem ains the same or enlarges;
only th a t p a rt of it, form erly acting as variable capital, is now
being consumed as revenue [to samo moe si zdarzy - i zd a
rza si w wikszoci w ypadkw - naw et w tedy, kiedy ilo
produktu brutto nie zm ienia si lub pow iksza si; rnica po
lega tylko na tym, e cz produktu brutto, k t ra przedtem
bya czynna jako kapita zmienny, zostaje teraz skonsumo
w ana jako dochd].
N ad nastpujcym potem u R icarda (str. 472-474) niedo
rzecznym przykadem z fabrykantem sukna, ktry w skutek
w prow adzenia maszyn zmniejsza produkcj w swej fabryce,
zbyteczne byoby zastanaw ia si tutaj.
Jeeli pogld y te s suszne, to w ynika z nich, co nastp u je:
1. W ynalezienie i poyteczne zastosow anie m aszyn w y w o u je za w sze
w zro st p ro d u k tu n etto kraju, chocia po
upyw ie krtkiego odstpu
czasu nie m oe zwikszy i nie zw ikszy w artoci tego p ro d u k tu n e tto " .
It w ill always increase th a t value w henever it diminishes

the value of labour [Zwiksza zawsze t w arto, jeeli zmniej
sza w arto pracy].
2. P ow ikszenie p ro d u k tu netto k raju m oe i w parze ze zm niej
szeniem jego p ro d u k tu b ru tto , pobudki za skaniajce do stosow ania
m aszyn w ystarczaj zaw sze, aby stosow anie to zapew ni, jeli pow ikszy
48 - M arks, Engels - D ziea, e. 26
747
Rozdzia osiemnasty
ono p ro d u k t n e tto , m im o e m oe, a czstokro musi, zm niejszy zar w
no ilo, ja k i w arto p ro d u k tu brutto.
3. Rozpow szechniony w r d klasy pracujcej pogld, e stosow anie
m aszyn szkodzi czstokro jej interesom , nie jest owocem przesdw
i bdw , lecz zgodny jest ze susznymi zasadam i ekonom ii politycznej.
4. Je li u d o skonalenie rodkw produkcji osignite dziki stosow a
niu m aszyn pow ikszy p ro d u k t n etto k raju w ta k w ielkim stopniu, e
p ro d u k t b ru tto si n ie zm niejszy (m am zaw sze na m yli ilo tow arw ,
n ie za ich w arto ), to p o praw i si sytuacja wszystkich klas. W aciciel
ziem ski i k ap italista zyskaj n a tym , nic d latego jednak, e powikszy
si re n ta i zysk, lecz dziki korzyciom w ynikajcym z fak tu , e tak
sam ren t i tak i sam zysk b d w ydaw ali na tow ary, ktrych w arto
znacznie si zm niejszya"
(teza ta jest zaprzeczeniem caej doktryny Ricarda, w edug

ktrej potanienie of necessaries, a w skutek tego take of wages
raises profits [pacy roboczej podnosi zysk], gdy tymczasem
maszyny, ktre na tych samych gruntach pozw alaj otrzym y
wa wiksze plony za pom oc mniejszego nakadu pracy, must
low er ren t [musz obnia rent]),
sytuacja za klasy pracujcej te si znacznie p o p ra w i; po pierw sze
Z powodu Zwikszonego popytu na sub domow"
(cudow ne to zapraw d nastpstw o w prow adzenia maszyn, e

znaczna cz klasy pracujcej pci obojga zamieni si w su
cych) ;
p o drugie, za spraw bodca do poczynienia oszczdnoci z dochodw ,
ktrego rdem jest ta k znaczny w zrost p ro d u k tu netto , i po trzecie,
z p o w o d u niskiej ceny w szystkich artykuw konsum pcji, na k t re ro
botnicy w y d aj sw e place {and in consequence of w hich th eir wages
w ill be red u ced [i k t ra to niska cena pocignie za sob obnik plac
roboczych]}, (tam e, str. 4 7 4 /4 7 5 ).
Buruazyjno-apologetyczne ujcie zagadnienia maszyn wcale

tego nie neguje,
1. e maszyny to tu, to wdzie, ale nieustannie m ake a p art
748
of the population redundant [spraw iaj, e cz ludnoci sta

je si zbyteczna] i wyrzucaj na bruk cz ludnoci robotni
czej; w yw ouj przeludnienie (a przeto obnik pacy roboczej
w niektrych sferach, to tu, to w dzie), nie dlatego, e ludno
szybciej w zrasta ni rodki utrzym ania, lecz dlatego, e szyb
kie w zrastanie rodkw utrzym ania w skutek w prow adzenia
maszyn do produkcji pozw ala na w prow adzenie jeszcze w ik
szej iloci maszyn i na zmniejszenie w zw izku z tym bezpo
redniego popytu na prac. Przeludnienie pow staje wic nie
dlatego, e fundusz spoeczny si zmniejsza, lecz dlatego, e
w konsekwencji pow ikszania si tego funduszu zmniejsza si
stosunkowo ta jego cz, which is spent in wages [ktr wy
datkuje si na pac robocz].
2.
W jeszcze mniejszym stopniu ow a apologetyka neguje
fak t uciemienia samych robotnikw zatrudnionych przy m a
szynach oraz niedol tych robotnikw pracy rcznej i rzem iel
niczej, ktrych maszyny w ypary z pracy i skazay na zagad.
O czym apologetyka - i partly [po czci] susznie - assures
[zapew nia], to \po pierw sze] o tym, e dziki maszynom
(i w ogle dziki rozwojowi produkcyjnej siy pracy) the net
revenue (profit and rent) tak w zrasta, i bourgeois odczuw a
potrzeb pow ikszenia dotychczasowej liczby of m enial ser
vants [suby dom ow ej] ; jeeli dawniej m usia on znaczniejsz
cz swego produktu w ykada na productive labour [prac
produkcyjn], to moe teraz wicej w ykada na unproductive
labour [prac nieprodukcyjn], w obec czego pow iksza si
liczba sucych i innych robotnikw , ktrzy utrzym uj si ze
rodkw klasy nieprodukcyjnej. Pikna to zaiste perspektyw a,
e w rosncym tem pie pew na cz robotnikw zam ienia si
w sucych. Rw nie pocieszajce d la robotnikw jest i to, e
w skutek pow ikszania si net produce otw iera si wicej sfer,
w ktrych stosuje si prac nieprodukcyjn; sfery te ywi
si produktem pracy robotnikw i interesy ich plus ou moins
[w wikszym lub mniejszym stopniu] w spzaw odnicz w w y
zysku pracy z interesam i klas upraw iajcych bezporedni w y
zysk.
Po drugie-, apologetyka buruazyjna zapew nia, e za spraw
bodca, ktry otrzym uje akum ulacja, w nowo powstaych w a
749
Rozdzia osiemnasty
runkach - w ym aga si teraz mniej pracy ywej w stosunku do

pracy minionej - wchonici zostaj przez produkcj rwnie
i usunici z pracy, spauperyzow ani robotnicy lub przynajmniej
zastpujca ich cz przyrostu ludnoci, ||7 4 5 | bd w skutek
rozszerzenia produkcji w samych przedsibiorstw ach budow y
maszyn, bd te w porednich trades [gaziach produkcji],
ktre okazay si niezbdne i pow stay ze w zgldu na rozsze
rzenie przedsibiorstw budow y maszyn, bd wreszcie in new
fields of em ploym ent opened by the new capital, and satis
fying new w ants [przez now e dziedziny stosow ania pracy, k t
re pow stay dziki nowemu kapitaow i i czyni zado nowym
potrzebom ]. T ak przedstaw ia si ow a druga w spaniaa p er
spektyw a: the labouring class m a znosi wszelkie tem porary
inconveniences - throw ing out of labour, displacem ent of la
bour an d capital [przem ijajce niedogodnoci - bezrobocie,
przenoszenie pracy i kapitau z jednej gazi produkcji do
drugiej] - ale za to nie ka dzie si przecie kresu pracy najem
ne); w rcz przeciw nie, praca najemna ulega reprodukcji w co
raz to w ikszej skali i wzrasta absolutnie, m im o e zm niejsza
si wzgldnie, w stosunku do zwikszajcego si cznego ka
pitau, kt ry j zatrudnia.
Po trzecie-, apologetyka buruazyjna zapew nia, e w skutek
stosow ania maszyn konsum pcja staje si bardziej w yrafinow a
na. Potanienie artykuw zaspokajajcych najpilniejsze potrze
by pozw ala na rozszerzenie zakresu produkcji przedm iotw
zbytku. W ten sposb przed robotnikam i otw iera si trzecia
w spaniaa perspektyw a: to w in their necessaries, the same
am ount of them , the same num ber of labourers w ill enable the
higher classes to extend, refine, and varify the circle of their
enjoyments, and thus to w iden the economical, social, and po
litical gulf separating them from their betters. Fine prospects,
these, and very desirable results, for the labourer, of the d e
velopm ent of the productive powers of his labour [aby uzy
ska d la siebie artykuy pierwszej potrzeby w takiej samej ilo
ci jak przedtem , taka sam a liczba robotnikw spraw i, e w y
sze klasy bd mogy rozszerzy zakres swych przyjemnoci,
uczyni je bardziej w yrafinow anym i i urozmaiconym i, pog
biajc w ten sposb ekonomiczn, spoeczn i polityczn prze
750
pa, ktra dzieli robotnikw od owych lepszych klas. T akie

to w spaniale perspektyw y i godne zazdroci nastpstw a rokuje
robotnikom rozwj si wytwrczych ich pracy].
Potem Ricardo nadm ienia jeszcze, e w interesie klas p ra
cujcych ley,
aby jak najw iksz cz dochodu przestano w ydaw a na artykuy
zbytku, a przeznaczono n a utrzym anie sucych
(tam e, str. 4 7 6 ).
A lbow iem zarw no w tedy, kiedy kupuj m eble, jak i w tedy, kiedy trzy
m am m enial servants [sub dom ow ], stw arzam tym sam ym w g rani
cach pew nej sumy p o p y t n a tow ary i urucham iam w jednym w ypadku
tak sam w przyblieniu ilo of pro d u ctiv e labour, ja k i w drugim ;
a le w drugim w y p ad k u I a d d [dodaj] now y p opyt d o dotychczaso
w ego popytu n a ro b o tn ik w , a te n w zrost popytu nastpiby jedynie
dlateg o , e w ybraem ta k i w anie sposb w ydaw ania m ojego d ochodu
(tam e, str. 4 7 6 ).
T o samo w idzim y te w tedy, kiedy kraj utrzym uje large

fleets an d arm ies [liczn flot i arm i].
C zy d o ch d zostanie w ydany
pierw szy
czy w
drugi
sposb,
w p ro d u kcji za trudniono b y ta k sam ilo pracy, albow iem w ytw orze

nie yw noci i odziey d la onierza i m arynarza w ym agaoby takiej sa
mej iloci pracy produkcyjnej, ja k w ytw orzeni
tow ar w . Je d n ak e w o k resie w ojny p o w stalb,
' irdziej zbytkow nych

odatkow y popyt na
onierzy i m arynarzy i d lateg o w ojna, k t r prow adzi si kosztem d o

chodu, a n ie k ap itau
k raju ,
sprzyja przyrostow i
ludnoci
(tam e,
str. 4 7 7 ).
T rze b a tu w spom nie o jeszcze jednym w ypadku, kiedy sum a d o
chodu n etto , a n a w et doch o d u brutto m o e p o w ikszy si, a jednocze
nie zm niejszy si p o p y t n a p rac. Z d arza si to w ted y , kiedy prac
ludzk zastp u je praca koni. G dybym na swojej farm ie zatru d n ia stu
ro bo tn ik w i d oszed d o w niosku, e ywno, k t r otrzym uje pi
dziesiciu ro b o tn ik w , m gbym przeznaczy na utrzym anie koni i przez
to uzyska - p o potrcen iu pro centu od k ap itau w yoonego na nabycie
koni - w iksz ilo p ro d u k t w surowych, to byoby d la m nie korzystne
zastp i ro b o tn ik w kom i i d latego postpibym w tak i w anie sposb.
N ie byoby to jed n ak korzystne d la robotnikw , jeli bow iem mj do
751
Rozdzia osiemnasty
chd nie pow ikszy si w takim stopniu, abym m gi zatrudni zarw no
robotnikw , jak i konie, to o czyw iste jest, e pow stanie nadm iar lu d
noci, a oglne pooenie ro b otnikw ulegnie pogorszeniu. O czyw iste
jest, e ro b o tn ik o w i w adnym razie nie u d a si znale zatrudnienia
w ro ln ictw ie (w hy n o t? if th e field o f agriculture w as enlarg ed ? [cze
m u n ie? jeeli pow ikszy si obszar gruntw u p ra w n y c h ? ]); jeli je d
nak p ro d u k t ziem i w zronie w skutek zastpienia robotnikw kom i, to
otrzym a on, by m oe, zatru d n ien ie w przem yle lub w ch arakterze su
cego (tam e, str. 4 7 7 /4 7 8 ).
D w ie tendencje krzyuj si nieustannie; [po pierwsze] ten

dencja, aby kosztem jak najmniejszego nakadu pracy w ytw o
rzy ta k sam lub w iksz ilo tow arw , taki sam lub w ik
szy net produce, surplus value, net revenue; po w tre - ten
dencja, aby zatrudnia jak najwiksz liczb robotnikw (kt
ra jednak pow inna by jak najm niejsza w stosunku do iloci
produkow anych przez nich tow arw ), gdy na danym szczeblu
rozwoju siy wytwrczej ronie ilo of surplus value and of
surplus produce w raz z iloci zastosowanej pracy. Pierw sza
z tych tendencji w yrzuca robotnikw na bruk i w ywouje n ad
m iar ludnoci, druga ponow nie ich w chania i absolutnie roz
szerza the wages-slavery [niewol pracy najem nej]. T ote ro
botnik skazany jest wci na bardzo niepew ny los, lecz nigdy
nie moe go unikn. D latego uw aa on, i to susznie, e roz
wj si wytwrczych jego wasnej pracy jest czym d la niego
wrogim ; z drugiej strony kapitalista traktuje go jak element,
ktry w kadej chwili naleaoby usun z produkcji. Z takim i
oto sprzecznociami boryka si w tym rozdziale Ricardo. Je d
no zapom ina on uwypukli, ||7 4 6 | m ianowicie nieustanny
w zrost liczebnoci klas rednich, ktre znajduj si porodku,
midzy w orkm en [robotnikam i] z jednej strony a kapitalistam i
i wacicielam i ziemskimi z drugiej, i ktre w coraz wikszym
stopniu bezporednio ywi si kosztem dochodu, stanow i nie
znony ciar d la ludu roboczego, tej podstaw y spoeczestwa,
i w zm agaj trw ao pozycji spoecznej i si of upper ten thou
sand [wyszych dziesiciu tysicy].
Uwiecznienie owej wages-slavery za pomoc stosow ania m a
szyn suy buruazji za apologi tych samych maszyn.
752
N ad m ien iem te wyej, e wzrost dochodu netto wyraonego w to
warach, stanowicy Zawsze skutek udoskonalenia maszyn, przyczynia si
do now ych oszczdnoci i do nowej akum ulacji. T rzeb a pam ita, e
oszcZdnoici te n arastaj corocznie i musz w krtkim czasie stworzy

fundusz Znacznie wikszy od dochodu brutto, ktry utracono pierwotnie
w skutek wynalezienia m aszyny, p opyt na prac bdzie w tedy tak i sam
jak p rzed tem , a sytuacja lu d u b dzie si nadal popraw ia dziki w zrosto
wi oszczdnoci, n a k t re w ci pozw ala bdzie w zrost dochodu n etto "
(tam e, str. 480).
Z pocztku zm niejsza si gross revenue, a powiksza net reve

nue. Potem cz of increased net revenue [powikszonego do
chodu netto] przeistacza si znw w kapita, a przeto w gross
revenue. T ak to robotnik musi nieustannie wzmaga w adz
kapitau, aby po very serious disturbances [bardzo powanych
perturbacjach] otrzym a zezwolenie na pow trzenie tego sa
mego procesu w wikszej skali.
W raz z kadym pow ikszeniem k ap itau i liczby ludnoci ywno
na og droeje, gdy coraz tru d niej j produkow a (str. 4 7 8 /4 7 9 ).
Z araz potem Ricardo kontynuuje:

W sk u tek w zrostu cen ywnoci n astp i w zrost pac, kady za w zrost
przejaw ia b dzie tendencj, aby wiksz ni przedtem cz
zaoszczdzonego kapitau przeznacza na stosowanie maszyn. Maszyna
i praca stale wspzawodnicz Ze sob i czsto maszyny nie mona sto
sowa, Zanim nie podniesie si cena pracy (tam e, str. 479).
pac
W ten sposb maszyna jest rodkiem przeciw the rise of la

bour [wzrostowi ceny pracy].
C hcc w yjani sam zasad, zaoyem , e w ynalazek udoskonalonej
m aszyny n astp u je nagle i zn ajduje szerokie zastosow anie; w rzeczy
w isto c i jed n ak w ynalazkw do konuje si stopniow o i raczej w yw ieraj
one w pyw n a zastosowanie zaoszczdzonego ju i zakumulowanego ka
pitalu ni na wycofywanie kapitau Z dotychczasowego zastosowania"
(tam e, str. 4 7 8 ).
753
Rozdzia osiemnasty
T he tru th is, th a t it is not so much the displaced labour as

rath er the new supply of labour - the p a rt of the growing po
pulation w hich was to replace it - w hich, by the new accumu
lations, gets for itself new fields of em ploym ent opened
[Sprawa tak si m a w rzeczywistoci, e nie tyle jest to sia
robocza zw olniona z pracy, co jej now a poda - ta cz przy
rostu ludnoci, kt ra pow inna bya zastpi zwolnionych ro
botnikw - przed ktr now a akum ulacja otw iera nowe dzie
dziny zatrudnienia],
W A m eryce i w ielu innych krajach, w ktrych atw o uzyska dla
ludzi
yw no,
p o k u sa
stosow ania
m aszyn
jest
w iele
m niejsza
(nigdzie, prcz A m eryki, nie stosuje si ich ta k m asow o i, e ta k p o

w iem , rw nie d la p o trzeb dom ow ych) ni w A nglii, gdzie ywno
jest droga i d o jej w ytw orzenia potrzeba duo pracy .
{A m eryka, k t ra m a w uyciu stosunkowo o w iele wicej

maszyn ni A nglia, w here there is always a red u n d an t popu
lation [gdzie wci istnieje nadm iar ludnoci], stanow i w anie
przykad tego, w jak maym stopniu stosowanie maszyn zaley
from the price of food [od ceny rodkw wyyw ienia], cho
cia m oe zalee od wzgldnego w an t of labour [braku siy
roboczej], jak to w idzim y w Ameryce, w ktrej stosunkowo
nieliczna ludno rozproszona jest na ogromnych obszarach.
T ak np. czytamy w pimie Standard. z dnia 19 wrzenia
1862 r. w artykule o w ystaw ie 11:
C zo w iek jest zw ierzciem , k t re w ytw arza m aszyny... Jeeli uw aa
si, e A m erykanin stanow i w zr czow ieka, to pow ysza definicja jest...
bez zarzutu. Je d e n z k ardynalnych p u nktw w system ie postpow ania
A m erykanina polega n a tym , aby nic nie robi rkam i, co m ona w yko
na za pom oc m aszyny. Poczynajc od poruszania koyski a po zro
bienie trum ny, o d d o jen ia krow y po trzebie lasu, o d przyszyw ania
guzika po gosow anie n a prezydenta -
niem al do tego wszystkiego
A m erykanin w ynalaz jak m aszyn. W ynalaz m aszyn, aby oszcz

dzi sobie tru d ucia jed zen ia... N ie z w y k y brak siy roboczej, a przeto
jej w ysoka w arto {d esp ite th e low v alu e o f food [m im o niskiej w ar
toci rodkw w yyw ienia]}, ja k i pew ien w rodzony spryt pobudzay
7 54
tego
ducha
w ynalazczoci...
M w ic
oglnie,
maszyny
w ytw orzone
w A m eryce m aj nisz w arto ni m aszyny skonstruow ane w A nglii...

N a ogl s one raczej ro d ka m i zaradczym i, pozw alajcym i na oszcz
dza n ie pracy, ni w ynalazkam i um oliw iajcym i w ykonanie tego, co
dotychczas byo niem oliw e {A parow ce?} ... [N a w ystaw ie] w stoisku
S tan w Z jednoczonych eksponuje si odziarniark baw eny E m ery'ego.
W cigu w ielu la t po w p ro w adzeniu w A m eryce upraw y baw eny zb io
ry jej byy b ard zo niew ielkie, nie tylko dlatego, e p opyt na baw en
by raczej ograniczony, lecz i d latego, e ko p o t, ktry spraw iao oczy
szczanie jej za pom oc pracy r k ludzkich, nie przyczynia si w cale do
zyskow noci plantacji. K ied y jed n ak E li W hitney dokona w ynalazku
piow ej o d ziarn iark i baw eny, ||7 4 7 | pow ierzchnia upraw y natychm iast
si p o w ikszya i to pow ikszanie si pow ierzchni trw a po dzie d z i
siejszy niem al w ed u g po stp u arytm etycznego. N ie bdzie to nap raw d
p rzesad , k iedy pow iem y, e W hitney jest tw rc upraw y baw eny, o p a r
tej na handlow ych zasadach. Jego odziarn iark a, po m niej lub bardziej
znacznych i poytecznych u d oskonaleniach, jest dotychczas w uyciu i a
do w p ro w ad zen ia
ostatniego udoskonalenia i uzupenienia pierw otna
odziarn iark a W h itn ey a w niczym nie ustpow aa w ikszoci innych m a

szyn, k t re usiow ay zaj jej m iejsce na rynku. N ie w tpim y, e w y sta
w iona obecnie m aszyna, noszca m ark pan w E m ery z A lbany, stan
N o w y Jo rk , niem al zupenie w yprze z uycia odziarn iark W hitneya,
na ktrej j o p arto . M a ona rw nie prost konstrukcj, jest jednak
bardziej w ydajna.
N ie
tylko
lepiej
oczyszcza baw en,
ale
pro d u k t
w ychodzi z niej w arstw am i, jak w ata, i w arstw y te m ona zaraz potem

prasow a i form ow a z nich bele... W stoisku am erykaskim m ao co
w ystaw iono poza m aszynam i. M aszyn d o dojenia... U rzdzenie do p rz e
noszenia pasa n a p dow ego z jednego kola na drugie... m aszyn do cze
sania i p rzd zen ia ko n o p i, k t ra w prost z beli zw ija jednym rzutem
m otek... m aszyn do w yrabiania to re b ek papierow ych, k t ra k raje a r
kusze pap ieru , p o czym sk leja je i falcuje, w yrabiajc na m inut 300 to
rebek... H aw esa w y ym a czk bielizny, k t ra m idzy dw om a w akam i
gum owym i w yym a w o d z bielizny i w ten sposb niem al j osusza,
oszczdzajc czas i nie niszczc jed n ak tkaniny... m aszyny introligator
skie... m a szyn y d o w yrobu obuw ia. W iadom o, e w A nglii ju od daw na
w yrabiano m echanicznie cholew ki, ale teraz w ystaw iono tu maszyny do
m ocow ania podeszw y, in n e znw
do w y kraw ania
podeszw y w edug
w zoru, a jeszcze inne do p rzyrzdzania obcasw ... kruszark kam ieni
755
Rozdzia osiemnasty
o w ielkiej mocy i b ard zo pom ysow ej konstrukcji, k t ra niew tpliw ie
znajdzie szerokie zastosow anie do szutrow ania drg i kruszenia rud...
System sygnaw m orskich p ana W . H . W a rd a z A uburn, stan N ow y
Jo rk ... n iw ia rki i ko sia rki s am erykaskim w ynalazkiem , ktry cieszy
si w A nglii coraz w ikszym w ziciem . [M aszyna] M ac-C orm icka jest
najlepsza... P om pa toczca H ansbrow a, odznaczona m edalem w K a li
fornii, jest ze w zgldu n a p ro st konstrukcj i w ydolno najlepsza na
w ystaw ie. Z uyw ajc nie wicej energii, pom puje ona wicej w ody ni
jakak o lw iek inna pom pa na w iecie... M a szyn y do szycia..."}
,,T a przyczyna, k t ra podnosi cen pracy, nie podnosi w artoci m a
szyn i d latego w raz Z k a d y m p o w ik szen iem kapitau coraz w iksz
jego cz przeznacza si na m aszyny. W ra z Ze w zrostem kapitau p o p y t
na prac b d zie nadal w zrasta, je d n a k e nie proporcjonalnie d o w zrostu
ka p ita u ; w sto su n ku d o w zro stu kapitau p o p y t ten b d zie si nieu
chronnie zm n iejsza " {[Ricardo, P rinciples", w yd. 3 z 1821 r .], str. 479).
W tym ostatnim zdaniu Ricardo daje suszne sform uow a

nie praw a rzdzcego wzrostem kapitau, chocia jego considrants [wywody] s nad er jednostronne. Ricardo zaopatruje
swe w yw ody w odsyacz, z ktrego w ynika, e kroczy on tu
ladam i Bartona, wobec czego rozpraw ie B artona powicimy
dalej nieco czasu.
A le przedtem jeszcze jedna uwaga. Tam , gdzie Ricardo za
stanaw ia si nad kw esti, czy dochd is expended [wydatkuje
si] na m enial servants or luxuries [sub dom ow lub na
przedm ioty zbytku], pisze on:
W obu w ypadkach dochd netto i dochd b ru tto byyby tak ie sam e,
ale d o ch d n etto rea lizo w a b y si w rnych tow arach" (tam e, str. 476).
W taki sam sposb the gross produce moe rwnie by

pod wzgldem w artoci identyczny, ale moe realizow a
si - na co workm en s bardzo w raliw i - w rnych to
warachi , w zalenoci od tego, czy m a zastpow a wicej k a
pitau zmiennego czy te wicej kapitau staego.
156
[2. P ogldy B artona]

[a)
Teza
popytu
Bartona
wzgldnym
zmniejszaniu
si
na p r a c w p r o c e s i e a k u m u l a c j i kap ita u .
B a rton i R ica rd o nie rozumiej,
e i s t n i e j e z w i z e k w e w n t r z n y
m idzy tym
z j a w is k ie m a p a n o w a n i e m k a p i t a u nad prac]
R ozpraw a B artona nosi taki tytu:

John Barton, O bservations on the circumstances which in
fluence the condition o f the labouring classes of society
[Uwagi na tem at okolicznoci, ktre w yw ieraj w pyw na
sytuacj klas pracujcych spoeczestwa], Londyn 1817 r.
Porw najm y przede wszystkim te nieliczne tezy teoretyczne,
ktre zaw iera praca Bartona.
P o p y t na prac zaley o d w zrostu ka p ita u obrotow ego, a nie od
w zrostu ka p itau trw aego. G dyby odpow iadao to rzeczywistoci, e
proporcja p o m id zy tym i d w o m a rodzajam i kapitau jest w ka d y m cza
sie i w k a d y m kraju jed n a ko w a, w ynikaoby z tego faktycznie, e lic z
ba zatrudnionych ro b o tn ik w jest proporcjonalna d o bogactw a pastw a.
T ak i stan rzeczy nie w ydaje si jed n ak p raw dopodobny. W m iar jak
rozw ija si przem ys i rozpow szechnia si cyw ilizacja, kapita trw ay
coraz bardziej w zrasta w sto sunku do kapitau obrotow ego. W ielko
kapitau trw aego zastosow anego do produkcji jednej
sztuki m ulinu
brytyjskiego jest najm niej sto, a m oe naw et tysic razy w iksza od

kapitau trw aeg o zastosow anego do produkcji podobnej sztuki m ulinu
indyjskiego, ||7 4 8 1
udzia za zastosow anego k ap itau obrotow ego jest
sto alb o tysic razy m niejszy. M ona sobie atw o w yobrazi, e w p e w

nych w arunkach czne oszczdnoci roczne pracow itego narodu mogyby
by doczone d o kap itau trw aego, w ktrym to w ypadku nie w yw ary
by one w pyw u na w zrost popytu na prac (tam e, str. 16 /1 7 ).
(W zw izku z powyszym ustpem znajdujem y w odsyaczu

na str. 480 Z asad R icarda nastpujc jego uw ag:
S dz, e tru d n o w yobrazi sobie, aby w jakichkolw iek okolicz
nociach pow ikszeniu k ap itau nie tow arzyszy w zrost popytu na prac.
757
Rozdzia osiemnasty
M ona najw yej pow iedzie, e p o p y t te n b d zie si sto sunkow o zm n ie j
sza. Sdz, e w e w spom nianej ju pracy p. B arton w ypow iada suszne
pogl d y w spraw ie w pyw u, jaki w zrost w ielkoci k ap itau
trw aego
w yw iera na pooenie klasy robotniczej. R ozpraw a jego zaw iera w iele

cennych inform acji .)
D o zacytowanej wyej tezy B artona naley te doda:

S koro k ap ita trw ay ju si uksztatow a, przestaje on w yw oyw a
p opyt n a p rac (jest to niesuszne, gdy reprodukcja k ap itau trw aego
jest niezb d n a, chocia n astp uje w pew nych odstpach czasu i sto p n io
w o ), jed n ak e w czasie sw ego pow staw ania d aje zatrudnienie takiej
samej iloci r k roboczych, jak zatru d n iab y jednakow a sum a k a p i
tau obrotow ego b d d o ch o d u " (tam e, str. 56).
A i to take:
P o p y t na prac ab so lu tn ie zaley od cznej sumy dochodu i kapitau
o bro to w eg o (tam e, str. 3 4 /3 5 ).
B arton m a bezsprzecznie bardzo due zasugi.

A dam Smith sdzi, e the dem and fo r labour [popyt na
prac] w zrasta w prostej proporcji do akum ulacji kapitau.
Przeludnienie, w edug M althusa, std si bierze, e kapita nie
ta k szybko akum uluje si (nie tak szybko reprodukuje si we
w zrastajcej skali), jak to si dzieje z ludnoci. Barton by
tym, ktry pierwszy podkreli, e rne organiczne czci
skadow e kapitau nie w zrastaj rw nom iernie w m iar po
w ikszania si akum ulacji i rozwoju si w ytw rczych; prze
ciwnie, w procesie tego w zrastania cz kapitau, ktra spro
w adza si do pacy roboczej, zmniejsza si w stosunku do
czci (Barton okrela j jako kapita trw ay), ktra, w po
rw naniu ze sw w ielkoci, nieznacznie tylko zm ienia th e d e
m and for labour. D latego te B arton po raz pierwszy wysuwa
t ta k donios tez, e liczba zatrudnionych robotnikw nie
jest proporcjonalna do bogactw a pastw a, e jest stosunko
wo wiksza w kraju sabo rozw initym pod wzgldem prze
mysowym ni w kraju o rozwinitym przemyle.
758
W trzecim w ydaniu swoich Zasad, ch. X X X I , O maszy

nach, R icardo - ktry w e wczeniejszych w ydaniach idzie
jeszcze cakowicie w tej spraw ie w lady Smitha - przyjmuje
popraw k B artona, i to w tym jednostronnym ujciu, ktre
znajdujem y u Bartona. Jeden jedyny punkt, w ktrym Ricardo
idzie dalej - a punkt ten m a w ielk w ag - sprow adza si do
tego, e nie tylko ustala on, podobnie jak B arton, e popyt
na prac nie ronie proporcjonalnie do rozwoju maszyn, lecz
stw ierdza nadto, e sam a maszyna s tw a r z a nadm iar lu d z i',
a wic e maszyna stw arza przeludnienie. Ten skutek w p ro
w adzenia maszyn Ricardo ogranicza jednak mylnie do w ypad
ku, ktry zdarza si tylko w rolnictw ie, ale ktry rozszerza
on take na przemys, mianowicie ogranicza do w ypadku, kiedy
the net produce pow iksza si kosztem of gross produce. A le
w ten sposb zostaa in nuce odrzucona caa niedorzeczna
teoria ludnociow a, a zwaszcza w frazes ekonom istw w ul
garnych, e robotnicy pow inni stara si to keep their m ulti
plication below the standard of the accum ulation of capital
[utrzyma swe rozm naanie na poziomie niszym od poziomu
akum ulacji kapitau]. W przeciwiestwie do tego, ze sposobu
ujm ow ania spraw y przez B artona i RicardT w ynika, e po
dobne keeping dow n of the labouring population, dim inishing
the supply of labour, and, consequently, raising its price,
w ould only accelerate the application of machinery, the con
version of circulating into fixed capital, and, hence, m ake the
population artificially red u n d an t ; th a t redundancy existing,
generally, not in regard to the quantity of subsistence, but the
means of em ployment, the actual dem and for labour [ograni
czanie rozm naania si ludnoci pracujcej, zm niejszajce po
da pracy i podnoszce w skutek tego jej cen, przyspieszyoby
tylko stosowanie maszyn, przem ian kapitau obrotow ego
w k ap ita trw ay i w ten sposb stworzyoby sztucznie n ad
m iar ludnoci; nadm iar ludnoci bowiem istnieje na og
nie w stosunku do iloci rodkw utrzym ania, lecz w stosunku
do iloci rodkw zatrudnienia, do rzeczywistego popytu na
prac],
J|749| B d czy te niedocignicie B artona polega na tym,
e zrnicowanie organiczne, czyli skad organiczny kapitau,
759
Rozdzia osiemnasty
w idzi on tylko w form ie, w ktrej skad ten w ystpuje w pro

cesie cyrkulacji - w form ie kapitau trw aego i obrotowego.
Powysz rnic odkryli ju fizjokraci, dalszej jej analizy do
kona A dam Smith, a po nim staa si ona przesdem ekono
m istw : przesdem w tym sensie, e w organicznym skadzie
k apitau dostrzegaj oni tylko wyej w spom nian, uwicon
przez tradycj rnic. T a w ynikajca z procesu cyrkulacji
rnica w yw iera znaczny w pyw na reprodukcj bogactw a
w ogle, a wic i na t jego cz, ktra stanow i labouring
funds [fundusz pracy]. Jednake nie to tutaj rozstrzyga.
W charakterze kapitau trw aego maszyny, budynki, bydo za
rodow e itp. rni si bezporednio od kapitau obrotow ego
nie przez jakikolw iek stosunek do pacy roboczej, lecz tylko
przez sposb, w ktry odbyw a si ich cyrkulacja i reprodukcja.
B ezporedni stosunek rnych czci skadowych kapitau do
pracy ywej nie m a adnego zw izku ze zjaw iskam i procesu
cyrkulacji, nie w ynika z tych zjawisk, lecz z bezporedniego
procesu produkcji i jest stosunkiem m idzy kapitalem staym
a kapitaem zm iennym , rnica za m idzy tymi form am i k ap i
tau opiera si tylko na ich stosunku do pracy ywej.
B arton tak mwi n p .: The dem and for labour nie zaley
od kapitau trwaego, lecz od kapitau obrotowego. Jednake
cz kapitau obrotow ego - m aterial surow y i matieres in
strum entales - ta k samo nie jest w ym ieniana na prac yw,
jak nie w ym ienia si na ni maszyn itp. W tych wszystkich ga
ziach produkcji, do ktrych m ateria surowy w chodzi jako
elem ent skadajcy si na w arto produktu, stanow i on - jeli
rozpatrujem y tylko t cz kapitau trw aego, ktra w chodzi
do tow aru - najznaczniejsz cz partii kapitau, ktrej nie
w ykada si na pac robocz. In n a cz kapitau obrotow e
go, m ianowicie cz kapitau tow arow ego, skada si z arty
kuw konsumpcji, ktre w chodz do dochodu klas niepro
dukcyjnych (tzn. nie w chodz do dochodu klasy robotniczej).
A w ic w zrost obu tych czci kapitau obrotowego nie w ywie
ra wikszego w pyw u na popyt na prac ni w zrost kapitau
trw aego. A nadto cz kapitau obrotow ego, ktra sprow a
d za si do m atieres brutes [m ateriaw surowych] i m atieres
instrum entales, w zrasta w takim samym, a naw et w jeszcze
760
wikszym stosunku ni ta cz kapitau, ktr w k ad a si

w maszyny ifcp.
W oparciu o rozrnienie sform uow ane przez B artona
Ram say rozw ija dalej swoje tezy. W prow adza do niego po
praw ki, nie wychodzi jednak poza obrb poj Bartona. O g ra
nicza faktycznie ow rnic do kapitau staego i zmiennego,
lecz n ad al okrela k apita stay w yrazem kapita trw ay, cho
cia zalicza do niego surowiec itd., kapita zm ienny za jest
dla kapitaem obrotow ym , chocia wycza z niego cay w
k ap ita obrotow y, ktry nie zostaje bezporednio wyoony na
pac robocz. O tym bdzie m ow a pniej, kiedy dojdziem y
do Ramsaya. wiadczy to jednak o tym, jak konieczne jest
gbsze w niknicie w zagadnienie.
Z chwil gdy uprzytom nim y sobie, na czym polega rnica
midzy kapitaem staym a kapitaem zmiennym, rnica, k t
ra w ynika jedynie z bezporedniego procesu produkcji, ze sto
sunku rnych skadow ych czci kapitau do pracy ywej, to
okae si te, i jako taka rnica ta nie m a nic wsplnego
z absolutn iloci w yprodukow anych artykuw konsumpcji,
chocia m a duo w splnego ze sposobem ich realizacji. This
way, how ever, of realizing the gross revenue in different com
modities being not, as Ricardo has it, and B arton intim ates it,
the cause, but the effect of the im m anent laws of capitalistic
production, leading to a dim inishing proportion, if com pared
w ith the total am ount of produce, of th a t p a rt of it which
forms the funds for the reproduction of the labouring class
[Ale ten sposb realizacji dochodu brutto w rnych tow arach
nie jest przyczyn, jak to chce Ricardo, a zaznacza Barton,
lecz sku tkiem imm anentnych praw produkcji kapitalistycznej,
ktre prow adz do tego, e w stosunku do cznej iloci pro
duktu zmniejsza si coraz bardziej ta jego cz, kt ra stanowi
fundusz sucy do reprodukcji klasy pracujcej]. Jeeli znacz
na cz kapitau skada si z maszyn, surowcw, m atieres
instrum entales itd., to nieznaczna cz ogu klasy robotni
czej bdzie trudnia si reprodukcj rodkw utrzym ania,
||75 I ktre w chodz do konsumpcji robotnikw . A le this
relative dim inution [to w zgldne zmniejszenie si] reprodukcji
kapitau zmiennego nie jest przyczyn wzgldnego decrease
761
Rozdzia osiemnasty
in the dem and for labour [obnienia si popytu na prac],

lecz, przeciwnie, jego skutkiem. Podobnie te znaczniejsza
cz robotnikw zatrudnionych w produkcji artykuw kon
sumpcji, ktre w chodz do dochodu w ogle, bdzie pro d u
kow aa artykuy konsumpcji, wchodzce do konsumpcji, in
the expenditure of revenue of capitalists, landlords and their
retainers (state, church etc.) [do w ydatkw z dochodu k ap ita
listw, wacicieli ziemskich i ich sug (pastw a, kocioa itd.)],
mniejsza za cz bdzie produkow aa artykuy, na ktre wy
d atk u j swj dochd robotnicy. A le jest to znowu skutek,
a nie przyczyna. W raz ze zm ian spoecznego stosunku midzy
robotnikam i a kapitalistam i, ze zrewolucjonizow aniem sto
sunkw panujcych w produkcji kapitalistycznej, sytuacja ta
ulegnie niezwocznej zmianie. T o use an expression of Ricar
do, the revenue w ould be [M wic sowami R icarda, dochd
byby] realizow any w rnych tow arach .
W fizycznych, e ta k powiem , w arunkach produkcji nie ma
nic takiego, co by zm uszao do tego lub owego sposobu reali
zacji dochodu. T he w orkm en, if dom ineering, if allow ed to
produce for themselves, w ould only soon, and w ithout any
great exertion, bring up the capital (to use a phrase of the
economic vulgarians) up to the standard of their w ants [G dy
by panow ali robotnicy, gdyby mogli produkow a d la siebie, to
w szybkim tem pie i bez nadm iernego wysiku podw ignliby
k ap ita (e uyjemy w yraenia ekonom istw wulgarnych) do
poziomu swych potrzeb]. O grom na to rnica, czy istniejce
rodki produkcji w ystpuj w obec robotnikw jako kapita
i dlatego m og by przez nich stosowane tylko o tyle, o ile
potrzebne to jest do pow ikszenia of the surplus value and
the surplus produce fo r their em ployers [wartoci dodatkow ej
i produktu dodatkow ego d la ich przedsibiorcw ], czy te
rodki produkcji ich zatrudniaj, czy te oni, w charakterze
podm iotw , stosuj te rodki produkcji, aby dla samych siebie
w ytw arza bogactwa. Z ak ad a si przy tym oczywicie, e pro
dukcja kapitalistyczna rozw ina ju w ogle w ytw rcze siy
pracy do niezbdnego poziomu, na ktrym moe nastpi ta
rewolucja.
{W em y dla przykadu 1862 rok (biec jesie). N iedola
762
of Lancashire labourers out of em ploym ent [bezrobotnych

w Lancashire]. Z drugiej strony on the London m oney-m arket
the difficulty of finding em ploym ent for money [na londy
skim rynku pieninym trudno znale zastosow anie d la pie
nidzy], w skutek czego tw orzenie tow arzystw spekulacyjnych
niem ale stao si konieczne, trudno bowiem otrzym a naw et
2% za wypoyczone pienidze. W edug teorii R icarda zdaw a
oby si, e - poniewa z jednej strony mamy kapita w Lon
dynie, a z drugiej nie zatrudnion si robocz w M ancheste
rze - some other em ploym ent ought to have been opened
[m usiaoby pow sta dla niej jakie inne zatrudnienie].}
[b)
Pogldy
i
na
Bartona
wzrost
na
ruch
liczby
pacy
roboczej
ludnoci]
B arton tum aczy nastpnie, e akum ulacja kapitau wywo

uje jedynie pow olny w zrost of dem and for labour, jeeli licz
ba ludnoci nie w zrosa przedtem ta k znacznie, e the rate of
wages [stopa pacy roboczej] jest niska.
S to su n ek pacy roboczej w ja kim okrelonym czasie d o cznego
p ro d u ktu pracy decyduje o tym , czy k a p ital stosuje si w jed n ej (fixed)
czy te w dru g iej (circulating) fo rm ie (tam e, str. 1 7 /.
Jeeli paca robocza spada, a cena to w ar w pozostaje bez zm iany,
albo te cena to w ar w podnosi si, a paca robocza si nie zm ienia,
to zysk przedsibiorcy w zrasta i skania go do zatru d n ien ia w ikszej
liczby r k roboczych. Jeeli n atom iast paca robocza podnosi si w sto
sunku do to w ar w , to fab ry k a n t zatru d n ia jak najm niej robotnikw
i stara si w ytw arza w szystko za pom oc m aszyn (tam e, str. 1 7 /18).
M am y w ystarczajce dow o dy n a to, e przy stopniow ym podnosze
niu si pacy roboczej w cigu pierw szej
poow y ubiegego stulecia
liczba ludnoci pow ikszaa si o w iele w olniej ni w cigu drugiej po

ow y tego stulecia, k iedy to realn a cena pacy roboczej szybko sp a d a
a (tam e, str. 25).
A w ic sam przez si w zrost pacy roboczej nie w yw ouje nigdy
pow ikszenia liczby ludnoci pracujcej; spadek pacy m oe niekiedy
49 - M arks, E ngels - D ziea, t. 26
7 63
Rozdzia osiemnasty
wyw oa b ard zo szybki p rzyrost tej ludnoci. N p . gdyby A nglik obniy!1
sw e potrzeby do poziom u Irlandczyka, to fab ry k a n t zatrudniaby wicejrobo tn ik w
o d p o w ied n io
d o zm niejszonych
kosztw
ich
utrzym ania
(tam e, str. 26).

F a k t, e tru d n o Znale Zatrudnienie, w o w iele w ikszym stopniu
odstrasza o d zaw ieran ia m aestw n i niski poziom pacy"
(tam e,
str. 27).
P rzyznaje si, e w szelkie pom noenie bogactw a m a tendencj do
stw arzan ia now ego popytu n a p rac; jednake spord w szystkich to
w ar w praca w ym aga najduszego czasu na swe w ytw orzenie
{z tego samego pow odu the rate of wages moe dugo by

nisza od przecitnego poziomu, prac bowiem n ajtrud n iej,.
w porw naniu ze wszystkimi tow aram i, to w ithdraw from the
m arket an d thus to bring dow n to the level of the actual d e
m and [wycofa z rynku, aby w ten sposb obniy jej poda
do poziomu istniejcego popytu]},
i d lateg o sp ord w szystkich tow arw ||7 5 1 1 cena jej w skutek w zrostu
popytu najb ard ziej id zie w g r; a poniew a w szelkie podw yszenie
pacy pociga za sob d ziesiciokrotne zm niejszenie zysku, przeto oczy
w iste jest, e a kum ulacja ka pitau m oe jed yn ie p o w o li oddziayw a
na zw ikszen ie rzeczyw istego p o p y tu na prac, jeeli liczba ludnoci nie'
w zrosa p rzed tem ta k znacznie, e stopa pacy roboczej u trzym u je si
na n iskim p o zio m ie " (tam e, str. 28).
B arton form uuje tu kilka rnych te z :

Po pierw sze: podniesienie si pacy roboczej samo przez si
nie pow iksza liczby ludnoci robotniczej, natom iast obni*nie si pacy roboczej moe bardzo atw o i szybko wywoa
w zrost liczby tej ludnoci. D ow d: w pierwszej poowie
X V III stulecia m am y stopniowy w zrost pacy roboczej i po
w olny przyrost ludnoci, natom iast w drugiej poow ie X V III
stulecia obserwujemy znaczne obnienie si realnej pacy ro
boczej i szybki w zrost of labouring population [ludnoci pra
cujcej]. Przyczyna: N ie the insufficient rate of wages [niska
stopa pacy roboczej] przeszkadza zaw ieraniu m aestw, lecz:
764
:ie difficulty of finding em ploym ent [to, e trudno znale

zatrudnienie].
Po drugie-, ale the facility of finding em ploym ent [atwo
znalezienia pracy] znajduje si w odw rotnym stosunku do sto
py pacy roboczej, w odw rotnym bowiem stosunku do niskiej
bd wysokiej pacy roboczej kapita przeksztaca si w trw a
y lub obrotow y, czyli w kapita, ktry employs [stosuje] pra
c, bd w taki, ktry does not em ploy it [jej nie stosuje]. Je
eli paca jest niska, to popyt na prac jest duy, gdy stoso
w anie znacznej iloci pracy jest w tedy d la przedsibiorcy zy
skowne i za pomoc takiego samego kapitau obrotow ego mo
e on stosowa wicej pracy. Jeeli paca jest wysoka, to m a
nufacturer [fabrykant] zatrudnia jak najmniej robotnikw
i stara si wykonywa wszystko za pom oc maszyn.
Po trzecie-, sam a przez si akum ulacja kapitau w ywouje
jedynie powolny w zrost popytu na prac, gdy wszelki w zrost
tego popytu - przy niskiej poday pracy - pociga za sob
szybki w zrost ceny pracy i dziesiciokrotny w stosunku do tej
zwyki ceny spadek zysku. A kum ulacja moe tylko w tedy w y
w oa szybkie wzmoenie popytu na prac, kiedy akum ulacj
poprzedzao znaczne pow ikszenie liczby ludnoci robotniczej,
w skutek czego poziom pacy roboczej jest bardzo niski i po
zostaje wci jeszcze niski naw et w razie zwyki pac, popyt
bowiem w chania raczej nie zatrudnione rce robocze, ni
stw arza w spzaw odnictw o o robotnikw majcych pene za
trudnienie.
W szystko to jest, cum grano salis, suszne, gdy chodzi o zu
penie ju rozw init produkcj kapitalistyczn, nie tumaczy
je d n ak samego procesu rozw oju tej produkcji.
I dlatego dow d historyczny, ktry przytacza B arton, prze
czy tem u, czego m a by wiadectwem.
W pierwszej poow ie X V III stulecia paca robocza stopnio
wo sza w gr, liczba ludnoci pow oli w zrastaa, nie byo
maszyn i w porw naniu z drug poow stulecia stosowano
te niewiele innego capital fixe.
N atom iast w drugiej poowie X V III stulecia paca robocza
nieustannie si obnia, liczba ludnoci w sposb zdum iew a
jcy w zrasta i zjaw iaj si maszyny. Jednake w anie maszy
7 65
Rozdzia osiemnasty
ny stworzyy, z jednej strony, nadm iar istniejcej ludnoci

i w ten sposb obniyy pac robocz, z drugiej za strony,
dziki szybkiemu rozwojowi rynku wiatowego, w chony
znw w nadm iar ludnoci, potem ponow nie w ywoay jej
nadm iar i ponow nie go w chony; rwnoczenie maszyny nie
zwykle przyspieszyy akum ulacj kapitau i pomnoyy ilo
kapitau zmiennego, chocia k apita ten zmniejszy si w zgld
nie, zarw no w stosunku do globalnej w artoci produktu, jak
i do liczby zatrudnionych przez siebie robotnikw . N atom iast
w pierwszej poowie X V III stulecia nie byo jeszcze w ielkiego
przemysu, bya tylko m anufaktura oparta na podziale pracy.
G w n czci skadow kapitau pozostaw aa ta, ktr w y
kadano na k apita zmienny, na pac robocz. A le produk
cyjna sia pracy, w porw naniu z jaj rozwojem w drugiej po
owie stulecia, w zrastaa powoli. W raz z akum ulacj kapitau
zw iksza si niem al proporcjonalnie popyt na prac, a wic
w zrastaa te paca robocza. A nglia bya jeszcze w gruncie
rzeczy krajem rolniczym, w ktrym szeroko jeszcze rozpo
wszechniony by (a naw et nie przestaw a si rozwija) upra
w iany przez ludno rolnicz przemys dom ow y (przdzalni
ctwo i tkactw o). N ie mg jeszcze pow sta p roletariat w ci
sym tego sow a znaczeniu, podobnie jak nie byo jeszcze m i
lionerw przemysowych. W pierwszej poow ie X V III wieku
wzgldnie przew aa k apita zmienny, a w drugiej poow ie k ap ita trw ay. A le kapita trw ay wym aga pokanej iloci
m ateriau ludzkiego. W prow adzenie w w ielkim zakresie tego
kapitau do produkcji m ust be preceded by an increase of po
pulation [musi by poprzedzone przez w zrost liczby ludnoci].
Cay przebieg rozwoju jest jednak sprzeczny z ujm ow aniem
spraw y przez B artona, okazuje si bowiem , e w ogle nast
pia tu zm iana sposobu produkcji; praw a, ktre odpow iadaj
w ielkiem u przemysowi, nie s identyczne z praw am i, ktre
odpow iadaj ||7 5 2 | m anufakturze. M anufaktura stanow i tylko
jedn z faz rozwoju prow adzcego do pow stania wielkiego
przemysu.
G odne uw agi s tu jednak niektre dane historyczne przy
toczone przez B artona, po czci dotyczce ruchu pacy robo
czej, a po czci ruchu cen zboa, przy czym porw nuje si,
766
jak ruchy te przebiegay w A nglii w pierwszej poow ie X V III

stulecia, z tym, jak przebiegay w drugiej jego poowie.
N astp u jca
tab lica w sk azuje
(pace
podnosiy
si o d
poow y
X V II d o poow y X V III stulecia, gdy cena zboa obniya si w cigu

tego okresu nie m niej ni o 35/o ) , jaki by stosunek plac ro b o tn ik w
rolnych d o cen zboa w cigu ostatnich 70 lat.
O kres
Paca
tygodniowa
Cena kw artera
pszenicy
P aca robocza
w pintach
pszenicy
1 7 4 2 -1 7 5 2
6 szyi. 0 pensw
30 szyi. 0 pensw
1 7 6 1 -1 7 7 0
42
102
90
1 7 8 0 -1 7 9 0
51
1 7 9 5 -1 7 9 9
70
80
65
1 8 0 0 -1 8 0 8
11
86
60
(tam e, str. 2 5 /2 6 ).
W sp raw ozdaniu Izby L o rd w w zw izku z ustaw am i o ubogich
(1816 ro k ?) zn ajd u je si liczbow y w ykaz ustaw o ogradzaniu gruntw ,
uchw alanych n a kadej sesji Izby poczynajc od rew olucji. Z w ykazu
tego w ynika, e przez 66 la t o d 1688 do 1754 r. takich ustaw byo 123,
nato m iast przez 69 * la t o d 1754 do 1813 r. byo ich 3315. W cigu
tego drugiego okresu u p raw a roli ro b ia w przyblieniu dw adziecia
pi razy szybsze postpy ni w pierw szym okresie. A le przez pierw sze
66 la t upraw ian o w ci coraz wicej zboa n a eksport, gdy tym czasem
przez w iksz cz drugiego, 69-letniego okresu nie tylko konsum ow a
no w szystko, co si p rzed tem eksportow ao, lecz im portow ano te coraz
wiksz, a w kocu b ard zo znaczn ilo dla p otrzeb naszej w asnej
konsum pcji... A w ic przyrost ludnoci w pierw szym okresie jest w po
rw naniu z okresem drugim jeszcze pow olniejszy, niby si m ogo zd a
w a na zasadzie p ostpw poczynionych przez u p raw ro li
(tam e,
str. 11/12).
W 1688 r. ludno A nglii i W alii w ynosia 5 4 1 m iliona, ja k to po
d aje G reg o ry K ing, k t ry ocenia j w edug liczby dom w . W 1780
r.
w ynosia ona w ed u g M alth u sa 7 700 000. Pow ikszya si ted y w ci

* Liczb t podaje B arton. M a by 59. - R ed.
767
Rozdzia osiemnasty
gu 92 la t o 2 2 00 0 0 0 ; przez nastpne 30 la t w zrosa o przeszo
2 700 000. Co si jed n ak tyczy przyrostu w cigu owych pierwszych
92 lat, to b ard zo p raw d o p o d o b n e jest, e d atu je si on przew anie
z la t 1 7 5 0 -1 7 8 0 (tam e, str. 13).
W edug rde zasugujcych na zaufanie B arton oblicza, e

w 1750 r. liczba m ieszkacw [wynosia] 5 946 000, co od rewolucji,
stanow i przyrost w w ysokoci 44 6 000, czyli 7 200 per annum (tam e,
str. 14).
Z tego w ynika wic, e w ed ug najniszej oceny ludno pow ikszaa
si w cigu ostatnich la t dziesikro szybciej ni przed stu laty. Rzecz
to jed n ak n ie d o w iary, aby akum ulacja k ap itau m iaa si dziesi
ciokrotnie pow ikszy (tam e, str. 14).
N ie chodzi wcale o to, jak ilo rodkw utrzym ania pro

dukuje si w cigu roku, lecz o to, jak w ielka cz pracy
ywej w chodzi kadego roku do produkcji kapitau trw aego
i obrotowego. O krela to wysoko kapitau zmiennego w sto
sunku do staego.
T he rem arkable increase [Zdum iew ajcy przyrost] ludnoci
w cigu ostatnich 50-60 lat niem al w caej E uropie Barton
tumaczy sobie przez increased productiveness of Am erican
mines [wzmoon w ydajno kopalni am erykaskich], ten bo
wiem n ad m iar of precious m etals [metali szlachetnych]
w wikszym stopniu podnis ceny tow arw ni pac robocz,
a wic in fact j obniy, w skutek czego podniosa si stopa
zysku (tame, str. 29-35). j X III752||

Miscellanea o Ricardzie. Zakończenie Rozważań o Ricardzie (John Barton)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Miscellanea o Ricardzie. Zakończenie Rozważań o Ricardzie (John Barton)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

[ROZDZIA OSIEMNASTY]

Miscellanea o Ricardzie. Zakoczenie

i^osi takiego wyniku, jest ona zbdna i naley jej zaprzesta.

10 m ilionw . M gbym w ic pow iedzie, e dochd b ru tto takiego spo

[A w ch. X X V I R icardo m w i:]

(Ricardo myli si tu, gdy zapom ina o tej czci, which

(W odsyaczu na str. 416 Ricardo sam zaopatruje powysze

A by lepiej zrozumie pogld R icarda, przytoczymy tu jesz

Przez productive class [klas produkcyjn] rozumie si tu

||7 3 4 | Przypumy, e dziki przyw ozow i* zagranicznego

nie, e m ilion p o trcony z renty w aciciela ziem skiego otrzym aj ro

[.] M aszyny [R icardo i B a rto n o w pyw ie,

I/. Pogldy R icarda]

Cb. 1 (cz V ), O wartoci".

5000 f. szt., to k a p ita ten przyniesie m u tylko 3 2 5 f. szt. zysku. W ta

Powysze uw agi s zupenie suszne. Stanow i zarazem o d

robocza jednego robotnika w ynosia 50 f. szt., 4545 f. szt.

Ch. X X , ,W a rto i bogactwo. W aciwoci, ktre je odr

nauk p rzyrodniczych zm usi siy natury do w ykonyw ania pracy, ktr

M aszyna kosztuje [prac]. T he natural agents nic jako ta

Spoeczestwo staoby si przede wszystkim bogatsze o su

free [w ydatkow aoby pienidze, przeznaczone przedtem na

chamia, gdyby nie w w ynalazek, are em ployed in pro d u

pierw szej potrzeby, w ygd i przyjem noci yciowych, przyznaby w p ra w

The n atural agents a d d indeed nothing to value [Siy n a

117361 Ch. X X X I , O m aszynach.

w pow anym stopniu je zm ieniem . I chocia nie przypom inam sobie,

(N iedogodno ta daje si robotnikow i dostatecznie w e zna

Z d aw ao m i si, e jeli w aciciele ziemscy b d otrzym yw ali tak

uczestniczyby jedynie jako konsum ent, m ajc

R icardo - podkrelm y to przede wszystkim - wychodzi

maszyny, ktre pozw alaj bd zw olni cz dotychczas za

nam dow id P57), i maszyny nie kosztuj nigdy tyle pracy,

moe suy do rozszerzenia gazi produkcji, do ktrej w pro

* W rkopisie-. 3. Jednake. - R ed.

A le oto na czym polega niedorzeczne zaoenie, stanowice

struow any jest tak nicely [doskonale], e jeli np. zw alnia si

ants {zastpcy]. Pow staj wci nowe rozgazienia mniej lub

Niej zestaw i pokrtce tezy, w ktrych Ricardo rozw ija

stanowi jeden z elem entw skadajcych si na w arto pro

ilo w ytwarzanych tow arw i ow a cz tych tow arw , ktr

przedtem , a naw et wiksz ilo tow arw - a w tej liczbie

Przez gross revenue Ricardo rozum ie t cz produktu,

N astpujce niej w ywody R icarda s ciekawe po czci

N aley przede wszystkim zaznaczy, co nastpuje: Ricardo

przyw aszczaj sobie robotnicy z bogactw a stworzonego przez

{ Istota o f surplus value w yraona tu jest w sposb n ader

{A le staoby si to ta k ie w tedy, kiedy by za pomoc tej

by to potanienie of food and necessaries nie wyw oao ogl

w arto w wysokoci 7500 f. szt., tzn. m usi zastpi kap ital

obrotow y w raz z zyskiem z cznego k ap itau w ynoszcym 2000 f. szt.

(Jest to bezw zgldnie suszne. W ielko of the gross income

z 15 000 f. szt. do 7500 f. szt., m im o e w arto p ro d u k tu n etto nie

(S t d predylekcja A dam a Smitha do gross produce, prze

ciwko ktrej wystpuje Ricardo Patrz ch. X X V I , O dochodzie

(A wic labour becomes redundant [praca staje si zbytecz

w arw w s k u te k zastosow ania m aszyn przyczyniaby si nieuchronnie do

{W myl powyszego cz kapitau - nie, kiedy chodzi

dochodu nabyw cw of food and necessaries. K onsum uj oni

{ w ka d y m razie nie proporcjonalnie do increase [wzrostu]

W ostatnich w ierszach Ricardo mwi wic to, na co ju wy

li the net produce, powiksza si, mimo e zmniejsza si cz

A le the same may and in m ost instances [|744| w ill be the