OGLNE ZAGADNIENIA DO MATURY Z BIOLOGII

ZAKRES ROZSZERZONY

PRZEDMIOT BADA BIOLOGII I NAUKA O CZOWIEKU

HASO
PROGRAMOWE

ZAKRES MATERIAU

ycie przedmiotem bada

biologii

podstawowe atrybuty ycia;

dziay biologii;
zwizek biologii z naukami matematyczno-przyrodniczymi;
biologia i medycyna - wsppraca dla dobra czowieka;

Podstawy metodologii
obserwacji, bada i
eksperymentw
biologicznych

podstawy metodologii bada naukowych; teoria i prawo biologiczne;

rda danych naukowych i popularnonaukowych;
cechy prawidowej obserwacji i eksperymentu;
przyrzdy umoliwiajce obserwacj mikrowiata (mikroskopy optyczne i elektronowe);
czowiek obiektem zainteresowa i bada filozofw, biologw i lekarzy;

Komrka - podstawowa
jednostka funkcjonalna
organizmu czowieka

budowa i waciwoci bony komrkowej;

system komrkowych bon plazmatycznych (w tym: siateczka rdplazmatyczna, aparaty
Golgiego, lizosomy);
skad i funkcje cytoplazmy (cytozolu)
budowa i rola mitochondriw;
etapy utleniania (oddychania wewntrzkomrkowego);
budowa i rola rybosomw;
jdro komrkowe;
budowa i rola;
chromosomy;
podziay komrkowe: przebieg i biologiczna rola mitozy oraz mejozy;

Zarys budowy
histologicznej organizmu
czowieka

Narzdy i ukady
narzdw - organizm
czowieka i homeostaza

Ukad pokarmowy
czowieka

Fizjologia procesw
trawienia i wchaniania

Zapotrzebowanie

tkanki jako zrnicowane strukturalnie i funkcjonalnie zespoy komrek;

typy tkanek i ich funkcje: nabonkowa, czna (w tym krew), miniowa, nerwowa;
nabonki jednowarstwowe (paski, szecienny, walcowaty, wielorzdowy);
nabonki wielowarstwowe (paski)
tkanki czne waciwe (luna, zbita, zarodkowa);
czne oporowe (chrzestna, kostna)
krew i limfa;
tkanka miniowa (poprzecznie prkowana szkieletowa, poprzecznie prkowana serca,
gadka);
tkanka nerwowa (w tym glejowa);

ukady wykonawcze: pokarmowy, oddechowy, krenia, wydalniczy, rozrodczy, ruchu;

ukady kontrolno-koordynujce: ukad nerwowy, ukad dokrewny;
powoka wsplna ciaa czowieka;
organizacja strukturalna i funkcjonalna organizmu ludzkiego jako ukadu otwartego
(metabolizm: katabolizm, anabolizm);
- homeostaza stanem dynamicznej rwnowagi wewntrzustrojowej organizmu;

budowa i rola ukadu pokarmowego;

przystosowania do rozdrabniani trawienia i wchaniania pokarmw;
gruczoy trawienne lub wspomagajce trawienie (linianki, trzustka, wtroba);

enzymy trawienne i hydroliza enzymatyczna;

rodzaje i dziaanie enzymw trawiennych;
- wchanianie jako kocowy etap trawienia; krenie wrotne;
regulacja czynnoci ukadu pokarmowego i pobierania pokarmu;
badania medyczne ukadu pokarmowego;

klasyfikacja chemicznych skadnikw poywienia czowieka;

organizmu na skadniki
odywcze, mineralne,
witaminy i wod

skadniki mineralne - ich rda oraz rola;

klasyfikacja i rda witamin;
awitaminozy i hiperwitaminozy - przyczyny i skutki zdrowotne;
skadniki organiczne - ich rola oraz rda;

Racjonalna dieta usprawnienie

funkcjonowania organizmu czowieka

dietetyka jako nauka;

dieta peno- i niepenowartociowa;
rodzaje diet, na przykad bezglutenowa, antynowotworowa, wegetariaska itp.;
nieprawidowe nawyki ywieniowe i ich konsekwencje zdrowotne (np. ywno typu fast
food);
anoreksja i bulimia - przyczyny, skutki zdrowotne, leczenie;
wpyw uywek na stan zdrowotny ukadu pokarmowego oraz przebieg trawienia i
wchaniania;
znaczenie diety w profilaktyce osteoporozy;

Zdrowa ywno

magazynowanie i przechowywanie ywnoci;

przygotowywanie i spoywanie posikw;
zanieczyszczenia i modyfikacje ywnoci;

Ukad oddechowy i jego

rola. Wymiana gazowa w
pucach

budowa ukadu oddechowego;

przystosowania w budowie ukadu oddechowego czowieka do wymiany gazowej;
mechanika oddychania i wentylacji puc;
wiczenia usprawniajce oddychanie;
transport tlenu oraz dwutlenku wgla w organizmie;

mechanizm i regulacja oddychania;

przyczyny i skutki niedotlenienia organizmu, zatrucia co i na przykad cyjankiem lub

nikotyn;
choroby ukadu oddechowego;
diagnostyka chorb drg oddechowych i puc: badania objtoci puc i badania rentgenowskie;
profilaktyka niektrych chorb ukadu oddechowego;

Transport wewntrzny rola ukadu krenia i

ukadu limfatycznego

funkcje ukadu krenia;

budowa i rodzaje naczy krwiononych;
budowa serca;
automatyzm pracy serca;
may i duy obieg krwi;
cinienie krwi;
topografia ukadu limfatycznego;
wspdziaanie ukadu krwiononego i limfatycznego;

Choroby ukadu
krwiononego

nadcinienie, miadyca, zawa - przyczyny, objawy i skutki;

diagnoza schorze serca: ekg, wysikowe i caodobowe (tzw. holter), usg;
poziom cholesterolu a ryzyko zachorowania, sposoby jego obniania;
profilaktyka i leczenie chorb serca i ukadu krenia;

Pyny ustrojowe - krew i

limfa

gwne ukady grupowe krwi (a, b, ab, 0), czynnik Rh;

podstawowe zasady transfuzji;
mechanizm krzepnicia krwi;
badania podstawowe krwi;
bezpieczestwo kontaktu z krwi;

Mechanizmy obronne
organizmu

rodzaje odpornoci (nieswoista i swoista);

limfocyty jako komrki immunokompetentne: antygeny, hapteny i przeciwciaa
(immunoglobuliny);
reakcje antygen - przeciwciao;
odpornoci humoralna (typu b) i komrkowa (typu t); rola cytokin;
znaczenie odpornoci w yciu czowieka;

rodzaje odpornoci sztucznej;

szczepionki i szczepienia ochronne;
choroby wywoane brakiem lub obnieniem naturalnej odpornoci;

Odporno sztuczna

reakcje alergiczne organizmu, dziaanie histaminy, testy;

podstawy transplantologii - zgodno tkankowa, leki immunosupresyjne;

Wydalanie. Zachowanie
rwnowagi osmotycznej

rwnowaga osmotyczna organizmu - podstawowy warunek homeostazy ustrojowej;

anatomia ukadu wydalnicze-go czowieka;
mechanizm regulacji rwnowagi wodno-mineralnej pynw ustrojowych;
dobowy bilans wody w organizmie czowieka;

Nefron - elementarna
jednostka strukturalna i
funkcjonalna nerek

wytwarzanie i wydalanie moczu: filtracja, resorpcja i sekrecja;

waciwoci i skad chemiczny moczu pierwotnego i ostatecznego;

Skad chemiczny moczu

oznak stanu zdrowia
czowieka

wstpne diagnozowanie cukrzycy, biaaczki, taczki na podstawie kontrolnych bada

moczu;
testy ciowe;
przyczyny chorb i zaburze pracy ukadu wydalniczego;
najczstsze choroby nerek i ukadu wydalniczego (moczwka prosta, kamica nerkowa,
zapalenie miedniczek nerkowych i pcherza moczowego);
profilaktyka chorb nerek i drg moczowych;
wspczesne osignicia medycyny - dializa, przeszczepy nerek;

Zachowanie cigoci
ycia

rozmnaanie pciowe - mechanizm i korzyci ewolucyjne;

budowa anatomiczna ukadu rozrodczego czowieka;
proces oogenezy i spermatogenezy;
fazy i regulacja hormonalna cyklu menstruacyjnego;
czynniki wpywajce na regularno i przebieg cyklu menstruacyjnego;

Pocztki ycia - rozwj

zarodkowy i podowy
czowieka

zapodnienie;
rozwj zarodkowy i podowy czowieka;
budowa i funkcje oyska;
przebieg i mechanizmy fizjologiczne porodu;
genetyczna determinacja pci, cia bliniacza;
leczenie bezpodnoci i zaburze ciy (zapodnienie pozaustrojowe);

Od narodzin do mierci rozwj osobniczy

czowieka

okresy rozwojowe czowieka;

dojrzao biologiczna, psychiczna i spoeczna;
charakterystyka zmian towarzyszcych pokwitaniu;
okres dojrzaoci doroso;
charakterystyka zmian towarzyszcych przekwitaniu;
mier procesem koczcym ycie;
wzrost zgonw uwarunkowany czynnikami cywilizacyjnymi;
eutanazja;

Ukad ruchu i jego rola w

prawidowym
funkcjonowaniu ciaa
czowieka

biologiczne znaczenie ruchu dla prawidowego funkcjonowania organizmu czowieka;

cz bierna ukadu ruchu i jej rola;
waciwoci i budowa koci;
poczenia koci;
cz czynna ukadu ruchu i jej rola;
fizjologia pracy mini;
antagonizm pracy mini szkieletowych (zginacze i prostowniki);

Higiena ukadu ruchu

zmczenie mini
odpoczynek bierny i czynny
wiczenia fizyczne podstaw zachowania zdrowia
trening fizyczny a indywidualne moliwoci organizmu
szkodliwo dopingu
urazy i choroby ukadu ruchu (m.in. krzywica, skolioza, osteoporoza)
podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy przy urazach ukadu ruchu

Percepcja bodcw narzdy zmysw

bodce i ich klasyfikacja;

typy i lokalizacja receptorw;
wraenia wzrokowe, suchowe i smakowe;
mechanizm widzenia a budowa oka; widzenie przestrzenne;
such i rwnowaga a budowa ucha - syszenie przestrzenne;

wch i smak;
wady i choroby narzdw zmysu;
badania oraz leczenie wad i chorb wzroku oraz suchu;

Ukad nerwowy koordynacja procesw

yciowych

pobudliwo jako jeden z przejaww ycia;

podzia ukadu nerwowego (orodkowy, obwodowy; somatyczny, wegetatywny);
zjawiska elektrochemiczne zachodzce w bonie neuronu;
synapsy;
wpyw lekw i trucizn na funkcjonowanie pocze synaptycznych;
choroby centralnego ukadu nerwowego;

Odruchy - fizjologia
ukadu nerwowego

odruch jako jednostka czynnociowa ukadu nerwowego;

uk odruchowy, neurony czuciowe i ruchowe;
typy odruchw: odruchy warunkowe i bezwarunkowe;
mechanizm tworzenia i wygasania odruchw warunkowych wedug koncepcji Pawowa;

organizacja strukturalna i czynnociowa mzgowia (rdze przeduony, mdek,

podwzgrze, kresomzgowie);
pola czynnociowe kory mzgowej (czuciowe, ruchowe, asocjacyjne);
badania stanu czynnociowego mzgu (eeg);

Mzg - nadrzdny orodek

kontrolno-integracyjny

Uczenie si, pami,

rozumowanie - wysze
czynnoci nerwowe

uczenie i zapamitywanie;
formy uczenia si;
pami jako zapis dowiadcze w orodkowym ukadzie nerwowym, materialne podoe
pamici;
pierwszy i drugi ukad sygnaw;
mylenie abstrakcyjne;
elementy psychologii uczenia si (indywidualne wzorce mylenia - uczenia si, techniki
szybkiego i efektywnego czytania, techniki pamiciowe, umiejtno koncentrowania si,
kreatywne mylenie, motywacja);

Higiena ukadu
nerwowego

rozwj emocjonalny czowieka;

zewntrzne i wewntrzne czynniki stresogenne;
fazy zespou oglnej adaptacji;
trudnoci adaptacyjne i choroby o podou stresowym;
aktywny wypoczynek;
fizjologia snu;
techniki obniania napicia (relaksacja, masa, medytacja, kinezjologia edukacyjna)

Ukad dokrewny hormonalna koordynacja i

regulacja procesw
yciowych

rodzaje i lokalizacja gruczow dokrewnych;

swoisto dziaania hormonw;
mechanizm ujemnego sprzenia zwrotnego; nadrzdna rola przysadki mzgowej;
powizania strukturalne i funkcjonalne ukadu hormonalnego z nerwowym;
regulacja hormonalna wzrostu i rozwoju, gospodarki wodno-elektrolitowej, rozrodu (w
tym cyklu menstruacyjnego);
hormonalna regulacja rytmw i cykli biologicznych;
choroby wynikajce z niedoczynnoci lub nadczynnoci gruczow dokrewnych;
poradnictwo endokrynologiczne;

Skra jako
wyspecjalizowany narzd
ochronny i czuciowy

skra i jej funkcje (ochronna i termoregulacyjna);

mechanizm termoregulacji;
budowa skry i jej wytwory;
skra jako swoisty narzd czucia: dotyk i ucisk, bl, zmiany temperatury;
higiena skry i jej wytworw;
choroby skry i ich profilaktyka;

Stan zdrowia i choroby

choroba wynikiem zachwiania homeostazy organizmu;

klasyfikacja czynnikw chorobotwrczych;
choroby spoeczne;
choroby cywilizacyjne;
choroby dziedziczne;
urazy i zatrucia;
profilaktyka chorb cywilizacyjnych i spoecznych;
zasady udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej;

Trucizny i ich wpyw na

zdrowie czowieka

trucizny pochodzenia naturalnego: rolinne, grzybowe i zwierzce (jady);

rodki halucynogenne i zatrucia grzybami;
toksykologiczne zanieczyszczenia wd, gleby i powietrza;
elementy profilaktyki w zakresie ochrony przed zatruciami;

rodki psychoaktywne

klasyfikacja rodkw psychoaktywnych;

leki nasenne i uspakajajce (barbiturany);
alkoholizm, narkomania i lekomania;
biologiczne i spoeczne skutki uzalenie fizycznych i psychicznych;
profilaktyka i leczenie uzalenie;

Choroby nowotworowe i
ich profilaktyka

czynniki mutagenne i kancerogenne;

cechy komrek nowotworowych;
nowotwory zoliwe u kobiet i mczyzn (m.in. w Polsce);
badania profilaktyczne;
metody leczenia nowotworw;
genetyczne podoe chorb nowotworowych;

Choroby wywoane przez

wirusy i mikroorganizmy

mikroorganizmy patogenne: wirusy, bakterie i grzyby;

mechanizmy infekcji wirusowych, bakteryjnych i grzybiczych;
choroby wirusowe (aids, taczki typu a i b, grypa, ospa prawdziwa, opryszczka);
choroby bakteryjne (dur plamisty, choroby weneryczne, ponica, zgorzel, tec, ponica,
bonica);
selekcyjne dziaanie antybiotykw oraz negatywne skutki ich naduywania;
budowa antygenowa retrowirusa hiv;
rda i drogi zakaenia aids;
pierwotne i wtrne objawy zakaenia wirusem hiv;
objawy aids;
sukcesy i poraki w leczeniu aids
profilaktyka hiv/aids;

Choroby inwazyjne

Profilaktyka zdrowotna
(podsumowanie)

pierwotniaki, robaki i stawonogi wywoujce choroby inwazyjne

przyczyny i skutki wybranych inwazji pasoytniczych: toksoplazmoza, rzsistkowica,
pezakowica, malaria, robaczyce, wierzb
zasady profilaktyki i ochrony w zakresie chorb pasoytniczych

edukacja zdrowotna - promocja zdrowia, kultura zdrowotna;

system opieki zdrowotnej - profilaktyka, terapia, opieka paliatywna;
postp w medycynie - propagowanie osigni farmakologii, transplantologii i immunologii;

EKOLOGIA I OCHRONA RODOWISKA

HASO
PROGRAMOWE

Podstawowe pojcia i
koncepcje ekologiczne

ZAKRES MATERIAU

Ekologia jako nauka obiekty bada ekologicznych (populacje, biocenozy,

ekosystemy)
Autekologia i synekologia,
Zwizek ekologii z praktyk (lenictwo, rolnictwo, przemys) ekologia a
ochrona rodowiska,

Tolerancja organizmw na
czynniki fizyczne i
chemiczne

Tolerancja ekologiczna (prawa Liebiga oraz Shelforda),

Nisza ekologiczna,
Tolerancja organizmw jako wynik dziedziczenia i ewolucji,

Populacja

Krzywa rozkadu naturalnego,

Cechy populacji (struktura i stosunki ilociowe):
o struktura przestrzenna i terytorializm,
o struktura ilociowa i mechanizmy regulacji liczebnoci,
o struktura wieku i krzywe przeywania,
o struktura pci,
o struktura socjalna,

Biocenoza

Stosunki pomidzy populacjami:

antagonistyczne (pasoytnictwo zewntrzne i wewntrzne,
drapienictwo, konkurencja midzygatunkowa, amensalizm, allelopatia),
nieantagonistyczne (mutualizm, protokooperacja, komensalizm),
neutralizm,

Struktura troficzna
biocenozy

acuchy i sieci zalenoci pokarmowych,

Poziomy troficzne (producenci, konsumenci, destruenci i reducenci),
Rola rnorodnoci biologicznej w utrzymaniu struktury troficznej biocenoz,
Przepyw energii w biocenozach,
Rwnowaga ekologiczna,

Ekosystem

Struktura i funkcjonowanie ekosystemu,

Przepyw energii w ekosystemach,
Produktywno (pierwotna i wtrna) ekosystemw,
Obieg materii,

Przemiany i rozwj
ekosystemw

Typy sukcesji: pierwotna, wtrna,

Stadia sukcesji (sera, klimaks),
Znaczenie sukcesji w przyrodzie,
Wpyw antropopresji na stabilno ekosystemw,

Ldowe strefy ycia

Biosfera jako cao,

Biomy i czynniki ksztatujce ich rozmieszczenie,
Pastwa rolinne (strefy klimatyczno-rolinne) i zwierzce,

Wodne strefy ycia

Ekosystemy wodne,
warunki fizykochemiczne zbiornikw sodkowodnych i morskich,
zrnicowanie strefowe ekosystemw wodnych
zakcenia w funkcjonowaniu ekosystemw wodnych,
zanieczyszczenia i eutrofizacja,

Czowiek jako element

ekosystemu.

Formy ochrony
rodowiska naturalnego.
Ekologia i ochrona
rodowiska w
gospodarstwie domowym.

Zanieczyszczenia wd, powietrza i gleby; niszczenie pokrywy rolinnej i erozja;

wymieranie gatunkw rolin i zwierzt; dziura ozonowa i efekt cieplarniany,
Rozwj zrwnowaony, uzasadnienie idei ochrony przyrody,
Rola czowieka w ksztatowaniu biosfery,
Zapoznanie uczniw z historycznymi przemianami biosfery pod wpywem
dziaalnoci czowieka,
Zagroenia, jakie niesie dla biosfery rozwj gospodarczy,
Idea rozwoju zrwnowaonego,

Zwizek czowieka z rodowiskiem naturalnym. Istota harmonijnego wspycia

z otaczajc przyrod.
Rnorodno form ochrony rodowiska.
Jak chroni przyrod w gospodarstwie domowym.

Zagroenia rodowiska
naturalnego i sposoby
przeciwdziaania im.

Dziura ozonowa.
Efekt cieplarniany.
Kwane deszcze.
Erozja gleby.
Gospodarstwa rolne.
Biornorodno.

Ochrona rodowiska W
moim otoczeniu.

Gospodarka zasobami rodowiska naturalnego,

Dziaania podejmowane na rzecz ochrony rodowiska,

GENETYKA
DNA jako podstawowy
nonik informacji
genetycznej.

Kopiowanie informacji
genetycznej.

Gen jako podstawowa

jednostka dziedzicznoci.

Kod genetyczny.

Realizowanie informacji
genetycznej (synteza biaek).

Budowa chemiczna i przestrzenna DNA.

Rodzaje DNA.

Lokalizacja DNA na terenie komrki.

Etapy i przebieg replikacji.

Znaczenie procesu replikacji.

Historyczne i wspczesne definicje genu.

Geny prokariontw i eukariontw.

Geny nakadajce si.

Budowa chemiczna i przestrzenna RNA.

Cechy kodu genetycznego.

Tabela kodu genetycznego.

Przebieg transkrypcji.

Rola aparatu translacyjnego.

Przebieg i etapy translacji.

Znaczenie biologiczne procesw transkrypcji i translacji.

Definicja genomu.

Wielko genomu czowieka.

Genotyp i kariotyp czowieka.

Definicja i podzia mutacji.

Czynniki mutagenne.

Skutki rnych mutacji.

Znaczenie mutacji w ewolucji organizmw.

Choroby wywoane mutacjami genowymi, w tym:

o bloki metaboliczne (galaktozemia, fenyloketonuria, alkaptonuria, albinizm),
o hemofilia,
o anemia sierpowata,
o daltonizm,
o plsawica Huntingtona.

Choroby wywoane zmianami genomowymi:

o zesp Downa,
o zesp Turnera
o Choroby wielogenowe.

Diagnostyka chorb dziedzicznych:

o analiza rodowodowa,
o analiza kariotypu podu,
o testy DNA podu,
o testy pourodzeniowe.

Definicja inynierii genetycznej.

Wykorzystanie enzymw restrykcyjnych.

Plazmidy i wirusy jako wektory.

Wykorzystanie techniki
inynierii genetycznej w
biotechnologii.

Metody i techniki inynierii genetycznej:

o hodowle komrkowe i tkankowe,
o klonowanie organizmw,
o organizmy transgeniczne.

Znaczenie genetyki w
rolnictwie i hodowli zwierzt.

Nowe odmiany i rasy oraz ich znaczenie:

o sztuczna selekcja w hodowli,
o chw wsobny i heterozja.

Bezporednie znaczenie
genetyki dla czowieka.

W medycynie:
o terapie genowe,
o wykorzystanie zmienionych genetycznie mikroorganizmw do produkcji
szczepionek i lekw,
o wykorzystanie organizmw transgenicznych i klonowanych do produkcji"
ludzkich tkanek oraz organw do przeszczepw.

W sdownictwie:
o odcisk palca DNA",
o ustalanie pokrewiestwa (np. ojcostwa).

Genom czowieka.

Mutacje i czynniki
mutagenne.

Choroby dziedziczne
czowieka i ich diagnostyka.

Inynieria genetyczna.

EWOLUCJONIZM I ANTROPOGENEZA
Pogldy dotyczce
powstania ycia na Ziemi.

Pogldy na powstanie organizmw rnicowanie ycia:

o biogeneza,
o hipoteza samordztwa,
o hipoteza kreacjonistyczna,

o
o

hipoteza panspermii,
teoria ewolucji,

Lamarkizm a Darwinizm,
Dowody ewolucji
o porednie,
o bezporednie,

Rnorodno organizmw
zamieszkujcych Ziemi

Podstawowe taksony systematyczne

Wspczesny podzia systematyczny organizmw na 5 krlestw
Charakterystyka podstawowych taksonw

Rodzaje i rda zmiennoci

w przyrodzie

Zmienno jako podstawowa cecha ycia:

o zmienno fenotypowa (modyfikacyjna),
o zmienno rekombinacyjna,
o zmienno mutacyjna
o Ewolucja jako rdo biornorodnoci

Pochodzenie czowieka

Definicja i gwne etapy antropogenezy dowody ewolucji hominidw

Drzewo rodowe hominidw

Czowiek jako gatunek

biologiczny i istota
spoeczna

Cechy wsplne czowieka i map czekoksztatnych

Charakterystyczne cechy gatunkowe czowieka
Rasy ludzkie
Ewolucja komunikacji, techniki i kultury

Ewolucja rolin

Charakterystyka budowy i ycia rolin w poszczeglnych okresach ewolucji.

Ewolucja bezkrgowcw

Charakterystyka budowy i ycia bezkrgowcw w poszczeglnych okresach

ewolucji.

Ewolucja krgowcw

Charakterystyka budowy i ycia krgowcw w poszczeglnych okresach

ewolucji.

Ewolucja ukadw

Ewolucja - wirusy, bakterie,

grzyby, pierwotniaki

Ewolucja ukadu:
- oddechowego,
- krwiononego,
- kostnego,
- nerwowego,

Charakterystyka budowy i ycia:

- bakterii,
- grzybw,
- wirusw,
- pierwotniakw,

BOTANIKA I ZOOLOGIA
HASO
PROGRAMOWE

ZAKRES MATERIAU
-

Podstawy taksonomii;
Historyczne i wspczesne systemy klasyfikowania organizmw;
Botanika i zoologia - klasyczne dziedziny biologii;
Metody badania rozwoju ycia na Ziemi;
Powstanie komrek prokariotycznych;
Budowa komrki prokariotycznej;
Wystpowanie i rodowisko ycia bakterii;
Systematyka wspczesnych bakterii;
Funkcje yciowe i ekologia Bakterii;
Podstawowe funkcje yciowe bakterii (odywianie, oddychanie, rozmnaanie si);
Rola bakterii w cyklach biogeochemicznych wgla i azotu;
Budowa i klasyfikacja wirusw;
Niektre choroby wirusowe rolin, zwierzt i ludzi;
Przebieg infekcji wirusowej;
Wirusy w wietle wspczesnych bada naukowych;
Rne pogldy na temat pochodzenia wirusw;

4. Protisty - najprostsze
organizmy eukariotyczne.

Budowa komrki eukariotycznej;

Budowa komrki eukariotycznej;
Porwnanie budowy komrki rolinnej i zwierzcej;
Komrka prokariotyczna a komrka eukariotyczna;
Wystpowanie i rodowisko ycia protistw;
Niektre procesy yciowe protistw (odywianie, oddychanie, wydalanie, ruch, wraliwo);
Na pograniczu wiata rolin i zwierzt myksotrofy;
Rozmnaanie i rozwj protistw;
Sposoby rozmnaania si protistw;
Proces izogamii, anizogamii i oogamii;
Cykle yciowe protestw;
Przegld systematyczny i znaczenie protistw;

5. Roliny telomowe.

- Teoria telomowa;
- Opanowanie rodowiska ldowego przez roliny;
- Gwne szczepy rozwojowe rolin;

6. Mszaki.

1. Klasyfikacja
organizmw.

2. Bakterie - pierwsze
organizmy na Ziemi.

3. Wirusy - Budowa i
natura wirusw.

7. Paprotniki.

Pochodzenie mszakw i rodowisko ycia;

Budowa morfologiczna i anatomiczna mszakw;
Cykl rozwojowy mszakw;
Gametofit i sporofit mszakw;
Przemiana pokole mszakw - dominacja gametofitu;
Przegld systematyczny i znaczenie mszakw;
Przegld systematyczny mszakw;
Znaczenie mszakw w rodowisku;
Rola mszakw w obiegu wody w przyrodzie;
Gospodarcze znaczenie mszakw;
Paprotniki - waciwe organowce ldowe;
Budowa morfologiczna paprotnikw (organy wegetatywne i rozrodcze);
Przystosowania paprotnikw do ycia na ldzie;
Tkanki organowcw rolinnych;
Twrcze, stae (okrywajca, wypeniajca, wzmacniajca, przewodzca);
Tkanki rolinne a tkanki zwierzce;
Przegld systematyczny i znaczenie paprotnikw;
Przegld systematyczny paprotnikw;
Ochrona gatunkowa paprotnikw;
Historyczne i wspczesne znaczenie paprotnikw;
Cykle rozwojowe paprotnikw;
Gametofit i sporofit paprotnikw;
Przemiana pokole paprotnikw - dominacja sporofitu;
Paprotniki jednako- i rnozarodnikowe;

8. Roliny nasienne.

Roliny nasienne sukces ewolucyjny na ldzie;

Funkcje i budowa korzenia: systemy korzeniowe, metamorfozy korzeniowe, symbiozy korzeniowe;
Funkcje i budowa pdu: metamorfozy odygowe;
Funkcje i budowa lici: typy ulistnienia, budowa anatomiczna licia, metamorfozy liciowe;
Rozmnaanie si rolin nagozalkowych;
Budowa organw rozrodczych rolin nagozalkowych;
Zapylenie i zapodnienie u rolin nagozalkowych;
Cykl rozwojowy rolin nago-zalkowych;
Organy rozrodcze i cykl rozwojowy paproci nasiennych;
Nasiona i owoce tajemnica sukcesu ewolucyjnego rolin nasiennych
Powstawanie i budowa nasienia;
Rodzaje nasion;
Okres spoczynku; warunki kiekowania nasion;
Powstawanie i rodzaje owocw;
Sposoby rozprzestrzeniania si rolin nasiennych;
Gospodarcze wykorzystanie nasion i owocw;
Przegld systematyczny rolin nagozalkowych;
Charakterystyka gatunkw krajowych;
Ochrona gatunkowa rolin nagozalkowych;
Charakterystyka wybranych grup rolin okrytozalkowych;
Ochrona gatunkowa rolin okrytozalkowych;
Porwnanie rolin jedno- i dwuliciennych;
Porwnanie rolin nago- i okrytozalkowych;
Formy ekologiczne i zbiorowiska rolin nasiennych;
Formy biologiczne rolin nasiennych;
Charakterystyka wybranych form ekologicznych;
Charakterystyka wybranych zbiorowisk rolinnych (br sosnowy, grd, zbiorowisko rolin ruderalnych
itp.);

8.a.Regulacja i kontrola
niektrych
czynnoci yciowych
rolin.

- Transport wody i asymilatw u rolin;

- Mechanizmy transportu wody:
potencja wodny i osmotyczny,
rola sit adhezji i kohezji
- Parcie korzenia i sil ssca lici (transpiracja);
- Istota transportu asymilatw;
- Odywianie mineralne i znaczenie pierwiastkw dla rolin;
- Czynniki warunkujce wzrost i rozwj rolin;
- Spoczynek
bezwzgldny i wzgldny nasion;
- Mechanizm i przebieg kiekowania oraz wzrostu;
- Przechodzenie wsta kwitnienia i owocowania (roliny dnia dugiego, krtkiego oraz neutralne;
fotoperiodyzm; wpyw fitohormonw);
- Hormonalne i turgorowe podoe ruchw rolin;
- Czynniki wywoujce reakcje ruchowe rolin;
- Tropizmy oraz nastie jako reakcje ruchowe rolin;

rodowisko i tryb ycia grzybw;

Poziomy organizacji budowy ciaa grzybw (plechy jednokomrkowe, nitkowate i plektenchymatyczne);
Strategie odywiania si grzybw;
Sposoby rozmnaania si grzybw;
Rodzaje rozmnaania bezpciowego grzybw
Strategie rozmnaania si pciowego
Przemiana pokole wybranych grup grzybw (sprzniakw, workowcw i podstawczakw)
Systematyka grzybw:
przegld grzybw kapeluszowych,
wademekum rozsdnego grzybiarza;
Biocenotyczne i gospodarcze znaczenie grzybw;
- Ochrona gatunkowa grzybw;
- Porosty - organizmy dwuskadnikowe
- rodowisko ycia porostw;
- Morfologia i anatomia porostw;
- Klasyfikacja porostw;
- Porosty jako organizmy pionierskie;
- Ochrona gatunkowa porostw;
- Pochodzenie zwierzt wielokomrkowych;
10. Gbki - najprostsze
zwierzta wielokomrkowe. - Gwne linie rozwojowe zwierzt;
- rodowisko ycia gbek;
- Budowa morfologiczna i anatomiczna gbek;
- Znaczenie ekologiczne i gospodarcze gbek;
9. Grzyby - plechowce
ldowe.

- rodowisko ycia parzydekowcw;

11. Parzydetkowce
Parzydetkowce - najstarsze - Plan budowy polipa i meduzy;
zwierzta tkankowe.
- Budowa histologiczna parzydekowcw;
- Przemiana pokole parzydekowcw;
- Przegld systematyczny parzydekowcw;
- Ekologia parzydekowcw i ich znaczenie rafotwrcze

12. Pazice.

Budowa i biologia pazicw wolno yjcych;

Pochodzenie zwierzt trjwarstwowych;
Systematyka pazicw;
rodowisko i tryb ycia wirkw;
Budowa i biologia pazicw pasoytniczych;
Przystosowania przywr i tasiemcw do pasoytnictwa;
Wybrane cykle rozwojowe tasiemcw;
Profilaktyka chorb pasoytniczych;
Wybrane cykle rozwojowe przywr;

13. Nicienie.

Nicienie - zwierzta schizoceliczne;

Pochodzenie i cechy nicieni;
Morfologia i anatomia nicieni;
Przegld systematyczny nicieni;
Systematyka oblecw: cykle yciowe wybranych gatunkw nicieni pasoytniczych;
Profilaktyka chorb wywoanych przez nicienie;
Pochodzenie piercienic;
Plan budowy piercienic;
Cechy aromorfotyczne piercienic;
Przegld systematyczny piercienic;
Charakterystyka wieloszczetw, skposzczetw i pijawek;
Ekologia piercienic;
Znaczenie piercienic w ewolucji zwierzt bezkrgowych;
Budowa i biologia miczakw;
Pochodzenie miczakw;
Wystpowanie i rodowisko ycia miczakw;
Budowa i biologia limakw, may i gowonogw;
Przegld systematyczny miczakw;
Ekologia i znaczenie gospodarcze miczakw;

14. Piercienice
Piercienice - zwierzta
celomatyczne.

15. Miczaki.

16. Stawonogi.

1 7. Strunowce.

18. Krgowce.

19. Ryby.

20 Pazy.

Pochodzenie i radiacja adaptatywna stawonogw;

Pochodzenie stawonogw (w tym opanowanie rodowiska ldowego);
rodowisko ycia stawonogw;
Morfologia i anatomia stawonogw;
Biologia stawonogw;
Wzrost skokowy linienie;
Rozwj prosty i zoony u stawonogw;
Opieka nad potomstwem;
Przegld systematyczny stawonogw;
Charakterystyka skorupiakw, pajczakw, wijw oraz owadw;
Ekologia i znaczenie gospodarcze grup stawonogw ze szczeglnym uwzgldnieniem owadw;
Ochrona gatunkowa stawonogw;
Charakterystyka oglna strunowcw;
Pochodzenie strunowcw;
Gwne linie radiacyjne strunowcw;
Cechy charakterystyczne strunowcw;
Zwierzta pierwouste i wtrouste;
Lancetnik - swoisty model strunowca;
Pozycja systematyczna lancetnika;
Morfologia i anatomia lancetnika;
Lancetnik jako swoisty pierwowzr" strunowcw;
Pochodzenie i ewolucja krgowcw;
Charakterystyczne cechy krgowcw;
Pochodzenie i drzewo rodowe krgowcw;
- Oglna systematyka krgowcw;

Bezuchwowce i ryby - krgowce pierwotnie wodne;

Stanowisko systematyczne rybi bezuchwowcw;
Morfologia i anatomia minoga;
Dwie linie rozwojowe ryb - chrzstnoszkieletowe i kociste;
Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne ryb do ycia w wodzie;
Przegld systematyczny ryb;
Ekologia ryb - tarto i wdrwki ryb;
Przegld gatunkw krajowych ryb i ochrona gatunkowa;
Znaczenie gospodarcze ryb;
Pazy - krgowce dwurodowiskowe;
Wyjcie krgowcw na ld (meandrowce);
Wodno-ldowa strategia yciowa pazw;
Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne pazw do ycia na ldzie;
Uzalenienie pazw w budowie i czynnociach yciowych od rodowiska wodnego;
Rozrd i rozwj pazw;
Przegld krajowych gatunkw pazw i ochrona gatunkowa;
Czynniki zagraajce pazom;

21. Gady.

22. Ptaki

23. Ssaki

- Pochodzenie i radiacja adaptatywna gadw;

- Progresywne trendy ewolucyjne gadw:
lokomocja,
pokrycie ciaa,
gospodarka wodna,
bony podowe
- Radiacja adaptatywna gadw mezozoicznych (drzewo rodowe gadw);
- Hipotezy wyjaniajce wyginicie gadw mezozoicznych;
- Budowa i biologia gadw wspczesnych;
- Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne gadw wspczesnych do ycia na ldzie;
- Rozrd i rozwj gadw;
- Przegld systematyczny gadw;
- Ochrona gatunkowa gadw;
- Progresywne cechy ptakw zwizane ze zdolnoci do lotu:
skrzyda i pira,
szkielet i masa ciaa,
rozwj mzgu,
- mechanizm wymiany gazowej;
- Staocieplno ptakw;
- Hipotezy wyjaniajce pochodzenie zdolnoci ptakw do aktywnego lotu;
- Rozrd i rozwj ptakw:

strategie rozrodcze ptakw

(gody, opieka nad potomstwem, gniazdowniki i za

gniazdowniki),
- Wdrwki ptakw;
- Przegld systematyczny ptakw;
- Znaczenie biologiczne i gospodarcze ptakw;
- Gatunki krajowe i ochrona gatunkowa;
- Tajemnica sukcesu ewolucyjnego ssakw;
- Progresywne cechy ssakw:

lokomocja,

okrywa ciaa i staocieplno,

rozwj mzgu,

oysko
- Radiacja adaptatywna i drzewo rodowe ssakw;
- Systematyka ssakw;
- Stekowce i torbacze;
- Wystpowanie stekowcw i torbaczy;
- Progresywne i prymitywne cechy stekowcw;
- Morfologia, anatomia i fizjologia torbaczy;
- Ssaki waciwe - najwyej uorganizowane krgowce ldowe;
- Morfologia i anatomia ssakw waciwych;
- Fizjologia ssakw;
- Rozrd i rozwj ssakw;
- Opieka nad potomstwem;
- Przystosowania ssakw do ycia w rnych rodowiskach;
- Przegld systematyczny i znaczenie ssakw;
- Charakterystyka wybranych rzdw ssakw;
- Rodzime gatunki ssakw;
- Znaczenie ekologiczne i gospodarcze ssakw;
- Ochrona gatunkowa ssakw;
- Czowiek te jest ssakiem;

KOMRKA JAKO PODSTAWOWA JEDNOSTKA YCIA. ENERGIA I YCIE

HASO
PROGRAMOWE

ZAKRES MATERIAU

27. Mikroskopia.

Mikroskopia optyczna;
Zasady mikroskopowania i BHP;
Rodzaje preparatw mikroskopowych;
Techniki barwienia preparatw: odczynniki: bkit metylenowy, Sudan III w 70-procentowym roztworze
alkoholu, pyn Lugola;
- Rozmazy;
- Mikroskopia elektronowa;
- Budowa mikroskopu elektronowego;
- Typy mikroskopw elektronowych i ich zastosowanie;
- Przygotowanie preparatw;
- Biofizyczne i biochemiczne badania komrek;
- Techniki mikromanipulacji;
- Frakcjonowanie;
- Metody barwienia i znakowania cytochemicznego;
- Autoradiografia;
- Ekstrakcja a chromatografia i elektroforeza;
- Hodowle in vitro komrek i tkanek;

28. Nieorganiczne i organiczne

skadniki komrki.

- Skad chemiczny komrek;

- Udzia pierwiastkw i zwizkw chemicznych w budowie Ziemi i organizmw:
- pierwiastki biogenne,
- makroelementy,
- mikroelementy i ultraelementy
- Funkcje wybranych pierwiastkw lub ich jonw w komrkach (organizmach);
- Zwizki nieorganiczne;
- Woda jako rodowisko komrki i skadnik przemian metabolicznych;
- Waciwoci fizykochemiczne czsteczki wody i jej biologiczne znaczenie;
- Inne wane zwizki nieorganiczne i ich sole;
- Efekty toksycznego oddziaywania soli metali cikich;
- Cukrowce, lipidy i kwasy nukleinowe;
- Klasyfikacja zwizkw organicznych wystpujcych w strukturach oywionych: wizania chemiczne,
monomery i biopolimery ;
- cukrowce i ich funkcje;
- tuszczowce waciwe i fosfolipidy oraz ich funkcje;
- kwasy nukleinowe i ich funkcje;
- Aminokwasy, peptydy i biaka
- Aminokwasy: budowa i waciwoci chemiczne
- -Waciwoci chemiczne biaek; biaka proste i zoone
- Struktura przestrzenna biaek i jej modyfikacje
- Funkcje biaek:
- biaka strukturalne i enzymatyczne,
-immunoglobuliny
- Metody sekwencjonowania oraz wykrywania i identyfikacji biaek (chromatografia bibuowa,
elektroforeza);

29. Organizacja strukturalna

i funkcjonalna komrki
eukariotycznej.

Budowa chemiczna i organizacja przestrzenna elementarnej bony biologicznej;

Rodzaje transportu bonowego;
Pino- i fagocytoza;
Waciwoci receptorowe bony komrkowej;
Bony wewntrzkomrkowe:
tonoplast;
rodzaje, organizacja przestrzenna i funkcje retikulum endoplazmatycznego;
organizacja przestrzenna i funkcje aparatu Golgiego;
powstawanie, rodzaje i funkcja lizosomw;
Budowa chemiczna ciany komrkowej;
Rozwj cian komrkowych;
pierwotna i wtrna ciana komrkowa;
Modyfikacje wtrne ciany komrkowej: inkrustacja i adkrustacja;
Funkcje ciany komrkowej

Skad chemiczny cytoplazmy;

Ruchy cytoplazmy;
Elementy strukturalne cytoszkieletu;
Budowa, lokalizacja i funkcja centrosomu i centrioli;
Organelle odpowiedzialne za ruch komrki - wici i rzski;
Wakuola;
Skad chemiczny soku wakuolarnego;
Potencja osmotyczny a turgor komrkowy;
Plazmoliza i deplazmoliza;
Funkcje wakuoli;
Organelle pautonomiczne;
Plastydy - organelle komrek autotroficznych:
- rodzaje i funkcje plastydw,
- ultrastruktura chloroplastu,
- rodzaje, lokalizacja i funkcje barwnikw fotosyntetycznych;
- Mitochondria - centra energetyczne komrek:
- ultrastruktura mitochondrium,
- enzymy i funkcje mitochondrium;

Ultrastruktura jdra komrkowego;

Organizacja chromatyny i chromosomw;
Funkcje jdra komrkowego w interfazie i podczas podziaw komrkowych;
Ultrastruktura, lokalizacja i funkcje centrioli;
Podziay jdra komrkowego;
- mitoza i mejoza;
- Struktura, lokalizacja i funkcje rybosomw;
30. Metabolizm komrkowy.

31 . Fotosynteza - strategia
odywiania si autotrofw.

Enzymy
- Klasyfikacja i nazewnictwo enzymw;
- Budowa i dziaanie enzymw (apoenzym, koenzym, grupy prostetyczne, centrum aktywne, teoria
indukcyjnego dopasowania);
- Kinetyka reakcji enzymatycznych;
- Fizyczne i chemiczne czynniki wpywajce na aktywno enzymw;
- Metabolizm jako proces przemiany materii i energii;
- Zasada sprzgania reakcji egzo- i endoergicznych;
- Rodzaje fosforylacji;
- Budowa ATP;
- Fotosystemy jako jednostki czynnociowo-strukturalne fotosyntezy;
- Lokalizacja procesu fotosyntezy;
- Barwniki fotosyntetyczne;
- Fosforylacja fotosyntetyczna (cykliczna i niecykliczna);
- Etapy i chemizm fotosyntezy;
- Lokalizacja, przebieg i produkty fazy jasnej;
- Lokalizacja i przebieg fazy ciemnej;
- Bilans wglowy i wydajno energetyczna fotosyntezy;
- Wpyw czynnikw fizycznych i chemicznych na tempo fotosyntezy;
- Fotosynteza typu C4;
- - Znaczenie fotosyntezy dla funkcjonowania caej biosfery;
- Chemosynteza alternatywna strategia autotrofizmu;
- Istota i przebieg procesu chemosyntezy;
- Grupy bakterii chemosyntetyzujacych (wodorowe, siarkowe, nitryfikacyjne, elazowe);
- Udzia chemoautotrofw w cyklach biogeochemicznych;

32. Utlenianie biologiczne

- Uzyskiwanie energii uytecznej biologicznie;

- Lokalizacja procesu oddychania komrkowego;
- Etapy oddychania tlenowego:
- glikoliza (i fermentacja),
- cykl Krebsa (przebieg i zysk energetyczny),
- acuch oddechowy i fosforylacja oksydacyjna
- Znaczenie biologiczne oddychania beztlenowego i tlenowego;
- Wymiana gazowa a utlenianie biologiczne

Niektre przemiany tuszczw i aminokwasw p-oksydacja i synteza kwasw tuszczowych

Dezaminacja aminokwasw- cykl ornitynowy;
Budowa i rola acetylo-CoA;
Gospodarka wodno-mineralna i wydalanie u zwierzt amonio-, uriko- i ureotelicznych;

EWOLUCJA

HASO
PROGRAMOWE

ZAKRES MATERIAU

1. Naukowe podstawy
ewolucjonizmu.

- Arystotelesowska teoria staoci form i dynamiki ycia;

- Teoria statycznej struktury przyrody Linneusza;
-Teoriaewolucji Lamaicka;
- Teoria Cuviera;
- Teoria doboru naturalnego Darwina - Wallace'a;
- Geneza i zaoenia teorii doboru naturalnego Darwina- Wallace'a;
- Syntetyczna teoria ewolucji;
- Wpyw genetyki na rozwj ewolucjonizmu;
- Bezporednie i porednie dowody ewolucji;
- Bezporednie dowody ewolucji, w tym sfosylizowane szcztki, skamieniaoci, inkluzje, koprolity,
relikty;
- Porednie dowody ewolucji z anatomii porwnawczej, embriologii, biochemii, fizjologii,
genetyki i biogeografii;
- Metody datowania znalezisk (metody izotopowe, metoda analizy pykowej, analiza warstwowa,
kalendarz czasu geologicznego);
- Znaczenie bezporednich i porednich dowodw ewolucji;

2. Mechanizmy sprawcze i
prawidowoci ewolucji
Podstawowe przyczyny zmian
ewolucyjnych

- Populacja jako podstawowa jednostka ewolucyjna (prawo Hardy'ego - Weinberga);

- Dryft genetyczny;
- Rodzaje doboru naturalnego (stabilizujcy, dynamizujcy);
- Ewolucja genw;
- Powstawanie gatunkw (specjacja);
- Mechanizmy izolacyjne;
- Rola izolacji w procesie specjacji;
-Specjacja sympatryczna i allopatryczna;
- Filetyczny charakter procesw ewolucyjnych w teorii Darwina;
- Prawidowoci ewolucji;
- Mikro- i makroewolucja;
- Prawidowoci ewolucji:
- tempo ewolucji,
- wymieranie szczepw,
- nieodwracalno i postpowo ewolucji,
- wielokierunkowo (konwergencje i dywergencje,
radiacja adaptatywna)

3. Biogeneza i zasadnicze
kierunki ewolucji

- Ewolucyjna historia ycia na Ziemi;

- Definicja ewolucji biologicznej;
- Historyczne koncepcje powstania ycia na Ziemi (kreacjonizm, samordztwo, teoria panspermii);
- Wspczesna koncepcja biogenezy;
- Autogenna i endosymbiotyczna teoria powstania komrki eukariotycznej;
- Powstanie protistw;
- Pochodzenie i rozwj rolin, grzybw oraz zwierzt;
- Skamieniaoci przewodnie (trylobity, amonity, belemnity);
- Ewolucja naczelnych i antropogeneza;
- Cechy charakterystyczne i drzewo rodowe naczelnych;
- Uwarunkowania i etapy antropogenezy (charakterystyka;
form przed- i praludzkich);
- Ewolucja kulturowa czowieka;

BIOLOGIA STOSOWANA

HASO
PROGRAMOWE

1. Szans i zagroenia
biotechnologii

ZAKRES MATERIAU
- Biotechnologia jako nauka stosowana;
- Klasyczne i nowoczesne techniki biotechnologii:
- inynieria genetyczna,
- hodowle komrkowe i tkankowe,
- sekwencjonowanie genw i tworzenie bibliotek cDNA,
- genomika i proteomika Przemysowe procesy biotechnologiczne,
- Biotechnologiczne otrzymywanie insuliny i hormonu wzrostu;
- Immobilizacja enzymw i ich zastosowanie w przemyle spoywczym oraz farmaceutycznym;
- Biotechnologia w rolnictwie;
- Roliny i zwierzta transgeniczne;
- Insektycydy biologiczne;
- Zapodnienie In vitro jako metoda hodowlana;
- Biotechnologia a ochrona rodowiska;
- Paliwa ekologiczne i sposoby ich pozyskiwania:
- etanol biologiczny,
- biogaz,
- osad czynny
- Biotechnologia oparta na modyfikacjach DNA;
- Inynieria genetyczna:
- nukleazy restrykcyjne,
- konstruowanie wektorw,
- lepkie koce
- Przyszo biotechnologii;
- Problemy etyczne zwizane ze stosowaniem nowoczesnych biotechnologii;
- Bezpieczestwo w zakresie prac inynierii genetycznej;