A.

Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
Andrzej Klimczuk

Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach

(na przykadzie mieszkacw Biaegostoku)

Wprowadzenie
Obecno rodkw komunikowania masowego uznaje si za jedn z gwnych cech
spoeczestw nowoczesnych. Znacznie oddziauj na dynamik zmian, innowacje, wzory
konsumpcji, nowe style ycia oraz wiedz o wydarzeniach w wymiarze lokalnym i
globalnym. Nadmiar informacji sprawia jednak, i ich odbiorcy obojtniej na doniesienia,
opieraj si przeciwko nim, bd te trac orientacj w rzeczywistoci i odczuwaj
niepewno co do staoci i spjnoci wiata.
W spoeczestwach przedindustrialnych, zanim modernizacja doprowadzia m.in. do
pojawienia si nowych zawodw, rozwoju powszechnej owiaty i mass mediw, zasoby i
wiedz kontrolowali ludzie starzy. Starsze pokolenia przekazyway modszym dorobek
przodkw. Sdziwy wiek wiza si z prestiem, dowiadczeniem, mdroci, kontaktem z
siami nadprzyrodzonymi i wadz. Wypieranie tradycji mwionej przez pismo i druk oraz
tworzenie nowoczesnych demokracji

przeciwstawnych systemom

hierarchicznym

autokratycznym, prowadzio do obnienia pozycji spoecznej ludzi starych. Jednoczenie

nowoczesno uksztatowaa powszechn sub zdrowia oraz system zabezpieczenia staroci
w formie rent i emerytur co poprawio stan zdrowia ludnoci i doprowadzio do wzrostu
udziau ludzi starych w populacji. Interesujca staje si zatem prba analizy jak ludzie starzy
jako segment struktury spoecznej postrzegaj docierajce do nich za porednictwem prasy,
radia i telewizji prezentacje medialne obejmujce ich wizerunek, problemy i interesy. Wane
jest te zwrcenie uwagi na oczekiwania seniorw wobec dziaalnoci mediw i
podejmowane prby ich zmiany. Analiza dotyczy osb starszych z miasta Biaystok.
Zaoenia teoretyczne
W artykule tym ludzi starych1 okrela si jako kategori spoeczn - zbir osb
podobnych do siebie pod wzgldem spoecznie istotnych cech (jak wiek, role spoeczne i
1

Wedug badaczy zjawiska dyskryminacji ze wzgldu na wiek ju samo powszechne uywanie sw stary i
starzy sprzyja podziaom - przywouj skojarzenia z ubstwem, niemoc i zalenoci od innych.

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
korzystanie ze wiadcze spoecznych), ktrzy s wiadomi tego podobiestwa i swojej
odrbnoci od innych, przy czym niekoniecznie musz utrzymywa bezporednie kontakty i
interakcje z podobnymi do siebie, gdy zachodz one dopiero w grupach spoecznych np. w
klubie seniora (Sztompka 2002: 193 i 197). Za kryterium staroci przyjmuje si za ekspertami
wiatowej Organizacji Zdrowia (Raport 1999: 7) przekroczenie 60. roku ycia.
Rozwj spoeczno-ekonomiczny Biaegostoku - najwikszego miasta pnocnowschodniej Polski, stanowicego stolic wojewdztwa podlaskiego wymaga wikszego
zainteresowania tematem starzenia si spoeczestwa (zob. World... 2004; Gruescu 2007).
W 1988 roku osoby po 60. roku ycia stanowiy blisko 12% mieszkacw miasta przekroczony zosta prg staroci demograficznej, wiadczcy o obcieniu ludnoci w wieku
produkcyjnym ludnoci w wieku poprodukcyjnym (Podstawowe informacje 2003: 29-31).
W 2008 ludzie starzy stanowili ju 17,8% mieszkacw (Bank Danych Regionalnych 2009).
W 2030 roku ludzie starsi mog stanowi ju 31% tej populacji, a co za tym idzie, obcienie
ekonomiczne osobami w wieku nieprodukcyjnym wzronie o jedn pit (Prognoza 2004).
Poza wzrostem wydatkw publicznych na utrzymanie ludzi starych skutkami tego procesu
bd m.in. feminizacja populacji, wzrost zapotrzebowania na usugi opieki spoecznej i
sektora zdrowia oraz zmiany struktur rodzin, spoecznoci lokalnych, konsumpcji, inwestycji,
innowacyjnoci i produktywnoci pracy, preferencji politycznych i edukacji (SzaturJaworska, Bdowski, Dzigielewska 2006: 241-266). Przemiany te uzasadniaj poszukiwanie
rozwiza, ktre pozwol na wyduanie aktywnoci zawodowej seniorw, wzrost ich
uczestnictwa

spoecznego,

obnienie

kosztw

ich

utrzymania

oraz

ksztatowanie

pozytywnych postaw wobec staroci i otwartoci kulturowej. Przy poszukiwaniach tych

naley uwzgldni wskazane przez B. Synaka (2000: 12-13) cztery powody deprywacji
spoecznej ludzi starych w Polsce po 1989 roku: (1) zachwianie pamici zbiorow
stwarzajce problemy tosamociowe, negacja przed modych rzeczywistoci Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej; (2) obecno obniajcych poczucie bezpieczestwa nowych
zjawisk kulturowych i zagroe - upowszechnianie wiedzy o nich przez mass media;
(3) wzrost tendencji technokratycznych i przejaww ageizmu (dyskryminacji ze wzgldu na
wiek) ujawniajcych si gwnie na rynku pracy; oraz (4) obnianie wieku przechodzenia na
Przeciwdziaaniu uprzedzeniom i stereotypom mog sprzyja zmiany jzykowe. Rzeczywisto lepiej oddaj
zwroty starszy i starsi, ktre wskazuj na relatywizm wieku. Okrelenia te jednak jako jednostki analityczne
s mniej uyteczne (Szukalski 2004:13-14).

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
emerytur przy jednoczesnym wyduaniu dalszego trwania ycia i braku przyjtych w
poprzednich latach ycia wzorw aktywnego spdzania czasu wolnego.
Pod pojciem wizerunku za P. Sztompk rozumie si sum wszystkich zewntrznych
cech, ktre dadz si zaobserwowa, a ktre mog wiadczy o wiarygodnoci partnera
(Sztompka 2007: 226). Bezporednio obserwowalne cechy poszczeglnych osb to: ich
wygld, zachowanie i otoczenie. Tak rozumiany wizerunek obok reputacji i aktualnych
osigni jednostki stanowi kryterium na podstawie ktrego ludzie decyduj o obdarzeniu
innych zaufaniem. Zaufanie jest najcenniejsz odmian kapitau spoecznego (tame: 224),
czyli potencjau wspdziaania osadzonego w powizaniach midzyludzkich i normach
spoecznych zdolnego do przynoszenia korzyci osobom, grupom i spoeczestwom. Zaufanie
to rodzaj zakadu (przekonania i opartego na nim dziaania) podejmowanego przez jednostk
na temat niepewnych przyszych dziaa innych ludzi (tame: 69-72). W zakadzie tym aktor
spoeczny szacuje na ile dziaania pozostaych bd dla niego korzystne. Zaufanie daje
poczucie przewidywalnoci zachowa innych osb. Nieufno polega za na szacowaniu
potencjalnych szkd, a brak zaufania to sytuacja neutralna kiedy aktorzy spoeczni nie maj
zdania na temat pozostaych - nie okazuj ani zaufania, ani nieufnoci (tame: 73). Okrelenie
wizerunek jest zbiene z koncepcj fasad, ktr E. Goffman sformuowa w teorii
dramaturgicznej sucej do analizy rnych sytuacji, spotka i zgromadze w yciu
codziennym (Goffman 1981: 156-195). Fasady wiadcz o cechach grupy wiekowej i klasy
spoecznej do ktrej naley ich posiadacz. Fasadami mona manipulowa by wywoa na
innych okrelone wraenie. Autentyczne cechy jednostki mona pozna tylko podgldajc j
gdy znajduje si za kulisami - w sferze prywatnoci i anonimowoci, gdzie odpoczywa i
przygotowuje si do dalszego odgrywania rl spoecznych, w sferze ktr stara si ukry
przed pozostaymi. Nie wszyscy skutecznie manipuluj fasadami - posiadaj jedynie zasoby
kulturowe, o ktrych by moe nie wiedz, nie potrafi lub nie chc si nimi posuy, aby
aktywnie ksztatowa swj los. Dopiero zakomunikowanie innym posiadanych cech,
umiejtnoci i kompetencji sprawia, e zasoby te staj si kapitaem kulturowym
otwierajcym dostp do okrelania i realizacji pragnie oraz konwersji tych zasobw na inne
jak np. znajomoci, wadza, pienidze, style ycia (Bourdieu, Wacquant 2001: 104).
Z wizerunkiem wie si zagadnienie ageizmu, ktry wedug R. Butlera, twrcy tego
okrelenia,

odnosi

si

do

procesu

systematycznego

tworzenia

stereotypw

dyskryminowania ludzi z powodu tego, i s starzy (Palmore 1990: 4). W szerszej definicji

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
P. Szukalskiego wskazujcej na moliwo wystpowania tego zjawiska te w odniesieniu do
innych grup wiekowych zakada si, i ageizm to zestaw przekona, uprzedze i
stereotypw majcych swe podstawy w biologicznym zrnicowaniu ludzi, zwizanym z
procesem starzenia si, ktre dotycz kompetencji i potrzeb osb w zalenoci od ich
chronologicznego wieku (2004: 11). Przyjmuje si, e wiek kalendarzowy wraz z takimi
cechami, jak stan zdrowia, stan emocjonalno-intelektualny i poziom ycia moe stanowi
podstaw do wyodrbniania grup, ktre s dyskryminowane na skutek kontroli dostpu do
rnorodnych zasobw. Na inne aspekty zwraca uwag definicja E. Thorpea zgodnie z ktr
do ageizmu dochodzi gdy uprzedzenia zwizane z wiekiem zostaj zinstytucjonalizowane,
czy to wprost poprzez przepisy i uregulowania prawne, czy te w sposb mniej czytelny,
przejawiajcy si w zwyczajach i praktyce ycia spoecznego. Dyskryminacja ze wzgldu na
wiek dotyka ludzi w rnym wieku, cho w sposb szczeglny dowiadczana jest przez osoby
starsze, przez co przyczynia si do wykluczania ich ze spoeczestwa (2004: 51).
Ageizm

moe

zachodzi

trzech

formach:

bezporedniej,

poredniej

zwielokrotnionej (tame). W pierwszym przypadku wiek wpywa na mniej przychylne

traktowanie osoby w okrelonej sytuacji ni pozostaych w porwnywalnych warunkach.
W drugim wobec wszystkich stosowane s pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki,
lecz konkretn grup wiekow dotykaj w sposb szczeglny i nie mog zosta obiektywnie
uzasadnione. Dyskryminacja zwielokrotniona zachodzi za, gdy jednoczenie nakad si na
siebie

rne

przyczyny

dyskryminacji

np.

wiek,

pe,

orientacja

seksualna,

niepenosprawno, rasa, pochodzenie etniczne. Ageizm zachodzi gwnie w takich obszarach

jak: zatrudnienie i praca (np. odmowa przyjcia do pracy z powodu wieku), opieka zdrowotna
(np. umieszczanie seniorw na oddziaach oferujcych niewystarczajce wiadczenia), usugi
finansowe (np. tumaczenie wiekiem odmowy udzielenia kredytu), ubezpieczenia spoeczne
(np. odmawianie przyznania niektrych zasikw) oraz dostp do dbr (np. niedostpne dla
ludzi starych oferty i promocje). Ageizm moe wystpowa te w ramach m.in. poziomu
dochodw, edukacji, udziau w procesie decyzyjnym i dialogu spoecznym oraz przy
podkrelaniu negatywnych konsekwencji procesu starzenia si spoeczestw. Zauwaa si te,
e ageizm tym si rni od innych typw uprzedze, i ma zwrotny charakter: z upywem
lat, w mniejszym lub wikszym stopniu, dotyka tych ktrzy posiadaj takie uprzedzenia.
Przeciwdziaaniu ageizmu mog sprzyja (Szukalski 2004: 13-14; Thorpe 2004: 5354): zakazy prawne, zmiany jzykowe, zmiany kryteriw ustalania wieku emerytalnego,

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
rozpatrywania relacji midzypokoleniowych i budownictwa mieszkaniowego, podejmowanie
bada nad staroci, organizowanie kampanii wiadomociowych z wykorzystaniem mass
mediw, systemu edukacji i informacji publicznej, zwalczanie przemocy wobec ludzi
starszych oraz wprowadzanie uatwie w dostpie do opieki zdrowotnej, edukacji przez cae
ycie, rodkw transportu i aktywnego udziau w procesie podejmowania decyzji.
Mianem

mediw

masowych

lub

rodkw

komunikowania

masowego

za

D. McQuailem okrela si instytucjonalne rodki publicznego komunikowania na odlego,

do wielu odbiorcw, w krtkim czasie (McQuail 2007: 23). Upowszechniajce si gwnie
od pocztku XX wieku prasa, radio i telewizja, s instytucjami tworzcymi niewiele
przekazw, ale ich potencjalny zasig i skala oddziaywania jest oglnospoeczna. Media
peni pi funkcji (tame: 111-112): informuj, koreluj (wyjaniaj, socjalizuj, koordynuj
dziaania), zapewniaj cigo (wyraaj dominujc kultur), zapewniaj rozrywk i
mobilizuj. Dziaalno instytucji medialnych ma charakter gospodarczy - penionym przez
nie funkcjom odpowiadaj kreowane w nich dobra niematerialne i usugi. Media zajmuj si
zdobywaniem uwagi odbiorcw poprzez poszukiwanie i prezentacj coraz to nowszych treci,
aby nastpnie odsprzeda j przemysowi reklamowemu i zachci audytorium do
konsumpcji innych wytworw (Krzysztofek 2006: 12). Media s zatem w stanie zarwno
zaglda do kulis i obnaa fakty podwaajce zaufanie do osb i grup, jak te np. w
przerwach reklamowych udziela porad z zakresu ksztatowania wizerunku sprzyjajcego
sukcesom. Wedug B. Jaowieckiego wybircze, rynkowe zasady mediw staj si
zagroeniem dla demokracji podwaajcym moliwo ksztatowania opartego na zaufaniu
spoeczestwa obywatelskiego (Jaowiecki 2008: 109). Z drugiej strony P. Sztompka
twierdzi, e mog budowa kultur zaufania i wspdziaania zwikszajc przejrzysto
organizacji spoecznej (monitorujc dziaalno politykw i instytucji, zachcajc ich do
otwartej dziaalnoci skaniajcej obywateli do zainteresowania problemami i wsppracy)
oraz edukacj dla zaufania (w zakresie: podkrelania cigoci tradycyjnych stylw ycia,
regu i zwyczajw; uwzgldniania tematyki zaufania i nieufnoci w debatach publicznych;
oraz ukazywania wzorw opacalnoci postpowania ufnego) (Sztompka 2007: 296-300).
Reprezentatywne

badania

Polskiego

Towarzystwa

Gerontologicznego

przeprowadzone w 2000 roku dowodz, i osoby powyej 65 roku ycia czas wolny spdzaj
gwnie przed telewizorem (84%), suchajc radia (64%) i czytajc pras (56%) (Halicka,
Halicki 2002: 191-218). Kolejne edycje Diagnozy Spoecznej dowodz zwikszania si

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
czasu powicanego na ogldanie telewizji przez osoby powyej 65 roku ycia czynic z nich
najwiksz cz jej odbiorcw (do 1 godziny ogldania: 10% w 2009 roku; 1-3 godziny:
47,8%; 3 i wicej godzin: 42,2%) (Czapiski 2009: 237). Bierne uczestnictwo seniorw w
yciu spoecznym tumaczy si powszechnoci i atw obsug sprztu radiowotelewizyjnego, brakiem wzorw aktywnego spdzania czasu wolnego, niedostatkiem
aktywnoci w poprzednich etapach ycia, brakiem przygotowania do staroci, sab kondycj
ekonomiczn i ograniczon dostpnoci odpowiednich instytucji i urzdze rekreacyjnych.
Zaoenia metodologiczne
W dalszej czci pracy przedstawione zostan wybrane wyniki bada stanowice
niepublikowane analizy materiaw zebranych przez autora w okresie od pocztku grudnia
2007 roku do koca stycznia 2008 podczas przygotowywania pracy magisterskiej pt.:
Kapita spoeczny ludzi starych na przykadzie mieszkacw Biaegostoku. Gwny
problem badawczy stanowi pytanie: jaki jest stan kapitau spoecznego ludzi starych
mieszkajcych w Biaymstoku, jakim ulega przemianom i jakie jest jego zrnicowanie?
Artyku zawiera wtki w ktrych poruszono zagadnienie roli mediw w yciu osb starszych.
Badanie realizowano przy wykorzystaniu metody jakociowej i zastosowaniu techniki
wywiadu swobodnego ukierunkowanego przy uyciu dyspozycji do wywiadu. Obserwacja
nieuczestniczca i jakociowa analiza treci byy technikami pomocniczymi. Wybr tych
rodkw mia pozwoli na podmiotowy kontakt z ludmi starymi i peniejsze poznanie
kontekstu ich kapitau spoecznego, jak rwnie pozwoli na dalsze rozwaania teoretyczne i
praktyczne. W badaniu udzia wzio 26 respondentw w wieku od 60 do 89 lat yjcych w
miecie Biaystok. Badani zostali podzieleni na dwie rwne liczebnie zbiorowoci:
mieszkacw Domu Pomocy Spoecznej (dalej: DPS) i uczestnikw Uniwersytetu Trzeciego
Wieku (dalej: UTW). W ten sposb by odnale podobiestwa i rnice prbowano
porwna osoby zwizane z instytucjami znajdujcymi si niejako na dwch skrajnych
biegunach aktywnoci spoecznej. cznie prba badawcza skadaa si z 15 kobiet i 11
mczyzn, przy czym najstarsi badani urodzili si na kilkanacie lat przed wybuchem II
wojny wiatowej a najmodsi niewiele po jej zakoczeniu. Badani w DPS stanowili gwnie
osoby urodzone w rnych wsiach i mniejszych miastach wojewdztwa podlaskiego,
posiaday przewanie wyksztacenie zawodowe i podstawowe, w cigu ycia czciej
podejmoway prace fizyczne o charakterze tymczasowym, rzadko byy czonkami

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
dobrowolnych organizacji i instytucji spoecznych oraz nie posiaday dowiadcze w
penieniu funkcji publicznych. Suchacze UTW stanowili niemal zupene ich przeciwiestwo.
Uyte w tekcie wypowiedzi oznaczono kursyw i opatrzono informacjami: pe (M mczyzna; K - kobieta), podokres staroci (60-74- modsi-starzy; 75-89 - starsi-starzy),
powizanie z instytucj (DPS; UTW) i numer kolejnoci wywiadu w danej instytucji.
Przytaczane pogldy nie s pogldami autora a formuowane interpretacje i uwagi maj na
celu opis, zrozumienie i wyjanienie rzeczywistoci spoecznej badanych.
Wybrane wyniki bada
Przekazw o ludziach starych w mediach jest niewiele i przewaaj utrzymane w
konwencji negatywnego stereotypu staroci - twierdz badani. Informacje te przedstawiaj ich
jako osabionych, zaniedbanych, ubogich, nieufnych, zabobonnych i pozbawionych wiedzy.
Rozmwcy nie kryj te oburzenia i ironii wobec odczuwanego nadmiaru informacji o
osobach od nich modszych: Denerwuje mnie te obnaanie tych kobiet golutkich, te zabawy.
To czowiek si ukrywa, byo tak skromnie, a teraz tak wszystko takie przesycone. Mnie to si
nie podoba (K/75-89/DPS-6); A co maj pokazywa? Piknych, modych? wiat, ycie nie
skada si tylko z piknych i modych. Spoeczestwo nie jest spoeczestwem aniow
piknych, cudnych. Taka Jennifer Lopez czy inna Doda, a w choler z ni. To trzeba
pokazywa, to co jest na co dzie, otacza nas (K/60-74/DPS-5). Z wypowiedzi przebija brak
zgody na przemoc symboliczn - narzucanie wartoci i dbr zwizanych z modoci jako
spoecznie podanych (Bourdieu, Wacquant 2001: 162). Badani sugeruj, i istniej
alternatywy wobec obecnego stanu rzeczy chociaby dlatego, e dawniej ludzie starzy byli
traktowani w prezentacjach medialnych na rwni z innymi i nie wymagali specjalnej troski.
Wspczenie za pojawiaj si jako drugoplanowi bohaterowie seriali telewizyjnych,
postacie nieruchome, pogrone we wspomnieniach i samotne: No ten tam Lucjan w M jak
mio i Basia no, no to przy okazji babcia, ale caa sprawa opiera si na modych, no
niestety, bo ycie idzie do przodu, ycie idzie do przodu, pokazuje si problemy modych co
maj, gdzie chodz do szkoy, czy do pracy. A te dziadki to ju tak to w ogrdku, to w domu,
to w ogrdku, to w domu, no i tyle (K/60-74/DPS-5).
Respondenci uznaj, e twrcy komunikatw masowych wol ukazywanie staroci
jako tematu zastpczego gdy brakuje waniejszych doniesie. Niemal wycznie skupiaj si
przy tym na sytuacjach naduy lub zaniedba, ktre da si oprawi emocjonujcymi

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
komentarzami i sensacyjn narracj, tak by wydarzenia i ich bohaterowie cho na chwil
nabray dla odbiorcy jakiego znaczenia. Przekazy te dostrzegane s gwnie w mediach
oglnopolskich, sporadycznie w lokalnych. e tam nauczyciel bez grosza zosta, ani
emerytury, ani nic nie ma, tak to si dba u nas w Polsce. Dyrektor mwi: Daem zwolnienie,
bo zachorowa. Taka dbao o starszych ludzi (M/60-74/DPS-3); Pokazuj jak w ogle yj
w ndzy, jak nie maj tam warunkw podstawowych do ycia: nie ma wiata, nie ma wody,
gdzie tam tego... Takie same w wikszoci, smutne rzeczy pokazuj (K/60-74/UTW-11) mwi badani. Powtarzalne jest ukazywanie starszych w potrzebie, zmagajcych si z
przeciwnociami losu, pozbawionych rent i emerytur, jak te szacunku za lata pracy i wkad
w wychowanie nastpnych pokole.
Pord typowych problemw ludzi starych w mediach badani dostrzegaj
niedostateczn opiek zdrowotn, przemoc sown i fizyczn oraz napady i wymuszenia. W
przekazach masowych nagromadzenie wszystkich tych zjawisk zdaje si wystpowa w
domach opieki dla starszych osb. Wedug rozmwcw medialne prezentacje ukazuj je jako
miejsca, ktre sprzyjaj oszukiwaniu i wykorzystywaniu starszych, poprzez obecno
agresywnych zachowa odbieraj ich godno a z uwagi na rachunek ekonomiczny traktuj
ich przedmiotowo: Tak tam ich posadzili wszystkich i przyszed jeden do pracy i na komrk
fotografowa tam wszystko co robili. Pokazywali w telewizji. Tam bili, pokazane byo.
Karmia, a e ona nie jada, to potem tak na twarz wylaa, po buzi... (K/75-89/DPS-10); No
mwi nieraz jak pomc, jak domy opieki gdzie powstay, no ale to te nie rozwizanie - te
domy spoeczne, teraz tyle si syszy, e ludzie wanie pienidze bior za prowadzenie, a
opieka jest adna, albo jeszcze gorsza jak adna (K/60-74/UTW-7). Wobec braku ukazywania
pozytywnych aspektw domw opieki nie dziwi negatywne odpowiedzi uczestnikw UTW
zapytanych o to czy sami chcieliby zamieszka w takim miejscu. Wikszo z nich obawia
si, i musiayby pogodzi si z degradacj spoeczn, dostosowa si do ssiedztwa
nieznajomych osb, ograniczonej przestrzeni i uytecznoci samodzielnie podejmowanych
czynnoci zwizanych chociaby z gotowaniem, zakupami czy utrzymaniem czystoci.
Odrbne nagromadzenie negatywnych przekazw o ludziach starych wie si z
aktywnoci suchaczy Radia Maryja (RM). Uczestnicy UTW krytycznie wypowiadaj si o
osobach, ktre czas wolny spdzaj z rozgoni umoliwiajc pogbianie wiary, radzenie
sobie z sytuacjami kryzysowymi i dajc poczucie cznoci z podobnymi sobie. Za
suchaczy RM uchodz przewanie starsze kobiety okrelane niekiedy przez nich jako

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
radiomaryjki lub moherowe berety. Stereotypowy wizerunek opiera si na zaoeniu, i
s to osoby wykorzystywane w grach politycznych i traktowane jako liczny elektorat,
przewanie posiadajce nisze wyksztacenie, yjce w zacofaniu, przywizane do tradycji
narodowych i otaczajce si dewocjonaliami. Nierzadko opisywane te jako przejawiajce
zachowania dewiacyjne:

agresywne,

zakcajce

spokj,

fanatycznie religijne i

zewntrzsterowne posuszne wadzy innych i pozbawione kontroli nad wasnym yciem.

Respondenci sugeruj, i suchanie RM moe by przyczyn ograniczania aktywnoci ludzi
starych i ich twrczoci, sprzyja jednowymiarowemu postrzeganiu wiata, przyswajaniu
informacji bez ich krytycznej analizy, nietolerancji wobec pogldw innych oraz pogarsza
ich stan zdrowia. Unikanie oraz odrzucanie kontaktw i prb porozumiewania si ze
suchaczami RM moe by strategi czsto stosowan przez rwienikw. Bezporednie
konfrontacje i prby znoszenia stereotypw zdaj si by trudne. Osoby te s bowiem
postrzegane jako niebezpieczne: Nawet, jak czasami w jakim dzienniku ruszaj tego Tadeusza
to zaraz obrocy wystpuj prawda? I to takie nachalne jakie strasznie, ju fotoreporterw
tam wal w ich te urzdzenia To jest beznadzieja dla mnie co si dzieje - ja si tylko dziwi,
e ludzie maja a takie klapki na oczach, no nie wiem, jak to si dzieje. Trzeba patrze a nie
potpia w czambu wszystko. Oczy mie otwarte no, bo do diaba to nie moe tak by...
(K/60-74/UTW-3). Z perspektywy mieszkacw DPS dziaalno RM wyglda inaczej osoby te raczej nie opisuj i nie oceniaj suchaczy rozgoni i wypowiadaj si tylko na
temat ojca Tadeusza Rydzyka, sugeruj te i prowadzcy stacje s jedynie porednikami w
ich wasnej aktywnoci na rzecz innych ludzi co przejawia si w inwestycjach zwizanych z
Kocioem katolickim (witynie, pomniki, cmentarze). Poza tym radio zdaje si by otwarte
na problemy jakie chc poruszy publicznie a ktre przypuszczalnie spotykaj si z
niedostatkiem uwagi ze strony innych.
Mniej liczne pozytywne doniesienia o ludziach starych dotycz wedug respondentw:
znanych

seniorw

(yjcych

zmarych

aktorw,

wynalazcw,

hobbystw),

dugowiecznych (osb, ktre obchodziy 100 urodziny), przeciwdziaania problemom

starszych osb (dowz niepenosprawnych), uroczystoci okazjonalnych i publicznych z ich
udziaem (inauguracja roku akademickiego na UTW, wita narodowe, dni babci i dziadka),
bada profilaktycznych oraz ich rozrywki w czasie wolnym. Niewielk ilo takich
przekazw tumaczy si ich nisk atrakcyjnoci i nieopacalnoci: To jest medialne moe
jak to wyglda i mwi, e dobrze sprzedaje si. Mi kiedy wprost powiedziano: Pan si

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
musi liczy z tym, e my musimy produkowa to, co idzie jako towar, bo my musimy si
utrzyma na rynku. I wydaje mi si, e to jest niebezpiecznie. () Natomiast codzienne
pokazywanie tych wzorcw takich, e wielu ludzi organizuje si, spotyka, zabezpiecza si nie
istnieje (M/75-89/UTW-2).
W odniesieniu do oczekiwa wobec mediw i prb zmiany ich podejcia do zagadnie
zwizanych z ludmi starymi badani przejawiaj dwa podejcia. Z jednej strony formuuj
postulaty wiadczce o zapotrzebowaniu na zwikszenie iloci i jakoci pozytywnych
doniesie - ujcie to zarysowuj suchacze UTW. Pragn okazywania szacunku starszym
osobom, prezentacji ich osigni, oferty przeznaczonych im zaj oraz sposobw opieki nad
nimi: Tym starszym ludziom naprawd naleaby si jaki szacunek, tym przecitnym ludziom,
ju nie wybitnym, ale tym przecitnym, na swoim osiedlu, w swoim miecie, w swoim... bo to
tego, powinni troszeczk zwraca uwag na to, a to tylko si zwraca uwag dziennikarze
zwracaj uwag na to, co si stao, co si gdzie wydarzyo nadzwyczajnego, ktrego nawet
nie powinno si ogasza, ale jednak idzie to wszystko na rozgos (K/60-74/UTW-13). Z
drugiej strony gwnie w wypowiedziach osb z DPS za zasadne uznaje si kontynuacj
dotychczasowej dziaalnoci mediw. Zakada si, i nawet negatywne doniesienia s
wartociowe gdy przypomn innym o tej kategorii ludzi i uchroni j przed wykluczeniem z
ycia publicznego: Powinni pokazywa. No, eby ludzie wiedzieli jak oni wygldaj, czy
ubrani tak czy siak, w czym mieszkaj, czy maj jedzenie, czy maj pienidze (K/75-89/DPS4); Dziennikarze to powinni si bra za tych starszych ludzi, ktrzy s w biedzie,
gospodarstwa przepisali, nie maj miejsca, w komrkach siedz, pan wie chyba o tym. A oni
tylko o polityce wal - ale eby o tym napisali, to nie napisz tego (M/60-74/DPS-13).
Odrbn kwesti jest aktywne oddziaywanie na media i ich tworzenie by byy
dostosowane do moliwoci i potrzeb starszych osb. Uczestnicy UTW czciej twierdz, i
zwikszenie ich obecnoci w mediach zaley tylko od nich samych: Te rodowiska ludzi
starszych powinny wchodzi do tych mediw, zaprasza te media, przedstawia i wtedy one
przyjd i poka. () Np. ludzi starszych w ogrodach dziakowych, bo to s ogromne iloci
tych ludzi. I wtedy, jeeli si co tu organizuje i pokazuje pikne urzdzone dziaki
rekreacyjne, gdzie spotykaj si trzy pokolenia, e mog ze sob porozmawia bez zatkania
uszu, bez patrzenia w komputer itd. I to jest wielka sprawa, i to poka media. Tych
umiechnitych ludzi, mwicych o tym, e oni yj, dlatego, e cigle si rusza. Ma 80 lat, a
takie wyhodowa i to, i tamto (M/75-89/UTW-2). Podejmowane do tej pory prby wsppracy

10

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
z mediami nie s uznawane za owocne bd z uwagi na brak zainteresowania dziennikarzy,
bd ze wzgldu na brak systematycznego informowania ich o kolejnych przedsiwziciach.
Niemniej komunikaty uznaje si za wane by przycign na wykady i spotkania osoby,
ktre mogyby przystpi do UTW nie tylko w celach rekreacyjnych, ale te by udzielay
pomocy innym. Poza tym tylko niewielka cz badanych wspomina o istnieniu ksiek i
biuletynw wydawanych przez UTW i stowarzyszenia samopomocowe co moe wiadczy o
ich niewielkim zasigu i ukierunkowaniu na integracj wewntrzn rodowiska.

Podsumowanie
Podjta analiza wypowiedzi ludzi starych jako segmentu struktury spoecznej o swoim
wizerunku w rodkach komunikowania masowego miaa przybliy ich opinie o przekazach,
ktrych skala oddziaywania jest oglnospoeczna.
Dostrzegane niedostosowanie treci przedstawie medialnych opartych gwnie na
negatywnym stereotypie staroci do wyobrae badanych o ostatnim etapie ycia oraz
nadmiar informacji o osobach od nich modszych, skania do poszukiwania sposobw na
znoszenie przejaww przemocy symbolicznej. Zasadnym zdaje si twierdzenie, e wraz ze
starzeniem si spoeczestwa polskiego wzrasta bdzie ilo doniesie o ludziach starych.
Niezbdne

staje

si

zatem

upowszechnianie

wrd

twrcw

mediw

praktyk

antydyskryminacyjnych takich jak: unikanie jednostronnej prezentacji osb starszych;

wzmacnianie gosu osb starszych (dostrzeganie kompetencji bohaterw a nie wieku);
unikanie zbdnego podawania informacji o wieku; pokazywanie zrnicowanych rl i dziaa
ludzi starych oraz stosowanie rwnociowego jzyka - ostrone dobieranie sw odnonie
relacji z modszymi (Maciejewska 2007: 34-35). Poza tym przedstawiciele mediw mog
zachca starszych do udziau w konkursach, pisania pamitnikw, zabierania gosu w
dyskusjach, udzielania porad zwizanych z tradycjami i zwyczajami oraz poredniczy w
utrzymywaniu kontaktu z osobami o podobnych zainteresowaniach.
Niewielkie moliwoci oddziaywania ludzi starych na media i tworzenia wasnych
rodkw przekazu, w tym Internetu, mona zmienia poprzez prowadzenie szkole z zakresu
promocji i zarzdzania kontaktami z otoczeniem - a wic posugiwania si fasadami w celu
pozyskania zaufania - dla liderw UTW, grup samopomocowych i stowarzysze. Poza tym
instytucje te mog angaowa swoich czonkw do dyskusji nad prezentacjami medialnymi,
aby poszukiwa rozwiza dotyczcych ich problemw. Wreszcie niedostatek informacji o

11

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
ludziach starszych w mediach lokalnych moe by przejawem zapotrzebowania na nowe
instytucje, ktre tworzyyby midzy nimi powizania, pobudzay do zaspokojenia
niezrealizowanych dotychczas aspiracji oraz udzielayby porad prawnych, towarzyskich i z
zakresu poszukiwania pracy. Jest to rwnie oznaka niewystarczajcej wsppracy midzy ju
istniejcymi instytucjami.

Bibliografia
Bank Danych Regionalnych, 2009, GUS, www.stat.gov.pl/bdr [20.11.2009].
Bourdieu, Pierre, Loic J.D. Wacquant, 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej,
Warszawa, Oficyna Naukowa.
Czapiski, Janusz, 2009, Polak przed telewizorem, w: J. Czapiski, T. Panek (red.),
Diagnoza Spoeczna 2009 - Warunki i jako ycia Polakw. Warszawa: Rada Monitoringu
Spoecznego, s. 236-239.
Goffman, Erving, 1981, Czowiek w teatrze ycia codziennego, Warszawa: PIW.
Gruescu, Sandra, 2007, Population ageing and economic growth. Education policy
and family policy in a model of endogenous growth, Heidelberg, New York: Springer.
Halicka, Magorzata, Jerzy Halicki, 2002, Integracja spoeczna i aktywno ludzi
starszych, w: B. Synak (red.), Polska staro, Gdask: Wyd. UG, s. 189-218.
Jaowiecki, Bohdan, 2008, Media a spoeczestwo obywatelskie, w: M.S. Szczepaski,
K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki (red.), Kapitay ludzkie i spoeczne a konkurencyjno
regionw, Katowice: Wyd. U, s. 101-110
Krzysztofek, Kazimierz, 2006, Status mediw cyfrowych: stare i nowe paradygmaty,
Global Media Journal-Polish Edition, 1, s. 1-15.
Maciejewska, Beata, 2007, Jak pisa i mwi o dyskryminacji. Poradnik dla mediw,
Mikuszewo: Stowarzyszenie Inicjatyw Niezalenych "Mikuszewo".
McQuail, Denis, 2007, Teoria komunikowania masowego, Warszawa: PWN.
Palmore, Erdman Ballagh, 1990, Ageism: negative and positve, New York: Springer.
Podstawowe informacje ze spisw powszechnych 2002, 2003, Biaystok: Urzd
Statystyczny w Biaymstoku.
Prognoza ludnoci Polski na lata 2003-2030 - Biaystok. Komunikat GUS z
22.03.2004: www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_prognoza_ludnosci_pow_2061_powiat
_m__bialystok.xls [20.11.2009].

12

A. Klimczuk, Ludzie starzy o swoim wizerunku w mediach (Older People About Their Media
Image), [in:] P. Gliski, I. Sadowski, A. Zawistowska (eds.), Kulturowe aspekty struktury
spoecznej. Fundamenty. Konstrukcje. Fasady, Wydawnictwo IFiS PAN and Wydzia
Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku, Warszawa 2010, pp. 383-395.
Raport o Rozwoju Spoecznym Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, 1999,
Warszawa: UNDP.
Synak, Brunon, 2000, Pozycja spoeczna ludzi starych w warunkach zmian
ustrojowych i cywilizacyjno-kulturowych, w: B. Synak (red.), Ludzie starzy w warunkach
transformacji ustrojowej, Gdask: Wyd. UG, s. 7-15.
Szatur-Jaworska, Barbara, Piotr Bdowski, Magorzata Dzigielewska, 2006,
Podstawy gerontologii spoecznej, Warszawa: ASPRA-JR.
Sztompka, Piotr, 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw: Znak.
Sztompka, Piotr, 2007, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Krakw: Znak.
Szukalski, Piotr, 2004, Uprzedzenia i dyskryminacja ze wzgldu na wiek (ageism) przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Spoeczna, 2, s. 11-15.
Thorpe, Edward, 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek w Unii Europejskiej, w:
B. Tokarz (red.), My te! Seniorzy w Unii Europejskiej, Warszawa: Akademia Rozwoju
Filantropii w Polsce, s. 50-59.
World Economic Outlook 2004. The Global Demographic Transition, 2004,
Washington: International Monetary Found.

13