1

E N C Y K L O P E D IA

W O JE N
2
 3

E N C Y K L O P E D IA
GEORGE C. KOHN

Wojen
Przełożył Piotr
Amsterdamski

Wydawnictwo al fine
Warszawa
 4

Tytuł oryginału
DICTIONARY OF WARS

Copyright © 1986 by George C. Kohn

Redaktor Anna
Łabuszewska

Projekt obwoluty
Sławomir Skryśkiewicz

For the Polish translation

Copyright © 1998 by Piotr Amsterdamski

For the Polish edition

Copyright © by Wydawnictwo Da Gapo

Wydanie I

ISBN 83-86829-57-5

Printed in Poland by
„DRUKARNIA G.S." - Kraków
 5

WSTĘP

Encyklopedia wojen jest próbą wypełnienia luki istniejącej wśród dzieł o charakterze
encyklopedycznym. Stanowi zbiór zwięzłych notek poświęconych światowym konfliktom
zbrojnym od starożytności do czasów obecnych. Dostarcza miarodajnych i obszernych
informacji na temat większych wojen, rewolucji, konfliktów i buntów, które są częścią
naszej historii. Mam nadzieję, że będzie ona przydatna zarówno dla szerokiego grona
Czytelników, jak i osób studiujących zagadnienia militarne.
W jednotomowym opracowaniu nie można oczywiście odnotować wszystkich konfliktów;
niewielka objętość wyklucza wyczerpanie tematu. Problematyka obejmująca tak szeroki
przedział czasowy i dotycząca tak rozległych obszarów - wojny we wszystkich częściach
świata od 2000 r. p.n.e. do współczesności - narzuca pewien subiektywizm w wyborze
haseł oraz zdarzeń. Sądzę, że pomimo tych ograniczeń udało się zapewnić Czytelnikowi
jasny obraz niezwykłej różnorodności konfliktów, tej istnej plagi ludzkości.
Historia wojen jest długa i intrygująca. Od dnia, w którym rywale - lub rywalki
- postanowili rozwiązać dzielące ich problemy poprzez użycie siły, wojna była i jest
typowym sposobem postępowania na przestrzeni ludzkich dziejów. W wielu wypadkach
historia narodu jest historią jego wojen. Moja definicja wojny jest dość szeroka; rozumiem
przez wojnę otwarty, zbrojny konflikt między narodami lub państwami, albo między
partiami, ugrupowaniami czy ludźmi w obrębie tego samego państwa. Przyczyny wybuchu
wojny bywają różnorodne: może to być spór terytorialny, krzywdy wyrządzane ludności
jednego państwa przez mieszkańców drugiego, problemy rasowe, uprzedzenia, konkurencja
i ograniczenia w handlu, zawiść o potęgę militarną lub chęć podboju. Wojna domowa jest
na ogół wynikiem dążeń do objęcia władzy w państwie lub dążeń do zdobycia swobód
politycznych, obywatelskich czy religijnych. Zorganizowaną próbę przejęcia władzy,
obalenia rządu lub zrzucenia ucisku określa się terminem rebelii, powstania lub przewrotu,
które w razie powodzenia stają się znane jako rewolucje. Encyklopedia wojen obejmuje tego
rodzaju konflikty, a także podboje, najazdy, oblężenia, masakry, napady i znaczące bunty,
ponadto zawiera również wiele oddzielnych haseł przedstawiających wyjątkowo trudne
i ważne bitwy.
Celem tej książki nie jest interpretacja konfliktów. Podstawowym zadaniem Encyklopedii
jest informacja o działaniach wojennych, jednakże dla przekazania pełniejszego i jaśniej-
szego obrazu konfliktu często zamieszczany jest opis tła politycznego, społecznego
i kulturalnego. Duży nacisk położono na uszeregowanie zasadniczych i związanych ze sobą
faktów we właściwy ciąg narracyjny. Każde hasło zawiera nazwę lub nazwy konfliktu,
okres, w którym miał on miejsce, przyczyny wybuchu, uczestników, zwięzły opis lub
zestawienie wydarzeń, wynik lub znaczenie konfliktu. Podano również rok urodzenia
i śmierci (lub okres działania) wymienionych osób - władców, wodzów, generałów,
buntowników i innych.
 6

Konflikty podane są w kolejności alfabetycznej, przy czym jako nazwę przyjmuje się
nazwę dostępną lub najczęściej spotykaną; niektóre z nazw są powszechnie znane
(np. Napoleońskie wojny 1803-1815, Krymska wojna 1853-1856, Krucjaty), inne
- nieco mniej (Ań Luszana bunt 755-763, Tajpingów powstanie 1850-1864), inne
wreszcie są całkiem nieznane (Birmańsko-laotańska wojna 1558, Hukbalahapy pow-
stanie 1946-1954). Wiele konfliktów ma dwie lub więcej nazw; by łatwiej można
było odszukać dany konflikt, podane jest przy drugiej nazwie odniesienie do hasła
głównego, a zatem przy haśle Niderlandzka wojna o niepodległość 1568-1648 Czytelnik
znajdzie określenie OSIEMDZIESIĘCIOLETNIA WOJNA. Konflikty o takiej samej
nazwie, lecz innych okresach trwania ułożone są w porządku chronologicznym (np.
Janczarów bunt 1730 poprzedza Janczarów bunt 1807-1808, a ten z kolei poprzedza
Janczarów bunt 1826). Taka kolejność chronologiczna pomoże Czytelnikowi poznać
historię konfliktów w określonych krajach. Czytelnik może również sięgnąć do haseł
podanych pod PATRZ oraz PATRZ TAKŻE i prześledzić dany konflikt w szerszej perspektywie.
Nazwy wojen, rewolucji, buntów i konfliktów zestawione są w indeksie.
Za pomoc w pisaniu tej książki pragnę wyrazić szczególne podziękowania Mary
L. Allison, Judicie W. Augusta, Cynthii S. Pomerleau, Mary Ann Ryer i Howardowi
G. Zettlerowi. Ich pomoc ułatwiła mi pracę. Chciałbym także podziękować Edowi
Knappmanowi, wydawcy „Facts on File" i redaktorowi Jamesowi Warrenowi za pomoc.

George C. Kohn
 7
A B BA SY D Ó W PO W ST A N IE 747-750 (pow-
stanie Abu Muslima). Abbasydzi, arabscy
muzułmanie, wywodzący się rzekomo od
Abbasa (zm. 653), stryja proroka Mahometa
(570-632) występowali przeciw rządzącemu
rodowi Omajjadów. W 747 wybuchło pow-
stanie, Abbasydzł pod dowództwem Abu
Muslima (728?-755) zdobyli Merw w krai-
nie Chorasan, w północno-wschodniej Per-
sji. Marwam II (zm. 750), ostatni kalif z dy-
nastii Omajjadów, usiłował zdławić powsta-
nie, jednakże jego wojska zostały zwyciężone
w bitwach pod Niszapurem, Jurjanem, Na-
hawandem i Karbalą. Powstanie objęło także
inne prowincje imperium muzułmańskiego.
Po ostatecznym zwycięstwie Abbasydów nad
Zabem Wielkim w 750 Marwan uciekł do
Egiptu, gdzie wkrótce potem został zamor-
dowany. Abu al-Abbas as-Saffan (722-754),
bliski przyjaciel Abu Muslima, ogłosił się
pierwszym abbasydzkim kalifem w Kufie,
mieście w Mezopotamii, nad Eufratem.
Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA
743-747.
ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992.
W czasach ZSRR Abchazja była republiką
autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR.
Po wygranych przez nacjonalistę Zwiada
Gamsahurdię (1939-1993?) pierwszych wy-
borach prezydenckich w niepodległej Gruzji
w 1991 doszło do konfrontacji stanowisk
w sprawie określenia statusu Abchazji: Gru-
zini opowiadali się za państwem unitarnym
i niepodzielnym, Abchazi domagali się wię-
kszego zakresu narodowej autonomii. W lip-
cu 1992 parlament Abchazji ogłosił niepod-
ległość republiki i secesję z Gruzji. 14 sier-
A
pnia 1992 nastąpiła interwencja zbrojna
wojsk gruzińskich dowodzonych przez mini-
stra obrony Tengiza Kitowaniego (ur. 1938);
kierownictwo Gruzji jako oficjalny powód
interwencji podało ściganie ukrywających się
na terytorium Abchazji zwolenników obalo-
nego prezydenta Gamsahurdii, nieoficjalnie
Tbilisi dążyło do usunięcia władz abchaskich.
Przewodniczący parlamentu abchaskiego
Władisław Ardzinba (ur. 1945) uznał wkro-
czenie wojsk gruzińskich za obcą interwencję
i wezwał do zbrojnego oporu. Rosja nieoficjal-
nie udzieliła Abchazji wsparcia militarnego,
chcąc w ten sposób wywrzeć nacisk na
Gruzję, która podówczas stanowczo odmawia-
ła wstąpienia do Wspólnoty Niepodległych
Państw. Siły abchaskie wyparły wojska gru-
zińskie z republiki we wrześniu 1993 i przeję-
ły kontrolę nad całym terytorium. W kwiet-
niu 1994 Gruzja i Abchazja przy pośred-
nictwie Rosji i ONZ podpisały deklarację
o pokojowym uregulowaniu konfliktu. Od
czerwca 1994 w 24-kilometrowej strefie bufo-
rowej dzielącej Gruzję i Abchazję stacjonuje
rosyjski kontyngent pokojowy. Abchazja for-
malnie pozostając częścią Gruzji, faktycznie
jest całkowicie niezależna od władz w Tbilisi.
ABD AL-KRIMA POWSTANIE. Patrz RlFE-
NÓW WOJNA 1919-1926.
A B D E L -K A D E R A W O J N A P IE R W S- Z A 1 8 3 2 -
1834. Abd el-Kader (1808-1883), muzuł-
mański przywódca i emir Maskary, dowo-
dził siłami algierskimi podczas podjazdowej
wojny z wojskami francuskimi, które doko-
nały inwazji w okolicach Oranu i Mos-
tagenu. Odniósł zwycięstwo, co zmusiło
Francuzów do podpisania w 1834 porozu- A C H AJSK A W O JN A 146 p.n.e. A chajow ie,
mienia w Desmłchels. Postanowieniem trak- lud zamieszkujący w starożytności połu-
tatu Abd el-Kader został dejem (guber- dniową i środkową Grecję, zawiązali w 280
natorem) Maskary i uzyskał władzę nad konfederację peloponeskich miast-państw,
dzielnicą Oran. Francja zawarła traktat zwaną Związkiem Achajskim, której celem
w nadziei, że będzie mogła wykorzystać była wspólna obrona przed wrogami. Acha-
Abd el-Kadera jako swego sprzymierzeńca jowie usiłowali zmusić Spartę do przyłącze-
w Algierii. Druga wojna Abd el-Kadera nia się do Związku, co się powiodło ok. 190.
1835-1837. Francuskie wojska nadal pro- Wówczas Związek objął cały Peloponez.
wadziły walkę z algierskimi plemionami W 147 Rzym wydał Związkowi nakaz wyłą-
zjednoczonymi przez Abd el-Kadera, jed- czenia z tej organizacji nie tylko Sparty,
nakże przegrały wiele starć. W 1837 pod- która się o to do senatu zwróciła, ale i kilku
pisano porozumienie w Tafnie, przyznające innych miast-państw Związek odmówił.
Abd el-Kaderowi władzę nad większością Rzym w 146 skierował przeciw niemu armię
terytorium Algierii; Francja zachowała tylko pod dowództwem Lucjusza Mummiusza
kilka portów. Na pozyskanych terenach Abd Achajskiego. Chociaż Związek wsparło kilka
el-Kader zorganizował państwo muzułmań- miast-państw, jego wojsko składające się
skie, wykorzystując uczucia religijne w celu w części ze źle wyszkolonych niewolników,
zjednoczenia plemion algierskich. Trzecia zostało pobite w dwóch bitwach, ostatniej
wojna Abd el-Kadera 1840-1847. W grud- pod Leukopetrą w pobliżu Koryntu, po
niu 1840 Francja wysłała do Algierii mar- czym Rzymianie splądrowali Korynt i do-
szałka Thomasa R. Bugeauda (1784-1849), szczętnie go zniszczyli. Następnie Rzymia-
by rozpoczął regularną kampanię wojenną nie rozwiązali Związek Achajski i podpo-
przeciwko Algierczykom Abd el-Kadera. rządkowali sobie całą Grecję.
Pod naporem Francuzów Abd el-Kader
wycofał się do Maroka, gdzie zawarł sojusz ACHAJSKO-SPARTAŃSKIE WOJNY. Patrz
skierowany przeciwko Francuzom. Uzbro- SPARTAŃSKO-ACHAJSKIE WOJNY.
jona w karabiny konnica Abd el-Kadera
walczyła bardzo skutecznie nękając wojska ACZINÓW PO W STANIE 1953-1959. M uzuł-
francuskie nieustannymi wypadami. W koń- mańscy Aczinowie (Achenowie) w północ-
cu jednak armia francuska pod dowództwem nej Sumatrze protestowali przeciw włącze-
Bugeauda 14 sierpnia 1844 zaatakowała 45- niu państwa Aczin (lub Aczeh, obecnie
tysięczne wojska Abd el-Kadera nad rzeką Atjeh) do utworzonej w 1950 republiki
Isly i odniosła zdecydowane zwycięstwo. Indonezji. 20 września 1953 rozpoczął się
Po bitwie nad Isly Abd el-Kader w bunt przeciw rządom prezydenta Sukarno
1846 ponownie schronił się w Maroku, z (1901-1970), którym pokierował Tengku
małym oddziałem dokonywał wypadów i Daud Beureuh, gubernator wojskowy Aczi-
toczył drobne potyczki z Francuzami. nu w okresie przed włączeniem tego teryto-
Straciwszy poparcie sułtana Maroka i mając rium do Indonezji. Aczinowie zaatakowali
zaledwie kilku ludzi, Abd el-Kader poddał posterunki policji i koszary wojskowe, usi-
się w 1847 francuskiemu generałowi Chris- łując zdobyć broń dla powszechnego po-
topherowi Lamoriciere (1806-1865). wstania. Walki partyzanckie trwały aż do
zawieszenia broni w marcu 1957, kiedy to
ABISYŃSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS Aczin został uznany za oddzielną prowincję.
KO-ETIOPSKIE WOJNY. Bunt wybuchł również na innych wyspach
Indonezji, których mieszkańcy domagali się
ABU MUSLIMA POWSTANIE. Patrz ABBASY- większej autonomii. Aczinowie wznowili
D Ó W P O W STA N IE747-750.
wtedy walkę, która doprowadziła do pod-
pisania przez Sukarno deklaracji o nadaniu nował z tronu Mogołów. Osadził na nim
Aczinowi specjalnego statusu i autonomii Szacha Alama II (1728-1806). Baladźi Rao
religijnej i samorządowej. utworzył w Punie największą armię, jaką
kiedykolwiek wystawili Marathowie (rzeko
-
ACZINÓW WOJNA 1873-1907.Po uznaniu m o około 300 tysięcy ludzi) i w ysłał ją
przez Wielką Brytanię Aczinu (lub Aczehu, w kierunku Delhi. Ahmed ogłosił dżihad
obecnie Atjehu), muzułmańskiego państwa (świętą wojnę islamską) i zebrał mniejszą,
na północy Sumatry, za strefę wpływów ale lepiej uzbrojoną armię. Wrogie wojska
Holandii w 1873 Holendrzy wysłali dwie 14 stycznia 1761 stoczyły bitwę pod Pani-
ekspedycje w celu poskromienia buntow - patem, zginęło w niej 75 tysięcy Marathów,
niczego ludu Aczinów (Aczenów). Holen - w tym także ich wodzowie, 30 tysięcy wzięto
drzy zdobyli pałac sułtana w stolicy Kuta- do niewoli i zwolniono za okup. Choć Szach
radża. W 1903 sułtan Aczinu, Muhammad Alam pozostał na tronie, Brytyjczycy i Ma -
Daud zawarł z Holendrami traktat, w któ - rathowie przy udziale arystokratycznych
rym uznał zwierzchność Holandii i zrzekł rodów muzułmańskich i hinduskich -po
się tronu. Jednakże wielu Aczinów nie dzielili między siebie imperium Mogołów.
przyjęło zwierzchności Holandii i nadal Brytyjczycy następnie stopniowo niszczyli
- państwo Marathów (patrzMARATHÓWWOJNY).
prowadziło wojnę. Stopniowo, stosując „stra
tegię fortec" (w całym Aczinie zbudowano
fortece dla wojsk holenderskich), do 1907 AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1928-1929.
Holendrzy zdołali spacyfikować cały Aczin. Próby przeprowadzenia reform w kraju pod -
jęte przez Amanullaha Chana (1892-1960),
A FG A N IST A N U l M A R A T H Ó W W O JN
- A emira
1758- i króla Afganistanu napotkały opór.
1761. Po śmierci Nadira Szacha (1688- - Przeciwnicy króla w listopadzie 1928 wznie
-
1747) imperium perskie rozpadło się (patrz cili powszechny bunt. W połowie stycznia
PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Pod wo d zą 1929 Amanullah abdykował przekazując
Ahmeda Szacha Durrani (l722?-1773) tron uległemu starszemu bratu, ale mimo to
Afganistan stał się państwem niezależnym. wyjęty spod prawa przywódca buntu zdobył
Ahmed Szach dążył do podporządkowania Kabul i ogłosił się szachem, przyjmując
sobie zachodniego Hindustanu (Pendżab imię Habibullaha Ghazi (zm. 1929). Ama -
i obszary nad górnym Gangesem); dwa jego nullah zebrał armię w Kandaharze i wiosną
najazdy (1748 i 1751) doprowadziły do 1929 ruszył na Kabul chcąc odzyskać tron.
opanowania Pendżabu. W czasie najazdu W drodze do stolicy został pokonany; zbiegł
w 1756-1757 Ahmed Szach splądrował De - z kraju. Po powrocie z Europy generał
lhi, pozostawił tam uległego Alamgira II Mohammad Nadir Chan (1880-1933), oficer
i wrócił do Kabulu, by zdusić opozycję. afgański, kuzyn Amanullaha, zgromadził
Wezyr Delhi Muhammad Ghazi ud-din armię, pokonał Habibullaha i zdobył Kabul
zwrócił się do Marathów o wyparcie Afgań- w październiku 1929. H abibullaha ujęto
czyków z Pendżabu. Marathowie, którzy i stracono, jego zwycięski przeciwnik objął
pod rządami Baladźi Rao (wzmian. tron i przyjął imię Nadir Szacha. Z pomocą
1740-1761) byli u szczytu swej potęgi, Brytyjczyków wprowadził reformy, ustano -
przystąpili do wojny. Wierzyli, że te tereny wił pokój i zaspokoił żądania wiernych
są im przeznaczone. Początkowo odnosili zwolenników Amanullaha. W 1932 powołał
zadziwiające zwycięstwa: w 1758 zajęli La- rząd konstytucyjny.
haur i pobili Sirhinda. Jednak w 1759
Ahmed przeprowadził czwarty najazd, odbił A F G A Ń S K A W O J N A D O M O W A R a-1 9 7 9 .
Lahaur, zajął Delhi, był świadkiem zamor - dziecka inwazja na Afganistan w końcu
dowania Alamgira II. Sam Ahmed zrezyg-
grudnia 1979 stała się pierwszym poważnym dostarczoną przede wszystkim z Pakistanu
sygnałem załamania się dotychczasowej linii i U S A . W 1 9 88 Z S R R , U S A , P ak is tan
polityki zagranicznej ZSRR. Po proklamo - i Afganistan podpisały układ o wycofaniu
waniu w 1973 republiki w Afganistanie w ojsk radzieckich do 15 grudnia 1989.
Związek Radziecki zwiększył wysiłki na W lutym 1989 mudżahedini stworzyli wła -
rzecz przekształcenia tego kraju w zależne sny rząd. Po upadku popieranego przez
pod względem gospodarczym państwo -bu Moskwę afgańskiego reżimu komunistycz -
forowe nastawione wrogo w stosunku do nego Rada Mudżahedinów ogłosiła l maja
Pakistanu, popieranego przez Chiny. ZSRR 1992 zakończenie wojny domowej, jednak że
udzielał pomocy radykalnym partiom poli - wkrótce potem doszło do walk między
tycznym, między innymi Ludowo-Demo- rywalizującymi ugrupowaniami mudżahe -
kratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Pró - dinów.
by wprowadzenia w Afganistanie współ -
czesnych idei - zarówno zachodnich, jak A FG A Ń SK Ą W O JN A M IĘ D Z Y G H O R EM
i marksistowskich - zawsze napotykały opór l G H A Z N I 1 14 8-1 15 P2.o śm ierci M ah-
konserwatywnych struktur feudalno- - muda z Ghazni (971-1030) królestwo Ghaz-
plemiennych. Kolejne rządy afgańskie usi - ni w obecnym Afganistanie i Iranie bardzo
łowały przeprowadzić reformy, ale bez więk - osłabło, a wówczas Ghor, wasalne państwo
szego powodzenia. W 1978 bojówki Ludo- w afgańskich górach, powstało przeciw swe -
wo-Demokratycznej Partii Afganistanu -do mu zwierzchniemu władcy. Za panowania
konały zamachu stanu i zamordowały dynastii Szansabanisów Ghorowie zaatako -
pierwszego prezydenta kraju. Prezydentem wali w 1151 stolicę - miasto Ghazni, oblegali
został przywódca LDPA, który we wrześniu je i w końcu w 1152 zdobyli i spustoszyli.
1979 został usunięty przez premiera swojego Wszyscy Gaznawidowie zostali wypędzeni
rządu, a ten z kolei został obalony 27 do Indii. Miasto nie zostało jednak cał -
grudnia 1979 przez innego zwolennika -le kowicie zniszczone w 1175 i przed rozpo -
wicy, Babraka Karmala (1929-1996) popie - częciem inwazji na Indie przez Muhammada
ranego przez ZSRR. Próby sowietyzacji Ghori (zm. 1206) zostało pomocniczą stolicą
podejmowane przez Karmala wywołały Ghoru. Przejęcie miasta pozwoliło na wypar -
zbrojny opór, wówczas zwrócił się on do cie panujących tu wcześniej koczowniczych
ZSRR z prośbą o pomoc w zdławieniu Oguzów turkmeńskich. Patrz takżeMAH-
opozycji. Interwencja zbrojna spowodowała MUDA z GHAZNIPODBOJE ok. 1000-1030;MUHAMMADA
izolację Związku Radzieckiego na arenie GHORI PODBOJE 1175-1200.
międzynarodowej. 100 tysięcy dobrze uzbro -
jonych żołnierzy radzieckich nie mogło AFGAŃSKĄ WOJNA PIERWSZA 1839-1842.
pokonać afgańskich mudżahedinów, którzy Wzrastające wpływy Rosji na dworze Dosta
stosowali taktykę walki partyzanckiej i pro - Mohammada (1793-1863), emira Afgani -
wadzili akcje sabotażowe. Zadawnione -an stanu, niepokoiły Brytyjczyków. W dążeniu
tagonizmy plemienne i różnice językowe do obalenia Dosta Brytyjczycy wspierali
spowodowały, że zbuntowani Afgańczycy byłego emira, który popierał działania bry -
nie zdołali przyjąć jednolitej strategii w wal
- tyjskie na rzecz zapewnienia lepszej obrony
ce z wojskami radzieckimi i rządową armią Indii od północy. W 1839 Dost Mohammad
afgańską. Ta ostatnia poniosła tak wielkie został pozbawiony władzy i uwięziony. Po
straty wskutek dezercji, że w 1984 rząd ucieczce z więzienia bezskutecznie próbował
w Kabulu przymusowo wcielał do wojska odzyskać władzę, po czym został depor -
naw et czte rn astolatk ó w . O N Z zażąd ał towany do Indii. Ostre zimy i nieustający
w 1980 wycofania obcych wojsk z Afgani - opór afgański zmusiły jednak Brytyjczyków
stanu. Powstańcy afgańscy otrzymali broń, do wycofania się z Afganistanu w styczniu
1842. Podczas odwrotu wojska brytyjskie w Heracie zbuntowali się afgańscy Abdalo-
wpadły w pułapkę przygotowaną przez af- wie, zdobyli miasto i połączyli się z Uzbe-
gańskie plemiona i zostały wybite niemal kami, by wspólnie grabić okoliczne tereny.
do nogi. Dost Mohammad odzyskał władzę. W 1719 w skierowanej dla odbicia Heratu
Druga wojna afgańska 1878-1880. Po śmie - armii perskiej, liczącej 30 tysięcy żołnierzy,
rci Dosta emirem został jego syn, Szer Ali w bitwie pod tym miastem doszło do zamie -
(1825-1879), który rozpoczął negocjacje szania, w jego następstwie została ona pobi ta.
z Rosjanami i odmówił przyjęcia brytyjskiej W latach 1721-1722 wielka armia Gilzów
misji, co ogromnie zaniepokoiło Wielką afgańskich najechała Persję, zajęła Kerman
Brytanię. W listopadzie 1878 wojska brytyj
- i Sziraz i ruszyła na stolicę, Isfahan. Perskim
skie wkroczyły do Afganistanu. Szer Ali wojskom nie udało się zatrzymać najeźdź -
szukał pomocy u Rosjan, którzy poradzili ców. Afgańczycy oblegali stolicę przez sześć
mu, by zawarł pokój. Po śmierci Szera jego miesięcy, aż w końcu w październiku 1722
syn, Jakub Chan (1849-1923), zawarł poro - głód zmusił obrońców miasta do poddania
zumienie, na mocy którego ustąpił Brytyj - się. Słabość Safawidów zachęciła również
czykom przełęcz Chajber i inne obszary Rosjan (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-
strategiczne. Jednak po zabójstwie wysłan- 1723) oraz Turków osmańskich, którzy zajęli
nika Wielkiej Brytanii wojska brytyjskie część zachodniej Persji. PERSKAWOJNA
ponownie zajęły Kabul zmuszając Jakuba DOMOWA 1725-1730 przyczyni ła się do
do ucieczki. Konflikt skończył się objęciem powiększenia chaosu. Wydawałosię, że
władzy przez Abd ar-Rahmana (1844?- - Afgańczycy po zajęciu Teheranu w 1725
1901), wnuka Dosta Mohammada, który i pobiciu w 1726 Rosjan i Turków
bronił interesów brytyjskich i ustanowił osmańskich w dwóch bitwach, uzyskają
silny rząd centralny. Trzecia wojna afgań- pełen sukces, ale nagłe dojście do władzy
ska 1919. W 1919 emirem został Habibullah perskiego dowódcy wojskowego, Nadir Cha -
Chan (1892-1960), który postanowił prze - na (1688-1747) odwlekło wyzwolenie -Af
kształcić Afganistan w nowoczesne państwo ganistanu aż do czasu zamordowania Nadira
wolne od obcych wpływów. Jego deklaracja (patrz PERSKO-AFGAŃSKAWOJNA 1720-1738).
niezależności zagrażała Indiom, co sprowo-
kowało ponowną wojnę z Wielką Brytanią. AFGAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Patrz
K rótka w alka zakończyła się traktatem M U Z U ŁM A Ń SKPO 099-701.
IE W ST A N IE
w Rawalpindi, w którym Brytyjczycy uznali
niezawisłość Afganistanu w sprawach we - AFGAŃSKO-PERSKIE WOJNY. Patrz
wnętrznych i zagranicznych. Patrz także PERSKO--AFGAŃSKIE W OJNY.
PERSKO-AFGAŃSKAWOJNA 1836-1838.
A G A T O K L E SA M A S A K R A 317Ap.n.e.
gatok-
AFOAŃSKIE POW STANIA 1709-1726. W ię- les (360P-289) pochodził z Sycylii, był
kszość terytorium dzisiejszego Afganistanu dwukrotnie skazywany na wygnanie z Syra-
znajdowała się w XVII w. we władaniu kuz z powodu stałego dążenia do zdobycia
perskich Safawidów. Wykorzystując słabość władzy. W 317 wrócił na czele wojsk -ze
Safawidów, w 1709 afgańscy Gilzowie wznie- branych w miastach pozostających pod wła -
cili powstanie w Kandaharze, usunęli per - dzą Syrakuz i ogłosił się strategos auto-
skiego gubernatora i ustanowili niezależne crator, co w praktyce oznaczało, że został
państwo afgańskie. W 1711 liczne wojska tyranem. Przyjął również tytuł „generalnego
perskie oblegały Kandahar, ale wypady pełnomocnika", który w przeszłości przy -
wojsk afgańskich zmusiły Persów do zwi - znano tylko tyranowi Dionizjuszowi Star -
nięcia oblężenia. Następne działania perskie szemu (ok. 430-367). Dla umocnienia swej
również nie przyniosły sukcesów. W 1717 władzy wymordował swoich przeciwników
i członków Rady Sześciuset, która sprawo - Ateńczycy, nie zważając na przestrogi Al-
wała rządy w Syrakuzach. Liczbę ofiar kibiadesa (ok. 450-404), zacumowali okręty
szacuje się na 10 tysięcy. Umocniwszy wła - u wybrzeży półwyspu Gallipoli (d. Cher-
dzę, mógł bez przeszkód prowadzić dalej sonez tracki w zachodniej Turcji) w pobliżu
wojnę z Kartaginą. Patrz takżeAGATOKLESA ujścia rzeki Ajgospotamoj i zeszli na brzeg.
WOJNA z KARTAGINĄ311-300 p.n.c. Flota Lizandra zaskoczyła flotę ateńską,
przypuściła atak i zagarnęła około 180 nie -
AG AT O K LESA W O JN A Z K AR TA G INĄprzyjacielskich
311 okrętów (Konon zdołał uciec
--306 p.n.e. Agatokles, tyran Syrakuz z 20 statkami), około 4000 jeńców Ateń-
(360P-289), wcześnie ujawnił swój talent czyków zostało wymordowanych. W -na
wojskowy służąc pod dowództwem Timo- stępstwie bitwy Ateny utraciły flotę, prze -
leona (zm. 337). Kartagińczycy zaniepoko - cięto ich drogi zaopatrzenia w zboże, ich
jeni wzrostem potęgi Syrakuz wszczęli z nim sprzymierzeńcy zaczęli się buntować (z wy -
wojnę i obiegli miasto. W tej sytuacji Aga - jątkiem Samos), a Lizander obiegł port
tokles spróbował przenieść wojnę na teren ateński. Po Ajgospotamoj Ateny znalazły
przeciwnika, do Afryki. Wylądował na wy - się w niezwykle trudnej sytuacji.
brzeżu afrykańskim w 311. Kartagińczycy
niebawem pobili go pod Lacata. Agatokles AJUTTHAJI l CZIANG MAJU WOJNY. Patrz
wycofał się, ale w 310 wrócił do Afryki na SYJAMSKIEWOJNY.
czele armii, która rozbiła kartagińskie woj -
ska tak gruntownie, że w 308 Agatokles A L B A Ń S K IE P O W S T A N IA 1 93 2 , i 19 3 5
mógł wrócić na Sycylię i zmusić przeciw - 1937. W czasie panowania króla Zogu I
nika do zwinięcia oblężenia Syrakuz. Jed - (18 9 5 -1 9 6 1 ) w y b u ch ły trzy po w s tan ia
nakże w czasie jego nieobecności wojska, - w 1932, 1935 i 1937. Wszczęły je grupy
które pozostały w Afryce, zostały w 307 liberalnych reformatorów oraz radykałowie
pobite przez siły kartagińskie. Agatokles muzułmańscy o tendencjach marksistow -
musiał zawrzeć pokój z Kartaginą, w którym skich (większość mieszkańców Albanii wy -
uznano granicę w zachodniej Sycylii, wyty - znawała islam).Zogu, który był dyktatorem
czoną po trzeciej wojnie DIONIZJUSZA. i dążył do zachowania w Albanii społeczeńst -
Kartagina zachowywała pokój przez 30 lat, wa feudalnego, zdławił bez trudu te stosun -
aż do wojny z Pyrrusem z Epiru. Patrz kowo niewielkie i źle zorganizowane powsta -
także KARTAGIŃSKAWOJNA PRZECIWKOPYR- nia. Zastosowane represje były zadziwiająco
RUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.; TlMOLEONA WOJ- łagodne - stracono jedynie kilku prowody -
NA 344-339 p.n.e. rów; wprowadzono skromne reformy społe -
czne i administracyjne. Panowanie Zogu
A JG O SP O T A M O J, B IT W A U U JŚ C IAzakończyło
405 się 7 kwietnia 1939, gdy Włochy,
p.n.e. W czasie drugiej PELOPONESKIEJ jedyny sprzymierzeniec Albanii, zaczęły ją
WOJNY w celu przecięcia Ateńczykom dróg traktować jak kraj podległy i jednocześnie
dostaw zboża przez Hellespont (Dardanele) dokonały najazdu (wojska włoskich faszys -
flota spartańska pod dowództwem Lizandra tów ostrzelały miasta albańskie i zajęły kraj,
(zm. 395) obiegła i zdobyła Lampsakos, który następnie został wcielony do Włoch).
miasto na H ellesponcie sprzym ierzone Zogu zbiegł do Wielkiej Brytanii. Patrz także
w tym czasie z Atenami (405). Ateńczycy ŚWIATOWAWOJNA n NA BAŁKANACH1939-1941.
zgromadzili w szystkie posiadane okręty
i pod dowództwem Konona (zm. ok. 390) A L B A Ń S K IE P O W S T A N IE A1 9lb10. ań czy cy
wysłali je przeciwko flocie przeciwnika. popierali rozwijający się w imperium -os
Konon nie zdołał jednak wciągnąć Spartan mańskim ruch młodoturków, ponieważ ci
do walki. Po pięciu dniach oczekiw ania obiecali Albanii autonomię i zwolnienie od
bardzo wysokich podatków nakładanych
przez państwo tureckie. Po zdobyciu władzy
młodoturcy nie dotrzymali obietnic, ponad-
to nałożyli na Albanię nowe podatki. W mar-
cu 1910 w północnej części kraju około
8000 Albańczyków wznieciło powstanie.
Powstanie wkrótce objęło Korczę w połu-
dniowo-wschodniej Albanii i rozszerzało się
w kierunku zachodniej Macedonii. Albańscy
przywódcy zebrali się w Czarnogórze i przy-
jęli memorandum, w którym domagali się
samorządu dla Albanii. Rząd turecki od-
rzucił memorandum. W czerwcu 1910 armia
turecka brutalnie zdławiła powstanie.
ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 1443-1478.
Jerzy Kastriota, lepiej znany jako Skander-
berg (1405-1468), syn albańskiego księcia,
został w młodości zabrany na dwór sułtana
Murada II (1403?-1451) jako zakładnik.
Był ulubieńcem dworu, zyskał imię Iskan-
der (Aleksander) i honorowy tytuł beja
(„pana"), przeszedł na islam i został dowód-
cą armii. Pamięć o pochodzeniu nie po-
zwoliła mu na zatracenie się w luksusach
dworskiego życia. Gdy nad Albanią zawisła
groźba najazdu tureckiego, Skanderberg
uciekł (1443) do ojczystego kraju, zorgani-
zował ligę skłóconych dotąd książąt albań-
skich i przyjął chrześcijaństwo. W 1443
rozpoczął walkę z Turcją od zajęcia fortecy
w Krui, uchodzącej za niezdobytą. W latach
1444-1466 odparł 13 najazdów tureckich;
w 1450 zwycięstwo nad wojskami Murada
oblegającymi Kruję zapewniło mu na Za-
chodzie sławę bohatera, a także pomoc
Wenecji, Neapolu, Węgier oraz papieża. Jego
wojska, często stosujące partyzanckie meto-
dy walki, prawie zawsze odnosiły zwycięst-
wa. Dzięki wielkiemu zwycięstwu odniesio-
nemu w 1461 udało mu się wymusić na
Porcie zawarcie rozejmu, który jednak sam
zerwał na skutek wezwania papieża do nowej
krucjaty (1463). Jego wojska najechały Ma-
cedonię (1463) i pokonały Turków w 1464
i 1465. Ostatnie oblężenie Krui przez suł-
tana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481)
doprowadziło do zniszczenia kraju i kosz-
towało Skanderberga utratę sojuszników.
Po jego śmierci arystokracja albańska
wszczęła spory między sobą, ale nadal pro-
wadziła wojnę z Turcją. Chaotyczne walki
zakończyły się w 1478 podbojem Albanii
przez Turcję.
A L B IG E N S I, K R U C JA T A P R Z E C IW A L B IG E N -
SOM 1208-1229. Albigensi, zwolennicy
manicheizmu z południowej Francji, zostali
uznani przez Kościół rzymskokatolicki za
heretyków, a w 1208 papież Innocenty III
(1161-1216) wezwał do krucjaty przeciw
nim. Wojska z północnej Francji pod wodzą
Szymona IV z Montfort (1160P-1218) na-
dały krucjacie wymiar polityczny. Krucjata
złamała niezależność arystokracji południo-
wej Francji. Wojska Montforta pobiły arys-
tokratów i albigensów w krwawej bitwie
pod Muret 12 września 1213. Jednakże
herezji nie wytępiono i wojna trwała nadal.
Przywódca albigensów Rajmund VI
(1156-1222), który został pobity pod Muret,
w 1218 wytrzymał oblężenie Tuluzy prowa-
dzone przez Montforta i odzyskał teryto-
rium zdobyte przez krzyżowców. W 1226
wojska francuskiego króla Ludwika VIII
(1187-1226) zajęły większą część Langwe-
docji, regionu w południowej Francji, po
czym dokonano rzezi albigensów. Na mocy
traktatu z Meaux z 1229 hrabstwo Tuluzy
przeszło we władanie francuskich Kapetyn-
gów. Patrz także ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA
1209-1213.
ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJĘ.
PatrzD IA D O C H Ó WW O JN Y323-281 p.n.e.
A L E K S A N D R A W I E L K I E G O P O D B- O J E 3 3 4 -
323 p.n.e. Dwudziestoletni Aleksander po
zamordowaniu Filipa II (382-336) został
królem Macedonii i zwierzchnikiem Grecji.
W 336 umocnił swą władzę nad Grecją.
Kiedy wystąpiły przeciw niemu Teby, Alek-
sander obiegł je i zburzył. Nowy władca
przystąpił do zrealizowania planu swego
ojca dokonania podboju części państwa per-
skiego i zemszczenia się na nim za GREC-
KO-PERSKIE WOJNY (patrz
KORYNC KA niejszej bitwie nad rzeką HYDASPES.
WOJNA 395-387 p.n.e., SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA Dzięki stałym uzupełnieniom armia Alek -
357-355 p.n.e.).Drugorzędnym motywem było sandra liczyła wówczas 120 tysięcy żołnie -
dążenie do napełnienia pustego skarbca.rzy, ale po dotarciu do rzeki Beas w Indiach
Armia Aleksandra, licząca około 30 tysięcy- ponad 17 tysięcy km od Macedonii - żoł -
piechoty i 5000 jazdy, przeprawiła się w 334nie rz e od m ów ili da lsze go m arsz u na
przez Dardanele, na krótko zboczyła, bywschód. Aleksander ustąpił, w 325 zbudował
Aleksander mógł pomodlić się w Troi u gro - flotę w jeszcze jednej Aleksandrii; armia
bu Achillesa, i w tym samym roku pobiłapod jego dowództwem przeszła przez pus -
w o js k a p e r s k i e g o k r ó l a D a r iu sz a I I Itynię Makran, ponosząc po drodze ciężkie
(zm. 330) nad rzeką Granik. Aleksanderstraty. W 324 wojska dotarły do Suzy, gdzie
opanowywał po drodze miasta frygijskie, bydla spełnienia swoich marzeń o harmonii
pozbawić perską flotę portów, następniemiędzy Grekami i Azjatami Aleksander
wkroczył do północnej Syrii i zwyciężyłnakazał, by zawierano mieszane małżeństwa.
Dariusza w bitwie pod ISSOS w 333. AbySam poślubił córkę Dariusza Barsine (jedna
całkowicie wyeliminować perską flotę, Alek - z jego kilku żon), która została zamor -
sander wkroczył do Fenicji, łatwo zdobyłdowana w 309. Później pozbył się nieudol -
kilka miast, obiegł i zajął TYR, a następnienych i przekupnych urzędników (G reków
podbił Syrię. W 332 opanował Egipt, gdziei Persów), i rozdzielił swe siły. Flota -po
w 330 został uznany za syna Amona (naj - płynęła morzem. Wojska lądowe odesłał do
ważniejszy bóg Egipcjan). Aleksander wróciłkraju. Wydał deklarację wzywającą wygnań -
do Syrii w 331, pokonał Dariusza w bitwieców greckich do powrotu do kraju i nakazał,
pod GAUGAMELĄ, zdobył Babilon i Suzę,by uznano go za boga. Zdławił ostatni bunt
spalił Persepolis i w 330 podjął pościg zaw armii, udał się do Babilonu w 323, i tam,
Dariuszem, który schronił się w Ekbatanie.podczas przygotowań do kampanii arabskiej,
Od 331 Aleksander zaczął ulegać wpływomdostał wysokiej gorączki i po krótkiej cho -
wschodnim; nazywał siebie „królem kró - robie zmarł. Patrz takżeDIADOCHÓWWOJNY
lów" (tytuł perski) i ubierał się na perską323-281 p.n.e.
modłę. Część wojsk, niezadowolona z tych
zmian, wznieciła bunt, ale Aleksander szyb - ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO
ko zdusił rebelię zabijając przywódców. PoI N D II 3 2 7 - 3 2 5 p .n .e. A r m ia o k o ło 9 0 -ty
znalezieniu ciała swojego przeciwnika -Da sięcy żołnierzy Aleksandra Wielkiego
riusza, zamordowanego przez kuzyna Bes-(356-323) przezimowała w Hindukuszu
sosa (pojmany i ukrzyżowany w 329), Alek - (pasmo wysokich gór na obecnej granicy
sander przykrył je własną szatą, a następniemiędzy Afganistanem i Pakistanem), a -na
urządził D ariuszowi królewski pogrzeb.stępnie skierowała się na południe w -kie
W 330 zimował w H indukuszu, po czymrunku rzeki Indus, docierając do jej -do
w 329 rozpoczął wyprawy wschodnioirań-pływów w lecie 327 (patrzALEKSANDRA
skie (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WIELKIEGO PODBOJE 334-323 P.n.e.). Po opu-
WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e.). Po szczeniu Baktrii wojska musiały przysto -
zdobyciu w 327 Baktrii (Afganistan) i zało - sować się do nowych warunków: niezna -
żeniu kolejnej, najdalej na wschód wysunię - n eg o klim a tu, na prze m ian prz yja znyc h
tej Aleksandrii (miasta) skierował się nai w rogich tubylców i do słoni. Aleksan -
południowy wschód, by rozpocząć podbójder musiał pokonać wszystkie te trudno -
Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA ści. Najpierw z wielkim trudem zdobył
DO INDII 327-325 p.n.e.). W 327 po AORNOS, a następnie na równinach Pen-
bardzo trudnym oblężeniu zdobył AOR-dżabu zw yciężył radżę Porosu w bitw ie
NOS, a w 326 zwyciężył w swojej najtrud- n a d r z e ką H Y D A S P E S w 3 26 . W ła d c a
ów po walce został przyjacielem Aleksand- A L G IE R SK A W O JN A 1815. N a początku
ra. Aleksander udał się w kierunku Beas, 1815 napady berberyjskich piratów u wy-
dopływu Indusu, i byłby poszedł dalej, brzeży Afryki Północnej zagroziły amery-
gdyby nie odmowa żołnierzy, którzy prag- kańskiemu handlowi z krajami śródziem-
nęli wrócić do domu. W 326 rozpoczął nomorskimi. Stany Zjednoczone, które nie
odwrót wzdłuż starego koryta Indusu. musiały już koncentrować uwagi na WOJ-
W 325 zatrzymał się w pobliżu obecnego NIE 1812, wysłały w ten rejon komandora
Karaczi, przerywając marsz na zachód, aby Stephena Decatura (1779-1820) na czele
podbić Mallów. dużej eskadry okrętów. Decatur wkrótce
przechwycił u przylądka Gata (Hiszpania)
ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY algierski okręt flagowy Machuda, wpłynął
W S C H O D N IO IR A Ń S K IE 329-327 W p .n.e.
y- do portu w Algierze i doprowadził do zawar-
ruszywszy z Ekbatany w Medii (starożytna cia porozumienia, które położyło kres hara-
kraina w obecnym północno-wschodnim czom i zapewniło bezpieczeństwo amerykań-
Iranie) wojska Aleksandra Wielkiego skiemu handlowi. Ponadto na mocy poro-
(356-323) rozpoczęły trudny marsz na zumienia zostali uwolnieni wszyscy amery-
wschód (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE kańscy jeńcy, a Algieria wypłaciła duże
334-323 p.n.e.). Dostawy żywności były tak odszkodowanie. Patrz także TRYPOLITAŃSKA
znikome, że w końcu Aleksander wypłacił WOJNA isoo-1805.
żołd części armii i kazał zwolnionym
żołnierzom zawrócić do kraju. W czasie tej A L G IE R S K A W O J N A 1 954-1962. W 19 54
wyprawy Aleksander znalazł ciało zasztyle- algierscy muzułmanie z Frontu Wyzwolenia
towanego Dariusza III (zm. 330), przeciw- Narodowego (FLN) rozpoczęli otwartą woj-
nika, którego darzył szacunkiem. To dało nę przeciw francuskiemu panowaniu w Al-
mu jeszcze jeden powód do kontynuowania gierii, napadając na francuskie instytucje
działań: pragnął bowiem ująć Bessosa (zm. i jednostki wojskowe, a także europejskie
329), mordercę Dariusza. Aleksander opa- przedsiębiorstwa. W 1957 rząd francuski
nował północną Partię oraz Sogdianę (dwie nie zgodził się na przyznanie Algierii nie-
starożytne krainy perskie) i pojmał Bessosa. podległości i wysłał wielotysięczne oddziały,
W tym czasie Dailamici uprowadzili jego które miały zdławić rebelię. Gdy w 1958
ukochanego konia, Bucefała, ale gdy Alek- Charles de Gaulle (1890-1970) został pre-
sander zagroził im surowymi karami, zwró- zydentem Francji, zaproponował przyjęcie
cili wierzchowca. Następnie Aleksander zasady samostanowienia w rozwiązywaniu
udał się na południe, a potem w kierunku sprawy algierskiej, a później, w 1960, starał
północno-wschodnim, w stronę obecnego się doprowadzić do honorowego zawieszenia
Kabulu w Afganistanie. Podbił Baktrię (sta- broni z przywódcami strony algierskiej.
rożytna perska satrapia, która stała się póź- W kwietniu 1961 francuski generał Raoul
niej greckim królestwem) i w 327 poślubił Salan był współorganizatorem nieudanego
Roksanę (zm. 311), baktryjską księżniczkę. puczu armii francuskiej w Algierii, który
Wojska Aleksandra odzyskały Sogdianę miał na celu niedopuszczenie do uniezależ-
i zdobyły Gandharę, obecnie w północno-- nienia się Algierii od Francji. W marcu
zachodnim Pakistanie. Powstanie w Baktrii i 1962 przedstawiciele Francji i walczącej
Sogdianie zmusiło Aleksandra do podjęcia Algierii podpisali porozumienie o zawiesze-
długotrwałych działań. Stłumiwszy spisek niu broni, jednakże przeciw temu porozu-
przeciwko sobie, Aleksander w końcu 327 mieniu wystąpił Salan, który kierował nie-
poprowadził swe wojska do Indii (patrz legalną Organizacją Tajnej Armii (OAS).
ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII Salan został aresztowany, ale OAS walczyła
327-325 p.n.e.). dalej, l lipca 1962 Algierczycy w referendum
narodowym opowiedzieli się za niezależ- nicy indiańscy ze szczepu Mohawk, uzbro-
nością, a dwa dni później Francja uznała jeni przez osadników holenderskich, zaata-
niepodległość Algierii. kowali Algonkinów, którzy w odwecie napa-
dli na Holendrów. Po krwawych walkach
AL G IE R SK O -F RA N C U SK IE W OJNY - 1832- i licznych akcjach represyjnych Holendrzy
1847. Patrz ABD EL -KADERA WOJNY . wspomagani przez Indian Mohawk zmusili
Algonkinów do wycofania się ł zawarcia
A L G IE R S K O -M A R O K A Ń S K A W O J N
- A pokoju
1 9 6 3 - w sierpniu 1645. Patrz także HOLEN-
1964. Uniezależnienie się Algierii od DERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.
Francji (patrz ALGIERSKA WOJNA 1954-1902) nie
zadowoliło ani Algierii, ani Maroka A L M O H A D Ó W P O D B Ó J A R A B S K IE - J H ISZ
(Francja zrzekła się praw do Maroka PANII 1146-1173. Almohadzi, purytańska
w 1956), ponieważ Francja wytyczyła grani- sekta muzułmańska pochodzenia berberyj-
ce między nimi, nie konsultując się z przed- skiego, około 1125 założyli wojowniczą kon-
stawicielami swych posiadłości. Prezydent federację religijną w północno-zachodniej
Algierii, Ahmed Ben Bella (ur. 1916) doma- Afryce. Rywalizowali tam z Almorawidami,
gał się rewizji granic, jednak Maroko zi- inną berberyjską sektą muzułmańską. Wielu
gnorowało jego żądania. W październiku mieszkańców arabskiej Hiszpanii pragnęło
1963 wojska algierskie i marokańskie roz- obalić zepsutych luksusem władców almo-
poczęły walki przygraniczne, które pocią- rawidzkich (patrz ALMORAWIDÓW PODBÓJ
gnęły za sobą wiele ofiar. Dzięki interwencji ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094). W maju 1146
nowo powstałej Organizacji Jedności Af- Almohadzi, zachęceni wezwaniem do udzie-
rykańskiej (OJA) pod przewodnictwem ce- lenia pomocy w obaleniu Almorawidów,
sarza Etiopii Hajle Sellasje (1892-1975) dokonali inwazji na najbardziej wysunięty
i prezydenta Mali Modibo Keita na południe kraniec Hiszpanii. Tarifa i Al-
(1915-1977) obie strony zgodziły się na geciras wpadły w ręce Almohadów, którzy
zawieszenie broni (20 lutego 1964), jednakże pod wodzą Abd al-Mu'mina (zm. 1163) nie-
wzajemne stosunki między państwami po- zwłocznie ruszyli na północ. W 1146 Abd
zostały napięte. W 1967 znowu wybuchły al-Mu'min został obwołany władcą arabskiej
starcia przygraniczne, a później, w 1976, Hiszpanii. Almorawidzi zostali wyparci
gdy dawna Sahara Hiszpańska uzyskała z Sewilli (styczeń 1147), a po nadejściu
niepodległość i przyjęła nazwę Sahara Za- posiłków z Afryki Almohadzi zdobyli Kor-
chodnia, między Algierią i Marokiem roz- dobę i Jaen. Posuwając się poza dawne
poczęła się cicha wojna o prawa własności granice posiadłości Almorawidów, Almoha-
do tego obszaru (patrz SAHARA HISZPAŃSKA, dzi zdobyli Malagę (1153), Grenadę (1154),
WOJNA o SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1975-)- następnie z powodzeniem obiegli Almerię,
mauretańskie miasto-twierdzę zdobyte wcześ-
A L G O N K IŃ S K O -H O L E N D E R S K A Wniej,
O J NwA 1147, przez króla Kastylii i Leonu
1641-1645. Rozwój osadnictwa holender- Alfonsa VII (zm. 1157) po wzorcowym ob-
skiego na obecnej Staten Island i Hacken- lężeniu. W latach pięćdziesiątych XII w.
sack, w stanie Nowy Jork, wywołał gniew głównym przeciwnikiem Almohadów był
Indian Algonkinów, do których należały te ibn Mardanisz (zm. 1172), władca mauretań-
tereny. Gdy latem 1641 administrator kolo- skiego królestwa Murcji, w południowo--
nii holenderskiej, William Kieft, zażądał wschodniej Hiszpanii. Abd al-Mu'min, za-
od Algonkinów daniny, Indianie napadli na jęty wewnętrznymi problemami afrykań-
osadników na Staten Island i Manhattanie. skimi, pozostawił opanowanie sytuacji
Krwawe walki toczyły się aż do zawarcia w Hiszpanii swoim synom i wrócił do
rozejmu rok później. W lutym 1643 wojow- Afryki Północnej. W 1162 wojska ibn Ma-
rdanisza zostały rozbite w bitwie pod Gre
- cił się o pomoc do Alfonsa, ale nie zapobieg
ło
nadą, a trzy łata później poniosły kolejną to upadkowi Sewilli w listopadzie 1091.
klęskę w pobliżu Murcji. Po tych klęskach Almorawidzi opanowali Badajoz w 1094.
sojusznicy ibn Mardanisza zawarli pokój Z wyjątkiem regionu i miasta Walencja
z Almohadami, a sam ibn Mardanisz przed (patrz CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094) cała
śmiercią poradził synowi uznać zwierzch- południowa część Półwyspu Iberyjskiego
nictwo almohadzkiego kalifa. W ten sposób znalazła się w rękach Almorawidów. Sara-
Almohadzi zakończyli podbój całej An - gossa pozostała w rękach dynastii Hud.
daluzji (południowa Hiszpania). Patrz takżeALMOHADÓWPODBÓJ ARABSKIEJ
HISZPANII 1146-1172.
A L M O R A W ID Ó W P O D B Ó J A R A B S-K IE J H IS Z
PANII 1086-1094.Zagrożenie Sewilli, Gre - A L N W IC K , B IT W A P O D A L N W IC K P IE R W S Z A
nady i Badajoz ze strony króla K astyliiI0»3. Król szkocki, Malcolm III Canmore
i Leonu Alfonsa VI (1030-1109) sprawiło,(zm. 1093) żył w Anglii do 1066, ale po
że emirowie poprosili o pomoc Jusufa ibu zwycięstwie Normanów pod Hastings (patrz
Taszfina (zm. 1106), przywódcę Almorawi-NORMANÓW PODBÓJ 1000) przeniósł się do
dów, ascetycznej berberyjskiej sekty muzuł- Szkocji. Udzielił schronienia saksońskiemu
mańskiej z Afryki Północnej, mimo ryzyka, pretendentowi do tronu Anglii Edgarowi
że będą musieli się mu podporządkować. Athelingowi (1060?-! 125) i poślubił jego
W czerwcu 1086 armia Almorawidów przy - siostrę, która pomagała mu potem w cywi -
była do Algeciras w Hiszpanii i wkrótce lizowaniu Szkocji. Wypad do Nortumbrii
dołączyli do niej emirowie Sewilli, Grenady i Cumberlandu w 1072, mający na celu
i Malagi ze swoimi wojskami. Razem ruszyli zdobycze terytorialne i obronę niezależności
na północ w kierunku Badajoz. Wojska Szkocji, sprowokował odwet Normanów.
Alfonsa, wspierane przez posiłki aragońskie, W 1093, aby powstrzymać inwazję Nor -
stawiły czoło połączonym armiom Almora - m anów , M alcolm zaatakow ał A lnwick
widów i Maurów (hiszpańscy muzułmanie), w Nortumbrii, wpadł jednak w zasadzkę
pod wodzą Jusufa ibn Taszfina. 23 paź - i zginął. Po jego śmierci w Szkocji wybuchły
dziernika 1086, w bitwie pod Zallaka, w -po zamieszki, które trwały przez 30 lat. Druga
bliżu Badajoz, siły kastylijsko-aragońskie bitwa pod Alnwick 1174. W 1165 królem
poniosły druzgocącą klęskę. Rycerstwo fran- Szkocji został William Lew (1143-1214).
cuskie przybyło z pomocą w 1087, by ocalić Zawarł on pierwszy z wielu francusko-szko-
Hiszpanów przed skutkami klęski. Wkrótce ckich traktatów. William nie mógł pogodzić
potem władca almorawidzki, Jusuf ibn Tasz- się z utratą Nortumbrii, którą zagarnęli
fin, wrócił do Afryki Północnej, ale zwycięs
- Anglicy za panowania jego poprzednika.
twa odnoszone przez chrześcijan pod wodzą W czasie powstania przeciw królowi Anglii
Rodriga Diaza de Bivar, znanego powszech - Henrykowi II (1133-1189), wznieconego
nie pod imieniem Cyd (1040?-1099), i udane przez jego syna księcia Henryka i baronów
wypady chrześcijan na terytoria Maurów, (patrz ANGIELSKO-NORMAŃSKA REBELIA 1173--
zmusiły go do powrotu do Hiszpanii w czer - 1174), książę Henryk obiecał zwrócić Szkocji
wcu 1089. Kilku pomniejszych władców Nortumbrię i Cumberland w zamian za
wsparło go w walce z Alfonsem, ale Jusuf pomoc. William Lew rozpoczął oblężenie
ibn Taszfin nie odniósł sukcesów i musiałAlnwick, które już wówczas było potężną
wycofać się do Maroka (Afryka Północna). warownią. Szkoci byli lekkomyślni i nie -
W ró cił p o no w n ie d o H iszpanii w 1 0 90 ostrożni. Gdy pewnego mglistego dnia nie
i podbił emiraty Malagi i Grenady. Gdy wystawili straży, Anglicy nadciągnęli niepo -
Almorawidzi zagrozili Sewilli, jej emir, strzeżenie i zadali im dotkliwą klęskę. Wil -
Muhammad al-Mutamid (1040-1095) zwró- liam Lew, straciwszy konia, dostał się do
niewoli. Został przewieziony do Falaise we prawie połowę żołnierzy). Wojska amery-
Francji, gdzie zgodził się na upokarzające kańskie dowodzone przez generała Jerzego
warunki i został wasalem Henryka. Waszyngtona (1732-1799) stopniowo uma-
cniały swoje pozycje wokół Bostonu w Mas-
AM BOŃSKA M ASAKRA 1623. W Ślad za sachusetts. 4 lipca 1776 Kongres Konty-
Holendrami do Indii Wschodnich (Archi- nentalny uchwalił Deklarację Niepodległo-
pelag Malajski, Indochiny i Indie) pociąg- ści, w której proklamował niepodległość
nęli angielscy kupcy, którzy osiedlili się na kolonii amerykańskich i powstanie Stanów
Ambonie, jednej z wysp archipelagu Molu- Zjednoczonych. Jednakże wojska Howe'a
ków, w obecnej wschodniej Indonezji. Dzia- wkrótce zmusiły Armię Kontynentalną
łała tam już holenderska Kompania Wscho- Waszyngtona do odwrotu do Nowego Jor-
dnioindyjska zajmująca się handlem korze- ku, a w rok później (1777) zdobyły Filadel-
niami. Holenderski gubernator wyspy pode- fię. Brytyjczycy ściągnęli wojska z Kanady
jrzewając Anglików o zmowę z japońskimi i usiłowali rozdzielić amerykańskie kolo-
najemnikami, mającą na celu zabicie go nie. Brytyjski generał John Burgoyne
i zajęcie holenderskiej twierdzy na Am- (1722-1792) odbił Ticonderogę i Crown
bonie, nakazał aresztować rzekomych spis- Point, ale poniósł druzgocącą klęskę w bit-
kowców, których następnie poddano tor- wie pod Saratogą w październiku 1777, po
turom, aby wymusić przyznanie się do winy. której poddał się amerykańskiemu genera-
W lutym 1623 stracono dziesięciu Ang- łowi Horatio Gatesowi (1727-1806). Fran-
lików, dziesięciu Japończyków i jednego cuzi, po zawarciu z Amerykanami traktatu
Portugalczyka. Anglicy, po przejęciu ich 0 przyjaźni, pomogli utrzymać amerykańs
faktorii na Ambonie przez Holendrów, zre- kie pozycje w Yalley Forge (Pensylwania),
zygnowali z handlu korzeniami w większej mimo ciężkiej zimy 1777-1778, a 28 czerw
części Indii Wschodnich i skupili swoją ca 1778 przyczynili się do zwycięstwa kolo
działalność w Indiach. Patrz także POR- nistów w bitwie pod Monmouth (stan
TUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH Nowy Jork). Amerykańscy kaprzy odnieśli
WSCHODNICH 1601-1641. kilka efektownych sukcesów na morzu, do
najważniejszych należało zagarnięcie bry
AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783. tyjskiego okrętu wojennego Serapis. Zdobył
Generał Thomas Gage (1721-1787), guber- go John Paul Jones (1747-1792) - dowódca
nator Massachusetts, usiłując wyegzekwo- okrętu Bonhomme Rkhard, przebudowanego
wać uchwały parlamentu brytyjskiego, od- okrętu francuskiego - po bitwie morskiej
rzucane przez amerykańskich kolonistów u wybrzeży angielskich 23 września 1779.
jako „opodatkowanie bez przedstawiciel- Po 1778 działania wojenne przeniosły się
stwa", wysłał żołnierzy brytyjskich, by na południe. Brytyjczycy zwyciężyli pod
przejęli armaty i amunicję przechowywane Savannah (Georgia) i Charleston (Karolina
przez kolonistów w Concord. Działania te Południowa). Amerykańskie oddziały pod
miały powstrzymać wybuch rebelii. Amery- dowództwem Nathanaela Greena (1742-
kanie stawili opór pod Lexington i Con- -1786), Francisa Mariona (1732P-1795)
cord, zmuszając Brytyjczyków do odwrotu 1 Daniela Morgana (1736-1802) wygrały
w kwietniu 1775. Wkrótce wojska kolonial- natomiast bitwy w Wirginii, Karolinie
ne zdobyły fort Ticonderoga i Crown Point Południowej i Georgii. Amerykańskie wy
na jeziorze Champlain. Wprawdzie Brytyj- pady, w których ważną rolę odgrywały siły
czycy pod dowództwem generała Williama francuskie, trwały nadal. W Yorktown (Wir
Howe'a (1729-1814) utrzymali pozycje ginia) w październiku 1781 wojska kolonialne
w bitwie pod Bunker Hill 17 czerwca 1775, pod dowództwem Waszyngtona, księcia de
drogo jednak okupili to zwycięstwo (stracili Rochambeau (1725-1807), markiza de Lafay-
ette'a (1757-1834) i barona Friedricha von fregatę Insurgente z40 działami, a 1-2 lutego
Steubena (1730-1794) otoczyły Brytyjczyków 1800 pokonał w pobliżu Gwadelupy francus ki
dowodzonych przez generała Charlesa Corn- okręt liniowy La Vengean.ce z 52 działami
wallisa (1738-1805), który czekał na posiłki. (La Yengeancezdołał uciec pod osłoną nocy).
Francuska flota uniemożliwiła ucieczkę mo
- Traktat z 1800 zakończył walki; Stany
rzem. Po kilku daremnych próbach prze - Zjednoczone i Francja zgodziły się na uchy -
rwania amerykańsko-francuskiej blokady Co- lenie traktatu z 1778 i przejęcie przez Stany
rnwallis poddał się 19 października 1781. Zjednoczone roszczeń obywateli USA w sto -
Walki w zasadzie ustały (patrzBRYTYJSKO-- sunku do Francji z tytułu zajęcia amerykań -
INDIAŃSKIE NAPADY nn), ale rewolucja za - skich statków handlowych.
kończyła się dopiero po zawarciu traktatu
paryskiego w 1783, w którym Wielka Bry - AMFISSEJSKA WOJNA. Patrz ŚWIĘTA WOJNA
tania uznała niepodległość Stanów Zjedno- CZWARTA 339-338 p.n.e.
czonych. Patrz takżeBOSTOŃSKAMASAKRA
1770, WOJNA 1812. AMISTAD. BUNT NA AMISTAD 1839.
W 1839 hiszpański szkunerAmistad z 53
AMERYKAŃSKA WOJNA DOMOWA. Patrz murzyńskimi niewolnikami na pokładzie
1861-1865.
W O JN ASE C E S Y JN A opuścił Hawanę i popłynął do innego portu
na Kubie. Niewolnicy pod wodzą Cinque'a
AM ERYKAŃSKO-FRANCUSKA NIE - W YPO podnieśli bunt i zabili kapitana statku oraz
W I E D Z I A N A W O J N A 1 7 9 8 -1W8 0cz
0 . as ie kucharza. Niewolnicy nie znali zasad nawi-
FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJ - gacji, przeto zatrzymali dwóch członków
NYCH Francja utrudniała żeglugę statkom załogi, którzy mieli poprowadzić statek do
amerykańskim, co stało się powodem nie Afryki, a resztę wsadzili na łodzie i spuścili
wypowiedzianej wojny między Stanami Zje - w morze. Dwaj nawigatorzy ukradkiem
dnoczonymi a Francją. Wojna toczyła się przyjęli kurs na północ. Po około 50 dniach
głównie na Morzu Karaibskim. Francja statek dotarł do Long Island, został -za
związana była z USA traktatem o przyjaźni trzymany przez okręt wojenny Stanów Zjed -
z 1778. Jednak po podpisaniu w 1794 trakta - noczonych i przeprowadzony do Nowego
tu Jaya, rozstrzygającego pewne spory teryto - Londynu (Connecticut), gdzie Cinąue i -po
rialne między Wielką Brytanią a Stanami zostali buntownicy zostali oskarżeni o pirac -
Zjednoczonymi, Francja zaczęła przejmować two i morderstwo. Po ich stronie stanęli
statki handlowe USA płynące do Wielkiej abolicjoniści; zaskarżyli oni wyrok do Sądu
Brytanii. Znaczenie miała również sprawa Najwyższego, gdzie bardzo elokwentnie bro -
XYZ w Paryżu: Francuzi domagali się nił ich były prezydent USA John Quincy
konkretnej kwoty za przystąpienie do negoc - Adams (1767-1848). W 1841 sąd uniewinnił
jacji z USA w sprawie traktatu o przyjaźni Cinque'a i jego towarzyszy, przyjmując
i handlu. Pod naciskiem prezydenta USA w uzasadnieniu wyroku, że handel niewol -
Johna Adamsa (1735-1826) Kongres zerwał nikami jest bezprawny. Uniewinnieni wró -
traktat z Francją z 1778, zawiesił handel cili do Afryki.
z tym krajem i nakazał marynarce przechwy-
tywanie francuskich okrętów wojennych. AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919.
Flota amerykańska zdobyła ponad 85 stat - W 1919 nacjonaliści hinduscy wzniecili
ków francuskich (Departament Marynarki zamieszki w Amritsar (miasto w Pendżabie,
Wojennej USA powstał w maju 1798). 9 lute - Indie) protestując przeciw brytyjskim usta -
go 1799 Thomas Tnmun (1755-1822), wom Rowlatta, które przewidywały ostre
dowódca okrętu liniowegoConstellationz 36 sankcje za podżeganie do buntów. 12 kwie -
działami, ujął u wybrzeży Nevis francuską tnia w czasie zamieszek zginęło pięciu
obywateli brytyjskich. Następnego dnia towy, opanowali pociąg i zabili 24 nie
około 10 tysięcy nie uzbrojonych Hindu- uzbrojonych żołnierzy Unii, po czym ogra-
sów zebranych w Amritsar nadal protes- bili pasażerów i spalili wagony. Później
towało przeciwko ustawom. Mimo wezwań „Krwawy Bili" i jego banda wybili trzy
zgromadzeni nie rozeszli się. Wówczas od- kompanie wojsk Unii, które przybyły na
działy Gurkhów pod komendą brytyjskiego odsiecz. Patrz także WOJNA SECESYJNA
generała brygady Reginalda Dyera 1861-1865, QUANTRILLA NAPADY 1861-1865.
(1864-1927) otworzyły ogień. 379 Hindu-
sów zostało zabitych, a około 1200 rannych. ANDREWSA RAJD 1862 (wielki wyścig lo-
Dyer ogłosił następnie stan wyjątkowy, komotyw). W czasie WOJNY SECESYJNEJ
wobec uczestników zamieszek zarządził 22 kwietnia 1862 nocą dwudziestu dwóch
chłosty i inne upokarzające kary. Brytyjska ochotników Unii pod wodzą Jamesa J. An-
Izba Gmin potępiła działania Dyera, za- drewsa (zm. 1862) wdarło się głęboko na
aprobowała je natomiast Izba Lordów. Ra- terytorium konfederatów, aby przerwać po-
da wojskowa nazwała później masakrę „błę- łączenie kolejowe między Mariettą w stanie
dem w ocenie". Georgia a Chattanooga w Tennessee. Żoł-
nierze uprowadzili pociąg linii Western
A NA STAZJU SZA II BUN T 720-721. W na- & Atlantic Railway z lokomotywą zwaną
stępstwie buntu armii w 715 bizantyjski „Generał" i pojechali w kierunku Chatta-
cesarz Anastazjusz II (zm. 721) został zde- nooga, aby wysadzić mosty i przerwać linie
tronizowany, a władzę objął Teodozjusz III komunikacyjne. Żołnierze Konfederacji ru-
(zm. po 717). Anastazjusz uciekł i został szyli w pościg na lokomotywie zwanej „Te-
mnichem w Tessalonikach (Saloniki). Leon ksas" i dogonili ich po około 90 milach,
Izauryjski (680?-741), główny dowódca bi- gdyż „Generałowi" zabrakło opału. And-
zantyjski, odmówił uznania Teodozjusza rewsa i siedmiu innych żołnierzy Unii
i poparł spisek mający na celu powrót oskarżono o szpiegostwo i stracono; ci,
Anastazjusza na tron. W tym samym czasie którzy przeżyli więzienie, zostali pierwszy-
Bizancjum najechali Arabowie (patrz BIZAN- mi kawalerami Medalu Honoru, przyzna-
TYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718). Leon nemu przez Kongres.
uznał, że sam może zostać cesarzem. Po-
prowadził wojska do Konstantynopola, zmu- ANGIELSKA REW OLUCJA 1688.
Patrz WSPA-
sił Teodozjusza do abdykacji i w 717 ob- NIAŁA REWOLUCJA less.
wołał się cesarzem. W 720 oficerowie i inni
zwolennicy Anastazjusza wzniecili bunt na A N G IE L S K A S U K C E S J A , W O J N A -O S U K C E
Sycylii. Rebelią kierował Anastazjusz, który SJĘ .PatrzW S PA N IA ŁAR E W O L U CJA1688;IRL A N D Z K A
chciał zdetronizować Leona. Leon niezwło- W O JN Ai689-i69i;JA K O B IT Ó WPOWSTANIE1689-1690.
cznie wysłał na Sycylię wojsko i buntownicy
poddali się. Anastazjusza schwytano i stra- ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217.
cono w 721. Patrz także KONSTANTYNOPOLA Niezadowolony z powodu konieczności
OBLĘŻENIE 717-718. przyznania na mocy Wielkiej Karty (Magna
Carta 1215) wielu swobód, król Anglii Jan
A N D ER SO N A N A PA D 1864. 27 w rześnia (1167-1216) zwrócił się do papieża z prośbą
1864 dowodzony przez Williama Andersena 0 unieważnienie Karty. Gdy papież wydał
(zm. 1864) nieregularny oddział Konfede- odpowiedni dekret, król zebrał armię złożo
racji, do którego należeli między innymi ną z najemników francuskich oraz korsarzy
Jesse James (1846-1882) i jego brat Frank 1 rozpoczął walkę z angielskimi baronami.
(1843-1915), napadł na Centralię w Mon- Francja przysłała baronom machiny obleź-
tanie. Konfederaci zaatakowali dyliżans pocz-
nicze, a potem - gdy początkowo siły Jana Parlament wystąpił przeciw Karolowi, uch -
odnosiły zwycięstwa - zaproponowała przy - walając prawa wymierzone przeciw jego
słanie z pomocą księcia Ludwika (1187- - despotycznym zapędom. Parlament również
1226). Tysiące Anglików poparło baronów, oskarżył i skazał na śmierć niektórych
którzy zaofiarowali Ludwikowi tron angiel - doradców królewskich i postanowił, że decy-
ski. W 1216 Jan zmarł, a wtedy Ludwik zję o jego rozwiązaniu można podjąć jedynie
dokonał najazdu na Anglię i wkrótce opa - za zgodą obu stron. W 1641 wybuchło
nował południowo-wschodnią część kraju. IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE,
Królem Anglii został syn Jana, Henryk III którego stłumienie wymagało użycia armii,
(1207-1272). W 1217 pod dowództwem ale parlament, nie ufając królowi, nie chciał
regenta Williama Marshala (l 146?-1219) powierzyć wojska pod jego rozkazy. Jedno -
wojska angielskie prawie równocześnie zwy - cześnie uchwalił plan reform kościelnych,
ciężyły flotę Ludwika pod Dover i jego którego domagali się purytanie. Karol pró -
armię pod Lincoln. Baronowie zjednani bował aresztować przywódców parlamentu,
reformami Marshala opuścili Ludwika, któ ry co mu się nie powiodło, odrzucił możliwość
wycofał się po zawarciu we wrześniu 1217 kompromisu i zebrał armię z pomocą wiel -
traktatu pokojowego z Marshalem. kich panów, wyznawców Kościoła anglikań-
skiego i katolików, którzy mieli jednak
ANGIELSKA W OJNA DOM O W A PIERWograniczone SZA, środki finansowe. Parlament
C Z Y L I W IE L K A 1 6 4 2 -1 6K4ró
6 .l A n g lii miał oparcie na południu i zachodzie wśród
Karol I (1600-1649) uważał, że rządzi z bos - zasobnych kupców i rzemieślników, mobi -
kiego nadania, parlament jest jedynie ciałem lizował ich, opanował również flotę. W 1642
doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamen tu w całym kraju rozpoczęły się drobne starcia.
są darem króla. Parlament uważał jednak, że Pierwsza większa bitwa, pod Edgehill, nie
ma prawo także decydować o tym, że została rozstrzygnięta. Karol zajął Oxford
jedynie on, a nie władca nakłada podatki. i w 1643 bezskutecznie usiłował opanować
Obie strony obstawały przy swoim. Karol Londyn. Rojalistom nie udało się zdobyć
potrzebował pieniędzy na wojnę i na realiza - żadnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu
cję innych planów, z tego powodu parokrot - ze Szkotami byli oni właściwie bezsilni.
nie zwoływał oporny parlament, aby ten Karol podpisał ze Szkotami uroczystą Ligę
uchwalił nowe podatki. Również samowol - i Kowenant, w zamian za 20 tysięcy żoł -
nie ściągał podatki, prowadził bezprawne nierzy zgodził się na „prezbiterianizację"
procesy i przez 11 lat próbował rządzić bez Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire
parlamentu. Rekwirował ziemię, zbierał -po i pomogli zdobyć na krótko Newark, ale
datki, więził przeciwników, mianował znie - głównie dzięki świetnym działaniom kawa -
nawidzonych doradców i usiłował narzucić lerii parlamentu, tzw. Ironsides pod -do
Szkocji liturgię High Church, odłamu Koś - wództwem Olivera Cromwella (1599-1658),
cioła anglikańskiego (patrzBISKUPÓW WOJNY). rojaliści ponieśliznaczącą klęskę pod Mars-
Nie mogąc bez pieniędzy skutecznie ton Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie
prowadzić wojny ze Szkotami, Karol zwołał drugi co do rangi dowódca wojsk parlamen -
parlament w 1640 („Krótki"), ale parlament tu, odegrał dużą rolę w utworzeniu Armii
nie chciał nakładać podatków, dopóki nie Nowego Wzoru; dobrze wyćwiczone i dob -
zostaną rozpatrzone skargi. Karol po trzech rze opłacone, prawie dwukrotnie liczniejsze
tygodniach rozwiązał ten parlament, ale wojska rozbiły armię Karola pod Naseby
jeszcze w 1640 zwołał następny („Długi", (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1642-1549).
gdyż trwał aż do 1653), który jednak był Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadeszła,
zdominowany przez opozycję. Coraz większą co także przyczyniło się do klęski Karola.
rolę w parlamencie odgrywali purytanie. Oxford padł w 1646, Karol uciekł do Szkocji
i poddał się, co oznaczało koniec pierwszej
wojny domowej. Druga angielska wojna
domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu
„Długi" Parlament starał się zreformować
zarówno rząd, jak i Kościół. Prezbiterianie
usiłowali wcielić w życie Uroczystą Ligę
i Kowenant z 1643 i ustanowić prezbiteria-
nizm religią panującą w Anglii. Armia,
której znaczną część stanowili independenci,
odnosiła się do tego wrogo, przeto parlament
dążył do jej demobilizacji. Mając nadzieję,
że dzięki pomocy z zagranicy dojdzie do
restauracji jego władzy, Karol zwlekał z za-
akceptowaniem prezbiteriańskich uchwał
parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni
Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za
400 tysięcy funtów. Parlament proponował
Karolowi, by zgodził się na ograniczenie
władzy króla, ale wojsko domagało się jego
egzekucji ze względu na uporczywe od-
rzucanie przez króla wszelkich kompromi-
sów. Armia odebrała Karola parlamentowi
i pod dowództwem Cromwella ruszyła z jeń-
cem do Londynu. Karolowi udało się uciec,
schronił się na wyspie Wight i podjął nego-
cjacje z parlamentem, z zagranicznymi rzą-
dami i Szkotami, ponownie obiecując usta-
nowienie prezbiterianizmu w Anglii jako
religii panującej w zamian za pomoc.
W 1648 wznowiono walki; zdławiono po-
wstania w Kent, Essex i Walii. Oddziały
szkockie wkroczyły do Anglii, ale armia
Cromwella pobiła Szkotów pod Preston,
w północnej Anglii (1648). Parlament po-
nownie próbował dojść do kompromisu, ale
armia pod wpływem Cromwella przeprowa-
dziła w 1648 Czystkę Pride'a (Thomas Pride
[zm. 1658] na rozkaz armii usunął prez-
biterian z parlamentu zarzucając im, że są
rojalistami). Pozostali członkowie zgroma-
dzenia ustawodawczego, tak zwanego Par-
lamentu Kadłubowego, obwołali się sądem
specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan
oskarżenia pod zarzutem zdrady. Był pierw-
szym królem Anglii postawionym przed
sądem; został skazany i stracony. Parlament
Kadłubowy sprawował następnie rządy po-
przez Radę Stanu. Po obwołaniu w Irlandii
i Szkocji (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA
1649-1650; CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA I650-
i65i) królem Karola II (1630-1685) syna
Karola I, parlament rozkazał Cromwellowi
podjąć działania przeciw rojalistom, Karol II
przybył do Szkocji, ale po klęsce pod
Worcester w 1651 uciekł na kontynent.
A N G IE L S K A W O J N A D Y N A S T Y C Z- N A 1 1 3 8 -
1154. Król Anglii Edward I (1068-1135)
straciwszy jedynego syna (1120) i obawiając
się, że jego następcą zostanie słaby i niegod-
ny zaufania siostrzeniec, Stefan z Blois
(1097?-! 154), uzyskał zgodę baronów na
objęcie tronu przez córkę Matyldę
(1102-1167). Jednak po śmierci króla baro-
nowie i duchowieństwo zaofiarowało tron
Stefanowi, który okazał się nieudolny i nie
zdołał zaprowadzić porządku w kraju. Spo-
wodowało to bunt baronów w 1138, którzy
opowiedzieli się za Matyldą. W 1139 wojska
Matyldy wspomaganej przez przyrodniego
brata, Roberta, hrabiego Gloucester, rozpo-
częły walkę z poplecznikami Stefana.
W 1141 Stefan dostał się do niewoli pod
Lincoln. Jednak wojna nie ustała. Wojska
Matyldy przegrały bitwę pod Winchester,
a Robert dostał się do niewoli; został wy-
mieniony za Stefana. W 1142 Matylda mu-
siała opuścić Anglię. Stefan rządził nieudol-
nie, wojna domowa trwała nadal; w 1148
przewagę zdobył syn Matyldy, Henryk Plan-
tagenet (1133-1189). Po nie rozstrzygniętej
bitwie pod Wallingford zawarto w 1154
rozejm. Stefan został uznany królem Anglii,
ale jego następcą miał zostać Henryk II
(patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159--H89).
Patrz także SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM IBS.
A N G IE L S K IE W Y P R A W Y D O IR L A N D II
1394-1399. Istotny problem za panowania
króla Anglii Ryszarda II (1367-1400) sta-
nowiła kwestia irlandzka. Król dwukrotnie
wyprawiał się do tego kraju. Przyczyną
pierwszej wyprawy w 1394 były spory mię-
dzy klanami. W wyniku udanych rokowań
król skłonił do uległości 50 irlandzkich Gdy Czibo odmówił przyjęcia brytyjskiego
wodzów plemiennych i pasował na rycerzy posła, Brytyjczycy zajęli Mandalaj i północ-
pięciu irlandzkich władców; w 1395 Ryszard ną Birmę, którą przyłączyli do Indii. Czibo
opuścił Irlandię. Walki wybuchły wówczas został deportowany do Indii, walki trwały
na nowo, początkowo toczyły się tylko jednak jeszcze cztery lata, nim Brytyjczycy
między Irlandczykami; gdy w końcu 1398 spacyfikowali birmańskich partyzantów.
Irlandczycy zwyciężyli i zabili gubernatora
pozostawionego przez Ryszarda, król -po ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY. Patrz BUR-
wrócił, ale tuż po zejściu na brzeg dotarła SKIE WOJNY.
do niego wiadomość o BUNCIE HENRY -
KA BOLINGBROKE'A w Anglii, co zmu - ANGIELSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz OPIU
siło go do powrotu do kraju. .
M O W ĘW O JN Y

ANGIELSKO-AFGAŃSKIE WOJNY. Patrz A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N-A 1 1 09 -

AFGAŃSKIE WOJNY. 1113. Robert Krótkoudy (1054P-1134)
książę Normandii (patrzWILHELMA i ZDO-
A N G IE L SK O -B IR M A Ń S K A W O JN A - P IE R W NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070) wystąpił
BYWCY
SZA 1824-1826.Powodem tej wojny była przeciw swojemu młodszemu bratu, angiel -
birmańska okupacja Assamu i Manipuru skiemu królowi Henrykowi I (1068-1135)
w północno-wschodnich Indiach. W 1824 i dokonał nieudanej inwazji na Anglię
flota angielska pod dowództwem sir Ar- (1101). W odwecie Henryk najechał Nor -
chibalda Campbella (1769-1843) zdobyła mandię, pobił Roberta (patrzTINCHEBRAI,
Rangun. W 1825 Birmańczycy na próżno BITWA POD TINCHEBRAI 1100) i sam przejął
usiłowali odzyskać miasto. Hinduskie woj - władzę w Normandii (1107). Mentorem
ska dowodzone przez Brytyjczyków posu - Roberta był francuski król Ludwik VI
wały się wzdłuż rzeki Irawadi, a jednocześ- (1081-1137), który wzorując się na ojcu,
nie opanowały wybrzeże. Birmańczycy -do królu Filipie I (1052-1108), występował
znali dotkliwej porażki w pobliżu Awy nad przeciw panowaniu Anglików w Normandii
Iraw adi i w lutym 1 826 zaw arli traktat i podżegał do buntu. W 1109 Henryk I
w Jandabo, na mocy którego ustąpili Brytyj- wkroczył na czele swych wojsk do Francji
czykom Assam, Manipur, Arakan i wybrzeże w odpowiedzi na podział Vexinu, bogatego
Tenaserim. Druga wojna angielsko- - regionu francuskiego w Normandii, między
birmańska 1852. Zajęcie przez Brytyjczy - Ludwika, panów andegaweńskich i syna
ków statku należącego do króla sprowoko - Roberta Krótkoudego. Strona francuska wal -
wało następną wojnę (Brytyjczycy pragnęli czyła nieudolnie, to napadała na Anglików, to
zapewnić sobie lądowy szlak komunikacyjny zawierała z nimi rozejmy (patrz ANGIELSKO-
łączący ich kolonie w Indiach z Singapu - -FRANCUSKA WOJNA 1116-1119).
rem). Wojska hindusko-brytyjskie zajęły
Rangun i Pegu. Rewolta w Rangunie -do A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N-A 1 1 1 6-
prowadziła do zastąpienia birmańskiego 1119. Sporadyczne napady i rozejmy, prze -
króla Pagana Mina (zm. 1880) przez jego platane rozmaitymi intrygami, cechowały
brata Mindona Mina (1814-1878), który ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ
zgodził się na oddanie Brytyjczykom połu - 1109-1113. Podczas nowej wojny celem
dniowej Birmy. Trzecia wojna angielsko- - francuskiego króla Ludwika VI (1081-1137)
birmańska 1885. Birmański król Czibo było osłabienie Anglii i opanowanie Maine
(1858-1916) sprzyjał Francuzom i prowa - i Bretanii w północno-zachodniej Francji.
dził z nimi negocjacje w sprawie budowy Francuzi walczyli źle, choć zachowali swoje
linii kolejowej z Mandalaj do granicy Indii. tereny. W 1119 doszło do dużej bitwy pod
Bremule, w której Francuzi doznali zdecy-
dowanej klęski. Ludwik zmuszony był uz-
nać zwierzchnictwo Anglii nad Maine i Bre-
tanią.
A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A-
1135. Wojska angielskie pod wodzą króla
Henryka I (1068-1135) najechały pół-
nocno-zachodnią Francję, aby zabezpie-
czyć panowanie Anglii w Maine (patrz
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1110-1119).
Przeciwnikiem Henryka był między in-
nymi FulkoY (1092-1143), hrabia An-
degawenii, z którego córką Henryk miał
zamiar ożenić swojego syna. Po śmierci
syna (1120), mimo toczącej się wojny,
Henryk doprowadził do ślubu córki Ma-
tyldy (1102-1167) z synem Fulka, Go-
dfrydem Plantagenetem (1113-1151).
Przed 1128 działania wojenne toczyły się
sporadycznie, później wojna nabrała chara-
kteru walki na wyczerpanie przeciwnika.
Małżeństwo Matyldy i Godfryda, zawarte
w 1128 w nadziei, że przyczyni się do
pokoju, stało się powodem nowego konflik-
tu (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA
1138-1154).
A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A
- i1 15
1189. Gdy Henryk, hrabia Andegawenii,
został królem Anglii Henrykiem II
(1133-1189), władał wielkim obszarem za-
równo w Anglii, jak i na kontynencie euro-
pejskim. Stało się to przyczyną obaw i gnie-
wu króla francuskiego, Ludwika VII
(1120-1180), seniora Henryka. Zbyt słaby,
by rozpocząć otwartą walkę, Ludwik starał
się osłabić Henryka stosując różne intrygi.
W 1159 Henryk dążąc do zrealizowania
swoich roszczeń do Tuluzy, wyruszył na
czele armii z Normandii i wkroczył do
Tuluzy. Czekał tam już na niego Ludwik.
Henryk nie chciał atakować bezpośrednio
swego seniora, przeto nakazał odwrót; za-
warł pokój, ale ślubował odwet. Ludwik
nadal podkopywał pozycję Henryka, pod-
żegając do buntu w angielskich posiadłoś-
ciach we Francji. W 1173 namówił do
rebelii syna Henryka (patrz ANGIELSKO-NOR-
MANDZKA REBELIA 1173-1174), nastawiał przeciw
Henrykowi również jego żonę, Eleonorę
Akwitańską (l 122?-1204), źle usposobioną
do niego ze względu na jego zdrady małżeń-
skie.
1 12 3-Synowie Eleonory i Henryka spis-
kowali przeciwko ojcu, dążąc do zyskania
większej władzy w nadanych im ziemiach.
Śmierć Ludwika w 1180 na krótko tylko
przerwała działania wojenne. W 1183 Ry-
szard (1157-1199), hrabia Akwitanii, póź-
niejszy król angielski Ryszard Lwie Serce,
zdławił skierowaną przeciw niemu rebelię
i w 1189, wspomagany przez brata Jana
(1167-1216), późniejszego króla Anglii, oraz
przez króla Francji, Filipa II (1165-1223)
rozpoczął wojnę z ojcem. Śmierć Henryka II
(1189) wyniosła Ryszarda na tron angielski.
Patrz także HENRYKA n WALKI w WALII 1157-
-1165.
A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A
- 1 20 2-
1204. Gdy angielski król Jan I (1167--
1216) uprowadził narzeczoną francuskiego
szlachcica i nie stawił się na wezwanie
sądu, by odpowiedzieć za to przestępstwo,
francuski król, Filip II (1165-1223), for-
malnie senior Jana, uznał go za winnego
wobec
9- tego zgłosił roszczenia do jego
francuskich posiadłości. W następstwie tego
wybuchła wojna, w której Jan stracił An-
degawenię, Bretanię, Maine, Normandię
i Touraine. Najważniejsze działania wojenne
toczyły się pod zamkiem Gaillard, angiel-
skim przyczółkiem nad Sekwaną, oblega-
nym przez wojska Filipa II od 1203 do
1204, oraz pod miastem Rouen w Norman-
dii. Jan utrzymał władzę na terytorium na
południe od Loary. Spodziewając się od-
wetu, Filip utrzymywał w tym okresie od-
działy stale pozostające w jego służbie.
A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O J N A
- 1213-
1214. Dążąc do odzyskania ziem w pół-
nocno-zachodniej Francji utraconych na
rzecz króla francuskiego Filipa II (1165--
1223) w ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ
WOJNIE 1202-1204, król Jan I (1167-
-1216) zawarł przymierze ze swoim sio - A N G IE L SK O -F R A N C U SK A W O JN A- 1300-
- 1 3 03 . M im o ro zejm u m i ęd zy Fran cją
strzeńcem, cesarzem Świętego Cesarstwa Rzy
mskiego, Ottonem IV (1174?-1218) i hrabią a Anglią zawartego w 1298 (patrz ANGIELSKO-
Flandrii, Ferdynandem (l 186-1233). Najazd FRANCUSKA WOJNA 1294-1298), doszło do
Jana I na Poitou, nie spełnił pokładanych powstania antyfrancuskiego we Flandrii
w nim nadziei, ponieważ 27 lipca 1214 w -bit w 1302. Pozycję Anglii w negocjacjach
wie pod Bouvines we Flandrii Filip II pobił z Francją poprawiła bitwa pod Courtrai
- w 1302, w której uzbrojona w piki piechota
na głowę sprzymierzeńców Jana, Ottona i Fer
dynanda. Zwycięstwo umocniło władzę Kape- flandryjska pobiła na głowę ciężką jazdę
tyngów i zapewniło Filipowi powszechne francuską (patrz OSTROGI, PIERWSZA BITWA
uznanie we Francji. Patrz takżeALBIGENSI, 1302). Na mocy traktatu pokojowego zawar -
KRUCJATAPRZECIW ALBIGENSOM1208-1229. tego w Paryżu w 1303 Anglia odzyskała
posiadłości w Gaskonii, osiągając w zasadzie
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1242--1243. status quo ante bellum.
Działania wojenne między królest wami
Francji i Anglii rozpoczęła inwazja ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1475.
dokonana przez króla Anglii, Henryka III Dążąc do odwetu za interwencję Francji
(1207-1272), wspieranego przez wasali z -po w walce Lancasterów z Yorkami o tron
łudniowej Francji. Zwycięstwa króla Fran- Anglii (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485),
cji, Ludwika IX (1214-1270) pod Taille- król Anglii Edward IV (1442-1483) zawarł
bourg i Saintes zniechęciły południowców, sojusz z Karolem Śmiałym burgundzkim
zmuszając Henryka do zawarcia rozejmu (1433-1477) i wypowiedział Francji wojnę.
w Bordeaux. Jednak Ludwik, trapiony wy - Armia Edwarda przeprawiła się przez kanał
rzutami sumienia i pragnący wyruszyć jak La Manche i wylądowała w Calais, ale brak
- prowiantu i wsparcia sojuszników uniemoż
najszybciej na siódmą krucjatę, nie dopro -
- liwił Anglikom działania wojenne. Edward IV
wadził do zawarcia takiego traktatu pokojo
wego, który przyniósłby zdecydowane roz - i król Francji Ludwik XI (1423-1483)
wiązanie. Dalsza obecność Anglików we zawarli porozumienie w Picąuigny, na mocy
- którego Edward wycofał swoje wojska w -za
Francji stała się zarodkiem przyszłych kon
fliktów. mian za wysokie odszkodowanie.

A N 4-
A N G IE L SK O -F R A N C U SK A W O JN A- 129 G IE L S K O .F R A N C U SK A W O JN A- 1542-
1298. Spory o zwierzchnictwo nad Ak- 1546. Po 1453 (patrzSTULETNIA WOJNA 1337-
witanią osiągnęły apogeum, gdy Francuzi 1453) stosunki angielsko-fraiicuskie były
zajęli twierdze angielskie w Gaskonii. Król napięte i na ogół nieprzyjazne. Król Anglii,
Anglii, Edward I (1239-1307), wypowie - Henryk VIII (1491-1547), od którego zale -
dział posłuszeństwo swemu seniorowi, kró - żała równowaga sił między Francją i Świę -
lowi Francji Filipowi IV (1268-1314). Wy - tym Cesarstwem Rzymskim, w 1511 sprzy -
buchła wojna. Filip IV zawarł przymierze mierzył się z cesarzem, w dwa lata później
ze Szkocją i wkroczył w głąb Gaskonii. zaatakował Francję, odnosząc zwycięstwo
Razem z sojusznikami Edward chciał podjąć pod Guinegate (patrzOSTROGI, DRUGA BITWA
działania zaczepne, ale gdy przeprawił się 1513). Gdy w 1542 pod wpływem Francji
w 1297 przez kanał La Manche w celu doszło do wojny ze Szkocją (patrzANGIEL-
połączenia się z Flandryjczykami, ci zostali SKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), Henryk III
pobici pod Furnes. Zawarto rozejm pod zawarł z cesarzem następne przymierze skie -
Vyve-Saint Bavon, uzupełniony dwoma -dy rowane przeciw królowi Francji, Francisz
-
nastycznymi małżeństwami, które miały kowi I (1494-1547). Po wylądowaniu z -du
zapewnić długotrwały pokój. żymi siłami w e Francji w 1543 H enryk
zajął Boulogne w 1544. W tym samym roku edynburskiego traktatu pokojowego. Fran -
cesarz zawarł pokój. W 1546 Henryk zrobił cuzi uznali Elżbietę I (1553-1603) za kró -
to samo, zmuszając Francję do uznania jego lową Anglii; obie strony zobowiązały się
władzy nad Boulogne. Wojna kosztowała wycofać wojska z terenu przeciwnika.
Henryka dwa miliony funtów.
A N G IE L S K O -F R A N C U S K A W O JN A- 1627-
A N G IE L SK O -F R A N C U S K A W O JN A- 1549-
1628. Król angielski, Karol I (1600-1649)
1550. Mimo traktatu pokojowego koń - sprzyjał hugenotom (francuskim protestan -
czącego ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJ - tom) oblężonym w La Rochelle przez fran -
NĘ 1542-1546 Francuzi dążyli do odzys - cuskie wojska rządowe na początku trzeciej
kania Boulogne, wywierając w tym celu BEARNEŃSKIEGO ROKOSZU. Hugenoci
nacisk na Anglię. Nękali Anglików akcjami czuli się zagrożeni próbami kardynała Ri-
na pograniczu wojny: posunięciami dyp - chelieu (1585-1642) ograniczenia ich przy -
lomatycznymi, pomocą, jakiej udzielali wilejów stanowiących przeszkodę w realiza -
Szkotom w ANGIELSKO-SZKOCKIEJ cji jego planów centralizacji władzy. W koń -
WOJNIE 1542-1549, działaniami floty oraz cu Karol I wymusił pożyczki na sfinan -
armii lądowej w rejonie Boulogne. W 1549 sowanie wyprawy trzech flotylli, które miały
król Francji, Henryk II (1519-1559) wypo - ruszyć na pomoc oblężonemu La Rochelle.
wiedział wojnę i prowadząc działania z mo - Po 14 miesiącach oblężenia wojska francus -
rza oraz z lądu otoczył Boulogne (przekupił kie, pod dowództwem kardynała Richelieu,
również niemieckich najemników, będących odparły Anglików i w październiku 1628
w służbie króla Anglii). Francuzi nie zdołali zmusiły miasto do kapitulacji. Patrz również
zdobyć miasta, wobec czego w 1550 wykupili TRZYDZIESTOLETNIAWOJNA 1618-1648.
je od osłabionych wojną Anglików, którzy
byli ogromnie zadłużeni z powodu kosztów, A N G IEL SK O -FR A N C U SK A W O JN A W IN -
jakie ponieśli podczas dwóch ostatnich wo - DIACH. Patrz KARNATIK, WOJNY w KAR-NATIKU;
jen z Francją. SIEDMIOLETNIAWOJNA nse-nes.

A N G IE L SK O -F R A N C U S K A W O J N A- A1 55
N G7-IE L S K O -H IS Z P A Ń S K A W O JN A- 158 7-
1560. W 1557 król Hiszpanii, Filip II1604. W późniejszym okresie panowania
(1527-1598), małżonek królowej angielskiejkrólowej Anglii Elżbiety I i króla Hiszpanii
Marii I (1516-1558), uzyskał pomoc AngliiFilipa II rozpoczęła się długa i prowadzona
w wojnie z Francją. Wojna ta była bardzoze zmiennym szczęściem wojna na morzu u
niepopularna w Anglii, nie był to bowiemwybrzeży Holandii, Francji i Hiszpanii.
konflikt w imię interesów narodowych;Wojna, której największym wydarzeniem
wojna rozpoczęła się pod naciskiem sędzi - była klęska HISZPAŃSKIEJ ARMADY
wego papieża Pawła IV (1476-1559), któryw 1588, stała się nieuchronna, kiedy w 1585
nienawidził Hiszpanii i pragnął jej klęskiAnglia wysłała wojska na pomoc protestan -
(patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZÓW WOJNA 1547- ckim Niderlandom, gdzie wybuchło powsta -
1559). W wojnie Anglia poniosła stratynie przeciw Hiszpanii. Wyprawa Anglików
terytorialne, gdyż w 1558 wojska francuskiena port Kadyks prowadzona w 1587 przez
pod dowództwem drugiego księcia Fran - Francisa Drake'a (l540?-1596) opóźniła
ciszka Gwizjusza z linii lotaryńskiej(1519- budowę Armady, zrobiła wielkie wrażenie
1563) zajęły Calais, ostatnią zdobyczna mieszkańcach przyłączonej do Hiszpanii
angielską z doby bitwy pod Grecy (1346)Lizbony (Portugalia), a ponadto Anglicy
(patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Poza tym zdobyli hiszpański statek załadowany skar -
działania wojenne toczyły się niemrawo i bami. Po wielkim zwycięstwie nad Armadą
wojna zakończyła się w 1560 podpisaniem wojska angielskie dowodzone przez hrabiego
Leicester zostały pobite w hiszpańskich książę Ripperda (1680-1737), podpisał trak-
Niderlandach, a flota angielsko-portugalska, tat wiedeński i tym samym doprowadził do
większa niż Armada, nie zdołała odebrać przymierza między królem Hiszpanii Fili-
Hiszpanom Lizbony, natomiast dwie eks- pem V (1683-1746) a cesarzem Świętego
pedycje angielskie odniosły sukcesy we Cesarstwa Rzymskiego Karolem VI
Francji. Wojna stopniowo ograniczyła się (1685-1740). Austria zobowiązała się użyć
do napadów angielskich „wilków morskich" swojej „perswazji", by wymusić na Brytyj-
(kaprów) na statki hiszpańskie, zwłaszcza czykach zrzeczenie się na rzecz Hiszpanii
na statki stojące w Kadyksie, w 1596 i 1598. Gibraltaru i Minorki. W odpowiedzi na
Rajdy takie kontynuowano po śmierci Filipa nowe przymierze brytyjski sekretarz stanu
II w 1598 i Elżbiety w 1603; wreszcie Charles Townshend (1674-1738) doprowa-
w 1604 został zawarty traktat pokojowy. dził do sojuszu Anglii, Francji i Holandii
Patrz także DRAKĘ-A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE (później dołączyły się również Szwecja,
1585-1586. Dania i małe państwa niemieckie), potwier-
dzonego traktatem hanowerskim podpisa-
A N G IE L S K O -H IS Z P A Ń SK A W O JN A- 1655-
nym 3 września 1725. Celem sojuszu była
1659. Angielski lord protektor, Oliver wzajemna obrona, a także zniszczenie han-
Cromwell (1599-1658), pragnął zawrzeć tra- dlowej Kompanii Ostendzkiej mającej sie-
ktat z Hiszpanią, jednak jego żądania, by dzibę w austriackich Niderlandach i rywa-
Hiszpania poczyniła ustępstwa w dziedzinie- lizującej z brytyjską i holenderską kom-
handlu, doprowadziły do zerwania nego- paniami wschodnioindyjskimi. Wielka Bry-
cjacji. Aby ukarać Hiszpanię, Cromwell tania i Francja nie dopuściły, by syn Filipa,
wysłał ekspedycję dowodzoną przez admirała Karol (1716-1788), został władcą księstw
Williama Penna (1621-1670), która miała włoskich, których był sukcesorem (patrz
podjąć działania przeciw hiszpańskim kolo- CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA ms--1720).
niom w Indiach Zachodnich - Santo Domin- W lutym 1727 Hiszpania wypowiedziała
go i Jamajce. W 1655 Anglicy zdobyli obie wojnę Wielkiej Brytanii i rozpoczęła
kolonie. W sojuszu z Francją Anglia zagraża- oblężenie Gibraltaru, ale Austria, która oba-
ła Hiszpanii w Indiach Zachodnich i na wiała się potęgi przymierza hanowerskiego,
pełnym morzu. W 1656 u wybrzeży Kadyksu zachowała neutralność. Brytyjczycy usiło-
Anglicy zdobyli hiszpańską flotę ze skarba- wali zagarnąć hiszpańskie okręty ze skar-
mi. W 1657 angielskie okręty pod dowódz- bami w Indiach Zachodnich, aby bogactwa
twem admirała Roberta Blake'a (1599-1657) te nie zachęciły Austrii na tyle, żeby przy-
zniszczyły hiszpańskie statki w pobliżu stąpiła do wojny; brytyjskie okręty wojenne
Wysp Kanaryjskich i pod Yeracruz, w Mek- zablokowały Porto Bello w Panamie, pat-
syku. 14 czerwca 1658 w bitwie na wydmach rolowały również wybrzeża Morza Karaib-
pod Dunkierką w północnej Francji armia skiego i staczały niewielkie bitwy morskie.
angielsko-francuska pod dowództwem wice- Dzięki wysiłkom francuskiego kardynała
hrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) Andre Hercule de Fleury (1653-1743)
pobiła Hiszpanów. Hiszpania utraciła część w maju 1727 został zawarty rozejm, który
Flandrii na rzecz Francji, a pokój pirenejski zakończył otwartą wojnę, jednak negocjacje
dobitnie ukazał słabość Hiszpanii. Patrz pokojowe przeciągały się. Królowa Hisz-
także DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668; HOLEN- panii Elżbieta Farnese (1692-1766) na wieść
DERSKO-ANGIELSKIE WOJNY. o tym, że Austria nie dotrzymała woj-
skowych warunków przymierza hiszpań-
A N G IE L S K O -H IS Z P A Ń SK A W O JN A- 1727-
sko-austriackiego, zerwała przymierze. Na
1729 (francusko-hiszpańska wojna). mocy traktatu sewilskiego z 9 listopada
W 1725 hiszpański dyplomata Jan Willem, 1729 Hiszpania przyjęła warunki pokoju
w Utrechcie z 1713 (patrz HISZPAŃSKA i wykonywania innych ciężkich robót, prze-
WOJNA SUKCESYJNA I7oi-i7i4), uznała władzę to przystąpili do handlu niewolnikami i zbu-
Wielkiej Brytanii nad Gibraltarem i przy- dowali wzdłuż Złotego Wybrzeża (Ghana)
znała przywileje handlowe Wielkiej Bryta- w Afryce Zachodniej liczne placówki i forty,
nii i Francji, które zgodziły się na prawo a później (1664) zajęli holenderską fortecę
Karola do dziedziczenia włoskich księstw Gapę Coast. Działania te zbulwersowały
rodu Farnese - Parmy i Piacenzy oraz Holendrów, którzy uważali to terytorium za
Toskanii. Cesarz Karol zobowiązał się do swoją własność. W 1664 holenderska eskad-
przyjęcia tych warunków w drugim trak- ra pod dowództwem admirała Michiela de
tacie wiedeńskim zawartym 22 lipca 1731, Ruytera (1607-1676) zaatakowała i zburzyła
po czym Karol odziedziczył księstwa rodu kilka angielskich stacji i fortów; Cape Coast
Farnese. pozostało w rękach angielskich. W 1665
Holendrzy, którzy utracili Wyspę Świętej
A N G IE L S K O -H O L E N D E R S K A W O JN- A Heleny
N A JAna południowym Atlantyku, zajęli
WIE 1810-1811. Generał-gubernator Ho- angielski fort Kormantine na Złotym Wy-
lenderskich Indii Wschodnich, Herman brzeżu. Roszczenia Holendrów do tego te-
Willem Daendels (1762-1818) ufortyfikował renu zostały uznane w traktacie w Bredzie
Jawę (część Indonezji) w obawie przed w 1667. W 1672 Królewska Kompania
atakiem Brytyjczyków (patrz NAPOLEOŃSKIE Afrykańska, założona przez króla Anglii,
WOJNY 1803-1815). W 1810 ekspedycja angiel- Karola II (1630-1685), zbudowała na wy-
skiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod brzeżu nowe stacje handlowe w Dixcove,
dowództwem Gilberta Elliota, hrabiego Sekondi, Akrze i w jeszcze innych miej-
Minto (1751-1814), gubernatora general- scach; umożliwiły one rozwój eksportu nie-
nego Indii, podbiła francuskie wyspy Bur- wolników i złota. Patrz także HOLENDERSKO-
bon (Reunion) i Mauritius w archipelagu -ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1665-1667.
Maskarenów, posiadłości holenderskiej Ko-
mpanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie, ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY. Patrz
oraz Moluki. Następnie Elliot skierował się HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY.
na Jawę, w sierpniu 1811 zajął port Batawia
(Dżakarta) i zmusił Holendrów w Semarang A N G IE L S K O -IR L A N D Z K A W O JN A D O M O W A
do poddania się 17 września 1811. Brytyj- 1916-1921. Unia angielsko-irlandzka z 1800
czycy zyskali Jawę, Palembang (na Suma- doprowadziła do znacznego wzrostu nastro-
trze), Makasar (Celebes) i Timor. Wicegu- jów nacjonalistycznych w Irlandii. Irlan-
bernatorem Jawy został mianowany sir Tho- dczycy odnosili się do Anglii z coraz większą
mas Stamford Raffles (1781-1826), który niechęcią, dążyli do wywołania powstania.
skończył z dokuczliwymi metodami admi- Jednocześnie podjęte zostały próby uzyskania
nistracyjnymi Holendrów, zliberalizował samorządu na drodze parlamentarnej. Pa-
system dzierżawy ziemi i rozwinął handel. rlament brytyjski przyznał Irlandii samorząd
W 1816, na podstawie ugody kończącej w 1914, ale ŚWIATOWA WOJNA I wstrzy-
wojny napoleońskie, Brytyjczycy oddali Ho- mała faktyczne ustanowienie samorządu aż
lendrom Jawę i inne posiadłości w Indiach do 1920. Zniecierpliwieni zwłoką Irlandczycy
Wschodnich. Patrz także JAWY WIELKA WOJNA rozpoczęli ostatnią fazę walki z rządem bry-
1815-1830, NANINGU WOJNA i83i-is32. tyjskim, wzniecając w 1916 WIELKANOC-
NE POWSTANIE. Powstanie upadło, a jego
ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA W - AFprzywódców stracono. W 1917 Wielka Bry-
R Y C E Z A C H O D N IE J 1664-1665. Po założe- tania usiłowała osiągnąć konsensus obejmu-
niu kolonii w Nowym Świecie Anglicy jący całą Irlandię poprzez Irlandzki Kon-
potrzebowali niewolników do uprawy ziemi went Narodowy, ale zaprzepaściła swoje
starania ogłaszając w 1918 pobór Irland - Pireneje; król wydzielił ze swego państwa
czyków do wojska, oddziały te miały brać każdemu z synów ziemię na kontynencie, ale
udział w I wojnie światowej. Irlandczycy nie przyznał im żadnej rzeczywistej władzy.
odpowiedzieli akcjami politycznymi i -ter Zawsze skłonni do sporów synowie, z wyjąt -
rorystycznymi. Sinn Fein, irlandzka orga - kiem najmłodszego Jana (l 167-1216), uciek li
nizacja polityczna walcząca o niepodleg - do Francji i domagali się niezależności. Za
łość, uzyskała 73 mandaty spośród wszyst - namową i z pomocą matki, Eleonory Akwi-
kich przyznanych Irlandii w parlamencie tańskiej (1122-1204), oraz króla Francji -sy
brytyjskim, ale odmówiła uczestniczenia nowie Henryka wszczęli bunt w Normandii
w obradach parlamentu w Londynie i zor - i Bretanii. Równocześnie niezadowoleni -ba
ganizowała Dail Eireann (Irlandzkie Zgro - ronowie podnieśli bunt w Anglii, wspierał
madzenie Narodowe). Brytyjczycy zaaresz - ich król szkocki William Lew (1143-1214).
towali 36 członków zgromadzenia, ale -po W trakcie wojny wojska Henryka odnosiły
zostałych 37 ratyfikowało proklamację z -po zwycięstwa we wszystkich starciach po obu
wstania wielkanocnego o ustanowieniu stronach kanału La Manche i pod koniec
Republiki Irlandzkiej. Konflikt wydawał 1174 wszyscy buntownicy poprosili Henryka
się nieuchronny. Powstał irlandzki rząd o przebaczenie. Synowie króla uzyskali nada -
tymczasowy i sądownictwo. Rozpoczął się nia, ale zakres ich władzy pozostał nie zmie -
tak zwany okres niepokojów. Irlandzka -Ar niony. Wzięty do niewoli William musiał
mia Republikańska oraz Irlandzcy Ochot - zgodzić się, by Szkocja została lennem
nicy rozpoczęli dwuipółletnią walkę par - Anglii.
tyzancką z Royal Irish Constabulary (Cza rni
i Brunatni). Cieszyli się poparciem ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-1857.
społeczeństwa i Amerykanów irlandzkiego Gdy Persja dokonała inwazji na Afganistan
pochodzenia; zdarzały się również indywi - usiłując zdobyć Herat (patrzPERSKO-AFGAŃ-SKA
dualne bohaterskie czyny, na przykład -za WOJNA 1855-185?), Brytyjczycy stanęli po
kończony powodzeniem strajk głodowy -bu stronie Afganistanu, l listopada 1856 Wielka
rmistrza Corku. Rząd brytyjski powoli -us Bry tan ia w yp o w ied ziała w ojnę Persji,
tępował; gdy w 1920 zgodził się na utworze - a w styczniu 1857 zajęła port Bushehr nad
nie oddzielnego parlamentu irlandzkiego,Zatoką Perską. Brytyjsko-hinduska ekspedy -
Sinn Fein zdobyła prawie wszystkie man - cja przeciwko Persji dowodzona przez sir
daty. Rozejm w 1921 doprowadził do zawar - Jamesa Outrama (1803-1863) zakończyła
cia angielsko-irlandzkiego traktatu, przeciw się sukcesem; w marcu 1857 Persja poprosiła
któremu wystąpił zarówno Ulster (Irlandia o pokój. W zawartym traktacie nie domaga -
Północna), jak i Dublin (Eire), gdyż prze - no się żadnych ustępstw od Persji z wyjąt -
widywał on podział kraju. Mimo to po kiem uznania granic Afganistanu i wycofa -
przyznaniu krajowi niepodległości i nada - nia wojsk perskich z jego terytorium.
niu statusu dominium (1921) władze w Du -
b l i n i e z a a k c e p t o w a ł y p o d z i a ł k r a j u ,A N G IE L S K O -P O R T U G A L S K A „W O JN
- A " 1612 -
a w 1922 stolicą Wolnego Państwa Irlandz - 1630. Angielska (później brytyjska) Kompa -
kiego został Dublin. nia Wschodnioindyjska, założona przez kró -
lową Elżbietę I (1533-1603) w 1600, miała
A N G IE L S K O -N O R M A N D Z K A R E B E-L IAnadzieję, 1 1 7 3 - że pozbawi Holendrów monopolu na
1174. Tylko dzięki swemu taktycznemu handel korzeniami w Indiach Wschodnich.
geniuszowi Henryk II (l 133-1189) nie został Gdy kupcy angielscy przybyli do Indii, okaza -
pokonany przez czterech zbuntowanych -sy ło się jednak, że ich głównymi rywalami są
nów i wrogo nastawioną małżonkę. Króles - Portugalczycy, którzy stworzyli ośrodki hand -
two Henryka rozciągało się od Szkocji po lowe w zachodniej części Indii, np. w Goa,
i opanowali Ocean Indyjski. W1611 powstała
angielska osada w Masulipatam na wschod-
nim wybrzeżu Indii. Uzbrojone statki angiel-
skiej Kompanii Wschodnioindyjskiej wal-
czyły skutecznie z portugalskimi okrętami
wojennymi (1612, 1614) u zachodnich wy-
brzeży Indii, w pobliżu Suratu, gdzie w 1612
Anglicy uzyskali prawo handlu i zbudowali
pierwszą faktorię. Anglicy stosowali taktykę
nękania przeciwnika i przeprowadzania akcji
wywrotowych. Anglicy utrudniali Portugal-
czykom żeglugę, popierali bunty w ich ko-
loniach i udzielali pomocy krajom, które
chciały wyzwolić się spod władzy Portugalii.
Obie Kompanie Wschodnioindyjskie - an-
gielska i holenderska - opanowały ośrodki
handlowe wzdłuż wybrzeża indyjskiego, wy-
pierając z nich Portugalczyków. Porozumie-
nie (1630) między gubernatorami general-
nymi Goa i Suratu położyło kres działaniom
wojennym i zapewniło innym państwom
prawo handlu w ośrodkach portugalskich
w Indiach. Od tego czasu aktywność Por-
tugalczyków w tym regionie bardzo osłabła.
Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1623,
PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W w 1072, bez walnej bitwy (choć mniejsze
INDIACH WSCHODNICH 1601-1641.
ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY. Patrz SlK-
HÓW WOJNY .
ANGIELSKO-SYJAMSKA WOJNA 1687.
W 1684 angielska Kompania Wschodnioin-
dyjska była zmuszona zamknąć swoją fakto-
rię w Syjamie z powodu nagłego zwrotu
w polityce zagranicznej tego państwa na
korzyść Francji. O polityce zagranicznej
Syjamu decydował wówczas grecki awan-
turnik Phaulkon (zm. 1688). Anglia nie
śpieszyła się z odpowiedzią. W 1686 na
mocy proklamacji króla Jakuba II zakazano
Anglikom służby na statkach zagranicznych,
a dla wykonania tego, a także w celu wymu-
szenia odszkodowania za faktorię, posłano
do Syjamu dwa okręty. Okręty angielskie
przybyły na miejsce tuż po tym, jak została
przepędzona eskadra francuska. W wyniku
całonocnego ostrzału jeden z angielskich
okrętów zatonął (marynarze, którzy schro-
nili się na lądzie, zostali zabici), a drugi
zmuszony był ratować się ucieczką. Jakkol-
wiek wkrótce wypowiedziano wojnę, działań
zaczepnych nie podjęto. W 1688 zamach
stanu skierowany przeciwko cudzoziemcom
obalił Phaulkona, a Syjam na 150 lat zam-
knął swoje porty dla cudzoziemców.
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080.
Mimo że w 1072 król Szkocji Malcolm III
Canmore (zm. 1093) złożył hołd Wilhel-
mowi I Zdobywcy (patrz WILHELMA i ZDO-
BYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093), nie udało
się wymusić pokoju na północ od rzeki
Tees w Yorkshire. Malcolm III szukał
pretekstu do najazdu na Anglię i zawład-
nięcia spornymi obszarami, znalazł go, gdy
najstarszy syn Wilhelma, Robert Krótkoudy
(1054?-! 134), hrabia Normandii, wszczął
bunt (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA
NORMANDIĘ 1070). W 1079 wojska Mal-colma
najechały Nortumbrię i dotarły aż do rzeki
Tyne. W 1080 Wilhelm na czele swych
wojsk wkroczył do Szkocji i, podobnie jak
potyczki toczyły się cały czas) narzucił
swemu wasalowi nowe warunki. Dla umoc-
nienia północnej granicy Anglii Wilhelm
zbudował zamek obronny w Newcastle--on-
Tyne. Pomimo to Malcolm nadal podej-
mował walkę.
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216.
Jeszcze przed ogłoszeniem Wielkiej Karty
Swobód (Magna Carta Libertatum, 1215)
na spotkaniu na Runnymede baronowie
angielscy zwrócili się do króla Szkocji,
Aleksandra II (l 198-1249), z prośbą o przy-
bycie do Anglii i wystąpienie zbrojne prze-
ciwko królowi Janowi bez Ziemi
(1167-1216). Po ogłoszeniu Karty Jan na-
kłonił papieża, by ten ją unieważnił (Karta
zmniejszała zakres władzy królewskiej
i przyznawała pewne prawa baronom), wo-
bec czego angielscy baronowie podnieśli
bunt. Aleksander najechał północną Anglię
nękając stronników Jana i przy okazji poko-
nując ostatnich celtyckich pretendentów doprowadził do zawiązania w 1511 Świętej
do szkockiego tronu. Unikał większych Ligi zwróconej przeciw temu państwu.
bitew i nawet po śmierci Jana w 1216 nie W 1512 Jakub odnowił „Dawne Przymie -
przyłączył się do działań zbrojnych baro - rze" („Auld Alliance") z Francją i zdecydo -
nów i Francuzów (patrzANGIELSKO-FRAN-CUSKA wał się zerwać pokój zawarty w 1491 z An -
WOJNA 1213-1214); w końcu zostałzięciem glią. Gdy doszło do wojny angielsko-fran-
następcy Jana, Henryka III(1207-1272). cuskiej, posłał królowi Anglii, Henrykowi
VIII (1491-1547), ostatnie wezwanie do
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1295-1296. pokoju. Henryk odpowiedział w wojowni -
P atrzS Z K O C K AW O JN A1295-1290. czym tonie, domagając się, aby Szkocja
uznała się za lennika Anglii, w 1513 Jakub IV
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-1328. najechał Anglię. Doszło do bitwy pod Flod-
P atrzS Z K O C K AW O JN A13 14 -13 28 . den. Szkoci byli dwukrotnie liczniejsi od
Anglików, ci jednak rozporządzali lepszym
AN G IELSK O -SZK OC K A W OJNA Alek - uzbrojeniem, szczególnie jeśli chodzi o -ar
1482.
sander Stuart (1454?-1485), książę Albany tylerię. Szkoci zostali doszczętnie rozbici.
i brat króla Szkocji Jakuba III (1452-1488), Jakub poległ, a prócz niego zginęło jeszcze
dążąc do zagarnięcia tronu wszedł w kon - dziewięciu hrabiów i czternastu lordów.
szachty z królem Anglii, Edwardem IV Henryk nie zgodził się na wyprawienie
(1442-1483). Wkrótce do działań spisko - pogrzebu Jakubowi, którego ciało zaginęło.
wych księcia Albany włączył się Archibald Ciężkie straty poniesione przez Anglików
„Czerwony" Douglas (1449-1514), główny i wojna prowadzona przez Henryka we
przeciwnik króla. W 1479 Jakub III zaaresz - Francji uniemożliwiły kontynuowanie dzia -
tował Albany'ego i osadził go w więzieniu. łań zaczepnych w Szkocji. Królem szkockim
Albany uciekł najpierw do Francji, a potem został syn Jakuba, Jakub V (1512-1542),
do Anglii. W 1482 Douglas razem z innymi wówczas roczne dziecko, który później pra -
możnowładcami przyłączył się do Alba- wie przez 30 lat prowadził uciążliwą wojnę
ny'ego, który z armią angielską, pod wodzą przygraniczną.
Ryszarda księcia Gloucester (późniejszego
Ryszarda III) wkroczył do Szkocji. Gdy ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549.
udało się im pojmać króla Jakuba w Lauder, Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547),
Douglas najpierw upokorzył króla wieszając dążył do podporządkowania sobie Szkocji.
jego faworytów na moście, a następnie zmu - Gdy zawiodły plany doprowadzenia do -dy
sił do wyjazdu do Edynburga, po czym wraz nastycznego małżeństwa, a Irlandczycy -za
z Albanym rządził krajem. Anglicy przed ofiarowali tron królowi Szkocji, Henryk VIII
opuszczeniem Szkocji odzyskali jeszcze Ber- sprowokował wojnę ogłaszając się bezpraw -
wick (patrzSZKOCKAWOJNA 1314-1328). W latach nie suwerenem Szkocji. W 1542 nastąpił
1484, 1487 i 1491 przeciwnicy godzili się na najazd na Cumberland. Niezdyscyplinowana
zawieszenie broni. Patrz takżeBARONÓW i źle dowodzona armia Jakuba V (1512- -
SZKOCKICHBUNT 1488. 1542) stoczyła bitwę pod Solway Moss z
mniej licznymi oddziałami angielskimi i
AN G IE LSK O -SZK O C K A W O JN A K1513. ról doznała druzgocącej klęski. Jakub zmarł
Szkocji, Jakub IV (1473-1513), o przydom - wkrótce po bitwie i w 1543 jego jedyne
ku „Rex Pacificator", gorąco pragnął przy - dziecko - córka Maria (1542-1587) - została
czynić się do przywrócenia równowagi sił koronowana na królową. Armia Henryka
w Europie i uniknięcia wojny. Jednakże obiegła w 1544 Edynburg; Anglicy pląd -
gniew papieża skierowany przeciw Francji rowali i niszczyli wszystko na swojej drodze,
lecz miasto nie poddało się. Przymierze
zawarte w 1547 ze szkockimi dysydentami
zawiodło, ale w 1547 Anglicy rozbili Szko-
tów w bitwie pod Pinkie Cleugh. Henryk
VIII zmarł, a protektor Somerset, chcąc
doprowadzić do zaręczyn małej królowej
Marii z królem Edwardem VI (1537-1553),
wysłał do Szkocji flotę i wojsko, siły te nie
uzyskały jednak większych sukcesów. Wpra-
wdzie Anglicy zajęli Edynburg, ale w na-
stępstwie zawartego w 1549 traktatu poko-
jowego między Anglią a Francją musieli się
wycofać ze Szkocji.
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1559-1560.
Sukcesy zbuntowanych protestantów szkoc-
kich zmusiły w 1559 regentkę Szkocji Marię
de Guise, wdowę po królu Jakubie V
(1512-1542) do schronienia się na zamku
w Leith i zwrócenia się do Francji z prośbą
o pomoc, której jej udzielono. Z kolei
protestanci szkoccy poprosili o pomoc kró-
lową Elżbietę I (1533-1603); Elżbieta wy-
słała flotę i armię lądową, która przez kilka593-641 Bernicja i Deira, królestwa Ang-
miesięcy oblegała Leith. W 1560 tę „poko-
jową wojnę" zakończyły dwa traktaty; trak-
tat z Berwick - angielsko-szkocki pakt
brytyjskich myśliwców. Początkowo Luft-
waffe z pewnym powodzeniem atakowała
brytyjskie lotniska, później rozpoczęła na-
loty na Londyn i inne miasta. W czasie
intensywnych nalotów we wrześniu 1940
Londyn został poważnie zniszczony, wielu
ludzi zginęło, ale wola walki nie opuściła
Brytyjczyków. Królewskie Siły Powietrzne
(RAF) walczyły wytrwale i zestrzeliły wiele
niemieckich samolotów. 15 września 1940
Niemcy ostatni raz spróbowali zyskać prze-
wagę w powietrzu, ale i ta próba zawiodła.
Adolf Hitler (1889-1945) odwołał inwazję
na Wyspy Brytyjskie. Premier Wielkiej
Brytanii, Winston Churchill (1874-1965)
wyraził wdzięczność pilotom mówiąc: „Jesz-
cze nigdy w historii wojen tak wielu nie
zawdzięczało tak wiele tak nielicznym". Za
koniec Bitwy o Anglię przyjmuje się dzień
30 października 1940.
A N G L Ó W l P IK T Ó W W O JN AW685.
latach
lów, rywalizowały o zwierzchnictwo nad
terytorium znanym jako Nortumbria (patrz
ETHELFRITHA WOJNY 593-010, OSWALDA WOJNY

o wzajemnej obronie - oraz traktat edyn- 633-64i). W wyniku rywalizacji do-

burski, na mocy którego miały być wycofane minującym królestwem Heptarchii (siedem
obce wojska, a między Francją a Anglią głównych królestw Anglów i Sasów) zos-
miał zapanować pokój. Kościół szkocki tała Mercja (patrz SAKSÓW NAJAZDY 550-
(prezbiteriański) miał od tej pory zapew- 577). Rywalizacja ta uniemożliwiła Ang-
nione warunki do swobodnego rozwoju. losasom podbicie obecnej Szkocji, o której
Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA opanowanie walczyli północni Walijczycy
1557-1560.
w Strathclyde, Szkoci (Irlandczycy) w Dal
Riada (Argyllshire) i tubylczy Piktowie.
ANGLIA, BITWA O ANGLIĘ 194O. Po upadku Pod wodzą króla imieniem Brude lub
Francji w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II Bruidhe (wzmian. ok. 670-695) Piktowie
(patrz FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ 1940) faszy- walczyli od 672 z Brytami ze Strathclyde,
stowskie Niemcy skupiły działania swojej czym przyciągnęli uwagę władcy Nortum-
machiny wojennej na Wielkiej Brytanii. Do brii, Ecgfritha (wzmian. 671-685). Ecgf-
walki rzucono lotnictwo, bombardowania rith zebrał wielką armię, pomaszerował
miały złamać opór Anglików. Niemcy za- przez Lothian, dotarł do Nechtansmere
mierzali następnie przeprawić wojska przez (obecnie Dunnichen w Angus), gdzie sto-
kanał La Manche i dokonać najazdu na czył bitwę z równie wielką armią Brude'a.
wyspę. 15 sierpnia 1940 Luftwaffe (lotnic- Ecgfrith poniósł klęskę i sam zginął.
two niemieckie) wysłała pierwsze bombowce Śmierć Ecgfritha osłabiła Nortumbrię,
nad południową Anglię. Nadlatujące bom- która straciła wszystkie ziemie na północ
bowce niemieckie napotkały zaciekły opór od zatoki Firth of Forth i pozwoliła
Szkocji przez pewien czas zachować nieza - rządy. Trzy główne ruchy niepodległościowe
leżność od anglosaskiej Anglii. - MPLA, FNLA i UNITA - dwukrotnie
tworzyły koalicję i dwukrotnie koalicja ta
A N G O L I W O JN A O N IE P O D L E G Ł O-Ś Ć rozpadała
1 96 1- się. Ostatecznie, gdy Portugal-
1976. Antonio de Oliveira Salazar(1880- czycy wycofali się w listopadzie 1975, pozo -
1970), faktyczny dyktator Portugalii, nie stawili kraj pogrążony w wojnie domowej,
zamierzał zrezygnować z kolonii por - w której UNITA i FNLA występowały
tugalskich w Afryce. Tymczasem w lutym przeciwko MPLA. MPLA opanował stolicę
1961 w Luandzie, stolicy Portugalskiej -Af wraz z portem, przez który z pomocą dla
ryki Zachodniej (Angoli), marksistowski MPLA do Angoli przybywali żołnierze -ku
Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) bańscy, radzieccy technicy i broń. Pomoc ta
wzniecił powstanie wymierzone przeciw odegrała decydującą rolę; mimo że UNITA
represyjnemu rządowi kolonialnemu. Mniej i FNLA korzystały z pomocy wojskowej
więcej miesiąc później w prowincjach pół - Republiki Południowej Afryki oraz dostaw
nocnych partyzancką walkę z rządem pod - amerykańskich, MPLA i jej radziecko-ku-
jęło umiarkowane ugrupowanie Związek bańscy sojusznicy pokonali partie opozycyj -
Ludów Angoli. Powstanie zostało bezlitoś - ne w lutym 1976. UNITA usiłowała prowa -
nie zdławione, a w czasie walk zginęło dzić nadal wojnę partyzancką, mimo wyco -
około 20 tysięcy obywateli. Powstanie wy - fania się wojsk Republiki Południowej -Af
buchło na nowo, gdy MPLA rozpoczął swoje ryki i przerwania pomocy amerykańskiej.
działania we wschodnich rejonach kraju, Po zwycięstwie MPLA przejął kontrolę nad
gdzie prowadził walkę partyzancką korzys - rządem, który został uznany przez Organiza-
tając z baz w sąsiedniej Zambii. W 1966 cję Jedności Afrykańskiej (OJA) za prawo -
Związek Ludów Angoli podzielił się na wity rząd nowo powstałego niepodległego
proradziecki, socjalistyczny Front Wyzwo - państwa. Był to koniec kolonializmu por -
lenia Narodowego Angoli (FNLA) i proza- tugalskiego w Afryce. Patrz takżeANGOLSKA
chodni Narodowy Związek na rzecz Cał - WOJNA DOMOWA 1975-1992.
kowitej Niepodległości Angoli (UNITA),
który prowadził działania partyzanckie w -re ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992.
gionie południowocentralnym. Działania W 1976 Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli
partyzantów sprowadzały się do organizo - (MPLA) zyskał przewagę w rządzie central -
wania zasadzek, szybkich napadów i -od nym (patrzANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1961-
wrotów, jednak ataki te prowadzone były 1976), wskutek czego nabrał on orientacji
stale i wiązały znaczne siły portugalskie. marksistowskiej. Wówczas dwa inne ugru -
Pod koniec lat sześćdziesiątych połowa por - powania walczące o władzę - Narodowy
tugalskiego budżetu szła na utrzymanie sił Front Wyzwolenia Angoli (FNLA) i Naro -
zbrojnych w Afryce (patrz GWINEI-BISSAU dowy Związek na rzecz Całkowitej Niepod -
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974; MOZAMBIKU ległości Angoli (UNITA) odmówiły uznania
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974). Młodzi rządu. W 1977 MPLA zdobył ostatnie ważne
oficerowie portugalscy z niechęciąodnosili ośrodki oporu UNITY. Przywódcy UNITY
się do nieustannych walk w buszu, a także uciekli do Zairu i Zambii, tam zreorganizo -
do niesprawnej biurokracji, która kierowała wali swoje oddziały i wznowili walkę par -
wojną z Lizbony, stolicy Por tugalii. W tyzancką z MPLA. UNITA często korzys -
kwietniu 1974 obalili oni dotych czasowy tała ze wsparcia wojskowego białych najem -
rząd i ustanowili rząd lewicowy; ten gotów ników z Republiki Południowej Afryki i Por -
był wyrzec się Portugalskiej Afryki tugalii, a Stany Zjednoczone nieoficjalnie
Zachodniej pod warunkiem wyło nienia udzielały UNICIE pomocy wojskowej i- fi
uprawnionej władzy, która przejęłaby nansowej. W 1977 partyzanci UNITY do-
konali kilku ataków na ośrodki miejskie
w Angoli, ale powstanie, które UNITA
popierała, zostało zdławione. W następnym
roku rząd podjął ofensywę mającą na celu
wyparcie partyzantów z opanowanych przez
nich dużych obszarów na południu Angoli.
Ofensywa ta jednak zakończyła się fiaskiem.
Solidaryzując się z RPA, UNITA pozwalała
siłom zbrojnym Afryki Południowej utrzy-
mywać na kontrolowanym przez siebie te-
rytorium bazy, z których prowadzone były
wypady do Namibii, czyli Afryki Południo-
wo-Zachodniej (patrz NAMIBII WOJNA o NIE-
PODLEGŁOŚĆ 1966-1990). Na początku lat osie-
mdziesiątych partyzanci UNITY rozszerzyli
swoją władzę na Angolę środkową i połud-
niowo-wschodnią. UNITA zyskała poparcie
Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjed-
noczonych, Arabii Saudyjskiej i wielu
państw afrykańskich, natomiast MPLA po-
pierany był przez Związek Radziecki i Ku-
bę. Ciągła walka zniszczyła gospodarkę An-
goli i zmusiła jedną szóstą jej mieszkańców
do zmiany miejsca zamieszkania; wielu
z nich schroniło się w Zairze, Zambii
i Kongu. Stany Zjednoczone zapowiedziały,
że nie uznają rządu w Angoli dopóty, dopóki
w republice będą przebywać wojska kubań-
skie. Do rozwiązania kryzysu przyczyniło
się pojednanie w 1991, po którym MPLA
ogłosił zerwanie z marksizmem i zdobył
większość miejsc w parlamencie we wrześ-
niowych wyborach 1992.
A N K A R A , B IT W A O A N K A R Ę P 1402.
o zdo-
byciu Bagdadu, Aleppo i Damaszku Timur
(Tamerlan) (1336-1405), zwany „księciem
zniszczenia", w 1402 wtargnął do imperium
osmańskiego (patrz TIMURA PODBOJE 1360-
1405). Miał już 66 lat, ale czuł się na siłach,
by zmierzyć się z wielkim osmańskim
wodzem i sułtanem Bajezydem I (1347--
1403), pogromcą krzyżowców pod Niko-
polis (patrz NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM
OSMAŃSKIM 1396). Obiegł Ankarę, stolicę
imperium osmańskiego. Wobec tego część
Tatarów na prawym skrzydle przekupiona
przez Timura przeszła na jego stronę.
Wówczas Timur rzucił do walki swe od-
wody, które osaczyły nieprzyjaciela. Bajezyd,
którego wojska oblegały wówczas Konstan-
tynopol (Stambuł), przerwał oblężenie i ru-
szył naprzeciw Timurowi. Bajezyd został
pojmany. Zmarł w niewoli dotknięty cho-
robą umysłową. Timur, zupełnie nie zain-
teresowany władzą nad terytorium osmań-
skim (odbudowa imperium ze zniszczeń
trwała dziesięć lat), wrócił z armią do swojej
stolicy, Samarkandy.
AŃ LUSZANA BUNT 755-763. Ań Luszan
(703-757) pochodzenia persko-tureckiego,
wychował się w Mongolii, ale jako młody
człowiek przeniósł się do Chin, gdzie wstą-
pił do armii. Bardzo szybko awansował,
został gubernatorem wojskowym trzech
okręgów w północnych Chinach i fawo-
rytem cesarza Xuan Zonga z dynastii Tang.
Po śmierci wszechwładnego cesarskiego
premiera Ań Luszan bezskutecznie starał
się o uzyskanie tego stanowiska. Ogarnięty
gniewem, wrócił do swoich prowincji, ze-
brał wojska i ruszył na Lojang, stolicę
wschodniej części Chin. Po zdobyciu Lo-
jang Ań Luszan ogłosił się cesarzem dy-
nastii Wielki Jen. Jego zwolennicy ruszyli
dalej na stolicę cesarstwa Cz'angan (Xian),
jednakże przez pół roku marsz ich po-
wstrzymywały siły cesarskie. W końcu
Cz'angan został zdobyty, a cesarz uciekł.
Ań Luszan z powodu choroby pozostał
w Lojang, gdzie na początku 757 zamor-
dował go albo niewolnik eunuch, albo
knujący przeciw niemu najstarszy syn.
Mimo to rozpoczęty przez niego bunt nie
wygasł; przez sześć lat trwały jeszcze za-
ciekłe walki, które kosztowały życie wielu
ludzi. Bunt nie zakończył się powodze-
niem, ale podważył prestiż władzy i stwo-
rzył precedens, i od tej pory największe
wpływy na dworze mieli dowódcy wojskowi,
a nie uczeni.
ANNAMICKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz
C H IŃ SK -OA N N A M SK IE
W O JN Y, W IETN A M SK--OC H IŃ S K IE
W O JN Y.
AORNOS OBLĘŻENIE 327 p.n.e. Najwięk- Cochise'a (1815P-1874), wodza Czirikahuów
szym sukcesem oblężniczym Aleksandra (z plemienia Apaczów), oraz pięciu innych
Wielkiego (356-323) było zdobycie fortecy wodzów indiańskich i niesłusznie oskarżono
Aornos w masywie Pir-Sar w pobliżu prze - ich o kradzież bydła i uprowadzenie chłopca
łęczy Chajber, do której schronili się przed z rancho. Cochise zbiegł, pozostałych wo -
pościgiem Aleksandra wojownicy z okolicz - dzów stracono. W odwecie Cochise zebrał
nych górskich plemion. Twierdza stała na liczną grupę wojowników i wszczął krwawą
skalnym płaskowyżu, na wysokości 2100 m. wojnę z białymi. Wojna toczyła się w okresie
Aornos miało wystarczające zapasy żywnoś - amerykańskiej WOJNY SECESYJNEJ, któ -
ci, nie można więc było wziąć fortecy gło - ra wiązała dużą część wojsk z południowego
dem, nie można było również zastosować zachodu, Cochise mógł zatem przez pewien
zwykle używanych machin oblężniczych. czas siać spustoszenie, nie napotykając pra -
Aleksander kazał zasypać wąwóz głębokości wie żadnego oporu. W 1862, gdy w zasadzkę
240 m, by móc przeciągnąć katapulty i -do na przełęczy Apaczów wpadł 1. Kalifornijski
trzeć na północny skraj płaskowyżu. Pewnej Pułk Piechoty, żołnierze ostrzelali napast -
nocy wziął ze sobą 30 ludzi i razem z nimi ników z haubic i zmusili Indian do ucieczki.
wspiął się po stromym zboczu, a gdy dotarli Zaistniała konieczność ściągnięcia ze wscho
-
do ostatniego występu skalnego, Aleksander du części wojsk Unii walczących z kon -
puścił swych ludzi przodem. Tubylcy -ob federatami. W latach 1863-1864 1. Pułk
rzucili stok głazami zabijając wszystkich. Ochotników Nowego Meksyku, pod dowó -
Kolejnej nocy, przy dźwięku azjatyckich dztwem pułkownika Christophera „Kit"
bębnów, Aleksander ponowił próbę; żoł - Carsona (1809-1869), mający duże doświad -
nierze jego osobistej gwardii wdarli się do czenie w walce z czerwonoskórymi, rozpo -
twierdzy i zabili wszystkich Hindusów, czął kampanię skierowaną przeciwko -In
którzy nie uciekli. Aleksander wzniósł -oł dianom; wszyscy indiańscymężczyźni mieli
tarz ku czci bogini Ateny (najdalej na być zabijani na miejscu, a kobiety i dzieci
wschód położone miejsce jej kultu) po czym brane do niewoli. Ludzie Carsona zabili
ruszył dalej w dół doliny Indusu (patrz ponad 650 Apaczów, do niewoli dostało się
ALEKSANDRAWIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 ponad 9000 Indian. Nawajowie poddali się
p.n.e.). Patrz również ALEKSANDRA WIELKIEGO w 1865 i zgodzili się na osiedlenie w rezer*
PODBOJE 334-323 p.n.e. wacie nad rzeką Pecos w Nowym Meksyku.
Cochise i Apacze wycofali się w góry i nadal
A PAC ZÓ W l H AW A JÓ W W O JN A - napadali
1 86 0 - na białych.
1865. Apacze i Nawajowie to wojownicze
plemiona indiańskie, które zamieszkiwały APA C ZÓ W W O JN A 1871-1873. W ojow ni-
tereny obecnego Nowego Meksyku i Arizo - czy Indianie z plemienia Apaczów na połu -
ny. Wojownicy Apaczów i Nawajów stawiali dniowym zachodzie stawili opór napływają -
opór wdzierającym się na ich terytoria cy m b iały m o sad n ikom am e ry k ań skim
białym. W latach pięćdziesiątych XIX w. i wojsku. Nieustannie dokonywali szybkich
wojska USA zbudowały na południowym rajdów, po czym chronili się w górskich
zachodzie wiele fortów, które miały chronić kryjówkach. Po zabójstwie ponad 100 Apa -
osadników i stanowić zachętę do dalszego czów, w większości kobiet i dzieci (patrz
osiedlania się na tych terenach. W 1860 oba CAMP GRANT, MASAKRA w CAMP GRANT isyi),
plemiona wstąpiły na wojenną ścieżkę. -Po bardzo wielu Apaczów wstąpiło na wojenną
ruszając się na szybkich, wytrzymałych, ścieżkę. W 1871 generał George Crook
niewielkich koniach Indianie siali znisz - (1829-1890), który twierdził, że po to, by
czenie w całej okolicy, rabując broń, amuni- można było osiągnąć pokój, należy najpierw
cję, bydło, konie i inne łupy. W 1861 ujęto pokonać Indian, objął dowództwo nad wojs-
karni USA stacjonującymi w Nowym Mek-
syku i Arizonie. Crook podzielił wojsko na
małe oddziały i rozesłał je w teren, by
chwytali lub zabijali Apaczów. Sam po-
prowadził wojsko przeciwko wodzowi Co-
chise'owi (l815?-1874), który w końcu pod-
pisał w 1872 porozumienie pokojowe i zgo-
dził się, by jego plemię zamieszkało w rezer-
wacie. Inni Apacze, pod wodzą Yictorio
(zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) walczyli
dalej, ale byli stale nękani przez wojsko,
brakowało im żywności i amunicji. Zmę-
czeni walką Indianie poddali się w kwietniu
1873. Osiedlono ich w rezerwacie San Carlos
w Arizonie. Pokój nie trwał długo, ponieważ
Apacze nie zaadaptowali się do warunków
życia w rezerwacie i buntowali się, gdyż
biali nie przestrzegali porozumień. Po kilku
latach Indianie uciekli z rezerwatu i ponow-
nie przystąpili do walki.
APAC ZÓ W W OJNA 1876-1886. Życie w re -
zerwacie nie odpowiadało niespokojnej na-
turze Apaczów, zwłaszcza gdy zwierzyny
było mało i nękał ich głód. Gdy kilku
pijanych Apaczów zabiło białego naczelnika
stacji, a wojsko spróbowało przesiedlić setki
niewinnych Indian do bardziej odległego
rezerwatu, wojna wybuchła na nowo (patrz
APACZÓW WOJNA igyi-ms). Wałęsające się
bandy Apaczów pod wodzą Yictorio (zm.
1880) i Geronimo (1829-1909) sterroryzo-
wały większą część obszaru Arizony i No-
wego Meksyku; Apacze zabijali osadników
i pasterzy, kradli konie i broń. Gdy nad-
ciągały wojska, uciekali przez granicę do
Meksyku, gdzie Amerykanie nie mogli ich
ścigać. W Meksyku do Apaczów przyłączyli
się Indianie z plemienia Komanczów, a tak-
że różnego rodzaju wykolejeńcy; razem
dokonywali wypadów na tereny Stanów
Zjednoczonych. Aż do śmierci Yictorio był
postrachem Meksyku. Ludzie Geronimo
znaleźli schronienie w górach Sierra Mądre,
skąd wyprawiali się, by kraść bydło i amuni-
cję. Oddziały dowodzone przez generałów
George'a Crooka (1829-1890) i Nelsona
A. Milesa (1839-1925) przez kilka lat wal-
czyły z Geronimo i jego Indianami, aż
wreszcie w 1883 zdrajca zaprowadził żoł-
nierzy Crooka do górskiej kryjówki Geroni-
mo. Indianie zostali zaskoczeni, Crookowi
udało się nakłonić ich do poddania. Indianie
zgodzili się zamieszkać w rezerwacie White
Mountain, ale już w 1885 Geronimo i jego
zwolennicy opuścili rezerwat i wrócili do
dawnego, grabieżczego trybu życia. Rok
później poddali się, gdyż wojska nie dawały
im chwili wytchnienia. Geronimo i innych
Apaczów osadzono w więzieniu federalnym
na Florydzie. Później pozwolono Geronimo
wrócić na zachód. Do końca życia przebywał
w pobliżu fortu Sili w Oklahomie.
APPENZELLU W OJNA 1403-1411. Załama-
niu się feudalnego ustroju społecznego
w Europie towarzyszyły zacięte walki, któ-
rych przykładem jest wojna Appenzellu. Na
początku XV w. Appenzell był obszarem
lennym opactwa w Sankt Gallen. Samo
Sankt Gallen było miastem cesarskim (wol-
nym); kwitło tam rzemiosło i handel wyro-
bami włókienniczymi. Gdy opactwo, nie-
gdyś zwierzchnik lenny miasta, bezprawnie
domagało się przywrócenia dawnego statusu
miasta i danin, miasto zwróciło się do
Appenzell z prośbą o pomoc. Appenzell
sprzymierzyło się z Schwyz, wolnym mias-
tem, i ich siły razem wystąpiły przeciw
opactwu. W 1403 oddziały opactwa zaatako-
wały Appenzell, ale zostały pokonane. Opac-
two uzyskało pomoc habsburskiego księcia
Fryderyka Austriackiego (wzmian. 1380--
1410), znanego z rządów silnej ręki,
i w 1405 ponownie zaatakowało oba miasta
i Appenzell, ale znowu zostało pokonane.
Król niemiecki Ruprecht (1352-1410) bez-
podstawnie nakazał powstańcom powrócić
pod władzę opactwa, ale w 1411 Związek
Szwajcarski zapewnił ochronę Appenzell
(i sprzymierzonemu z nim miastu Sankt
Gallen), czemu Ruprecht nie mógł się prze-
ciwstawić. (Obecnie Appenzell jest jednym
z kantonów Szwajcarii, Sankt Gallen ma
ponad 400 tysięcy mieszkańców, opactwo
przekształcono w muzeum).
ARABSKIE PODBOJE. Patrz BlZANTYJSKO-- zawarcia kolejnego rozejmu zdobywały nowe
MUZUŁMAŃSKIE WOJNY, MUZUŁMAŃSKIE PO- tereny. Rozejm trwał trzy miesiące, po czym
DBOJE. Izrael odepchnął siły arabskie na wszystkich
frontach i zdobył pustynię Negew (z wyjąt-
A RA BSK IE PO W ST AN IE W N IEM IE Ckiem K IEJprzybrzeżnej Strefy Gazy). Pomiędzy
A F R Y C E W S C H O D N IE J 1 8 8 8N-1ie8 m
9 0ie-. lutym a lipcem 1949 Izrael podpisał poro -
cka Kompania Wschodnioafrykańska zało - zumienia o zawieszeniu broni z Egiptem,
żo n a w 18 8 5 p rzez C a rla P ete rs a Syrią i Transjordanią (Irak odmówił pod -
(1856-1918) kontrolowała tereny znane jako pisania porozumienia, ale wycofał wojska).
Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania). W wyniku wojny Izrael zajął większość
W 1888 Arabowie zamieszkujący rejony spornych terenów Palestyny, a ponadto
przybrzeżne zbuntowali się przeciw nie - stworzył niezwykle sprawną armię. Około
mieckim administratorom, których metody 400 tysięcy Palestyńczyków (Arabów z -Pa
sprawowania rządów budziły sprzeciw. (Nie - lestyny), którzy uciekli z Izraela w czasie
mcy wydzierżawili terytorium wzdłuż wy - wojny, osiedliło się w obozach w sąsiednich
brzeża od sułtana Zanzibaru.) Do walczą - krajach arabskich. Patrz takżeARA BSK O-
cych z Niemcami Arabów przyłączyli się -IZRAELSKA WOJNA 1956.
Murzyni, natomiast Niemcom pomocy
udzielili Brytyjczycy. Walki trwały ponad A R A B SK O -IZ R A E L S K A W O J N A (sueska
1956
dwa lata. W styczniu 1891 rząd niemiecki, lub synajska wojna). W lipcu 1956 egipski
który pomógł Niemieckiej Kompanii prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970)
Wschodnioafrykańskiej zdławić powstanie, znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowa -
przejął terytorium, ustanowił protektorat, dziło do wybuchu kryzysu w Wielkiej Bry -
mianował Petersa cesarskim komisarzem tanii, Francji i Stanach Zjednoczonych.
i oddelegował do administrowania protek - Egipt nie zgadzał się na międzynarodowy
toratem. zarząd kanału. Rządy W ielkiej Brytanii
i Francji, pragnąc zapewnić ochronę swoich
ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. Patrz interesów na Bliskim Wschodzie, zorgani -
BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY. zowały w Paryżu poufne spotkanie z -Iz
raelem, na którym uzgodniono, że Izrael
ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1948-1949. zaatakuje Kanał Sueski, po czym wojska
Państwa arabskie, które uważały obszar angielskie i francuskie, zajmujące oficjalnie
Izraela za terytorium należące do Arabów, stanowisko neutralne, rozdzielą walczące
sprzeciwiły się powstaniu państwa żydow - strony i zapewnią kanałowi ochronę. Celem
skiego. 14 maja 1948 (w dniu, w którym tych działań miało być obalenie Nasera.
proklamowano powstanie państwa Izrael) 29 października 1956 nastąpił atak Izraela;
wojska Egiptu, Syrii, Transjordanii (Jor - nim rząd brytyjski i francuski nakazały
danii), Libanu i Iraku zaatakowały Izrael Izraelowi i Egiptowi przerwanie ognia i wy -
i zajęły obszary we wschodniej i południo - cofanie się z zajętych obszarów, Izraelczycy
wej Palestynie. Jordańskie wojska zdobyły zdobyli Strefę Gazy, Szarm el-Szejch i kilka
wschodnią część Jerozolimy - Stare Miasto, innych ważnych punktów. Izrael, zgodnie
ale nie zdołały przejąć części zachodniej z planem, podporządkował się wezwaniu
- Nowego Miasta. Izraelczycy powstrzymali o zawieszenie broni, natomiast Egipt, jak
dalszy napór wojsk arabskich, a Organizacji się spodziewano, odrzucił je. 5 listopada
Narodów Zjednoczonych udało się dopro - 1956 angielskie i francuskie oddziały spado -
wadzić w czerwcu do czterotygodniowego chroniarzy wylądowały w pobliżu Port Sai-
rozejmu. Po wznowieniu walk w lipcu woj - du, zaatakowały i zabiły wielu żołnierzy
ska izraelskie zyskały przewagę i aż do egipskich. Następnego dnia Egipt i Izrael
zaakceptowały rozejm, do którego nawoły - zobowiązał się zmniejszyć liczebność swo ich
wała ONZ. Organizacja Narodów Zjedno - wojsk na wschodnim brzegu Kanału
czonych wysłała w ten rejon swoje jednostki Sueskiego. Wytyczono również strefę -bu
wojskowe (UNEF), które nadzorowały -za forową między Syrią a Izraelem, nadzoro -
wieszenie broni. Pod silną presją Stanów waną przez ONZ.
Zjednoczonych Wielka Brytania i Francja
wycofały swoje wojska, a brytyjski premier A R A G O Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1347-
Anthony Eden musiał ustąpić. (W 1957 1348. Król Aragonii Piotr IV (1319-1387)
Izrael przekazał UNEF Strefę Gazy i Szarm w yznaczył na następczynię tronu jedną
el-Szejch.) Patrz takżeSZEŚCIODNIOWA WOJNA ze swoich córek. Szlachta zakwestionowała
1967. tę decyzję na mocy praw i przywilejów
nadanych jej statutami poprzednich królów
ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1967. Patrz Aragonii - Piotra III (1239-1285) i jego
SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967. syna Alfonsa III (1265-1291). W grudniu
1347 wybuchła otwarta wojna, wojska wiel
-
ojna możów odniosły zwycięstwo, a król Piotr
A R A B SK O -IZ R A E L SK A W O J N A(w1973
Jom Kippur, „październikowa wojna", woj na IV zmuszony był zgodzić się na objęcie
ramadanu). Po zakończeniu sześciodnio wej tronu przez męskiego następcę, którego
wojny w 1967 nieustannie dochodziło do mieli zaakceptować wielmoże. Podczas -po
starć między Arabami i Izraelczykami. bytu w niewoli w Walencji król próbował
Państwa arabskie, zawiedzione odmową zawrzeć pokój; zwolniono go w maju 1348
Izraela przystąpienia do rokowań w sprawie po w ybuchu epidemii dżumy. W końcu
zwrotu terytoriów okupowanych, niespo - 21 czerwca 1348 zwolennicy króla pokonali
dziewanie zaatakowały Izrael jednocześnie wielmożów w bitwie pod Eppila. Piotr IV
z dwóch stron. Atak nastąpił 6 paździer - spalił przywileje Unii - konfederacji szlachty
nika 1973, w dniu żydowskiego święta i miast.
Jom Kippur. Egipskie wojska prezydenta
Anwara Sadata (1918-1981) zaatakowały A R A G O Ń SK I P O D B Ó J SA R D Y N II- 1323-
ze wschodu, przekraczając Kanał Sueski, 1326. W 1295 król Aragonii Jakub II
natomiast z północy wkroczyły do Izraela traktatem w Anagni zrzekł się praw do
wojska syryjskie. Armie egipska i syryjska, Sycylii w zamian za praw a do Sardynii
do których dołączyły wojska irackie, jor- i Korsyki (patrzSYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA
dańskie i libańskie, zadały ciężkie straty 1282-1302). Dominujące wpływy na Sardynii i
zaskoczonym Izraelczykom. Armia izrael - Korsyce miały wówczas włoskie miasta
ska podjęła kontrofensywę, dotarła na -od Genua i Piza, przy czym Pizie pod legały
ległość 20 km od Damaszku oraz prze - miasta Cagliari i Iglesias na Sardynii.
Jakub,
kroczyła Kanał Sueski, zdobyła zachodni który pragnął powiększyć swoje śród -
brzeg kanału i zam knęła arm ię egipską ziemnomorskie dzierżawy, opanował Sar -
w okrążeniu. Na wezwanie Stanów Zjed - dynię dopiero w 1323 po wysłaniu tam floty
noczonych i Związku Radzieckiego Izrael pod dowództwem syna Alfonsa (1299-1336),
i Egipt zgodziły się na zawieszenie broni, późniejszego króla Alfonsa IV, w celu wy -
ale w al k i t o c zy ły s ię a ż d o p rzy b y c ia parcia z Sardynii Pizańczyków i Genueń -
w strefę walk jednostek pokojowych ONZ. czyków. W 1326 Iglesias i Cagliari znalazły
Porozumienie w sprawie zawieszenia broni się pod władzą Aragonii, Pizańczycy zostali
podpisano 11 listopada 1973. W porozu - pokonani, ale całkowicie wyparto ich i Ge -
mieniu pokojowym z 1974 Izrael zgodził nueńczyków z Sardynii dopiero w 1421.
się na wycofanie wojsk na Synaj, na -za Aragonia nie zdołała opanować Korsyki
chód od przełęczy M itla i G idi, a Egipt znajdującej się w rękach Genueńczyków. Ci
ostatni w 1434 zajęli całą Korsykę. PatrzGenueńczycy, dawni władcy wyspy, wyko -
także ARAGOŃSKO-GENUEŃSKAWOJNA 1352- rzystali tę sposobność do przejęcia władzy
-1354. (patrz ARAGOŃSKIPODBÓJ SARDYNII 1323-1320).Król
Aragonii, Piotr IV (l 319-1387), zapew nił
A R A G O Ń S K O -F R A N C U S K A W O J N- A sobie
1 2 0 9 - pomoc Wenecji i Katalonii.
1213. Krzyżowcy pomogli najpierw królo wi Sprzymierzeńcy ci podjęli działania prze -
Aragonii Piotrowi II (1174-1213) poko nać c iw G e n u e ń c z y k o m n a p e łn y m m o r z u
w 1209 muzułmanów w Walencji, a tem po i w 1352 pobili ich w bitwie morskiej.
ruszyli do Prowansji, by tam kontynuo wać Jednak flotę sprzymierzeńców rozproszył
krucjatę. Tę krucjatę ogłosił papież; byłaona sztorm, co pozwoliło Genueńczykom na
skierowana przeciwko albigensom (patrzzebranie sił i dokonanie inwazji na Sar -
ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIWKO ALBIGENSOM 1208- dynię i Korsykę. Następnie Genueńczycy
1229), którzy pozyskali zwolennikóww obwołali Mariano de Arborea (zm. 1368)
Prowansji. Gdy wyprawa przekształciła się wkrólem Sardynii. W 1353 sprzymierzeńcy
wojnę między możnowładcami z północnej i znowu pobili Genueńczyków w pobliżu
południowej Francji, Piotr II udzielił popa - Alghero u wybrzeży Sardynii. W rok -pó
rcia swojemu szwagrowi, Rajmundowi VIźniej na Sardynię przybył król Piotr i zwy -
(1156-1222), hrabiemu Tuluzy, w w alceciężył powstańców, ale opór przeciwko
z Szymonem IV z Montfort (1160P-1218),panowaniu Aragonii trwał jeszcze nawet
przyw ódcą panów z F rancji północnej.w następnym stuleciu.
W 1213 Piotr II zginął walcząc z wojskami
Szymona w bitwie pod Muret w południowejA R A G O Ń SK O -K A S T Y L U SK A W O JN - A 1 10 9-
Francji. Wraz z jego śmiercią skończyły się1112. Wkrótce po ślubie król Aragonii -Al
wpływy hiszpańskie na obszarach leżącychfons I „Waleczny" (l073?-1134) i król Kas -
na północ od Pirenejów. tylii Urraca (1081-1126) popadli w konflikt,
co znacznie zmniejszyło szansę na ustanowie -
A R A G O Ń S K O -F R A N C U S K A W O J N- A nie 1 2 8unii
4 - Aragonii i Kastylii. Spory między
1285. Papież Marcin IV (1210P-1285) małżonkami doprowadziły do wojny obu kró -
popierał francuskich Andegawenów, którzylestw hiszpańskich. W walkach brały udział
rościli sobie prawa do Sycylii (patrz SYCYLIJ- wojska Alfonsa i wojska zebrane przez królową
SKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302). Papież Urraca, jej rodzinę i kastylijskich zwolenników.
oświadczył, że król Aragonii, Piotr IIIChoć willi Alfons wygrał bitwę pod Sepul-
(1239-1285), utracił tron z powodu miesza - vedą, wojna trwała nadal, choć z mniejszym
nia się w spraw y S ycylii, w yk lął P iotranatężeniem, aż do rozwiązania małżeństwa
i ogłosił królem Aragonii i Sycylii Karolaw 1112. Alfons, który powrócił do swego
Valois (Walezjusza) (1270-1325), trzeciegopaństwa, w 1118 odbił Saragossę w rąk Maurów
syna króla Francji, Filipa III Śmiałegoi powiększył w ten sposób obszar królestwa,
(1245-1285). Wojska francuskie pod dowó - przesuwając granicę za rzekę Ebro.
dztwem Filipa i Karola najechały Aragonię
w 1284, odniosły zwycięstwo pod Geroną, aleA R A G O Ń SK O -N EA PO L IT A Ń SK A W O-JN A 1435-
później Aragończycy pod wodzą Piotra zmu - 1442. K siążę Renę I d'Anjou (1409- -
sili je do odwrotu. Choroba, która zdziesiąt - 1480), odziedziczył prawo do tronu -Ne
kowała francuską armię w drodze do kraju,apolu po królowej Neapolu Joannie II
spowodowała również śmierć Filipa. (1371-1435). Wprawdzie Joanna wyzna -
czyła w 1421 na następcę tronu króla
A R A G O Ń S K O -G E N U E Ń S K A W O J N - A Aragonii
1 3 5 2 - Alfonsa V (1396-1458), lecz -po
1354. Gdy Sardyńczycy chwycili za broń tem w 1423 uczyniła spadkobiercami swo -
przeciwko aragońskim władcom Sardynii, ich francuskich krewnych. W 1435 Alfons
podjął wyprawę na Neapol, ale został pobity „A R C H IW A L N A W O J N A " 1842
W 1836
. T e-
pod Gaetą. Alfons trafił do niewoli genueń- ksas oderwał się od Meksyku i ogłosił się
skiej; został później uwolniony dzięki po- niepodległą republiką (patrz TEKSASKA WOJNA
mocy księcia Mediolanu, z którym sprzy- o NIEPODLEGŁOŚĆ 1836). Houston, miasto w
mierzył się, by prowadzić wspólnie walkę pobliżu wybrzeży Zatoki Meksykańskiej,
z Neapolem. W 1442 Alfons pobił Renę, założone w 1836 i nazwane tak ku czci
zajął Neapol i ogłosił się jego królem (co prezydenta republiki Samuela Houstona
uznał papież w 1443). (1793-1863), było stolicą Teksasu od 1837
do 1839, później stolicę przeniesiono do
ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Patrz CzE- Austin. W 1842, gdy inwazja Meksyku
JENÓW i ARAPAHÓWWOJNA 1864-1868. i Indian wydawała się nieunikniona, Samuel
Houston przeniósł siedzibę rządu do miasta
ARAUKANÓW WOJNY. Patrz HISZPAŃSKI Pd- Houston i nakazał, by przenieść tam rów-
DB Ó JC H IL E1540-1561. nież archiwa z Austin. Mieszkańcy Austin
w obawie, że przeniesienie archiwów ozna-
L A .G A U G A czać będzie również przeniesienie stolicy
A R B E L A , B IT W A P O D A R BPEatrz
M ELA, BITW A POD GAUGAM ELĄ331 p.n.e. do Houston, ukryli dokumenty. Prezydent
wysłał wojska, które miały sprowadzić ar-
ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e. chiwa. Żołnierze wykopali schowane ar-
Król Sparty Archidamos II (wzmian. chiwa i załadowali je na wozy, by przewieźć
476-427) dokonał najazdu na Attykę, roz- do Houston, ale mieszkańcy dogonili ich
poczynając tym pierwszy etap PELOPO- i sprowadzili archiwa z powrotem do Austin.
NESKIEJ WOJNY między dwiemia wiel- W tej sytuacji prezydent, nie chcąc ryzyko-
kimi potęgami Grecji - Atenami i Spartą. wać zniszczenia dokumentów republiki,
Perykles (495P-429) postanowił wykorzy- zgodził się, by stolicą pozostało Austin.
stać port Pireus jako bazę do ofensywy Austin jest stolicą Teksasu do dnia dzisiej-
morskiej i zamknął swe dążące do walki szego.
wojska za murami Aten. Seria zwycięstw
oraz blokada nieprzyjacielskich portów za- A R D E N Y , B ITW A W AR D E N A C H- 1944-
pewniły Atenom bezpieczeństwo, potem 1945. W ostatniej desperackiej próbie
jednak wybuch zarazy osłabił miasto; po- uzyskania zwycięstwa w wojnie (patrz ŚWIA-
nadto zmarł Perykles. Spartą przejęła ini- TOWA WOJNA ii 1939-1945) Adolf Hitler (1889-
cjatywę zajmując w 427 Plateje. W od- 1945) wydał rozkaz przeprowadzenia
powiedzi Ateny zdobyły Sfakterię w 425 przeciw aliantom ofensywy w Ardenach,
i odrzuciły spartańskie propozycje poko- w Luksemburgu i południowej Belgii.
jowe. Wtedy Spartą przeprowadziła bły- W tym rejonie niemieckie armie w maju
skotliwą ofensywę w północno-wschodniej 1940 przełamały front aliancki i dokonały
Grecji, zdobyła kilka miast ateńskich, mię- inwazji na Belgię i Francję. 16 grudnia
dzy innymi Olint. W końcu Spartą od- 1944 rozpoczęła się niemiecka ofensywa
niosła decydujące zwycięstwo pod Amfi- w Ardenach; na tym odcinku front aliancki
polis 422; w bitwie polegli obaj wodzowie obsadzony był przez cztery stosunkowo
- Spartiata Brasydas i Kleon, następca mało doświadczone dywizje USA, które nie
Peryklesa. Nikiasz (zm. 413), nowy wódz mogły sprostać trzem niemieckim armiom.
ateński, zawarł układ pokojowy, który nie Pod koniec pierwszego tygodnia Niemcy
rozwiązał żadnego z podstawowych pro- dokonali wyłomu głębokości 80 km na
blemów i stał się podłożem dla wznowienia odcinku frontu szerokości 80 km. Zła pogo-
działań wojennych, które doprowadziły da uniemożliwiła działania lotnictwu, ale
do zupełnej klęski Aten. gdy warunki atmosferyczne poprawiły się,
alianckie bombowce i myśliwce zaczęły kilku włoskich wielmożów, podjął działania
bezustannie zwalczać wojska niemieckie, przeciw biskupom, którzy opowiedzieli się
a zwłaszcza ich zaopatrzenie; opór wojsk po stronie Henryka. W 1013 Henryk przy -
amerykańskich wyraźnie okrzepł. Generał był do Rzymu i stłumił tam rewoltę (do
armii Stanów Zjednoczonych George S. której zachęcał Arduin). 14 lutego 1014
Patton (1885-1945) pośpiesznie skierował papież powołał go na cesarza Świętego Ce -
swą 3. Armię do obrony Bastogne w Ar- sarstwa Rzymskiego. W odpowiedzi Arduin,
denach; przystąpienie do działań 3. Armii który uważał się za króla Italii, zdobył
zniweczyło nadzieje Niemców na sukces. Yercelli (na zachód od Mediolanu) i rozpo -
26 grudnia 1944 Niemcy zaczęli się powoli czął oblężenie Novary i Como, ale siły
wycofywać i „wybrzuszenie", jakiego doko - Henryka ponownie pobiły jego wojska. -Ar
nali w linii frontu, zostało zniwelowane duin schronił się w klasztorze Fruttuaria,
w styczniu 1945. 28 stycznia 1945, pod gdzie zmarł rok później.
naciskiem aliantów, Niemcy wycofali się na
pozycje wyjściowe. Straty poniesione przez A R G E N T Y N Y W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
Niemców wynosiły około 120 tysięcy poleg - 1806-1816. W 1806 Wielka Brytania, od -
łych, 600 czołgów, 1600 samolotów i 6000 cięta na skutek NAPOLEOŃSKICH WO -
pojazdów. Alianci stracili ponad 75 tysięcy JEN od dawnych partnerów handlowych,
rannych lub zabitych, 730 czołgów i trans- wysłała ekspedycję do La Płaty, ujścia rzeki
porterów. między Argentyną a Urugwajem, w celu
zdobycia części okolicznych terenów. Mili
-
A R D U IN A PO W STAN IE 1002.A rduin (A r- cja kolonialna pod wodzą Santiago de Li-
doin) (zm. 1015), markiz Ivrei, stanął na niers (1756-1810) pokonała brytyjskich -na
czele powstania Lombardczyków w północ - jeźdźców i zmusiła ich do wycofania się
nej Italii skierowanego przeciwko cesarzowi z Buenos Aires. W 1807 następna, liczniej
-
Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottono - sza, ośmiotysięczna ekspedycja brytyjska
wi III (980-1002). Otton poprzednio ogłosił zdobyła Montevideo i Buenos Aires, nim
się królem Lombardii i zamierzał stworzyć Liniers zdołał zmusić Brytyjczyków do
„uniwersalne cesarstwo" z głównym ośrod - opuszczenia rejonu La Płaty. Gdy do Bue -
kiem w Rzymie. Wprawdzie biskupi włoscy nos Aires dotarły wiadomości o postępach
występowali przeciw Arduinowi, ale zyskał wojsk Napoleona w Hiszpanii (patrzPÓŁ-
on poparcie wielmożów świeckich. W lutym WYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA ISOS-ISM) i de-
1002, wkrótce po śmierci Ottona, został tronizacji króla Hiszpanii Ferdynanda VII
w Padwie obwołany królem. Patrz także (1784-1833), tymczasowa junta usunęła -hi
ARDUINAWOJNY 1004-1014. szpańskiego wicekróla i przejęła władzę.
W skład junty weszli Cornelio Saavedra
ARDUINA WOJNY 1004-1014.Król nie- (1760-1828), Mariano Moreno (1778-1811),
miecki Henryk II (973-1024) usiłował -od Manuel Belgrano (1770-1820) i Bernardino
zyskać Lombardię, w której od 1002 pano - Rivadavia (1780-1845), którzy proklamo -
wał król Arduin (Ardoin) (zm. 1015) (patrz wali powstanie Zjednoczonych Prowincji
ARDUINA POWSTANIE 1002). Wojska Henryka La Pląta. Zachowując pozorną lojalność
najechały północną Italię, pobiły wojska względem korony hiszpańskiej, junta wyda -
Arduina i zajęły Padwę. Tu podczas koro - liła z kraju urzędników królewskich, zlibe-
nacji Henryka II na króla Lombardii doszło ralizowała prawa handlowe i bez powodze -
do walk między mieszczanami i żołnierzami nia domagała się lojalności od prowincji
Henryka; miasto zostało niemal doszczętnie tworzących dawne wicekrólestwo Hiszpanii
zniszczone. Wkrótce jednak Henryk musiał (dzisiejsza Argentyna, Urugwaj, Paragwaj
wrócić do Niemiec. Arduin, poparty przez i Boliwia). Gwałtowne spory i walki we-
wnętrzne doprowadziły we wrześniu 1811 10 grudnia 1983 nastąpił powrót do rządów
do zastąpienia junty triumwiratem. W 1816 cywilnych; nowo wybrany prezydent Ar-
w Tucuman zebrai się kongres argentyński, gentyny, Raul Alfonsin (ur. 1926) zapowie-
który ogłosił niepodległość Argentyny dział, że przed sądem stanie były prezydent
i uchwalił konstytucję. Kongresowi składa- Yidela, generał Roberto Eduardo Yiola (ur.
jącemu się z delegatów z Buenos Aires 1924), generał Leopoldo Fortunato Galtieri
i kilku sąsiednich prowincji przewodniczył (ur. 1926) i sześciu innych członków junty
Juan Martin de Pueyrredon, który 9 lipca wojskowej, która sprawowała rządy przez
1816 został najwyższym dyktatorem Argen- prawie osiem lat.
tyny. Patrz także CHILIJSKA WOJNA o NIE-
PODLEGŁOŚĆ I8io-i8i8; PARAGWAJSKA WOJNA o ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859.
NIEPODLEGŁOŚĆ mo-isn, URUGWAJSKIE POWSTANIE Buenos Aires nie przystąpiło do federacji
1811-1816. prowincji argentyńskich, która zawiązała
się w latach 1852-1853, i pozostało niezależ-
A R G E N T Y Ń S K A „B R U D N A W O JN A- " 1976-
ną prowincją. W pozostałych prowincjach
1983. 24 marca 1976 armia argentyńska władzę sprawował od 1854 rząd prezydenta
dokonała starannie przygotowanego zama- Justo Jose de Urąuizy (1800-1870), a stolicę
chu stanu, obaliła rząd pani prezydent Isabel przeniesiono do Parany w prowincji Entre
Martinez de Peron (ur. 1931). Władzę objęła Rios. Rząd dążył do rozszerzenia handlu
trzyosobowa junta wojskowa z generałem zagranicznego i ożywienia gospodarki w kra-
Jorge Rafaelem Yidelą (ur. 1925) na czele. ju, w czym przeszkadzało Buenos Aires,
Junta wszczęła bezlitosną kampanię przeciw które zatrzymywało dla siebie wpływy z ceł
ugrupowaniom liberalnym i lewicowym oraz nakładanych na towary importowane. Zde-
politycznym terrorystom; osoby podejrzane cydowany na zastosowanie siły w celu po-
o sympatie do tych ugrupowań wtrącane skromienia Buenos Aires Urąuiza popro-
były do więzienia; przed sądem stanęli wadził wojska federacyjne przeciwko armii
ludzie, którzy czerpali nielegalne zyski za Buenos Aires, dowodzonej przez generała
czasów poprzedniego, skorumpowanego pe- Bartolome Mitrę (1821-1906), przywódcę
ronistowskiego rządu. Powszechne były secesjonistów. Wojska federacyjne zwycię-
stosowane przez policję porwania niewy- żyły w bitwie pod Cepeda 23 października
godnych ludzi; więzienia przepełnione były 1859. W następstwie porażki Buenos Aires
więźniami politycznymi, zatrzymanych zostało wcielone do federacji. Patrz także
poddawano torturom; władze zrezygnowały MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851.
z procesów sądowych, nie próbowano nawet
zachowywać pozorów praworządności. Sza- ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1861. Na
cuje się, że w latach 1976-1981 zniknęło tle różnic administracyjnych między pro-
bez śladu od 6 tysięcy do 15 tysięcy oby- wincją Buenos Aires a federacją Argentyny
wateli Argentyny. Notoryczne naruszanie doszło do ponownej secesji (1861) Buenos
praw człowieka spowodowało, że władze Aires, której przewodził Bartolome Mitrę
Stanów Zjednoczonych za czasów prezy- (1821-1906), gubernator Buenos Aires od
dentury Jimmy'ego E. Cartera (ur. 1924) 1860. Wybuchła wojna domowa; 17 wrześ
wstrzymały pomoc wojskową dla Argen- nia 1861 Buenos Aires odniosło zwycięstwo
tyny. W odpowiedzi na protesty opinii w bitwie pod Pavon, w prowincji Santa Fe.
publicznej całego świata władze argentyń- Wojskami secesjonistów dowodził Mitrę,
skie uwolniły kilku najbardziej znanych wojskami federacyjnymi - generał Justo
więźniów politycznych i pozwoliły im opu- Jose de Urąuiza (1800-1870), który po
ścić kraj, a siły bezpieczeństwa stopniowo rezygnacji z urzędu prezydenta w 1860
ograniczały intensywność „brudnej wojny". został gubernatorem prowincji Entre Rios.
Wojska federalne wycofały się z pola bitwy.
Urąuiza zrezygnował z dalszego udziału
w życiu politycznym i pozwolił, aby Mitrę
utworzył nowy rząd federalny. Stolicę pań-
stwa przeniesiono z Parany ponownie do
Buenos Aires. W 1862 Mitrę został wybrany
na prezydenta zjednoczonej Argentyny;
wprowadził liberalne reformy i zwiększył
zakres władzy rządu federalnego w prowin-
cjach. W czasie jego sześcioletniej prezyden-
tury miały miejsce liczne prowincjonalne
bunty, które zostały stłumione. Patrz także
MITRĘGO REBELIA 1874.
A R G E N T Y Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1951-partiami opozycyjnymi, a po tzw. czarnym
1952. Patrz MO N T E V I D E O OB L Ę Ż E N I E roku peroniści pozostali liczącą się siłą.
1843-1851.
ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 1962-1963.
W 1962 w wyborach do organów lokalnych
oraz do Kongresu wzięli udział peroniści.
Peroniści wystawili swoich kandydatów po
raz pierwszy od 1955, tj. od usunięcia ich
przywódcy Juana Domingo Perona (1895--
1974) z urzędu prezydenta (patrz ARGEN-
TYŃSKI PRZEWRÓT 1955). Peroniści zdobyli 45
z 86 miejsc w Izbie Deputowanych i 9
z 14 stanowisk gubernatorów prowincji.
Wynik ten wywołał ostrą reakcję antypero-
nowskich, ultrakonserwatywnych dowód-
ców wojskowych, zwanych „gorylami"; nie
pozwolili oni wybranym peronistom na
objęcie stanowisk. Rozpoczął się strajk po-
wszechny i w całym kraju zapanował chaos.
Gdy prezydent Arturo Frondizi (ur. 1908)
nie zgodził się ustąpić (zarzucano mu, że
jego polityczny umiar doprowadził do suk-
cesu peronistów), „goryle" usunęli go, de-
portowali i przejęli rządy. Marionetkowym
dyktatorem został przewodniczący Senatu;
sprawował władzę aż do przeprowadzenia
wolnych wyborów w 1963. W tym czasie
w armii toczyły się wewnętrzne walki o to,
czy przeprowadzić wybory, czy też ustano-
wić dyktaturę. W końcu 1962 generał Juan
Carlos Ongania (ur. 1914), naczelny dowód-
ca sił zbrojnych, doszedł do przekonania,
że armia powinna wycofać się z polityki, ale
inni wyżsi oficerowie usiłowali podporząd-
kować wojsku rząd cywilny. W wyborach
w 1963 nie pozwolono peronistom na wy-
stawienie kandydatów; na znak protestu
wrzucali oni do urn puste kartki wyborcze,
podobnie jak w wyborach w 1957 (patrz
PERONISTÓW POWSTANIA 1950-1957). W tej
sytuacji - pełnej intryg, tajnych sojuszy,
walk ulicznych, zastraszających posunięć
kół wojskowych i społecznego niepokoju
- na prezydenta wybrano Arturo Umberto
lilię (1900-1983), umiarkowanego zwolen-
nika lewicy. Gospodarka Argentyny była
zrujnowana, pogłębiła się nienawiść między
A R G E N T Y Ń S K I P R Z E W R Ó T P 1rezy
95 1.d en t
Juan Domingo Peron (1895-1974) faktycz-
nie sprawował w Argentynie władzę dykta-
torską. W rządzeniu pomagała mu żona Eva
(Evita) (1919-1952). W 1951 gospodarka
kraju znalazła się w stanie kryzysu, spadły
obroty handlu zagranicznego, szybko rosła
inflacja, strajkowali kolejarze, strażacy i ro-
botnicy przemysłu maszynowego. Peron
wprowadził stan wyjątkowy, złamał strajki
siłą i przypisał ich zorganizowanie „zagrani-
cznym agitatorom". Zawiesił wydawanie
„La Prensa", największego argentyńskiego
dziennika niezależnego, który krytykował
rząd. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu
zamieszek, gazetę skonfiskowano, jej wydaw-
ca uciekł za granicę. Peron usiłował uzyskać
dla żony nominację na wiceprezydenta, ale
perspektywa objęcia przez kobietę urzędu
prezydenta i stanowiska zwierzchnika sił
zbrojnych oburzyła część generalicji. Genera-
łowie dokonali nieudanego przewrotu we
wrześniu 1951. Eva wycofała wniosek w spra-
wie nominacji, a w wyborach powszechnych
11 listopada 1951 Peron został ponownie
wybrany na prezydenta.
A R G E N T Y Ń S K I P R Z E W R Ó T Ju1an
95 5.D-o
mingo Peron (1895-1974), prezydent i dyk-
tator Argentyny, zaczął tracić władzę po
śmierci żony Evy (Evity) (1919-1952), która
cieszyła się dużą popularnością wśród -ko na, tymczasowym prezydentem został gene -
biet, robotników i biedoty. Wielu Argen- rał Eduardo Lonardi (1896-1956), jednakże
tyńczyków niepokoił również pogarszający wpływ Perona na politykę Argentyny pozo -
się stan gospodarki kraju i nasilanie się stał bardzo silny (patrzPERONISTÓW POWSTANIA
totalitaryzmu. Obawiając się rosnącego w- si 1956-1957); nawet kilkadziesiąt latpóźniej
lę ruchu chrześcijańsko-socjalistycznego, peroniści stanowili w Argentynieliczącą
Peron wystąpił przeciw Kościołowi rzym - się siłę.
skokatolickiemu, swemu dawnemu sojusz -
nikowi. Aresztowano księży pod zarzutem A R G E N 1 Y Ń S K O -B R A Z Y L IJ S K A W O JN A
mieszania się do polityki i podburzania 1 82 5-1828.
- W 1825 urugwajski
związków zawodowych i organizacji studen - rewolucjonista Juan Antonio Lavalleja
ckich, zwolniono katechetów nauczających (1784-1853) na czele małego oddziału
w szkołach państwowych i na uniwersyte - zwolenników, zwanego „trzy dziestu trzech
tach, rząd wstrzymał wszystkie dotacje dla nieśmiertelnych", proklamowałniezależność
szkolnictwa kościelnego i zakazał organizo
- Bandy Oriental (Urugwaju) odBrazylii.
wania uroczystości religijnych w miejscach Argentyna, licząca na pozyskanie tej
publicznych. W następstwie tak surowych prowincji, poparła Urugwajczyków. Brazylia
zakazów wzrosła opozycja; na znak protestu wypowiedziała wojnę Argentynie i zablokowa -
wielu członków rządu złożyło rezygnację. ła port w Buenos Aires. 20 lutego armia
Peron wydał zarządzenie zakazujące nau - argentyńsko-urugwajska pobiła Brazylijczy-
czania religii w szkole i opodatkował włas
- ków w bitwie pod Ituzaingo w pampasach
ność kościelną. Katolicy organizowali proce
- Cisplatiny. Protesty Wielkiej Brytanii, Francji
sje, które przekształcały się w demonstracje i Stanów Zjednoczonych zmusiły Brazylię do
antyrządowe bezlitośnie tłumione przez -po przerwania blokady. Mediacja Wielkiej Bryta-
licję. Po uroczystościach Bożego Ciała w cze
- nii doprowadziła do podpisania traktatu poko
-
rwcu 1955 deportowano dwóch biskupów. jowego, który przewidywał powstanie niepod -
W odwecie Watykan nałożył na Perona ległego Urugwaju jako państwa buforowego
ekskomunikę (16 czerwca 1955), a tego między Argentyną i Brazylią. Patrz także
samego dnia część oficerów marynarki i -lot ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie;
nictwa dokonała w Buenos Aires, stolicy URUGWAJSKIE POWSTANIE isn-isie; BRAZYLIJSKA
państwa, nieudanego przewrotu. W miarę WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1822-1525.
słabnięcia władzy Perona rosło niezadowo -
lenie w kraju. Peron zgłosił gotowość do A R G IW SK O -SP A R T A Ń SK A W O J N A 494
ustąpienia (31 sierpnia 1955), ale klasa p.n.e. W VI stuleciu o hegemonię na Pelo -
robotnicza na znak poparcia dla Perona ponezie walczyły dwa greckie miasta-pańs-
zorganizowała strajk powszechny, który twa - Argos i Sparta (przez bardzo długi
przerwano po złożeniu przez niego obietnicy czas na terenie tym dominowali Argejczycy,
pozostania na zajmowanym stanowisku. którzy w bitwie pod Hysiae w 669 odnieśli
16 września 1955 oddziały wojskowe stac - znaczące zwycięstwo nad Sparta). W 510
jonujące w Cordobie, Rosario, Santa Fe król Sparty Kleomenes I (zm. 490) podjął
i Paranie zbuntowały się przeciw Peronowi. wyprawę na Ateny, miasto-państwo w At-
D o buntu w krótce dołączyła m arynarka tyce zagrażające hegemonii Sparty, i wypę -
i lotnictwo. Wojsko zagroziło zbombardo - dził ateńskiego tyrana, Hippiasza (wzmian.
waniem Buenos Aires. Peron schronił się 527-510). Rządy objęła oligarchia prospar-
na zakotwiczonej w porcie kanonierce para- tańska, wystąpił przeciw niej Klejstenes
gwajskiej, później zbiegł do Paragwaju, (570P-510) w 508. Wezwany na pomoc
a w końcu w yem igrow ał do H iszpanii. Kleomenes w 507 został wyparty z miasta.
23 września 1955, 5 dni po usunięciu Pero- W końcu VI w. doszło do wzrostu znaczenia
Argos. W 494 wyruszył przeciw temu miastu
Kleomenes. Wojska jego zaskoczyły żoł- z pomocą Tegei, ponieważ wojowało z są-
nierzy Argos podczas posiłku i pobiły ich siednimi miastami, Mykenami i Tirynsem,
w bitwie pod Sepeją (494) w pobliżu Tiryn- chcąc je sobie podporządkować. Sparta
su. W następstwie tego zmniejszyło się wkrótce potem pokonała Tegeę i w ten
wydatnie znaczenie Argos. Patrz także AR- sposób odzyskała hegemonię na Pelopone-
KADYJSKA WOJNA ok. 471-469 p.n.e. zie. Około 100 lat później tebański wódz
Epaminondas (418P-362) założył w Arkadii
A R IK A R A IN D IA N „W O JN A " 1823.
Indianie silnie ufortyfikowane miasto Megalopolis,
Arikara (Rees) rozpoczęli walkę, gdy biali które miało być siedzibą Związku Arkadyj-
myśliwi polujący na zwierzęta futerkowe skiego, zawiązanego w 370 w celu złamania
wdarli się na ich tereny wzdłuż górnego hegemonii Sparty (patrz TEBAŃSKO-SPARTAŃ-SKA
biegu rzeki Missouri w Dakocie. Krwawy WOJNA 379-371 p.n.e.). Patrz również AR-
atak Arikarów na traperów stał się przy- GIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e., MESSEŃ-
czyną wysłania pierwszej ekspedycji karnej SKA TRZECIAW O JN Aok. 454-455 p.n.e.
USA przeciwko plemionom indiańskim za-
mieszkującym równiny amerykańskie. Woj- ARMADA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKIEJ
ska pułkownika Henry'ego H. Leavenwor- ARMADY PORAŻ KA isss.
tha (1783-1834) zniszczyły wsie Indian
Arikara, udostępniając ten obszar białym ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA - DO
osadnikom. Indianie Arikara ruszyli na MOWA 1411-1413. Zamordowanie Lud-
północ i ostatecznie w latach sześćdziesią- wika Orleańskiego (1372-1407), brata króla
tych XIX w. osiedli w rezerwacie Fort Francji Karola VI (1368-1422), cierpiącego
Berthold w Dakocie Północnej. na okresowe napady obłędu, zapoczątkowało
wiele konfliktów, które później przekształ-
ARKADYJSKA WOJNA ok. 471 -469 p.n.e. ciły się w otwartą wojnę o władzę nad
Sparta, wojownicze, oligarchiczne greckie Francją (mordu dokonano na rozkaz Jana
miasto-państwo na Peloponezie, które dą- bez Trwogi [1371-1419], księcia Burgun-
żyło do hegemonii w tej części Grecji, dii). Luźno powiązani z Anglią, popierani
popadło w konflikt z kilkoma miastami przez kaboszjenów - cech rzemieślników
Arkadii, górzystej krainy w środkowej części - domagających się reform administracyj-
Peloponezu (Sparta miała nadzieję, że doró- nych (patrz CABOCHFA BUNT 1413), Burgund-
wna rosnącej potędze politycznej i gospodar- czycy zyskali tymczasową przewagę nad
czej Aten na północy). W długotrwałej stronnictwem orleańskim, któremu prze-
wojnie (ok. 580-550) z głównym miastem wodził Bernard VII (zm. 1418), hrabia
Arkadii - Tegeą - Sparcie nie udało się Armagnac, teść Karola (1391-1465), księcia
zwyciężyć, wobec czego zawarła przymierze Orleanu, syna zamordowanego Ludwika.
z niedawnym wrogiem, wszedł on w skład Terrorystyczne rządy kaboszjenów dopro-
Związku Peloponeskiego. Około 471 Tegea wadziły do wystąpienia mieszczan, którzy
wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i za- poparli Orleanów, co zadecydowało o losach
warła sojusz z Argos, miastem leżącym we konfliktu. Po porażce 1413 Jan bez Trwogi
wschodniej części Peloponezu. Po tym jak jeszcze raz szukał pomocy u Anglików (patrz
Sparta stoczyła nie rozstrzygniętą bitwę pod STULETNIA WOJNA 1337-1453).
Tegeą, wszystkie miasta Arkadii z wyjąt-
kiem Mantinei zawarły sojusz skierowany AROOSTOOK, WOJNA W DOLINIE
przeciw Sparcie. Sparta zmobilizowała wszy- RZEKI AROOSTOOK 1838-1839. T r a k t a t
stkie rezerwy i odniosła zdecydowane zwy- p a r y s k i z roku 1783, który zakończył
cięstwo nad Arkadyjczykami w bitwie pod AMERYKAŃSKĄ REWOLUCJĘ, nie
Dipają (ok. 470). Argos nie mogło przyjść ustalił granicy między USA a Kanadą,
oddzielającej stan
Maine i Nowy Brunszwik. Rolnicy z Maine raz pobici pod Samford Courtenay. Arun-
chcieli uprawiać pola w dolinie rzeki Aroo- del zbiegł do Launceston, gdzie go ujęto.
stook, którą kanadyjscy drwale uważali za Został przewieziony do Londynu i stracony
swój teren wyrębu lasów. Gdy Kanadyjczycy w Tyburn (tradycyjne miejsce straceń
zaaresztowali grupę handlarzy ziemią z Maine w Londynie).
za próbę usunięcia z tego terenu kanadyj-
skich drwali, władze Maine zwołały milicję; A S E N Ó W P O W S T A N IE 1 18 5-1B18racia
9.
to samo uczyniły władze Nowego Brunsz- Asen (Assen) - Iwan (zm. 1196) i Piotr (zm.
wiku. Prezydent USA Martin Van Buren 1197) stanęli w 1185 na czele powstania
(1782-1862) wysłał w okolice Aroostook Bułgarów i Wołochów przeciwko panowa-
mały oddział wojsk federalnych pod do- niu Bizancjum. Ogłosili niepodległość Buł-
wództwem generała Winfielda Scotta garii, a Iwan został koronowany w Tyrnowie
(1786-1866). W marcu 1839 Scott zakończył jako Iwan I Asen. W 1186 armia bizantyjska
z powodzeniem negocjacje z brytyjskimi pod wodzą cesarza Izaaka II Angelosa
władzami Nowego Brunszwiku; powołano (zm. 1204) zdławiła powstanie. Bracia Ase-
komisję, która miała zająć się uregulowa- nowie zebrali znów wojsko, uzyskali pomoc
niem sporu. Spór zakończył się dopiero od Połowców, koczowniczego ludu turec-
w 1842 po podpisaniu traktatu Webster kiego i dokonali wielu niszczycielskich
--Ashburton, w którym po „bitwie map" najazdów na Trację i Macedonię, należące
wytyczono granice w spornym obszarze do Bizancjum. Po przegranej przez Bizan-
obejmującym około 31 tysięcy km2. Nie tyjczyków bitwie pod Berrhoią w 1189 Izaak II
wypowiedziana wojna w Aroostook zakoń- Angelos zgodził się na rozejm z Asenami
czyła się bezkrwawo, ale obie strony kon- i uznał nowe państwo bułgarskie powstałe
fliktu odnosiły się do siebie z niechęcią. na terenach między górami Bałkan a rzeką
Dunaj.
ARRABAL, POWSTANIE. Patrz PRZEDMIEŚCIE
(A R R A B A),L PO W STA N IEN A P R Z ED M IE ŚC m
IU -t.
ASTURYJSK IE PO W STANIE Na 1934.
począt
-
ku lat trzydziestych XX w. w Hiszpanii
ARROW, WOJNA OARROW. Patrz OPIUMO- nastąpiło wyraźne zróżnicowanie stanowisk
WA WOJNA DRUGA isse-iseo. w łonie partii politycznych - polaryzacja
nastąpiła wokół problemu praw i przywile-
A R T A K SE R K SE SA (A R D A SZ IR A ) WZO JNjów
A Kościoła rzymskokatolickiego. W 1934
RZYM EM .Patrz RZYM SK O-PERSKA W O JN A zjednoczona partia socjalistyczna opraco-
230-233. wała plan niedopuszczenia prawicowej, pro-
kościelnej Confederación Espańola de De-
A R U N D E LA PO W ST A N IE 1549.
Ekonom icz - rechas Autonomous (CEDA) do udziału
na i religijna polityka króla Anglii Henryka w coraz bardziej zdezorganizowanym i des-
VIII (1491-1547) miała ujemne skutki za- potycznym rządzie. Socjaliści zamierzali
równo dla bogatych, jak i dla biednych. zorganizować ogólnokrajowy strajk powsze-
W 1549 Humphrey Arundel (1513-1550), chny, powstanie w Madrycie i proklamować
wielki właściciel ziemski z Kornwalii, stanął niepodległą republikę w Katalonii (patrz
na czele powstania chłopów w Devon i Korn- KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934). 5 października
walii skierowanego przeciw ogradzaniu 1934 górnicy zrzeszeni w silnych związkach
gruntów i prześladowaniu katolików. Po zawodowych o orientacji komunistycznej
początkowych sukcesach powstańcy zaata- dali początek powstaniu w Asturii (region
kowali Exeter. Trwająca dwa dni bitwa północno-wschodniej Hiszpanii), zajmując
zakończyła się zwycięstwem wojsk królew- miasto Oviedo, i w ciągu kilku godzin
skich, powstańcy uciekli, ale zostali jeszcze przejmując władzę w wielu ośrod-
kach prowincji. Jednakże Francisco Franco wzrostem jej potęgi w czasach panowania
(1892-1975) wprowadził do Asturii hisz - króla Tiglatpilesara I (wzmian. ok. 1115-ok.
pańską Legię Cudzoziemską oraz wojska 1077). Zawładnął on małym huryckim kró -
rządowe i w ciągu dwóch tygodni brutalnie lestwem Muszków w południowej Armenii
zdławił powstanie. Górnicy spalili kościoły i oparł się naporowi Aramejczyków. Po
i zabili około 40 osób, w tym 29 księży. 1100 Asyria podbiła północną Babilonię,
Wojska rządowe zabiły około 3000 i uwię - ponownie spustoszyła Babilon, nie zdołała
ziły około 35 tysięcy ludzi. Więźniów tor- jednak podbić południa tego kraju. Ze śmier -
turowano, procesy sądowe toczyły się jeszcze cią Tiglatpilesara rozpoczął się następny
przez większą część 1935. Okrucieństwo okres upadku Asyrii; plagą Asyrii i Babilo -
rządu podzieliło społeczeństwo hiszpańskie nii stali się Aramejczycy, nękali oni tereny
i przyczyniło się do wybuchu HISZPAŃ - północnej Syrii i środkowej Mezopotamii.
SKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1936-1939.
A SY R YJSK IE W O JN Y ok. 1244-ek. 1200
ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746 p.n.e. p.n.e. Po zakończeniu walk z huryckim
Nowe państwo asyryjskie do 891 starało się królestwem Mitanni (patrz ASYRYJSKO-HU-
przede wszystkim podbić aramejskie miasta-
- RYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.) staroasyryj-
państwa w północnej Mezopotamii. Doko - skie królestwo z łatwością uporało się z pozo
-
nano tego w zasadzie w ciągu wojen. Kolej- stałymi rywalami, Hetytami i Babilończyka-
nym wrogiem stała się północna Babilonia, mi. Czwartym wybitnym wodzem asyryjskim,
która w następstwie dwóch wojen między który dokokał licznych podbojów, był król
930 i 904 została wasalem Asyrii. Za pano- Tukultininurta I (wzmian. ok. 1244-ok.
wania króla Assurnasirpala II (wzmian. 1208), znany z greckich legend jako Nin os;
884-859) wprowadzono na większą skalę jego imieniem nazwano czwartą stolicę Asyrii,
jazdę i ciężkie machiny oblężnicze; te inno
- Niniwę. Za jego panowania Asyria odniosła
wacje odegrały dużą rolę w opanowaniu zwycięstwa nad Hetytami, osłabionymi wal -
północnej Mezopotamii. Za panowania króla kami z Egiptem (patrzKADESZ, BITWA o KA-DESZ
Salmanassara III (wzmian. 859-825) Asyryj- ok. 1294 p.n.e.). Po zwycięstwie Asyryjczycy
czycy przystąpili do podboju północnej przesiedlili tysiące ludzi, aby w ten sposób
Syrii, nie udało im się jednak zdobyć Da - opanować nowo zdobyte obszary w Mezopo -
maszku ani Cylicji i Armenii, ale Salmanas- tamii i wschodniej Anatolii (obecnie Turcja),
sar opanował południową Mezopotamię. kładąc w ten sposób ostatecznie kres hetyc-
Król Szamsziadad V (wzmian. 824-811) kiemu Nowemu Królestwu (patrzHETYTÓW
przyłączył do imperium Chaldeję, a król PODBÓJ ANATOLU ok. iroo-ok. 1325 p.n.e.). Tukul-
Salmanassar IV (wzmian. 782-772) wcielił tininurta rozpoczął również walkę Asyrii
do Asyrii część Armenii. Jednakże działania z Babilonią; jego wojska splądrowały Babilon
wojenne przeciwko Damaszkowi zakończyły i po raz pierwszy w historii Asyrii złupiły
się porażką i śmiercią Salmanassara, a także i zniszczyły jego świątynie. Tukultininurta
utratą większej części Syrii. Zgodnie z asy
- był tyranem; został zabity podczas buntu
ryjską tradycją rozpoczęła się rywalizacja własnych synów (1208). Jego śmierć i upadek
o tron, która spowodowała trzydziestoletni asyryjskiego Starego Królestwa ok. 1200
okres osłabienia Asyrii. pozwoliły Babilonii, zwłaszcza później, pod
rządami króla Nabuchodonozora I (wzmian.
ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1200-1032 p.n.e. 1146-1123), na krótko opanować ten region.
Początkowo Asyria była zbyt słaba, by wy -
korzystać okazję stworzoną przez druzgocą- ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.
cą klęskę, jaką ponieśli Babilończycy z rąk Asyryjskie imperium obejmowało najwięk -
Elamitów (ok. 1180). Mamy do czynienia ze szy obszar za panowania króla Tiglatpilesara
III (wzmian. 745-727), dowódcy wojskowe-
go, który zasiadł na tronie w wyniku prze-
wrotu pałacowego. Wraz ze swoimi wasala-
mi pobił buntujących się Babilończyków,
podczas gdy druga armia asyryjska zdobyła
w 743 syryjskie Uranu. W 740 Tiglatpilesar
zajął Arpad, a w 738 pokonał koalicję pół-
nocnosyryjską. Po tej klęsce wszyscy syryj-
scy książęta oraz władcy północnej Anatolii
(obecna Turcja) zmuszeni byli płacić daninę
Asyrii. W trakcie wojny toczącej się w latach
735-733 w Palestynie Tiglatpilesar w soju-
szu z królestwem Judy pokonał Izrael i zajął
dużą część jego terytorium. W 732, po
zdobyciu Damaszku, miasto zostało znisz-
czone, a Arabowie zmuszeni do płacenia
daniny. Trzech następców Tiglatpilesara
również przyczyniło się do wzrostu potęgi
Asyrii. Za panowania króla Sargona II
(wzmian. 722-705) Asyryjczycy podbili Sa-
marię i podporządkowali sobie Izrael; Sar-
gon przesiedlił około 27 tysięcy Izraelitów
do wschodniej Syrii. W 721 Sargon zwycię-
żył Elamitów. W 720 Sargon II pobił egip-
ską armię w Gazie, w 716 zdusił podsycany
przez frygijskiego króla Midasa (wzmian.
VIII w. p.n.e.) bunt w Cylicji i założył nową
stolicę, nazwaną jego imieniem Dur-Szar-
rukin (Chorsabad, Irak). Panowanie króla
Sanheryba (wzmian. 705-681) było bardziej
burzliwe. Najpierw Sanheryb zdławił po-
wstanie w Babilonii, którym kierował ara-
mejski uzurpator. W 701 przeprowadził
zwycięską kampanię w Syrii, odniósł zwy-
cięstwo nad armią egipską pod Elteke i ob-
iegł Jerozolimę, ale wycofał się w następst-
wie zarazy. Odniósł zwycięstwo nad armią
Elamu. Nieustanne powstania Babilonii za-
kończyły się zdobyciem przez Sanheryba
(689) Babilonu, zrównaniem go ziemią oraz
zalaniem. Sanheryb został zamordowany
w 681, co otworzyło drogę do tronu jego
synowi Assarhaddonowi (zm. 669), który
zawarł pokój z Babilończykami i Elamitami.
Assarhaddon prowadził wojnę z Egiptem;
w 671 zdobył Memfis i opanował cały ten
kraj. Jego syn, Assurbanipal (wzmian.
669-626) panował w okresie, w którym
zaczęły się mnożyć oznaki wyczerpania
państwa, choć początkowo Asyryjczycy
wszędzie zwyciężali. W 667 i w 663 stłumili
powstanie w Egipcie, w 663 zdobyli i spląd-
rowali Teby. W 653 brat Assurbanipala,
Szamaszumukin, król Babilonu zbuntował
się i stanął na czele szerokiej koalicji Elanu,
Lidii i Aramejczyków. Assurbanipal w 648
zdobył Babilon po dwuletnim oblężeniu,
jego władca popełnił samobójstwo. Pokonał
Elamitów, w 639 zdobył Suzę. Ok. 650
jednak Egipt odzyskał niezależność. Po 635
wybuchła w Asyrii wojna domowa; synowie
Assurbanipala jeszcze za jego życia rozpo-
częli walkę o tron, co umożliwiło Chaldej-
czykom zajęcie Babilonu w 629 i, za pano-
wania króla Nabopalassara (wzmian. 625-
605), stworzenie imperium nowobabi-
lońskiego. Syria podporządkowana Asyrii
została zniszczona przez Scytów w 626.
W 616 Medowie po raz pierwszy zaatakowali
asyryjską stolicę Niniwę. W 614 zdobyli
Assur. W 612 wraz z Babilończykami opa-
nowali Niniwę. Imperium asyryjskie prze-
trwało jeszcze trzy lata. Resztki armii asyryj-
skiej ukoronowały swego dowódcę na króla
w nowej stolicy, Harranie, która w 610
została częściowo zniszczona przez Medów
i Babilończyków. Armia poddała się w 609;
od tego czasu Asyria zniknęła całkowicie
z kart historii. Patrz także KARKEMISZ,
BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e.; MEGIDDO, DRUGA
BITWA POD MEGIDDO 609 p.n.e..
A S Y R Y J S K O -H U R Y C K IE W O J N Y -o k . 1 3 5 0 -
1245 p.n.e. W drugim tysiącleciu w Ana-
tolii (obecnie Turcja), jednocześnie tworzyli
swe imperia Asyryjczycy i Huryci (patrz
HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.). Oko-
ło 1700 Huryci doszli do władzy w pó-
łnocno-wschodniej Anatolii; około 1670
w stolicy Assur (Asz-Szarkat, Irak) nad
rzeką Tygrys rozpoczęła rządy najstarsza
dynastia asyryjska. W tym czasie Asyria
była uzależniona od królestwa Hurytów
Mitanni. Około 1350 doszło do konfliktu
między asyryjskim władcą Aszuruballitem
(wzmian. ok. 1365-ok. 1330) i królem Mi-
tanni, Tuszrattą, ponieważ Asyria zaatako - gdy generał sir Gamet Wolsely (1833-1913)
wała Mitanni, prawdopodobnie z pomocą został nowym gubernatorem i otrzymał posi -
hetyckiego władcy Suppiluliumasa (ok. łki z Wielkiej Brytanii. Żołnierze brytyjscy
1375-ok. 1335) (patrzHETYCKO-HURYCKIE WOJNY przedostali się przez pozycje Aszanti do
ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Królestwo Mitanni, Kumasi, ich stolicy, i w lutym 1874 zrównali
już osłabione klęską zadaną przezHetytów ją z ziemią. W traktacie z Fomena Aszanti
w 1380, straciło obszary w północ- no- zgodzili się zapłacić poważne reparacje w wy-
wschodniej Mezopotamii, co przyczyniło się sokości 50 tysięcy uncji złota i zobowiązali
do powstania podwalin asyryjskiego się do zaniechania praktyki składania ofiar
imperium. W 1325 Mitanni i Asyria zawarły z ludzi. Trzecia wojna Aszanti 1893-1894.
krótkotrwałe przymierze i wspólnie oswo - Nowy wódz Aszanti, Prempeh (1871-1931),
bodziły podporządkowane Mitanni królest - znowu rozpoczął napady na brytyjskie tery -
wo Hanilgabat spod władzy Hetytów. Jed - torium. Doszło do krwawych potyczek. Bry -
nakże według kronik asyryjskich, za pano - tyjczycy usiłowali zmusić Prempeha do -za
w a n ia A d ad n i ra ri I (w z m ia n . o k . warcia porozumienia. W 1894 Aszanti zgo -
1307-1275) w nieokreślonym bliżej czasie dzili się na brytyjski protektorat nad zajmo -
doszło do nowej wojny, w której Asyria wanym obszarem. Czwarta wojna Aszanti
pokonała dwóch kolejnych królów Mitanni. 1895-1896. Prempeh odmówił zapłacenia
Królestwo Hanilgabat pozostało wrogiem odszkodowania nałożonego na Aszanti po
Asyrii. Mimo wysiłków Hetytów i Babi- trzeciej wojnie z Brytyjczykami, nie chciał
lończyków, by ocalić ostatnie królestwo również tolerować brytyjskich mieszkańców
huryckie, z uwagi na jego strategiczne zna - na tym obszarze. Wybuchła wojna. Wojska
czenie w sprawowaniu kontroli nad -po brytyjskie ponownie zajęły Kumasi, stolicę
łudniową Syrią, król Asyrii, Salmanassar Aszanti, ujęli Prempeha i innych wodzów
I (wzmian. ok. 1274-1245) podbił je. i wydalili ich z kraju. Rozwiązano konfedera
-
cję Aszanti i ustanowiono protektorat.
ASZANTI WOJNA PIERWSZA 1824-1831.
Na początku XIX w. konfederacja plemion A T L A N T Y K , B I T W A O A T L A N T- Y K 1940-
murzyńskich Aszanti w Afryce Zachodniej 1943. Po wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY
zaczęła powiększać zajmowane przez siebie II Wielka Brytania wprowadziła blokadę
terytoria kierując się ku Złotemu Wybrzeżu obszarów Europy znajdujących się pod oku-
(obecnie Ghana), zajętemu przez Brytyjczy- pacją niemiecką. Blokada była mało skutecz
-
ków. Sir Charles M'Carthy (1770-1824), na. Niemieckie okręty podwodne storpedo -
gubernator brytyjskich posterunków wzdłuż wały i zatopiły na Morzu Północnym wiele
Złotego Wybrzeża, starał się zamieszkującym statków handlowych z dostawami żywności
wybrzeże osadnikom i plemionom zapewnić i sprzętu wojskowego dla Wielkiej Brytanii,
ochronę przed napadami wojowników co pociągnęło za sobą racjonowanie żywno -
Aszanti, został jednak pokonany i zabity. ści na Wyspach Brytyjskich od 1940. Okręty
Z Wielkiej Brytanii nadeszły posiłki, w 1827 podwodne zatapiały również lotniskowce,
Aszanti ulegli. W 1831 Aszanti zrzekli się niszczyciele i inne okręty. Gdy Stany Zjed
-
zwierzchnictwa nad częścią przybrzeżnych noczone zaczęły na mocy uchwały Lend- -
terytoriów. Druga wojna Aszanti 1873- - Lease wysyłać drogą morską towary prze -
1874. W 1873 Aszanti, którzy w latach znaczone dla tych państw europejskich,
1863-1872 napadali na brytyjskie posterunki których obrona miała istotne znaczenie dla
na Złotym Wybrzeżu, zaatakowali ten -ob Ameryki, okręty marynarki USA zaczęły
szar. Około 20 tysięcy wojowników Aszanti patrolować zachodnią część Atlantyku, a -sa
pokonało Brytyjczyków; Aszanti objęli wła- moloty brytyjskich Królewskich Sił Powie-
dzę na tym terenie. Sytuacja uległa zmianie, trznych patrolowały morskie szlaki komu-
nikacyjne od wschodu. Duże konwoje ame-
rykańskich statków handlowych zbierały
się na zachód od Islandii i na Atlantyku
eskortowane były przez okręty wojenne
Wielkiej Brytanii. 31 października 1941
niemiecki okręt podwodny zatopił u wy-
brzeży Islandii amerykański niszczyciel
Reuben James (zginęło blisko 100 maryna-
rzy). Wówczas Kongres USA odwołał Akt
Neutralności; statki amerykańskie zostały
uzbrojone i zaczęły wpływać na wody objęte
wojną. W 1942 i w początkach 1943 liczba
statków zatopionych przez okręty podwodne
wzrosła, gdyż Niemcy rozszerzyli taktykę
tzw. wilczych stad, czyli grup liczących
15-20 okrętów podwodnych, które koor-
dynowały swoje ataki. Brytyjczycy wprowa-
dzili wówczas dwa wynalazki, które w pier-
wszych miesiącach 1943 zmieniły sytuację.
Był to aparat na fale o wysokiej częstotliwo-
ści do określania kierunku oraz radar na
fale centymetrowe. Oba urządzenia umoż-
liwiały aliantom określenie położenia okrę-
tów podwodnych i skuteczne ich zwalczanie.
Zatopiono tak wiele okrętów podwodnych,
że od drugiej połowy 1943 Niemcy nie byli
w stanie w istotny sposób zagrozić żegludze;
alianci opanowali sytuację na szlakach ko-
munikacyjnych na Atlantyku i innych mo-
rzach.
AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697
(wielkiej koalicji wojna). Opanowywanie
przez króla Francji Ludwika XIV
(1638-1715) przygranicznych terenów Nie-
miec, po HOLENDERSKIEJ WOJNIE
przyczyniło się do powstania obronnego
przymierza, które zawiązały Zjednoczone
Prowincje (Holandia), habsburska Austria,
Szwecja, część książąt niemieckich. Przy-
mierze zwano Ligą Augsburską lub, po
1689, Wielką Koalicją. Ludwik przypusz-
czał, że wojna w Niemczech będzie krótko-
trwała i łatwa; tymczasem w Anglii w wy-
niku WSPANIAŁEJ REWOLUCJI 1688
obalono króla Jakuba II (1633-1701) i wpro-
wadzono na tron króla Wilhelma Orań-
skiego, który chciał powstrzymać podboje
Ludwika. Aby związać siły Wilhelma na
Wyspach Brytyjskich, Ludwik wsparł pie-
niędzmi i wojskiem Irlandię, która stanęła
po stronie Jakuba (patrz IRLANDZKA WOJNA
1689-1691), ale jego plany pokrzyżowało zwy-
cięstwo Wilhelma w bitwie pod Boyne
w 1690. Mając najlepszą w Europie flotę,
Ludwik usiłował pokonać Wielką Koalicję
na morzu; okręty francuskie rozbiły angiel-
sko-holenderską flotę u Beachy Head
w 1690, ale później, w 1692, poniosły druz-
gocącą klęskę w bitwie pod La Hougue;
odtąd koalicja miała zdecydowaną przewagę
na morzu. Ludwik mógł prowadzić działa-
nia zaczepne tylko na lądzie. Koalicja po-
większyła się jeszcze o Sabaudię i Hiszpanię.
Wspaniały manewr oskrzydlający francus-
kiej kawalerii w bitwie pod Fleurus w 1690
zapewnił zwycięstwo Francuzom pod wodzą
Franciszka Luksemburga (1628-1695); zgi-
nęło około 6000 żołnierzy angielskich, hisz-
pańskich i niemieckich, a 8000 wzięto do
niewoli. Luksemburg kilkakrotnie odnosił
zwycięstwa w hiszpańskich Niderlandach;
najważniejsze z nich stanowią bitwy pod
Namurem i pod Steenkerke (1692), a w 1693
pod Neerwinden. Wyczerpanie zmusiło Sa-
baudię do zawarcia odrębnego pokoju
w 1696. Ludwik prowadził wojnę nadal, ale
śmierć jego niezwyciężonego wodza, Luk-
semburga (1695) i upadek Namuru w 1695
skłoniły go do przystąpienia do poufnych
negocjacji z Wilhelmem Orańskim. Wojna
zakończyła się traktatem zawartym w Rys-
wick między 20 września a 30 października
1697, w którym Ludwik uznał Wilhelma
królem Anglii, Holendrzy zyskali ustępstwa
handlowe, a Francja i członkowie Wielkiej
Koalicji zwrócili większość terytoriów zdo-
bytych od 1679. Patrz także KRÓLA WILHELMA
WOJNA 1689-1697; LUDWIKA xiv INWAZJA REŃSKA
1688-1689; HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-
1704.
AU RANG ZEBA W OJNY 1636-1657. Szah-
dźahan (1592-1666), władca państwa Mo-
gołów w Indiach powierzył swemu synowi
Aurangzebowi (1618-1707) w 1634 dowodź-
two 10 tysięcy jazdy. W 1636 został on Tetryk zbiegł do Aureliana. W ciągu kilku
nababem (wicekrólem) regionu Dekan; do miesięcy Aurelian zdobył państwo rywala.
jego obowiązków należało również zapew - Tetryk w ziął udział w triumfie cesarza
nienie spokoju w niedawno podporządko - w Rzymie (274), później mu przebaczono
wanych sułtanatach Bidźapur i Golkonda i mianowano gubernatorem południowej
i powstrzymanie ekspansji królestwa Mara- Italii.
thów w zachodnim Dekanie. Aurangzeb
zdobył liczne twierdze Marathów i opano - A U R E L IA N A W O J N A P R Z E C IW K O Z E N O B II
wał nowe terytoria, ale w 1644 został zdjęty 271 -273. Gdy Rzym zajęty był walką z Go -
z tego stanowiska. W 1645 został mianowa - tami na Bałkanach (patrzRZYMSKO-GOCKIE
ny gubernatorem przysparzającego wiele WOJNY), Zenobia (zm. po 274), królowa
kłopotów Gudżaratu, a później został guber - Palmiry, miasta w środkowej Syrii, opano -
natorem jeszcze bardziej kłopotliwego Bal- wała Syrię, znaczną część Azji Mniejszej
chu w Transoksanii (1647), gdzie jego woj - i Egipt. W 271 ogłosiła swojego syna Wabal-
ska osiągnęły zdecydowane zwycięstwo nad lata (zm. 273?) augustem (cesarzem), a siebie
wojowniczymi Turkami uzbeckimi. Jednak - augustą. Dowiedziawszy się o tym, nowy
że później armia Mogołów musiała się wy - cesarz rzymski Aurelian (212P-275) popro -
cofać. Aurangzeb został gubernatorem pro - wadził wojska do Azji Mniejszej. W pobliżu
wincji Multanu w Afganistanie. Wezwany Antiochii w 271 pobił pancernych kawale-
na odsiecz Kandaharu oblężonego przez rzystów i pieszych łuczników z Palmiry.
Persów, przybył po jego upadku. Jego -ob Mimo pościgu Rzymian wojska Palmiry
lężenie zakończyło się niepowodzeniem wycofywały się w całkowitym porządku.
(patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1649-1553). W W 272 Aurelian zwyciężył je ponownie
1650 uzyskał zwycięstwo nad Persami pod w bitwie pod Emesą (Homs, Syria), po
Szach Mir. W 1652 Aurangzeb oblegał czym obiegł Palmirę. Zenobia, która poje -
Kandahar również bez powodzenia. Popadł chała po posiłki do Persji, została schwyta -
w niełaskę i został ponownie wysłany do na, a Palmira się poddała. Aurelian opuścił
Dekanu (1653), gdzie walczył z powodze - Palmirę, ale wkrótce wrócił, gdyż wybuchło
niem z sułtanatem Golkonda (1656), ale tu powstanie. Rzymianie zdobyli Palmirę
ojciec narzucił mu zawarcie pokoju. Jego i obrócili ją w gruzy. Podobno Zenobia
dalsze działania w Dekanie przerwał wy - uczestniczyła w triumfie cesarza w 274.
buch MOGOŁÓW WOJNY DOMOWEJ
1657-1659. A U S T R A L I J S K I B U N T R U M O WWYil-1 8 0 8 .
liam Bligh (1754-1817), gubernator Nowej
A U R E L IA N A W O J N A P R Z E C IW K O T E Południowej
TRYK O- Walii w Australii, wydał zakaz
Wl 273-274. W 270 Gajusz Pius Ezuwiusz płacenia alkoholem za towary. Wielu kolo -
Tetryk (zm. ok. 276), możnowładca galijski, nistów poparło próby normalizacji handlu,
został ogłoszony cesarzem Galii (Francja), jednakże część uważała, że gubernator nie
Brytanii i północnej Hiszpanii. Jego prowin- powinien ingerować. Wzajemne oskarżenia
cjalne cesarstwo wstrząsane było buntami zakończyły się zaaresztowaniem Bligha
armii i napadami Germanów (patrzRZYM- przez komendanta Korpusu Nowej Połu -
SKO-GOTYCKIE WOJNY). Dążąc do ponownego dniowej Walii. Bligh przebywał w więzieniu
przyłączenia terytorium Tetryka do impe - ponad rok, w końcu zgodził się wyjechać do
rium rzymskiego, cesarz rzymski Aurelian Anglii. Zawrócił jednak z drogi, popłynął
(212P-275) przekroczył z armią Alpy i -ru do Sydney i usiłował odzyskać władzę.
szył przez Galię na północ. W końcu 273 W 1809 rząd brytyjski uznał rozwiązanie
stoczył bitwę pod Chalons-sur-Marne z -ar zatargu między gubernatorem a wojskiem
mią Tertyka. Gdy ta zaczęła przegrywać, za niemożliwe i odwołał Bligha; komen-
danta garnizonu obciążono później odpo- jej uchwalenie, rozwiązał Reichstag (zgro-
wiedzialnością za zorganizowanie buntu. madzenie ustawodawcze) i zaaresztował
zwolenników reform. Oburzenie opinii pub-
A U S T R A L IJ S K I B U N T S K A Z A Ń C Ó -W licznej
IR L A Nwyrażane spokojnie i bez gwałtów
DZKICH 1804. Grupa irlandzkich krymi- zmusiło zgromadzenie ustawodawcze do
nalistów i więźniów politycznych zesłanych ponownego zebrania się i opublikowania
do Australii, często bez wyroków sądowych, projektu konstytucji 25 kwietnia 1848. Póź-
w marcu 1804 przygotowywała bunt w Ca- niej proces wdrażania reform uległ zahamo-
stle Hill, na przedmieściach Sydney. Gdy waniu, ponieważ rząd był zajęty innymi
jeden ze spiskowców zdradził, władze sprawami. 6 października 1848 w Wiedniu
wprowadziły stan wyjątkowy i bez trudu wybuchło nowe powstanie, które po trzech
stłumiły bunt. Ośmiu ludzi powieszono, dniach brutalnie stłumiono. Reichstag roz-
innych wychłostano, pozostałych prowo- począł prace nad nową, mniej liberalną
dyrów buntu przeniesiono do Newcastle konstytucją, a wkrótce potem cesarz ab-
nad rzeką Hunter. dykował na rzecz swojego syna, Franciszka
Józefa (1830-1916), który miał zdecydowa-
AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849. Re- nie reakcyjne poglądy. Reichstag został
wolucja w Paryżu w 1848 (patrz FRANCUSKA przeniesiony na Morawy i niebawem roz-
REWOLUCJA 1848) stała się bodźcem do de- wiązany. 4 marca 1849, prawie rok po
monstracji na rzecz reform politycznych powstaniu wiedeńskim, ukazała się ostatecz-
i gospodarczych w innych krajach, zwłasz- na wersja konstytucji przyznająca społeczeń-
cza w Cesarstwie Austriackim (patrz PIĘCIO- stwu równość wobec praw bez względu na
DNIOWE POWSTANIE ms; WĘGIERSKA REWOLUCJA narodowość, ograniczoną formę reprezen-
1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849). tacji, zniesienie feudalizmu i niewolnictwa
Podobnie jak we Francji i w Niemczech (patrz oraz zreformowane sądownictwo. Konstytu-
NIEMIECKA REWOLUCJA im), austriaccy cja nie była tak liberalna ani demokratyczna
rewolucjoniści odnosili początkowo jak wersja Pillersdorfa, została jednak po-
sukcesy, ale ostatecznie ponieśli porażkę. 13 słusznie przyjęta, a do potulności wobec
marca pokojowa demonstracja w Wiedniu władz skłaniała także obecność wojsk rosyj-
przekształciła się w burzliwe rozruchy. Rząd skich, które zaproszono (w maju 1849) do
austriacki przeraził się do tego stopnia, że „ochrony" Cesarstwa Austriackiego.
cesarz zdymisjonował arcykonserwatyw-
nego ministra spraw zagranicznych Kle- A U S T R IA C K A W O J N A S U K C E S Y J- N A 1 7 4 0 -
mensa von Metternicha (1773-1859), który 1748. Po śmierci cesarza Świętego Cesars-
zbiegł do Anglii. 15 marca 1848 cesarz twa Rzymskiego Karola VI (1685-1740)
Ferdynand (1793-1875), aby uspokoić na- kilku pretendentów zakwestionowało Sank-
stroje, obiecał nadać liberalną konstytucję, cję Pragmatyczną (1713), na podstawie któ-
znieść cenzurę prasy i powołać radę mini- rej córka Karola VI, Maria Teresa
strów. Daleko jednak było do spełnienia (1717-1780), została władczynią austriac-
tych obietnic. Przygotowano trzy wersje kiego (habsburskiego) państwa ojca, for-
konstytucji; pierwsza, konstytucja Pillers- malnie złożonego z kilku państw. Kilku
dorfa, gotowa była już 8 kwietnia 1848. władców europejskich pragnęło przejąć jakąś
Dawała ona Czechom prawo do własnego część ziem państwa austriackiego. Najwięk-
parlamentu, a Praga miała otrzymać odrębną sze pretensje rościł sobie król pruski, Fry-
konstytucję. Projekt Pillersdorfa przewidy- deryk II Wielki (1712-1786), który w 1740
wał ustanowienie monarchii konstytucyjnej dokonał najazdu na Śląsk, wysuwając nie-
i prawo głosu dla wszystkich obywateli. zbyt uzasadnione roszczenia do tej prowincji
Jednak cesarski premier, pragnąc udaremnić (patrz ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742).
Z różnych powodów sojusz z Fryderykiem
Wielkim zawarły później Francja, Hiszpa-
nia, Bawaria i Saksonia, co rozpętało po-
wszechną wojnę między państwami euro-
pejskimi. Z pomocą Marii Teresie przyszła
jako pierwsza Wielka Brytania, przeciw-
niczka Hiszpanii w wojnie o ucho JEN-
KINSA. Wojska Marii Teresy walczyły
w całej Europie Środkowej i Zachodniej
staczając około 20 bitew, w tym pięć dużych.
W latach 1741-1742 wojska austriackie
przegrywały. Aby zapewnić sobie neutral-
ność Fryderyka, Maria Teresa ustąpiła Pru-
som Śląsk (1742). Ponieważ w 1741 Praga
została zdobyta przez armię bawarską i fran-
cuską, wojska austriackie obiegły ją i odzys-
kały, następnie opanowały Bawarię. W 1743
cesarzowa zyskała sojusznika - Saksonię
i nakłoniła Sardynię do udzielenia jej po-
mocy w walce z Hiszpanią i Neapolem we
Włoszech. Wojska Marii Teresy odrzuciły
siły francuskie na zachód w kierunku Renu.
Wojska angielsko-austriacko-hanowerskie
spotkały się z Francuzami pod Dettingen
w Bawarii 27 czerwca 1743. Francuska
kawaleria zaatakowała przedwcześnie; pie-
chota brytyjska dowodzona osobiście przez
króla Jerzego II (1683-1760) i wspomagana
przez oddziały heskie i hanowerskie zdzie-
siątkowała Francuzów, nim nadeszły posi-
łki. Wojska francuskie wycofały się za Ren.
Francja nie podjęła dalszych działań w Nie-
mczech, natomiast skierowała się w stronę
austriackich Niderlandów. W 1744 zanie-
pokojony austriackimi sukcesami Fryderyk
powtórnie przystąpił do wojny (patrz ŚLĄSKA
WOJNA DRUGA 1744-1745). Francuzi wkroczyli
do austriackich Niderlandów uzyskanych
przez Austrię w wyniku HISZPAŃSKIEJ
WOJNY SUKCESYJNEJ i rozpoczęli
oblężenie Tournai. 11 maja 1745 pod
Fontenoy armia angielsko-holendersko-ha-
nowerska pod wodzą Williama księcia Cum-
berland (1721-1765) zaatakowała Francu-
zów, którymi dowodził marszałek Maurycy
Saski (1696-1750). Prawe skrzydło sprzy-
mierzonych przebiło się przez linię redut,
ale zostało osłabione, a następnie rozbite
przez kontratak francuski. Tournai się pod-
dało, Francuzi ruszyli dalej, by zdobyć
Brukselę. W tym czasie zmarł Karol bawar-
ski, pretendent do austriackich posiadłości
(1745). Austria i Bawaria zawarły pokój;
Bawaria odzyskała wszystkie ziemie zajęte
przez Austrię w zamian za poparcie mał-
żonka Marii Teresy, Franciszka I (1700--
1765) podczas elekcji na cesarza Świętego
Cesarstwa Rzymskiego. Teraz bez sojusz-
ników pozostał pruski Fryderyk; wojska
cesarskie weszły na Śląsk. Fryderyk miał tu
skoncentrowane 65 tysięcy ludzi, 4 czerwca
1745 pod Dobromierzem (Hohenfriedeber-
giem) zaatakował on lewe (saskie) skrzydło
przeciwnika i rozbił je, zanim nadeszła
reszta armii. Następnie Prusacy zaatakowali
główne siły austriackie, zmusili je do od-
wrotu i ruszyli za nim w pościg. Dwie
armie sprzymierzonych podjęły działania
zaczepne 24 listopada 1745 pod Henners-
dorf, na granicy śląsko-saskiej, wojsko Fry-
deryka rozbiło jedną z tych armii. Prusacy
ruszyli następnie naprzeciw armii saskiej.
Prusacy zaatakowali i pobili Sasów 14 grud-
nia 1745 pod Kesselsdorf, w pobliżu Drezna.
Wojska Marii Teresy, pobite czterokrotnie
w ciągu siedmiu miesięcy, były wstrząśnięte
moralnie. W tej sytuacji, jedenaście dni po
klęsce pod Kesselsdorf, Maria Teresa zgo-
dziła się na podpisanie traktatu drezdeń-
skiego. Fryderyk utrzymał Śląsk, a w zamian
uznał wybór męża Marii Teresy na cesarza
Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Działania
wojenne prowadzono jeszcze we Flandrii
i Włoszech, a okresowo nawet w Ameryce
Północnej i Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY
w KARNATIKU; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748).
W końcu wyczerpani przeciwnicy zawarli 18
października 1748 traktat w Aix-la-
Chapelle, w którym uznano Sankcję
Pragmatyczną, zatwierdzono aneksję Śląska
przez Fryderyka Wielkiego i przyznano
Hiszpanii pewne tereny we Włoszech, jed-
nakże nie rozstrzygnięto konfliktów kolo-
nialnych między Francją i Wielką Brytanią.
Patrz także FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-
1763; SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.
AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1756-1763. wie pod Nafels w 1388. Wojska kantonu
PatrzS IED M IO L ETN IA
W O JN A1756-1703. Glarus urządziły tam zasadzkę, lawiną głazów
zdezorganizowały szyki sił austriackich, -a po
AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1866. Patrz tem rozgromiły jazdę i piechotę. Nastąpił
SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866. rozejm, w czasie którego Szwajcarzy powięk -
szyli swoje wojska. Austriacy podpisali z- Zu
AUSTRIACKO-ROSYJSKO-TURECKA WOJNA. rychem dwudziestoletni pokój (1394) zrzeka -
Patrz R.OSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739. jąc się praw do Lucerny, Zugu i Glarus (który
po zwycięstwie pod Nafels został członkiem
- J NZwiązku).
A U S T R IA C K O -S Z W A J C A R S K A W O A 1 3 8 5 - Związek, do którego należało już
1388. W XIII i XIV w. gminy i kantonyosiem kantonów - Uri, Schwyz, Unterwalden,
Szwajcarii zostały podporządkowane rosną - Lucerna, Zurych, Berno, Zug i Glarus - -pod
cym w siłę arystokratycznym rodom głównie porządkował się cesarzowi Świętego Cesarst -
leopoldyjskiej gałęzi domu Habsburgów.- Nawa Rzymskiego (wprawdzie cesarz był z rodu
pór z zewnątrz prowadził do zawiązywania Habsburgów, jednakże z linii nieprzychylnej
przez górali nieformalnych związków dla linii austriackiej), ale był organizacją autono -
wspólnej obrony. W1291 doszło do „szwajcar - miczną.
skiego buntu"; trzy kantony (U ri, Schw yz
i Unterwalden) zawarły Związek Wieczysty, AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1460.
który stał się zalążkiem Związku Szwajcar - Chociaż Austriacy zostali wyparci z Argowii
skiego. Związek pobił Habsburgów pod Mor- w 1450 (patrzST A R A W O JN A Z U R Y SK A 1436-
garten (1315), odparł najazd Bawarczyków 1450), austriacka linia Habsburgów nadal
i zawarł pokój, w którym Habsburgowie dążyła do opanowania Szwajcarii. Austriacki
zaakceptowali istniejący stan rzeczy (1355). książę Zygmunt (zm. 1496) odziedziczył
W 1368 na krótko utracił Zurych na rzecz Tyrol, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzym -
Habsburgów, ale w 1385 znów musiał -odeskiego, Fryderyk III (1415-1493), Habs -
przeć najazd Habsburgów pod wodzą austriac - burg, lecz z linii rywalizującej z austriacką,
kiego księcia Leopolda III (1351-1386). -Leomusiał wybierać między prawami Cesarstwa
pold usiłow ał zdobyć terytoria w Szw abii w Szwajcarii a prawami rodu Habsburgów.
i w południowych Niemczech, jego działania Dokonał złego wyboru: poparł Habsburgów
wojenne objęły też ziemie Związku. Pod i usiłował doprowadzić do podziału Związku
koniec tegoż roku wojska Lucerny zajęły Szwajcarskiego. Fryderyk błędnie ocenił
należące do Habsburgów Rothenburg i Sem- lojalność członków Związku oraz jego siły
pach. W odwecie za to Leopold najechał wojskowe. Związek pozyskał dwóch nowych
Związek Szwajcarski. W pobliżu wsi Sempach członków - Appenzell i Steinhausen; zawarł
kolumna ciężkiej jazdy austriackiej, która ze również przymierze z opactwem Sankt Gal-
względu na warunki terenowe musiała się len oraz Rapperswil i Stein nad Renem.
spieszyć, z łatwością przedarła się przez Cesarz Fryderyk groził Związkowi, ale go
- nie atakował. Gdy arcyksiążę Zygmunt- zo
przednie straże szwajcarskie, ale zaraz natknę
ła się na główne siły Związku Szwajcarskiego stał ekskomunikowany w związku z- tra
i uległa im. Druga kolumna spieszonych dycyjnymi problem ami z inwestyturą,
jeźdźców została pobita, nim zdołała ustawić Szwajcarzy w 1460 wyprawili swoje wojska
się w szyku bojowym. Trzecia kolumna- auna północ aż po rzekę Ren, nie napotykając
striacka uciekła, a Leopold oraz jego spieszeni prawie żadnego oporu. Szwajcarskie wojska
rycerze zginęli w walce. To wielkie zwycięst- zajęły Frauenfeld, bez powodzenia oblegały
wo nad Leopoldem podniosło ducha Związ - Wintertur i wyzwoliły spod okupacji -Zyg
ku, którego wojska zwyciężały we wszystkich munta kanton Turgowia. Pokój w Kon -
późniejszych bitwach, między innymi w bit-stancji w 1461 pozostaw ił w posiadaniu
Habsburgów zaledwie kilka twierdz na Zapolya przebywał w Budzie. Arcyksiążę
południe od Renu i uwolnił Szwajcarów austriacki Ferdynand (1503-1564) był tak
od najazdów Habsburgów aż do czasu przerażony wojną, że zaproponował Turkom
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIEJ WOJ - złożenie daniny w zamian za całe Węgry.
NY 1499. Wydawało się, że wojna się skończyła, jed -
nak Sulejman, rozgniewany swoją porażką,
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499 w 1532 jeszcze raz spróbował opanować
(szwajcarsko-szwabska wojna). Wyparci Austrię. Wyruszył z Konstantynopola wcze -
z Argowii, a tym samym ze Szwajcarii, śnie, ale przez cały sierpień związało go
austriaccy Habsburgowie nie rezygnowali oblężenie austriackiej twierdzy w Guns
z tych terenów. Habsburski cesarz Świętego (Koszeg), która wytrzymywała szturmy Tur -
Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I ków. Armia Sulejmana wyruszyła w kierun -
(1459-1519), usiłował narzucić wschodniej ku Wiednia pustosząc po drodze kraj, ale
części Szwajcarii (granica austriacko-szwaj- w końcu zawróciła. W 1533 Austria i Turcja
carska była sporna) swą władzę i ściągać zawarły rozejm, Sulejman wrócił do kraju,
tam podatki. Wspomagani przez Francję by kontynuować TURECKO-PERSKĄ
Szwajcarzy stawili opór. Doszło do wojny. WOJNĘ 1529-1533. Jednakże żołnierze -tu
Większość żołnierzy cesarskich była z -po reccy nadal dokonywali najazdów na Węgry
chodzenia Szwabami (południowe Niemcy). habsburskie, co stało się przyczyną wzno -
Przegrywali potyczki pod Yaduz, Walgan, wienia działań wojennych (patrzAUSTRIACKO-
Bruderholz i Schwaderloo oraz bitwy pod TURECKA WOJNA 1537-1547).
Frastenz, Calven i Domach (decydujące
zwycięstwo Szwajcarzy odnieśli 22 lipca A U S T R IA C K O -T U R E C K A W O JN A- 1 53 7-
1499). W traktacie bazylejskim z 22 września 1547. Austriacy w 1597 wznowili wojnę z
1499 Maksymilian uznał niepodległość Turcją (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-
Szwajcarii. 1533): 24 tysięcy żołnierzy wojsk au-
striacko-
czeskich obiegło osmańską twierdzęEssek
A U S T R IA C K O -T U R E C K A W O J N A- (Ossijek),
15 29- ale zostały one pobite.
Sulejman I
1333. W bitwie pod Mohaczem 1526 (WĘ- podejrzewał, że hospodar Moł dawii był w
GIERSKO-TURECKA WOJNA 1521- - zmowie z Wiedniem. W 1538 Sulejman
1526) poległ król Ludwik II Węgierski. wtargnął do Mołdawii i ustanowiłtam
Doszło do podwójnej elekcji. Jeden z -ob nowego hospodara. Jan Zapolya(1487-
ranych królów Ferdynand Habsburg w 1528 1540), król Węgier, i arcyksiążę au striacki
wyparł z Węgier swego rywala, Jana Zapolyę Ferdynand (1503-1564) zawarliukład,
(1487-1540), który uszedł do Polski. Zapo- który miał powstrzymać ich od wojny - aż do
lya już w 1527 zwrócił się do Turcji o pomoc śmierci Zapolyi każdy z nich miał
przeciwko Austrii. Sułtan Sulejman I Wspa - zatrzymać tereny, którymi władał, po śmie -
niały (1496-1566), który ślubował zdobyć rci Zapolyi Ferdynand odziedziczyłby jego
Wiedeń, zmobilizował wojsko, wyruszył ziemie. Jan nie uzgodnił układu z Sulej-
w 1529 i opanował Węgry, następnie ruszył manem, ani go nawet o nim nie poinfor -
na Wiedeń. Ta wyprawa miała małe szansę mował. Ożenił się (1539) i zmarł w rok
powodzenia. Sułtan wyruszył zbyt późno, później, pozostawiając syna, Jana II Zyg -
marsz do Belgradu trwał trzy miesiące, munta (1540-1571). Ferdynand w myśl
pogoda była zła, a Wiedeń wykorzystał układu z 1538 chciał opanować Węgry i -ru
zwłokę, by wzmocnić mury obronne. Turcy szył z wojskami na Budę, ich stolicę. Sulej -
bez powodzenia oblegali Wiedeń (27 wrześ - man się temu przeciwstawił, Turcy pośpie -
nia-14 października 1529), po czym Sulej - sznie zajęli Budę, zdobyli pobliski Peszt,
man wycofał się, a Austriacy ruszyli za nim. następnie zażądali zwrotu wszystkich ziem
zajętych przez Austriaków po śmierci Zapo-
lyi oraz wypłaty daniny za austriacką część
Węgier. Austriacy nie wyrazili zgody.
W 1543 z Belgradu wyruszyła wyprawa
turecka i zajęła wszystkie twierdze na drodze
do Budy, w tym Szekesferhervar (Stuhlweis-
senberg), oraz Ostrzykom (Esztergom,
Grań) największe w tym regionie. Sulejman
wrócił potem do Konstantynopola, by wziąć
udział w toczącej się TURECKO-PER-
SKIEJ WOJNIE 1526-1555, ale jego bejo-
wie (gubernatorzy) prowadzili nadal działa-
nia wojenne, zajmując w 1544 Styrię, Karyn-
tię i Chorwację. W tej sytuacji, pozbawiony
pomocy z zewnątrz Ferdynand wystąpił
w 1545 o rozejm. Zawarto go jednak dopiero
w 1547 w Adrianopolu i jedynie na pięć lat.
Ferdynand zatrzymał austriacką część Wę-
gier za roczną daninę dla osmańskiego
imperium wynoszącą 30 tysięcy dukatów
(patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551--
1553).
A U S T R IA C K O -T U R E C K A W O J N A-
1553. Pokój zawarty w Adrianopolu, który
zakończył AUSTRIACKO-TURECKA WOJ-
NĘ 1537-1547, nie przetrwał przewidywa-
nych pięciu lat. Arcyksiążę austriacki Fer-
dynand (1503-1564) nie mógł pogodzić się
z tym, że osmański paszałyk (prowincja
paszy) Budy oddzielał austriacką część Wę-
gier od Siedmiogrodu. Wcześniej królowa
matka węgierskiego króla Jana II Zygmunta
(1540-1571) protestowała w Porcie przeciw-
ko temu, że przydzielony jej doradca i regent
rządzący w imieniu Jana, Jerzy Martinuzzi
(1482-1551), zyskał zbyt dużą władzę
i w 1551 usiłował zmusić ją, by oddała
Siedmiogród w zamian za równoważne te-
rytorium austriackie, przede wszystkim za
Śląsk. Aby doprowadzić do takiej zamiany,
Ferdynand obiegł Lippę, stolicę Siedmio-
grodu, Martinuzzi pełnił rolę pośrednika.
Turcy wysłali wojska w celu zdobycia Lip-
py, chcieli w niej pozostawić swój garnizon.
Ferdynand podejrzewał, że Martinuzzi jest
zdrajcą i kazał go zamordować. W trzech
kolejnych wyprawach wojennych Turcy
zdobyli trzy twierdze, podbili Temeswar
i przekształcili go w nową prowincję turec-
ką, ale w 1552 nie udało im się zdobyć
twierdzy Eger (Erlau). W rok później walki
ustały, główne siły tureckie wyruszyły na
południe, by wziąć udział w TURECKO--
PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555. Austriacy
bezskutecznie usiłowali wykorzystać nieofi-
cjalny rozejm i uzyskać część Węgier na
drodze dyplomatycznej. Formalny pokój
został zawarty dopiero w dziesięć lat póź-
niej; układ pokojowy potwierdził jedynie
warunki uzgodnione w 1547. Węgry pozo-
stały podzielone na trzy części: austriacką,
turecką (Buda) i siedmiogrodzką.
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1566.
W 1565 Kawalerowie Maltańscy (dawni
joannici), dowodzeni przez Jeana de La
Yalette (1494-1568), wytrzymali tureckie
oblężenie Malty. Osmański sułtan Sulejman
I Wspaniały (1496-1566) dążył do uzys-
kania jakiegoś zwycięstwa, by zrekompen-
15 51 - to niepowodzenie. W tym celu zwró-
sować
cił się na Węgry, gdzie pragnął również
pomścić porażkę, jaką było odstąpienie od
oblężenia Egeru (Erlau) (patrz AUSTRIAC-
KO-WĘGIERSKA WOJNA 1551-1553). Jako pre-
tekst do wojny posłużyło mu nieuiszczenie
przez Maksymiliana II {4527-1576), na-
stępcy cesarza Świętego Cesarstwa Rzym-
skiego Ferdynanda I (1503-1564), daniny
płaconej za austriacko-węgierskie ataki na
Siedmiogród. W 1566 ogromna armia turec-
ka dowodzona przez Sulejmana rozpoczęła
oblężenie ufortyfikowanego miasta Sziget;
Turcy zdobyli miasto, nie udało im się
jednak zdobyć zamku bronionego przez
chorwackiego komendanta, Miklósa Zrinyia
(1508-1566), który ślubował walczyć do
ostatniego człowieka. Gdy mury twierdzy
były już niemal całkowicie zburzone, Zrinyi
zapalił lonty w prochowni i poprowadził
wypad, w którym zginęli on i jego ludzie.
Sulejman zmarł dwa dni wcześniej, ale fakt
ten trzymano w tajemnicy, by nie spowodo-
wało to obniżenia morale w wojsku. Gdy
Turcy wdarli się do twierdzy, wybuch
w prochowni pochłonął około 3500 ofiar.
Po osiągnięciu tego pyrrusowego zwycięstwa
zawiadomiono wojska o śmierci Sulejmana.
Zabalsamowane zwłoki Sulejmana przewie-
ziono do Konstantynopola. Patrz także WE-
NECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573.
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606
(piętnastoletnia wojna, „długa wojna"). Od
czasu poprzedniej wojny austriacko-turec-
kiej sporadycznie dochodziło do starć na
granicy między osmańską a austriacką częś-
cią Węgier, ale w 1591 ich intensywność
wzrosła, a przegrana Turków w Bośni w wal-
ce z wojskami chorwackimi pod Ossijekiem
w 1593 doprowadziła do przekształcenia się
tych walk w regularną wojnę. Najdłuższy
ciągły konflikt między Austrią a imperium
osmańskim był początkowo ograniczony do
małego obszaru austriackiej części Węgier
na północ od twierdzy Ostrzykom (Eszter-
gom, Grań), ale w latach 1593-1595 Porta
straciła ogromną część środkowych Węgier
i Rumunii. Odzyskanie utraconych teryto-
riów zajęło następnych 11 lat. W począt-
kowej fazie wojny Turcy uzyskali jeden
większy sukces: zdobyli Gyór (Raab).
W 1594 Austria podporządkowała sobie
Mołdawię, Wołoszczyznę i Siedmiogród.
3 września 1595 Turcy utracili Ostrzykom
(Esztergom) i 25 października ponieśli do-
tkliwą klęską pod Giurgiu (Gyurgyero).
Turecki sułtan Mehmed III (1567-1603)
wyprawił się na Węgry i 20 września 1596
zdobył Eger (Erlau). Wkrótce, 24-26 paź-
dziernika Turcy niemal cudem zwyciężyli
pod Mezókeresztes, gdzie turecka piechota
masowo rzuciła się do ucieczki. Wówczas
część jazdy tureckiej uderzyła na tyły Sied-
miogrodzian i Austriaków, wśród których
wybuchała panika. Poległo rzekomo 30 ty-
sięcy Niemców i Węgrów. Mehmed wrócił
do Konstantynopola (Stambuł). Prowadzono
następnie wojnę oblężniczą. 10 kwietnia
1598 książę Siedmiogrodu Zygmunt Batory
oddał swe państwo Austriakom. Austria
odzyskała Gyór (1598), ale nie powiodło jej
się oblężenie Budy (1598), podobnie jak
w tym samym roku Turkom oblężenie Va-
rażdinu (Yarad). W 1599 Austriacy poprosili
0 pokój. Turcy odmówili, po czym zdobyli
Kanizsę (1600), ale stracili Szekesferhervar
(Stuhlweissenberg) (1601). W latach 1602-
-1604 Austriakom ponownie nie udało się
zdobyć Budy. W 1604 Turcy odzyskali
Peszt, a w 1605 Ostrykom (Esztergom),
Wyszogród (Yisegrad), Yeszprem i Palotę,
czyli terytoria utracone w 1595. Siedmio
gród ponownie został lennem tureckim za
czasów Stefana Bocskaya (1557-1606), który
stał na czele powstania (1604) popieranego
przez Turków, a wywołanego próbami habs
burskiego (austriackiego) cesarza Świętego
Cesarstwa Rzymskiego zniesienia autonomii
Siedmiogrodu krwawym terrorem wojsko
wym i zwalczaniem protestantyzmu. Bocs-
kay został księciem Siedmiogrodu. Zawarł
odrębny pokój z cesarzem, podpisując
w 1606 traktat w Wiedniu, gwarantujący
Węgrom wolność religijną. Zasadniczy trak
tat pokojowy między Austrią a imperium
osmańskim, wówczas mocno zaangażowa
nym w TURECKO-PERSKA WOJNĘ
1603-1612 został zawarty w Zsitvatorok
(1606); był to pierwszy traktat podpisany
przez Turków poza Konstantynopolem. Por
ta zrzekła się roszczeń do Esztergomu
1w zamian za jednorazową daninę 200 tyś.
guldenów zrezygnowała z corocznego hara
czu płaconego jej przez Austrię, a ponadto
obiecała w dalszych kontaktach dyploma
tycznych wymieniać oficjalne tytuły cesarza.
15 lat wojny przyniosło Porcie jedynie
twierdze Eger i Kanizsa, i ukazało, że Turcja
nie jest już taką potęgą jak w czasach
Sulejmana I.
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1663- -
1664. Po podporządkowaniu sobie Sied-
miogrodu (patrz SlEDMIOGRODZKO-TURECKA
WOJNA1657-1662) Turcja postanowiła podbić
Węgry austriackie. W 1663 jej armia pod
dowództwem wielkiego wezyra Fazila Ah-
meda Kópriilu Paszy (1635-1676), mająca
w swym składzie wojska wołoskie i moł-
dawskie podjęła wyprawę na austriackie
Węgry. Wielu ludzi uważało Turków za
wyzwolicieli spod jarzma Habsburgów. Tu-
rcy zaskoczyli i zdobyli twierdzę Nowe
Zamki (Ujvar, Neuhausel). Zdobycie No-
wych Zamków miało duże znaczenie i ustę-
powało pod tym względem tylko zwycię-
stwu pod Mezókeresztes w AUSTRIAC-
KO-TURECKIEJ WOJNIE 1591-1606.
Armia turecka przezimowała w Belgradzie,
po czym wznowiła działania zaczepne na
austriackich Węgrzech, opanowując twie-
rdzę na drodze do Wiednia. Działania ar-
mii tureckiej skłoniły Leopolda
I (1640-1705), cesarza Świętego Cesarstwa
Rzymskiego do rozpoczęcia negocjacji.
W ich trakcie połowa tureckiej armii prze-
kroczyła rzekę na terenach klasztoru Szen-
tgotthard, ale zła pogoda i powódź unie-
możliwiły przeprawę drugiej części armii.
Czołowy rzut turecki l sierpnia 1664 za-
atakował armię austriacko-francuską, ale
natarcie to zostało odparte przez jazdę prze-
ciwnika, wspieraną ogniem piechoty i ar-
tylerii. Atak piechoty pod dowództwem
Rajmunda Montecuccoliego (1609-1680)
zadecydował o zwycięstwie. Ta pierwsza
poważna klęska zmusiła Turków do za-
warcia w Vasvar dwudziestoletniego roze-
jmu. Traktat potwierdził zwierzchnictwo
Turcji nad Siedmiogrodem, ale w celu
zmniejszenia napięcia z terenu tego miały
być wycofane wojska tureckie i austriackie.
Turcy zatrzymali nowo zdobyte twierdze.
Patrz także WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683.
A U S T R IA C K O -T U R E C K A W O J N A-
1699. Wojnę rozpoczął turecki najazd na
Austrię sprzymierzoną z Polską w 1683
(patrz WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683), pogrążył
Austrię w wojnie z imperium osmańskim.
Polsko-austriackie wojska pod dowództwem
króla Polski Jana III Sobieskiego (1624--
1696) wyparły Turków z północno-zachod-
nich Węgier w końcu 1683. Za namową
papieża Innocentego XI (1611-1689) Święte
Cesarstwo Rzymskie, Wenecja, Polska, a po
1686 również Moskwa zawiązały Świętą
Ligę, której celem była walka z Turkami.
2 września 1686 Austriacy zdobyli Budę,
stolicę Węgier, w 1687 pod władzę Habs-
burgów (austriackich) przeszły południowe
Węgry i większa część Siedmiogrodu,
a w rok później Austriacy zdobyli Belgrad
i Serbię. Sułtan Sulejman II (1642-1691)
wyprawił w 1690 wojska na Siedmiogród.
Mimo początkowych zwycięstw w 1691 ar-
mia turecka poniosła zdecydowaną klęskę
pod Salakemen. Inne wojska tureckie weszły
do Serbii, zajęły ją oraz zdobyły Belgrad
w 1690. Austria, mocno zaangażowana
w AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNĘ z Fran-
cją, nie podejmowała przez pięć lat do 1696
działań zaczepnych na większą skalę. Gdy
wielka armia osmańska wyruszyła z Bel-
gradu, aby podbić Węgry, 11 września 1697
pod Zentą armia cesarska dowodzona przez
księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663--
1736) zadała Turkom druzgocącą klęskę i
od tej pory Turcy nigdy więcej nie za-
grozili poważniej Węgrom. Wojna zakoń-
czyła się traktatem w Karłowicach 27 stycz-
nia 1699; Austria uzyskała Węgry (z wyjąt-
kiem Banatu z Temeswarem), Siedmiogród,
Chorwację i Słowenię, Wenecja - Moreę
(Peloponez) i dużą część Dalmacji, Polska
- Podole, Turcy zatrzymali Belgrad i Serbię.
Patrz także ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-
1700; WENECKO-TURECKA WOJNA 1685-1699.
A U S T R IA C K O -T U R E C K A W O JN A- 1716-
1718. W 1714, gdy Turcy toczyli WENEC-
KO-TURECKA WOJNĘ 1714-1718, Au-
stria oficjalnie zachowywała neutralność,
16 8pod
ale 3 - wpływem wybitnego wodza, księcia
Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736)
w 1716 zawarła z Wenecją przymierze ob-
ronne. Turcja złamała traktat z Karłowic
(1699). Austria podjęła działania zaczepne.
60-tysięczna armia pod dowództwem Euge-
niusza 5 sierpnia 1716 rozbiła Turków
w bitwie pod Peterwaradynem, nad Duna-
jem. Turcy stracili 6000 żołnierzy i ponad
100 armat, a wielki wezyr został śmiertelnie
ranny. Książę Eugeniusz wykorzystał suk-
ces, zdobył Temeswar, ostatnią osmańską
twierdzę na Węgrzech i obiegł Belgrad,
najsilniejszą fortecę turecką na Bałkanach. AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415.
Na odsiecz Turkom wyruszyła wielka armia. Najazd na Normandię (1415) angielskiego
W bitwie pod Belgradem 16 sierpnia po- króla Henryka V (1387-1422) oznaczał
czątkowo doszło do niepowodzenia Austria- wznowienie roszczeń Anglii względem
ków, ale później atak kawalerii austriacko--Francji, osłabionej wówczas wojną AR-
węgierskiej zaskoczył Turków i zadecydo- MANIACKO-BURGUNDZKĄ i powsta-
wał o zwycięstwie. Belgrad poddał się 21 niem CABOCHE'A. Rozpoczęła się kolejna
sierpnia 1717. Wojska austriackie zajęły faza STULETNIEJ WOJNY. Henryk zajął
dużą część Serbii, Banat i Wołoszczyznę, po w 1415 Harfleur i ruszył w kierunku Calais
czym rozpoczęły marsz na Konstantynopol. na czele 9000 wojska, ale 25 października
Turcy wystąpili z prośbą o pokój. W 1718 pod Azincourt zastąpiła mu drogę armia
w traktacie w Pożarevac Austria uzyskała francuska licząca 30 tysięcy ludzi. Francuzi
Temeswar, Belgrad i część Wołoszczyzny. mieli przed sobą mokre po deszczach,
Patrz także ROSYJSKO - TURECKA WOJNA zaorane pole. Henryk czekał licząc, że
1710-1711. atakujący ugrzęzną w błocie. Spieszeni
angielscy łucznicy przemieszani z również
A U ST R IA C K O -TU R E C K A W O JN A - 1737-
spieszonymi kopijnikami dwukrotnie od-
1739. Patrz ROSYJSKO - TURECKA WOJNA parli ataki spieszonej ciężkiej jazdy fran-
1736-1739. cuskiej, wspartej na skrzydłach przez od-
działy konne, po czym Anglicy konno
AUSTRIACKO-W EGIERSKA W OJNA 1439- - i pieszo przeszli do natarcia, zmuszając
1457. Patrz HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA przeciwnika do ucieczki. Ta krwawa i waż-
1439-1457. na bitwa, w której poległo około 5000
Francuzów, pozwoliła Anglikom na zajęcie
AWYI PEGU CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA. Normandii i zmusiła Francuzów do za-
Patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408. warcia upokarzającego traktatu w Troyes.
B
BABERA PO DBOJE 1524-1529. Zahir ud--
din Muhammad, zwany Baberem („lwem")
(1483-1530), był po mieczu piątym potom-
kiem Timura (1336-1405), a po kądzieli
- czternastym Czyngis-chana (l 167P-1227).
Byt oportunistą; cechę tę wyrobił sobie pod
wpływem życiowego doświadczenia. W wie-
ku 14 lat został królem transoksańskiej
Fergany, stracił królestwo na rzecz krew-
nych, opanował sztukę wojenną w toczo-
nych z nimi walkach. W 1503, gdy dowie-
dział się o zwycięstwie Timura w Indiach
w 1398 (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-
1399), ślubował powtórzyć czyn swojego
przodka. W 1504 opanował rejon Kabulu
i Kandaharu w Afganistanie. W 1513 zrezy-
gnował z bezskutecznych prób odzyskania
rodzinnego kraju. W 1524 gubernator Pen-
dżabu Daulat Chan poprosił Babera o wspar-
cie go w walce z sułtanem Delhi, Ibrahimem
Lodi (wzmian. 1517-1526). Baber zgodził
się spełnić jego prośbę, zebrał afgańskich
sprzymierzeńców i pobił cesarską armię
hinduską w pobliżu Lahauru. Wkrótce wró-
cił do Afganistanu, aby odeprzeć najazd
Uzbeków. Pod koniec 1525 był już znowu
w Indiach. Wiosną 1526 Baber na czele 15-
tysięcznej armii wyruszył na przeciw
Ibrahimowi Lodi stojącemu na czele 40
tysięcy żołnierzy. Baber górował nad prze-
ciwnikiem, jako że pierwszy na tym obszarze
miał artylerię. Przez osiem dni wojska stały
naprzeciwko siebie prowokując się wzajem-
nie do ataku. Wreszcie 21 kwietnia zaatako-
wał Ibrahim, ale atak załamał się w ogniu
dział na taborze Babera utworzonym z 700
wozów powiązanych razem, podobnie jak
pierścień wozów Conestoga w czasach ame-
rykańskich pionierów. Następnie Baber rzu-
cił do szarży na skrzydła przeciwnika swą
jazdę, co rozstrzygnęło o zwycięstwie. Ib-
rahim został zabity. Baber posłał przodem
swojego syna Humajuna (1508-1556), by
zdobył skarbiec Agry, a 25 kwietnia 1526
sam wkroczył do Delhi. Został władcą Hin-
dustanu (równina w dorzeczu Gangesu)
dając początek dynastii Mogołów. Utrzyma-
nie tronu okazało się stosunkowo łatwe.
Baber pobił siły Mewary pod Chanwą, albo
inaczej Fatehpur Sikri (16 marca 1527),
stosując tę samą taktykę co pod Panipatem.
W 1528 zdobył hinduski Gwalijar; ostatni
przedstawiciele dynastii Lodi i dawni sprzy-
mierzeńcy afgańscy Babera zostali zwycię-
żeni w 1529 w bitwie przy ujściu rzeki
Gogra do Gangesu. Podbicie pozostałej czę-
ści Indii spadło na jego następców, ponieważ
Baber zmarł w 1530. Pochowano go w uko-
chanym ogrodzie w Kabulu. Patrz także
DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY z DŹAUN-
PUREM ok. 1414-1493; MOGOŁÓW WOJNA Z Gu-
DŻARATEM PIERWSZA 1535-1536; MOGOŁÓW
W OJNYz DYNASTIĄSUR WCZESNE1535-1555.
BABI JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941.
We wrześniu 1941 Niemcy okupujący Kijów
wezwali ukraińskich Żydów i komunistów
do stawienia się w wyznaczonych punktach
rejestracyjnych. Większość z wezwanych
została przewieziona do położonego pod
miastem głębokiego parowu, zwanego Ba-
bim Jarem. Tam hitlerowcy rozstrzelali
mieszkańców Kijowa z broni maszynowej;
ciała wrzucono do wcześniej wykopanych
dołów. Egzekucji dokonali żołnierze z jed-
nostek SS (Schutzstaffel) pod dowództwem
 generała Ottona Rascha. Masowe groby runku Jerycha, łudząc się, że tam zbiorą
zostały zasypane ziemią i śmieciami. W cią
gu siły. Babilończycy pojmali ich. Sedecjaszowi
dwóch dni hitlerowcy zamordowali ok. 100 wymierzono zwyczajową karę przewidzianą
tysięcy mieszkańców Kijowa, w tym 34 dla zdrajców - został oślepiony; wielu przy -
tysiące Żydów. wódców jerozolimskich zostało zabitych.
M iasto spalono, a jego mury zrów nano
BA BILO N U ZBU R Z EN IE 689 p.n.e.Plem iona z ziemią. Zgodnie z praktyką stosowaną na
chaldejskie i aramejskie wspomagane przez Bliskim Wschodzie, mieszkańców miasta
Elamłtów znad Zatoki Perskiej wznieciły przesiedlono; na miejscu pozostali tylko
w Babilonii powstanie mające na celu zrzu - biedacy. Ludność Judy zmniejszyła się do
cenie zwierzchnictwa asyryjskiego. Powsta - około 20 tyś. mieszkańców. Większość mie -
nie to wstrząsnęło asyryjskim imperium, szkańców zesłanych do Babilonu pozostała
którego królem był wówczas Sanheryb (zm. wiernymi wyznawcami wiary żydowskiej.
681). Sanheryb rozpoczął działania wojenne, Gdy za króla Cyrusa Wielkiego (600P-529)
aby zdławić powstanie. W 691 wojska San- Persowie w 538 podbili Babilonię, pozwolili
heryba pobiły Chaldejczyków i Elamitów Żydom wrócić do rodzinnego kraju. W Ba -
w bitwie pod Halul nad rzeką Dijala. Z uwa gi bilonie pozostało wielu zamożnych i oba -
na ciężkie straty poniesione w bitwie wiających się zmian Żydów, ale ci, którzy
Sanheryb przerwał działania aż do 689, po przebyli 1300 km i powrócili do Jerozolimy,
czym rozpoczął oblężenie Babilonu. Po dzie - odbudowali Świątynię. Budowę zakończono
więciomiesięcznym oblężeniu miasto wpad ło w 516. W ten sposób spełniła się przepo -
w ręce Asyryjczyków, którzy całkowicie je wiednia proroka o siedemdziesięcioletniej
zniszczyli, odwrócili bieg wody w kanale niewoli.
Arachatu i zatopili ruiny. Przez następnych
osiem lat centrum miasta było opuszczone, BACONA BUNT 1676.Gdy sir William Ber-
potem rozpoczęto jego odbudowę. keley (1606-1677), gubernator Wirginii, nie
zdołał odeprzeć ataków Indian, Nathaniel
B A B IL O Ń S K A N IE W O L A J E R O Z O L I MBacon
586- Y (1647-1676) na własną rękę zor -
538 p.n.e. W 601 p.n.e. król Judy ganizował dwie wyprawy przeciw miejscowym
(południowa Palestyna) zrzucił zwierzch - Indianom, w tym także przeciw zaprzyjaź -
nictwo Babilonii, które miał po bitwie pod nionym plemionom. Bacon wygrał następ
nie
KARKEMISZ, i zawarł przymierze z Egip - wybory do izby przedstawicielskiej Hou- se
tem. W odpowiedzi Babilonia w 598 zajęła of Burgesses, ale gdy chciał wziąć udział w
Jerozolimę, główne miasto Judy. Nowym posiedzeniu, został aresztowany. Zwol niony
królem, z ramienia Babilonii i jej wasalem niebawem, wraz z innymi farmerami ruszył
został w 597 Sedecjasz (wzmian. na początku na Jamestown i grożąc użyciem broni, zmusił
VI w.), później jednak Juda znowu zawarła zgromadzenie do podjęcia działańprzeciw
sojusz z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia Indianom. Berkeley uciekł, potem powrócił,
zorganizowała wyprawę przeciw Judzie. Ba- by opanować Jamestown. Po krwa
w ych
bilończycy w 588 rozpoczęli 18-miesięczne w alkach Bacon uzyskał przewagęi
oblężenie Jerozolimy. Żydowski prorok Je- spalił miasto. Bunt wygasł po nagłej
remiasz (650P-585?) nawoływał do pod - śmierci Bacona. Berkeley zastosował ostre
dania miasta, by w ten sposób uniknąć jego represje, potem wrócił do Anglii, by bronić
zniszczenia, ale mieszkańcy bronili się, swojej polityki w stosunku do Indian.
mając próżną nadzieję na egipską pomoc;
wielu mieszkańców miasta zmarło z głodu. B A G N O , W A LK A N A BA G N IE Indianie
1675.
Gdy Babilończycy zrobili wyłom w murach Narragansett postanowili przyłączyć się do
Jerozolimy, Sedecjasz i inni uciekli w kie- walki Indian Wampanoag z angielskimi
kolonistami (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675- dzy muzułmańskiej w zachodnim Dekanie.
1676). Armią kolonistów, liczącą około 1000 Dużą część 175-letniej historii sułtanatu
ludzi z Massachusetts i Connecticut, Bahmanidów zajmują wojny z królestwami
dowodził gubernator Josiah Winslow hinduskimi, zwłaszcza z potężnym królest-
(1629-1680) z Plymouth. 20 grudnia 1675 wem Widżajanagar (patrz WIDŻAJANAGARU
poprowadził atak oddziału z Massachusetts WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-
na główną bramę indiańskiej warowni (In- -1410).
dianie Narragansett schronili się w obozie
warownym położonym na bagnach w po- B A H M A N ID Ó W W O J N A D O M O W -A 1 4 9 0 -
bliżu obecnego Kingston), ale Indianie od- 1512. Za panowania ostatniego sułtana
parli atak tworząc ścianę ognia. W tym dynastii Bahmanidów, Mahmuda Szacha
czasie żołnierze z Connecticut i Plymouth (wzmian. 1482-1518), zaczął się rozpad
z kapitanem Benjaminem Churchem wielkiego sułtanatu delhijskiego w Indiach.
(1639-1718) na czele obeszli obóz, sfor- Przyczyniła się do tego rywalizacja między
sowali tylną bramę i podpalili wigwamy. żyjącymi tu od dawna tureckimi możno-
Indianie, walcząc w biegu, zaczęli uciekać władcami a przybyszami z Afganistanu i Per-
przez zamarznięte bagno. Zginęło prawie sji (Iranu), którzy zajmowali ważne stano-
1000 Indian; ich wódz, Canonchet (zm. wiska w administracji sułtanatu. Rywalizacja
1676), uszedł z życiem, ale zginął rok pó- miała przede wszystkim podłoże religijne,
źniej. ponieważ przybysze byli szyitami, natomiast
rdzenna ludność sułtanatu należała do od-
B A H M A N ID Ó W SU Ł T A N A T U W O JN -A Złamu SU Łsunnickiego. Około 1490 opozycyjni
T A N A T E M D E L H IJ S K IM 1 3 4 6W-1 314372.6 możnowładcy i gubernatorzy prowincji stali
Muhammad Tughlak, sułtan delhijski stłu- się niemal niezależni, aż wreszcie powstały
mił bunt muzułmanów dekańskich, nowe państwa Bidźapur, Berar i Ahmad-
a w 1328 rebelię w na północy Indii. W 1327 nagar. Gubernator Kutb ul-Mulk (wzmian.
przeniósł stolicę z Delhi do Dewagiri, daw- na pocz. XVI w.) założył dynastię Kutb
nej stolicy Jadawów, przemianowanej teraz Shahi w Golkondzie i ogłosił niezależność
na Daulatabad. Do nowej stolicy przymuso- sułtanatu Golkondy (1512). Kutb ul-Mulk
wo przesiedlono wielu ludzi z Delhi. Nowi był szyitą i uczynił z Golkondy pierwsze
przybysze stwierdzili, że trudno jest być szyickie państwo w Dekanie. W 1518 Gol-
mniejszością muzułmańską w regionie zdo- konda stała się jednym z państw-sukcesorów
minowanym przez wyznawców hinduizmu dawnego sułtanatu Bahmanidów. W 1687
i zaczęli stawiać opór władzy z Delhi. Opór została wchłonięta przez imperium Mogo-
przekształcił się w otwartą rebelię w 1344, łów (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY).
władcą Dekanu został Nasir ud-din szach.
Muhammad obiegł Daulatabad, zdobył go, B A K T R Y JSK O -P A R T Y JSK A W O JN 170-
A ek.
ale obroniła się cytadela. Wkrótce wybuchł ok. 160 p.n.e. W 328 Aleksander Wielki
bunt na północy w Sudżaracie. Muhammad (356-323) podbił perską prowincję Bak-trię
wyruszył, by go stłumić. Wówczas Zafar (obecnie częściowo należy do Afganistanu,
Chan (Hasan Gangu) przybył wraz z wład- a częściowo do państw postradzieckiej Azji
cami hinduskimi na odsiecz cytadeli. Rozbił Środkowej). Baktria stała się później
armię oblegając cytadelę. Nasir ud-din zre- potężnym państwem, a w 256 uzyskała
zygnował z tronu na rzecz Zafara Chana. niezależność. Ze względu na dobrze roz-
3 sierpnia 1347 został on ogłoszony władcą winięty handel Baktrii z Chinami starało
Dekanu jako Ala ud-din Bahman Szach. się ją opanować imperium Seleucydów (hel-
Był założycielem dynastii Bahmanidów. Za lenistyczni władcy Persji i Syrii) oraz Partia.
jego panowania nastąpiła konsolidacja wła- W 167, gdy Baktria rządził przedsiębiorczy
 król Demetriusz (ok. 200-167), Seleucydzi powiększył swoje posiadłości zajmując Gan-
wysłali tam wojska pod wodzą Eukratidesa dawę, a w 1006 zdobył Yalenciennes, naru -
(zm. 159). Toczące się walki wykorzystał szając przy tym niemieckie terytoria na
Mitrydates I (171-138), władca Partii, i -na wschód od rzeki Skaldy. Henryk i Robert
jechał Baktrię. W 167 Eukratides zabił Pobożny (970P-1031) z Burgundii zawarli
Demetriusza i został władcą Baktrii. Wal - w 1006 krótkotrwałe przymierze i zorgani -
czył z Fartami, odzyskującznaczną część zowali nieudaną wyprawę, która stała się
ich zdobyczy terytorialnych. powodem wrogości między Robertem a Bald-
winem. W 1007 Henryk, tym razem sam,
B A K TR Y JSK O -SY R Y JSK A W O JN A 208-206 poprowadził dużą armię w okolicę Skaldy,
p.n.e. Kwitnące, niezależne królestwo Bak - spustoszył okolicę i zmusił Baldwina do
trii w północno-środkowej Azji było kiedyś oddania Yalenciennes. Przebaczył Baldwi-
częścią dawnego imperium perskiego. W 208 nowi, uczynił go swym wasalem i uznał
Antioch III Wielki (242-187), władca części jego władzę nad Gandawą.
Persji i Syrii z dynastii Seleucydów, -po
stanowił opanować Baktrię i Partię. Wyru - BA ŁK A Ń SK A W O JN A PIE RW SZ A- 1912-
szył z armią na północny wschód. Zwyciężył 1913. Zaledwie kilka dni po zawarciu
w 209 króla Partii Arsakesa III (212-171), pokoju kończącego WŁOSKO-TURECKĄ
który uznał zwierzchnictwo Antiocha. Na - WOJNĘ 1911-1912 Porta znalazła się w sta -
stępnie władca Syrii najechał Baktrię. Zwy - nie wojny z Grecją, Serbią i Bułgarią. Po
ciężył jej króla Eutydemusa w bitwie nad raz pierwszy państwa te zawarły przymierze
rzeką Arios (Hari-Rud) (208), lecz jego w celu przejęcia posiadłości, jakie jeszcze
wojska zostały rozbite. Eutydemus wycofał pozostały Turcji na Półwyspie Bałkańskim.
się z wojskami do swojej stolicy, Baktry Do Ligi Bałkańskiej przyłączyła się wkrótce
(Balch, Afganistan), gdzie z powodzeniem Czarnogóra. Liga (podobnie jak Włosi) -ut
wytrzymał dwuletnie oblężenie syryjskie. rzymywała, że jej chrześcijańskie narody
W końcu Antioch zrozumiał, że choć wygrał były ciemiężone przez muzułmańskich Tur -
wojnę, nie zdoła trwale podporządkować ków, zwłaszcza w źle rządzonej Macedonii.
sobie dumnych górali Baktrii i zawarł pokój Początkowo Liga gotowa była zgodzić się
z Eutydemusem, na mocy którego władca tylko na wprowadzenie reform, w tym auto -
Baktrii zatrzymał swoje królestwo, ale uznał nomii dla Macedonii, ale Porta wahała się
zwierzchność Seleucydów. i wkrótce rozpoczęły się działania wojenne.
Armia turecka była nie przygotowana i źle
B A L D W IN A R E B E L IA 1 0 0 6 -1W0 0 71 .0 0 2 dowodzona. Natarcie wojsk greckich z -po
królem Niemiec, następcą Ottona III (980- łudnia doprowadziło do otoczenia licznych
1002), został Henryk II Święty (973- -1024), oddziałów tureckich; Grecy zdobyli całą
kuzyn Ottona; miał on równieżzostać ich artylerię i środki transportu, następnie
cesarzem Świętego Cesarstwa Rzym skiego. wyzwolili Saloniki. Serbska armia zaatako -
Jego koronacji sprzeciwiło się wielu wała z północy i jesienią 1912 pobiła Tur
-
niemieckich książąt i władców państw wa - ków w bitwach pod Kumanowem i Monas -
salnych. Dążąc do umocnienia i powięk - tyrem (Bitola). Bułgarzy przybyli ze wscho -
szenia królestwa Ottona, Henryk prowadził du, zajęli Trację, gdzie odnieśli zwycięstwo
walki na wielu frontach i zraził do siebie pod Kyrkkilise i Luleburgas nad głównymi
zachodnie, frankońskie księstwo Burgundii, siłami armii tureckiej, która została następ -
pozostające pod władzą bocznej linii Kape- nie zmuszona do odwrotu w kierunku Kon -
tyngów i jego wielu wasali. Jednym z państw stantynopola (Stambuł), stolicy Turcji; - je
wasalnych Burgundii była Flandria. Panu - dynie bułgarskim kłopotom z zaopatrzeniem
jący tam hrabia Baldwin IV (988-1035) Turcy zawdzięczali to, iż Adrianopol (Edir-
ne) i Konstantynopol nie wpadły w ręce synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz
Bułgarów. Grecja i Czarnogóra zignorowały BUCHARY i SAMARKANDYZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW
rozejm bułgarsko-turecki (3 grudnia 1912), 1220), Czyngis-chan (1167-1227)
a na londyńskiej konferencji pokojowej nie poprowadził wojska mongolskie na połu -
udało się uzgodnić roszczeń stron biorących dnie, z Samarkandy do Afganistanu, gdzie
udział w konflikcie na Bałkanach. Tymcza - Dżalal ad-din formował nową armię muzuł -
sem do władzy w Konstantynopolu doszli mańską. Klęska Mongołów pod Parwanem
młodoturcy, którzy zerwali rozejm i wznowili spowodowała, że chwyciły za broń nie tknię
te
walki. 26 marca 1912 Adrianopol poddał się do tej pory miasta perskie, Herat i Merw;
oblegającym go siłom bułgarsko-serbs- kim, Czyngis-chan kazał je zburzyć. Rozpoczął
trzy tygodnie po zdobyciu przez Gre ków on oblężenie afgańskiego miasta Bamian,
tureckiej Janiny. Gdy 22 kwietnia 1913 na przełęczy między Hindukuszem i górami
oddziały Czarnogóry zajęły Skutari (Usku- Kuh-i-Bab. Podczas oblężenia zginął jego
dar), Turcy zmuszeni bylizgodzić się na wnuk, co wywołało wielki gniew władcy.
traktat londyński, narzucony przez wielkie Nie zważając na ciężkie straty, zdobył mias -
mocarstwa. Turcja utraciła Kretę i europej - to, zrównał je z ziemią i pozabijał wszyst-
skie posiadłości (z wyjątkiem Czataldży i -pó kich mieszkańców. Nawet Mongołowie mó -
łwyspu Gallipoli). Druga wojna bałkańska wiąc o Bamianie określają je „miastem
1913. Młodoturcy odrzucili warunki traktatu smutku". Czyngis-chan dalej ścigał Dżalala
pokojowego, co spowodowało wznowienie ad-dina i dotarł aż do Indii (patrzINDUS,
działań wojennych. Początkowo Turcy mieli BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Patrz także
ogromne szansę na zwycięstwo, gdyż Bułga - MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218--
ria popadła w konflikt z resztą Ligi Bałkańs
- 1221.
kiej (powodem były plany podziału Macedo -
nii). Wojska bułgarskie zaatakowały w czer - B A N N O C K B U R N , B IT W A P O D B A N N O C K -
wcu 1913 Serbię. Serbowie byli niezadowole - BURN 1313-1314. Szkockie wojska pod
ni, gdyż nie udało się im uzyskać portu nad wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) rozpo -
Adriatykiem, a Czarnogórcy - z powodu częły w 1313 oblężenie zajętego przez Ang -
oddania Skutari nowo powstałemu państwu, lików Stirling Castle. W odpowiedzi król
Albanii. W lipcu 1913 wojska serbskie i gre- Anglii Edward II (1284-1327) zebrał wielką
ckie, działając niezależnie, powstrzymały armię z liczną ciężką jazdą, po czym wyru -
bułgarską ofensywę. Rumunia wypowiedzia ła szył na północ. Mając przeciwko sobie trzy -
wojnę Bułgarii i armia rumuńska zaczęła krotnie większą armię, Bruce rozmieścił
posuwać się w kierunku Sofii. 20 lipca 1913 8000 swoich ludzi na wzgórzu pod Bannock-
armia turecka zajęła Adrianopol. Bułgaria burn, w pobliżu Stirling, lewe skrzydło
wystąpiła z prośbą o pokój, przyjęła warunki ukrył w gęstym lesie, a prawe oparł na
traktatu w Bukareszcie (10 sierpnia 1913), zakolu bagniska, całkowita długość linii
w którym zrzekła się na rzecz pozostałych jego sił wynosiła ok. 600 m. Anglicy musieli
członków Ligi Bałkańskiej wszystkich -ob wpierw przeprawić się przez trzęsawisko,
szarów zdobytych w czasie pierwszej wojny. a następnie sforsować wzgórze. Edward
Porta zatrzymała Adrianopol, jednak impe - rozkazał zaatakować Szkotów. Ciężko zbroj -
rium osmańskie utraciło ponad 80 procent ni rycerze ruszyli naprzód pod gradem
swoich terytoriów na Bałkanach i ponad 70 szkockich strzał i oszczepów zaczęli
i tonąć
procent europejskiej ludności. Patrz także w bagnie. Szkoccy oszczepnicy wyparli -an
ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918. gielskich łuczników i wkrótce Anglicy -za
częli się wycofywać, ścigani przez Szkotów.
BAM IANU ZBURZENIE PRZEZ M ONG OŁÓW Edward uciekł w panice, a za nim resztki
1221. W pogoni za Dżalalem ad-dinem, jego armii. Szkoci widzieli w zwycięstwie
potwierdzenie ich niepodległości, której urzędy swych przyjaciół. Gdy jeden z nich
jednak Edward uparcie nie chciał uznać Robert de Vere, hrabia Oxfordu został księ -
(patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Patrz także ciem Irlandii, kilku baronów pod wodzą
BRUCFA POWSTANIE1306-1314. Tomasza Woodstocka, księcia Gloucester,
zjednało so bie „Bezlitosny Parlam en t"
B A N N O K Ó W W O J N A 1 In8 7d8ia. n ie B an - z 1386; po czym jako Lordowie Oskarżyciele
nok dotknięci zostali klęską głodu. Nie oskarżyli Oxforda i innych o zdradę. Oxford
otrzymawszy pomocy od rządu Stanów Zjed - zebrał 4000 żołnierzy i stoczył bitwę pod
noczonych, uciekli w 1878 z rezerwatu Fort Radcote Bridge w 1387 z Gloucesterem oraz
Hali w południowo-wschodnim Idaho. Do hrabią Derby. Gdy przełamano jego szyki,
Bannoków przyłączyli się Pajuci (blisko Oxford zbiegł. Innych oskarżonych przez
spokrewnieni z Bannokami), prowadzeni parlament wzięto do niewoli i stracono.
przez wodza Bawolego Roga, szukając żyw - Baronowie objęli władzę w Anglii i sprawo -
ności napadali na osiedla białych osadni - wali ją do 1389.
ków. Kawaleria USA pod dowództwem -ge
nerała Olivera Otisa Howarda (1830-1909), BA R ON Ó W A NG IELSK ICH W OJN A- 1263-
wysłana dla zdławienia buntu, pobiła Indian 1265. Król Henryk III (1207-1272) mimo
w dwóch bitwach w południowym Idaho. Wielkiej Karty (Magna Carta) nadal usiło -
Po zabiciu około 140 Bannoków - męż - wał sprawować nieograniczoną władzę. Jego
czyzn, kobiet i dzieci - w Charles Ford, baronowie pod wodzą Szymona Montforta
w obecnym Wyoming, pozostali Indianie (l 208?-1265), hrabiego Leicester, wystąpili
poddali się i wrócili do rezerwatu. przeciw królowi i jego kosztownej polityce
popierania starań jego syna Edmunda o tron
B A R K O C H B Y PO W ST A N IE 132-135.C esarz sycylijski. W 1258 baronowie zmusili króla
rzymski Hadrian (76-139) głęboko wzbu - do powołania komisji reform konstytucyj -
rzył Żydów z Judei swym projektem budowy nych, która również rządziła źle. Henryk
świątyni Jowisza, najwyższego boga Rzy - odrzucił przyjęte wcześniej ograniczenia
mian, na miejscu dawnej żydowskiej Świą - praw ne i podjął w alkę z partią reform.
tyni w Jerozolimie oraz ustawami zakazują - W 1263 Montfort stanął na czele buntu
cymi obrzezania i publicznego nauczania baronów. W bitwie pod Lewes w 1264 baro -
prawa żydowskiego. Wybuchło powstanie nowie pobili wojska Henryka, a jego samego,
pod wodzą Szymona Bar Kochby (zm. 135). wraz z synem i bratem, wzięli do niewoli.
Początkowo powstańcy osiągnęli powodze - Władzę przejął Montfort, który wprowadził
nie, ale legiony rzymskie pod dowództwem wiele reform, między innymi zwołał pierw -
Juliusza Sewerusa (wzmian. lata trzydzieste sze przedstawicielstwo stanów. Jednakże
II w.) zdobywały stopniowo przewagę i opa - swoimi reformami zraził baronów. W 1265
nowały 985 palestyńskich osiedli. Bar Koch- uciekł syn Henryka, Edward (1239-1307)
ba został zabity w czasie obrony twierdzy i zyskał poparcie Anglików i Walijczyków.
Betar. W walce poległo wielu powstańców, Edward zwyciężył syna Montforta pod Ke-
inni zginęli od głodu, ognia i od chorób. nilworth i 4 sierpnia 1265 odniósł zdecydo -
Hadrian w odwecie zakazał praktykowania wane zwycięstwo w bitwie pod Evesham.
judaizmu. W bitwie tej Edward wzorował się na taktyce
Montforta: tak ustawił wojsko, że przeciwni
-
B A R O N Ó W A N G IE LSK ICH B U N TRy- 1387.cy chcąc przypuścić atak, musieli przejść
szard II (1367-1400), król Anglii, został przez wąski most wolno posuwającą się kolu -
koronowany w wieku dziesięciu lat. Do mną. Montfort poległ w bitwie. W ciągu
swego regenta odnosił się z wielką niechęcią, dwóch lat bunt baronów został zduszony
a gdy objął władzę, mianował na wysokie i przywrócono absolutną władzę królewską.
B A R O N Ó W SZ K O C K IC H B U N T K1488.
ról skiego dyktatora, Francisco Franco
Szkocji Jakub III (1452-1488), upokorzony (1892-1975), odżył w 1959 w wyniku utwo-
pod Lauder w 1482 (patrz ANGIELSKO-SZKOC-KA rzenia radykalnej, nacjonalistycznej partii
WOJNA 1482), nadal nie cieszył się popu- ETA (Euzkadi Ta Askatasuna, Ojczyzna
larnością. W 1488 został ponownie zwycię- i Wolność Basków), która dąży do zagwaran-
żony przez Archibalda „Czerwonego" Dou- towania Baskom politycznej i kulturalnej
glasa (1449-1514), a jego syn dostał się autonomii. Od tego czasu nacjonaliści baskijs-
w ręce wspólników Archibalda. Po nieuda- cy, stosując przemoc i terror, występują prze-
nych próbach zawarcia porozumienia, król ciwko władzom hiszpańskim i zamożnym
uciekł do Stirling (dowódca zamku odmówił miejscowym przemysłowcom (tzw. oligar-
mu schronienia) i stawił czoło wojskom chia), którzy nie zgadzają się z ich poli-
spiskowców pod Sauchie Burn. Zraniony tycznymi dążeniami. Uwagę światowej opinii
na skutek upadku z konia Jakub zginął od publicznej zwrócił proces sądowy i uznanie
ciosu nieznanego zabójcy. Koronę odzie- Basków za winnych zabójstw popełnionych
dziczył jego syn, Jakub IV (1473-1513), w latach 1970-1971. Zbrojne grupy ETA
natomiast Douglas został regentem. zabiegające o zjednoczenie wszystkich sied-
miu prowincji Basków (trzy francuskie i czte-
BARRACKPORE, BUNT SIPAJÓW 1824. ry hiszpańskie) dokonały niezliczonych ata-
W czasie pierwszej ANGIELSKO-BIRMAŃ- ków; między innymi zorganizowały zamachy
SKIEJ WOJNY w Barrackpore (Barrackpur), bombowe na lotnisku i na stacji kolejowej
w Indiach, zbuntował się hinduski pułk w Madrycie w lipcu 1979 oraz porwały
sipajów. Przyczyną buntu było nieliczenie się i zabiły naczelnego inżyniera elektrowni
brytyjskich władz wojskowych z hinduskimi atomowej w Lemoniz w lutym 1981. Mie-
obyczajami. Po otrzymaniu rozkazu udania szanka baskijskiego radykalizmu i nacjo-
się do Birmy statkiem - co było obrazą dla nalizmu zagraża stabilności demokracji hi-
Hindusów należących do wyższych kast szpańskiej; jak do tej pory żadna propozycja
- Hindusi zwrócili się z prośbą o zmianę rządu nie zaspokoiła żądań ekstremistów
rozkazu. Prośby nie wysłuchano. Następnie baskijskich.
Hindusi odmówili wzięcia udziału w defila-
dzie, na co 2 listopada 1824 dowódca rozkazał BASUTO PLEMIENIA WOJNA 1865-1868.
otoczyć ich i otworzyć do nich ogień; Hindu- Przez wiele lat Murzyni Basuto pod pano-
si zostali zmuszeni do ucieczki. Kary dyscyp- waniem króla Moszesza (ok. 1786-1870)
linarne były surowe: przywódców buntu z powodzeniem odpierali ataki Burów z Wol-
powieszono, innych uwięziono, a pułk został nego Państwa Orania, z którymi konkuro-
„wymazany" ze spisu armii. Miała to być wali o pastwiska i ziemię uprawną. Jednak
nauczka dla tubylców, by nie stawiali naka- w połowie lat sześćdziesiątych XIX w. Mo-
zów obyczajowych i religijnych wyżej niż sześz~zaezął" słabnąć, a Burowie stawali się
rozkazy władz. Później władze wojskowe coraz silniejsi; w miarę nasilania się walk
zostały ostro skrytykowane za tępotę, brak Burowie zyskiwali przewagę. Moszesz po-
elastyczności i nieuzasadnioną surowość. prosił Brytyjczyków o ochronę, ale starania
brytyjskich negocjatorów zawiodły i na
BASKÓW WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1959-. mocy traktatu zawartego w Thaba Bosiu
Baskowie, odrębna grupa narodowościowa w 1866 republika Orania zyskała większą
o nie wyjaśnionym pochodzeniu, zamieszku- część kraju Basuto. Walki wybuchły znowu
jąca w zachodnich Pirenejach, od dawna w 1867; gdy Basuto bliscy byli całkowitej
usiłują odzyskać samorząd utracony po dru- przegranej, sir Philip Wodehouse, wysoki
giej wojnie KARLISTÓW. Baskijski ruch komisarz brytyjski, odciął dostawy amunicji
niepodległościowy, dławiony przez hiszpań- dla Oranii i dokonał aneksji Basuto.
B A T E T E L A P L E M IE N IA P O W ST A N- IE Wszyscy
1 89 5- pozostali skorzystali: Maksymilian
1900. W 1885 król Belgów Leopold II otrzymał część spornych terytoriów, elektor
(1835-1909) został powszechnie uznany za pocieszył się dwoma otrzymanymi obszara -
zwierzchnika nowo utworzonego Wolnego mi, a Albrecht, który zyskał najwięcej, mógł
Państwa Kongo (Zair) w Afryce Równiko - zrealizować marzenia o zjednoczeniu Bawa -
wej. Król traktował te rozległe obszary jako rii pod swoją władzą.
swoją prywatną własność; jego administ -
ratorzy znani byli z okrucieństwa i brutal - B A W A R S K A W O J N A S U K C E S Y J N- A 1 7 7 8 -
ności, z jaką traktowali rdzennych miesz - 1779. Wraz ze śmiercią bawarskiego elek -
kańców Afryki. W 1895 Batatela, wojow - tora Maksymiliana III Józefa (1727-1777)
nicze plemię żyjące w Kongo nad rzekami wygasła bawarska linia Wittelsbachów.
Lomani i Lulula, powstali przeciwko suro - Księstwo bawarskie przejął Karol Teodor
wym panom belgijskim. Powstanie zostało (1724-1799), elektor Palatynatu. Bez żad -
wkrótce zdławione. Dwa lata później doszło nego prawnego uzasadnienia Karol Teodor
powtórnie do buntu, tym razem Batatela zawarł porozumienie z cesarzem Świętego
opanowali duże tereny we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego Józefem II
Konga. Wojska belgijskie pod dowództwem (1741-1790), w którym ustąpił Dolną Ba -
barona Franęois Dhanisa (1861-1909) -na warię Austrii. Król pruski Fryderyk II
cierały na Batatela, którzy przez trzy lata Wielki sprzeciwił się temu powiększeniu
stawiali zacięty opór. W końcu Belgowie państwa austriackiego, zmobilizował armię
zdołali złamać powstanie i jego przywódców i w lipcu 1778 wkroczył do Czech. Armia
(październik 1900). Na mocy uchwały par - Fryderyka i armia austriacka zajęły stano -
lamentu z roku 1908 Belgia zaanektowała wiska naprzeciw siebie, prawie nie prowa -
Kongo, ustanawiając Kongo Belgijskie. dząc działań wojennych. Głównym prob -
lemem stało się wyżywienie wojska. Kopce
BAW ARSKA W OJNA 1503-1504. Śm ierć ziemniaczane ratowały armie od głodu, stąd
Jerzego Bogatego (zm. 1503) z rodu Wittels- inna nazwa tej wojny - „wojna kartoflana".
bachów, barona Bawarii-Landshut, zapo - Jesienią Prusacy wycofali się na Śląsk.
czątkowała trzyletnią wojnę o jego posiad - W traktacie pokojowym zawartym w Cie -
łość. Zgodnie z tradycją Landshut powinien szynie w 1770 wszystkie strony uznały
przejść w posiadanie innej gałęzi rodu, suwerenne prawa Karola Teodora, a Austria
której głową był Albrecht IV (1467-1508), wyrzekła się wszystkich swoich roszczeń do
książę Bawarii-Monachium, jednak obie Bawarii z wyjątkiem urodzajnego trójkąta
gałęzie rodziny były do siebie wrogo -na ziemi wzdłuż rzeki Inn.
stawione. Jerzy, nie mający męskiego poto -
mka, swymi spadkobiercami ustanowił cór - B E A R N E Ń S K I R O K O S Z P IE R W S Z- Y 1 6 2 1 -
kę i zięcia (syna elektora Palatynatu). Mo - 1622. Gdy król Francji Ludwik XIII(1601-
nachijska gałąź rodu dochodziła praw na 1622) ogłosił pełną restytucję katoli cyzmu w
drodze prawnej i uzyskała korzystne dla Bearnie i Nawarze, hugenoci (pro testanci
siebie orzeczenie. Zawiedziony elektor zgro- francuscy) z Bearn, prowincji w po-
madził armię. Cesarz Świętego Cesarstwa łudniowo-zachodniej Francji, pod dowódz -
Rzymskiego Maksymilian I (1459-1519) twem Henryka, księcia Rohan (1579-1638),
posłał swe wojska, aby zagwarantować reali - stawili zbrojny opór. Wojskom Ludwika
zację orzeczenia sądu; do wojsk cesarskich XIII udało się odzyskać większość twierdz
dołączyli popierający cesarza władcy nie - przyznanych hugenotom edyktem nantej-
mieccy. Nie doszło do intensywniejszych skim (patrz FRANCUSKA WOJNA RELIGIJNA
walk, zakończyły się one w 1504, gdy nagle DZIEWIĄTA 1589-1598) i doprowadzić do za -
zmarli wyznaczeni przez Jerzego następcy. mknięcia w nich zborów protestanckich,
hugenoci zachowali jednak twierdzę w Mon-
tauban i La Rochelle. W czasie tych walk
ogromnie wzrosła władza Armanda Jeana du
Plessis, księcia Richelieu (1585-1642), mia-
nowanego kardynałem w 1622; w 1624 został
on pierwszym ministrem. Drugi rokosz bear-
neński 1626-1626. Książę Henryk i jego brat
Beniamin, książę Rohan i Soubise
(1583--1642), wzniecili następny rokosz
hugenotów przeciw rządowi francuskiemu.
Bunt rozpoczął się w twierdzy hugenockiej
La Rochelle; choć początkowo hugenoci
odnosili sukcesy na morzu, wojska
królewskie pod dowództwem księcia
Henryka Montmorency (1595-1632)
zdołały w końcu doprowadzić do częściowej
blokady hugenockiej twierdzy. Trzeci
rokosz bearneński 1627-1629. Działania
wojenne między hugenotami a rządem
francuskim zostały wznowione, gdy liczne
wojska królewskie pod bezpośrednim dowódz-
twem kardynała Richelieu obiegły La Rochel-
le. Gwałtowne szturmy na lądzie połączone
z całkowitą blokadą portu, która uniemożli-
wiała wejście do portu płynącym z pomocą
okrętom brytyjskim, doprowadziły do kapitu-
lacji miasta. Zwycięstwo Montmorency'ego
nad księciem Rohan w Langwedocji położyło
ostatecznie kres nadziejom hugenotów na
uzyskanie autonomii politycznej we Francji.
Richelieu jednak, doceniając potencjalny
wkład hugenotów w gospodarkę kraju, w trak-
tacie w Alais zapewnił im wolność wyznania.
Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1627-1628.
BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1686. Au-
rangzeb (1618-1707), cesarz Indii z dynastii
Mogołów, dowiedziawszy się, że brytyjska
Kompania Wschodnioindyjska przygotowu-
je się do ufortyfikowania miasta Hugli
w Bengalu, w północno-wschodnich In-
diach, wysłał wojska, które w październiku
1686 zniszczyły miasto. Wojska brytyjskie
dokonywały z Hugli wypadów przeciw ce-
sarskim fortom w Bengalu; był to odwet za
to, że miejscowi urzędnicy celni usiłowali
ściągać należne opłaty. Po spustoszeniu
miasta Brytyjczycy ruszyli w dół rzeki Hu-
gli, by zbudować tam Fort William (Kal-
kuta). Pokój zawarto w 1690, gdy Brytyj-
czycy zgodzili się wnosić opłaty za pro-
wadzenie handlu w Bengalu. Patrz także
AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.
B E N G A L S K O -B R Y T Y JS K A W O J N -A 1 75 6-
1757. Gdy brytyjska Kompania Wschod-
nioindyjska nie zgodziła się na wstrzymanie
budowy fortyfikacji Kalkuty, którą rozpoczę-
to spodziewając się wybuchu SIEDMIOLET-
NIEJ WOJNY, Siradż ud-Daula (1732-1757),
nabab Bengalu, po czterodniowej walce zdo-
był miasto 20 czerwca 1756. Europejczyków,
którzy nie zdołali uciec, Siradż ud-Daula
zamknął w areszcie Kompanii, tzw. czarnej
norze. Dokładna liczba więźniów przetrzy-
mywanych w podziemnym lochu nie jest
znana, ale szacuje się, że po pierwszej nocy
zmarło tam od 40 do 123 osób. Były urzędnik
Kompanii, a wtedy oficer, Robert Clive
(1725-1774) i admirał Charles Watson
(1714-1757) 2 stycznia 1757 odbili Kalkutę.
Nababa ujęto i stracono. Clive mianował
później nababem Mira Dżafara (1691-1765),
przychylnie nastawionego do Brytyjczyków.
B E N G A L S K O -B R Y T Y J S K A W O J N -A 17 63 -
1765. Nowy nabab Bengalu Mir Kasim
(zm. 1777) dążył do zrzucenia protektoratu
brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
Bezpośrednim powodem wybuchu wojny
1763 stała się sprawa zwolnienia agentów
Kompanii z opłat celnych. W 1763 wojska
Kasima próbowały zdobyć Patnę, gdzie
znajdowała się faktoria Kompanii. Wojska
Kompanii kilkakrotnie pobiły siły Kasima
i zmusiły do wycofania się do Oudhu, który
Brytyjczycy zdobyli po znaczącym zwycięs-
twie nad wojskami bengalskimi pod Buk-
sarem 22 października 1764. Mimo pomocy
współziomków Kasim został pobity w 1765.
Robert Clive (1725-1774) podzielił Bengal
między dwóch nababów podlegających wła-
dzy brytyjskiego namiestnika; dzięki temu
żaden z władców Bengalu nie mógł zebrać
środków finansowych, aby rozpocząć wojnę
z Kompanią.
 BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1749. Po B E R D Y S Z N IK Ó W P O W S T A N IE S T13
U-82 .
najeździe Persów na stolicę Mogołów Delhi LETNIA WOJNA doprowadziła Francję do
w 1739 (patrzPERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW ruiny gospodarczej. Na prowadzenie wojny
1738-1739) imperium Mogołów sta ło się potrzebne były pieniądze, dlatego też konie -
pionkiem w ręku Marathów, potęż nego czne było podniesienie podatków. Lud, naj -
ludu hinduskiego przeciwstawiającego się bardziej obciążony podatkami, wyrażał nieza -
panowaniu Mogołów, oraz wszystkich dowolenie w wielu bezskutecznych powsta -
innych, którzy pragnęli wykorzystać okazję. niach, zwłaszcza w 1380 i 1382. Szczególnie
Pewien awanturnik, Aliwardi Chan (1676-- gwałtowny przebieg miało powstanie berdy-
1756), przejął władzę w Bengalu i unie - szników w Paryżu; jego nazwa pochodzi od
zależnił ten region od Mogołów. Aliwardi broni - berdyszy - używanej przez powstań -
Chan uzyskał bogactwo popierając działal - ców. Powstanie zaczęło się od zamieszek
ność Portugalczyków wzdłuż rzeki Hugli wywołanych nałożeniem kolejnego podatku;
i przedsięwzięcia Brytyjczyków w okolicach zamieszki przekształciły się później w -po
Kalkuty. Jedyną groźbę stanowili dla niego wstanie. Powstańcy wyłapywali Żydów i dzie -
Marathowie, zwłaszcza że peszwa (premier) rżawców podatkowych, bili ich i zabijali,
Marathów, Baladźi Rao (wzmian. 1740- - plądrowali domy, zdobyli więzienie w Chate-
1761), zaczął ekspansję na wschód, przejął let i uwolnili więźniów. Król Francji Karol
należący do państwa Mogołów region Bun- VI (1368-1422) i jego Rada Dwunastu, a tak -
delkhan (środkowe Indie) i zagroził Orisie, że inni dostojnicy w 1382 usiłowali prowa -
która wówczas podlegała Bengalowi. Baladźi dzić negocjacje z powstańcami. Powstanie
Rao miał kłopoty ze swoimi generałami, skończyło się jednak dopiero po aresztowaniu
między innymi z Raghunathem Rao z -dy przywódców; większość z nich stracono.
nastii Bhonsle, który na własną rękę -po Znienawidzony podatek został uchylony.
prowadził wyprawę Marathów na Orisę Rebelia miała również skutek uboczny: odtąd
(1741)i działaniami w pobliżu Kalkuty dwór przestał popierać władze miejskie. Nie -
(1742) zmusił Brytyjczyków do kopania chęć ta trwała 150 lat; zainteresowanie wła -
słynnego „okopu Marathów". Baladźi Rao dzami miasta przejawił dopiero król Franci -
rozkazał, by Raghunath Rao oddał mu część szek (1494-1547). Patrz takżeŻAKERIA 1358.
łupów z Orisy, ale Raghunath odmówił.
Później, na prośbę Delhi, Baladźi Rao stanął BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SY
po stronie Aliwardi Chana i rozkazał woj RYJSKO-EGIPSKIE WOJNY, DRUGA I TRZECIA.
skom podjąć działania przeciw Raghunat-
howi, który wycofywał się przez pół Indii B H U T A N U l W IE L K IE J B R Y T A N II W O J N A
aż do Nagpuru (1742). Inne niezdyscyp 1865. Po zajęciu przez Brytyjczyków Asamu
linowane oddziały Marathów nękały Bengal i włączeniu go do Indii Brytyjskich (1862)
aż do śmierci Aliwardi Chana. Następnie rozpoczęły się długotrwałe spory graniczne
Brytyjczycy zwyciężyli Bengalczyków w bit z położonym na północy państwem Bhutan.
wie pod Plassey (23 czerwca 1757) i przejęli Na początku lat sześćdziesiątych XIX w.
władzę nad Kalkutą. Imperium Mogołów Bhutan zajął strategiczne asamskie przełęcze
bezpowrotnie utraciło Bengal. Patrz także i mimo brytyjskich żądań nie chciał zwrócić
BENGALSKO-BRYTYJSKAWOJNA 1750-1757;SIED tych ziem ani zapłacić odszkodowania.
MIOLETNIAWOJNA 1756-1763. W styczniu 1865 niewielki oddział wojsk
brytyjskich wkroczył do Bhutanu, ale został
BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY. Patrz odparty i zmuszony do wycofania się. Bhu-
ALGIERSKA WOJNA isis; TRYPOLITAŃSKA WOJNA 1800- tańczycy zajęli również brytyjski garnizon
1805. w Dawangiri. Karna ekspedycja pod -do
wództwem sir Henry'ego Tombsa (1824-
-1874) stopniowo pokonywała opór; 11 ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Odcięli Drogę
listopada 1865 Bhutan zgodził się na pokój. Birmańską, kluczowy i jedyny szlak z półno-
W traktacie z Sinchula Bhutan odstąpił cnej Birmy do Chin. Brytyjski generał Orde
południowe przełęcze i zwolnił wszystkich Charles Wingate (1903-1944) wyszkolił od-
Brytyjczyków wziętych do niewoli, nato- dział składający się z Brytyjczyków, Gur-
miast Brytyjczycy zgodzili się wypłacać khów i Birmańczyków w technice walki
Bhutanowi coroczne subwencje za wyko- w dżungli; żołnierze ci zyskali później
rzystywanie przełęczy. przydomek „szturmowcy Wingate'a" lub
„Chindici". W 1943 oddział atakował lotnis-
BIAFRY l NIGERII WOJNA. Patrz NIGERII I ka japońskie i węzły komunikacyjne. Działa-
BlAFRY WOJNA 1967-1970. niami wojennymi przeciwko Japończykom
w Birmie kierował generał USA Joseph
BIAŁEG O LO TO SU BUNT 1796-1804. Biały „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946), dowód-
Lotos był tajnym stowarzyszeniem buddyj- ca amerykański teatru działań wojennych na
skim założonym w Chinach w połowie styku Chiny-Birma-Indie. Stilwell uczył
XIV w. Gdy Mandżurowłe napadli na Chiny chińskie wojska w Indiach i południowych
i zostali władcami kraju (dynastia King Chinach zachodnich sposobów walki.
panująca w latach 1644-1911), Biały Lotos W grudniu 1943 połączona armia amerykan
dążył do obalenia Mandżurów i przywróce- -sko-chińska wyruszyła, by odbić Birmę
nia poprzedniej dynastii Ming (1368-1644). rozwijając ofensywę z północy; po drodze
W 1796 do stowarzyszenia przystąpiło tysią- żołnierze musieli pokonać niedostępne góry,
ce Chińczyków z gór środkowych Chin, gęstą dżunglę, przeprawiać się przez rwące
dotkniętych brakiem żywności i zniechęco- rzeki i walczyć z doświadczonymi wojskami
nych obojętnością rządu. Do stowarzyszenia japońskimi. W lutym 1944 do armii przyłą-
przyciągnęło ich pragnienie pozbycia się czyło się 3000 ochotników zwerbowanych
znienawidzonych Mandżurów oraz obietni- przez adiutanta Stilwella, Franka Dowa
ca powrotu Buddy (563P-483? p.n.e.) i lep- Merrilla (1903-1955), wyszkolonych w akc-
szego losu. Grupy partyzanckie atakowały jach na głębokich tyłach przeciwnika; ocho-
wojska rządowe, jednakże brakowało koor- tników przezwano „rabusie Merrilla". Po
dynacji działań. Z drugiej strony, faworyt niewiarygodnych trudach Amerykanie
cesarza zdefraudował pieniądze przeznaczo- i Chińczycy zdobyli lotnisko pod Myitkyina
ne na finansowanie wojny przeciw Białemu w północnej Birmie (17-18 maja 1944), co
Lotosowi, a w armii szerzyła się korupcja umożliwiło sprzymierzonym transport lu-
i niekompetencja. Biały Lotos opanował tak dzi, sprzętu i żywności drogą lotniczą. Samo
duży obszar kraju, że rząd w końcu był miasto Myitkyina Japończycy poddali dopie-
zmuszony zamykać chłopów w dużych obo- ro 3 sierpnia 1944 po ciężkich walkach.
zach, odcinając powstańców od zaopatrzenia. W tym samym czasie Chiński Korpus Eks-
Władze wyszkoliły milicję chłopską, uzbroi- pedycyjny walczył z Japończykami w Lun--
ły ją i wykorzystały w walce z partyzantami ling wzdłuż Drogi Birmańskiej. Krwawa
Białego Lotosu. Milicja złamała panowanie „Bitwa o Drogę" ciągnęła się przez cały 1944
Białego Lotosu w regionach wiejskich, zwła- i część 1945; w końcu sprzymierzeni wyzwo-
szcza w zubożałych prowincji Szansi, Syczu- lili 400 gmin i Droga była wolna. Było to
an i Hopei. Mając przeciwko sobie chłopów, jedyne zwycięstwo Chińczyków nad Japoń-
powstanie musiało upaść. czykami w ciągu ośmiu lat wojny (patrz
CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945).
BIRM AŃ SK A K AM PAN IA 1943-1945 (w ojna
Chinditów). Na początku 1942 Japoń- BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408
czyci dokonali inwazji i zajęli Birmę (patrz (Awy i Pegu wojna czterdziestoletnia).
W XIV w. nastąpił podział Birmy na wiele
rywalizujących państewek, z których naj-
większymi były Awa w Górnej Birmie i Pe-
gu w Dolnej Birmie. Państwa te pokonały
Taungu (państwo na granicy Awy i Pegu),
sąsiadujących z nimi Szanów oraz królestwo
Arakan na zachodnim wybrzeżu. W 1368
ministrowie rządu Awy sprzeciwili się prze-
jęciu władzy przez niedawno owdowiałą
królową, żonę zmarłego króla Thadomin-
baja (1343-1368) oraz przez żołnierza, jej
faworyta i poparli Minkiswasawki (1331--
1401), który wkrótce wypędził uzurpato-
rów. Będąc już królem Awy, Minkiswasawki
doprowadził w 1371 do zakończenia przy-
granicznej wojny z Pegu. Później, gdy
w 1385 Razadarit (zm. 1423) został królem
Pegu, jego wuj zaproponował, że Pegu zo-
stanie wasalem państwa Awy w zamian za
obalenie Razadarita. W Dolnej Birmie wy-
buchła wojna, Szanowie na północy napadali
na Awę, a Birmańczycy z Prome (Pji) doko-
nywali podjazdowych ataków na Monów
(mieszkańcy Pegu). W 1391 wojska Ra-
zadarita wyparły Birmańczyków z twierdzy
Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. Później
Razadarit bez powodzenia usiłował zawrzeć
z Awą rozejm. Po śmierci Minkiswasawki
w 1401 wybuchły spory o następstwo tronu,
co wykorzystał Razadarit i dokonał kilku
wypraw na północ, a w 1406 popłynął
w górę rzeki Irawadi. Mimo kilku porażek
po drodze armia dopłynęła do Sagaing,
naprzeciwko stolicy Awy, i rozłożyła obóz
pod murami miasta. Po negocjacjach Ra-
zadarit wycofał się spod Sagaing, ale gdy
w południowym mieście Prome uwięziono
jego córkę, Razdarit rozpoczął oblężenie
miasta. Nowy król Awy, Minhkaung (zm.
1422) udzielił Prome pomocy, zdobył trzy
forty Nawinu i dokonał pogromu miesz-
kańców. W odpowiedzi 300 wojennych łodzi
Monów popłynęło w górę Irawadi i spu-
stoszyło położone tam miasta. Groźba głodu
zmusiła Minhkaunga do zawarcia pokoju.
Uzgodniono, że granica między Awą a Pegu
przebiegać będzie poniżej Prome i dokonano
wymiany jeńców.
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1408-1417.
Pokój między birmańskim królestwem Awa
w Górnej Birmie a królestwem Monów,
Pegu w Dolnej Birmie, nie trwał długo
(patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408).
Król Pegu Razadarit (zm. 1423), który do-
konał zwycięskiej inwazji na królestwo Ara-
kan na zachodnim wybrzeżu Birmy i umieś-
cił tam na tronie swoją marionetkę (1406),
nakłonił wodzów Szanów z północy do
usunięcia króla Awy Minhkaunga (zm.
1422) grożącego najazdem na Pegu i Arakan.
Gdy Minhkaung był zajęty walkami w pań-
stwie Szanów na północy, Monowie obiegli
należące do Awy miasto Prome (Pji), co
zmusiło Minhkaunga do powrotu na połu-
dnie. W 1410 wojska birmańskie dowodzone
przez syna Minhkaunga, księcia Minrek-
jawswę (zm. 1416), najechały Arakan, usu-
nęły marionetkowego władcę Razadarita,
ale poniosły porażkę w delcie rzeki Irawadi.
W 1412 Monowie znowu napadli na Prome.
Dwie armie Awy, z których jedna przy-
płynęła rzeką, a druga lądem, pokonały
Monów, ale po napadzie wojsk Szanów
z północy na obecne Maymyo wojsko bir-
mańskie (pod dowództwem Minrekjawswy)
musiało się zwrócić przeciw Szanom. Sza-
nowie zostali pobici i wycofali się.
W 1414-1415 Minrekjawswa ponownie na-
jechał Pegu, zmusił Razadarita do wycofania
się daleko na południe, nad Martaban,
i zagrażał spustoszeniem królestwa Monów.
Następny atak Szanów na północy zmusił
Minhkaunga do odwołania syna z Pegu.
Rok później Minrekjawswa jeszcze raz na-
jechał Pegu. Podczas pościgu za Razadari-
tem słoń przez przypadek okaleczył mu
nogę. Dostał się wówczas do niewoli, a po-
nieważ wolał śmierć niż niewolę, został
stracony. Po jego śmierci wojna zaczęła
wygasać. W 1416 wojska Awy pomogły
królestwu Taungu (leżącemu między Awą
a Pegu) odeprzeć najazd Monów. W 1417
Razadarit, przy wsparciu Arakanów, prze-
ciwstawił się ostatniej próbie Minhkauga
podbicia Pegu. Wojska Awy odstąpiły, by
stawić czoło nowym napadom Szanów.
B IR M A Ń SK A W O J N A D O M O W A- 1426- B IR M A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1535-
1440. Po śmierci Minhkaunga (zm. 1422) 1546. Król Taungu (północno-wschodnia
królem został jego syn Hsinbjuszin Thihatu Dolna Birma), Tabinsweth (1512-1550) dą-
(zm. 1426), który wraz z tronem dostał żąc do zjednoczenia różnych królestw Bir-
w spadku sąsiadujących, wojowniczych Sza- my, podjął wojenne wyprawy. Skierował się
nów. W czasie karnej wyprawy przeciwko na północ, do urodzajnego obszaru Kyaukse,
Szanom Hsinbjuszin został zdradzony przez w pobliżu Awa, gdzie Birmańczycy, którzy
żonę z rodu Szanów i zamordowany. W Gór- uciekli przed atakiem Szanów z Mohnyin,
nej Birmie nasiliły się zamieszki; po osłabie- przyłączyli się do jego wojsk, by powstrzy-
niu Awy pod rządami króla Mohnyinthado mać najeźdźców. Po umocnieniu władzy
(zm. 1437) Szanowie zyskali przewagę. Na w górnej dolinie Sittang Tabinsweth rozpo-
południu częściową autonomię zyskało bir- czął podbój Pegu, królestwa Monów w Dol-
mańskie królestwo Taungu pod władzą Szana nej Birmie (1535), łatwo zdobywając Bassein
Soalu (zm. 1437) oraz Taungdwingyi, Yame- i Myaungmya w delcie rzeki Irawadi.
thin i Pinlaung, a pomocy w obronie przed W 1539 wkroczył do stolicy Pegu. Król
Awą udzielili im Szanowie. Taungu zawarło Pegu musiał szukać schronienia w Prome
przymierze z królestwem Monów, Pegu (Pji). Tabinsweth ruszył do Prome, ale
w Dolnej Birmie, celem najazdu na Prome wycofał się, gdy z Awa przybyły wojska
(Pji), wasala Awy. Gdy w 1437 zmarł Soalu, Szanów. Z pomocą najemników portugal-
król Pegu uczynił swego syna władcą Taun- skich zajął miasta nad zatoką Martaban,
gu. W 1440 Górna Birma znajdowała się Molamiaing oraz obszar przybrzeżny na
w posiadaniu Awy oraz Szanów. Patrz także południe od Tawaju (1541). Gdy po pięcio-
BlRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446. miesięcznym oblężeniu poddało się Prome,
Tabinsweth opanował całą Dolną Birmę,
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527. Na a większość książąt Monów została jego
początku XVI w. państwo Szanów, Mohnyin wasalami. W 1544 odparł atak Szanów na
(północno-wschodnia Birma), odrzuciło za- Prome i rozszerzył swoją władzę na górną
leżność od Chin i przestało płacić daninę. część doliny Irawadi, aż do Paganu, gdzie
Szanowie nasilili najazdy na birmańskie w 1547 koronowano go na „króla całej
królestwo Awa, które w 1507 starało się Birmy". Stolicą jego państwa zostało Pegu.
zawrzeć pokój, jednak Szanowie nadal po- W 1547 Tabinsweth usiłował podbić króles-
dejmowali te działania. Awie nie udało się two Arakan na zachodnim wybrzeżu Birmy,
również uzyskać pomocy od leżącego na ale w czasie oblężenia stolicy, Mrohaungu,
południu birmańskiego królestwa Taungu. wojska syjamskie napadały na Tawoj, co
W 1524 Szanowie opanowali pograniczną zmusiło go do przerwania oblężenia i mar-
twierdzę Awy i tereny nad górnym biegiem szu na wschód, w stronę Syjamu (patrz
rzeki Irawadi, na jej lewym brzegu, przy SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548).
dopływie Myitnge, leżała stolica Awa.
W 1527 Szanowie z Mohnyin stoczyli tam B IR M A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1551-
wielką bitwę, w której poległ król Awa. 1559. Po zabójstwie króla Birmy Tabins-
Szanowie zdobyli i złupili stolicę. Większość wetha (1512-1550) państwo rozpadło się na
mieszkańców miasta uciekła do Taungu. kilka części, nad którymi panowali Mono-
Szanowie wprowadzili na tron księcia Tho- wie lub władcy birmańscy. Smim Htaw
hanbwa (zm. 1543); królestwo birmańskie (zm. 1551), przywódca powstania Monów,
przeżyło ciężki okres zniszczeń, Szanowie zdobył Pegu i obalił monowskiego księcia,
łupili buddyjskie świątynie, torturowali który wcześniej ogłosił się królem. Szwagier
mnichów i niszczyli biblioteki. Okupowali Tabinswetha, Bajinnaung podjął próbę zjed-
miasto do 1555. noczenia kraju. Z pomocą najemników por-
tugalskich pokonał pretendenta do tronu Pegu skierowały się na północ, by zająć
pod Taungu i tam ogłosił się królem (1551). Taungu, ale Birmańczycy odnieśli nad nimi
Ruszywszy na południe Bajinnaung zatrium - poważne zwycięstwo i zmusili do odwrotu.
fował nad Smim Htawem w bitwie pod Birma podzieliła się na wiele małych pań -
Pegu (wkrótce potem przywódcę Monów stewek. Patrz takżeSYJAMSKO-BIRMAŃSKA
stracono). Dążąc do podporządkowania -so WOJNA 1607-1618.
bie niespokojnych Szanów w Górnej Birmie,
Bajinnaung podjął wielką wyprawę na pół - B IR M A Ń S K A W O JN A D O M O W A- 1740-
noc i zdobył opanowaną przez Szanów 1752. W czasie gdy birmańscy w ładcy z
dawną birmańską stolicę Awa (marzec dynastii Taungu byli zajęci w Górnej
1555). Wojska Bajinnaunga przeszły przez Birmie walkami z najeźdźcami z Manipuru
państewka Szanów zdobywając Hsipaw i -in (patrz BlRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714-
ne miasta (1556), następnie kierując się na -1749), doszło do powstania Monów, czyli
południe zajęły bez walki państwo Tajów ludu Tailang z Dolnej Birmy przeciw rzą -
Cziang Maj. Po odejściu Birmańczyków dom Taungu, powstańcy zdobyli Syriam
władca Laosu Setthathirat (1534-1571) wró - i wybrzeże zatoki Martaban. Ogłosili nie-
cił do Cziang Maj, aby odzyskać tron, który podległość i ustanowili niezależne króles-
jego ojciec zdobył i przekazał mu jako two, a królem w Pegu (dawnej stolicy)
swojemu następcy. Powrót Bajinnaunga został były mnich. W 1743 Monowie ruszyli
uniemożliwił mu realizację tych planów. na północ, zdobyli Prome (Pji) i Taungu
Setthathirat zawarł przymierze z Szanami (pierwotna siedziba rządzącej dynastii); Bir-
i zwyciężył, ale w końcu zmuszono go do mańczycy w odwecie zdobyli Syriam (1743),
wycofania się, a jego sojusz z Szanami ale Monowie odbili miasto i poprosili Fran -
rozpadł się w 1559. Patrz także BIRM A Ń- cuzów, aby pomogli im obronić to miasto
SKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565; SYJAMSKO-- oraz Pegu w 1751 do Pegu przybył de
BIRMAŃSKA WOJNA 1548. Bruno (zm. 1756), który pragnął zdobyć dla
Francji Dolną Birmę. Król Binnja Dala
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599. Za (zm. 1774) zapoczątkował systematyczny
panowania Nanda Bajina (zm. 1599) doszło podbój Górnej Birmy; Monowie obiegli
do osłabienia państwa Taungu w wyniku Awę, birmańską stolicę za panowania dynas -
toczącej się SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ tii Taungu, zdobyli miasto (1752) i -do
WOJNY 1593-1600 oraz najazdów króle - prowadzili dynastię do ostatecznego upadku.
stwa Arakan (obecnie zachodnie wybrzeże
Birmy). W 1599 bracia Nandy Bajina - -za B IR M A Ń S K A W O JN A D O M O W A- 1753-
rządcy Awy, Prome (Pji) i Taungu - pod - 1757. Po opanowaniu Awy w Górnej Bir mie
nieśli wspólnie bunt przeciwko centralnemu przez Monów, czyli lud Tailang (patrz
rządowi w Pegu, stolicy birmańskiej. Otrzy- BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752), roz-
mawszy od zarządcy Taungu pieniądze w -za poczęła się walka podjazdowa przeciw rzą -
mian za pomoc, król Arakanu wysłał wojska dom Monów, kierowana przez Alaungpaję
i flotę i zdobył port Syriam, na południe od (1714-1760), władcę Shwebo, który odmó -
Pegu. Gdy buntownicy zdobyli Pegu, ujęli wił złożenia hołdu królowi Monów Binnji
Nandę Bajina i przewieźli go w kajdanach Dali (zm. 1774). Działania Alaungpaji zmu -
do Taungu, gdzie został zabity. Pegu zostało siły Monów, do opuszczenia miasta Awy
doszczętnie spalone, złupione, a mieszkańcy (1753), później nie zdołali go odzyskać
rozproszyli się. Arakan przekazał władzę (marzec 1754). Idąc w ślad za Monami na
nad Syriamem portugalskiemu najemnikowi południe, do Dolnej Birmy, wojska Alaun -
Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614). Wojska gpaji uwolniły Prome (Pji), odparły podjętą
syjamskie, które najechały Birmę, po zajęciu przez Monów próbę odbicia Prome (1755),
a potem zdobyły Rangun (maj 1755). ponownie do rozwiązania rządu i ustano-
W 1756 nacierający Birmańczycy Alaungpaji wienia dyktatury wojskowej. Walki party-
zrównali z ziemią port Monów, Syriam. zanckie trwały nadal, doszło również do
Birmańczycy ujęli i stracili francuskich antykomunistycznych rozruchów. W 1974
oficerów marynarki wojennej, w tym ich i ponownie w 1978 Ne Win został wybrany
przywódcę de Bruno (zm. 1756), których na prezydenta. Krajem wstrząsały krwawe
okręty udzielały Monom pomocy. Birmań- starcia między Chińsko-Birmańską Partią
czycy zdobyli i zniszczyli stolicę Monów, Komunistyczną a wojskiem, co ułatwiało
Pegu (1755); pojmali Binnja Dale i trzymali działalność separatystycznym grupom,
go w niewoli aż do 1774, po czym syn szczególnie Karenom. W 1981, po rezyg-
Alaungpaji, Hsinbjuszin (zm. 1776) nakazał nacji generała Ne Wina, prezydentem został
go stracić. Król Alaungpaja i zapoczątkowa- generał U San Yu.
na przez niego dynastia Konbaung dopro-
wadziła do zjednoczenia Birmy. BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY. Patrz
A N G IEL SK-OB IR M A Ń SK IE .
W O JN Y
B IR M A Ń S K A W O J N A P A R T Y Z A
1948-
NCKA
1981. Po ustanowieniu na początku 1948 BIRM A ŃSK O -CH IŃSK A W OJN A -1438-
niezależnej republiki związkowej Birmy 1446. Chińska dynastia Ming dążyła do
(Unia Birmańska) Karenowie, Szanowie podbicia państewek Szanów w Górnej Bir -
wraz z innymi mniejszościami narodowymi mie (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
wzniecili powstanie mające na celu utwo- 1299-1300). Wojska chińskie pod dowództwem
rzenie państw autonomicznych. W połu- Wang Ji (zm. 1445) najechały państewka
dniowej części środkowej Birmy do po- Szanów i początkowo odnosiły sukcesy pod
wstania przyłączyli się komuniści i pomogli Tagaung. W czasie marszu na Awę, stolicę
partyzantom kareńskim, którzy zdobyli i siedzibę króla Birmy Narapati (1443--
Mandalaj i obiegli rząd w Rangunie. Gdy 1469), Wang Ji został pobity i poległ.
w Taungu proklamowano autonomiczne W 1446 większe siły chińskie najechały
państwo Karen, wojska rządowe zaatakowały Birmę, doszły do Awy, ich wódz zażądał, by
i zdobyły miasto (1950). Choć wojska rzą- Narapati poddał się i wydał wodza Szanów
dowe zdobyły również Prome (Pji), główny Thonganbwę (zm. 1446), któremu król
ośrodek komunistów, nie doprowadziło to udzielił schronienia. Thonganbwa, przewi-
do zakończenia walk. W tym czasie chińskie dując możliwość porażki Szanów, poddał
wojska Kuomintangu, które uciekły z Chin się i wkrótce popełnił samobójstwo. Nara-
po przejęciu tam władzy przez komunistów, pati również skapitulował i uznał zwierzch-
wkroczyły do wschodniej Birmy. Władze ność dynastii Ming. Chińczycy zdobyli znaj-
birmańskie podejmowały bezskuteczne dzia- dujące się w posiadaniu Szanów miasto
łania na rzecz wycofania sił chińskich; Pagan położone poniżej Awy, w dole rzeki
dopiero wskutek nacisku Organizacji Naro- Irawadi, i pomogli Narapati przywrócić
dów Zjednoczonych wojska Kuomintangu spokój w Górnej Birmie.
wycofały się w latach 1953-1954 na Tajwan
(Formoza). Do tego czasu birmańskie woj- B IR M A N SK O -C H IŃ SK A W O JN A - 16 58 -
ska pod dowództwem utalentowanego gene- 1661. Ostatni pretendent z dynastii Ming
rała Ne Wina (ur. 1911) opanowały większą do tronu Chin, książę Jong Li (zm. 1662),
część kraju. Gdy komuniści zagrozili obale- pokonany przez Mandżurów (dynastia
niem słabego rządu, Ne Win dokonał prze- King) w 1658, zbiegł z prowincji Junan
wrotu, jednakże niebawem przekazał władzę w południowych Chinach. Król Birmy Pin-
cywilnemu rządowi. Cztery lata później dale (zm. 1661) udzielił mu azylu w Sagaing
(1962) nieustające zamieszki zmusiły go nad rzeką Irawadi, naprzeciwko stolicy Awy
w Górnej Birmie. Na terytorium Birmy BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1558.
wkroczyły armie obu stron - Mandżurów Cziang Maj (północno-zachodni Syjam),
oraz dynastii Ming i rozpoczęły walki mię - królestwo Tajów okupowane przez Laos,
dzy sobą, a także z wojskami Pindala. Dążąc nasyłało agentów do Górnej Birmy, którzy
do obalenia Pindala wojska chińskie zdoby ły podburzali tam tubylcze plemiona Szanów
Awę. Pindale został zdradziecko zamor - i p o m a ga li b u nt ow n iko m . W o d w ec ie
dowany, zastąpił go młodszy brat Pje Min w kwietniu 1556 król Birmy Bajinnaung
(zm. 1672). Mandżurski gubernator Junanu (1515-1581) z dynastii Taung najechał i -po
zażądał, by Birma wydała Jong Li i zagroził dbił królestwo Cziang Maj. Z pomocą sąsia -
zniszczeniem Birmy. Mając przeciwko sobie dowi przyszli Laotańczycy pod wodzą zdol -
20-tysięczną armię chińską, Pje Min zgodził nego przywódcy Setthathirata (1534- -
się spełnić to żądanie. Patrz także
SYJAMSKO- 1571), nie udało im się jednak pokonać
-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662; TAJÓW WOJNA wojsk birmańskich. Król Birmy nie -po
1660-1662. zwolił na splądrowanie stolicy Cziang Maj
i ustanowił tam marionetkowego władcę.
B IR M A Ń SK O -C H IŃ S K A Później
W O JN A - 1765 - birmańska armia okupacyjna opuś -
1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) ciła Cziang Maj, który znowu przeszedł pod
prowadził zdobywczą politykę, dokonywał władzę Laosu.
także wypadów na terytorium Chin. Zanie -
pokojony tą polityką cesarz chiński Czujen B IR M A Ń SK O -L A O T A Ń S K A W O JN A - 1564-
Lung (1711-1799) wysłał do Birmy ogrom ną 1565. Setthathirat (1534-1571) władca
armię, która zdobyła większą część laotańskiego królestwa Łan Xang, uprzed nio
wschodniej Birmy. Nie zrażeni niepowo - sprawujący zwierzchnią władzę nad
dzeniami, Birmańczycy prowadzili energicz - sąsiednim państwem Tajów, Cziang Maj,
ną i upartą wojnę partyzancką, unikając został wciągnięty w wojnę między królem
większych bitew z wojskami chińskimi. Ajutthaji, czyli Syjamu, Mahaczakrabarti
Korzystając z umieszczonych w strategicz - (zm. 1569), a królem Birmy Bajinnaungiem
nych punktach baz w dżungli, wojska Hsin- (1515-1581) z dynastii Taung (patrzSYJAM-
bjuszina, dowodzone przez utalentowanych SKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569). Birmańskie
generałów, atakowały chińskie linie komu - wojska skierowały się na wschód, podbiły
nikacyjne; ich działania sprawiały, że siły Cziang Maj, najechały Laos i obiegły stolicę
chińskie stanowiły odosobnione grupy - -ro Yientiane, dokąd niedługo przedtem prze -
zbijały siły nieprzyjaciela na oddziały poz - niósł się dwór królewski z Muong Swa
bawione kontaktu. Chińczycy nie mogli (Luang Prabang). Nieustanne napady par -
dopaść w dżungli nieuchwytnych Birmań- tyzanckie zmusiły w 1565 najeźdźców bir -
czyków, a sami ponosili duże straty w -lu mańskich do wycofania się z tego regionu.
dziach i cierpieli z powodu chorób i głodu, Patrz takżeBIRM AŃ SKA WO JNA D OM OW A
w końcu sami zaproponowali pokój (do 1551-1559.
1769 bez większego powodzenia najechali
czterokrotnie Birmę). Birmańczycy, rozu - B IR M A Ń SK O -L A O T A Ń S K A W O JN A - 1571-
miejąc, że nieprzyjaciel dzięki liczebnej 1575. Po śmierci laotańskiego władcy
przewadze może ich w końcu pokonać, Setthathirata (zm. 1571), który często udzie -
zgodzili się na proponowane warunki. Chiń - lał pomocy Ajuthajanowi (Syjamowi) w wal -
czycy wycofali się pozostawiając w Birmie kach z Birmą i wyparł Birmańczyków z pań -
20 tysięcy zabitych, działa i spalone statki stewek Szanów w Górnej Birmie, Birmań -
rzeczne. Patrz także BIRMAŃSKO-MANIPURSKA czycy kolejny raz najechali królestwo laotań-
WOJNA 1770; SYJAMSKO-BIRMAŃSKAWOJNA skie Łan Xang, a w 1574 zdobyli stolicę
1764-1769. Yientiane. W poprzednich konfliktach bir-
mańsko-laotańskich utalentowani dowódcy w końcu dość sił, by zwyciężyć najeźdźców.
wojskowi Setthathirata stawiali opór najeź- Radża Manipuru przerwał wojnę i przekazał
dźcom i w końcu wyparli ich z kraju. Birmańczykom swoją dwunastoletnią córkę
W 1575 królowi Birmy Bajinnaungowi jako gwarancję pokoju. Patrz także BIRMAŃSKA
(1515-1581), który przez 20 lat usiłował WOJNA DOMOWA 1740-1752.
podbić Laos, w końcu udało się osiągnąć
cel, umieścił on na tronie laotańskiego B IR M A Ń S K O -M A N IP U R SK A W O JN-A 1755-
księcia, którego przez 10 lat przetrzymywał 1758. Utalentowany wódz birmański,
jako zakładnika. Birmańczycy spustoszyli Alaungpaja (1714-1760) chciał pomścić zni-
kraj, który pogrążył się w chaosie. Patrz szczenia, jakich dokonali Manipurczycy
także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569. w czasie najazdów na Górną Birmę, zwłasz-
cza w 1738 na stolicę Awę. Jego wojska
B IR M A Ń SK O -L A O T A Ń S K A W O JN A- 1381-
najechały Manipur (państwo w północno--
1592. Po śmierci króla Birmy Bajinnunga wschodnich Indiach sąsiadujące z Birmą) i
(1515-1581), który w 1575 narzucił Laosowi pozostawiły tam swój garnizon (1755).
status zbliżony do statusu wasala, Laotań- Doszło do powstania wieśniaków i żołnierzy
czycy podjęli próbę zrzucenia birmańskiego manipurskich, w odwecie Alaungpaja wysłał
jarzma. W czasie wojny Birmy z Syjamem tam karną ekspedycję. Jego żołnierze spalili
(patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584--1592) wiele wiosek manipurskich, tysiące miesz-
partyzanci laotańscy atakowali Bir- kańców wzięli do niewoli i masowo przesied-
mańczyków. W 1592 Laos uzyskał niepod- lili Manipurczyków do Birmy. Alaungpaja
ległość, ale wkrótce potem w kraju znowu zwerbował do swojej jazdy doskonałych
zapanowała anarchia. Dopiero w 1637 nowy kawalerzystów manipurskich. Patrz BIRMAŃ-
król Sulign Yongs (zm. 1694) przywrócił SKA WOJNA DOMOWA 1753-1757.
spokój i zawarł traktaty z sąsiednim Syja-
mem i Birmą, w których ustalono wzajemne BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764.
granice. W 1763 trzecim królem birmańskiej dyna-
stii Konbaung został Hsinbjuszin (zm.
B IR M A Ń S K O -M A N IP U R S K A W O JN-A 1714-
1776). Jego poprzednikami byli starszy
1749. Radża, czyli książę Gharib Nawaz brat i ojciec Alaungpaju (1714-1760), za-
z Manipuru (państwo w północno-wschod- łożyciel dynastii. Hsinbjuszin prowadził
nich Indiach) wysłał swoich wojowników, zdobywczą politykę, podjął wyprawę na
w większości jazdę, na południowy wschód zachód, na hinduskie państwo Manipur;
w celu najazdu i spustoszenia sąsiedniej do grudnia 1764 Birmańczycy zajęli więk-
Górnej Birmy, nieudolnie w tym czasie szą część Manipuru. Wielu jeńców mani-
rządzonej. Manipurczycy podstępem wzięli purskich wysłano do Birmy jako niewol-
do niewoli kilka tysięcy Birmańczyków, ników, zwłaszcza do stolicy Hsibjuszina,
twierdząc przy tym, że chcieli nawrócić Awy. Hsibjuszin dążył do uzyskania zwie-
wyznających buddyzm Birmańczyków na rzchniej władzy nad całym Manipurem,
hinduizm. Powtarzające się najazdy i gra- gdyż uważał, że dzięki temu będzie dys-
bieże spustoszyły Górną Birmę; do 1737 ponował dobrą podstawą do najazdu na
Manipurczycy kilkakrotnie oblegali birmań- Indie Brytyjskie. Patrz także BIRMAŃSKO-
ską stolicę Awę (z największym powodze- -CHIŃSKA WOJNA 1765-1769.
niem w 1738) i wybili dwie trzecie nie-
przyjacielskiej armii. Przez wiele lat niedo- BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770.
łężni wodzowie birmańscy ponosili klęski Birmański generał Maha Thihathura zgo-
w walkach ze znacznie mniej liczną armią dził się na proponowane przez Chińczyków
Manipuru. W 1749 Birmańczycy zebrali warunki pokojowe i po zakończeniu BIR-
MAŃSKO-CHIŃSKIEJ WOJNY 1765-- BISK U PÓ W W O JN A PIE R W SZ ANacis 1639.
-
1769 pozwolił im na powrót do kraju. kani przez króla Anglii Karola I (1600- -
Obawiał się jednak stanąć przed swoim 1649) i arcybiskupa Williama Laudera
królem, Hsinbjuszinem (zm. 1776), który (1573-1645) szkoccy biskupi usiłow ali
mógł go skazać na śmierć za zbyt łagodne w 1637 wprowadzić do Kościoła szkockiego
postępowanie z wrogiem. Aby odwieść króla nowy „Modlitewnik powszechny". Prezbi-
od dalszych działań przeciw ko Chinom terianie stawili opór, a w lutym 1638 przyjęli
i Syjamowi (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA National Covenant - ślubowanie zachowania
1764-1769), Maha Thihathura postanowił wierności własnej religii wbrew naciskom
najechać Manipur (północno-wschodnie -In Kościoła anglikańskiego. W listopadzie 1638
die) i stłumić tam niewielkie powstanie zgromadzenie powszechne Kościoła szkoc -
antybirmańskie. Manipurczycy, którzy -na kiego odrzuciło ustrój episkopalny i nie
dal zbierali siły po ostatniej wojnie z Birmą, podporządkowało się rozkazom króla -na
zostali pobici w trzydniowej bitwie zakoń - kazującym rozw iązanie zgromadzenia.
czonej ucieczką radży. Birmańczycy osadzili W 1639 Karol próbował prowadzić działania
na tronie lojalnego władcę. Mimo tego wojenne przeciwko Szkotom, ale ci szybko
zwycięstwa Maha Thihathura popadł w nie - wyparli jego nieliczne i źle wyszkolone
łaskę króla Hsinbjuszina za pobłażliwość wojska. Karol zmuszony był zawrzeć rozejm
okazaną Chińczykom. w Berwick, w którym zezwolił na zwołanie
w Szkocji nowego zgromadzenia general -
BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613. nego. Druga wojna biskupów 1640. Nadal
Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614), jeden utrzymywały się poważne różnice między
z najwybitniejszych najemników portugal - Karolem a szkockimi prezbiterianami, któ -
skich w Birmie, zaczął przekształcać por - rzy stawiali opór próbom narzucenia im
tugalski fort w Syriamie, w Dolnej Birmie, anglikańskich reguł. Zgromadzenie w Edyn -
w bazę dla kolonii portugalskiej (patrz burgu dalej odmawiało posłuszeństwa kró -
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599). De Britołupił lowi, a w 1640 Szkoci zachęceni przez
świątynie buddyjskie i zmuszał Bir- szlachtę i możnowładców angielskich prze -
mańczyków do przejścia na katolicyzm, co nieśli walkę na teren Anglii. Nie mając
wzbudziło ich wrogość. Królem Birmy był dobrego wojska ani pieniędzy, Karol doznał
wtedy Anaukpetluna (zm. 1628). W 1610 upokarzającej porażki z rąk zdyscyplinowa -
chcąc ukarać władcę Taungu, Natszinnaun- nych Szkotów. Traktat pokojowy w Ripon
ga (zm. 1614) za nieuczciwy, dwustronny przewidywał, że aż do wypracowania przez
sojusz zarówno z nim, jak i z Anaukpet- nowy parlament angielski ostatecznych wa -
lunem, de Brito ujął władcę Taungu i uwię - runków pokoju wojska szkockie będą okupo -
ził go. W odwecie wojska Anaukpetluna wać północną Anglię i dostawać 850 funtów
najechały Syriam, wykonały podkop pod dziennie. W związku z tym Karol zmuszony
murami twierdzy i zdobyły ją. Wzięto także był zwołać w listopadzie 1640 „Długi Parla -
do niewoli de Brito i Natszinnaunga, którzy ment", co przygotowało grunt do wielkiej
w rok później zostali straceni (de Brito ANGIELSKIEJ WOJNY DOMOWEJ.
został wbity na pal). Stosunki birmańsko- -
portugalskie uległy pogorszeniu. Zwycię - B IZ A N T Y J SK A R E B E L IA 9 76-989.
Pano w -a
stwo Birmy zyskało międzynarodowy roz - niu cesarza bizantyjskiego Bazylego II
głos. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA (958?-1025) zagroził wódz Bardas Skleros,
1607-1618. szwagier poprzedniego cesarza Jana Tzimis-
kesa (925-976). Obwołany cesarzem przez
BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz SY azjatycką armię bizantyjską, którą dowodził,
JAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. i militeńskich Arabów, Skleros zdobył dużą
część Azji Mniejszej i bizantyjskiej Syrii. nad Morzem Czarnym, Epir w zachodniej
W marcu 979 wojska Bazylego pod wodzą Grecji i cesarstwo nicejskie w Azji Mniej -
Bardasa Fokasa (zm. 989) pobiły armię szej. Cesarz bizantyjski Aleksy III Angelos
Sklerosa pod Pankalią; sam Skleros schronił (zm. 1211), który zbiegł z Konstantynopola,
się u swego przyjaciela, kalifa bagdadzkiego. przyjął azyl zaproponowany mu przez Tur -
W 988 Skleros przyłączył się do Fokasa, ków seldżuckich. Na nalegania Aleksego
gdy ten zawiązał spisek mający na celu Seldżucy najechali w 1208 cesarstwo nicej -
obalenie Bazylego i przejęcie władzy w Kon - skie, by zmusić jego władcę Teodora I Las-
stantynopolu. Bazyli pokonał Fokasa w -na karisa do abdykacji (Teodor przyjął wcześ -
stępnym roku, w bitwie pod Abydos, we niej tytuł cesarza). Wojska Teodora odparły
Frygii. Fokas zm arł w krótce po bitw ie, Turków, a ponadto obroniły cesarstwo nicej -
a jego śmierć położyła kres rebelii. Patrz skie przed najazdami cesarzy Trebizondy
także BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA i krzyżowców. Wszystkie trzy państwa - -ni
960-976. cejskie, trebizonckie i epirockie - rościły
pretensje do miana cesarstwa, co powodo -
BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1094. Za wało nieustające napięcia między nimi, a -po
panowania energicznego cesarza Aleksego I n ad to każd e z nich z oso b na w alczyło
Komnenosa (1048-1118) Scytowie, Turcy w Seldżukami. Napięcie doszło do szczytu,
seldżuccy i Normanowie dokonywali częs - gdy wraz z Turkami cesarstwo Teodora
tych najazdów na cesarstwo bizantyjskie, najechał Aleksy, który dążył do objęcia
wojska cesarstwa odpierały te ataki (patrz tronu w cesarstwie nicejskim. Teodor -po
BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081, NOR- konał Turków, wziął do niewoli Aleksego
MAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY). Chcąc utrzy-m ać i zamknął go w klasztorze w Nicei. Aleksy
imperium w całości, Aleksy musiał wkrótce zmarł. Patrz takżeBIZANTYJSKAWOJNA
poczynić ustępstwa na korzyść wielkich DOMOWA 1222-1242.
posiadaczy ziemskich. W 1094 rozpoczął
bunt Konstantyn Diogenes (zm. 1094?), BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222--1242.
pretendent do tronu; korzystał on z pomocy Usiłując wskrzesić cesarstwo bizan tyjskie,
Połowców, koczowniczego ludu tureckiego dwa rywalizujące, niezależne pań stwa
z terenów obecnej południowej Ukrainy. greckie, cesarstwo nicejskie i Epir
Przekroczywszy z Połowcami Dunaj, Kon - prowadziły walki między sobą oraz z cesar -
stantyn Diogenes pomaszerował na połu - stwem łacińskim (patrz ŁACIŃSKIEGO i BI-
dnie, obiegł Adrianopol (Edirne) w Tracji, ZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA DRUGA 1224-
został pobity jednak przez wojska Aleksego 1237). W walce o władzę w cesarstwie
w bitwie pod Taurocomon. Cesarz umocnił nicejskim Jan III (zm. 1254) pokonał w 1222
później władzę i powiększył siły zbrojne, by dwóch braci Teodora I Laskarisa (ok.
stawić czoło próbom zdobycia cesarstwa. 1175-1222), następnie pobił wojska cesars -
Patrz takżeBIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA twa łacińskiego i w 1225 został panem
1110-1117. większej części Azji Mniejszej. Gdy Teodor
Dukas Angelos (wzmian. 1220-1230), des -
B IZ A N T Y J S K A W O J N A D O M O W -A pota
1 20 7 -Epiru, ogłosił się w tym samym roku
1211. W 1204 krzyżowcy zdobyli i spląd - cesarzem bizantyjskim, Jan III sprzeciwił
rowali Konstantynopol (Stambuł) (patrz się temu i wysłał wojska, które poniosły
stwa klęskę pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji.
KRUCJATA CZWARTA 1202-1204) i z ziem cesar
bizantyjskiego utworzyli cesarstwo - ła W 1230 wojska Jana pobiły armię Teodora
- i z pomocą Bułgarów Iwana II (zm. 1241)
cińskie. Nie pobite przez nich resztki cesar
stwa bizantyjskiego rozpadły się na trzy obiegły w 1235 Konstantynopol (Stambuł),
niezależne państwa: cesarstwo Trebizondy jednakże bez powodzenia. Po śmierci Iwana
II Jan zdobył terytoria bułgarskie i ponow - loga (1332-1391), który był zbyt młody, by
nie najechał Epir, zmuszając go w 1242 do przejąć rządy po śmierci ojca, Andronikosa
-luznania zwierzchnictwa cesarstwa nicej - III Paleologa (1296-1341). Ale Kantakuzen
skiego. Patrz takżeBIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA chciał sam objąć tron i 26 października
1207-1211. 1341 ogłosił się cesarzem Janem VI. Zawarł
sojusz z Turkami i Serbami, którzy w -se
B IZ A N T Y JS K A W O J N A D O M O W A krecie
M i-1259 . przyrzekli udzielić pomocy również
chał VIII Paleolog (1225-1285), regent pra- w obronie bizantyjskiego dworu Jana V
- w Konstantynopolu (Stambule). Wielu Bi-
wowitego następcy na tronie cesarstwa nicej
skiego, Jana IV Laskarisa (1250P-1300?), zantyjczyków sprzeciwiało się przewrotowi
w 1259 ogłosił się cesarzem. Posłał następ- Jana VI; w Tessalonikach (Salonikach) usta-
nie wojska dla obrony miasta Tessaloniki nowiono niezależne państwo. Wojska Jana
- VI wspierane przez Turków zdobyły Kon
(Saloniki), zdobytego przez cesarstwo nicej -
skie w 1246, ale w 1259 obleganego przez stantynopol w 1347. Jan sprawował władzę
wojska Epiru. Próby zawarcia porozumienia cesarską do 1355 (patrzBIZANTYJSKA WOJNA
nie przyniosły rezultatu i w 1259 wojska DOMOWA 1352-1355). Patrz takżeBIZANTYJSKO-
nicejskie pobiły w bitwie pod Pelagonią -TURECKA WOJNA 1359-1399.
siły Epiru, wspierane przez wojska sycylij-
skie i francuskie. To zwycięstwo umożliwiło B IZ A N TY JSK A W O JN A D O M O W A- 1352-
Michałowi zdobycie Konstantynopola (Sta - 1355. Cesarz bizantyjski Jan VI Kantaku-
mbułu) i przywrócenie cesarstwa bizantyjs - zen (1292-1383), który zdobył tron w 1341
kiego (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-
CESARSTWAWOJNA TRZECIA 1261-1207). 1347), usiłował na trwałe zjednoczyć
cesarstwo. Gdy Jan VI rozpoczął walkę
BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1321--1328. z Turkami napadającymi na Trację i Mace-
Bizantyjski cesarz Andronikos IIPaleolog donię (patrz BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
(1260-1332) pozbawił tronu swo jego 1359-1399), pozbawiony tronu cesarskiego
wnuka, Andronikosa III Paleologa, Jan V Paleolog (1332-1391), zebrał wojska,
zbuntowanego młodzieńca, który przez by obalić Jana VI. Doszło do bitwy w 1352
przypadek spowodował śmierć swojego bra - pod Adrianopolem (Edirne), w Tracji. Zwy -
ta. W 1321 Andronikos młodszy, wspierany ciężył Jan VI, korzystając z pomocy -od
przez potężnych możnowładców bizantyj - działów tureckich, ale Jan V aż do 1354
skich niezadowolonych z wysokich podat - prowadził wojnę partyzancką. Zwolennicy
ków , wzniecił powstanie, zebrał wojska Jana V uderzyli później na Konstantynopol
i z powodzeniem walczył przeciwko siłom i usunęli Jana VI z tronu. W 1355 Jan V,
cesarza. W 1325 Andronikos starszy uznał nowy cesarz, zdobył terytoria rządzone przez
go za współcesarza i władcę prowincji Ma - członków rodu Kantakuzenów.
cedonii i Tracji. Wnuk nadal stawiał opór,
osłabiając cesarstwo bizantyjskie, walczące BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-602.
w tym czasie z Turkami osmańskimi (patrz Awarowie, lud turecki, który osiedlił się
BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1329-1338). w pobliżu Wołgi, najeżdżali Półwysep Bał
-
W 1328 Andronikos III zmusił Androniko - kański będący wtedy pod panowaniem -ce
sa II do zrzeczenia się tronu i został jedy
- sarstwa bizantyjskiego. Najazdy zmusiły
nym władcą. cesarza bizantyjskiego Maurycjusza (ok.
539-602) do rozpoczęcia działań przeciw
BIZ A N T Y JSK A W O JN A D O M O W A - 1341- Awarom. W 601 generał Priskos pobił ich
1347. Jan Kantakuzen (1292-1383) został w bitwie pod Viminacium, na południe od
mianowany regentem cesarza Jana V Paleo- Dunaju. Bizantyjczycy wyparli Awarów za
rzekę, ale nadejście zimy uniemożliwiło (zm. 664) tego samego roku doprowadził do
pościg. Patrz takżeFOKASA BUNT 602. poddania się Aleksandrii w Egipcie, który
został całkowicie opanowany przez muzuł -
BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 603-626. manów. Patrz takżeMUZUŁMAŃSKIPODBÓJ
Po wycofaniu się armii bizantyjskiej (patrz PERSJI 643-651.
FOKASA BUNT 002) Awarowie zaatakowali
należącą do Bizancjum Macedonię, Trację B IZ A N T Y JS K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
i Półwysep Bałkański. Cesarz bizantyjski 645-656. Gdy kalif Osman (zm. 656) po -
Fokas powstrzymał na krótko najazd Awa- zbawił władzy gubernatora Aleksandrii Am-
rów, płacąc im w 604 ogromną daninę, ra ibn al-Assa (zm. 664) doszło do powstania
jednak w 617 Awarowie doszli do murów probizantyjskiego w tym mieście w 645.
Konstantynopola (Stambuł) i przez następne Jednakże Amur został przywrócony na swe
- stanowisko, pobił Bizantyjczyków pod Ni-
trzy lata wielokrotnie oblegali miasto. Wpraw
dzie Bizantyjczycy zajęci byli walką z Persją kin i 646 zdobył Aleksandrię. Muzułmanie
na wschodzie, mimo to udało im się -po wznowili najazdy na Bizancjum; w 653
wstrzymać Awarów i zmusić ich do -od zdobyli Cypr oraz bizantyjską część Armenii i
wrotu. W 626 olbrzymia armia awarska, zamierzali zdobyć Konstantynopol (Stam -
składająca się ze Słowian, Bułgarów i Ger - buł), stolicę cesarstw a bizantyjskiego.
manów obiegła Konstantynopol; z pomocą W tym celu Muawija (602P-680), zarządca
przyszły im również perskie okręty wojenne. Syrii, zbudował pierwszą wojenną flotę mu -
Walki trwały nieprzerwanie przez 10 dni zułmańską. W wielkiej bitwie m orskiej
(1-10 lipca 626). Awarowie atakowali z lądu u wybrzeży Licji muzułmanie pobili w 655
i morza. W końcu, cierpiąc na brak żywno - flotę bizantyjską pod dowództwem cesarza
ści, Awarowie wycofali się. Podobnie uczy - Konstansa II (630-668). Muawija przerwał
nili Persowie, którym silna flota bizantyjska jednak swą wyprawę na Konstantynopol
uniemożliwiła wysadzenie wojska na ląd. i zawarł rozejm z Bizantyjczykami, gdyż
Bizantyjczycy obronili się; jest to jedno musiał wrócić do Syrii, by przeszkodzić
z największych zwycięstw odniesionych Alemu ibn Abi Talibowi (600P-661) w -ob
w walkach obronnych. jęciu kalifatu (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA
WOJNA 633-642,MUZUŁMAŃSKAWOJNA
BIZANTYJSKO-BUŁGARSKIE WOJNY. Patrz DOMOWA 657-661).
BUŁGARSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.
B IZ A N T Y JS K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
B IZ A N T Y JS K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W668-679.
O JN A Kalif Muawija (602P-680) podjął
633-642. W 633 muzułmańscy Arabowie, na nowo podbój cesarstwa bizantyjskiego
działając w imieniu Allaha, rozpoczęli pod - (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-
bój cesarstwa bizantyjskiego. W 634 i 635656). W 668 armia muzułmańska zdobyła
muzułmanie dowodzeni przez Chalid ibn al- miasto Chalkedon nad Bosforem, naprze -
Walida (zm. 642) zwyciężyli wojska -bi ciwko Konstantynopola (Stambuł). W -na
zantyjskie cesarza Herakliusza (575-641)stępnym roku muzułmanie przeprawili się
na terenach obecnego Izraela i zachodniejprzez cieśninę, by zaatakować Konstanty -
Jordanii. Chalid zdobył następnie Damaszeknopol, zostali odparci przez Bizantyjczyków,
w południowej Syrii. W 636 armia muzuł - którzy dla powstrzymania najeźdźców
mańska pobiła Bizantyjczyków w bitwiewdzierających się na mury obronne -po
pod Jarmukiem, co zmusiło Bizancjum dosłużyli się ogniem greckim - łatwo palną
wycofania się z Syrii. Jerozolima poddałamieszaniną tlenku wapnia, ropy naftowej,
się Arabom w 638. Chalid zmarł w 642,siarki i wody morskiej. Później Bizantyj -
a nowy wódz muzułmański Amr ibn el-Ass czycy rozbili wojska arabskie w bitwie pod
Amorium. W 672 flota arabska została zwy - szama ibn Abd al-Malika (691-743) naje -
ciężona w bitwie pod Kyzikos na morzu chali cesarstwo bizantyjskie. W 739 stoczyli
Marmara, głównie dzięki zastosowaniu z Bizantyjczykami pod wodzą Leona III
przez Bizantyjczyków ognia greckiego. Przy - (680P-741) bitwę pod Akroinon w starożyt -
gnębieni klęskami muzułmanie zawrócili nej Frygii w Azji Mniejszej. Bizantyjczycy
i przystąpili do blokady Konstantynopola, zwyciężyli muzułmanów, którzy musieli
który parokrotnie oblegali w latach 673- - wycofać się w kierunku Damaszku, w Syrii.
677. Ogień grecki powstrzymywał skutecz - Azja Mniejsza na pewien czas została uwol -
nie ich działania. Gdy Bizantyjczycy znisz - niona od groźby arabskiego podboju.
czyli w 679 flotę muzułmańską u wybrzeży
Syllaeum w południowej Azji Mniejszej, B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
Muawija zakończył wojnę prośbą o pokój. 741-752. Niemal natychmiast po objęciu
Zgodził się płacić Bizancjum roczną daninę tronu cesarz bizantyjski Konstantyn V
w monecie, ludziach i koniach. (718-775) rozpoczął działania wojenne, aby
odzyskać ziemie zagarnięte przez najeźdź -
B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A Wców
O JNmuzułmańskich.
A Korzystając z wew -
698-718. Muzułmanie po 679 nie podej - nętrznych walk między muzułmanami, do
mowali szeroko zakrojonych działań zaczep - jakich doszło w 741, Konstantyn podjął
nych przeciwko Bizancjum (patrzBIZANTYJ- wyprawę do Syrii i odbił tam część przy -
SKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679), nadaltrwały granicznych obszarów, potem jednak musiał
jednak walki na mniejszą skalę; byłyto powrócić do stolicy, by stłumić zamieszki
wzajemne napady na miasta i terytoria. wojskowe i religijne (patrzIKONOKLASTYCZ-NA
Otwarta wojna wybuchła w 698, gdy Arabo - WOJNA DRUGA 741-743). Później powtórnie
wie zdobyli i całkowicie zniszczyli należącą najechał Syrię, zajmując dalsze terytoria.
do Bizancjum Kartaginę w Afryce Północ - Flota Konstantyna pobiła arabską flotę
nej. Po zdobyciu w 699 z położonej na w pobliżu Cypru, a z samej wyspy Arabów
północny zachód od Kartaginy Utyki (Uty - wyparto w 746. W 752, po wygraniu z mu -
ka została kompletnie zniszczona), Bizan - zułmanami kilku potyczek, Konstantyn -od
cjum utraciło wszystkie posiadłości w -Af zyskał Armenię. Patrz takżeMUZUŁMAŃSKA
ryce Północnej. Słabość władzy cesarskiejWOJNA DOMOWA 743-747.
sprawiała, że Bizancjum nie mogło obronić
swych terytoriów. Arabowie najechali naj - B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
pierw Cylicję w południowo-wschodniej 778-783. Muzułmanie, którzy co roku do -
części Azji Mniejszej, później położony dalej konywali najazdów na cesarstwo bizantyj -
na północ Pont. Kolejne bunty armii bizan - skie, w 778 najechali Anatolię (obecnie
tyjskiej doprowadziły w latach 713-717 do Turcja), ale zostali pobici w bitwie pod
obalenia trzech cesarzy, aż wreszcie tron Germanikopolis przez armię bizantyjską
zdobył Leon Izauryjski (680P-741), wódz pod wodzą cesarza Leona IV (749-780).
bizantyjski, panujący jako Leon III. Gdy W odwecie kalif muzułmański Mahmet al-
obejmował tron, do stolicy Bizancjum zbli - Mahdi (742-786) zebrał ogromną armię
żała się ogromna armia arabska (patrz ANAS- złożoną z mieszkańców Mezopotamii, Syrii i
TAZJUSZAII BUNT 720-721; KONSTANTYNOPOLA Chorezmu i w 780 podjął wyprawę na
OBLĘŻENIE717-718). państwo bizantyjskie. Leon IV zmarł, a -po
nieważ jego następca, Konstantyn VI (771-
B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W797?),
O J N A miał zaledwie dziewięć lat, jego
739. Dążąc do powiększenia terytorium matka, Irena (752-803) została regentką.
kalifatu , po d k oniec lat trzy dziestych Syn kalifa, Harun ar-Raszid (766-809),
VIII w. muzułmanie pod wodzą kalifa Hi- odniósł wiele zwycięstw nad Bizantyjczyka-
mi, które umożliwiły Arabom marsz w głąb
Anatolii, aż w 783 muzułmanie doszli do
Bosforu i zwyciężyli Bizantyjczyków pod
Nikomedią (Izmit lub Kocaeli). Irena po-
prosiła o pokój i zgodziła się na trzyletni
rozejm oraz płacenie daniny.
terytoriów bizantyjskich. W 809 zawarto
rozejm, cesarz tym razem dotrzymał warun-
ków porozumienia. W czasie tych walk ar-
Raszid wyruszył do Chorasanu, by osobiście
zdławić tam powstanie (patrz CHORASANU
POWSTANIE 806-809).

B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JANNAT Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A
B IZ W O JN A
797-798. Po objęciu kalifatu w 786 Harun 830-841. Muzułmanie pod wodzą kalifa
ar-Raszid (766-809), przygotowując się do Al-Mamuna (785-833) dokonywali corocz-
wyprawy na Bizancjum, rozkazał, by prze- nie najazdów na cesarstwo bizantyjskie (830,
budować fortyfikacje w Tarsus, bizantyjskim 831 i 832). Cesarz bizantyjski Teofil (zm.
mieście zniszczonym przez Arabów ok. 600, 842) proponował pokój, ale Al-Mamun upar-
a ponadto zbudował twierdzę w Hadath. cie odmawiał jego zawarcia i kontynuował
W 797 wojska ar-Raszida wkroczyły do najazdy. Al-Mamun zmarł podczas wypra-
bizantyjskich miast Efez i Ankyra (Ankara). wy, której celem było zdobycie Amorion,
Cesarzowa bizantyjska Irena (752-803) mu- największej twierdzy bizantyjskiej, oraz
siała wznowić płacenie daniny uzgodnionej Konstantynopola (Stambuł), już po zdoby-
przy zawieraniu rozejmu w BIZANTYJ- ciu miasta Tyana. Zawarto rozejm, który
SKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNIE 778-- został zerwany, gdy Teofil udzielił pomocy
783 (Irena zgodziła się na daninę, ponie- buntownikowi, churramicie Babakowi al--
waż nie chcąc dopuścić do wybuchu buntu, Churramiemu (zm. 838), usiłującemu zdła-
rozmyślnie utrzymywała małą armię, która wić islam (patrz CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-
nie mogła jednak sprostać znacznie większej 838). Teofil poprowadził Bizantyjczyków aż
i sprawniejszej armii kalifa). do Eufratu w północno-wschodniej Syrii,
gdzie złupił miasta Samosata i Zibatra.
B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W
Z Omyślą
J N A o zemście Abu Iszak al-Mutasim,
803-809. Cesarz bizantyjski Nicefor I (zm. następca Al-Mamuna, zebrał największą ar-
811) złamał rozejm z muzułmanami kupio- mię, jaką kiedykolwiek zdołał zebrać jeden
ny przez cesarzową Irenę (752-803) w 798 kalif. Abu Iszak al-Mutasim wyruszył do
(patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797- Anatolii i zwyciężył armię Teofila w bitwie
798). Nicefor, pewien zwycięstwa nad pod Dazimon nad rzeką Halys w lipcu 838.
muzułmanami, napisał obraźliwy list do Następnie muzułmanie obiegli i zdobyli
muzułmańskiego kalifa Haruna ar-Raszida Ankyrę (Ankarę) i Amorium. Al-Mutasim
(766-809), który w odpowiedzi przeszedł nie zdołał zdobyć Konstantynopola, gdyż
w 803 przez góry Taurus w Anatolii i zdobył w 839 burza zniszczyła flotę arabską płynącą
bizantyjskie miasto Herakleja Kybistra (Ere- do bizantyjskiej stolicy. Wojskom Teofila
gli). Nicefor poprosił o rozejm, ale niemal udało się wyprzeć muzułmańskich najeźdź-
natychmiast po uzgodnieniu warunków ze- ców poza granice państwa bizantyjskiego,
rwał porozumienie. Ar-Raszid powtórnie a w 841 cesarz i Al-Mutasim zgodzili się na
wkroczył do Anatolii i w drodze na północ rozejm.
splądrował i spalił wiele miast. Nicefor
znowu poprosił o pokój i znowu go złamał. B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
Muzułmanie odnieśli zwycięstwa na lądzie 851-863. Stałe najazdy muzułmanów na
i morzu, zdobyli w 806 Tyanę i Ankyrę cesarstwo bizantyjskie doprowadziły do no-
(Ankarę), a w latach 805-807 złupili Rodos wej ofensywy bizantyjskiej podjętej w 851.
i Cypr. Kontrofensywa Nicefora zmusiła Wojska bizantyjskie wylądowały w Egipcie
muzułmanów do wycofania się ze zdobytych i złupiły w 853 miasto Damietta (Dumyat).
W Anatolii (obecnie Turcja) Bizantyjczycy, rowane przeciw nim działania wojenne.
posuwając się w kierunku wschodnim, roz - Wojska bizantyjskie zdobyły Cylicję, zajęły
bili muzułmańskie wojska pod Amida (Diy- Adanę i Tarsus w 965, weszły w głąb Syrii
arbakir) i wzięli do niewoli 10 tysięcy i północnej Mezopotamii i w 969 zajęły
jeńców. Muzułmanie wspierani przez paulic- Antiochię oraz Aleppo. Kalifat zapropono -
janów, prześladowaną sektę chrześcijańską, wał pokój, ale Jan Tzimiskes (925-976),
w 860 nad Eufratem w północnej Syrii który zamordował Nicefora, by zostać cesa -
zwyciężyli wojska Bizancjum dowodzone rzem, poprowadził Bizantyjczyków daleko
przez cesarza Michała III (836-867). Doszło w głąb Syrii i w 974 zdobył Damaszek,
następnie do licznych potyczek. Wojna -za w 975 zaś podbił część Libanu. W końcu
kończyła się porozumieniem pokojowym. 976, po śmierci Tzimiskesa, Bizancjum
W 863 liczna armia muzułmańska pod przerwało działania wojenne. Patrz także
dowództwem abbasydzkiego generała Oma- MUZUŁMAŃSKAWOJNA DOMOWA 970-977.
ra (zm. 863) najechała Anatolię, złupiła
port Amisus (Samsun) nad Morzem Czar - BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA
nym i splądrowała region Paflagonii i Gala- 995-999. Gdy Fatymidzi z Egiptu zaatako -
cji. Bizantyjczycy dopadli armię muzułmań - wali Hamdanidów (dynastia arabska w pół -
ską wycofującą się w kierunku gór Anty- nocnej Syrii) w bizantyjskiej Syrii, ci ostatni
taurus i odnieśli zwycięstwo; Omar zginął zwrócili się do bizantyjskiego cesarza Bazy-
w bitwie. Zwycięstwo to na pewien czas lego II (958P-1025) z prośbą o pomoc.
zahamowało arabską ekspansję. Bizantyjczycy pomogli Hamdanidom zwy -
ciężyć w 995, ale potem złupili arabskie
B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A miasto
W O J N AHoms (poprzednio Emesa) w Syrii,
871-885. Cesarz bizantyjski Bazyli I aby utwierdzić swoją władzę nad Hamdani-
(813P-886) postanowił skorzystać z zamie - dami, których podejrzewali o zamiar doko -
szek, jakie wybuchły w kalifacie i odzyskaćnania najazdu na cesarstwo bizantyjskie.
tereny podbite przez Arabów. BizantyjskieW 999 Bazyli zajął północną Syrię i zmusił
wojska skierowały się ku górnemu biegowiFatymidów do odwrotu, a później zawarł
Eufratu i w 873 zadały muzułmanom -do z nimi dziesięcioletni rozejm.
tkliwą klęskę pod Samosatą (Samsat). Na -
stępnie Bazyli wyprawił wojska na Sycylię i B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K IE W O JN Y
do południowej Italii, by wyprzeć stamtąd1030-1035. Pod koniec X w. wenecka
muzułmanów. W 875 Bizantyjczycy obiegli i flota zwyciężyła muzułmańskich piratów
zdobyli Bari (w uzyskaniu zwycięstwa nadz Dalmacji, stracili oni również dwa silne
muzułmanami pomogły flocie bizantyjskiejpunkty oporu, Kurzolę (Korcula) i Lagostę
wojska lądowe Ludwika II [zm. 875] cesarza(Lastovo). Mimo to piraci nadal łupili kup -
Świętego Cesarstwa Rzymskiego). Nie udałoców na Adriatyku, co skłoniło Raguzę (Dub -
się wyprzeć muzułmanów z Sycylii, alerownik) do przymierza z cesarstwem bizan -
Bazyli zwyciężył w Italii pod Tarentemtyjskim (którym w tym czasie rządzili wspó -
w 880 i w Kalabrii w 885. Tarent stał sięlnie cesarzowa Zofia [980-1050] i jej mąż
schronieniem dla chrześcijan wypędzonychcesarz Roman III Argyros [968?-1034]).
przez muzułmanów z Sycylii. Celem przymierza była wspólna walka z -łu
pieżcami. W 1032 połączona flota Bizancjum
B IZ A N T Y J S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O J N A zwyciężyła piratów na Adriatyku.
i Raguzy
960-976. Cesarz bizantyjski Nicefor (zm. Później bizantyjskie okręty wojenne, -ob
969), chcąc przerwać napady Hamdanidów,sadzone głównie przez najemnych wikin -
muzułmańskiej sekty rządzącej w północnejgów, przemierzały całe Morze Śródziemne,
Syrii (wschodnia Anatolia), rozpoczął skie- gromiąc piratów i siejąc zniszczenie w mu-
 zułmańskiej części wybrzeża w Afryce Pół- wyprawę na Bizancjum, ale został pobity
nocnej. przez wojska następcy Nicefora Jana Tzimis-
kesa (925-976) pod Adrianopolem. W 972
BIZANTYJSKO-NORMAŃSKIE WOJNY. Patrz Nicefor wyruszył do Bułgarii przeciw Ru-
NORM AŃSKO-BIZANTYJSKIE W OJNY. som. Odniósł kilka zwycięstw, po klęsce 22
lipca pod Dorostolonem (Silistrią) na pod -
BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA 603-628. stawie zawartego układu Światosław opuścił
W ojska Persji, odwiecznego wroga cesarstwa Bułgarię. Bułgaria została wcielona do pań -
bizantyjsk ieg o , w targn ęły w 6 03 w jegstwa o bizantyjskiego.
granice do M ezop otam ii i Syrii w 605
op an ow ały C ezareę, w ażny port w P- ales BIZA NT YJSK O -SYC YL IJSK IE W O JN Patrz
Y.
t y n i e , w d a r ł y s i ę d o K a p a d o c j i , B i t yi n i iSYCYLIJSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.
w 608 dotarły do B osforu. 611 zdobyły
A rm enię i A ntiochię. Bizantyjczycy zajęli BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1048--1049.
C ezareę w 611, a w 613 cesarz H erakliusz Liczna grupa Turków seldżuckichz
(ok. 575-641) rozpo czął oblężenie A n tio -
zachodniej Azji najechała wschodnie pro-
chii, ale wojska odsieczy pobiły Bizantyj- wincje cesarstwa bizantyjskiego i zwyciężyła
czyków . Persow ie zdobyli w 611 A ntiochię, Ormian pod Karsem, ufortyfikowanym mia -
613 Dam aszek, 614 Jero zolim ę, opanow ali stem w Armenii. Seldżucy osiedli później
S y rię. P erso w ie d o tarli do B o sfo ru w 6 1w5 ,okolicy na zachód od jeziora Van (wscho -
w 6 1 9 c esarstw o u tra ciło E g ip t. W re sz cie dnia Turcja). Wojska bizantyjskie wysłane
w 622 H erakliusz odzyskał tę część A zji przez cesarza Konstantyna IX Monoma-
M niejszej, któ rą opano w ali P ersow ie,- Achosa r (ok. 1000-1055) pobiły Turków sel -
m en ię, zw yciężył Persów pod Isso s w 623 dżuckich w kilku bitwach; ostatecznie -Bi
n ad rzek ą H aly s. W latach 6 23 -6 2 5- wzantyjczycy y zwyciężyli ich w 1049 i zmusili
praw ił się na państwa perskie. W 626 wojska do wycofania się.
H erakliusza rozbiły flotę Słowian i pokonały
arm ię słow iańsko-perską oblegającą - K on B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O JN -A 10 64 -
stan tyno po l (S tam buł). Chazarscy Turcy 1081., Niezależne od siebie, rywalizujące
którzy zaw arli sojusz z Bizancjum , zatrzy - grupy Turków najeżdżały przez wiele lat
m ali Persów na K aukazie, a w tym czasie cesarstwo bizantyjskie, ale nie uzyskały
H erak liu sz p o n o w n ie w k ro czy ł d o P ersji. większych zdobyczy terytorialnych. Ostate -
D o 628 B izancju m odbiło w szystkie teryto - cznie Turcy seldżuccy pod wodzą Alp Ars-
ria zag arnięte przez Persów oraz odzy skało lana (1029-1072) zdobyli Ani we wschod -
K rzyż Św ięty zabrany przez Persó w z - Jero niej Anatolii (obecnie Turcja) i spustoszyli
zolimy. Patrz takżeJU STY N IA N A W O JN Y PERSKIE; Armenię w 1064. W ciągu następnych trzech
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; RZYM- SKO- lat Turcy seldżuccy w darli się głęboko
PERSKA WOJNA 572-591. w głąb Anatolii, a wówczas cesarz bizantyj -
ski Roman IV Diogenes (zm. 1072) podjął
BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972. działania zaczepne i zmusił Alpa Arslana
Cesarz bizantyjski Nicefor dążył do podboju do wycofania się z Heraklei do Aleppo. Ale
Bułgarii, w tym celu sprzymierzył się w 967 w 1070 Turcy seldżuccy ponownie najechali
z księciem kijowskim Światosławem (zm. cesarstwo i zwyciężyli Bizantyjczyków pod
972), który zajął wschodnią Bułgarię. Na Sebasteą. W sierpniu 1071 Turcy pod wodzą
prośbę cara bułgarskiego Piotra Nicefor Alpa Arslana rozbili 50-tysięczną armię
zgodził się udzielić mu pomocy przeciw bizantyjską pod ormiańską osadą Manziker-
Światosławowi za cenę uznania zwierzch - tem i wzięli do niewoli Romana. Następnie
nictwa Bizancjum. W 970 Światosław podjął zajęli większą część Anatolii, nie oszczędza-
jąć ludności. Bizantyjczycy zwerbowali do 1176 starła się z Turkami pod Myrioke-
walk z Turkami licznych europejskich -na falon. W wyniku przegranej bitwy Manuel
jemników, którzy zasilili szeregi armii. Mi- poprosił o pokój. Strata Anatolii na korzyść
mo stałych wewnętrznych zamieszek w -ce Seldżuków zapoczątkowała upadek cesar -
sarstwie wojska bizantyjskie powstrzymały stwa bizantyjskiego.
marsz Turków. Koronowany na cesarza
w 1080 Aleksy I Komnenos (1048-1118) B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O J N-A 1 3 0 2 -
w 1081 zawarł porozumienie pokojowe z Tu - 1326. Osmańscy Turcy z zachodniej Azji,
rkami, w którym odstąpił zdobyte przez wypchnięci na południe przez Mongołów
nich terytoria. Patrz takżeKRUCJATA PIERWSZA wkroczyli na terytorium cesarstwa bizantyjs-
1095-1096. kiego. Pod wodzą Osmana I (1258-1326)
Turcy w 1302 zwyciężyli Bizantyjczyków pod
B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O J N-A Nikomedią
1110- w pobliżu Bosforu. Do walki
1117. Turcy seldżuccy ponownie najechali z Turkami Bizantyjczycy najęli hiszpańskich
cesarstw o bizantyjskie, zapędzając się najemników z Katalonii (patrzKATALOŃSKIEJ
w Anatolii (obecnie Turcja) aż do Bosforu. KOMPANII NAPADY 1302-1311). Katalończycy
W wyniku waśni między tureckimi wodza - wystąpili potem przeciw Bizantyjczykom,
mi, a potem śmierci przywódcy Turków jednocześnie ci ostatni musieli stale walczyć
Kilidża Arslana I (zm. 1108), Turcy sel - z Turkami. Turcy zbudowali łańcuch twierdz
dżuccy podzielili się, zostali pobici i zmu- i obiegli kilka miast cesarstwa, w tym Bursę
szeni do odwrotu z Anatolii. Armia bizan - i Nikomedię. Bursa poddała się po dziewię -
tyjska pod wodzą Aleksego I Komnenosa cioletnim oblężeniu, gdy mieszkańcy zaczęli
(1048-1118) kontynuowała walkę i zwycię - umierać z głodu. Miasto to zostało później
żyła Turków w bitwie pod Filomelion (Ak- stolicą imperium osmańskiego. Gdy Turcy
szehir) w 1116. W 1117 Turcy zgodzili się osmańscy zdobyli w 1413 Adrianopol (Edir-
na rozejm, przy czym Bizantyjczycy odzys - ne), przenieśli tam stolicę z Bursy.
kali nadmorskie tereny Anatolii, a we
wschodniej Anatolii Turcy utworzyli suł - B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O J N-A 1 3 2 9 -
tanat Rum. 1338. W latach dwudziestych XIV w. za
panowania Orchana (1279-1359), syna i -na
B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O J N-A stępcy
1 1 5 8 - Osmana I (1258-1326), osmańscy
1176. Cesarz bizantyjski Manuel I Kom - Turcy osiedlili się w doskonale obranym
nenos (1120P-1180) obawiając się, że Turcy miejscu na półwyspie Gallipoli (między
seldżuccy podbiją również Anatolię (obec - Morzem Egejskim a Dardanelami) i stamtąd
nie Turcja), spełnił prośbę wodza Turków, zaczęli najeżdżać bizantyjskie terytoria
Kilidża II Arslana (zm. 1192) o udzielenie w Tracji i Macedonii. Po BIZANTYJSKIEJ
mu pomocy. Kilidż potrzebował pomocy, WOJNIE DOMOWEJ 1321-1328 cesarstwo
aby pokonać rywalizujące plemiona ture - za panowania Andronikosa II Paleologa
ckie, natomiast Manuel przypuszczał, że (1296-1341) popadło w ogromne kłopoty
walcząc między sobą, Turcy wyniszczą finansowe i militarne i nie było w stanie
się wzajemnie i w rezultacie cesarz będzie przeciwstawić się tureckim najeźdźcom. Tur -
miał do czynienia w Anatolii tylko z jedną, cy zd o b yli N iceę w 1 33 1 i N ik o m edię
osłabioną grupą Turków. Kilidż jednakże w 1337; w 1338 opanowali zachodnią część
zrobił bardzo dobry użytek z uzyskanej Azji Mniejszej. Cesarz musiałzgodzić się
pom ocy; pokonał sw oich przeciwników na tureckie warunki rozejmu, potrzebny
i powiększył zajmowane terytoria. Dążąc mu był bowiem sojusz z Turkami przeciw
do wyparcia Turków z Anatolii, Manuel Serbom i ich ekspansjonistycznemu przy -
zebrał liczną armię, która w e wrześniu wódcy, Stefanowi Duszanowi (1308P-1388).
B IZ A N T Y JS K O -T U R E C K A W O J N A
- 13 59 -
zajmowali ziemie greckie i słowiańskie, na
1399. Jan V Paleolog (1332-1391), który Bałkanach i w Anatolii (obecnie Turcja)
przejął w 1354 tron bizantyjski po Janie VI i wcielali je do swojego imperium. W 1456
Kantakuzenie (1292-1383), bezskutecznie Turcy zdobyli w Grecji Ateny i księstwo
szukał w sąsiednich księstwach wsparcia Morei (Peloponez). W 1461 sułtan osmański
dla zorganizowania obrony przed napierają- Mehmed II Zdobywca (1429-1481) zmusił
cymi Turkami osmańskimi. W 1359 Turcy, do poddania się Dawida Komnenosa (zm.
którzy zajęli już większą część ziem cesars- 1462?), władcę cesarstwa trapezunckiego
twa, otoczyli Konstantynopol (Stambuł). (cesarstwo Trebizondy) w Anatolii nad Mo-
Wojska bizantyjskie odpierały ataki Tur- rzem Czarnym.
ków, a Jan V osobiście udał się w 1369 do
Rzymu, by błagać o pomoc. W tym czasie BLITZKRIEG 1939 (wojna błyskawiczna,
Turcy kontynuowali podboje, zwyciężyli kampania wrześniowa w Polsce). Po zaję-
Serbów (którzy najechali cesarstwo, by za- ciu Czechosłowacji w latach 1938--
garnąć jego część), a potem, w 1371, opano- 1939 celem agresji Niemiec hitlerowskich
wali Macedonię. W bitwie na Kosowym stała się Polska. Gorączkowe negocjacje pro-
Polu w 1389 odnieśli decydujące zwycięstwo wadzone latem 1939 przez Francuzów i Bry-
nad chrześcijańską armią złożoną m.in. tyjczyków zakończyły się fiaskiem. O świcie
z Serbów, Bułgarów, Bośniaków, Albań- l września 1939 dobrze wyszkolone, dosko-
czyków. Bizantyjskie cesarstwo utraciło zna- nale uzbrojone, zmechanizowane wojska nie-
czną część swych terytoriów. W latach mieckie przekroczyły granicę Polski i szybko
1391-1394 Turcy oblegali Konstantynopol, posuwały się w kierunku Warszawy. Niemie-
jednak w 1399 ochotnicy i najemnicy z za- cka Luftwaffe w znacznej mierze sparaliżo-
chodu zmusili ich do odwrotu. wała słabe lotnictwo polskie, zdezorganizo-
wała główne węzły transportu kolejowego
B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O J N CAe- 14 22 . drogowego. 3. Armia niemiecka zaata-
oraz
sarz bizantyjski Jan VIII Paleolog kowała od strony Prus Wschodnich, a póź-
(1391-1448), mając nadzieję, że uda mu się niej sprzymierzony z Niemcami Związek
doprowadzić do wewnętrznych zamieszek, Radziecki dokonał inwazji na Polskę wzdłuż
w imperium osmańskim namówił turec- jej granic wschodnich. Wiele polskich jedno-
kiego pretendenta do odsunięcia obejmują- stek wojskowych bohatersko walczyło z prze-
cego wówczas tron Murada II (1403-1451) ciwnikiem, wojsko polskie było jednak nie-
i przejęcia władzy. W 1421 Murad zdusił dostatecznie uzbrojone i zbyt późno zmobili-
spisek. W 1422 Turcy przystąpili do ob- zowane. Francja i Wielka Brytania były
lężenia Konstantynopola (Stambułu), ale bezsilne i nie mogły pomóc sprzymierzonej
mocne mury i determinacja obrońców zmu- z nimi Polsce, mimo że wypowiedziały Nie-
siły ich do odstąpienia. Być może Murad mcom wojnę (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-
odwołał oblężenie, by wrócić do swojej 1945). Niemieckie dywizje pancerne szybko
stolicy i uniemożliwić przejęcie władzy posuwały się po równinach Polski; polskie
następnemu pretendentowi, prawdopodob- armie zostały od siebie odcięte, część z
nie zachęcanemu przez Bizancjum. nich bez powodzenia usiłowała zebrać się
pod obleganą Warszawą. Stolica poddała się
B IZ A N T Y J S K O -T U R E C K A W O JN A - 27 14września
53 - 1939, a osiem dni później rozegra-
1461. Po utracie Konstantynopola (Stam- ła się ostatnia bitwa kampanii wrześniowej
bułu), zdobytego przez Turków osmańskich - bitwa pod Kockiem. Blitzkrieg trwał 35 dni.
(patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), Bi-
zantyjczycy usiłowali zachować resztki ce- B L O O D R IY E R , B IT W A N A D B L O O D R IY E R
sarstwa. Turcy jednak bez większego trudu 1838. Aby uniknąć brytyjskiego panowania
(patrz KAPRÓW WOJNA SZÓSTA 1834-1835) Bu- losów Boadicei: miała się otruć, umrzeć na
rowie wywędrowali z najdalej na południe skutek wstrząsów psychicznych lub została
wysuniętej części Afryki na północ. Przy - zamordowana. Patrz także RZYMU PODBÓJ
wódcy Burów, Pięt Retief (1780-1838) i Ger- BRYTANII43-61.
hardus Martinus Maritz (1797-1838) usiło -
wali uzyskać zgodę Dingaana (zm. 1840), BOGOMKÓW POWSTANIE 1086-1091. Bo-
króla Zulusów, na osiedlenie się na terenach gom iłow ie, członkowie religijnej sekty
obecnego Natalu. Na początku 1838 nie w Bułgarii, powiązani z paulicjanami (patrz
uzbrojeni negocjatorzy wpadli w zasadzkę PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872), sprzymierzylisię
zastawioną przez wojowników zuluskich, któ - z koczowniczymi plemionami tureckimi
rzy następnie zaatakowali obóz Burów (w Pieczyngów oraz Połowców (Kumanów)
czasie ataków zginęło około 500 Burów, wśród i napadali razem na południową, bałkańską
nich również Retief i Maritz). Później przyby
ły część cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Alek
-
posiłki Burów pod dowództwem Andriesa sy I Komnenos (1048-1118) wyprawił prze -
Pretoriusa (1799-1853). Burowie zawarli ciw nim wojska bizantyjskie, które w 1086
przymierze z bratem i rywalem Dingaana, poniosły porażkę pod obecną Silistrą (Buł -
Umpandą (zm. 1872), po czym 16 grudnia garia). Kłótnie międzyplemienne o łupy
1838 rozgromili Zulusów pod wodzą Dingaa - wojenne doprowadziły do rozpadu przy -
na w bitwie nad rzeką Blood River. (Woda mierza. Aleksy przekupił bogomiłów i przy -
w tej rzece poczerwieniała od krwi około 3000 jął ich do swej armii, która miała walczyć
Zulusów poległych w walce, stąd nosi ona z Pieczyngami (Połowcy powędrowali na
nazwę Blood River - Krwawa Rzeka.) Buro - północ). Po nieudanym oblężeniu Konstan -
wie założyli Republikę Natalu, którą w 1843 tynopola Pieczyngowie odstąpili. W pościg
przejęli Brytyjczycy. Patrz także BURSKO- ruszyły wojska bizantyjskie, które zwycię
-
-ZULUSKA WOJNA 1838-1839. żyły Pieczyngów w bitwie pod Lebunion,
wyparły ich na północ za Dunaj i wybiły
B O A D IC E I P O W S T A N IE 60S-61
w eto
. n iu sz prawie doszczętnie w 1091.
Paulinus (zm. po 69), rzymski gubernator
Brytanii od 59, rozpoczął działania, których BO JA RÓ W R ZEK O M Y SPISEKW1564. okre-
celem było zdobycie wyspy Mona (Anglesey, sie małoletności (1533-1544) księcia Iwana IV
Walia), punktu oporu druidów, zmuszony był Groźnego (1530-1584) bojarzy stali się -po
jednak wrócić do południowo-wschodniej tężną siłą polityczną. Później, po koronacji
Brytanii, ponieważ wybuchło tam powstanie na cara w 1547, Iwan, mając poparcie szlach -
pod wodzą Boadicei (Budikki), królowej ple - ty (dworianstwa), dążył do całkowitego pod
-
mienia Iceni. Tuż przedtem, po śmierci męża porządkowania sobie bojarów. Vo śmierci
Boadicei, króla Prasutagusa (zm. 60), który żony, Anastazji Romanowej (zm. 1560),
nie pozostawił męskiego potomka ł przekazał wydawało się, że wszystkie demoniczne
swoje bogactwa córkom i rzymskiemu cesa - cechy charakteru Iwana ujawniły się w jego
rzowi Neronowi (37-68), Rzymianie dokonali postępowaniu w stosunku do bojarów, któ -
aneksji królestwa Iceni (Norfolk). Powstanie rzy mieli go rzekomo upokarzać w dziecińs -
rozszerzyło się na wschodnią Brytanię; -po twie i których podejrzewał stale o spiski.
wstańcy spustoszyli Camulodunum (Colches- Iwan bez wahania nakazywał masowe mor -
ter), Yerulamium (St. Albans) i Londinium dy; zabił wielu bojarów i ich przyjaciół.
(Londyn). Według rzymskiego historyka Ko - Historycy oceniają, że było to przemyślane
rneliusza Tacyta, nim Paulinus z legionami działanie, mające na celu sterroryzowanie
rzymskimi zdołał pokonać powstańców i -od bojarów. W 1564 zaufany dowódca i doradca
zyskać władzę, zginęło około 70 tysięcy Rzy - cara, bojar książę Andrzej Kurbski
mian i prorzymskich Brytów. Różne są wersje (l528?-1583) uciekł na Litwę, co było dla
 Iwana dotkliwym ciosem. Pod koniec 1564 zezwolenia na działalność obcych kompanii
Iwan opuścił Moskwę. Car winił bojarów handlowych, których administracyjne i -te
i duchowieństwo za niepowodzenia Rosji rytorialne „prawa" zostały zachowane na
i zarzucił im zdradę (patrzINFLANCKIE WOJNY mocy porozumienia obcych mocarstw. Patrz
1558-1583). Na prośbę delegacji mosk- wian także OPIUMOWE WOJNY.
złożonej z bojarów i ludzi innychstanów
car zgodził się wrócić do stolicyi objąć B O L IW II W O JN A O N IE P O D L E G PŁatrz
O ŚĆ.
rządy. Ale postawił pewne warunki, a PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1820-1825.
mianowicie, że surowo ukarze zdrajców. Na
bojarach wymógł zgodę na podział pań stwa B O L IW IJ S K A R EW O LU C JA NARODOW A
na ziemszczyznę i opryczninę. Nowo1952. Boliwijski Narodowy Ruch Rewolu -
utworzona formacja opryczników stanowiłacyjny (MNR) został zdelegalizowany w 1946.
gwardię cara, swego rodzaju policję poli - Mimo to nadal miał tysiące zwolenników,
tyczną. Oprycznicy otrzymywali majątki naktórzy domagali się reformy rolnej, sprawie -
terenie opryczniny, co miało zapewnić ichdliwości oraz kontroli nad bogatymi kopal -
posłuszeństwo i lojalność, aby nie przeszliniami cyny. W wyborach prezydenckich
do opozycji. Z pomocą oddziałów oprycz - w 1951 większość głosów zdobył kandydat
ników Iwan stosował represje wobec boja - MNR, Yictor Paź Estenssoro (ur. 1907),
rów, wielu z nich kazał zamordować, wtrąciłzałożyciel i przywódca MNR, były profesor
do więzienia i skazał na zesłanie, przejmującekonomii, przebywający na emigracji w -Ar
jednocześnie ich ziemie. Patrz także „SMU- gentynie. Rząd utrzymywał, że Estenssoro
TA" W ROSJI 1604-1613. nie uzyskał wymaganej większości, a zatem
prezydent musi być wybrany przez Kongres.
BO K SER Ó W PO W STA N IE 1899-1901. Tajna By przeszkodzić MNR w dojściu do władzy,
organizacja zawiązana w rządzie chińskim ustępujący prezydent Boliwii złożył rezygna -
pod nazwą Stowarzyszenie „Pięść w imię cję i przekazał władzę 10-osobowej juncie
Sprawiedliwości i Pokoju" (stąd Bokserzy) wojskowej, mającej wielu zdecydowanych
kierowała powstaniem wymierzonym prze - przeciwników. Od 8 do 11 kwietnia 1952
ciwko zagranicznym misjonarzom i Chiń - trwały rozruchy w La Paź, administracyjnej
czykom, którzy przeszli na stronę chrześ - stolicy Boliwii, i w innych miejscowościach.
cijan. Dla ochrony swych oblężonych pla - MNR wspierana przez uzbrojonych robotni -
cówek dyplomatycznych Wielka Brytania, ków, cywilów, chłopów i policję narodową,
Francja, Włochy, Niemcy, Rosja, Japonia obaliła juntę wojskową i wezwała Yictora
i Stany Zjednoczone wysłały wojska do Paza Estenssoro do powrotu z emigracji
Pekinu i Tianjinu (Tiencinu). Cesarzowa- - i objęcia urzędu prezydenta. Nowy prezy -
wdowa Chin Cixi (1834-1908) poparła dent spełnił swoje obietnice: znacjonalizo-
Bokserów i wydała rozkaz zabijania wszyst - wał kopalnie cyny, podniósł płace górników,
kich cudzoziemców. Po krwawych walkach zlikwidował wielkie majątki obszarnicze
międzynarodowa ekspedycja stłumiła -po i przydzielił ziemię bezrolnym Indianom.
wstanie, zdobyła Pekin i Miasto Cesarskie. Uchwalono powszechne prawo wyborcze.
Cesarzowa-wdowa uciekła z dworem na Yictor Paź Estenssoro podjął bezpardonową
północ. Rosjanie zajęli południową Man - w alkę ze sw oim i przeciw nikam i, w ielu
dżurię (patrz ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904- z nich uwięził. Była to jedna z najpoważniej
-
1905). Działania wojenne zakończyły się tzw. szych rewolucji w Ameryce Południowej.
protokołem bokserskim podpisanymprzez Boliwia „nagle zerwała kajdany niewolnict -
chińskich książąt z rodziny cesarskiej, wa", a jej ludność, zwłaszcza indiańska,
Japonię i mocarstwa zachodnie. Chiny -zo zyskała prawa cywilne i polityczne, które
bowiązały się do spłaty reparacji i udzielenia musiały uznać również następne rządy.
B O L IW IJSK A W O JN A P A R T Y Z A N C -K A partyzantom
1966- cenny sprzęt. Dziewięciu par-
1967. W 1964 wojsko obaliło w Boliwii tyzantów zabito w zasadzce. Jesienią 1967
zdyskredytowany, nacjonalistyczny rząd „Che" Guevara wycofywał się przez dżunglę
prezydenta Yictora Paza Estenssoro (ur. mając tylko 16 łudzi, ścigany przez 1500
1907) i powołało juntę, która brutalnie żołnierzy. 8 października 1967 specjalna
rozpędziła strajki górnicze w kopalniach jednostka wojskowa wytropiła „Che" i jego
cyny, jednocześnie zabiegając o przychyl- mały oddział nad brzegiem rzeki Jurua;
ność chłopstwa. Ernesto „Che" Guevara część partyzantów zabito na miejscu. Ranny
(1928-1967), urodzony w Argentynie rewo- Guevara został ujęty. Zabrano go do poblis-
lucjonista i major armii kubańskiej Fidela kiej La Higuera, gdzie następnego dnia
Castro (ur. 1926), uważał Boliwię za jedyny rano został rozstrzelany. W 1997 prochy
kraj w Ameryce Południowej, który dojrzał Ernesto „Che" Guevary zostały uroczyście
do rewolucji podobnej do rewolucji kubań- sprowadzone do Hawany.
skiej (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950-1959).
Jesienią 1966 razem z 15 wyszkolonymi B O L IW IJ S K I P R Z E W R Ó T W 1 9 4 6cz. asie
ochotnikami przybył potajemnie do Boliwii ŚWIATOWEJ WOJNY II boliwijska cyna
i wybrał na swą główną siedzibę Nancahu- miała dla aliantów ogromne znaczenie. Gdy
azu, w dzikim, nie zamieszkanym regionie. boliwijski rząd prezydenta Enrique'a Pena-
Napotkał niespodziewane kłopoty: skarbnik randy (1892-1970) wypowiedział wojnę
zdradził i zbiegł z 250 tysiącami dolarów, państwom „Osi" (kwiecień 1943), grupa
brakowało żywności, a liczne zwalczające niezadowolonych oficerów pod wodzą puł-
się frakcje boliwijskiej partii komunistycz- kownika Gualberto Yillaroela (1907-1946),
nej nie udzieliły oczekiwanego poparcia popierana przez Narodowy Ruch Rewolucyj-
powstaniu „Che" Guevary. Armia boliwijska ny (MNR), rząd argentyński i niemieckich
dowiedziała się o działaniach partyzantów. agentów z Buenos Aires, przeprowadziła
Zakładano, że w Boliwii wylądował duży udany zamach stanu, zdjęła z urzędu Pena-
oddział wojsk kubańskich, posłano więc randę (21 grudnia 1943) i obwołała Yil-
kilka tysięcy żołnierzy, którzy mieli opano- laroela prezydentem. Początkowo Stany Zje-
wać region. Doszło do potyczek, z których dnoczone odmówiły uznania rządu Yillaro-
partyzanci zazwyczaj wychodzili zwycięsko. ela, uczyniły to dopiero, gdy Yillaroel przy-
W marcu 1967 boliwijskie samoloty zbom- rzekł współpracować z aliantami. Pod
bardowały tereny partyzantów, a jednostki koniec wojny nastąpił spadek cen minera-
wojskowe wyszkolone przez Amerykanów łów, wzrosła inflacja i bezrobocie. Boliwia
rozpoczęły działania zamykające partyzan- popadła w poważne trudności ekonomiczne,
tów w okrążeniu. Władze nie były pewne, które spowodowały wybuch antyrządowych
kto kieruje akcjami powstańców, ponieważ rozruchów w La Paź 17-21 lipca 1946.
z wcześniejszych informacji wynikało, że Armia nie podjęła żadnych kroków, by
„Che" Guevara nie żyje. 26 kwietnia 1967 powstrzymać zbuntowanych żołnierzy, ro-
armia boliwijska ujęła dwóch wysłanników, botników i studentów. Yillaroela ujęto i po-
Francuza i Argentyńczyka, którzy usiłowali wieszono na latarni przed pałacem prezy-
opuścić Boliwię, by przekazać światu wia- denckim. Powołano tymczasowy rząd libe-
domość o walce oddziału Ernesto „Che" ralny, który został uznany przez Stany
Guevary i jego planach. Wojsko posłużyło Zjednoczone i Argentynę.
się nimi dla wzniecenia wśród Boliwijczy-
ków oburzenia przeciw „obcym najeźdź- B O L IW IJ S K I P R Z E W R Ó TA1reszto9 7 1. wnie a
com". Trzy miesiące później armia przypuś- 30 przywódców prawicowej demonstracji w
ciła niespodziewany atak na obóz „Che" Santa Gruz, w Boliwii, doprowadziło do
Guevary nad rzeką Morocos i odebrała krótkotrwałej, powszechnej rewolty (19-22
sierpnia 1971), w której chłopi, studenci, we i dyskryminację kobiet, znacjonalizowali
górnicy i inni zwolennicy lewicowego pre - banki i przedsiębiorstwa przemysłowe i przy
zydenta Juana Jose Torresa wystąpili prze - pomocy powołanej do tego tajnej policji
ciwko większej części armii oraz konser - zlikwidowali opozycję. Rozpętała się krwawa
watywnej klasie wyższej i średniej. Rząd wojna domowa (patrzROSYJSKA WOJNA DOMOWA
wyjaśniał, że aresztowania miały na celu I9i8-i92i). Patrz takżeKORNIŁOWAPucz
likwidację „faszystowskiego spisku", nato - 1917.
miast prawicowi rebelianci twierdzili, że
walczą, by ocalić kraj przed komunistami. BORDEAUX UPADEK 1453. Po oblężeniu
Rebelianci zdobyli władzę w Santa Gruz Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429) nie
i Cochabamba, a dzień później, po przejściu podpisano traktatu pokojowego, wobec
lotnictwa na ich stronę, zdobyli La Paź, czego Francja, dzięki przymierzu z Burgun-
administracyjną stolicę Boliwii. Torres dią z 1435, powstaniu w angielskich posiad -
schronił się w Peru, a potem w Chile, gdzie łościach we Francji i rozejmowi w latach
uzyskał azyl. Utworzono koalicyjny rząd 1444-1449, umocniła, zreorganizowała i zre -
wojskowo-cywilny, na którego czele stanął formowała rząd i wojsko. W 1449 Francja
uczestnik przewrotu, pułkownik Hugo Ban- udzieliła pomocy powstaniu w Normandii,
zer Suarez (ur. 1924). zajęła Rouen i zadała Anglikom dotkliwe
klęski pod Formigny w 1450 i Castillon
B O L S Z E W I C K A R E W O L U C J A c1z9as1 7ie. w
W 1453. Wojsko francuskie zaczęło stosować
ŚWIATOWEJ WOJNY I niepowodzeniaudoskonalony proch strzelniczy i kolubryny
wojenne Rosji oraz braki w zaopatrzeniu - długie działa o większym zasięgu niż
w połączeniu z powszechnym spadkiem -za normalny łuk. Anglicy, przygnębieni wyni -
ufania do rządu doprowadziły do obalenia kami kolejnych starć, zajęli w 1452 Bor -
caratu. Pierwsza faza rewolucji nastąpiła deaux. Panując w całym okolicznym regio -
w marcu 1917 (patrz LUTOWA REWOLUCJA nie, Francuzi przystąpili do oblężenia Bor -
ROSYJSKA 1917). Car Mikołaj II (1868-1918) deaux; po kilku miesiącach miasto ponow nie
nie zdołał stłumić buntu robotników w Mos - należało do Francji. Był to w zasadzie
kwie i Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). koniec STULETNIEJ WOJNY, choć poko ju
Duma (parlament) nie zgodziła się na samo- formalnie nie zawarto.
rozwiązanie i powołała rząd tymczasowy
z księciem Gieorgijem Lwowem (1861-1925)B O S F O R T H F IE L D , B IT W A P O D B O S F O R T H
jako premierem. Mikołaj II abdykował. W -ca FIELD 1485. Król Anglii Ryszard III
łym kraju rady delegatów robotniczych doma - (1452-1485) był traktowany z nienawiścią
gały się zaprzestania wojny, do czego nawoły - przez stronnictwo Lancasterów; niechętni
wał Włodzimierz Lenin (1870-1924), przy - mu byli nawet niektórzy przedstawiciele
wódca bolszewików. Próba zamachu stanu nieYorków (patrz DWÓCH Róż WOJNA uss-uss).
powiodła się, Lenin zbiegł, a premierem Ryszard zdławił kilka przedwczesnych bun -
został umiarkowany socjalista Aleksandr Kie-tów, ale Henryk Tudor (1457-1509), preten -
reński (1881-1970). Kiereński utracił popar - dent Lancasterów do tronu, uzyskał fran -
cie. Lenin wrócił do Piotrogrodu, by w listo - cuską pomoc i w 1485 dokonał inwazji na
padzie (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA Anglię. 22 sierpnia 1485 stoczył z Ryszar-
ROSYJSKA 1917) stanąć na czele bezkrwawego dem bitwę pod Bosworth Field. Zaatakowała
zamachu stanu, którego organizatorem byłkawaleria Ryszarda, następnie król wezwał
Lew Trocki (l 879-1940). Bolszewicy wycofa li odwody, lecz okazało się wówczas, że ich
się z udziału w I wojnie światowej i natych - dowódca zdradziecko zaatakował królewską
miast zajęli się umacnianiem swojej władzy.armię od tyłu. Ryszard dzielnie stawał w -bit
Znieśli własność prywatną, przywileje klaso- wie, ale otrzymał cios w plecy. Gdy spadł
z konia, został zabity. Wraz ze śmiercią 1789 w czasie powrotnego rejsu z Tahiti
Ryszarda wygasła linia Plantagenetów i na- większość załogi pod wodzą mata Christiana
stąpił koniec wojny Dwóch Róż. Fletchera podniosła bunt przeciwko kapita-
nowi Williamowi Blighowi (1754-1817).
BO STO Ń SK A M A SA K R A 1770. K oloniściz Bligha oraz 18 innych członków załogi
Bostonu (stan Massachusetts) stawili gwał- spuszczono w małej łodzi na morze, zaopa-
towny opór Ustawom Townshenda, uchwa- trzywszy ich w niewielki zapas żywności;
lonym przez parlament brytyjski, które przepłynęli prawie 4000 mil i dotarli do
nakładały na kolonistów nowe podatki Timoru w Holenderskich Indiach Wschod-
i zmuszały ich do kwaterowania „czerwo- nich. Część buntowników pod wodzą Chris-
nych kurtek" (wojsk brytyjskich). Wieczo- tiana wylądowała na wyspie Pitcairn na
rem 5 marca 1770 grupa dokerów i innych południowym Oceanie Spokojnym, gdzie
mieszkańców miasta zaatakowała brytyj- założyli kolonię. Pozostałych buntowników
skiego żołnierza stojącego na straży przed później ujęto, skazano na karę więzienia
bostońską komorą celną. Wkrótce przybyło lub stracono.
tam siedmiu żołnierzy pod komendą kapita-
na Thomasa Prestona i usiłowało rozpro- BR ABA N C K IE PO W STA NIE 1789-1790. Ce-
szyć niesforny tłum. W zamieszaniu powa- sarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Jó-
lono jednego z żołnierzy. Wojsko otrzymało zef II (1741-1790) z austriackiej dynastii
rozkaz otwarcia ognia. Strzały zraniły śmier- Habsburgów, wprowadził w austriackich
telnie pięciu kolonistów, w tym Crispusa Niderlandach zasadnicze zmiany w adminis-
Attucksa (zm. 1770), czarnego marynarza, tracji i Kościele, wywołując tym wrzenie
dawnego niewolnika. Żołnierze brytyjscy sta- wśród konserwatywnych i katolickich przy-
nęli później przed sądem oskarżeni o morder- wódców. Pod koniec 1789 księstwo Braban-
stwo. Preston i sześciu żołnierzy zostało tu (obecnie część Belgii i Holandii) ogłosiło
uniewinnionych, dwaj pozostali zostali uzna- niepodległość. Gdy wojska austriackie wkro-
ni za winnych zabójstwa, ukarani i zwolnieni czyły do Brabantu, zostały pokonane pod
ze służby. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA Turnhout. Na początku 1790 została ratyfi-
1775-1783. kowana konstytucja związkowa. Jednakże
przywódcy brabanccy, Henri van Noot
BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 1459-1463. (1731-1827) i Jean-Franęois Yonck (1743--
W połowie XV w. Turcy osmańscy i Węgrzy 1792), nie zdołali utrzymać jednolitego
walczyli o Serbię. W 1459 sułtan Mehmed II frontu (konserwatyści Noota przeciwni byli
Zwycięzca (1429-1481) dokończył podboju reprezentatywnej formie rządów, do której
tego terenu i zaczął interesować się położoną dążyli postępowi zwolennicy Yoncka; kon-
dalej na zachód Bośnią. W 1463 Turcy serwatyści pragnęli powrotu rządów oli-
podbili Bośnię, ale nadal dochodziło w róż- garchicznych) i w grudniu 1790 nowy ce-
nych miejscach do walk; opór Bośniaków sarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Le-
zgasł dopiero po WĘGIERSKO-TUREC- opold II (1747-1792), przywrócił siłą wła-
KIEJ WOJNIE 1463-1483. dzę Austrii w Brabancji i odwołał reformy
swojego poprzednika. Było to krótkotrwałe
BOU NTY,B UN T N ABO UN TY 1 789. Bounty, zwycięstwo, gdyż po czterech latach Bra-
brytyjski uzbrojony transportowiec, miał bancję zajęły wojska FRANCUSKIEJ RE-
popłynąć na Tahiti na Oceanie Spokojnym WOLUCJI.
i dostarczyć stamtąd sadzonki drzewa chle-
bowego do Brytyjskich Indii Zachodnich, B R A S Y D A S A N A JA Z D 424-423. K oszty pro-
gdzie owoce chlebowca stanowiły pożywie- wadzenia drugiej (wielkiej) PELOPONES-
nie niewolników murzyńskich. 28 kwietnia KIEJ WOJNY zmusiły Kleona (zm. 422),
wodza Aten, do potrojenia danin płaconych wany na cesarza. Flota brazylijska, zor-
przez sprzymierzeńców tego miasta-państwa ganizowana i dowodzona przez lorda Tho-
(424). Olint na Półwyspie Chalcydyckim masa Cochrane'a (1775-1860), zablokowała
oraz inne sojusznicze miasta zbuntowały w 1823 garnizon portugalski w Bahii. Ataki
się i zwróciły do Sparty o pomoc. Król z lądu i morza zmusiły Portugalczyków do
Sparty wyprawił wodza, Brasydasa (zm. opuszczenia Bahii drogą morską. Duży kon-
422), z wojskiem liczącym mniej niż 2000 wój portugalski po nieudanej próbie wyjścia
żołnierzy (hoplici, wyzwoleni heloci i na- na ląd w Maranhao (Sao Luis) (Cochrane
jemnicy), by dokonał najazdu na Trację. zdobył port), popłynął przez Atlantyk do
Wojska jego przeszły przez Tesalię, pobiły Portugalii. W 1824 Piotr I nadał Brazylii
po drodze dwie armie ateńskie i z pomocą pierwszą konstytucję, a w 1825 Portugalia
powstańczych miast mała liczebnie armia uznała niepodległość Brazylii. Patrz także
Brasydasa zdobyła trackie Amfipolis, naj- ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA i825-i82s;
ważniejszą kolonię ateńską na Półwyspie CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-ms; PERU
Chalcydyckim. Eskadra ateńska dowodzona WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825; PORTUGALSKA
przez Tukidydesa spóźniła się wprawdzie WOJNA DOMOWA 1823-1824.
z odsieczą dla Amfipolis, które domagało
się posiłków, ale później Tukidydes unie- B R A Z Y L IJSK IE P O W ST A N IE 1893-1895.
G e-
możliwił Spartanom zdobycie pobliskiego nerał Manuel Deodoro da Fonseca (1827--
portu Eion. Wkrótce Kleon oskarżył Tuki- 1892) kierował bezkrwawym przewrotem
dydesa o zaniedbania i skazał go na dwu- wojskowym (1889), który doprowadził do
dziestoletnie wygnanie, a Ateńczycy pod obalenia cesarza i ustanowienia republiki
kierownictwem Nikiasza (zm. 413) wynego- federalnej. W1891 Fonseca został wybrany na
cjowali roczny rozejm. Brasydas zagrażał pierwszego prezydenta republiki, jednakże
jednak szlakowi dostaw zboża do Aten w tym samym roku silna opozycja przeciwko
wiodącemu przez Hellespont (Dardanele). jego dyktatorskiej polityce sprawiła, że armia
W 423 Kleon zaatakował Amfipolis, ale i marynarka dokonały niemal bezkrwawego
został zaskoczony przez Brasydasa i poległ przewrotu (Fonseca chciał ograniczyć wpływ
w bitwie (zginął w niej również Brasydas). wojska na politykę). Fonseca został zmuszony
do ustąpienia na korzyść wiceprezydenta
B R A Z Y L IJ S K A W O J N A O N I E P O D L EFloriana
G Ł O Ś ĆPeixoto (1842-1895). Peixoto, rów-
1822-1825. W czasie wojny na PÓŁWYS- nież generał, oświadczył, że Brazylii potrzeb-
PIE IBERYJSKIM, po inwazji Napoleona ny jest wojskowy dyktator, który skończy
Bonaparte (1769-1821) na Portugalię, por- z korupcją. To zaniepokoiło marynarkę, którą
tugalska rodzina królewska uciekła do Rio dowodził admirał Custodio Jose de Mello
de Janeiro w Brazylii, które stało się siedzibą (l 845?-1902); we wrześniu 1893 cała maryna-
rządu portugalskiego. Król Jan VI (1769-- rka pod kierunkiem Mello zbuntowała się
1826) zapoczątkował tam reformy, między przeciw rządowi i zawładnęła portem w Rio
innymi zrównał status Brazylii ze statusem de Janeiro, stolicy kraju. Mello wspierał
Portugalii i zniósł ograniczenia nałożone również drugi bunt, w stanie Rio Grandę do
na brazylijski handel. W 1821 wrócił do Sul. Zwolennicy Mello opanowali większą
Portugalii, a jako namiestnika pozostawił część południowej Brazylii, nie zdołali jednak
w Brazylii najstarszego syna, Potrra zdobyć stolicy, zaatakowanej przez trzecią
(1798-1834). Ponowne próby narzucenia grupę buntowników, zwolenników przywró-
Brazylii zależności od Portugalii skończyły cenia monarchii. Siły Peixoto, w tym również
się w 1822 ogłoszeniem przez Potrra „Grito okręty wojenne zamówione zagranicą, z du-
de Ypiranga", w którym proklamowano żym trudem pokonały Mello (poddał się 16
niepodległość Brazylii. Piotr został korono- kwietnia 1894) i inne grupy buntowników;
w Rio Grandę do Sul działania partyzanckie rządu o orientacji lewicowej, cieszył się
trwaiy aż do sierpnia 1895, a powstrzymała poparciem Związku Marynarzy Floty Han-
je nagła śmierć Peixoto. „Pierwszy cywilny dlowej i Wojennej i innych związków zawo-
prezydent" Brazylii, Prudente Jose de Morais dowych. 25 marca 1964 około 1400 maryna-
Barros (1841-1902), który objął urząd przy rzy floty handlowej i wojennej zajęło budy-
powszechnej akceptacji społecznej, przez całą nek związków zawodowych, protestując
czteroletnią kadencję musiał walczyć z wpły- w ten sposób przeciw aresztowaniu przewod-
wami wojskowymi w rządzie. niczącego ich związku. Protestujący nie
ustąpili, mimo interwencji ministra floty,
B R A Z Y L IJ S K I P R Z E W R Ó T (p19rzew30 ró t dwa dni później ulegli oddziałom armii,
gauchos). Wybory prezydenckie w 1930 zostali natychmiast ułaskawieni. Wyżsi do-
przypadły na okres niezadowolenia społecz- wódcy wojskowi zarzucili Goulartowi, że
nego, spowodowanego ogólnoświatowym nie udzielił im poparcia i że podkopuje
wielkim kryzysem i brakiem popytu na dyscyplinę. Mimo iż Goulart ostatecznie
kawę. Urzędujący prezydent Washington zgodził się na zbadanie okoliczności amnes-
Luiz Pereira de Souza (1869-1957) wyzna- tii buntowników, Czwarty Okręg Wojskowy
czył współziomka paulistę (mieszkańca Sao podniósł bunt przeciwko prezydentowi, nie-
Paulo) Julio Prestesa (1898-1946) na oficjal- bawem dołączyły do niego inne okręgi.
nego konserwatywnego kandydata na prezy- Garnizon wojskowy w Rio de Janeiro poko-
denta. Decyzja ta stanowiła wyłom w zwycza- nał kilka jednostek wojskowych wiernych
jowej procedurze, według której główni poli- Goulartowi i szybko opanował miasto. Strajk
tycy brazylijskich stanów Sao Paulo i Minas generalny ogłoszony przez Powszechną
Gerais na zmianę wystawiali kandydatów na Konfederację Robotników całkowicie zde-
prezydentów. Przywódcy Minas Gerais popa- zorganizował życie w kraju. W tych warun-
rli w wyborach Getulio Dornellesa Yargasa kach dokonano wojskowego zamachu stanu.
(1883-1954), gubernatora stanu Rio Grandę Goulart zmuszony był uciekać do Urugwaju.
do Sul, którego mieszkańcy są nazywani Nowy rząd rozpoczął masowe aresztowania
gauchos (stąd nazwa przewrotu). Gdy ogło- wśród lewicowców i ludzi podejrzanych
szono, że wygrał Prestes (marzec 1930), jego 0 sympatię do komunistów, a później roz
przeciwnicy ze stanów południowych posta- szerzył czystkę na członków Kongresu
nowili nie dopuścić do tego, by objął urząd. 1 działaczy Partii Pracy Goularta.
Orwaldo Aranha (1894-1960), prawny dora-
dca Yargasa, objechał dowództwa armii B R E T O Ń SK A W O JN A SU K C E SY JN-A 1341-
i uzyskał poparcie dla Vargasa. W paździer- 1365. Po bezpotomnej śmierci księcia
niku 1930 Yargas wezwał do przewrotu, Bretanii, Jana III jego brat przyrodni, Jan
obiecał przeprowadzenie reform politycz- z Montfort (zm. 1345) szukał poparcia dla
nych i gospodarczych, zebrał wierne mu swych roszczeń do tronu bretońskiego
wojska stanowe i krajowe i pojechał pocią- u króla Anglii Edwarda III (1312-1377),
giem do stolicy Brazylii, Rio de Janeiro. Nikt a mąż siostrzenicy Jana III, Karol z Blois
nie stawił oporu i w wyniku bezkrwawego - u króla Francji Filipa VI (1293-1350).
przewrotu Yargas objął prezydenturę zmu- Starania te stały się początkiem ważnego
szając Luiza Pereirę de Souza do rezygnacji, okresu w STULETNIEJ WOJNIE. Oba
a Prestesa do szukania schronienia w brytyj- kraje - Anglia i Francja - najechały Breta-
skim przedstawicielstwie dyplomatycznym. nię, staczając w końcu 1342 bitwy pod
Był to koniec starej (pierwszej) republiki. Rennes, Nantes i Yannes. Interwencja legata
nowego papieża, Klemensa VI (1291-1352),
B R A Z Y L IJ S K I P R Z E W R Ó T P1re9 6zy4 d. en t doprowadziła do tymczasowego rozejmu
Joao Goulart (ur. 1918), który stał na czele w Malestroit. W 1345 angielska armia po-
nownie obiegła twierdze francuskie leżąceB R U C E 'A PO W STA N IE 1306-1314. O sobiste
wzdłuż granicy bretońskiej, a także podjęłaambicje skłaniały Roberta Bruce'a(1274-
działania przeciw Francji na dwóch innych1329) do schlebiania obu stronompodczas
kierunkach. W 1347 w pobliżu La Roche- - szkockich walk z Edwardem I (1239-1307),
Derrien Anglicy ujęli Karola z Blois i przezkrólem Anglii. Pod Falkirk(patrz WALLACFA BUNT
dziewięć lat trzymali go w londyńskiej1297-1305) Bruceprzyłączył się do Wallace'a,
Tower. Walkę prowadziła nadal żona Karo - ale już w 1302 'stał po stronie Edwarda.W
la, Joanna z Pethievre,ale pod M auron 1306 Bruce zabił w pojedynku barona Johna
w 1352 Francuzi ponownie zostali pobici.Comyna, przywódcę opozycji antyangielskiej,
Kolejne rozejmy nie położyły kresu walkom,sam stanął na jej czele i koronował się w Scone
przerwała je dopiero śmierć Karola w bitwiena króla Szkocji. Edward wkroczył do Szko cji i
pod Auray w 1364. Rok później w traktaciezwyciężył pod Methven. Bruce uciekłdo
z Guerande wszystkie strony uznały rosz - Irlandii. Po powrocie Roberta w 1307 Szkoci
czenia Montforta do bretońskiego tronu,skupili się wokół niego, zwłaszcza po tym, jak
a książę Jan złożył hołd królowi Francji,jego oddziały (uzbrojone w piki)wybiły cały
dzięki czemu w Bretanii zapanował spokój. oddział kawalerii angielskiej.Edward zmarł w
1307 na początku nowejkampanii. Po nieudanej
BRETOŃSKIE WOJNY DOMOWE. Patrz BRE kampanii w 1310 Edward II (1284-1327) na
1341-1365.
T O Ń SK AW O JN ASU K C E SY JN A kilka lat zrezygnował z podboju całej Szkocji,
do czego dążył jego ojciec. W tym czasie Bruce
BROWNA NAPAP NA HARPERS FERRY 1859. zawarł pokój z większością Szkotów - swoich
Amerykański abolicjonista John Brownwrogów, wzmocnił wojska, zyskał uznanie króla
(1800-1859)zamierzałuzbroić niewolnikówi Francji i przeciągnął na swoją stronę szkoc kie
stworzyć w górach bazę, w której moglibyduchowieństwo. W 1311 zdobył Durhami
znaleźć schronienie zbiegli Murzyni i skąd Hartlepool i do 1314 odzyskał wszystkie zamki,
mogliby prowadzić działalność powstańczą.opanowane wcześniej przez wojska angielskie, z
Na początek Brown i 21 jego zwolenników,wyjątkiem Berwick i Stirling.Ten ostatni był już
między innymi jego trzech synów i pięciuoblegany w 1313 (patrzBANNOCKBURN, BITWA POD
Murzynów, napadli w nocy 16 październikaBANNOCKBURN 1313-13H). Patrz takżeSZKO CKA
1859 na arsenał federalny w Harpers FerryW OJN A
w stanie Wirginia (obecnie Wirginia -Za 1314-1328.
chodnia). Następnego dnia oddział Browna
zajął miasto i zatrzymał kilku mieszkańcówB R Y T Y J S K IE W O J N Y K O L O N IA L N- E W A F R Y
jako zakładników. Zamiast po zdobyciuCE 1900-1915.Na przełomie XIX i XX w.
dużej ilości broni wycofać się w góry, Brown i panowanie Wielkiej Brytanii na zachodnim
jego ludzie zabarykadowali się w maszyno - wybrzeżu Afryki - w Nigerii, na Złotym
wni arsenału i rozpoczęli walkę z milicjąWybrzeżu (Ghana) i w Sierra Leone - było
stanową. Z Waszyngtonu przybyła kom - ugruntowane, obszary te były jednak bardzo
pania piechoty morskiej USA pod dowódz - rozległe i dla wzmocnienia pozycji należało
twem pułkownika Roberta E. Lee (1807- - jeszcze podporządkować tereny w głębi
Jadu.
1870); 18 października rano po krótkiej,Brytyjscy oficerowie i oddziały złożone
ale zaciętej walce marynarze zajęli arsenał.z tubylców musieli zaprowadzić pokój mię -
Brown został ranny, w czasie akcji zginęłodzy walczącymi plemionami, przywołać do
17 ludzi z jego oddziału. Brown stanąłporządku plemiona, które atakowały inne,
przed sądem, został uznany za winnegożyjące spokojnie pod ochroną brytyjską,
zdrady i morderstwa. Powieszono go 2 grud - i ukarać tych tubylców, którzy podejmowali
nia 1859. Patrz takżePOTTAWATOMIE, MASAKRA w
POTTAW ATOMIE isse.
wyprawy dla zdobycia niewolników lub Zginęło około 70 Amerykanów. Zamieszki
blokowali szlaki handlowe. W 1900 zbun - te skłoniły generała George'a Rogersa Clar-
towali się Aszanti w Kumasi na Złotym ka (1752-1818) do poprowadzenia na północ
Wybrzeżu; przywracanie spokoju zajęło Bry
- ponad 1000 żołnierzy, którzy spalili kilka
tyjczykom osiem miesięcy. Murzyni z ple- wiosek indiańskich i zaprowadzili spokój
mienia A ro w N igerii zostali pokonani w tym regionie.
w 1901; prowincje Bauchi, Bornu i Na-
ssarawa w Nigerii zostały podporządkowane B U C H A R Y l S A M A R K A N D Y Z D O B Y C IE P R Z E Z
w 1902. W 1903 Wielka Brytania prowadziła MONGOŁÓW 1220. W pościgu za szachem
z powodzeniem kampanie przeciwko pańs - Chorezmu po bitwie pod Chodżentem (patrz
twom Hausa (sąsiednie muzułmańskie pań - MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-
stwa murzyńskie) w północnej części Nigerii -1221) Czyngis-chan (l 167?-1227) ze swoją
(podbito tereny Kano i Sokoto). Normalną mongolską armią dotarł w początkach lutego
praktyką było odsuwanie od władzy wodzów 1220 do Buchary (obecnie w środkowym
kłopotliwych plemion i zastępowanie ich Uzbekistanie). Czyngis-chan obiegł miasto,
ludźmi lojalnymi w stosunku do korony w wale oblężniczym kazał pozostawić lukę,
brytyjskiej. W 1914 pułk brytyjski ze Zło
- by załoga mogła się przez nią wymknąć.
tego Wybrzeża wkroczył do sąsiedniej nie
- Rozpoczęto ostrzeliwanie miasta oraz sztur -
mieckiej kolonii Togo i w krótkim czasie my, do udziału w których zmuszano jeńców.
przejął nad nim kontrolę (patrzŚWIATOWA 10 lub 16 lutego miasto poddało się. Dwa -
WOJNA i 1914-1918). W następnych latach naście dni broniła się jeszcze cytadela.
francuskie i brytyjskie wojska zwyciężały Miasto zostało splądrowane i strawione
w niemieckim Kamerunie i Niemieckiej przez przypadkowo zaprószony ogień; mie -
Afryce Wschodniej (Tanzania). W 1906 szkańców wygnano. Czyngis-chan w połowie
stłumiono powstanie tubylców w Brytyjskiej marca dotarł do Samarkandy. Piątego dnia
Afryce Wschodniej (Kenia). Patrz także oblężenia część załogi wyszła z miasta i pod -
ASZANTI WOJNY; BURSKIE WOJNY; MATABE-LÓW dała się. W następstwie Samarkanda skapi -
WOJNA z ANGLIKAMI1893; SUDAŃSKIEWOJNY. tulowała, broniła się jeszcze krótko cytadela.
Miasto splądrowano, część mieszkańców
BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY 1782. wygnano. Czyngis-chan udał się w ślad za
Kapitulacja Brytyjczyków w Yorktown, synem szacha do Bamianu (patrzBAMIANU
w stanie Wirginia, w październiku 1771 nie ZBURZENIEPRZEZ MONGOŁÓW1221).
zakończyła walk AMERYKAŃSKIEJ RE -
WOLUCJI. Połączone grupy żołnierzy bry - B U C K IN G H A M A R E W O L T A H1483. enry
tyjskich i Indian nadal atakowały przy - Stafford (1454?-1483), drugi książę Bu-
graniczne osiedla na Starym Północnym ckingham, sprzeciwiał się planom Elżbiety
Zachodzie. 15 sierpnia 1782 około 250 Woodville (1437?-1492), wdowy po Edwar -
Brytyjczyków i Indian dowodzonych przez dzie IV (1442-1483), królu Anglii, która
amerykańskiego renegata, Simona Girty"ego chciała zostać regentką syna, Edwarda V
(1741-1818) przeprawiło się przez rzekę (1470-1483). Buckingham poparł Protekto -
Ohio i zaatakowało Bryan's Station w Ken- ra królestwa, Ryszarda Gloucestera
tucky. Atak został odparty, a w pościg za (1452-1485), brata Edwarda IV, i dopo -
napastnikami udało się około 200 uzbrojo
- mógł mu objąć tron. Buckingham został
nych amerykańskich osadników żyjących hojnie wynagrodzony, mimo to zbuntował
na tym pustkowiu. W pobliżu Blue Licks, się przeciw Ryszardowi i udzielił poparcia
w stanie Kentucky, ścigający wpadli w -za Henrykowi Tudorowi (1457-1509) (patrz
sadzkę zastawioną przez dużą grupę Indian. DWÓCH Róż WOJNY uss-uss). W 1483, gdy
powódź udaremniła mu połączenie się z in-
nymi uczestnikami bezowocnej rewolty, Mimo utraty terytorium chan Kardam, władca
Buckingham ukrywał się. Został zdradzo- bułgarski, zmusił w 792 cesarzową bizantyjską
ny, ujęty, osądzony i ścięty. Zarekwirowane Irenę (752-803) do wznowienia opłat rocznych
dobra zwrócił rodzinie Henryk VII (Hen- przekazywanych Bułgarom.
ryk Tudor) w 1485.
B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y JS K A W O J-N A 8 09 -
BUŁGARSKI BUNT 1040-1041. Bułgarzy 817. W 809 cesarz Nicefor I (zm. 811)
pod wodzą Piotra Deliana, który podawał podjął wyprawę do Bułgarii i zdobył Pliskę,
się za wnuka cara Samuela (zm. 1014), stolicę. Krum, chan Bułgarów (zm. 814),
mając nadzieję na odzyskanie niepodległo- kilkakrotnie proponował pokój, ale Nicefor
ści, rozpoczęli powstanie przeciw Bizancjum odrzucał propozycje. W 811 na przełęczy
(patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981- Yirbica (góry Bałkanu) Bułgarzy zaatako-
-ioi8). W 1040 Deliana obwołano w Bel- wali w nocy i rozbili wojska bizantyjskie;
gradzie carem, a niebawem jako współwład- sam Nicefor zginął w walce. Później, z po-
ca przyłączył się do niego książę Alusianos, wodu trudności spowodowanych częstymi
syn cara Aarona. Bułgarzy obiegli bizantyj- zmianami władców i walką z Karolem Wiel-
skie miasto Tessaloniki (Saloniki), zostali kim (742P-814), który prowadził wojnę
jednak odparci i zmuszeni do odstąpienia. z imperium bizantyjskim w latach 803-810,
Wśród przywódców bułgarskiego powstania Bizancjum ponosiło klęski w walce z Buł-
doszło do zatargów, w wyniku których garami. Michał I, władca bizantyjski w la-
Alusianos zwabił w zasadzkę Deliana i ośle- tach 811-813, przegrał z Bułgarami bitwę
pił go. Wkrótce potem powstanie się zała- pod Wersinika w 813, w której Leon Ar-
mało. Patrz również MANIAKESA BUNT 1043. meński (zm. 820), bizantyjski generał, zdra-
dził cesarza i wycofał swoich azjatyckich
B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y JS K A W O JN
- A żołnierzy
7 55 - z pola bitwy. Leon dokonał prze-
772. Wojna wybuchła, gdy Bułgarzy zażą- wrotu pałacowego i zasiadł na tronie jako
dali daniny za twierdze bizantyjskie zbudo- Leon V. W 817 pod Mesembrią Leon zwy-
wane w bułgarskiej Tracji. W czasie najazdu ciężył Bułgarów i zmusił ich do przyjęcia
Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie wojska 30-letniego pokoju. Patrz także FRANKOŃ-
cesarza Konstantyna V (718-775) w 755 SKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-810.
pobiły Bułgarów w Tracji. Bizantyjczycy
zwyciężyli następnie w 759 pod Marcellae B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y JS K A W O J-N A 8 89 -
i w 763 pod Anchialos. W 767 Bułgarzy 897. W 894 za panowania cara Symeona
zawarli porozumienie pokojowe, które prze- (zm. 927) Bułgarzy zwyciężyli Bizantyjczy-
trwało pięć lat. Gdy w 772 Bizantyjczycy ków, ale ci w odwecie za klęskę swej armii
dowiedzieli się o bułgarskich przygotowa- nakłonili Madziarów, lud węgierski, do
niach do najazdu, uprzedzili ich i znowu zaatakowania Bułgarów w 895. Symeon
odnieśli zwycięstwo. Telec (731-764), wódz sprzymierzył się z Pieczyngami, koczow-
bułgarski, który został chanem w 771, wal- niczym plemieniem zamieszkującym połu-
czył z Bizancjum jeszcze przez trzy lata, aż dniowe tereny obecnej Ukrainy, i zwyciężył
do śmierci Konstantyna w 775, po czym Madziarów w BUŁGARSKO-MADZIAR-
Bułgarzy poprosili o pokój. SKIEJ WOJNIE 895. Symeon wrócił na-
stępnie na południe, gdzie w 896 odniósł
- A decydujące
B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y JS K A W O JN 7 80 - zwycięstwo nad wojskami bizan-
783. W 780 cesarstwo bizantyjskie kon- tyjskimi, co doprowadziło do zawarcia po-
tynuowało rozpoczęty 30 lat wcześniej podbój koju w rok później. Bizantyjczycy zgodzili
Bułgarii. W wyniku walk granica się płacić Symeonowi coroczną daninę. Woj-
bułgarsko--bizantyjska została przesunięta na, która rozpoczęła się w 889 od sporu
na północ.
0 praw a handlow e, przekształciła się ze okaleczonych żołnierzy. Bazyli, zwany odtąd
strony Symeona w dążenie do rozbicia Bułgarobójcą, prowadził dalej systematyczny
imperium bizantyjskiego i stworzenia na podbój Bułgarii. Zahamowała go w latach
jego gruzach imperium bułgarskiego. 1016-1018 wojna podjazdowa prowadzona
przez chana Jana Władysława. Gdy poległ
B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y J S K A W O J-N Aon9 w13 1018,
- opór bułgarski załamał się.
927. Car bułgarski Symeon (zm. 927) dążył
do podboju Bizancjum. W 913 podszedłB U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y JS K A W O JN- A 1 26 1-
pod Konstantynopol, stolicę Bizancjum,1265. Bułgaria pozostawała pod panowa -
jednakże po zapewnieniu sobie daniny -wy niem cesarstwa bizantyjskiego od około
cofał się bez walki. W wyniku przewrotu1018 do 1185, wówczas powstanie zmusiło
pałacowego na tronie Bizancjum zasiadłaBizancjum do uznania niepodległości Buł -
cesarzowa Zofia (Zoe) (906-920). Symeongarii. Dążąc do ponownego podboju Buł -
zdawał sobie sprawę, że Bizancjum możnagarii, w 1261 Bizancjum rozpoczęło wojnę
zająć tylko siłą, przeto w 914 rozpocząłi zdobyło bułgarskie porty Anchialos i Me-
ofensyw ę i zajął M acedonię, A drianopol sembrię. W 1265 bizantyjski cesarz -Mi
1 Albanię. Symeon zdobył większą część chał VIII (1224-1282) podbił Bułgarię aż
Półwyspu Bałkańskiego, a w 918 najechał poza Haemus (góry Bałkan). Wracając z -wy
Grecję i Tesalię. W ciągu następnych pięciu prawy, Michał wpadł w zasadzkę i dostał
lat Symeon czterokrotnie stał pod murami się w ręce Bułgarów, którzy zmusili go do
Konstantynopola, ale za każdym razem złożenia obietnicy zwrotu dwóch portów
wycofywał się, gdyż nie mógł zdobyć miasta zdobytych przez niego w 1261. Michał nigdy
bez wsparcia silnej floty. Wojna zakończyła nie zwrócił portów; Bułgarzy w nadziei, że
się po śmierci Symeona w 927. uda się im je odzyskać, najechali w 1272
Bizancjum, jednakże nie uzyskali powodze -
- A nia9 81-
B U Ł G A R S K O -B IZ A N T Y J S K A W O JN i w końcu zrezygnowali ze swoich
1018. W 979 wojska bułgarskie cara -Sa roszczeń.
muela (zm. 1014) dokonały inwazji na Tes-
salię we wschodniej Grecji i zajęły LarisęBUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA 895. Po
i Dyrrachium. Za panowania Bazylego IIwyprawie tureckojęzycznych Bułgarów na
(ok. 958-1025) Bizantyjczycy dokonali -na cesarstwo bizantyjskie Bizantyjczycy nakło -
jazdu na Bułgarię, ale Bułgarzy pod wodząnili Madziarów do najazdu Bułgarów (patrz
cara Samuela pobili ich w 981 w pobliżuBUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897). Ma-
Sofii. Samuel, wykorzystując okres zamętudziarzy pod dowództwem Arpada (ok.
w cesarstwie bizantyjskim, zaczął rozszerzać849-907) zostali pobici przez Bułgarów
swoją władzę na Bułgarię wschodnią, a takżedowodzonych przez cara Symeona (zm. 927)
poza jej obszar. W 996 Bułgarzy podjęlioraz Połowców i Pieczyngów. Wyparci ze
wyprawę w głąb Grecji. W drodze powrotnejswych pierwotnych obszarów w pobliżu
zostali rozbici całkowicie nad rzeką Sper-Morza Czarnego, Madziarowie przenieśli
cheios (w okolicach Lamii). W 1003 Bazylisię w dolinę Dunaju, gdzie zajęli tereny
odzyskał Grecję i Macedonię. Rozpocząłzamieszkane przedtem przez Słowian, i- ut
podbój Bułgarii, ale wojna toczyła się doworzyli tu państwo.
1009 ze zmiennym szczęściem. W 1014
armia Bazylego rozbiła wojska Samuela podBURGUNDZKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz
Strumicą; do niewoli dostało się około 15FRANCUSKO-BURGUNDZKIEWOJNY,
tysięcy żołnierzy bułgarskich. Prawie wszys -
cy zostali oślepieni i odesłani do Samuela,BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 500.
który zmarł wstrząśnięty widokiem swoich W 500 toczyła się bratobójcza walka o wła-
dzę nad królestwem Burgundii między kró - czerwca 1339 stoczono bitwę pod tym mias -
lem Gundobadem (zm. 516) a jego bratem tem. Szwajcarska piechota (uzbrojona w piki
Godegizilem (zm. 500). Chlodwig (ok. 466- i łuki) zaatakowała i rozbiła piechotę Bur-
511), król Franków, przyszedł z pomo cą gundów, po czym odparła silny kontratak
Godegizilowi; jego wojsko odniosło zwy - jazdy (21 czerwca 1339). Burgundowie mu -
cięstwo nad Burgundami Gundobada w -bit sieli się wycofać, wojsko szwajcarskie uka -
wie pod Ouche. W Awinionie Gundobad zało dobitnie swe zalety. Na trwałe ugrun -
wytrzymał oblężenie Chlodwiga, a później towało się przewodnictwo Berna w Związku
zawarł z nim pokój. Godegizil został zwy- Wieczystym, który przekształcił się z czasem
ciężony wcześniej; zginął z rąk Gundobada w obecną Szwajcarię. Patrz także AUSTRIA-
w bitwie pod stolicą Burgundii, Yienne. CKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

B U R G U N D Z K O -F R A N K O Ń S K A W O-J N A
B U5R2G3 -U N D Z K O -SZ W A JC A R SK A W O-JN A 1474-
534. Frankońskie królestwo Chlodwiga (ok. 1477. Zabory Karola Śmiałego, księcia Bur -
466-511) podzielone zostało między jego gundii (1433-1477) wzbudziły obawy Szwaj -
czterech synów: Teodoryka I (zm. 534), carii. Pod wpływem króla Francji Ludwika
Chlodomira (zm. 524), Childeberta (zm. 558) XI (1423-1483) w lutym 1476 cały szwajcar -
i Chlotara I (zm. 561). Wszyscy czterej dążyli ski garnizon w Granson, który się wcześniej
do powiększenia swoich terytoriów. W 523 poddał, z rozkazu Karola został wymordowa -
wkroczyli do Burgundii, gdzie ujęli i zamor - ny. Szwajcarzy rozbili Burgundów pod Gran -
dowali króla Burgundii, Zygmunta (zm. 524). son 2 marca 1476 i pod Morat 2 czerwca 1476.
Po śmierci Chlodomira w 524 Chlotar i Chil- 5 stycznia 1477 Karol na czele odtworzonej
debert zajęli jego ziemie i zamordowali jego armii burgundzkiej stawił pod Nancy czoło
dzieci. W tym samym roku burgundzkie Szwajcarom. Szwajcarzy rozbili ją. Karol
wojska pod wodzą Godomara (zm. 532), brata zginął w czasie odwrotu. Wielkie czworoboki
Zygmunta, zwyciężyły Franków w bitwie pod pikinierów szwajcarskich (batalie) odpierały
Yererance i zmusiły do wycofania się. Bur- ataki jazdy, ich natarcia przełamywały szyki
gundia pozostała niepodległa do 532, kiedy to przeciwnika, sprawnie manewrowały na polu
Frankowie dokonali powtórnego najazdu. bitwy oskrzydlając nieprzyjaciela. Patrz także
Godomar został zabity, a w 534 królestwo FRANCUSKO-BURGUNDZKIEWOJNY HM-HÓS,
Burgundii było już w rękach Chlotara i Chil - 1467-1477.
deberta, którzy sprawowali nad nim wspólne
rządy (udział Teodoryka skończył się wraz BURÓ W PO W STANIE 1914-1915. W 1914
z jego śmiercią w 534). Ze śmiercią Godoma ra Związek Południowej Afryki ustanowiony
wygasła burgundzka dynastia królewska. przez Wielką Brytanię w 1910 przyłączył
się do sprzymierzonych i przystąpi} do
B U R G U N D Z K O -S Z W A J C A R S K A W O JNA
ŚWIATOWEJ WOJNY I. Premier Związku,
1339. Na początku XIV w. szwajcarskie Louis Botha (1826-1919), rozpoczął przy -
Berno, wolne miasto Świętego Cesarstwagotowania do inwazji na sąsiednią kolonię,
Rzymskiego, stopniowo powiększało swojeNiemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią
terytorium opanowując sąsiednie obszary.(Namibia), przeciw czemu wielu Burów,
Dążąc do zahamowania ekspansji Berna,jego zwolenników, zgłosiło ostry sprzeciw;
Burgundowie (w sile ok. 15 tysięcy ludziBurowie bowiem faworyzowali Niemców
piechoty i jazdy) dokonali najazdu i rozpo - i niechętnie odnosili się do Brytyjczyków
częli oblężenie Laupen, miasta podległego(patrz BURSKIE WOJNY). Wybuchło powstan ie,
Bernu. Z pomocą Bernu przyszły trzy kan - którym kierowali trzej dowódcy armii; do
tony szwajcarskie (Uri, Schwyz i Unterwal-końca 1914 w Wolnym Państwie Orania i
den). Wyruszono na odsiecz Laupen. 21 Transwalu pod bronią było już 12 tysięcy
powstańców. Botha nie zawahał się przed
podjęciem walki z powstańcami, mimo że
burscy powstańcy w niedalekiej przeszłości
byli jego kolegami. W akcji przeciw powstań-
com wspomógł Bothę Jan Smuts (1870-1950)
dawny burski generał. Botha dowodził osobi-
ście dwiema kampaniami; w październiku
pokonał powstańców w Transwalu, a w grud-
niu w Wolnym Państwie Orania. W lutym
1915 została pokonana ostatnia grupa po-
wstańców. Botha okazał powstańcom i ich
przywódcom wyjątkowe względy, a w 1917
zwolnił wszystkich więźniów.
BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.
(powstanie w Transwalu). Niechęć Burów do
Wielkiej Brytanii, wywołana aneksją Trans-
walu (niepodległego państwa burskiego) do-
konaną przez Brytyjczyków w 1877, doprowa-
dziła ostatecznie do wybuchu wojny w końcu
1880. Burowie chwycili za broń i proklamo-
wali nową republikę - Republikę Południo-
woafrykańską obejmującą terytorium Trans-
walu. Pod dowództwem prezydenta S. J.
Paula Krugera (1825-1904) i generała Pięta
Joberta (1831-1900) Burowie dwukrotnie
- pod Laing's Nek i Ingogo - odparli wojska
brytyjskie, a 27 lutego 1881 odnieśli zwycięst-
wo pod Majuba Hill. Na mocy podpisanej
w Pretorii konwencji Republika Południowo-
afrykańska zyskała samodzielność w spra-
wach wewnętrznych, ale Brytyjczycy zacho-
wali niejasno określoną „zwierzchność" nad
tym regionem. Druga wojna burska wielka
1899-1902. (wojna południowoafrykańska).
Odkrycie w 1886 dużych i bogatych złóż
złota w południowym Transwalu (obecnym
Witwatersrand) spowodowało napływ cudzo-
ziemców (głównie Brytyjczyków) i zaostrzyło
napięcia między Burami i Brytyjczykami.
W 1895 JAMESONA NAJAZD, który miał
wywołać powstanie przeciwko Burom, pogor-
szył stosunki. W końcu w październiku 1899,
gdy wojska chroniące brytyjskie kopalnie nie
zastosowały się do ultimatum Burów doma-
gających się ich wycofania, Republika Połu-
dniowoafrykańska (Transwal) i sprzymierzo-
ne z nią Wolne Państwo Orania wypowie-
działy wojnę Wielkiej Brytanii. Dobrze wypo-
sażone wojska burskie dowodzone przez
Jouberta, Pięta Cronjego (1840?-1911), Loui-
sa Bothę (1862-1919), Jacobusa H. De La
Reya (1847-1914) i innych uzyskały pierwsze
sukcesy zdobywając Kimberly, Mafeking
i Ladysmith. (Zwycięstwo Cronjego w bitwie
pod Magersfontein 10-11 grudnia 1899 uda-
remniło Brytyjczykom pod dowództwem Pau-
la S. Methuena [1845-1932] przerwanie oblę-
żenia Kimberly, a zwycięstwo Bothy w bitwie
pod Colenso 15 grudnia 1899 zmusiło Brytyj-
czyków pod wodzą Redversa H. Bullera
[1857-1915] do odstąpienia i poddania Lady-
smith.) W 1900 z odsiecią przybyły wojska
brytyjskie pod dowództwem feldmarszałka
lorda Fredericka Robertsa (1832-1914) i ge-
nerała lorda Horatio Kitchenera (1850-1916).
Roberts wkroczył do Wolnego Państwa Ora-
nia, 13 marca 1900 zdobył stolicę, Bloemfon-
tein, i w krótkim czasie zajął cały kraj.
Brytyjczycy zaatakowali następnie Transwal,
w maju i czerwcu zdobyli Johannesburg
i Pretorię, co zakończyło regularne działania
wojenne. Gdy Wielka Brytania formalnie
zaanektowała państwa burskie, Roberts uznał,
że wojna się skończyła i powrócił do kraju, ale
wojska lorda Kitchenera jeszcze ponad dwa
lata prowadziły zacięte walki, nim pokonały
oddziały partyzantów, dowodzone przez gene-
rałów burskich - Jana Smutsa (1870-1950),
Christiaana De Weta (l 854-1922), Bothę i De
La Reya. Kitchener pokrył kraj siecią strażnic
wojskowych i umieścił w obozach koncentra-
cyjnych kobiety i dzieci, co obniżyło morale
Burów. Systematyczne działania wojskowe
Brytyjczyków doprowadziły do pokonania
partyzantów. Burowie uznali w traktacie
z Yereeniging z 31 maja 1902 zwierzchnictwo
Wielkiej Brytanii w zamian za duże odszko-
dowanie i inne ustępstwa.
BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.
Wielki trek, czyli wędrówka do Transwalu
burskich hodowców bydła, którzy pragnęli
ujść spod panowania brytyjskiego w Afryce
Południowej, doprowadziła do konfliktu
między Europejczykami a plemieniem Zu-
lusów. Jedna z grup wędrowców prowadzona
przez Pięta Retiefa (1780-1838) poprosiła
króla Zulusów, Dingaana (zm. 1840) o przy-
dział ziemi. Dingaan zgodził się pod warun-
kiem, że Retief odzyska bydło, które królowi
ukradł jego rywal. Retief sprowadził bydło,
ale Dingaan ziemi nie przydzielił, zdradziec-
ko napadł na Burów i wybił całą grupę
(6 lutego 1838). Zulusi zaatakowali potem
burską osadę Weenen („miejsce płaczu")
w Natalu i zamordowali 282 osoby - męż-
czyzn, kobiety i dzieci. W kwietniu 1838
Burowie zebrali wojsko i zaatakowali Zulu-
sów. Wciągnięci w zasadzkę, Burowie z tru-
dem przedarli się i uratowali, ponosząc duże
straty. W tym samym czasie nadciągnęły ze
wschodu wojska brytyjskie, które również
wpadły w pułapkę i zostały otoczone przez
7000 Zulusów. Brytyjczycy odparli trzy ataki
wroga, ale czwarty atak rozbił siły brytyjskie
na dwie części. Jedna połowa usiłowała
wycofać się, idąc wzdłuż rzeki Tugela, wy-
rwać udało się jednak niewielu. Druga część
wojsk została szczelnie otoczona; Zulusi
przypuszczali nieustanne ataki dopóty, do-
póki nie zabili wszystkich żołnierzy brytyj-
skich. Burowie zebrali następną armię i za-
proponowali Dingaanowi negocjacje pokojo-
we, ale król zamiast negocjacji wyprawił
przeciw nim 10-tysięczne wojska. 16 grudnia
1838 w bitwie nad BLOOD RIYER używa-
jący broni palnej Burowie zdziesiątkowali
wojowników zuluskich Dingaana; pozostali
przy życiu wycofali się. W rok później brat
Dingaana, Umpanda (zm. 1872), zawiązał
spisek w celu zdobycia zuluskiego tronu;
jego poplecznicy wezwali na pomoc białych,
którzy skwapliwie jej udzielili. Wspólnie
stawili czoło wojskom Dingaana i pokonali
je; Dingaan uciekł na północ i został później
zamordowany. Po pokonaniu Dingaana biali
przejęli władzę nad Natalem.
BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972.
Kilka wieków temu Tutsi, wojowniczy ho-
dowcy bydła, podbili we wschodniej Afryce
Hutu, którzy zajmowali się uprawą ziemi.
Tutsi stali się arystokratyczną mniejszością
sprawującą rządy i utrzymywali nad Hutu
feudalną zwierzchność. Gdy Belgia uznała
w 1962 niepodległość Burundi, ustanowiono
w tym kraju monarchię Tutsi. Wśród elity
Tutsi wybuchła walka o władzę; w 1966
w następstwie przewrotu wojskowego mwa-
mi (król) został pozbawiony tronu, prokla-
mowano republikę, ale Tutsi pozostali
u władzy. W 1970 dyskryminowani Hutu
podjęli nieudaną próbę przejęcia władzy;
w czasie powstania zabili wielu Tutsi. Po
stłumieniu buntu większość przywódców
Hutu została stracona. W kwietniu 1972
rząd zdławił próbę odzyskania władzy podję-
tą przez mwami (który został zabity), póź-
niej w całym Burundi wybuchło zbrojne
powstanie Hutu, którzy zaciekle atakowali
Tutsi. W odwecie rząd - dążąc do stłumienia
powstania - zabił około 100 tysięcy Hutu.
Zwycięscy Tutsi, którzy stracili około 10
tysięcy ludzi, w ciągu kilku miesięcy całko-
wicie opanowali sytuację. W 1973 walki
wybuchły na nowo; tysiące Hutu uciekło do
sąsiedniego Zairu, Ruandy i Tanzanii. Patrz
także RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1959-1961.
BUSHIRIEGO POWSTANIE 1888-1890. Bu-
shiri bin Salim (zm. 1889) wzniecił po-
wstanie mieszkającch na wybrzeżu arab-
skich handlarzy niewolników przeciwko
bezwzględnym kolonizatorom niemieckim
w Niemieckiej Afryce Wschodniej (obecnie
część Tanzanii). W 1888 Hermann von
Wissmann (1853-1905), znany badacz Af-
ryki, został mianowany komisarzem Afryki
Wschodniej; jego zadaniem było stłumienie
powstania. Wissmann przybył do Niemiec-
kiej Afryki Wschodniej na początku 1889
wraz z 600 sudańskimi żołnierzami i przez
cały rok toczył potyczki ze zbuntowanymi
Arabami. W grudniu 1899 żołnierze Wis-
smanna zdobyli Bagamoyo, ośrodek oporu
powstańców. Bushiri ujęto i powieszono.
Gdy Wissmann przywracał porządek w kra-
ju, Niemcy i Brytyjczycy utrzymywali blo-
kadę wybrzeża, uniemożliwiając w ten spo-
sób handel niewolnikami i import broni.
Do 1890 powstanie całkowicie stłumiono.
 c
C A BO CH E'A BUN1413.T Sim on Lecoustel- poniesione we Francji. Buntownicy pląd -
lier, rzeźnik, znany także jako Simon Ca- rowali i wzniecali pożary, aż wreszcie 6 lipca
boche, przewodził wojowniczej grupie fran
- 1450 londyńczycy zmusili ich do opusz -
cuskich rzemieślników, którzy zbuntowali czenia miasta. Większość powstańców sko -
się przeciwko korupcji w administracji pań
- rzystała z amnestii uchwalonej przez rząd
stwowej. Sprzymierzeni z Janem bez Trwogi i zaniechała dalszych działań, ale Cade
(1371-1419), księciem Burgundii, tak walczył nadal; ujęto go, gdy został śmiertel -
zwani cabochiens zdobyli w Paryżu Bas- nie ranny. Powstanie przyczyniło się do
tylię, twierdzę królewską służącą za więzie
- obniżenia autorytetu króla i umożliwiło
nie, i zmusili króla Karola VI do uchwale
- Ryszardowi powrót z Irlandii, gdzie prze -
nia ordonnance cabochienne, rozporządze - bywał w czasie wygnania. Patrz także
nia wprowadzającego radykalne reformy. DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485.
Rozruchy wywołały niezadowolenie parys -
kiej klasy średniej, co umożliwiło Karolowi CAMBRAI, WOJNA LIGI W CAMBRAI. Patrz
(1391-1465), księciu orleańskiemu, zgnie- LIG Iz C A M B R AWI O JN Aisos-isio.
cenie buntu i odwołanie reform. Patrz także
ARMANIACKO-BURGUNDZKAWOJNA DOMOWA C A M P G RA N T, M A SA K R A W CA M P G R A NT
1411-1413. 1871. 30 kwietnia 1871 około 150-osobowa
grupa białych i nienawidzących Apaczów
CADE'A BUNT 1450.Bunt Cade'a z końca Indian Papagów wkradła się nocą do Camp
STULETNIEJ WOJNY ilustruje wpływ, Grant w południowej Arizonie i zabiła 108
jaki wywarła ta wojna na społeczeństwo członków plemienia Arawajpów należącego
angielskie. John lub Jack Cade (zm. 1450) do szczepu Apaczów, które dążyło do zawar -
przyjął nazwisko John Mortimer i głosił, że cia pokoju z białymi osadnikami. Zabójcy
jest kuzynem Ryszarda (1411-1460), księcia uprowadzili 29 dzieci, które zostały później
Yorku. Cade stanął na czele dobrze zor - sprzedane w Meksyku. Władze aresztowały
ganizowanego powstania drobnych właści - prowodyrów masakry, ale wkrótce ich zwol -
cieli ziemskich domagających się obniżenia niono. Masakra wywarła wpływ na politykę
podatków i cen, zwolnienia kilku ministrów prowadzoną przez prezydenta Stanów Zjed -
króla Henryka VI (1421-1471), położenia noczonych Ulyssesa S. Granta (1822-1885),
kresu przekupstwu i żądających powrotu której celem było zamknięcie Apaczów w-re
z wygnania Ryszarda, rywala Henryka. -Ar zerwatach indiańskich, gdzie można byłoby
mia Cade'a, składająca się głównie z miesz
- „w drażać ich do cyw ilizacji". M asakra
kańców Kentu i Sussex, pokonała armię w Camp Grant była początkiem APACZÓW
królewską 18 czerwca 1450 pod Sevenoaks WOJNY 1871-1873.
i na krótki czas zajęła Londyn, gdzie stra
-
cono znienawidzonego królewskiego lorda CASTRO REWOLUCJA. Patrz KUBAŃSKA RE-
skarbnika, obwinianego o wszystkie klęski WOLUCJA 1956-1959.
 CAYITE, POWSTANIE W CAYITE 1872. Rząd uzyskał pomoc wojskową Związku
20 stycznia 1872 około 200 żołnierzy filipiń - Radzieckiego, Indii, Pakistanu i Wielkiej
skich służących w armii hiszpańskiej na Brytanii; stłumiono rewoltę najpierw w mia -
Filipinach zbuntowało się w forcie San stach, a do połowy czerwca także w okoli -
Felipe w Cavite, prowincji na południe od cach rolniczych i w dżungli. W 1972 Siri-
M anili. Bunt stłumiono błyskaw icznie, mavo Bandaranaike proklamowała repub -
a buntowników surowo ukarano. Reakcyjny likę; przyjęto nową konstytucję oraz nową
gubernator hiszpański Filipin wykorzystał nazwę kraju - Sri Lanka (w języku syn-
powstanie jako pretekst do zgniecenia -ro galeskim: „wspaniały kraj"). Jednakże kon -
dzącego się ruchu na rzecz niepodległości flikt między mniejszością a większością
Fi lip in . Po d fałs zy w y m o s k arżen ie m narodową pozostał nadal nie rozwiązany.
0 udział w powstaniu zaaresztował wielu
intelektualistów i innych ludzi, którzy do CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e.
magali się reform. Aresztowano, postawiono Wojska rzymskie dokonujące podboju Pół -
przed sądem i uznano za winnych zdrady wyspu Pirenejskiego (Hiszpania i Portuga -
trzech księży katolickich. Ich śmierć uczy lia) prowadziły okrutne, krwawe i długie
niła z nich bohaterów walczących o uwol wojny z plemionami celtyckimi zamiesz -
nienie Filipin spod władzy hiszpańskiej. kującymi górzystą Celtyberię (północna
część środkowej Hiszpanii). Celtyberowie
C E JL O Ń SK A R E W O L T A 1971. 1948WC ejlon budowali na wzgórzach ogromne warownie,
(Sri Lanka) uzyskał niepodległość i status których skutecznie bronili, zasłynęli tym
członka brytyjskiej Wspólnoty Narodów. zwłaszcza mieszkańcy Numancji (patrz Nu-
Stałe tarcia między Syngalezami, przeważa - MANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.). Luzytanie
jącą grupą narodowościową, wyznania bud - - związek wojowniczych ludów celtyckich
dyjskiego, a Tamilami wyznającymi hin - zamieszkujących obecną Portugalię środ -
duizm oraz trudności gospodarcze i spory kową i zachodnią Hiszpanię - długo stawiali
między partiami politycznymi doprowadziły opór Rzymianom. Celtyberowie zostali zwy -
do zamordowania w 1959 syngaleskiego ciężeni dopiero w 151, a Luzytanie w 150.
premiera Cejlonu, S.W.R.D. Bandaranaike Korzystając z prowadzonej przez Rzymian
(1899-1959) z Cejlońskiej Partii Wolności trzeciej PUNICKIEJ WOJNY, plemiona te
(CPW). Wdowa po nim, Sirimavo Bandara - wznieciły w 147 powstanie i zadały Rzy -
naike (ur. 1916), została przywódczynią mianom ciężkie straty. Wiriatus (zm. 139),
CPW, a później (1960) premierem skrajnie wódz Luzytanów, walczył przez osiem lat
lewicowego rządu sprzyjającego Syngalezom. (patrz LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e.). Wielu
W opozycji do tego rządu znalazły się partie Celtyberów zwyciężyły w latach 143-141
zarówno lewicowe, jak i prawicowe. W wy - legiony rzymskie Kwintusza Ceciliusza Me-
niku wyborów w 1965 na czele rządu stanął tellusa (zm. 115), ale część z nich stawiała
umiarkowany, prozachodni socjalista, ale nadal opór; Numancja do 133.
w 1970 władzę przejęła znowu pani Ban -
daranaike i powołała nowy, koalicyjny rząd CHACO, WOJNA O CHACO 1932-1935.
CPW i marksistowskich partii socjalistycz - Grań Chaco, inaczej Chaco Boreal, to pust -
2
nych. Opozycja ze strony skrajnej lewicy kowie o powierzchni około 260 tysięcy km ,
oraz marksistowskiego Zjednoczonegopołożone na zachód od rzeki Paragwaj i na
Frontu Ludowego (ZFL) zniecierpliwionapółnoc od rzeki Pilcomayo. Przynależność
wolnym tempem przeprowadzanych przezterytorialna Grań Chaco jest przedmiotem
rząd reform społecznych, podjęła próbęsporu między Boliwią i Paragwajem od ok.
przejęcia władzy w stolicy kraju, Colombo 1825. Boliwia, która utraciła wybrzeże na
1w innych miastach (kwiecień - maj 1971). rzecz Chile (patrzWOJNA o SALETRĘ is?9-
-1884), pokładała nadzieję, że przez Grań CHAMORRO PRZEWRÓT. Patrz NlKARAGUA-
Chaco oraz rzeki Paragwaj i Parane prowa - Ń SK AW OJNADO M O W A1925-1933.
dzić będzie droga transportu ropy naftowej
do Atlantyku. W tym czasie przypuszczano, C H A R L E S F O R D , M A S A K R A P O D C H A R L E S
że w Grań Chaco znajdują się złoża ropy. FORD.Patrz BANNOKÓWWOJNA 1878.
Gdy wojska wraz z kolonistami z Boliwii
wkroczyły na teren Grań Chaco, doszło do C H E R R Y Y A L L E Y , M A S A K R A W C H E R R Y V A L -
starć między nimi a mieszkającymi tam LEY 1778. W czasie AMERYKAŃSKIEJ
Paragwajeżykami. W 1928 wojska obu REWOLUCJI Amerykanie chcieli wywrzeć
państw atakowały się wzajemnie, jednak do presję na Indian z plemienia Irokezów, sprzy -
otwartej wojny jeszcze nie doszło, a konfe- mierzeńców Brytyjczyków. Amerykańskie
rencja krajów Ameryki usiłowała doprowa - wojska kolonialne zburzyły dwie wioski Iro -
dzić do zakończenia sporu na drodze arbit - kezów na granicy stanu Nowy Jork. W odwe -
rażu. Próby okazały się bezowocne. Drobne cie około 500 Irokezów, prowadzonych przez
starcia trwały do 1932, kiedy to Paragwaj wodza Josepha Branta (1742-1807), oraz
rozpoczął ofensywę, a później - 10 maja około 200 żołnierzy lojalistów pod dowództ -
1933 - formalnie wypowiedział wojnę Boli - wem kapitana Waltera N. Butlera (zm. 1781)
wii. Liczniejsza i lepiej uzbrojona armia zaatakowało 11 listopada 1778 ufortyfikowa -
boliwijska, wyszkolona i początkowo dowo - ne miasto Cherry Yalley, w stanie Nowy Jork.
dzona przez niemieckiego generała, Hansa Miasto doszczętnie spalono, około 50 obroń -
von Kundla (1869-1939), zdobyła umocnie - ców zabito (w tym 20 żołnierzy i pułkownika
nia paragwajskie w środkowym Grań Chaco, Ichaboda Aldena [1739-1778], który z 200
w tym strategiczny punkt - Fortin Boąue- żołnierzami z Siódmej Kontynentalnej Dywi -
ron (15 czerwca 1932). Później Paragwaj, zji Massachusetts stacjonował w Cherry Yal -
który traktował tę wojnę jak obronę ojczys- ley). 70 mieszkańców miasta zostało rannych
- i wziętych do niewoli. Patrz takżeMINISINK,
tego kraju, przeprowadził mobilizację i przy
gotował ofensywę kierowaną przez pułkow - MASAKRA w MINISINK 1779; WYOMING VALLEY,
nika Jose Felixa Estigarribię (1888-1940). MASAKRA w WYOMINGYALLEY 1778.
Pod jego dowództwem wojska paragwajskie
zaczęły odnosić zwycięstwa; odbito Fortin C H E Y Y C H A S E , K L Ę S K A A N G L I K Ó W P O D
Boąueron oraz inne twierdze, a w 1934 CHEYY CHASE 1388.Między baronami, od-
Paragwajczycy zdobyli większą część Grań powiedzialnymi za obronę granicy szkoc-
Chaco. Naczelnym dowódcą wojsk boliwij - ko-angielskiej, często dochodziło do walk.
skich został na miejsce Kundla generał W 1388 Szkoci odnieśli zwycięstwo pod
Enriąue Penaranda (1892-1970). 17 listopa - Chevy Chase, czyli Otterburn (nazwa szkoc -
da 1934 Estigarribia zdobył najważniejszą ka), w Northumberlandii. Wojska angielskie
twierdzę boliwijską, Ballivian, a na początku pod dowództwem Henry'ego „Hotspura"
1935 wkroczył do wschodniej Boliwii, skąd (Raptusa) Percy'ego (1366-1403) miały
wyparła go kontrofensywa boliwijska. Dzięki przewagę liczebną nad wojskami szkockimi
staraniom Stanów Zjednoczonych i pięciu w stosunku 3 do l, ale Szkoci pod dowódz -
państw południowoamerykańskich oba zmę - twem hrabiów Douglasa i Moraya, zaatako -
czone wojną państwa zawarły rozejm (12 wali z bliska. Anglicy nie mogli więc użyć
czerwca 1935), a później podpisały w Buenos łuków, gdyż obawiali się, że w zapadającym
- zmierzchu mogliby razić swoich. Douglas
Aires układ pokojowy (21 lipca 1938). Parag
w aj uzyskał większą część Grań Chaco, poległ, ale jego zwolennicy nie załamali się,
a Boliwia - dostęp do Atlantyku przez rzeki dokonali rzezi 2000 uciekających Anglików.
Paragwaj i Parane oraz możliwość korzysta - Percy dostał się do niewoli, z której go
nia z wolnego portu Puerto Casado. potem wykupiono.
CHILE WOJNA Z KONFEDERACJĄ PERU-
WIAŃSKO-BOLIWIJSKĄ. Patrz PERUWIAŃ-
SKO-BOLIWIJSKIEJ
FEDERACJIWOJNA1836-1839.
CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1829-1830.
Po obaleniu w 1823 chilijskiego dyktatora
Bernardo O 'H igginsa (1778-1842) Chile- prze
żyło okres niesłychanego zam ętu. K-onser
watywni, bogaci posiadacze ziemscy i ducho
wieństwo zawiązali przymierze, aby przeciw
staw ić się liberałom rekrutującym się przede
wszystkim z klas niższych. Liberałowie
pierali lokalną autonom ię, reformy rolne- i og
raniczenie władzy kościelnej. O głoszenie
beralnej konstytucji w 1828 spowodowPÓŁWYSPU
kryzys, w wyniku którego w 1829 w ybuchła
wojna dom owa. Konserwatyści poparli- gene
rała Joaąuina Prieto (1786-1854), dow ódcę
największego garnizonu w ojskow ego znajdu
jącego się w Concepción; wojskam i liberałów
dow odził generał Ram on Freire (1787-1851).
1 7 k w ie tnia 1 8 3 0 o bie a rm ie sp o tk a ły 1811-181
w bitw ie pod Lircay, w której decydujące
zw ycięstw o odnieśli konserw atyści. Prieto
został prezydentem ; jednym z m inistrów
g a b in e tu m ia n o w a ł D ie g o P o rta leBsa
(1793-1837), który później został dyktatorem
rząd u ko n serw aty w neg o . Patrz także P E R U-
WIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA
1836-1839.
C H IL U S K A W O J N A D O M1 O 8 9W1 . AW 1 8 8 6(1778-1850), który w M endozie (w zachodniej
na prezydenta Chile wybrano liberała Jose
M anuela Balm acedę (1840-1891), który
pierał roboty publiczne, uspraw nił opiekę
lekarską i szkolnictw o publiczne. W 1890
opozycja w K ongresie wystąpiła przeciw jego
reform om i odrzuciła proponow any budżet.
Na początku 1891 Balmaceda oświadczył, wżehistorii przekroczyło Andy i 12 lutego 1817
będzie sprawował rządy bez Kongresu;- w od
pow iedzi Kongres zdym isjonow ał go -i mco.
nował prezydentem tymczasowym oficera
rynarki Jorge M ontta (1845-1922). M arynarka
w ojenna opow iedziała się po stronie- K on
gresu, ale arm ia nie wypowiedziała posłuszeń
stw a prezydentow i, który w stolicy Santiago
spraw ow ał rządy dyktatorskie. W sierpniu
1 8 9 1 flo ta w y sa d z iła n a b rz e g w p o b liżutalentowanego
Yalparaiso 9000 żołnierzy Kongresu. Część
wojsk Balmacedy, liczących 10 tysięcy ludzi,
nie chciała w alczyć, co pozw oliło drugiej
stronie na zajęcie miasta. W krótce wojska
K ongresu zajęły również Santiago. U sunięty
z urzędu Balmaceda uzyskał azyl w poselstwie
A rgentyny w Santiago, a gdy jego kadencja
dobiegła końca, 19 września 1891 popełnił
- samobójstwo.
-
C H IL I J S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
1810-1818.G dy w iadom ość o detronizacji
- po
kró la H iszpanii, Ferd ynand a V II (178 - 4-
- 1833),
li przez Napoleona (1769-1821) (patrz
ało IBERYJSKIEGO WOJNAisos-isw) dotarła do
Chile, obalono hiszpańskiego guber natora, a
władzę przejęła junta. Junta wpraw dzie
oficjalnie zadeklarow ała w ierność - Fer
- dynandow i, ale usuw ała kolonialnych - adm i
nistratorów i otw orzyła porty chilijskie dla
zagranicznych statków handlowych. W latach
się 4 jedno ścią rew olucyjnego ruch u
w Chile w strząsały gw ałtowne spory m iędzy
zw olennikami radykała Jose M iguela Carrery
(1785-1821) a zw olennikam i um iarkow anego
ernardo O 'H igginsa (1778-1842). W 1814
umożliwiły one hiszpańskiej armii królewskiej
pokonanie rew olucjonistów w bitwie pod
fencagua i przywrócenie w Santiago w ładzy
królew skiej. O 'H iggins i C arrera połączyli
sw e w ojska z siłam i Jose San M artina
Argentynie) od trzech lat szkolił armię mającą
wyzw olić Peru (via Chile) (patrz
- po PERU W O JN Ao
NIEPO D LEG ŁO ŚĆisio-m s). San M artin wkró tce
usunął C arrerę za podżeganie do buntu. Na
początku 1817 około 5000 żołnierzy pod
dow ó dztw em San M artin a p o raz pierw szy
pokonało H iszpanów w bitw ie pod Chacabu-
ia San M artin zajął Santiago, a rok później
proklam ował niepodległość Chile. Ostateczną
- ma
klęskę arm ia San M artina zadała wojskom
królew skim 5 kw ietnia 1818 w bitw ie nad
- rzeką M aipo, co zagwarantowało niepodleg -
łość Chile. M ała flota chilijska pod dowództ -
wem lorda Thom asa Cochrane'a (1775-1860),
u oficera brytyjskiego, pokonała
Hiszpanię na wybrzeżu chilijskim i na morzu.(405 i 407) Nam Viet, znajdujący się pod
W latach 1818-1820 Cochrane skuteczniepanowaniem Chin. W 413 wyprawił się na
ostrzeliwał hiszpańskie forty i zdobył wielepółnocną część Jih-nan, lecz z wyprawy nie
okrętów wojennych. Patrz takżeARGENTYNY wrócił. W 431 król Czamów Yang Mah II
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆisoe-isie. (402-447?) na czele flotylli (ponad 100
okrętów) przeprowadził łupieżczą wyprawę
C H IL IJ S K I P R Z E W R Ó T W 3.70 n a -pre wzdłuż wybrzeża Jih-nan w opanowanym
1 9719
zydenta Chile wybrano Salvadora Allendeprzez Chińczyków Tonkinie (północna
Gossensa (1908-1973), zaprzysięgłego mark - część Wietnamu). Jednakże podczas -nie
sistę, który deklarował, że chce wprowadzićobecności króla Chińczycy w odwecie obie -
socjalizm w ramach demokratycznego ustroju.gli Chu-su; ostatecznie musieli przerwać
Pierwszym jego zadaniem była reforma gos - oblężenie z powodu złej pogody. Walczące
podarki; zaczął od zamrożenia cen i podwyżkiw Tonkinie wojska Yang Maha bezskutecz -
płac. Później upaństwowił kopalnie miedzinie usiłowały uzyskać pomoc żołnierzy Fu-
należące do USA i kilka gałęzi przemysłunan. Sporadyczne potyczki ciągnęły się do
ciężkiego, rozparcelował również wielkie plan - 446, kiedy to nowy gubernator Tonkinu
tacje i rozdzielił ziemie chłopom. Działaniaprzerwał toczące się negocjacje i rozpoczął
te wzbudziły protest wielu państw, a w Chileoblężenie Chu-su. W zdobytym mieście
- sprzeciw klasy średniej i wyższej oraz partiiw jego ręce dostały się ogromne łupy; jego
prawicowych. Stan gospodarki pogorszył się,wojska ruszyły dalej, zdobyły i splądrowały
zaczęło brakować żywności, strajki spowodo - stolicę Czamów w pobliżu Hue, zagarnęły
wały spadek produkcji, brakowało zagranicz - dużą ilość złota i zawładnęły całym pań -
nych kredytów, nastąpił wzrost inflacji; walkistwem Czampa.
uliczne, sabotaż i kłótnie w Kongresie stały
się codziennym zjawiskiem. DwumiesięcznyCHIN l PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 605.
strajk właścicieli środków transportu samo - Anarchia w Chinach i słabość rządzącej
chodowego, którzy nie chcieli dopuścić dotam dynastii Sui skłoniły króla Czamów
nacjonalizacji, sparaliżował państwo. KrajSambhuwarmana (zm. 629) do zrzucenia
znalazł się na krawędzi wojny domowej. 11zależności od Chin. Jednak gdy zaczęła mu
września 1973 siły zbrojne przeprowadziłygrozić walka z wychodzącymi z kryzysu
zamach stanu; obaliły rząd i zdobyły pałacChinami, od 595 znowu zaczął płacić Chi -
prezydencki w Santiago. Allende prawdopo - nom daninę. Wojska chińskie dowodzone
dobnie popełnił samobójstwo w czasie atakuprzez generała Liu Fanga zgniotły powsta -
na pałac. Według niektórych źródeł Centralnanie w prowincjach Tonkin i Annam, pozo -
Agencja Wywiadowcza USA pomagała w -uk stających pod panowaniem Chin, i ruszyły
ładaniu planu i finansowaniu zamachu stanu.na południe. Pokonały armię Sambhuwar -
Rządy w Chile przejęła czteroosobowa juntamana, zdobyły Chu-su i złupiły stolicę
z generałem Augusto Pinochetem Ugarte (ur.Czamów w Tra-kieu (605). Po wycofaniu
1915) na czele. się Chińczyków Sambhuwarman objął -po
nownie władzę i poprosił cesarza Chin,
CHINDITÓW WOJNA. PatTZ BIRMAŃSKA KAM- Yang Guanga (zm. 618) o przebaczenie.
PANIA 1943-1945.
CHIN WOJNA I KITANAMI 979-1O04. Ki-
C H IN l P A Ń S T W A C Z A M Ó W W O J- N Atanowie
4 31- należeli do plemion mongolskich,
446. Król Czampy (królestwo w obecnym które w połowie X w. zamieszkiwały większą
Wietnamie środkowym) Fan Huta (zm. ok.część północno-wschodnich Chin, sięgając
414) wykorzystał okazję, jaką stwarzał zamętna południu po Żółtą Rzekę (Huang-ho).
w Chinach po upadku dynastii Jin i najechał Rządziła nimi dynastia Liao, co oznacza
 „żelazo". W 979 Tai Tsung, następca Czao C H IN W O JN A Z N A N C ZA O 751Teren -774.
Kuang-jin (zm. 976), założyciela dynastii obecnego Junanu i południowego Syczuanu
Sung w Chinach (960), usiłował odebrać w południowej części Chin zamieszkiwali
Kitanom prowincje Hopei i Szansi. Pierw - Tajowie, znani w VIII w. jako Szanowie,
sza próba zdobycia stolicy Kitanów, Pekinu, którzy uznawali zwierzchność Chin. Około
nie powiodła się, ale siedem lat później 733 książę Szanów zdobył władzę nad sąsie -
Chińczykom udało się odzyskać północną dnim terytorium i ogłosił się królem Nan-
część Szansi i część południowej Hopei. czao („południowe księstwo"). Cesarz -po
Wojna trwała jeszcze za panowania trzeciego twierdził ten tytuł, ale król nadal płacił mu
cesarza Sung, jednak Chińczycy stopniowo daninę. Jego następca zrzucił zwierzchność
odzyskiwali dawne ziemie. W końcu w trak - Chin. Wojska cesarskie bezskutecznie usi -
tacie pokojowym w Szanjuan w 1004 Kita- łowały pozbawić go tronu; nie zdołały go
nowie zgodzili się opuścić południową część jednak pokonać i w 774 cesarz chiński
Hopei w zamian za północne rejony Szansi uznał niepodległość Nanczao. 20 lat później
i roczną daninę w wysokości 100 tysięcy państwo Nanczao zawarło przymierze z Chi -
uncji srebra i 20 tysięcy zwojów jedwabiu. nami skierowane przeciw Tybetowi (patrz
Patrz DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA CHIŃSKO-TYBETAŃSKAWOJNA 753-821).
LIAO 1114-1122.
CHIN WOJNA Z TANGUTAMI PIERW SZA 990-
CHIN WOJNA Z KOXINGĄ 1646-1662. 1003. Gdy Chińczycy walczyli z Kita- nami
Czeng Cz'eng Hung, znany lepiej jako Ko-(patrz C HIN W O JN A z KITA NA M I 979-1004), na
xinga (1623-1662), popierał dynastię Mingpółnocnym wschodzie Tanguci- grupa po
w walce z najazdami Mandżurów. Był onczęści koczowniczych ludów
bezlitosnym piratem grasującym wzdłużzamieszkujących tereny położone na północ
południowego wybrzeża Chin i wokół tam - od Chińskiego Muru - zrzucili zwierzch -
tejszych wysp. Założył kilka baz, z którychnictwo Chin i utworzyli niepodległe króles -
wypływała jego korsarska flota, by grabićtwo, nazwane później Si Sia, czyli Zachod -
statki i przybrzeżne miasta. Opanował zna - nie Sia. Kitanowie uznali nowe królestwo,
czne tereny na lądzie. W 1659 spróbowała Chińczycy wkrótce pogodzili się z nieza -
zdobyć Nankin, ale mu się to nie powiodło.leżnością tego państwa; w tym okresie woleli
Zdesperowani M andżurowie (dynastianie walczyć z wojowniczymi sąsiadami z -pó
King) przesiedlili mieszkańców wybrzeżałnocy. Druga wojna Chin z Tangutami
i umieścili ich na strzeżonym terenie odda - 1040-1043. Tanguci (Si Sia) najechali tery -
lonym ok. 17-30 km od brzegu, po czymtoria Chin położone przy ich południowej
zburzyli ich domy i zniszczyli pola, abygranicy. Mieli zamiar podbić całe Chiny.
pozbawić Koxingę oraz jego ludzi żywności i Jednak planu tej kampanii nie udało się
innych środków do życia. Z pomocązrealizować. Chcąc uniknąć najazdów, cesarz
Holendrów wojska mandżurskie zburzyłychiński zgodził się płacić władcy Si Sia
przybrzeżne warownie piratów. W odwecieroczną daninę w srebrze, jedwabiu i her -
Koxinga w 1661 dokonał inwazji na Formo - bacie, podobnie jak płacił Kitanom. Nastał
zę (Tajwan), która była wówczas pod jurys - długi okres pokoju; w tym czasie Tanguci
dykcją Holendrów, i po długim oblężeniu,i Kitanowie przyswajali sobie chiński styl
w którym brały udział setki pirackich stat - życia i kulturę.
ków, zdobył obsadzony przez Holendrów
Fort Zelanda. Po śmierci Koxingi jego synCHIN WOJNA Z TURKAMI WSCHODNIMI
i wnuk panowali na wyspie aż do 1683,629-630. W 618, gdy dynastię Sui zastąpiła
później wyspa została częścią Chin. Patrzdynastia Tang, obecną Mongolię Wewnętrz -
także MANDŻURSKIPODBÓJ CHIN leis-ieso. ną zamieszkiwali wschodni lub inaczej pół-
nocni Turcy. Turcy udzielili azylu wdowie Mandżurów za obcych i nienawidziło ich
i wnukowi ostatniego cesarza i przez dzie- tak samo, jak nienawidziło i bało się cudzo-
sięć lat wywoływali niepokoje na północnej ziemców, którzy zdobyli władzę nad portami
granicy Chin. T'ai Zong (597-649), ener- i otrzymywali koncesje na budowę linii
giczny i utalentowany cesarz chiński, świa- kolejowych, dróg i kopalń. Przez całą pier-
domy był tego, jakie zagrożenie stwarzają wszą dekadę XX w. dochodziło w Chinach
ich najazdy, posłał emisariuszy, by wzniecali do niepokojów i zamieszek, wszędzie po-
powstania plemion, które niechętnie pod- wstawały stowarzyszenia rewolucyjne. Nowe
porządkowywały się Hiele (Kat il-chan), szkoły publiczne i prywatne kształciły stu-
tureckiemu kaganowi (królowi). W 628 wy- dentów; podejmowano działania na rzecz
buchła rewolta, a w rok później Tai Zong polepszenia warunków życia ludności. Z po-
wysłał na północ armię, by wsparła pow- mocą przychodzili Chińczycy mieszkający
stańców. Hiele został w czasie bitwy wzięty za granicą, którzy finansowali reformy
do niewoli, ale gdy znalazł się w stolicy i ruch oporu. Słaby cesarz mandżurski
Chin, cesarz potraktował go bardzo łas- usiłował kilkakrotnie wcielić w życie refor-
kawie. Podobnie odniósł się do zwyciężo- my, były one jednak szybko odwoływane
nych wojsk tureckich, wielu żołnierzy przy- przez cesarzową wdowę, która nie potrafiła
jął do chińskiej armii. właściwie ocenić sytuacji w kraju. 8 paź-
dziernika 1911 eksplozja w mieście Hankou
C H IN W O J N A Z T U R K A M I Z A C H Onaprowadziła
D N IM I na ślad grupy rewolucyjnej;
PIERWSZA 641-648. Cesarz chiński T'ai jej przywódcy zostali szybko aresztowani
Zong (597-649) zastosował tę samą taktykę i straceni. Żołnierze w Wuchang (część
przeciw Turkom zachodnim co przeciw Wuhanu), po drugiej stronie rzeki Jangcy,
wschodnim (patrz CHIN WOJNA z TURKAMI naprzeciw Hankou, wiedzieli o spisku tej
WSCHODNIMI 629-630): mianowicie podburzał grupy i bojąc się oskarżeń, 10 października
rywalizujące plemiona i wymuszał posłu- 1911 wszczęli bunt, splądrowali rezydencję
szeństwo na ich wodzach. Słynna kawaleria gubernatora, opanowali miasto i ogłosili
T'ai Zonga wyparła Turków na zachód powstanie przeciw Mandżurom. Wydarzenia
z opanowanych przez nich terenów w gó- te, znane jako „podwójna dziesiątka", zaini-
rach Azji Środkowej. Przed śmiercią cjowały wybuch podobnych powstań w ca-
w (649) cesarz zdołał podporządkować so- łym kraju. Wkrótce w rękach powstańców
bie Turków i zmusić ich do zaprzestania znalazły się wszystkie prowincje w dolinie
uciążliwych napadów na karawany na pół- rzeki Jangcy oraz południowe i północno--
nocnych szlakach prowadzących na zachód. zachodnie Chiny. Na terytoriach tych pow-
Druga wojna Chin z Turkami zachodnimi stańcy ogłosili republikę. Odbyło się to bez
657-659. Również i ta wojna toczyła się większego rozlewu krwi, ponieważ więk-
w stepach Azji Środkowej, głównie między szość chińskich urzędników i dowódców
oddziałami koczowników a jazdą chińską. wojskowych zdawała sobie sprawę, że dni
Plemiona Ujgurów, kiedyś sprzymierzone dynastii są policzone. Książę regent zwołał
z Turkami, w 657 zerwały sojusz i po- Zgromadzenie Narodowe, ciało doradcze
magały Chińczykom wyprzeć Turków składające się z członków mianowanych
z Chin i terenów obecnego Afganistanu i wybieranych. Zgromadzenie wybrało na
poza Pamir (górzysty region w Azji Śro- premiera Juana Szi-kai (1859-1916), który
dkowej, w Tadżykistanie). niezbyt chętnie przyjął ten urząd. Juan
stworzył nowoczesną armię chińską, był
C H IŃ SK A R E W O L U C JA 1 91 1-1 91 2.tia utalentowanym przywódcą; nie chciał wią-
D ynas
mandżurska King panowała ponad 260 lat, zać się z Mandżurami, zależało mu przede
mimo to wielu Chińczyków uważało wszystkim na przekształceniu Chin w silne,
nowoczesne państwo. Jego wojska odebrały czce" Mao. Ruch ten, mający na celu
rewolucjonistom kilka miast, Juan nakazał wskrzeszenie zapału żołnierzy Armii Czer-
zakończyć rewolucję. W tym czasie przywód- wonej podczas WIELKIEGO MARSZU
ca polityczny Sun Czong-szan (Jat-sen) w latach 1934-1935, wkrótce wymknął się
(1866-1925), często nazywany „Ojcem Chiń- spod kontroli. Bandy Czerwonej Gwardii
skiej Republiki", powrócił do kraju z Ame- niszczyły dzieła sztuki i zabytki, potępiały
ryki, gdzie wygłaszał odczyty i zbierał fun- i prześladowały intelektualistów, paliły ksią-
dusze dla rewolucji. Po powrocie ofiarowano żki i atakowały ludzi, których uznały za
mu urząd tymczasowego prezydenta; Sun elitę lub za przeciwników Mao. Szkoły
Czong-szan objął ten urząd l stycznia 1912 i uniwersytety zamknięto, działalność gos-
w tymczasowej stolicy, Nankinie. Sun zdawał podarcza niemal ustała. Członkowie Czer-
sobie sprawę, że nie ma poparcia wojska, wonej Gwardii zwalczali się wzajemnie z po-
a także doświadczenia w kierowaniu rządem; wodu różnic ideologicznych; w większości
był przede wszystkim teoretykiem i demo- prowincji, zwłaszcza na południu, docho-
kratycznym idealistą. Dlatego, gdy mały dziło do starć zbrojnych. Później powstały
cesarz Xuan Tong (1906-1967) 12 lutego nowe komitety rewolucyjne, w skład któ-
abdykował, kończąc tym samym panownie rych weszli przedstawiciele armii, bardziej
dynastii King, Sun złożył rezygnację. Nowo odpowiedzialni członkowie Czerwonej Gwa-
zwołane Zgromadzenie Narodowe wybrało rdii, chłopi i robotnicy. Komitety miały
Juana na tymczasowego prezydenta, a pół- przywrócić porządek i skończyć z frakcyj-
nocna i południowa część Chin utworzyły nością. Gwałty i chaos zaczęły stopniowo
zjednoczoną republikę. zanikać. Wiosną 1969 otworzono szkoły, ale
zajęcia na uniwersytetach zostały wznowio-
C H I Ń S K A R E W O L U C J A K U L T U1966-
RALNAne dopiero we wrześniu 1970. Podczas re-
1969. W połowie lat sześćdziesiątych wolucji kulturalnej wyeliminowano wiele
chiński przywódca Mao Zedong (Mao Tse-- istniejących od wieków różnic między bo-
tung) rozpoczął nową kampanię polityczną, gatymi i biednymi, jednakże koszty tej
znaną jako Wielka Proletariacka Rewolucja kampanii oraz straty, jakie spowodowała,
Kulturalna. Mao, którego władza opierała były ogromne.
się na wojsku, chciał ograniczyć wpływy
aparatu biurokratycznego w szkolnictwie, CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1398-1402.
przemyśle, instytucjach rolniczych i gos- Czu-Jian-czang (Hungwu) (1328-1398), za-
podarczych, chciał także zachęcić do kon- łożyciel dynastii Ming, wyparł najeźdźców
tynuacji rewolucji w życiu kulturalnym. mongolskich (patrz MONGOLSKO-CHIŃSKA WOJNA
Z hasłami kampanii Mao zwracał się przede 1356-1368) i podniósł z upadku gospodarkę
wszystkim do młodzieży. Władze rozdawały Chin. Miał sześciu synów, ale tron po nim
przepustki upoważniające do bezpłatnych objął wnuk Huei Ti (Jianwen) (1377-
przejazdów kolejowych. Setki tysięcy zapa- 1440), szesnastoletni młodzieniec, który od
lonych młodych ludzi - mężczyzn i kobiet razu przystąpił do odbierania władzy
- zjechało do Pekinu, stolicy Chin, by ambitnym stryjom. W ciągu roku trzech z
uczestniczyć w masowych pochodach na nich zostało pozbawionych przywilejów i
placu Niebiańskiego Spokoju, które z try- stało się zwykłymi obywatelami, jeden
buny odbierał Mao. Uczestnicy tej rewolucji, popełnił samobójstwo, jeden udał się do
czerwonogwardziści prześcigali się w oka- klasztoru; jedynie Czu Di (1359-1424),
zywaniu patriotyzmu i oddania Mao. Za- książę Yan, stawił opór w 1398 i zdobył
klejali ściany afiszami z nazwiskami wrogów władzę we wszystkich północnych prowin-
Mao i jeździli po całych Chinach propagując cjach. W 1402 pomaszerował na Nankin,
prawdy zawarte w „małej czerwonej książe- stolicę cesarstwa, i rozpoczął jego oblężenie.
Obwarowane miasto poddało się nie stawia-
jąc większego oporu. Do sukcesu Czu Di
przyczynili się częściowo zdrajcy wywodzący
się z dworu cesarza. Czu Di zasiadł na
tronie jako Jung Lo, trzeci cesarz dynastii
Ming. Huei Ti znikł, prawdopodobnie zgi-
nął w płonącym pałacu lub zbiegł w prze-
braniu buddyjskiego mnicha. Według his-
toryków chińskich ta ostatnia możliwość
jest bardziej prawdopodobna.
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1627-1644.
W końcowym okresie dynastii Ming uciąż-
liwe podatki, zniszczenia będące skutkiem
najazdów mandżurskich (patrz MANDŻURSKI
PODBÓJ CHIN i6is-i65o), rujnujące powodzie i
klęski głodu oraz polityczne intrygi znacz-
nie pogorszyły sytuację milionów Chińczy-
ków i stały się powodem powstań w wielu
regionach cesarstwa. Dowódcy wojskowi
przyjmowali bezdomnych ludzi do swoich
prywatnych armii i zagarniali ogromne te-
rytoria kraju. Jednym z najpotężniejszych
wodzów był Li Tzu-cz'eng (1605-1645),
który w 1637 usiłował bezskutecznie zdobyć
stolicę prowincji Syczuan. Nie zrezygnował
z walk - poprowadził armię do prowincji
Szansi, a w 1640 - do prowincji Honan.
W 1642 był już panem prowincji, a w rok
później przejął władzę w Szansi i ogłosił się
cesarzem. W 1644 wyruszył na czele 300
tysięcy żołnierzy do stolicy cesarstwa, Peki-
nu. Z tego miasta wyprawiono przeciw
niemu dwie armie pod dowództwem rywa-
lizujących ze sobą dowódców; brak koor-
dynacji sprawił, że obie armie doznały
ciężkich klęsk i powstańcy weszli triumfial-
nie do miasta. Ostatni cesarz z dynastii
Ming powiesił się z rozpaczy, a Li na krótki
czas objął tron.
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1674-1681.
Patrz TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE
1674-1681.
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934.
W 1928 armie Kuomintangu (Partia Naro-
dowa) zjednoczyły Chiny (patrz PÓŁNOCNA
WYPRAWA 1926-1928), ale pozostało ogromne i
złożone zadanie przekształcenia Chin w
nowoczesne państwo. Był to problem na
lata, tymczasem w kraju szerzyło się nieza-
dowolenie, dawni gubernatorzy wojskowi
usiłowali odzyskać władzę, chłopi cierpieli
wskutek klęsk powodzi i głodu; gdy stłu-
miono powstanie w jednej prowincji, w dru-
giej wybuchało następne. Jednakże mar-
szałek Kuomintangu Czang Kaj-szek
(1886-1975) uznał, że największymi wroga-
mi są komuniści, którzy wyparci z dużych
miast znaleźli schronienie w górach Jing
Gang, na południu. W latach 1930-1934
wojska Czanga pięciokrotnie usiłowały okrą-
żyć bazy rewolucyjne. Pierwsze dwie próby
oraz czwarta zawiodły. Podczas trzeciej ofen-
sywy, w 1931, stoczono zaciekłą bitwę pod
Goaxing, obie strony poniosły ciężkie straty.
Czang uważał, że jego wojska zwyciężyły,
ale Armia Czerwona nie została rozgromio-
na; po bitwie przesunęła bazy bardziej na
południe. W 1933 chińscy komuniści mieli
już swoje komuny w czterech innych, od-
ległych prowincjach. Piąta kampania roz-
poczęła się w październiku 1933, udział
w niej wzięło 700 tysięcy żołnierzy kuomin-
tangowskich. Tym razem wojska Kuomin-
tangu wyszkolone przez niemieckiego ge-
nerała, wyposażone w nowoczesne samoloty
i artylerię zastosowały taktykę spalonej zie-
mi, by głodem zmusić przeciwnika do uleg-
łości. Wzdłuż wszystkich dróg zbudowano
bunkry, umocnienia i posterunki, które nie
pozwoliły komunistom na stosowanie przy-
jętej przez nich taktyki partyzanckiej; kuo-
mintangowcy pacyfikowali wsie i zabijali
chłopów. Przez rok trwała bezlitosna kam-
pania, komuniści zostali wreszcie wyparci
ze swoich górskich baz na południu i roz-
poczęli długą wędrówkę do nowych siedzib
(patrz WIELKI MARSZ 1934-1935).
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949.
Po klęsce Japonii w ŚWIATOWEJ WOJ-
NIE II (patrz także ŚWIATOWA WOJNA ii w
CHINACH 1941-1945; ŚWIATOWA WOJNA n NA OCEANIE
SPOKOJNYM 1941-1945) i wyparciu jej
wojsk z Chin zarówno chińskie wojska
komunistyczne z północy, jak i kuomintan-
gowskie z południa usiłowały jak najszybciej
zająć tereny okupowane wcześniej przez
Japończyków. Samoloty amerykańskie prze-
transportowały tysiące żołnierzy Kuomin-
tangu do Szanghaju, Nankinu i innych
dużych miast chińskich. Generał armii Sta-
nów Zjednoczonych George Marshall
(1880-1959) usiłował doprowadzić do pod-
jęcia negocjacji pokojowych między obiema
stronami. Wydawało się, że Mao Zedong
(Mao Tse-tung) (1893-1976), przywódca
komunistyczny, skłonny jest zawrzeć poro-
zumienie, ale Czang Kaj-szek (1886-1975),
przywódca Kuomintangu, stanowczo nie
zgadzał się na rozmowy z komunistami.
Marshall ostrzegł Czanga, że brak porozu-
mienia może doprowadzić zniszczoną gos-
podarkę Chin do całkowitego załamania,
ale Czang zlekceważył ostrzeżenia. Marshall
zawiadomił amerykańskie władze o fiasku
misji i na początku 1947 powrócił do kraju.
Stany Zjednoczone wycofały również swe
wojska, ale nadal udzielały Czangowi po-
mocy wojskowej i finansowej. Tymczasem
na stronę komunistów przechodziły całe
dywizje, skłóceni ze sobą kuomintangowscy
dowódcy odmawiali podjęcia ofensywy, sza-
lejąca inflacja i korupcja w rządzie zdys-
kredytowały Kuomintang cieszący się do-
tychczas dużą popularnością. W paździer-
niku 1948 roku 300 tysięcy żołnierzy Kuo-
min tangu poddało się komunistom
w Mandżurii; dwa miesiące później komuni-
ści otoczyli w północnej części środkowych
Chinach 66 dywizji Kuomintangu i wzięli
je do niewoli (część żołnierzy zdezerterowa-
ła). W kwietniu 1949 komuniści przeprawili
się przez rzekę Jangcy i skierowali się na
południe. W maju zdobyli Szanghaj, w paź-
dzierniku - Kanton, a w listopadzie dawną
stolicę - Czungking. W grudniu 1949 Czang
wraz z całym kuomintangowskim rządem
zbiegł na Tajwan (Formoza), gdzie ustano-
wił Republikę Chińską (1950). W wojnie
domowej zginęły miliony Chińczyków,
a miliony zubożały w wyniku szalejącej
inflacji. Amerykańska pomoc dla Kuomin-
tangu wzbudziła wśród Chińczyków na kon-
tynencie nastroje antyamerykańskie. Trium-
fujący komuniści proklamowali Chińską
Republikę Ludową (1949) ze stolicą w Pe-
kinie; przewodniczącym republiki został
Mao. Wkrótce stworzyli nowy ustrój społe-
czny, gospodarczy i polityczny. Patrz także
CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945.
C H IŃSK IE PO W STA NIA 1865-1881. W 1865
władze zdławiły potężne powstanie, które
ogarnęło znaczną część południowych Chin
(patrz TAJPINGÓW POWSTANIE ISSO-ISM), mimo to
przez następnych 16 lat bunty, choć
0 mniejszym zasięgu i bardziej rozproszone,
były plagą mandżurskiej dynastii King.
Największe miały miejsce w prowincjach
Szansi i Gansu oraz w południowej części
Sinkiangu. Różne były przyczyny powstań.
Niektóre z nich były ruchami rewolucyj
nymi skierowanymi przeciw dynastii man
dżurskiej i podobnie jak w przeszłości or
ganizowały je tajne stowarzyszenia (patrz
CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.; ŻÓŁ
TYCH TURBANÓW POWSTANIE m-ok. 204; PIĘĆ
MIAR RYŻU 190-215). Niektóre z nich wywo
łała wrogość do Zachodu lub chrześcijań
stwa, a ich uczestnicy przeciwni byli szero
kim uprawnieniom nadawanym cudzoziem
com na mocy różnych porozumień. Jeszcze
inne rozruchy wzniecane były przez wałę
sające się bandy, które wykorzystywały trwa
jące niepokoje i dokonywały napadów na
podróżnych oraz kupców na szlakach han
dlowych albo wymuszały od miast okup za
„ochronę". Rząd mandżurski dławił powsta
nia niezależnie od przyczyn ich wybuchu
1tracił ich przywódców.
CHIŃSKI PODBÓJ NAM VIETU 111 p.n.e.
Około 500 p.n.e. chińscy kupcy zaczęli
podróżować na południe, na tereny obec-
nego Wietnamu; w okresie panowania dy-
nastii Qin (221-207) w pobliżu Hanoi Chiń-
czycy zbudowali warownie. Region ten zo-
stał podbity przez chińskiego renegata, ge-
nerała Czao Tuo (Trieu Da) (zm. po 208)
i wcielony do nowego królestwa w połu-
dniowych Chinach, znanego jako królestwo
Nań Yue, czyli Nam Viet (ok. 208). Za
panowania potężnej dynastii Hań zaczęły
się starcia między Chinami a Nam Vietem
(ok. 181). Wojska Hanów dokonały najazdu
na Nam Viet, w 113 dotarły do ujścia
Czerwonej Rzeki, a w 111 podbiły Nam
Viet. Wu Di (157-87), cesarz dynastii Hań,
przyłączył królestwo do Chin. Nam Viet
zostało chińską prowincją Giao Ji (później
Giao Czau), podzieloną na dziewięć okręgów
wojskowo-administracyjnych. Do Nam Vie-
tu, który Chińczycy nazywali Annam („u-
spokojone południe") posłano niewielkie
grupy chińskich wieśniaków-żołnierzy, by
tam zakładali wioski i budowali forty. Póź-
niej Chińczycy wprowadzili lepiej rozwi-
nięte rolnictwo i systemy nawadniania oraz
kulturę chińską. Patrz także CHIŃSKO-AN-
NAMSKIE WOJNY; Lv BONA POWSTANIE 541-547;
TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43.
CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939.
Gdy po upadku dynastii Tang (907) w Chi-
nach zapanowała anarchia, Annam („uspo-
kojone południe" - nazwa chińska, zniena-
widzona przez mieszkańców), wówczas pro-
wincja chińska, rozpoczął walkę o niepod-
ległość. Annamczycy uzyskali już w 906
prawo wyboru własnego gubernatora (a póź-
niej wszystkich członków rządu). Walki
zaczęły się od potyczek na północy z kan-
tońskimi Chińczykami, do 931 Chińczycy
zostali wyparci z Annamu. Po zamordowa-
niu annamskiego przywódcy przez zbun-
towanego oficera, Ngo Quyena (897-944),
zięć zamordowanego podburzył możnowład-
ców i wieśniaków przeciw zabójcy, a ten
zwrócił się o pomoc do Chin. Ngo zabił
mordercę i stawił czoło wojskom chińskim
nad rzeką Bach Dang w Annamie. Ngo,
doskonały taktyk, kazał wbić w dno rzeki
żelazne ostrza, niewidoczne w czasie przy-
pływu. Chińskie okręty wpłynęły w górę
rzeki, a kiedy nastąpił odpływ i woda opad-
ła, statki osiadły na ostrzach i znalazły się
w pułapce. Annamczycy odnieśli zwycięst-
wo, a ich kraj odzyskał niepodległość. Ngo
został władcą Annamu, rozciągającego się
od chińskich wzgórz w prowincji Junan do
17. równoleżnika na południu (teren pół-
nocnego Wietnamu).
CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1057-1061.
Chińskie wojska zaatakowały niepodległe
państwo Viet Dai (północna część Wiet-
namu), które Chińczycy pogardliwie nazy-
wali Annam („uspokojone południe"). Woj-
ska obrońców zatrzymały Chińczyków u uj-
ścia Czerwonej Rzeki. Wojna trwała cztery
lata, ostatecznie wyparto Chińczyków z ob-
szarów Viet Dai. W czasie toczącej się wojny
sąsiadujący Czamowie i Khmerowie naje-
chali Viet Dai, aby powiększyć swoje tery-
toria. W 1061 Wietnamczycy (Annamczycy)
wyprawili się na południe, wkroczyli do
państwa Czampa i przesunęli granicę do 17.
równoleżnika. Wietnamscy żołnierze, wieś-
niacy w czasach spokoju, zasiedlili zajęte
wybrzeże i wyparli pozostałych tam jeszcze
Czamów. Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA
1000-1044.
CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1075-1079.
Chińska dynastia Sung dążyła do zabez-
pieczenia granicy z Viet Dai, czyli An-
namem (północna część Wietnamu). Chiń-
czycy, sprzymierzeni z Czamami i Khmera-
mi, zaatakowali niepodległe państwo Viet
Dai, przeżywające pod rządami dynastii Ly
okres rozkwitu. Wietnamczycy (Annamczy-
cy) ponieśli klęskę i władcy Ly zrzekli się
pięciu przygranicznych prowincji na rzecz
Chin, w zamian Chińczycy wycofali się
z Viet Dai. Później, na mocy traktatu z 1084,
prowincje te wróciły do Viet Dai, wytyczono
granicę. Patrz także WIETNAMSKO-CHIŃSKIE
WOJNY.
CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK
MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.
CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK
MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.
CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885.
Od początku lat sześćdziesiątych XIX w.
Francuzi powoli rozszerzali strefę wpływów
w Kochinchinie (południowy Wietnam),
Annamie (środkowy Wietnam) i Kambodży.
Regiony te wchodziły nominalnie w skład
cesarstwa chińskiego. W 1882 król Annamu
zwrócił się do Chin, by pomogły mu w po-
wstrzymaniu Francuzów wdzierających się
do jego królestwa. W kwietniu następnego
roku francuskie wojska zdobyły Hanoi,
główne miasto Tonkinu (północny Wiet-
nam), który znajdował się pod władzą An-
namu. Parę miesięcy później król Annamu
zmuszony był podpisać układ, na mocy
którego Annam stał się francuskim protek-
toratem. Wówczas Chiny wysłały żołnierzy,
by wesprzeć miejscowe siły zbrojne w wal-
kach z wojskami francuskimi. Równocześnie
w 1884 flota francuska wpłynęła do chiń-
skiego portu Fuczou (Minhow) i zniszczyła
okręty nieprzyjaciela oraz fortyfikacje lądo-
we. Chińskie twierdze na Formozie (Taj-
wan) odpierały ataki francuskie aż do 1885,
wreszcie się poddały. W Tonkinie, po po-
czątkowym powodzeniu, Francuzi ponieśli
poważną porażkę i musieli wycofać się z tego
regionu. Żadna ze stron nie chciała dalej
prowadzić tej nie wypowiedzianej formalnie
wojny; 9 czerwca 1885 w Tientsinie obie
strony podpisały traktat pokojowy. Chiny
uznały francuskie porozumienie z Anna-
mem i wycofały wojska z Tonkinu; Francja
zwróciła Chinom okupowaną Formozę i le-
żące w pobliżu Peskadory. Patrz także FRAN-
CUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1882-1883.
CHIŃSKO-INDYJSKA WOJNA 648-649.
W 641 nawiązano przyjacielskie stosunki
dyplomatyczne między dworem chińskim
a indyjskim królestwem Kanaudź. W 647
chiński cesarz Tai Zong (597-649) wyprawił
poselstwo z wizytą do indyjskiego króla. Po
przybyciu Chińczycy przekonali się, że król
nie żyje, a tron objął uzurpator, Ardżun.
Nowy władca przywłaszczył sobie podarunki
i chciał zabić wszystkich członków posel-
stwa. Ambasadorowi i jednemu z jego towa-
rzyszy udało się zbiec, dostali się do Nepalu
i tam zebrali znaczną armię, którą wzmoc-
niła jeszcze jazda chińska. Ambasador
Wang Xuanze wyprawił się do Kanaudź,
obiegł stolicę, a potem zdobył ją szturmem,
wziął do niewoli uzurpatora i zabrał go
w kajdanach do stolicy chińskiej Cz'angan
(Xian).
C H IŃ S K O -IN O Y J S K I S P Ó R G R A N IC Z N Y
1959-1962. Od odzyskania niepodległości
Indie twierdzą, że obowiązuje granica pań-
stwowa wytyczona przez Wielką Brytanię,
jednak Chiny stoją na stanowisku, że gra-
nica ustalona przez mocarstwo imperiali-
styczne jest nieważna i powinna być przed-
miotem negocjacji. Obszar sporny leży na
płaskowyżu Aksaj-Chin wzdłuż linii
McMahona w Granicznej Agencji Półno-
cno-Zachodniej; Indie uważają, że jest to
część Ladakh we wschodnim Kaszmirze.
Pod koniec lat pięćdziesiątych Chińczycy
zbudowali drogę biegnącą przez płaskowyż
Aksaj-Chin do zachodniego Tybetu. Indie
dowiedziały się o niej dopiero w 1959,
gdy wojska wysłane na ten teren stwier-
dziły, że są tam już żołnierze chińscy.
Doszło do poważnych walk. Próby roz-
wiązania konfliktu na drodze negocjacji
nie zakończyły się sukcesem. W 1962 rząd
indyjski rozkazał swoim wojskom, by prze-
kroczyły linię graniczną terenu zajętego
przez Chińczyków. Chiny zaprotestowały
i po odmowie Indii powrotu na swoją
stronę armia chińska przypuściła atak. Po
ciężkich porażkach Hindusi wycofali się.
Chińczycy ogłosili zawieszenie broni i cof-
nęli się kilkanaście kilometrów za linię
ustaloną 7 listopada 1959.
CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.
W czerwcu 1894 w Korei południowej wy-
buchło powstanie przeciw rządowi i monar-
chii kierowane przez Stowarzyszenie Tong-
hak. Rząd pośpiesznie zwrócił się do Chin
i Japonii (rywalizujących o wpływy w Korei)
o pomoc w zdławieniu powstania. Do Korei
przybyły wojska chińskie i japońskie, po
stłumieniu powstania nie opuściły jednak
tego kraju. W lipcu 1894 Japończycy zaata-
kowali pałac w Seulu, ujęli rodzinę królew-
ską i powołali nowy rząd, który natychmiast
odwołał wszystkie porozumienia z Chinami
i poprosił Japończyków, by usunęli z kraju
chińskie wojska. Po kilku starciach na lądzie
i morzu l sierpnia 1894 Japonia i Chiny
wypowiedziały sobie wojnę. Chińczycy po-
nieśli porażkę pod Phenianem i wkrótce
wycofali się z Półwyspu Koreańskiego. Nie-
przyjacielskie floty spotkały się w pobliżu
ujścia rzeki Jalu; Japończycy rozbili chińską
flotę, ale sami również ponieśli straty (17
września 1894). W ślad za tym zwycięstwem
21 listopada 1894 Japończycy zdobyli Port
Arthur (Lushun) na krańcu półwyspu Liao-
dong (północno-wschodnie Chiny) i 12 lu-
tego 1895 wygrali bitwę na lądzie i morzu.
Ponosząc porażkę za porażką, w marcu 1895
Chiny wystąpiły o pokój. Warunki traktatu
pokojowego z Shimonoseki były ciężkie
- Chiny musiały ustąpić Japonii Formozę
(Tajwan) i Peskadory, uznać niepodległość
Korei, otworzyć cztery dalsze porty dla
kupców japońskich i zapłacić olbrzymią
kontrybucję; warunki traktatu byłyby jesz-
cze ostrzejsze, gdyby nie interwencja Rosji,
Francji i Niemiec, które nie dopuściły do
ustąpienia na rzecz Japonii terytoriów chiń-
skich na kontynencie.
CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945.
Przez wiele lat Japończycy rozszerzali swe
wpływy w Mandżurii (północno-wschodnie
Chiny), aż wreszcie założyli tam marionet-
kowe państwo pod nazwą Mandżukuo. Ja-
pończycy rozciągnęli swoje wpływy również
na prowincje położone na północ od Chiń-
skiego Muru, a generał Czang Kaj-szek
(1886-1975) obawiał się stawić im opór,
wiedząc, że Japończycy mają lepsze uzbro-
jenie i wyposażenie. W lipcu 1937 doszło
do wymiany ognia pomiędzy wojskami chiń-
skimi i japońskimi pod mostem Marco Polo,
na północ od Pekinu. Obie strony nadarem-
nie starały się dojść do porozumienia drogą
rokowań. Doszło do następnych starć
i wkrótce nie wypowiedziana wojna nabrała
rozmachu. Japończycy działali bardzo ener-
gicznie. Bombowce z Mandżukuo zaatako-
wały chińskie miasta na północy, a japońska
flota ostrzelała Szanghaj, dzielnie broniony
przez Chińczyków. Gdy los miasta był prze-
sądzony, Chińczycy zdemontowali fabryki
i przenieśli je stopniowo w głąb kraju.
Nankin, stolica Chin, padł w grudniu 1937
(patrz PANAY, INCYDENT z PANAYEM 1937), nową
stolicą został Hankou. W rok później
Japończycy zdobyli Kanton i Hankou, a wó-
wczas stolicę przeniesiono w góry powyżej
przełomów rzeki Jangcy, do Chongąingu.
W końcu 1938 Japończycy zajmowali wszys-
tkie morskie porty, opanowali linie kolejowe
i większe miasta chińskie. Później nastąpił
okres spokoju, który trwał do 1941, kiedy to
Japończycy rozciągnęli swoją „strefę dob-
robytu" na południową Azję, a Stany Zjed-
noczone przystąpiły do wojny (patrz ŚWIA-
TOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-
1945). Japończycy zamknęli Drogę Bir-
mańską i inne szlaki zaopatrzeniowe; wów-
czas sojusznicy, przede wszystkim Amery-
kanie, dostarczali żywność i sprzęt wojs-
kowy z Indii do Chongąingu transportem
lotniczym nad „garbem" Himalajów (patrz
ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945).
Świeżo wyszkoleni lotnicy chińscy, wspie-
rani przez lotnictwo amerykańskie, rozpo-
częli bombardowanie umocnień japońskich.
Na północy partyzanci chińscy przez cały
okres okupacji nękali Japończyków, zasta-
wiając zasadzki na konwoje, napadając na
małe garnizony, wysadzając mosty i linie
kolejowe. Japończycy nigdy nie zdołali zająć
terenów wiejskich w Chinach i nakłonić
większej liczby Chińczyków do poparcia
marionetkowych rządów. Po przystąpieniu
ZSRR do wojny z Japonią (8 sierpnia 1945)
armia radziecka błyskawicznie wyzwoliła
Mandżurię spod japońskiej okupacji; do
podpisania 2 września 1945 formalnej kapi-
tulacji ZSRR odbił dużą część chińskiego
wybrzeża. Japonia nie zdołała zrealizować
swych dalekosiężnych planów opanowania
Dalekiego Wschodu, natomiast Chiny nie
zdołały pokonać w swoim łonie zasadni-
czych różnic politycznych (patrz CHIŃSKA
WOJNA DOMOWA 1945-1949). Patrz także BIR-
MAŃSKA KAMPANIA 1943-1945; ŚWIATOWA WOJNA II
1939-1945.
CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 610-614.
W VII w. Półwysep Koreański podzielony
był między trzy królestwa; na północy
znajdowały się Kogurio i Pekdze, które
utrzymywały ścisłe związki z Chinami i kie-
dyś płaciły im daninę. Chiński cesarz Yang
Di (580-618) z dynastii Sui postanowił
odnowić tę zależność i wysłał posłów do
koreańskiego króla Kogurio z żądaniem
uznania Chin za państwo senioralne. Król
odmówił, a w odpowiedzi Yang Di rozkazał
naczelnemu dowódcy Chin, by dokonał
podboju królestwa. Koreańczycy odparli
dwie chińskie wyprawy, ale trzecia prowa-
dzona przez samego cesarza zaczęła osiągać
pewne sukcesy. Yang Di kończył już prawie
podbój Kogurio, gdy dowiedział się, że
w Lojang, stolicy cesarstwa, wybuchło po-
wstanie, wobec czego szybko wrócił, by
opanować stolicę. Zmuszony był jednak
uciec do Chin południowych. Został tam
później zamordowany.
CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645-647.
Chiński cesarz Tai Zong (597-649) z dynas-
tii Tang pragnął poszerzyć terytoria cesar-
stwa i przyłączyć Półwysep Koreański.
W 645 wprowadził dużą armię do północ-
nego królestwa koreańskiego, Kogurio.
Zwyciężył w kilku bitwach i zdobył niektóre
z miast, nie zdołał jednak przed nadejściem
zimy rozbić głównych sił koreańskich. Zima
zmusiła go do powrotu do kraju. Dwa lata
później Tai Zong ponowił próbę podporząd-
kowania Kogurio i ponownie musiał się
wycofać.
CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 660-668.
Wojnę na Półwyspie Koreańskim rozpo-
częły północne królestwa Kogurio i Pekdze,
które połączyły wojska, by wspólnie napaść
na wiecznego rywala na południu, królestwo
Silla. Silla poprosiła o pomoc chińskiego
cesarza Gao Zonga (628-683); cesarz z chę-
cią wysłał wojska, gdyż pragnął zagarnąć
półwysep. Chińska armia wkroczyła poprzez
Mandżurię do Kogurio, a flota zaatakowała
wybrzeże Pekdze. W latach 662 i 663 w ob-
ronie Pekdze stanęła Japonia, ale jej siły
lądowe i morskie zostały pokonane; chińska
flota rozbiła japońską. Pekdze zostało pod-
bite i stało się częścią Silli, która uznała
zwierzchnictwo Chin. Wojska Kogurio
z uporem odpierały wojska Chin i Silli,
poddały się dopiero w 668 po utracie stolicy.
Terytorium Silli powiększyło się o obszary
na południe od rzeki Taedong, większą
część Kogurio przyłączono do Chin.
CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 1750-
-1751. Od wieków chińscy cesarze popierali
dalajlamów uznając, że jest to najlepszy
sposób na uniknięcie walk na zachodniej
granicy Chin. Na początku XVIII w. Chiń-
czycy osadzili w Lhasie, stolicy Tybetu,
dwóch rezydentów zwanych am-ban.
W 1750 am-banowie zaaranżowali zabójstwo
tybetańskiego regenta; w odpowiedzi na to
rozwścieczeni mieszkańcy wymordowali
z kolei wszystkich Chińczyków przebywają-
cych w Lhasie. Cesarz Qianlong wysłał
armię do górzystego tybetańskiego królestwa
w celu przywrócenia tam spokoju. Po cięż-
kich walkach żołnierzom chińskim udało
się zgnieść opór. Działalność polityczna
dalajlamy podlegała teraz kontroli am-ba-
nów, co pozwoliło Chinom odzyskać wpływ
w Tybecie; am-banowie decydowali również
o wyborze następcy dalajlamy. Chińczycy
pragnęli ograniczyć znaczenie dalajlamy,
dlatego udzielili większego poparcia pan-
czenlamie z Taszilungpo, drugiemu obok
dalajlamy najwyższemu dostojnikowi religij-
nemu w Tybecie.
CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641. W 634
tybetański król Srong-tsan Gam-po (ok.
608-650) wysłał poselstwo do cesarza Chin
Tai Zonga (597-649), który przyjął je z ho-
norami. Cztery lata później Tai Zong od-
wzajemni! się posyłając z wizytą do Srong-- i Kambodżę w końcu 1978 i wypędzeniu
tsan Gam-po grupę wysokich urzędników Chińczyków mieszkających w Wietnamie.
dworskich. Srong-tsan Gam-po blednie zin- 17 lutego 1979 około 120 tysięcy dobrze
terpretował ten akt przyjaźni jako obawę uzbrojonych żołnierzy chińskich przekro-
przed Tybetem lub prośbę o pomoc. Za- czyło w kilku miejscach na północy gra-
żądał ręki księżniczki z chińskiej rodziny nicę z Wietnamem i opanowało niektóre
cesarskiej; życzenia tego nie spełniono. miasta. Chińskie oddziały weszły na około
W 641 Srong-tsan Gam-po najechał Chiny 40 km w głąb terytorium Wietnamu, ale
na czele dużej armii. Wojska jego nie mogły napotkały silny opór. Wietnam ściągnął
zagrozić dobrze wyszkolonym żołnierzom do walki dywizje okupujące Kambodżę,
chińskich wojsk przygranicznych, którzy mimo to nie zdołał zapobiec stracie
pokonali Tybetańczyków i wyparli ich (3 marca 1979) Lang Sonu, ważnego oś-
z powrotem w rodzinne góry. Po pokonaniu rodka wietnamskich prowincji północ-
tybetańskiego władcy Tai Zong wspania- nych. Mniej więcej w tym samym czasie
łomyślnie dał dawnemu wrogowi chińską inne oddziały chińskie po kilkudniowych
księżniczkę za żonę. zaciekłych walkach dotarły do nadbrze-
żnego miasta Quang Yen, około 160 km
CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 763-821. od Hanoi. W tym też czasie Chińczycy
Wykorzystując wewnętrzne kłopoty Chin, odparli kontrofensywę wojsk Wietnamu,
Tybetańczycy dokonywali ciągłych najaz- które przekroczyły granicę i weszły do
dów na zachodnie prowincje cesarstwa. chińskiej prowincji Junan. Chiny obwie-
W jednym z pierwszych wypadów zdołali ściły o sukcesie swojej karnej ekspedycji
dotrzeć do stolicy w Cz'angan (Xian), zdo- przeciw Wietnamowi i około 6 marca
byli miasto i splądrowali je. Terroryzowali 1979 zaczęły wycofywać wojska. Wzdłuż
przygraniczne tereny, dokonując poważnych granicy chińsko-wietnamskiej dochodziło
zniszczeń, paląc i mordując. Czasami wojs- jeszcze do wymiany ognia; mimo wielu
kom chińskim udawało się osiągnąć prze- rozmów w sprawie porozumienia nie za-
wagę nad Tybetańczykami i pobić ich. warto żadnego układu.
Wówczas Tybetańczycy wycofywali się do
górskich twierdz i czekali na sposobność do C H IO G G IA , W O JN A O C H IO G G IĘ - 1378-
następnego uderzenia. W 798 chiński cesarz 1381. Rywalizujące ze sobą w handlu ze
Tang zawarł przymierze z muzułmańskim Wschodem Wenecja i Genua wznowiły wa-
wodzem z zachodu i uzyskał pomoc Nań lki (patrz WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350-
Czao (królestwo Tajów). Z pomocą tych 1355) po zapewnieniu sobie pomocy
potężnych sprzymierzeńców Chiny poko- sprzymierzeńców, Wenecja - Mediolanu,
nały wojska tybetańskie; w 821 Tybetań- a Genua - Węgier. W 1379 Genueńczycy
czycy musieli zgodzić się na traktat pokojo- pod dowództwem admirała Luciano Dorii
wy z Chinami. wtargnęli na tereny państwa weneckiego.
Odnieśli zwycięstwo nad flotą wenecką
w pobliżu Poli (Pula, Jugosławia). Następnie
C H IŃ S K O -W IE T N A M S K A W O JN AK o-1979.
munistyczne Chiny popierały Wietnam zdobyli na południu miasto Chioggia, nie-
Północny w walce przeciw Wietnamowi daleko Wenecji i rozpoczęli blokadę morską
Południowemu i Stanom Zjednoczonym samej Wenecji, aby głodem zmusić ją do
(patrz WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975). Do kapitulacji (Węgrzy otoczyli Wenecję od
znacznego wzrostu napięcia w stosunkach strony lądu). Zimą 1380 flocie weneckiej
wietnamsko-chińskich doszło po zacieś- pod dowództwem Yettore Pisaniego
nieniu przez Wietnam więzi ze Związkiem (1324-1380) udało się zablokować flotę
Radzieckim, najeździe Wietnamu na Laos Genueńczyków pod Chioggia i zwyciężyć
w kilku mniejszych potyczkach morskichCHŁOPÓW l KOZAKÓW POWSTANIA. Patrz
na Adriatyku. Głód zmusił GenueńczykówC H M IE L N IC K IE GPO O W STA N IE1648-1654;PU G A-C Z OW A
do poddania się i oddania floty (WenecjaniePO W STA N IE1773-1774;RA ZINAPOW ST ANIE 1655-1671.
wzięli do niewoli ok. 4000 Genueńczyków).
Genua, zmuszona do przyjęcia warunkówC H Ł O P Ó W R U M U Ń S K IC H P O W1907. S T A N IE
pokoju w Turynie (1381), nigdy więcej nieW 1881 obwołano Rumunię króles twem;
zagroziła już weneckiemu panowaniu nateoretycznie był to kraj o ustroju demokracji
morzu. Patrz takżeW Ę GIE RS KO- W E NE C KA przedstawicielskiej, w rzeczywis tości
WOJNA 1378-1381. wpływy w kraju mieli mieszkańcy miast, a
skomplikowane przepisy nie zwalały po
CHIYINGTON MASAKRA. Patrz SANU GREEK, ubogim mieszkańcom wsi, zwłaszcza
w SA N DG R E E K1864.
M A SA K R A bezrolnym, na korzystanie z praw wybor -
czych. Sytuacja gospodarcza Rumunii uległa
CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1381 wprawdzie poprawie, ale wzbogacili się tylko
(Tylera powstanie). Zaraza i trudności -go ludzie będący u władzy; wieśniacy stale
spodarcze w czasie STULETNIEJ WOJNYubożeli. W marcu-kwietniu 1907 chłopi
bardzo ciężko dotknęły chłopów angiel - zjednoczyli się i wzniecili powstanie; palili
skich. Próby ograniczania zarobków roz - domy bogatych właścicieli ziemskich i nisz -
gniewały najemnych robotników. Chłopiczyli zbiory. Armia rumuńska brutalnie
domagali się zamiamy pańszczyzny i - in stłumiła powstanie; zgromadzenie ustawo -
nych świadczeń na czynsz. Wzburzeniedawcze uchwaliło wprawdzie reformy: usta -
wywołał podatek pogłówny nałożony przez lenie czynszu dzierżawnego, parcelacja 800
Jana z Gandawy (1340-1399), który miał tyś. ha ziemi państwowej, utworzenie Banku
pokryć koszty prowadzenia wojny. W 1381Ziemskiego, jednakże przed ŚWIATOWĄ
mieszkańcy pewnej wsi w Essex wyrzuciliWOJNĄ I powyższe reformy były wprowa -
zbyt gorliwego poborcę podatkowego, -ini dzane w życie w taki sposób, że przynosiły
cjując powstanie, które przeniosło się dokorzyść tylko właścicielom dużych gospo -
Kentu, gdzie przywódcą został obwołanydarstw.
Wat Tyler (zm. 1381). Wkrótce powstanie
chłopów ogarnęło całą Anglię. Ludzie z Es-CHŁOPÓW WĘGIERSKICH POWSTANIE.
sex pod wodzą Jacka Strawa i chłopi z Ken tu Patrz DOZSY POWSTANIE1514.
z Tylerem na czele ruszyli do Londynu;
spalili pałac Jana z Gandawy oraz spotkaliC H Ł O P S K A W O J N A W N IE M C Z E-C H 1 5 2 4 -
się z młodym królem Ryszardem II1525. Przed reformacją powszechnym zja -
(1367-1400), który udzielił im przebacze - wiskiem w Niemczech były powstania, na
nia i obiecał pomoc. Londyńskie pospó - ogół daremne i kończące się niepowodze -
lstwo zdobyło Tower i zabiło biskupa Can-niem. Jednym z ważniejszych było wystą -
terbury oraz inne osobistości. Opinia władz pienie Związku Trzewika (Bundesschuh),
obróciła się przeciw powstańcom. Podczaszwiązku ubogich mieszkańców wsi dążących
drugiego spotkania z Ryszardem powstańcydo uzyskania swobód i przywilejów podob -
przedstawili nowe żądania; w czasie spo - nych do praw posiadanych przez Szwaj -
tkania Tyler został zamordowany, a -na carów (patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA Woj-
stępnie król rozpędził powstańców i -od NA 1499). Konflikty wybuchały z powodów
wołał wcześniejsze przyrzeczenia. Powsta - politycznych, społecznych i gospodarczych
nie zostało stłumione w sposób nieco mnieji kierowały się przeciw ogromnej niespra -
gw ałtow ny n iż sw ego czasu Ż A K E RIA wiedliwości istniejącej na niemieckiej wsi;
we Francji w 1358; opóźniło ono rozpadpo budzały je także pew ne idee M arcina
feudalizmu w Anglii.
Lutra (1483-1546), Ulricha Zwingliego
(1484-1531) i Jana Kalwina (1509-1564),
jakkolwiek w bardzo uproszczonej postaci.
W 1624 chłopi zebrali się w Szwabii oraz
Frankonii i spustoszyli wiejskie okręgi połu-
dniowych Niemiec. Gdy powstańców zaczęli
popierać miejscowi posiadacze ziemscy i na-
wet kilka miast, a wojna ogarnęła Hesję,
Turyngię, Saksonię i Tyrol, niemiecka szla-
chta postanowiła rozprawić się z chłopami.
W 1525 potępił ich również Luter, roz-
gniewany z powodu dokonywanych przez
powstańców grabieży. W tym samym roku
siły luterańskiego księcia Hesji i katolic-
kiego księcia Saksonii wspólnie stoczyły
bitwę z powstańcami we Frankenhausen,
w Turyngii. Bitwa zakończyła się klęską
chłopów; powstanie straciło na rozmachu
po ujęciu i ścięciu Tomasza Muntzera
(1489?-1525). Mimo zdławienia powstania
w Niemczech, w którym straciło życie około
100 tysięcy chłopów, austriaccy biedacy
walczyli dalej, równie bezskutecznie; ich
bunt został stłumiony w 1526. Patrz RYCERZY
POWSTANIE 1522-1523.
CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI. Patrz DA
CKEGO WOJNA 1542-1543.
CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654.
Po unii lubelskiej (1569) na Ukrainie nad-
dnieprzańskiej doszło do polonizacji dużej
części szlachty ukraińskiej, szczególnie mag-
naterii. Stopniowo rolę przywódcy Ukraiń-
ców przejmowała Kozaczyzna zaporoska
tworząca autonomiczną organizację wojs-
kową. Kozacy dokonywali samowolnych
napadów na terytoria imperium tureckiego,
co groziło wojną z nim. Próby ograniczenia
liczby Zaporożców i ich autonomii przez
władze polskie doprowadziły do kilku po-
wstań kozackich w latach 1625-1638. Po
klęsce ostatniego z nich w 1638 władze
polskie zniosły autonomię kozacką i wy-
kluczyły ze stanu kozackiego wypiszczyków,
czyli Kozaków, którzy nie znaleźli się w li-
czbie 6000 Kozaków rejestrowych. Wzbu-
dziło to niezadowolenie Kozaków. Król
polski Władysław IV (1595-1648) zamierzał
wszcząć wojnę z Turcją. Prowadząc przygo-
towania do niej obiecał Kozakom przy-
wrócenie autonomii i powiększenie rejestru
do 12 tysięcy. Szlachta nie godziła się na
plany wojenne władcy, który nie mógł speł-
nić obietnic danych rejestrowym. Jedno-
cześnie w latach 1646-1647 pogorszyło się
położenie Kozaków w większości starostw,
w których mieszkali, czemu Władysław IV
nie przeciwdziałał. Doprowadziło to (la-to-
jesień 1647) do zawiązania spisku wśród
rejestrowych; na jego czele stanął Bohdan
Chmielnicki (1593P-1657). W marcu 1648
zawarł przymierze z Tatarami. Wraz z nimi
w maju odniósł zwycięstwa nad wojskiem
polskim pod Żółtymi Wodami i pod Kor-
suniem. Do rejestrowych przyłączali się
wypiszczycy oraz chłopi z Ukrainy nad-
dnieprzańskiej, niezadowoleni z powiększa-
nia ich powinności wobec panów. Do klęski
pod Piławcami 22-23 września doszło w na-
stępstwie paniki, która wybuchła w nowo
zaciężnym wojsku polskim. Armia Chmiel-
nickiego dotarła do Zamościa. Nie zdołała
jednak opanować na stałe zajętych terenów
na zachód od Słuczy i wycofała się na
Ukrainę naddnieprzańską. W 1649 ofensywa
kozacko-tatarska została powstrzymana
przez obronę obozu warownego pod Zbara-
żem i nie rozstrzygniętą bitwę pod Zboro-
wem. Zawarta wówczas ugoda zborowska
uznawała de facto istnienie na Ukrainie
naddnieprzańskiej państwa kozackiego pod-
ległego Rzeczypospolitej, ale o znacznym
stopniu samodzielności. Formalnie rejestr
kozacki został podniesiony do liczby 40 ty-
sięcy głów, w rzeczywistości liczba Kozaków
była znacznie większa. Obie strony wzajem-
nie sobie nie ufały, w rezultacie wzajemnych
podejrzeń w lutym 1651 wybuchła wojna.
Późną wiosną obie armie podjęły działania
zaczepne. Armia polska (30 tysięcy wojsk
zaciężnych, do 20 tysięcy pospolitego rusze-
nia) pod dowództwem króla Jana Kazimie-
rza (1609-1672) zajęła pozycje pod Beres-
teczkiem. 28-29 czerwca doszło do walk
jazdy prowadzonych ze zmiennym szczęś-
ciem. 30 czerwca nadeszła reszta armii prowincję muzułmańską w Transoksanii.
kozacko-tatarskiej pod dowództwem Chmie- Ar-Raszid wyruszył, by osobiście zdławić
Inickiego i chana Islama III (60-70 tysięcy powstanie, lecz w 809 zmarł w drodze.
Kozaków i do 40 tysięcy jazdy tatarskiej). Wojska kalifa wróciły do Bagdadu nie spot-
Ogień piechoty i artylerii polskiego centrum kawszy się z powstańcami. Patrz także MU-
spędził z pola bitwy Tatarów tworzących ZUŁMAŃSKAWOJNA DOMOWA 809-813.
lewe skrzydło sprzymierzonych, w pościg
za nimi ruszyła kawaleria polska prawego CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.
skrzydła. Następnie tabor kozacki związanyŚmierć Pyrrusa (318P-272), króla Epiru,
przez ten czas przez jazdę polską lewegoumocniła pozycję króla Macedonii Anty-
skrzydła został otoczony i przyparty dogona II (ok. 319-239) i pozwoliła mu na
zabagnionej doliny Płaszówki. 10 lipca Ko - uzyskanie pełnej hegemonii w Grecji (patrz
zakom udało się z ciężkimi stratami przebić.DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Wcześniej
Zawarto we wrześniu ugodę białocerkie-Antygon stworzył dla niej podstawy -ob
wską. Ograniczała ona autonomię Koza-sadzając swymi załogami kilka ważnych
czyzny, zmniejszała rejestr do 20 tysięcy,punktów strategicznych i zawierając soju -
wprowadzała wojsko polskie na Ukrainęsze z zaprzyjaźnionymi rządami. W 267
naddnieprzańską, szlachta wracała do swo - Ateny i Sparta zawarły przymierze z Egip -
ich dóbr na jej terytorium. Kozacy nietem i wypowiedziały wojnę Macedonii,- is
mo gli się z ty mi w arunk am i po god zić.totną rolę odegrał w niej przywódca ateński
W 1652 wybuchła wojna, 2-3 czerwca Ko - Chremonides, stąd nazwa tej wojny. An -
zacy wraz z Tatarami rozbili część armiitygon w 266 najechał Attykę. W 266 Spa-
polskiej pod Batohem. W yprawa polskartanom nie udało się zdobyć fortyfikacji
w 1653 nie odniosła sukcesów. Chmielnickim a c e d o ń s k i c h n a Is t m i e K o r y n c k i m ,
szukał silniejszego sprzymierzeńca i 18 sty- a w 265 zostali tu pobici. W rok później
cznia 1654 zawarł z Rosją ugodę pereja-wojska Antygona odparły najazd epirocki
sławską. Ukraina naddnieprzańska wcho - na Macedonię. W 263 po odpłynięciu floty
dziła w skład państwa carów, zachowującegipskiej kontrolującej pobrzeże Attyki
znaczną autonomię. wojska Antygona obiegły Ateny i zmusiły
je do kapitulacji w 262. Pokój zawarty
C H O R A SA N U PO W ST A N IE 806-809.
K alif w 261 przetrwał 10 lat.
abbasydzki Harun ar-Raszid (766-806) udał
się do perskiej prowincji Chorasan, by CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W JAPONII.
wyjaśnić skargi dotyczące despotycznych P atrz S H IM A B A R,A PO W S TA N IE N A P Ó Ł W Y SP IE
rządów gubernatora Alego ibn Isy ben Ma- SHIMABARA1637-1638.
hana. Ar-Raszid został przez gubernatora
obsypany podarkami. Nie stwierdziwszy CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-838.
uchybień w sprawowaniu władzy, kalif -za Churramici, sekta komunistyczna w Azer -
twierdził Mahana na zajmowanym stanowis - bejdżanie, rozpoczęli ataki na wojska muzuł -
ku i wyjechał. Muzułmanie pod wodząmańskie w Persji i Mezopotamii, głosząc,
Rafiego ibn Lajsa zbuntowali się przeciwże ich misją jest wykorzenienie islamu.
gubernatorowi i zwyciężyli jego wojskoWojska Allaha al-Mamuna nie zdołały -po
w Transoksanii w 806. Gubernator uciekłkonać powstańców, którzy otrzymali pomoc
z prowincji. Kalif zaapelował do powstań - od cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZAN-
ców, by przerwać walki, obiecał wyznaczyć TYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841). ZoSta-
nowego gubernatora, który gotów był speł - wszy kalifem, Abu Iszak al-Mutasim (zm.
nić żądania zbuntowanych. Mimo to walki842) zdecydował, że rozbije siły churrami-
trwały nadal. Lajs ustanowił niezależną tów i Bizantyjczyków. Muzułmańskie wojs-
 ka kalifatu pod wodzą Al-Afszyna, zarządcy timore (ok. 1580-1632) jako część Marylan-
Medii (w pobliżu Azerbejdżanu), bezusta- du. Z uwagi na starcia na morzu obie
nnie ścigały powstańców i ostatecznie -po kolonie zwróciły się do Korony z prośbą
konały ich w 838; przywódca churramitów, 0 skorygowanie nadania, niestety bezskute
Babak al-Churrami został zabity. cznie. Tymczasem w 1637 Maryland zajął
wyspę Kent; siły Clairborne'a odbiły ją
C IO M P Ó W P O W ST A N IE 1378.
Po udanych w 1644. Clairborne'owi udało się również
rządach „ośmiu świętych" (patrzOŚMIU nakłonić antykatolickich mieszkańców Ma-
ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378) Florentyńczycyz rylandu do powstania; gubernator Leonard
wielką niechęcią odnosili się do narzuco
nej Calvert (1606-1647), drugi syn George'a
im władzy wspieranych przez papieża Calverta, musiał uciekać do Wirginii, a Clair
Gwelfów. Wybuch nastąpił po powrocie borne okupował Maryland od 1644 do 1646,
Medyceuszy w 1378. Ciompi, biedni gręp- czyli do wejścia w życie powtórnego nadania
larze wełny, którym nie zezwalano zrzeszać królewskiego z 1642.
się w cechu, a zatem również pozbawiano
praw politycznych, zmobilizowali ludność C O M U N E R O S P O W S T A N IE W H IS Z P A N II
z niższych klas społecznych, w tym także 1520-1521. Powszechne niezadowolenie
sklepikarzy z niższych cechów, do podjęcia z despotycznych rządów króla Karola I
próby powołania we Florencji rządu demo - (1500-1558) przekształciło się w powstanie
kratycznego. W lipcu 1378 niższe klasy comuneros, hiszpańskich zwolenników rzą -
przejęły władzę, a ciompi uzyskali prawo dów konstytucyjnych i demokratycznych.
utworzenia cechu. Jednakże w następstwie Ruch comuneros (szlachta, mieszczaństwo
tego powstania pogorszyły się warunki eko
- 1 radykałowie) rozpadł się wkrótce na od
nomiczne, co skłoniło cechy mniejszego dzielne ugrupowania, szlachta wycofała
znaczenia do porzucenia ciompi i przyłą - się z niego i poparła Karola I. Armia
czenia się do wyższych cechów w celu królewska pokonała comuneros 23 kwietnia
obalenia nowego rządu. Został przywrócony 1521 pod Yillalar; przywódców ruchu ujęto
konserwatywny ustrój społeczny zdomino - i stracono. Powiększył się zakres władzy
wany przez nową oligarchię, a cech ciompi królewskiej.
zniesiono. Do 1382 trwały we Florencji
zamieszki i rozruchy, aż wreszcie władzę C O M U N E R O S P O W S T A N IE W N O W
- EJ GRA
nad miastem odzyskały wyższe cechy. Przy- NADZIE 1781. W Nowej Granadzie (Ko -
wódców ciompów zabito lub wypędzono lumbia, Panama, Wenezuela i Ekwador)
z miasta, a obóz Gwelfów odzyskał dawną władze hiszpańskie dążyły do powiększenia
władzę. dochodów króla poprzez ściągnięcie siłą
zaległych podatków oraz podwyższenie -po
C LA IR B O R N E 'A R EBEL IA 1644-1646.
Spory datku od tytoniu i alkoholu. Działania te
wokół królewskiego nadania doprowadziły doprowadziły do wrzenia i wybuchu roz -
do konfliktu między Marylandem i Wir - ruchów w Socorro w marcu 1781. Wkrótce
ginią. Kolonista William Clairborne (ok. w całym kraju doszło do buntu grup comu -
1587-1677) objął dowództwo nad siłami neros, obywateli dążących do wprowadzenia
Wirginii, mając poparcie samorządu kolonii. demokratycznych reform, którym przewo -
Clairborne był dwukrotnie sekretarzem sta
- dzili Juan Francisco Berbeo, Jose Antonio
nu Wirginii, a w 1631 założył punkt hand- Galan i Ambrosio Pisco. Comuneros -za
lowy na wyspie Kent, która stanowiła część władnęli krajem i nie przystali na wprowa
-
nadania z 1609 dla kolonii Wirginia, ale dzenie nowych podatków. Gdy „armia"
w 1632 została również przyznana Geor- comuneros pod wodzą Berbeo przygotowy -
ge'owi Calvertowi, pierwszemu lordowi Bal- wała się do marszu na Bogotę, rozpoczęto
negocjacje, które zakończyły się ustąpieniem w pierwszym rzucie w połowie wysokości
władz przed żądaniami comuneros domaga- wzgórza. Stanęli tu spieszeni rycerze i łucz-
jących się położenia kresu podatkom i mo- nicy. W drugim rzucie na grzbiecie wzgórza
nopolom. Powstańcy rozeszli się, jednak znaleźli się konni ciężko zbrojni. 26 sierpnia
wicekról hiszpański po otrzymaniu posił- nadeszła armia francuska - rzekomo 60
ków poprowadził armię w głąb kraju i rozbił tysięcy ludzi pod dowództwem króla Filipa VI
comuneros oraz ich indiańskich sprzymie- (1293-1350). Strzały angielskich łuczników
rzeńców. Berbeo i Galan zostali straceni, najpierw zmusiły do odwrotu germańskich
Pisco i wielu innych zwolenników tego kuszników, a potem pozabijały konie ataku-
ruchu zostało skazanych na kary długolet- jącej jazdy francuskiej. Kontratak konnych
niego więzienia. angielskich ciężko zbrojnych zakończył wal-
kę. Bitwę uwieńczyło zdobycie Calais; po
C O M U N E R O S P O W S T A N IE W P A R A GtejW wygranej
A JU Edwarda uznano za postrach
1723-1735. Jose de Anteąuera y Castro europejskich monarchów.
(1690-1731) wyruszył do Asunción z co-
muneros, obywatelami dążącymi do wpro- CREEK INDIA N W OJNA 1813-1814. India-
wadzenia demokratycznych praw, występu- nie Greek, sprzymierzeńcy Brytyjczyków
jącymi przeciw despotycznej władzy hisz- w czasie WOJNY 1812, sprzeciwiali się
pańskiego gubernatora królewskiego. Gu- poczynaniom białych, którzy stopniowo za-
bernatora uwięziono, Anteąuera objął jego garniali ich tereny łowieckie w Georgii
urząd i ogłosił wyższość praw ludu ponad i Alabamie. W 1813 część Indian prowadzo-
prawami hiszpańskiego króla. Wicekról Pe- na przez wodza Czerwonego Orła (William
ru wielokrotnie posyłał wojska, które miały Weatherford) (l780?-1824) zaatakowała
obalić Anteąuera, ale bez powodzenia. i spaliła Fort Mims w dolnym biegu rzeki
W 1726 wojska królewskie pod dowództwem Alabama oraz zabiła około 500 białych
gubernatora Buenos Aires zdobyły Asun- (patrz FORT MIMS, MASAKRA w FORCIE MIMS
ción. Anteąuerę ujęto, uwięziono w Limie 1813). Wówczas amerykańska milicja pod
(Peru) i stracono 5 lipca 1731. W więzieniu dowództwem generała Andrew Jacksona
Anteąuera natchnął współwięźnia, Fernan- (1767-1845) wkroczyła na terytoria Indian
do Mompoxa, do dalszego prowadzenia wal- w środkowej Alabamie i jesienią 1813 spaliła
ki przeciw despotycznym i niesprawied- dwie wioski indiańskie - Talladega i Tal-
liwym rządom w Paragwaju. Comuneros lasahatchee. Jackson rozpoczął pościg za
pod wodzą Mompoxa ogłosili Paragwaj nie- Indianami i 27 marca 1814 jego trzytysięcz-
podległą republiką i aż do 1735 stawiali na armia pokonała Indian w bitwie pod
opór wojskom rządowym. W 1735 zwycię- Horseshoe Bend nad rzeką Tallapoosa we
żyła ich armia pod dowództwem Bruno wschodniej Alabamie. Zginęło ponad 800
Mauricio de Zabali (1682-1736), co do- wojowników indiańskich, opór Indian Greek
prowadziło do przywrócenia w Paragwaju został całkowicie złamany. W porozumieniu
władzy hiszpańskiego króla. podpisanym w Fort Jackson 9 sierpnia 1814
Indianie zrzekli się na rzecz białych 23
C R E C Y , B IT W A P O D C R E C K
Y ró1 3l 4A6glii
n. milionów akrów ziemi (połowy Alabamy
Edward III (1312-1377) w trakcie STU- i część południowej Georgii).
LETNIEJ WOJNY zdecydował się najechać
północną Francję. Wraz ze swym synem CR ESAPA W O JNA 1774. 30 kwietnia 1774 w
Edwardem Czarnym Księciem i 20 tysiąca- Yellow Greek (Baker's Gąbin) w Ohio
mi wojska wylądował w Cherbourgu. Zajął biali pod wodzą Daniela Greathouse'a za-
silną pozycję o osłoniętych skrzydłach na mordowali rodzinę Indian Szaunisów, której
wzgórzach pod Grecy. Główne siły umieścił głową był przyjaźnie nastawiony do białych
Tah-gah-jute, znany jako James Logan C R O M W E L L A K A M P A N I A S Z K O C- K A 1 6 5 0 -
(1725?-1780), a oprócz nich także kilku 1651. Szkoci, którzy wydali Anglikom
Indian Mingo. Masakra spowodowała gwał - (1646) króla Karola I (1600-1649) (patrz
towne nasilenie się walk między Indianami ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648--1651),
a białymi osadnikami na terenie obecnego byli wstrząśnięci jego egzekucją (w Whitehall,
Ohio i Wirginii Zachodniej. Logan i inni w Londynie, 1649). ArchibaldCampbell
Indianie winą za masakrę obarczyli kapitana markiz Argyll, przywódca Szko tów, w 1649
Michaela Cresapa (1742-1775), dowódcę proklamował syna Karola I kró lem Karolem
milicji w tym regionie. Cresap, który pro - II (1630-1685). W 1650 Karol zawarł
wadził wojnę z wrogo ustosunkowanymi porozumienie ze Szkotami, uznając
Indianami, z pewnością nie był winien tej prezbiterianizm za religię panującą w Szko -
masakrze. Wkrótce przyłączył się do lorda cji, Anglii i Irlandii, po czym przybył do
Dunmore'a - w ramach LORDA DUN- kraju. Oliver Cromwell (1599-1658) doko -
MORFA WOJNY - i walczył pod komendą nał najazdu na Szkocję, pobił armię szkocką
pu łk o w n ik a A n d rew L ew is a (1 7 2-0 - pod Dunbar i zajął Edynburg. Mimo zwy -
1781). cięstw Cromwella Szkoci, zrażeni złama -
niem przez niego zobowiązań poparcia prez-
N D Z K biterianizmu,
C R O M W E L L A K A M P A N IA IR L A1649- A koronowali Karola w Scone
1650. Angielska Rada Stanu skierowa ła w w 1651. Cromwell w odpowiedzi pobił szko -
1649 Olivera Cromwella (1599-1658) na czele cką armię w Stirling, opanował Perth i -ru
armii do Irlandii (patrz ANGIELSKA WOJNA szył za pechową armią szkocką do Anglii.
DOMOWA DRUGA 1648-1651). Rojaliścipod wodzą 3 września 1651 zwyciężył w bitwie pod
markiza Ormonda, pobici przezwojska Worcester, pokonując Szkotów i ich sojusz -
protestanckiego gubernatora Dublinapod ników, angielskich rojalistów. Karol II mu -
Rathimes, wycofali się na północ do siał uciekać do Francji, a Cromwell został
Droghed. Obiegł ją Cromwell, który zagroził, lordem protektorem Szkocji.
że zabije wszystkich buntowników ujętych
z bronią w ręku. Po zdobyciu miasta l wrześ - C U K IER N IC Z A W O JN A 1838. W pierw szych
nia doszło na rozkaz Cromwella do dwudnio - latach istnienia Republiki Meksyku, w cza
-
wej rzezi obrońców i ludności cywilnej, sie toczącej się wojny domowej, dochodziło
w sumie zabito kilka tysięcy osób. Generał często do niszczenia mienia cudzoziemców,
twierdził przy tym, że jest to „sprawiedliwy którzy nie mogąc uzyskać odszkodowania
wyrok Boga". Później nakazał również doko - od Meksyku, zwracali się o pomoc do swo -
nać rzezi w zdobytym Wexford. Cromwell ich rządów. Francuski cukiernik odwołał
oblegał kilka miast i do połowy 1650 zajął się do króla Francji Ludwika Filipa
dużą część Irlandii. O brońcy Clonmelu (1773-1850) o rekompensatę za ograbiony
w maju 1650 odparli dwa szturmy zadając przez meksykańskich żołnierzy sklep. Fran -
ciężkie straty Anglikom, a gdy zabrakło im cja wystąpiła do meksykańskiego rządu
amunicji i żywności, uszli nocą z twierdzy. 0 600 tysięcy pesos odszkodowania dla
26 maja opuścili Irlandię. Anglicy kontynuo - swoich obywateli i przysłała flotę, która
- ostrzelała i zajęła meksykańską fortecę San
wali jej podbój. 12 maja padła ostatnia twier
dza irlandzka - Galway. Nadal trwała party - Juan de Ulua, w pobliżu portu Yeracruz.
zantka. Cromwell stosował również bezwzglę - W 1838 Meksyk wypowiedział Francji woj
dne metody osadnictwa: Anglia zagarnęła nę. Generał Antonio Lopez de Santa Anna
dwie trzecie irlandzkiej ziemi, skolonizowała (l795?-1876) powrócił do czynnej służby
kraj i przesiedliła tysiące dawnych mieszkań- 1bez upoważnienia wyruszył przeciw Fran
ców na pustkowia lub do kolonii. Irlandia cuzom, którzy zajmowali Yeracruz. Nieba
straciła około jednej trzeciej ludności. wem rząd prezydenta Meksyku Anastasio
Bustamante (1780-1853) obiecał zapłacić
Francuzom 600 tysięcy pesos, i wojska
francuskie wycofały się. W czasie potyczki
pod Yeracruz generał Santa Anna został
ranny w nogę.
C U L PE PE R A R E W O L TA 1677-1679.K olo-
niści północnej Karoliny stawiali opór
administracji tej kolonii złożonej z właś-
cicieli ziemskich, która stosując angielskie
prawa handlowe, nakładała ogromne cła
na towary i pozwalała na handel tylko
z Anglią. W grudniu 1677 koloniści pod
dowództwem Johna Culpepera obalili ad-
ministrację, uwięzili zastępcę gubernatora,
Thomasa Millera (który był również pobo-
rcą podatków) i innych urzędników, utwo-
rzyli nową administrację, a gubernatorem
został Culpeper. Miller uciekł do Anglii
i tam przedłożył sprawę angielskim wła-
dzom. Z kolonii wysłano również Cul-
pepera, by naświetlił sprawę z drugiej
strony. Culpeper stanął przed sądem, zo-
stał uwolniony od zarzutu zdrady i sprze-
niewierzenia, mimo to właściciele ziemscy
usunęli go z urzędu i mianowali nowego
gubernatora, a także nowego poborcę po-
datków.
„CUSTERA OSTATNIE STANOWISKO". Patrz
SlUKSÓW WOJNA 1876-1877.
CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094.
W czasie ALMORAWIDÓW PODBOJU
ARABSKIEJ HISZPANII Rodrigo Diaz de
Bivar, znany pod imieniem Cyd (el Cid
Campeador) (1040P-1099), niezależny ry-
cerz hiszpański, którego nominalnym se-
niorem był Alfons VI (1030-1109), król
Kastylii i Leonu, usiłował opanować nie-
podległe królestwo Maurów (hiszpańskich
muzułmanów) w Walencji, gdzie władał
emir al-Kadir (zm. 1092). Do opanowania
Walencji dążyli również muzułmańscy Al-
morawidowie. W październiku 1092 miesz-
kańcy Walencji, poparci przez Almorawi-
dów, wszczęli bunt i zamordowali al-Kadira.
Cyd na czele swych wojsk obiegł Walencję,
by uniemożliwić poddanie miasta Almora-
widom. Almorawidzi nie interweniowali.
Mieszkańcy Walencji bronili się, ale w koń-
cu głód zmusił ich do kapitulacji 17 czerwca
1094, po 20 miesiącach oblężenia. Cyd, jako
nowy władca miasta, zezwolił na wolność
wyznania. W październiku 1094 wojska
Cyda w bitwie pod Cuarte pokonały Al-
morawidów i zmusiły ich do ucieczki. Wa-
lencja pozostała pod panowaniem Cyda aż
do jego śmierci w 1099. Dopiero w 1102
wdowa po nim, Ximena wraz z chrześ-
cijanami opuściła miasto. W 1097 w bitwie
pod Bairen Cyd pobił dużą armię Almora-
widów.
C Z A D U P O D B Ó J P R Z E Z F R A N C J-Ę 18 97 -
1914. W końcu XIX w., w czasie podziału
Afryki przez państwa europejskie, między
Francją, Niemcami i Wielką Brytanią trwała
rywalizacja o to, które z nich dotrze pierw-
sze do jeziora Czad, mającego w ich opinii
duże znaczenie ekonomiczne. Pierwsza do-
tarła tam Francja (1897) i objęła władzę nad
wschodnim wybrzeżem tego wielkiego ak-
wenu. Odkrywca francuski, Emile Gentil
(1866-1914), poprowadził ekspedycję w dół
rzeki Szari do południowej części jeziora,
zawarł tam porozumienie z sułtanem Bagir-
mi i ustanowił protektorat francuski nad
tym terytorium. W 1900 wojska francuskie
wyruszyły z Algierii na południe, a z Sene-
galu i Nigru na wschód, dołączyły do Gen-
tila i wystąpiły wspólnie przeciw Rabaha
Zobeirowi, muzułmańskiemu wodzowi
i zwolennikowi Mahdiego (patrz SUDAŃSKA
WOJNA 1881-1885) i jego afrykańskim wojow-
nikom. 22 kwietnia 1900 w bitwie pod
Lakhtą (Kusseri) Rabaha poniósł klęskę,
zwycięzcy ucięli mu głowę. Krwawe walki
toczyły się nadal; dopiero po latach poko-
nano fanatycznych członków muzułmań-
skiej sekty, Sanusijji. W 1906 Francuzi
objęli władzę nad Kanem w pobliżu jeziora
Czad, w 1912 - nad Wadaj i wreszcie w 1914
- nad Borkou na północy. Czad został
przekształcony w kolonię i wcielony do
Francuskiej Afryki Równikowej.
CZADU WOJNA DOMOWA 1965-1994. Na
północy Czadu zamieszkują koczujący arab-
scy hodowcy bydła wyznania muzułmań-
skiego, na południu - rolnicy, chrześcijanie
i poganie z murzyńskiego plemienia Bantu.
W 1965 Arabowie z północy uznali, że są
dyskryminowani przez rząd, którego człon-
kami byli w większości mieszkańcy połu-
dnia. Niebawem wybuchły walki między
północą a południem. Przewrót wojskowy
w 1975 wyniósł do władzy generała Felixa
Mallouma (ur. 1932) z plemienia Bantu.
Jego rządom sprzeciwiał się popierany przez
Libię Narodowy Front Wyzwolenia Czadu
(FROLINAT) - ruch partyzancki, który
do końca 1978 zdobył władzę nad 80 pro-
centami terytorium kraju. Po napadzie na
rządowy punkt oporu na północy w Tibesti
do Czadu przybyła z pomocą francuska
Legia Cudzoziemska, której celem było
zatrzymanie natarcia partyzantów. Zawarte
zawieszenie broni zostało wkrótce zerwane,
stronie rządowej udało się odrzucić par-
tyzantów. W 1979 Malloumi stracił władzę
i zbiegł do Nigerii. Powstał rząd tymcza-
sowy; prezydentem został Goukouni Oued-
dei (ur. 1944), dawny przywódca FROLI-
NAT-u, a Hissen Habre (ur. 1942) - mi-
nistrem obrony. Wkrótce potem doszło
między nimi do walki o władzę. W 1980
libijskie wojska wspierające Oueddeiego
zajęły Ndjamenę, stolicę Czadu. Szef pań-
stwa libijskiego, pułkownik Muammar al--
Kadafi (ur. 1943) proklamował unię Czadu i
Libii, co wywołało liczne protesty; pod
koniec 1981 wojska libijskie wycofały się
z Czadu. W połowie 1982 wojska Habrego
przejęły Ndjamenę i zmusiły Oueddeiego
do ucieczki. Czad został podzielony wzdłuż
15. równoleżnika; północ zajmują wspierani
przez Libię partyzanci Oueddeiego. W 1990
rząd Habrego został obalony przez ugru-
powanie pod nazwą Ruch Ocalenia Pat-
riotycznego z gen. Idrissem Dęby na czele,
popieranym przez Kadafiego. Jego rząd
natrafił na opozycję Frontu Narodowego
Czadu, z którym zawarł porozumienie 12
października 1994.
CZAMÓW l CHIN WOJNY. Patrz CHIN I PAŃ
STWA CZAMÓW WOJNY.
CZAMÓW l KHMERÓW WOJNY. Patrz K.HME-
RÓW i CZAMÓW WOJNY .
CZAMÓW l WIETNAMCZYKÓW WOJNY.
Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNY.
CZAMÓW WOJNA DOMOWA 1150-1160.
Po uzyskaniu zwycięstwa nad Khmerami
(patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA 1144-1150)
panowanie Dżaji Hariwarmany I (zm. 1166
lub 1167), władcy państwa Czampa (środ-
kowy Wietnam), zostało zagrożone rewoltą
jego szwagra Wamsaradżi (zm. 1150?), któ-
rego poparły górskie plemiona Czamów.
W 1150, po poniesionej klęsce, Wamsaradża
zwrócił się o pomoc do władcy Dai Viet,
czyli Annamu (północna część Wietnamu),
który przysłał mu 5000 żołnierzy. Dżaja
Hariwarmana wyruszył ze stolicy Yidżaji
(Binh Dinh) na równiny Dalva i Lavang,
gdzie odniósł zwycięstwo; żołnierze Dai
Viet ponieśli ciężkie straty. Wojska Dżaji
Hariwarmany spacyfikowały w 1151 zbun-
towany region Amarawati (Quang Nam),
a w 1160, po pięciu latach ciężkich walk,
region Panduranga.
„CZARNA NORA" W KALKUCIE. Patrz BEN
GALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757.
CZARNA WOJNA 1804-1830. Żołnierze i
osadnicy europejscy na Ziemi van Dieme-
na (Tasmania) nękali rdzenną ludność tas-
mańską, przejęli także cenne tereny łowiec-
kie należące do tubylców. W 1804 w czasie
polowania biali zaatakowali i zabili kilku
tubylców, co spowodowało wybuch długo-
trwałej „wojny buszu", w wyniku której
znacznie zmniejszyła się liczba rdzennych
mieszkańców. Rozbójnicy grabili i zabijali
w tym czasie białych i tubylców, co zwięk-
szyło terror i rozlew krwi. W 1830 guber-
nator Tasmanii, sir George Arthur
(1784-1854), zdołał schwytać i powiesić
wielu rozbójników. Nie udało mu się jednak
zrealizować planu otoczenia tubylców „czar-
ną linią", czyli kordonem tysięcy osadni-
ków, którzy mieli wypędzić z buszu tubyl-
ców (wypłoszono tylko jednego chłopca
i jedną kobietę). Jednakże walki z czasem
wygasły, a w 1835 nakłoniono pozostałych
przy życiu tubylców do osiedlenia się na
pobliskiej Wyspie Flindersa.
CZARNEGO JASTRZĘBIA WOJNA 1832. Na
początku kwietnia 1832 indiańskie plemiona
- Saukowie i Lisi - prowadzone przez wodza
Czarnego Jastrzębia (1767-1838), przepra-
wiły się przez rzekę Missisipi i weszły do
Illinois, by odzyskać swe ziemie, najpraw-
dopodobniej przekazane Stanom Zjedno-
czonym przez Indian w traktacie z 1804.
W ślad za Czarnym Jastrzębiem, który nie
miał zamiaru walczyć, a jedynie spokojnie
uprawiać ziemię, ruszyły wysłane przez
gubernatora oddziały milicji. Po zwycięst-
wie pod Stillman's Run grupa Czarnego
Jastrzębia postanowiła wycofać się do Wis-
consin. Milicja dopadła Indian w czasie
przeprawy przez Missisipi i odniosła zwy-
cięstwo w bitwie pod Wisconsin Heights,
ale Czarny Jastrząb zdołał przeprawić się
przez rzekę i uciec z częścią swojego od-
działu. 2 sierpnia 1832 milicja Illinois oraz
wojska USA pod dowództwem generała
Henry'ego Atkinsona (1782-1842) zaatako-
wały i zmasakrowały grupę Czarnego Jas-
trzębia u ujścia rzeki Bad Axe, na południe
od LaCrosse w stanie Wisconsin; z ponad
tysiąca Indian pozostało przy życiu mniej
niż stu pięćdziesięciu. Czarny Jastrząb ocalał
i szukał schronienia u Indian Winnebago,
którzy wydali go białym. Więziono go
w Fort Monroe. W 1833 pozwolono mu
udać się do rezerwatu w pobliżu Fort Des
Moines i tam żyć razem z niedobitkami
swojego plemienia.
C ZA RN EJ PL AM Y W O JN A 1904-1909.Plan- cji iC Z A R N O G Ó RWY O JN Y.
tatorzy ciemnego tytoniu w najbardziej wy-
suniętym na zachód i południowy zachód CZARNYCH l BRUNATNYCH WOJNA. Patrz
regionie Kentucky, zwanym czarną plamą, A N G IE L S K-OIR L A N D Z K A W O J N A D O M O W A
sprzeciwili się monopolistycznym prakty- 1916-1921.
kom przedsiębiorstw skupujących tytoń,
które opanowały rynek i dyktowały ceny.
Stowarzyszenie plantatorów tytoniu usiłowa-
ło zbojkotować kupców; napastnicy zaczęli
terroryzować zarówno kupców, jak i tych
plantatorów, którzy nie przyłączyli się do
stowarzyszenia. Region ogarnęło bezprawie,
które trwało aż do 1907, kiedy gubernator
stanu Kentucky A. E. Wilson (1846-1931)
wprowadził w 23 okręgach stan wojenny,
a do walki z opornymi skierował stanową
milicję, która sprawowała również kontrolę
w miastach. W 1908 plantatorzy i kupcy
osiągnęli porozumienie, które ograniczyło
monopol handlu. Jeszcze w 1909 niezadowo-
leni z porozumienia nocni jeźdźcy nadal
dokonywali gwałtów, ale teraz musieli prze-
ciwstawiać się również uzbrojonym miesz-
kańcom rozgniewanym ich akcjami. Zakoń-
czeniu walk sprzyjały także niesnaski mię-
dzy członkami stowarzyszenia plantatorów.
CZARNEJ SOTNI NAPADY 1906-1911.
W czasie ROSYJSKIEJ REWOLUCJI 1905
powstał Związek Narodu Rosyjskiego - taj-
ne, reakcyjne, antysemickie ugrupowanie,
nieoficjalnie popierane przez rząd, powsze-
chnie nazywane czarną sotnią. Czarna sot-
nia, złożona głównie z właścicieli ziemskich,
zamożnych chłopów, urzędników i poli-
cjantów, atakowała i zabijała zwolenników
rewolucji. Jakkolwiek od zabójstwa cara
Aleksandra II (1818-1881) zorganizowane
pogromy były stałym elementem życia
w Rosji, to jednak przywództwo czarnej
sotni przyczyniło się bardzo do wzrostu ich
częstotliwości; dziełem sotni były pogromy
w ponad 100 miastach. W Odessie pogrom
trwał przez cztery dni. Te akcje skłoniły
despotycznych władców Rosji do zawiesze-
nia nowej konstytucji uchwalonej w 1905.
CZARNOGÓRY l TURCJI WOJNY. Patrz TuR-
CZECH l PALATYNATU WOJNA 1618-1623.
Protestancka szlachta czeska domagała się
od Habsburgów swobód religijnych. 23 maja
1618 rozgniewani deputowani protestanccy
wyrzucili przez okno na Hradczanach
w Pradze trzech wysłanników cesarskich
(defenestracja praska) i ustanowili niezależ-
ny rząd. Wydarzenie to stało się początkiem
TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rok
później Czesi pozbawili czeskiego tronu
cesarza niemieckiego Ferdynanda II (1578--
1637) i ofiarowali go protestanckiemu
elektorowi Palatynatu Fryderykowi V
(1596-1632). Decyzja ta spowodowała, że
cesarzowi przyszły z pomocą wojska Ligi
Katolickiej pod dowództwem Johanna, hra-
biego Tilly (1559-1653) i wtargnęły do
Czech. 8 listopada 1620 w bitwie pod Białą
Górą wojska cesarskie i siły Ligi Katolickiej
pod wodzą Tilly'ego rozbiły czeską armię
pod dowództwem Christiana księcia Anhalt--
Bernberg (1568-1630). Wojska cesarskie
zajęły Pragę, ponownie katolicyzm stał się
religią panującą, a Czechy stały się dziedzi-
cznym królestwem Habsburgów. Ferdynand
skazał w styczniu 1621 Fryderyka. Hisz-
pańskie wojska pod dowództwem Maksy-
miliana zajęły Palatynat. Fryderyk usiłował
odzyskać swoje ziemie, ale w następstwie
zwycięstwa połączonych wojsk Hiszpanii
i Ligi Katolickiej pod dowództwem Til-
ly'ego w bitwie pod Wimpfen 6 maja 1622
odniesionego nad siłami niemieckich ksią-
żąt protestanckich i zdobyciu przez Til-
ly'ego Heidelbegu we wrześniu 1622 Fryde-
ryk został formalnie pozbawiony godności
elektora, a 23 lutego 1623 otrzymał ją Ma-
ksymilian I, książę Bawarii (1573-1651),
przywódca Ligi Katolickiej. Czesi i elektor
Palatynatu nie uzyskali pomocy państw
protestanckich spoza granic Niemiec. Do-
piero w 1625 sama Dania spróbowała wes-
przeć sprawę protestancką (patrz DUŃSKA
WOJNA 1625-1629).
CZECHOSŁOW ACJA, INW AZJA ZSRR CNA
N a początku 1968 Nll 1994-1996. Do 1991 Czeczenia wcho-
C Z E C H O SŁ O W A C JĘ 1968.
słowacki przywódca Aleksander Dubczek dziła w skład Czeczeno-Inguskiej Autono-
(1921-1992) został pierwszym sekretarzem
Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Na-
stąpił krótki okres liberalizacji, zwany Pra-
ską Wiosną. Dubczek usiłował wprowadzić
bardziej demokratyczne rządy; zniósł cen-
zurę prasy, nawiązał bliższe stosunki z Za-
chodem, obiecał zwiększyć podaż dóbr kon-
sumpcyjnych, starał się wprowadzić auto-
nomię dla Słowacji w ramach jednego,
wspólnego państwa i zamierzał wprowadzić
nową konstytucję, która miała zapewnić
obywatelom większe swobody. Wszystko to
zaniepokoiło Związek Radziecki, który kon-
trolował rządy w Czechosłowacji i w innych
państwach satelickich. W dniach 29 lipca--
1 sierpnia 1968 w słowackim mieście Cerna
odbyły się rozmowy radziecko-czechosło-
wackie, na których delegacja radziecka do-
magała się ukrócenia swobód; po rozmo-
wach przedstawiciele ZSRR wyjechali uspo-
kojeni. Później jednak ich stanowisko uległo
zmianie i w nocy 20-21 sierpnia wojska
Bułgarii, Węgier, Polski i NRD w liczbie co
najmniej 600 tysięcy żołnierzy dokonały
inwazji na Czechosłowację, pokonały nie-
zbyt silny opór i zajęły kraj. Dubczek i inni
działacze czechosłowaccy zostali aresztowa-
ni, przewiezieni do Moskwy i zmuszeni do
ustępstw. Wojska interwencyjne wycofały
się, a w Czechosłowacji ustanowiono silny,
proradziecki rząd. Do kwietnia 1969 znie-
siono wszystkie reformy Dubczeka (z wyjąt-
kiej autonomii Słowacji) i usunięto go z zaj-
mowanego stanowiska. Uzasadniając swe
postępowanie tzw. doktryną Breżniewa
(ZSRR zastrzegał sobie prawo do interwen-
cji zbrojnej w sprawy komunistycznych
sąsiadów w Europie Wschodniej, jeżeli za-
grażały one poważnie jego interesom lub
bezpieczeństwu) Związek Radziecki nakazał
w 1970 przeprowadzenie aresztowań, czystek
i ograniczenie praw Kościoła, co miało
zniweczyć w Czechosłowacji skłonności li-
beralne.
Z E C Z E N IA , K O N F L IK T Z B R O J N Y W C Z E C Z E -
micznej SRR, która była częścią składową w 1861, nie mogli jednak zdobyć środków
Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Po oddziele - do życia na lichych ziemiach wyznaczo -
niu się od Inguszetii Czeczenia jesienią nych im na rezerwat na Terytorium Ko -
1991 ogłosiła niepodległość (Inguszetia -po lorado. W 1864 kilku osadników oskarżyło
została republiką w składzie Federacji Ro - Indian o kradzież bydła, na co oddział
syjskiej). Głową państwa czeczeńskiego -zo wojskowy zaatakował przyjaźnie nastawio -
s t ał D ż o c h a r D u d a je w ( 1 9 4 4 -1 9 9 6 ? ). nych Indian, którzy w obronie własnej
W 1992 Czeczenia nie podpisała traktatu zabili paru żołnierzy. Te drobne incydenty
federacyjnego (aktu stanowiącego o nowych wzburzyły białych; ich przywódcy wypo -
zasadach członkostwa Federacji Rosyjskiej). wiedzieli wojnę Indianom Prerii. Niektórzy
Po nieudanej próbie interwencji zbrojnej indiańscy wodzowie usiłowali prowadzić
w listopadzie 1991 Moskwa zastosowała negocjacje pokojowe. Gdy negocjacje nie
wobec Czeczenii blokadę ekonomiczną (wła - dały rezultatu, oddziały młodych wojow -
dze centralne w Moskwie nie uznały nieza - ników rozpoczęły ataki na karawany wozów
leżności Czeczenii, traktując ją jako repub - na głównych szlakach, podpalano oraz -łu
likę w składzie Federacji Rosyjskiej). Pono - piono farmy, posterunki i stacje dyliżansów
wnie interwencję militarną Moskwa podjęła pocztowych. Jesienią 1864 pokojowo -na
w grudniu 1994, był to początek krwawego stawiony major armii federalnej pozwolił
dwuletniego konfliktu zbrojnego. W czasie Czejenom rozbić obóz w pobliżu Fort Ly -
walk w Czeczenii zginęło ok. 60 tyś. ludzi on, ale jego zastępca kazał im odejść. Wkrót ce
(75% stanowili cywile), stolica republiki, przybyły nowe wojska. Żołnierze wy kryli
Groźny, a także wiele miejscowości (m.in. zimowy obóz Czejenów i całkowiciego
Samaszki) zostało zrównanych z ziemią, zniszczyli (patrzSAND GREEK, MASAKRA w SAND
zniszczo no infrastru kturę przem ysło w ą GREEK 1864). Ten krwawy incydent
i znaczne połacie pól uprawnych. Po śmierci doprowadził plemiona indiańskie do stanu
czeczeńskiego prezydenta Dudajewa doszło wrzenia. Indianie wystąpili przeciw wszy -
do podjęcia rozmów pomiędzy stronami stkim białym od Kolorado do Teksasu.
konfliktu, zakończonych podpisaniem w sier - W 1865 w ysłano przeciw Indianom
p n iu 1 9 9 6 p o ro z u m ie n i a p o k o j o w e g o w trzech kolumnach silną karną ekspe -
w Chasawjurcie. Wojska federalne zostały dycję, ale żołnierze walczyli źle i zniszczyli
wycofane z terytorium Czeczenii. We wrześ - tylko jedno obozowisko Arapahów. Później
niu 1996 kontrolę nad czeczeńskimi miastami wojna w znacznym stopniu wygasła. -Po
i ośrodkami rejonowymi przejęli czeczeńscy łudniowe plemiona Czejenów i Arapahów
dowódcy polowi, zaczęto tworzyć nowe orga - zgodziły się osiąść na południe od rzeki
ny w ładzy terenow ej. W styczniu 1997 Arkansas; prowadzili tam koczowniczy tryb
w wyborach prezydenckich zwyciężył As- życia i rzadko napadali na białych.
łan Maschadow (ur. 1951). Czeczenia jest
faktycznie niezależna od Rosji, nie została C Z EJE N Ó W W O JN A 1878. Po porażce ich
jednak uznana za niepodległe państwo na sojuszników przesiedlono Siuksów (patrz
arenie międzynarodowej. Od czasu pod - SIUKSÓW WOJNA 1876-187?) i północnych Cze-
pisania porozumień pokojowych pomiędzy jenów na południe, do rezerwatu na terenie
M o sk w ą i G roź ny m trw ają n eg o cjacj e obecnej Oklahomy. Wiodło im się tam
w sprawie statusu Czeczenii. nędznie. We wrześniu 1876 ich wodzowie
Tępy Nóż i Mały Wilk uciekli z rezerwatu
C Z E JE N Ó W l A R A PA H Ó W W O JN A- 1864- razem z 300 wojownikami. Przedarli się na
1868. Przez kilka lat Indianie - Czejeno- północ do swojej dawnej siedziby (wokół
wie i Arapahowie - dotrzymywali porozu- dopływów górnego biegu rzeki Platte), czte -
mienia, które ich wodzowie podpisali rokrotnie pokonując oddziały wojskowe,
które stawały im na drodze. Po minięciu CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.
linii kolejowej Union Pacyfic rozdzielili się Wang Mang (33 p.n.e.-23 n.e.), siostrzeniec
na dwie grupy. Jedna pod wodzą Małego cesarzowej z dynastii Hań w Chinach, przez
Wilka spędziła zimę w kryjówkach w pobli żu 10 lat był regentem, po czym usunął z tronu
rzeki Lost Chokecherry. Druga grupa, małoletniego cesarza i sam został cesarzem.
prowadzona przez Tępego Noża, skierowała Wprowadził radykalne reformy, np. cała
się na północny zachód. Nieoczekiwanie ziemia miała się stać własnością cesarza,
natknęła się w zamieci śnieżnej na szwadron ograniczał niewolnictwo i wprowadził -po
kawalerii. Indian pojmano i odstawiono do datek dochodowy. Wzbudziło to wrogość
Camp Robinson. Gdy stanowczo odmówili potężnych chińskich posiadaczy ziemskich,
powrotu na południe, zamknięto ich bez a także niechęć chłopów. W 17 n.e. ulewne
wody, żywności i ognia, mimo ostrego mro - deszcze i zaniedbane groble spowodowały
zu. Zrozpaczeni Czejenowie zbiegli z koszar katastrofalny wylew Rzeki Żółtej (Huang- -
w zimną styczniową noc i ratowali się ho), który pozbawił domów tysiące miesz -
ucieczką. Ścigano ich przez 12 dni; wielu kańców. W Szantong chłopi wzniecili -po
zabito lub raniono, wielu zginęło z głodu wstanie pod przywództwem energicznej -ko
i zimna, pozostałych trzydziestu żołnierze biety zwanej Matką Lu. Powstanie rozsze -
d op ad li w w ąw o zie i zab ili. T ęp y N ó ż rzyło się na równinę środkowych Chin.
z rodziną oddzielił się od reszty i w końcu Uczestnicy pozostawali pod silnym wpły -
dotarł do biura do spraw Indian, gdzie się wem wierzeń religijnych i chcąc upodobnić
schronił. Bezlitosne traktowanie Czejenów się do demonów malowali brwi na czer -
wywołało nasilające się protesty w większej wono. Wkrótce wystąpili również przeciw
części Stanów Zjednoczonych. Protesty Wangowi przedstawiciele dynastii Hań i ich
sprawiły, że po ujęciu i umieszczeniu w Fort zwolennicy. Wang Mang nie zdołał przeciw-
Keogh Małego Wilka i jego ludzi traktowa no stawić się jednocześnie opozycji potężnych
po ludzku. Później założono dla nich rodów i chłopskiemu powstaniu. Został
rezerwat w Montanie nad rzeką Tongue, zamordowany, a wraz z jego śmiercią skoń -
w którym zamieszkali również członkowie czyła się założona przez niego, krótkotrwała
grupy Tępego Noża i inni Czejenowie z pół - dynastia Sin (Nowa) i do władzy doszła
nocy, którzy nie przenieśli się na południe. ponownie dynastia Hań.

C Z E R O K E ZÓ W W O JN A 1760-1762.
Indianie CZESKA WOJNA DOMOWA 1390-1419.
Czerokezi, zamieszkujący Karolinę Północną Wacław IV (1361-1419), król Czech i Nie -
i Południową, należeli do najlepiej miec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzym -
rozwiniętych cywilizacyjnie plemion indiań- skiego zakończywszy ostatecznie w 1389
skich w Ameryce Północnej. Początkowo wojnę ze SZWABSKIM ZWIĄZKIEM
odnosili się przychylnie do białych osad - MIAST, zostawił w dużej mierze sprawy
ników, ale później ich wódz, Mały Cieśla, Niemiec ich własnemu biegowi; od tej
nakłonił ich do obrony terenów przed chwili spędzał większość czasu w Pradze.
wdzierającymi się kolonistami. Przez dwa Został wciągnięty w wojnę domową z zawist -
lata wzdłuż granic Karoliny szalała wojna, nymi i ambitnymi możnowładcami, między
ale Indianie nie mogli sprostać lepszemu innymi ze swoim kuzynem Jobstem
uzbrojeniu i taktyce białych. Czerokezi -po (1351-1411), margrabią Moraw, który przez
nosili dotkliwe klęski i w rezultacie musieli pewien czas więził Wacława w Austrii
poprosić o pokój. Zmuszono ich do -od (1393-1394). Później Wacław stracił znacz -
stąpienia znacznej części ziem, co umoż - ną część władzy, bo czescy panowie powołali
liwiło dalsze osadnictwo na terenach leżą - radę, która sprawowała rządy w królestwie.
cych w głębi Karoliny. Wacław poparł ruch reformatorów, na czele
którego stal Jan Hus (1369-1415), i w ten
sposób popadł w zatarg z duchowieństwem,
a szczególnie z arcybiskupem Pragi (patrz
HUSYCKIE WOJNY 1419-1430). W 1400 niemieccy
elektorzy pozbawili go tronu cesarskiego. W
latach 1402-1403 więziony był przez
panów czeskich, którym pomocy udzielał
brat Wacława, Zygmunt (1368-1437), póź-
niejszy król Czech i Niemiec oraz cesarz
Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dwukrot-
nie Wacława uwalniano po wyrażeniu zgody
na niewielkie ustępstwa, w końcu odzyskał
odłam husytyzmu) (patrz HUSYCKIE WOJNY
1419-1436). Król Czech Jerzy z Podebradów
(1420-1471), utrakwista, stracił poparcie
czeskich wielmożów katolickich, którzy
w 1465 utworzyli organizację opozycyjną
w zamku Zelena Hora koło Nepomuka.
Papież Paweł II ogłosił, że Jerzy jest here-
tykiem i wyklął króla oraz innych husytów.
Namówił ponadto króla Węgier, Macieja
Korwina (1440-1490) do wszczęcia wojny
przeciwko Jerzemu (patrz CZESKO-WĘGIER-SKA
WOJNA 1468-1478). Maciej najechał Czechy w

tron w Czechach, mimo to nie zaprzestał 1468, ale w początkowym okresie nie
walki z czeskimi wielmożami. Aż do śmierci odnosił sukcesów. W 1469 katoliccy wiel-
Wacława królestwem wstrząsały spory i wal- może obwołali Macieja królem Czech. Jerzy
ki, których podłożem były nominacje króla w obronie tronu podjął negocjacje z królem
na wysokie urzędy oraz reformy kościelne. Polski Kazimierzem Jagiellończykiem
Po śmierci Wacława czeską koronę przejął (1427-1492), zrezygnował z praw swoich
Zygmunt, król Niemiec od 1411. synów do sukcesji tronu, jego następcą
został obrany w 1469 syn Kazimierza Wła-
CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451. dysław (1456-1516). Zatwierdził to po śmie-
Jerzy z Podebradów (1420-1471) przywód- rci Jerzego sejm wybierając Władysława na
ca utrakwistów, umiarkowanych zwolen- króla Czech (1471).
ników husytyzmu, występował przeciw
partii habsburskiej, która popierała kan- CZESKO-POLSKIE WOJNY. Patrz POLSKO-
dydaturę na tron czeski Władysława V Po- -C Z E SK IEW O JN Y.
grobowca Habsburga (1440-1457). Włady-
sław jako małoletni pozostawał pod opieką CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1260-1270.
króla Niemiec Fryderyka III (1415-1493), Obaj królowie - czeski, Przemysł II Wielki
późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa (1230?-1278) i węgierski, Bela IV (1206--
Rzymskiego (1452-1493). Ugrupowanie 1270), dążyli do opanowania księstw Austrii
Jerzego powiększało się, gdyż dołączali i Styrii, należących do potężnego aus-
doń inni zwolennicy czeskiej niezawisło- triackiego domu Babenbergów od 1192 do
ści, Jerzy w 1448 zdobył Pragę, stolicę śmierci w 1246 ostatniego męskiego potom-
Czech. W 1452 sejm czeski mianował ka tej linii. Walki czesko-węgierskie zakoń-
Jerzego zarządcą Czech. Po objęciu tronu czył traktat z Ofen (1254); Bela otrzymał
czeskiego przez Władysława Pogrobowca Styrię, a Przemysł Austrię. Później zbun-
w 1453 Jerzy nadal faktycznie rządził towana szlachta Styrii zwróciła się do Prze-
królestwem, wzmocnił centralny rząd myśla z prośbą, by został ich władcą. Zwy-
w Pradze i odzyskał Morawy, Śląsk i Łu- cięstwo Czechów nad Węgrami w bitwie
życe. W 1457 Władysław nagle zmarł, pod Kressenbrunn w 1260 pozwoliło Prze-
a w 1458 Jerzy został obrany nowym mysłowi zająć Styrię. W okresie anarchii
królem. panującej wówczas w Świętym Cesarstwie
Rzymskim, energiczny król czeski z powo-
Pa- dzeniem powiększał swoje posiadłości; wielu
C Z E SK A W O JN A D O M O W A 1465-1471.
pież Pius II (1405-1464) w 1462 unieważnił austriackich panów niechętnie odnosiło się
Kompakty, porozumienie katolicko-utrakwi- do panowania Przemyśla, kilku zostało stra-
styczne (utrakwiści stanowili umiarkowany conych za bunty. W chwili śmierci Beli,
który aż do końca życia bezskutecznie usi- „C ZTER D ZIESTU PIĘC IU PO W STA Patrz N IE".
łował powstrzymać ekspansję czeskiego -im JAKOBITÓWPOWSTANIE1745-1740.
perium, Przemysł władał najpotężniejszym
państwem w Europie Centralnej, a jego C Z T E R O S T R O N N E G O P R Z Y M IE R Z A W O J N A
posiadłości rozciągały się od Śląska do 1718-1720. Król Hiszpanii Filip V
Adriatyku. Patrz takżeHABSBURSKO-CZESKA (1683-1746), wnuk króla francuskiego Lud -
WOJNA 1274-1278. wika XIV (1638-1715), pragnął dla siebie
korony francuskiej. Dążenie to skrycie pod
-
CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478. sycał jego pierwszy minister, kardynał Giu-
Czescy zwolennicy Habsburgów odnosili lio Alberoni (1664-1752). Natomiast druga
się wrogo do króla Jerzego z Podebradów żona Filipa, ambitna Elżbieta Farnese
(1420-1471), przywódcy ugrupowania -na (1692-1766) z Parmy, uważając się za spad -
rodowego. Katoliccy wielmoże utworzyli kobierczynię księstw Parmy, Piacenzy i Tos -
organizację opozycyjną (patrzCZESKA WOJNA kanii, chciała zdobyć je dla swych synów.
DOMOWA 1465-1471). Papież Paweł II(1417- Wielka Brytania i Holandia przeciwne były
1471) obłożył Jerzego klątwą i poparł jak iem uko lw iek połączeniu H iszpanii
czeskich katolików zwalniając ich z obo - 1 Francji, przeciwny był temu również
wiązku posłuszeństwa wobec króla. Ambitny cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ka
król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) rol VI (1685-1740) (patrzHISZPAŃSKAWOJ
uległ namowom papieża i w 1468 najechał NA SUKCESYJNA1701-1704). Wojska hiszpań
Czechy. 4 lipca zdobył Ołomuniec. W lutym skie zdobyły w 1718 należącą do Austrii
1469 pod Vilemovem otoczony przez prze - Sardynię i należącą do Sabaudii Sycylię.
ważające siły czeskie zawarł układ pokojowy, 2 sierpnia 1718 Wielka Brytania, Holandia,
ale go wkrótce zerwał. Wojsko Macieja Francja i Święte Cesarstwo Rzymskie zawar
zdobyło Brno, stolicę Moraw. 3 maja 1469 ły w Utrechcie w 1713 Czterostronne Przy
katoliccy wielmoże obwołali Macieja królem mierze, mające zagwarantować zachowanie
Czech. Wojna prowadzona była ze zmien - warunków pokoju, które pogwałcił Filip.
nym szczęściem na Morawach, Śląsku i Łu- Hiszpania nie zgodziła się wycofać swoich
życach. W 1470 miała miejsce wyprawa wojsk z Sycylii, wobec czego flota Wielkiej
czeska na Węgry. Po śmierci Jerzego 27 ma
ja Brytanii wysadziła tam na początku sierpnia
1471 królem Czech obwołany został Wła - 1718 wojska austriackie. Brytyjskie okręty
dysław Jagiellończyk (1456-1516). Przewagę wojenne pod dowództwem admirała Geo-
w kraju uzyskała partia narodowa. Włady - rge'a Bynga (1663-1733) zwyciężyły 11
sław prowadził dalej wojnę przeciwko Ma - sierpnia 1718 hiszpańską flotę u przylądka
ciejowi i stronnictwu katolickiemu, jednak Passero na Sycylii, a wojska austriackie
bez powodzenia. W 1474 doszło do wspólnej odebrały Hiszpanom Mesynę (Sycylia).
wyprawy polsko-czeskiej w celu zdobycia W 1719 hiszpańska flota wiozła dla jakobi-
Śląska, nie powiodło się natomiast oblężenie tów w Szkocji kilkuset żołnierzy i broń,
Macieja we Wrocławiu. Zawarty 7 grudnia u wybrzeży rozbił ją jednak sztorm; część
1478 pokój w Ołomuńcu przyznał Włady - oddziałów wylądowała (patrzJAKOBITÓW
sławowi Czechy, natomiast Maciejowi Mo - POWSTANIE1745-1745). Francuskie wojska
rawy, Śląsk i Lużyce (z zastrzeżeniem, że spustoszyły krainę Basków w północnej
po śmierci Macieja tereny te wrócą za Hiszpanii i Katalonię; w końcu listopada
wykupem do Czech). Obaj władcy zachowy - 1719 burzliwa pogoda i choroby zmusiły
wali tytuł królów Czech. francuskie wojska do powrotu do kraju.
Brytyjscy żołnierze zdobyli hiszpańskie por
CZIANG MAJ l AJUTTHAJI WOJNY. Patrz ty Vigo i Pontevedra na wybrzeżu atlantyc
TAJÓW WOJNY. kim. Filip uznał klęskę Hiszpanii za skutek
polityki zagranicznej Alberoniego i skazałsprawną sieć komunikacji i wywiadu. Bez -
go na wygnanie (grudzień 1719), a potemlitosny i mściwy, był przekonany, że ci,
podpisał w Hadze traktat pokojowy (17- lu którzy nie posłuchali wezwania do kapitu -
tego 1720); Hiszpania miała wycofać sięlacji, powinni być zabici. Ta zasada sprawiła,
z Sycylii i Sardynii, Sabaudia uzyskałaże Czyngis-chan wywierał na nieprzyjaciela
Sardynię i ustąpiła Sycylię Austrii; książętaogromny nacisk psychologiczny - przeciw -
Sabaudii tytułowali się później królaminicy poddawali się jeszcze przed przybyciem
Sardynii. Filip zrezygnował ze swoich rosz - jego wojsk. Rozpoczął podboje od wojny
czeń w stosunku do Włoch w zamian zaz państwem Si Sia (patrzCZYNGIS-CHANA WOJNY
zobowiązanie Austrii, że księstwa Parmy,z PAŃSTWEM Si SIA 1200-1209,1226-1227),podbił
Piacenzy i Toskanii odziedziczy najstarszypaństwo dynastii Kin (patrzCZYNGIS-CHANA
syn Fi-lipa i Elżbiety Farnese, KarolWOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), jego
(1716-1788). Cesarz Świętego CesarstwaMongołowie najechali Ruś(patrz MONGOŁÓW
Rzymskiego Karol VI uznał prawa hiszpań - NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223), Indie
skich Burbonów i wycofał swoje roszczenia(patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398) i
w stosunku do Hiszpanii. Patrz także AN- Persję (patrz MONGOL-SKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA
GIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729 J AUST- 1218-1221) i zam ierzał najechać Europę
RIACKA WOJNA SUKCESYJNA1740-1748. (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242).
Po każdej kampanii wracał do swojej
CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1927. zabudowanej jurtami stolicy, Karakorum
Temudżyn (właściwe imię Czyngis-chana,(obecnie w Mongolii).Jego synowie i wnuk
1167?-1227), urodził się jako syn wodzadokończyli rozpoczęte przez niego dzieło i
bliżej nie znanego plemienia mongolskiego.podzielili między siebiepodbite ziemie. Patrz
Ojciec jego został otruty przez Tatarów;także TIMURA PODBOJE
Temudżyn miał wówczas 9 lat; został opusz - 1360-1405.
czony przez swoje plemię; opiekował się
matką i rodzeństwem, kształtował swą cha - CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM - DY
ryzmatyczną osobowość i geniusz organiza - N A S T II K IN 1 2 1 1 -1 2 1C5 z. y n g is-c h a n
cyjny. Wkrótce odtworzył państewko ojca.(1167P-1227) starannie zaplanował najazd
Około 1189 został chanem. Po parunastuMongołów na terytorium dynastii Kin. -Po
latach okrutnej, lecz skutecznej walki z -Ta konał wcześniej tureckich Tangutów i Ki-
tarami i innymi plemionami w 1206 Czyn-tanów, dzięki czemu mógł w wojnie z dynas -
gis-chan został chaganem (chanem chanów),tią Kin teraz wykorzystać strategiczne -po
najwyższym władcą Mongołów; podbił Azjęłożenie ziem Tangutów (na północnej gra -
Środkową oraz północną część Chin (patrznicy terytorium Kinów) w swych planach
MONGOLSKIEPODBOJE 1206-1405). Nie umiałpisać wziął także pod uwagę to, że Kitanowie
ani czytać, ale jego wybitna inteligen cja i pragnęli wziąć odwet na Pekinie. Czyngis--
talent organizacyjny pozwoliły muchan potrzebował jedynie pretekstu do
przekształcić niezależne i kłótliwe plemionarozpoczęcia wojny. W 1210 Pekin wezwał
koczownicze w zdyscyplinowaną armię- li go do złożenia hołdu nowemu władcy Kin.
czącą 200 tysięcy ludzi. Był twórcą strategiiCzyngis-chan odmówił i zmobilizował woj -
błyskawicznych wypraw prowadzonychska; w 1211 rozkazał Tangutom, by doko -
przez ciężką jazdę wyposażoną w zbroje,nywali napadów na północną granicę tery -
szable i lance oraz lekką jazdę wyposażonątorium Kinów i wdzierali się głęboko na
w szable, łuki i oszczepy. Uczył się słuchającpołudnie za Chiński Mur. Po wzięciu do
i naśladując, do prowadzenia oblężeń - za niewoli chińskich inżynierów znających się
trudniał inżynierów; zorganizował pocztęna sztuce oblężniczej opracował bardziej
konną wzdłuż szlaków karawan i stworzył systematyczny plan podboju; rozdzielił ar-
mię i zaatakował Hopei i Liao-ning z trzechgis-chan zażądał dostarczenia mu żołnierzy;
kierunków. Gdy zagroził Pekinowi, dwórpodległy władca tangucki odpowiedział, że
cesarski przeniósł się 200 km na południejeżeli Czyngis-chan ma za mało żołnierzy,
do Kaifengu. W 1214 Czyngis-chan zacząłto nie ma prawa do zwierzchnictwa nad
oblegać Pekin, a w 1215 Pekin został zdo- nim. Czyngis-chan rozpoczął oblężenie -sto
byty (patrz CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU licy Si Sia, Ningsia, jednocześnie mszcząc
1215). Wezwanie o pomoc wystosowane przezsię za zniewagę pustoszył bezbronny kraj.
Kara-Kitanów (patrzMONGOLSKO-PERSKA WOJNA Stolica padła już po śmierci Czyngis-chana
PIERWSZA 1218-1221), aż do 1231 prze
rwało w 1227; wszyscy mieszkańcy zginęli. Pańs -
działania wojenne Mongołów przeciwtwo Si Sia zostało wcielone do imperium
dynastii Kin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ mongolskiego.
PAŃSTWADYNASTIIKIN 1231-1234).
CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215.
C Z Y N G IS-CH A N A W O JN A Z PA Ń STWWE M początkach swej historii Pekin znany
S I S IA P IE R W S Z A 1 2 0 6 -1P2a0ń9s.tw o S i był pod różnymi nazwami; Chińczycy - na
Sia położone na południe od pustyni Gobizywali miasto Yanking i Yanzhu; Kubilaj--
i na zachód od królestwa dynastii Kin, byłochan (1216-1294), władca mongolski, - na
najsłabszym państwem chińskim. Si Sia,zywał je Tai-Du, Turcy - Chanbałyk, stąd
w którym rządy sprawowali Tanguci, z -poMarco Polo (1254P-1324?), wenecki -po
chodzenia Tybetańczycy, buddyści, byłodróżnik, który przybył do miasta w 1266,
państwem wojowniczym. Tanguci dokony - nazywał je Cambulac lub Kanbalu. W 1214
wali napadów na przygraniczne tereny - cemiasto znalazło się w fatalnej sytuacji. Po
sarstwa dynastii Sung walcząc o panowaniewcześniejszym nieudanym oblężeniu mon -
nad doliną rzeki Jangcy i wywołali niepo - golskim dwór cesarski przeniósł się na
koje na południu terytorium Mongołów;południe; chińscy inżynierowie przystali
wojna z państwem Si Sia pozwoliła Czyngis- - do Czyngis-chana (1167P-1227) i
chanowi (1167P-1227) sprawdzić spraw - kierowali .oblężeniem miasta. Mimo nie
ność zdyscyplinowanych wojowników mon - najlepszych nastrojów Chińczycy uparcie
golskich, a zwasalizowanie Si Sia umożliwiłobronili się w dobrze ufortyfikowanym
Mongołom opanowanie szlaków handlo - mieście. Oblężenie było długie i ciężkie.
wych łączących Chiny z Zachodem. Była toMongolska blokada osła biła jednak w olę
wojna obliczona na wyczerpanie przeciw - obrońców i w końcu, z pomocą chińskich
nika. Mongołowie spustoszyli kraj do tegozdrajców, Mongołowie wdarli się na mury
stopnia, że Si Sia wystąpiło z prośbą o pokójobronne. Po wkroczeniu do miasta
i w 1209 uznało zwierzchność Mongołów.zdobywcy złupili pałace i budynki
Zwycięscy Mongołowie mogli teraz swobod - publiczne. Gubernator Pekinu popełnił
nie ruszyć na państwo Kin oraz planowaćsamobójstwo, wielu miesz kańców poniosło
ataki na terytoria położone na zachodzieśmierć. Miasto uległo tylko częściowemu
(patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEMDYNASTII zniszczeniu, ówczesne zapisy podają, że
KIN 1211-1215). Druga wojna Czyn- gis-chana pożary trwały przez miesiąc. Mongołowie
z państwem Si Sia (1226-1227). Państwo opanowali miasto, ale nie zmienili tanguckiej
Si Sia okazało się nieposłusznym wasalem. administracji, po czym Czyn gis-chan ruszył z
Przygotowując się do pierwszejarmią na zachód (patrzMONGOLSKO-PERSKA
MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY Czyn- WOJNA PIERWSZA ms--1221).
ć
ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655.
Upadek dynastii Guptów (patrz GUPTÓW
DYNASTII PODBOJE 320-457) wtrącił Indie w
stan chaosu i stał się przyczyną zażartych
walk o władzę w różnych regionach kraju.
Najwcześniej wybuchły walki między mały-
mi państwami na równinie Dekanu, w środ-
kowej części Indii. Zdobywca tych ziem
pochodził spoza tego regionu; był to pod-
rzędny wódz Pulakeśin I (zm. 566), który
podawał się za potomka królewskiego rodu
Radżputów. Po odebraniu władcom Waka-
taka położonej na wzgórzu warowni Watapi
(Badami) i ziem między zachodnim Deka-
nem a Zachodnimi Ghatami Pulakeśin za-
łożył dynastię Ćalukjów. Jego syn zdobył
ziemie położone jeszcze bardziej na północ,
łącznie z wybrzeżem Konkan (obecnie stan
Maharasztra z Bombajem), w 597 skierował
się na wybrzeże północno-zachodnie. Pula-
keśin II (wzmian. 610-642) kontynuował tę
politykę i doprowadził państwo Ćalukjów
w pierwszym okresie jego trwania do szczytu
potęgi; zdobył część Gudżaratu (półwysep
Kathiawar) i Malwę, wygrał również wojnę
z Harszą (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY
020), opierając granicę południową swego
królestwa na rzece Narmadzie. Po wcieleniu
ziem będących wcześniej pod panowaniem
dynastii Andhra terytoria Pu-lakeśina
sięgnęły na południu aż do rzeki Kryszny
(Kistna). Później Pulakeśin skierował się
na wschód, zdobył w 624 wisz-
nukundińskie wschodnie wybrzeże króle-
stwa Wengi (w pobliżu Kalingi, obecnie
stan Orisa) i założył wschodnią dynastię
Ćalukjów w Pisztapurze, nad Zatoką Ben-
galską, która przetrwała do 1070. Zdobył
ziemie położone na obu wybrzeżach Indii,
panował nad handlem Wschodniej Azji
i stworzył barierę, która powstrzymała am-
bitne królestwa południowe. Swymi pod-
bojami naraził się jednak dynastii Pallawów,
Panów, którzy opuścili ziemie nad Gan-
gesem, by opanować południowe obszary
zamieszkane przez ludy mówiące językami
drawidyjskimi; byli oni pierwszymi koro-
nowanymi władcami południa. Pallawowie
odebrali wcześniejszej dynastii Ćolów wąs-
kie pasmo wschodniego wybrzeża i stolicę
Kańći. Pallawowie, którzy chcieli zdobyć
Wengi, w latach 641-647 napadali na De-
kan, zajęli w 642 Watapi i zabili Pulakeśina
II. Nie zniechęceni tym Ćalukjowie skupili
swą uwagę na Gudżaracie, po odzyskaniu
sił odbili Watapi w 655 i przygotowywali
się do dalszych działań przeciw Pallawom
(patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-
975). Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok.
990-1070; ĆALUKJÓW WOJNY DOMOWE; ĆALUKJÓW i
RASZTRAKUTÓW WOJNY 752,
973-975.
ĆALUKJÓW l ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.
Około 850 napór Pallawów i Ćalukjów na
południowy kraniec Indii doprowadził do
wzrostu znaczenia wskrzeszonej dynastii
Ćolów. Niegdyś Ćolowie byli wasalami kró-
lestwa Andhra w środkowych Indiach, ist-
niejącego w okresie poprzedzającym dynas-
tię Guptów. W 850 państwo Ćolów było
jednym z trzech królestw panujących nad
południem Indii; były to Kerala (Czera) na
zachodzie, Pandja na samym krańcu i Cola
na wschodzie. Do 950 mimo licznych walk
z Pallawami i wschodnimi Ćalukjami Colo-
wie panowali nad całym obszarem i zdołali mi), a w 670 zdobyli i częściowo zniszczyli
jeszcze stawić skuteczny opór drugiej -za stolicę Pallawów Kańći, święte miejsce Hin -
chodniej dynastii Ćalukjów (patrz ĆOLÓW i dusów, zwane Benaresem Południa. Działa -
PANDJÓW WOJNA 910). W latach 990-993 nia wojenne nie doprowadziły do upadku
rozpoczęły się ich wyprawy na południowy Pallawów, jednak po powtórnym zasiedleniu
i zachodni Dekan; Ćolowie prowadzili -na Kańćipuramu Pallawowie unikali większych
jazdy do 1021, potem zrezygnowali z nich, operacji zaczepnych, być może dlatego, że
prawdopodobnie wobec bezowocności tych - jak przypuszczają współcześni historycy
działań. Wówczas wojska Ćalukjów za -pa - uznali, iż brak im na to sił. Panujący na
nowania Someśwary I (wzmian. 1043-1068) zachodzie Wikramaditja II w latach
ze wschodniej dynastii Ćalukjów rozpoczęły 730-742 prowadził długotrwałe działania
działania wojenne na dużą skalę przeciw wojenne, sporadycznie wyprawiając się na
Colom, którzy dążyli do objęcia władzy tereny Pallawów, w 742 powtórnie zdobył
w Wengi, mającym duże znaczenie w handlu Kańći. Dynastia Pallawów zaczęła powoli
we wschodniej Azji (Ćolowie okupowali je chylić się ku upadkowi. Pod koniec IX w.
przez krótki czas przed wybuchem RASZT- znowu uległa Ćalukjom, po czym została
RAKUTOWI ĆOLÓW WOJNY 940-972). pokonana przez swych lenników - dynastię
Klęska Ćolów w 1052 zrównoważona została Ćolów. Dynastię Ćalukjów w 752 pokonali
podobnie dotkliwą przegraną Ćalukjów wasalowie Rasztrakutowie (patrz ĆALUKJÓW
w 1062. Nastąpiły zabiegi o ustanowienie i RASZTRAKUTÓWWOJNY 752,973-975). W 975
pokoju. Wzajemne małżeństwa dynastyczne Rasztrakutów pokonała druga zachodnia
doprowadziły do wchłonięcia wschodniej dynastia Ćalukjów i ponownie uczyniła ich
dynastii Ćalukjów przez dynastię Ćolów. swoimi wasalami. Patrz takżeĆA LU KJÓ W
Zachodnia dynastia Ćalukjów zaniechała i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.
walk z Colami. W latach 1156-1167 dynas -
tia ta ucierpiała na skutek wystąpień preten
- Ć A L U K J Ó W l R A S Z T R A K U T Ó W W O J N Y 75 2,
dentów do tronu i została później wchłonię
ta 973-975. Jedną z konsekwencji wojen mię -
przez sojusz władców telugujęzycznych dzy Pallawami a zachodnimi dynastiami
krajów Dekanu (1189). PatrzĆALUKJÓW Ćalukjów w Indiach (patrzĆALUKJÓW i PAL-
WOJNA DOMOWA nse-nsi. LAWÓW WOJNY 670-975) było stopniowe słab -
nięcie Ćalukjów i wzrost sił ich wasali,
ĆALUKJÓW l PALLAWÓW WOJNY 670-975. dynastii Rasztrakutów. W połowie VIII w.
Dynastia Pallawów, którzy pokonali w 642 Rasztrakutowie stali się tak potężni, że
zachodnią dynastię Ćalukjów (patrzĆALUK- w 752 - za panowania Dantidurgi (wzmian.
JÓW DYNASTII WOJNY 543-055), po upadku 752-760) - zdobyli Watapi (Badami) oraz
dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII obalili i zabili króla zachodnich Ćalukjów,
PODBOJE 320-457) stała się jedną z trzech Kirtiwarmana II (zm. 752). W końcowym
dynastii rywalizujących o dominację w -In okresie panowania pierwszej zachodniej -dy
diach. Zachodni Ćalukjowie uniemożliwiali nastii Ćalukjów Rasztrakutowie zdobyli zie -
Pallawom wejście na teren Dekanu, nato - mie na zachodzie i w środkowym Dekanie,
miast wschodni Ćalukjowie kierowali swą a także dawne terytorium Wakataków na
ekspansję na obszary na południe od Wengi północ od rzeki Godawari na wschodnim
w kierunku Nellur, spychając Pallawów na wybrzeżu oraz dawne obszary Satawahanów
wąskie pasmo dawnego wybrzeża Andhra, w północnym Dekanie. Byli pierwszą dynas -
skąd Ćalukjowie zostali wyparci 30 lat wcze
- tią w Dekanie, która dążyła do opanowania
śniej. Za panow ania W ikram aditji I Indii północnych; pierwsi usiłowali zdobyć
(wzmian. 655-680) w 655 Ćalukjowie -od terytoria, przez które przebiegały szlaki
budowali świątynię-twierdzę Watapi (Bada- handlowe wiodące do doliny Gangesu. Rasz-
trakutowie nie podporządkowali sobie (p a trz D E L H I J S K I E G OS U Ł T A N A T UN A J A Z D Y NA
wschodniej dynastii Ćalukjów. Panowanie POŁUD NIOWIN E DIE1307-1313).
Rasztrakutów, których stolicą była Ellura
(w pobliżu Hajdarabadu), nie trwało długo. Ć A L U K JÓ W W O JN A D O M O W A ek - . 11 56 -
W 973 - za panowania Thaili II (wzmian. 1181. W królestwach Indii toczyły się stale
973-997) - zachodni Ćaljukowie wszczęli walki o władzę, szczególnie silne w regionie
wojnę w celu złamania potęgi Rasztrakutów. Dekanu, gdzie panująca dynastia posiadała
Uzyskali to w dwa lata później i podjęli w podporządkowanym królestwie raczej
walkę z wojowniczymi Colami, aby w pełni wpływy niż władzę, co było następstwem
podporządkować sobie kwitnące wschodnie rozluźnienia więzów feudalnych. Królestwo
wybrzeże Indii. Patrz takżeĆALUKJÓW i ĆO- wasalne miało w razie potrzeby dostarczać
LÓW WOJNY ok. 990-1070. wojska i płacić doroczne podatki, ale poza tym
ich władcy samodzielnie panowali nad swoim
ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 1180-1189. terytorium i byli w stanie - co często się
W chwili śmierci Mahmuda z Ghazni (1030) zdarzało - osiągnąć wystarczająco dużą potę -
zachodnia dynastia Ćalukjów panowała nad gę, by zrzucić feudalną zależność. Tak właśnie
ogromnymi terytoriami sięgającymi od Ka- zdarzyło się w wojnach ĆALUKJÓW I RA -
thiawar do rzeki Kryszny (Kistny) w -In SZTRAKUTÓW. Pozostający w zależności
diach południowych. Na wschodzie posiad - feudalnej ród Kalaćuriów pod wodzą Bidźdźa-
łości dynastii graniczyły z terenami wschod - li (wzmian. 1156-1167) wystąpił przeciw
niej dynastii Ćalukjów, a na południu się - Ćalukjom i w krótkim czasie zagarnął tron.
gały do rozrastającego się królestwa Zgodnie z indyjską tradycją następcy Bidź-
odrodzonej dynastii Ćolów. Podboje Mah - dźali rozpoczęli wzajemne walki o władzę,
muda na północy (patrzMAHMUDA z GHAZNI które umożliwiły ostatniemu liczącemu się
PODBOJE ok. 1000-1030) zakłóciły feudalne sto - władcy zachodnich Ćalukjów, Someśwarze IV
sunki na południu, wskutek czego w pań - (wzmian. 1181-1189) odwrócić kierunek -ro
stwie Ćalukjów wybuchły dwie wojny domo - szczeń do tronu i rozpocząć w 1180 drugą
we, jedna w okresie 1156-1181 (patrz ĆALU- wojnę domową. Patrz takżeĆALUKJÓW DYNASTII
K J Ó W W O JN A D O M O W A nsa-nsi), a druga z WOJNY 543-655.
wasalnymi, telugujęzycznymi rodami Hoj-
salów i Jadawów, sprzymierzonymi z rodem ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 620.
Kakatijów, który uzależniony był najpierw Po upadku dynastii Guptów (patrzGUPTÓW
od wschodniej dynastii Ćalukjów, a po jej DYNASTII PODBOJE 320-407) Harsza (Harsza-
wchłonięciu przez Ćolów (1070) - od tych wardhana) (ok. 590-647), książę królestwa
ostatnich. Ćalukjowie wyszli z tego trój - Sthanwiśwara w pobliżu Delhi, podjął drugą
stronnego konfliktu pokonani, a królestwo w historii próbę zjednoczenia Indii. Jako
ich straciło znaczenie. W 1189 ród Hojsala były wasal Guptów miał nadzieję połączyć
zajął obszary na południu w obecnym stanie dawne ich posiadłości. Po objęciu tronu
Majsur (Karnatik), Jadawowie panowali na w 606 zaczął tworzyć wielkie indyjskie
obszarach na południe od rzeki Narmady imperium, uzyskując wpływy na obszarach
(Narbady). Okrojone królestwo Ćalukjów od Gudżaratu na zachodzie po Assam na
wciśnięte było między posiadłości tych wschodzie. Stworzył imperium oparte na
dwóch rodów, a na wschodzie graniczyło zależności wasalnej. Nie zdołał opanować
z posiadłościami Kakatijów. Jednakże stan terytoriów na zachód od Indusu (gdzie
ten był chwiejny, panowanie nad strefą znajdują się niezwykle ważne przejścia
przybrzeżnego handlu zależało bowiem od w kierunku północno-zachodnim), usiłował
zwierzchnictwa nad całym terenem Dekanu, podporządkować sobie ziemie na południu
a to uzyskał w XIV w. sułtanat delhijski środkowej części równiny Dekan i napotkał
tam zacięty opór Pulakeśina II (wzmian. usunięcia przedstawiciela Wielkiej Brytanii;
610-642), władcy zachodniej dynastii Ćalu- w celu opanowania sytuacji do regionu
kjów. W 620 Pulakeśin odniósł zwycięstwo wysłano 16-tysięczną ekspedycję brytyjską.
nad Harszą, co doprowadziło do zawarcia 3 kwietnia 1895 na przełęczy Malakand
traktatu pokojowego, w którym uznano wojska brytyjskie pokonały 12 tysięcy -po
rzekę Narmadę za południową granicę cesar - wstańców, którzy wycofali się, tracąc na
stwa Harszy. Granica na tej rzece stała się samej przełęczy ok. 500 ludzi, po drugiej
tradycyjną granicą geograficzną między -In stronie przełęczy zginęło lub odniosło rany
diami północnymi i południowymi. Harszą jeszcze 70 powstańców. Brytyjczycy założyli
podjął działania wojenne przeciw Ćalukjom, w Ćitralu garnizon i przyłączyli ten region
ponieważ zdawał sobie sprawę, że władca do Indii Brytyjskich. Tubylcy nadal stawiali
Dekanu będzie kontrolował handel na -za opór, ale obecni tam Brytyjczycy do 1898
chodnim i wschodnim wybrzeżu południo - utrzymali pokój.
wych Indii. Jego porażka stworzyła dla
dynastii Ćalukjów szansę na opanowanie Ć O L Ó W l P A N D J Ó W W O J N K A ró9l1 0Ć.O -
Gudżaratu (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY lów (w Indiach), Parantaka I (wzmian. 907-
543-655) i umożliwiła im podporządkowa nie 953), wkrótce po objęciu władzy -po
sobie całego Dekanu. Po śmierci Harszy, ok. większył swe królestwo na północy opa -
647, zjednoczone przez niego północne nowując resztki ziem Pallawów. Do tego
Indie rozpadły się i pozostały w takim samego dążyła również dynastia Pandjów
stanie aż do utworzenia w XIII w. muzuł - z południa, którą wiązał sojusz z dynastią
mańskiego sułtanatu delhijskiego. W obu Gangów, panującą w małym państwie w środ -
częściach Indii - północnej i południowej kowych Indiach. Wojska Ćolów z łatwością
- ambitne dynastie, takie jak krótko panu - pokonały przeciwników, którzy nie mieli
jąca dynastia Pallawów, wczesna i późna doświadczenia w prowadzeniu działań wo -
dynastia Ćolów, musiały się teraz opierać jennych. Ćolowie zyskali w ten sposób
zachodniej i wschodniej dynastii Ćalukjów. wpływy (ale nie pełną władzę) na całym
południowym krańcu Indii. Swój zasad -
niczy cel osiągnęli w latach 926-942. -Pó
Ć IT R A L , K A M P A N IA W Ć IT R A L TUu- 1895.
bylcy z Ćitralu (najdalej na północ położony źniejsza polityka Ćolów zraziła do nich
region w Pakistanie) odnosili się wrogo do Rasztrakutów, spadkobierców pierwszej -dy
Brytyjczyków, którzy tam wkroczyli i zało - nastii Ćalukjów, co spowodowało wybuch
żyli sw oje przedstaw icielstw o (1889). RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNY
W 1895 w wyniku zamachu stanu stracił 940-972. Patrz takżeĆALUKJÓ W i ĆO LÓW
życie władca regionu, a zwycięzcy dążyli do WOJNY ok. 990-1070.
D
DACKEGO W OJNA 1542-1543 (Dackego przez jego wojska twierdz dackich. Trajan
powstanie). Antykatolicka polityka króla nakazał zbudować stały, kamienny most na
Szwecji Gustawa I (1496-1560) i rygorys- Dunaju i wrócił do Rzymu. Druga wojna
tyczne ściąganie podatków napotkało opór dacko-rzymska 105-107. Wojska Decebala
chłopów w prowincji Smaland w południo- zdobyły lub obiegły fortece obsadzone przez
wej Szwecji. Wiosną 1542 pod przywództ- Rzymian - podjęły działania przeciw Dacji
wem zbiega, Nilsa Dackego (zm. 1543?), i sąsiadującym plemionom sprzymierzonym
chłopi chwycili za broń i zabili kilku pobor- z Rzymem. W rok później (106) Trajan
ców podatkowych. Występowali również ponownie najechał na czele 120 tysięcy
w obronie katolicyzmu. Chłopi zapropono- wojska królestwo Decebala, zdobył stolicę.
wali potężnemu szwedzkiemu możnowład- Pokonany Decebal popełnił samobójstwo,
cy, Svante Sturemu (1517-1567), pomoc a jego wojska złożyły broń. Dacja została
w zdobyciu tronu, ale ten odmówił. Siły prowincją Rzymu, którą Rzymianie zaczęli
Dackego odnosiły zwycięstwa nad armią zasiedlać osadnikami z Azji Mniejszej i Sy-
królewską i obie strony zawarły rozejm rii. Trajan upamiętnił zwycięstwo kamienną
w listopadzie 1542. Obiecując chłopom kolumną ozdobioną spiralnym reliefem,
zmniejszenie podatków, Gustaw jednocześ- przedstawiającym kampanię w Dacji; stoi
nie wzmacniał w Smalandzie wojska. Na ona do dziś na Forum Trajana w Rzymie.
początku 1543 armia królewska pobiła chło-
pów. Dacke prawdopodobnie zginął w wal- D A H O M E J U l F R A N C J I W O J N A P IE R W S Z A
ce, innych przywódców chłopskich stracono, 1889-1890. W 1889 Brytyjczycy i Francuzi
mieszkańcy Smalandu musieli zapłacić wy- podpisali porozumienie, na mocy którego
soką kontrybucję, ale Gustaw zahamował miasto Cotonou na wybrzeżu Dahomeju
od tego czasu swe despotyczne dążenia. (Benin) w Zachodniej Afryce zostało prze-
kazane przez Wielką Brytanię Francji. Mie-
D A C K O -R Z Y M S K A W O J N A P I E R W- S Zszkańcy
A 1 O 1 - Dahomeju zaatakowali wojska
102. W 101 cesarz rzymski Trajan (53- Francuzów lądujące w Cotonou. Doszło do
117) osobiście dowodził wyprawą do Dacji zaciętych walk. W armii dahomejskiej słu-
(na terytorium obecnej Rumunii), żyły kobiety, walczące równie dzielnie jak
ponieważ uznał, że butny król tego kraju, mężczyźni; odegrały one ważną rolę w woj-
Decebal (zm. ok. 107) zagraża bezpieczeń- nie z Francją. W 1890 podpisano traktat, na
stwu prowincji rzymskich położonych na mocy którego Francja przejęła Cotonou
południe od Dunaju. Dakowie stawili Rzy- i Porto Novo (miasto na wybrzeżu) w za-
mianom silny opór, ale mimo to w drugim mian za coroczną daninę dla króla Daho-
roku wojny Trajan dotarł do serca królestwa meju Behanzina (wzmian. 1889-1894). Dru-
i zdobył stolicę Sarmizegetuzę. Decebał ga wojna Dahomeju i Francji 1892. Mimo
musiał zawrzeć pokój; zgodził się uznać zakazu handlu niewolnikami na terenie
zwierzchnictwo Rzymu i na obsadzenie Dahomeju król Behanzin nadal wyprawiał
się na sąsiednie terytoria, by zdobywać W okresie trwających negocjacji włoski
niewolników. Zaatakował również francuską poeta i żołnierz, Gabriele D'Annunzio
kanonierkę. Działania te stały się przyczyną (1863-1938), uważając, że miasto należy
wybuchu następnej wojny z Francją. W Da- prawnie do Włoch, poprowadził na własną
homeju wylądowała armia francusko-sene- rękę wyprawę na Fiume (12 września 1919),
galska pod dowództwem generała Alfreda- - zdobył je i zajął. Jego żołnierze nosili czarne
Amedee Doddsa (1842-1922) i jesienią koszule, część późniejszego faszystowskiego
1892 starła się z siłami Behanzina. Daho- umundurowania. Dyktatorskie rządy D'An-
mejczycy ulegli liczniejszemu i lepiej uzbro
- nunzia we Fiume wywołały sprzeciw rządu
jonemu przeciwnikowi. Nim 17 listopada włoskiego, a także innych rządów europej -
Francuzi wkroczyli do stolicy Abomej, Be- skich. Gdy Włochy i Jugosławia zawarły
hanzin podpalił miasto i uciekł na północ. traktat w Rapallo (12 listopada 1920), na
Poddał się na początku 1894, został zesłany mocy którego Fiume zostało wolnym mias -
na wygnanie na Martynikę, a jego królestwo tem, D'Annunzio wypowiedział wojnę Wło -
stało się kolonią francuską. chom. Musiał opuścić Fiume, gdy Włochy
zbombardowały miasto (27 grudnia 1920).
DANII WOJNAZLUBEKĄ 1501-1512. Patrz Samorząd Fiume nie mógł sobie poradzić
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512. z zamieszkami politycznymi i ostatecznie
został obalony w wyniku faszystowskiego
D A N II W O JN A -l zamachu stanu w 1922. Wojska włoskie
Z P O Ł A B IA N A M I 1160-
169.. W okresie gwałtownych konfliktów zajęły miasto, które w 1947 przyznano Jugo -
wewnętrznych w Danii (patrzDUŃSKA WOJNA sławii. Patrz takżeMARSZ NA RZYM 1922.
DOMOWA 1146-115?). Połabianie - słowiańskie,
pogańskie plemiona znad Łaby - nie - D A R D A N E L S K A K A M P A N IA(kam
1915pania
ustannie nękali pirackimi napadami przy - na Gallipoli). Gdyby w czasie ŚWIATOWEJ
brzeżne tereny Danii i Niemiec, wyróżniali WOJNY I Francji i Wielkiej Brytanii udało
się w tym szczególnie Ranowie zamiesz - się opanować cieśninę Dardanele i miasto
kujący w yspę Rugię. H enryk Lew Konstantynopol (Stambuł), mogłyby wów -
(1129-1195), książę saski i Albrecht Nie - czas przesyłać dostawy dla swego sojusznika,
dźwiedź (ok. 1100-1170), margrabia Bran - Rosji, drogą morską. W lutym 1915 flota
denburgii zorganizowali w 1147 krucjatę brytyjska wpłynęła w cieśninę i zdobyła
przeciw Połabianom. W 1159 przyłączył się kilka małych tureckich fortów u wejścia,
do niej król duński Waldemar I (1131- - jednak płynąc dalej na północ dotarła do
1182), który co rok organizował wyprawę lepiej ufortyfikowanych terenów, poniosła
na Rugię i Pomorze zaodrzańskie. Duński ciężkie straty i musiała się wycofać. Sojusz -
mąż stanu, biskup i wódz, Absałon nicy postanowili później przypuścić ofen -
(1128-1201) obiegł Arkonę, twierdzę na sywę na lądzie i zdobyć strzegący dostępu
Rugii. W oblężeniu uczestniczyli też ksią - do cieśniny półwysep Gallipolli. Angiel- sko-
żęta zachodniopomorscy Kazimierz i Bogu - francuski korpus ekspedycyjny wylądo wał w
sław. Forteca poddała się w 1169. Wyspa dwóch miejscach, na południe i napółnoc
uznała zwierzchność Danii i musiała przyjąć od półwyspu, by poprzez dwustronne
chrześcijaństwo. Duńczycy zniszczyli -po uderzenie rozbić przeciwnika, ale Turcy
gańskie posągi i świątynię. wspomagani przez niemiecką artylerię i kad rę
oficerską, trzymali się mocno na wzgó rzach
D'ANNUNZIA W OJNA 1919-1920). Pod ko- rozsianych w nieprzyjaznej, dzikiej okolicy.
niec ŚWIATOWEJ WOJNY I do dalmatyń- Nie zdołał ich wyprzeć równieżostrzał z
skiego portu Fiume (Rijeka) rościły sobie morza prowadzony przez flotysojuszników.
prawo zarówno Włochy, jak i Jugosławia. Od kwietnia do czerwca 1915
przeciwnicy stoczyli trzy krwawe bitwy,
w wyniku których alianci na przemian
zyskiwali lub tracili jedynie kilka kilomet-
rów. W sierpniu 1915 sojusznicy podjęli
jeszcze jedną próbę, również daremną. Osta-
tecznie w grudniu tegoż roku naczelne
dowództwo uznało, że sytuacja jest bez-
nadziejna i wycofało wojska, które bardzo
ucierpiały w wyniku chorób i braku wody.
Wyprawa na Gallipoli była jedną z najwięk-
szych klęsk sojuszników w czasie I wojny
światowej.
DEERFIELD, MASAKRA W DEERFIELD 1704.
W nocy, 29 lutego 1704 grupa 50 francu-
skich żołnierzy i około 200 sprzymierzo-
nych z nimi Indian napadła na śpiące
Deerfield, małe miasteczko na zachodniej
granicy Massachusetts. Zabili 50 ludzi, a 111
uprowadzili do Kanady. W drodze wielu
jeńców zmarło, ostatecznie po negocjacjach
pozwolono 60 osobom powrócić do Deer-
field. Był to jeden z najbardziej okrutnych,
krwawych napadów, do jakich doszło pod-
czas KRÓLOWEJ ANNY WOJNY.
DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825. Pod
wpływem demokratycznych idei Zachodu,
które dotarły do Rosji w czasie NAPO-
LEOŃSKICH WOJEN, w wojsku rosyjskim
powstawały tajne organizacje dążące do
zniesienia caratu i ustanowienia republiki.
Okazja nadarzyła się po śmierci cara Alek-
sandra I (1777-1825), gdy zaczęły się spory
o sukcesję. Brat Aleksandra, Konstanty
(1779-1831), zrzekł się swoich praw do
tronu na rzecz brata Mikołaja (1796-1855).
Mikołaj nie chciał zasiąść na tronie, zanim
Konstanty publicznie nie ogłosi swej decy-
zji. Gdy wiadomość ta dotarła do konspira-
cyjnego Związku Północnego, nie przygoto-
wani i nie mający określonego programu
spiskowcy wprowadzili 26 grudnia 1825 (14
grudnia wg kalendarza starego stylu) swoje
oddziały do Sankt Petersburga, by poprzeć
„Konstantego i konstytucję". Powstańcy
dotarli jednak za późno na plac Senacki
(plac Dekabrystów), by móc przeszkodzić
w złożeniu przez najwyższych dostojników
państwowych przysięgi na wierność carowi
Mikołajowi. Żołnierze nie chcieli się ro-
zejść, do akcji przystąpili również miesz-
kańcy miasta. Artyleria rządowa zaczęła
strzelać kartaczami i po godzinnym ostrzale
rozbiła opór powstańców. Wkrótce na po-
łudniu Rosji ujęto Pawła Pestela (1794--
1826), przywódcę powstańczej grupy z Ki-
jowa i do 15 stycznia 1826 powstanie zo-
stało stłumione. Powstańców (dekabrystów)
zgubił brak poparcia mieszkańców Sankt
Petersburga i innych części kraju. Mikołaj
nakazał powiesić pięciu przywódców, a stu
innych skazał na zesłanie na Syberię. Po-
wstanie było początkiem pełnej poświęceń
działalności rewolucyjnej, która trwała
w Rosji przez cały XIX wiek.
DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA
POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313. Wieści
0 bogactwach południowych Indii wzbu
dzały pożądanie nie tylko Ali-ud-Dina, dru
giego sułtana Delhi z dynastii Childżich
(1296-1316), ale także jego wielkorządcy,
Malika Kafura, pochodzącego z Ghoru ge-
nerała-niewolnika, gdyż ekspansyjna poli
tyka sułtanatu i jego obrona pochłaniały
ogromne środki. Sułtan postanowił połączyć
ściągnięcie daniny, z którą zalegali Jadawo-
wie, z grabieżą; w 1307 sułtan i Malik
Kafur wkroczyli do Dekanu, zajęli miasto
Dewagiri i zmusili władcę kraju Dewagiri
do uznania zwierzchnictwa Delhi. Najazd
opłacił się, a następny - na Warangal, stolicę
Kaketejów - przyniósł takie bogactwa, że
wyprawili się dalej na południe (1310-
-1311). Wojska sułtanatu dotarły do państ
wa Hojsalów, potem do opustoszałego Ma-
duraju, dawnej stolicy państwa Pandjów
1 w końcu do wybrzeża naprzeciw Cejlonu
(Sri Lanka). Najeźdźcy zagarniali olbrzymie
łupy, ale pozostawili miejscową administra
cję, nie pozbawiali też władzy tamtejszych
władców; żądali natomiast corocznej daniny.
W Maduraju osadzono muzułmańskiego
gubernatora, aby nadzorował państwa pod
ległe sułtanowi oraz pilnował ściągania da-
 nin. W 1313 władca Dewagiri nie zapłacił 1472. W 1473 Husain Szach, władca Dźaun -
daniny, podobnie w 1323 wódz Kaketejów; puru podjął nową próbę podbicia sułtanatu
pierwszy naraził się na następny najazd delhijskiego. Jego klęska w 1479 spowodo -
z Delhi i został stracony (1313), drugi - na wała wcielenie części Dźaunpuru do suł -
podobne działania przeprowadzone z Ma- tanatu delhijskiego. Walka trwała nadal.
duraju. Patrz takżeB A H M A NID Ó W W O JN A z W 1486 Bahlul osadził w Dźaunpurze swego
SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347; ĆALUK-jów syna, Barbaka, jako niezależnego władcę.
WOJNY DOMOWE; MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE W 1 4 9 3 Sikand ar Lo n di (w zm ian.
1000-1030;MUHAMMADAGHORI PODBOJE 1175-1206. 1489-1517) wcielił resztę tego państwa do
państwa delhijskiego; sułtanat delhijski roz
-
D E L H I J S K I E G O S U Ł T A N A T U W Ol J Nciągał
Y się za panowania ostatniego z Lodich,
D Ź A U N P U R E M e k . 1 4 1 4 -1 4W9 31. 3 9 4w sułtana Ibrahima (wzmian. 1517-1526), od
czasie walk o tron w Delhi (Indie) pro - Pendżabu poprzez Bihar do granicy Ben-
wadzonych przez dwóch rywalizujących suł - galu. Ibrahim był pierwszym sułtanem,
tanów z dynastii Tughlaków, dynastia Szar- który poniósł klęskę w walce z Baberem
ków z Dźaunpuru ustanowiła sułtanat mu - (1483-1530), pierwszym z wielkich Mogo -
zułmański, nie uznający zwierzchnictwa łów w Indiach, potomkiem Timura (patrz
Delhi. Wojna domowa w 1397 nie pozwoliła BABERAPODBOJE 1524-1529).
dynastii Tughlaków przeciwstawić się temu,
a TIMURA NAJAZD NA INDIE w 1398DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GHAZNI l
doprowadził do chaosu i dalszego zmniej - GHOREM 1208-1228. Najeźdźcy mu-
szania potęgi sułtanatu Delhi; w 1401 Gu-zułmańscy, którzy najechali Indie w XII w.
dżarat i Malwa zrzuciły zwierzchnictwo (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175--1206),
Delhi i ustanowiły niezależne królestwanie zrywali związków z królestwem
muzułmańskie. Po śmierci ostatniego wład - afgańskim na zachodzie. Po bezpotomnej
cy z dynastii Tughlaków (1413) władzęśmierci (1206) sułtana Dehli i Afganistanu
objęła dynastia Sajjidów założona przezMuhammada Ghori władzę w Indiach objął
wicekróla Timura, Chizra Chana. Sułtanatjego tutejszy wicekról Kutb ud-Din Aibak
obejmował teraz jedynie miasto Delhi i mały(zm. 1210), pierwszy władca z tzw. dynastii
obszar wokół niego. Dynastia Sajjidów -dą niewolników. Jednak inni generałowie-nie-
żyła do zachowania tego, co zostało. W tych wolnicy kwestionowali jego prawo do tronu,
warunkach Dźaunpurowi wiodło się dosko - w o bec tego K u tb ud -D in A ib ak m usiał
nale; w celu zwiększenia dochodów i zapew - w 1208 podjąć z nimi walkę. Po okresie
nienia poczucia bezpieczeństwa Hindusom,zamieszania w 1211 został sułtanem Delhi
którzy opanowali handel, w kraju prze - Szams ud-din Iltutmysz (wzmian. 1196- -
strzegano tolerancji i zasad sprawiedliwości1236). W 1211 pokonał poprzedniego wład cę
- zjawisko nieznane w żadnym innym mu - Delhi Arama Szacha. Wojska Chorezmu
zułmańskim państwie w Indiach przed -pa wyparły z Ghanzi do Pendżabu Jildiża (zm.
nowaniem Akbara Wielkiego (1542-1605)1215), jego drugiego rywala. Iltutmysz pobił
z dynastii Mogołów. Druga z dynastii wy - go i wziął do niewoli pod Tarain w 1215.
wodzących się od wodzów Timura - dynas - Iltutmysz czekał na wkroczenie wojsk Cho -
tia Lodich opanowała Pendżab, w 1451rezmu, ale uratował go wybuch w 1218
Bahlul Lodi (wzmian. 1451-1489) zostałMONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY; -za
sułtanem Delhi. W 1452 Mahmud Szach, miast walczyć z Chorezmem, przyjmował
władca Dźaunpuru spróbował podbić suł - uchodźców stamtąd, łącznie z następcą tro -
tanat delhijski, ale m u się to nie udało.nu Dżalal ad-Dinem (zm. 1231) (patrz IN-
W 1458 zawarto pokój, który przetrwał do DUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Dzięki
talentom dyplomatycznym Iltutmysza Dża-
lal ad-Din ruszył dalej, nie uzyskawszy DEMETRIUSZA WOJNA 239-229 p.n.e. De-
pomocy z Delhi; również dzięki dyplomacji metriusz II (278?-229), syn Antygona II
Iltutmysz zdołał skłonić Czyngis-chana (ok. 319-239) odziedziczył wraz z Macedo-
(l 167?-1227) do wycofania się z Indii. nią także i kłopoty z Grecją (patrz CHREMO-
Zniszczenia wojenne pomogły Iltutmyszowi NIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.). Chcąc utrzy-mać
pokonać ostatniego rywala: wojska Dżalal Epir, Demetriusz ożenił się z tamtejszą
ad-Dina wyrządziły wielkie szkody bun- księżniczką. Związek Etolski, dążący do
towniczemu niewolnikowi-wodzowi Nasi- zawładnięcia Akarnanią epirocką, i Związek
rowi ud-Din Kubaczowi, władcy Multanu; Achajski mając nadzieję opanowania całego
w 1228 Iltutmysz bez trudu wyparł go Półwyspu Peloponeskiego, zawarły sojusz,
z Lahauru i Multanu i podporządkował by wspólnie stawić opór Demetriuszowi.
sułtanatowi Delhi. Demetriusz najechał Beocję (237-236), roz-
dzielił Związek Achajski i Związek Etolski.
DELHIJSKIEGO SUŁTANATU W OJNY Z Po GU-stronie Macedonii stanęło Argos. W 235
D Ż A R A T E M l M A L W Ą 129 9-13 Ś m12
ierć
. doszło do nie rozstrzygniętej bitwy między
władcy sułtanatu delhijskiego (Indie) Bal- Achajami i Argejczykami. Do Związku
bana (zm. 1287) stała się przyczyną zaciekłej Achajskiego przyłączyło się Kleonaj i pod
walki o władzę między Afgańczykami a no- tym miastem zwyciężono Argejczyków
wymi możnowładcami tureckimi; była to i wojna powoli zaczęła wygasać. Śmierć
okazja dla wielu książąt hinduskich, a zwłasz- Demetriusza w 229 zakończyła wojnę, jego
cza dla władców takich dużych królestw jak dziewięcioletni syn i sprawujący władzę
Gudżarat i Malwa, do zrzucenia zależności regent utracili Epir i Ateny (229), mieli
wasalnej od Delhi. Ostatecznie w Delhi również kłopoty z Ilirią; widać już było
zwyciężyli Turcy; władzę zdobyła nowa także oznaki zbliżającej się SPRZYMIE-
dynastia Chaldżich, która panowała od 1290 RZEŃCZEJ WOJNY 219-217 p.n.e. Był to
do 1320. Drugi władca z dynastii Chaldżich, początek rozpadu Macedonii. Patrz także
Ala ud-Din (wzmian. 1296-1316), który ILIRYJSKA WOJNA 229-228 p.n.e.
zamordował rywala, by objąć tron, postano-
wił podporządkować sobie księstwa hindu- D E W O L U C Y JN A W O JN A 1667-1668. K ról
skie i w ten sposób uzdrowić finanse Delhi. Francji Ludwik XIV (1638-1665) po śmier-
W 1299 rozpoczął kilka najazdów i oblężeń; ci teścia, króla Hiszpanii Filipa IV (1605--
najechał Gudżarat i podporządkował go 1665), opracował plan opanowania Nider-
sobie w tym samym roku. Podbój Malwy landów hiszpańskich. Publicznie uzasadniał
trwał dłużej, ponieważ w tym samym czasie swe roszczenia do nich tym, że jego żona,
- w latach 1299-1308 - Ala ud-Din musiał hiszpańska królowa Maria Teresa zrezyg-
odeprzeć najazd Mongołów. Zdobył potężne nowała wprawdzie kiedyś ze swych praw do
fortece Ranthambor (1301), Ćitor (1303) sukcesji w zamian za odpowiednio duży
i Mandu (1305). Walki były niesłychanie posag, ale Hiszpania nigdy go nie wypłaciła,
krwawe, zwłaszcza o Ćitor, gdzie zdespero- a ponadto Maria Teresa ma większe prawa
wani obrońcy, przestrzegając obrzędu jau- do Niderlandów na mocy starego prawa
hor, rzucali na stos pogrzebowy dzieci i żo- dewolucji. Według niego spadek po ojcu
ny, a potem sami przeprowadzali samobój- przypada w całości dzieciom z pierwszego
czy atak na przeciwników. Ala ud-Din małżeństwa, takim dzieckiem była Maria
rozpoczął później DELHIJSKIEGO SUŁ- Teresa, podczas gdy Karol II, nowy król
TANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE hiszpański, był synem z drugiego małżeń-
INDIE, zakończył jednocześnie podbój stwa. Dyplomacja Ludwika zaskoczyła jego
księstw Radżputany zdobywając twierdze przeciwników: na mocy traktatu Zjedno-
Siwana (1308) i Dźalor (1312). czone Prowincje (niepodległe Niderlandy,
 a zwłaszcza jej najważniejszy członek,- Hopytanie: kto ma być regentem? Antypater
landia) nie powinny angażować się w spór, (zm. 310), regent Macedonii w okresie -pod
wojna z Portugalią wiązała siły hiszpańskiebojów Aleksandra, zatrzymał ten urząd,
(patrz HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA jakkolwiek nie bez sprzeciwów. Wybuch
1657-1668), a potajemny traktat z Anglią LAMIJSKIEJ WOJNY rozwiązał ten prob -
zapewniał jej neutralność. W 1667 francu- lem; wojna opóźniła rozstrzygnięcie tej
skie wojska pod dowództwem Henriego kwestii, a w tym czasie Antypater zmarł.
wicehrabiego de Turenne (1611-1675)- naPytanie trzecie: kto ma być następcą? Jeden
jechały hiszpańskie Niderlandy, z łatwością z następców, Perdikkas (zm. 321), wódz
opanowały liczne miasta, a po trzech -mienaczelny, został w 321 zamordowany, pozo -
siącach zdobyły główne miasto Flandrii, stało więc trzech głównych rywali: Antygon I
Lilie. W lutym 1668 Francuzi pod wodzą (ok. 382-301), pierwotnie zarządca Frygii,
Ludwika Kondeusza (1621-1686) wkroczyli któremu najbardziej ze wszystkich zależało
do regionu Franche-Comte i zajęli go w- ciąna utrzymaniu jedności imperium; Kassan-
gu 14 dni. Gdy Hiszpania przyznała - Porder (358-297), syn Antypatra, i Poliperchon
tugalii niepodległość, a A nglia, Szw ecja (wzmian. ok. 317-316), następca Antypatra.
- Kassander zawarł skierowany przeciw An-
i Holandia zawarły sojusz w celu powstrzy
mania dalszej ekspansji Francji (1668), -Ludtygonowi sojusz z Lizymachem (ok. 355- -
wik XIV zdecydow ał się na przerwanie 281), zarządcą Tracji, i Ptolom euszem I
wojny i rozpoczęcie negocjacji. Na mocy (zm. 283?), zarządcą Egiptu. Prowadził także
traktatu zawartego w Aix-la-Chapelle 2 maja działania wojenne przeciw Poliperchonowi
1668 Francja otrzym ała twierdze i miasta i wyparł go z Macedonii w 317. Żona Filipa
w hiszpańskich Niderlandach, a Hiszpania III mianowała Kassandra regentem, co -obu
odzyskała Franche-Comte. Kwestia następ - rzyło Olimpias, matkę Aleksandra; w- od
stwa tronu pozostała nie rozwiązana. Patrz powiedzi kazała zamordować Filipa, jego
także HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678; AUGS- żonę i stu przyjaciół Kassandra. Poliperchon
BURSKIEJLIGI WOJNA1688-1697. w rócił i rządził do pow rotu K assandra,
który obwołał się regentem i kazał stracić
agła Olimpias. W 315 Antygon mianował się
D lA D O C H Ó W W O JN Y 323-281 Np.n.e.
śm ierć Aleksandra W ielkiego (356-323 opiekunem Aleksandra IV; królestwem
- wstrząsały ciężkie walki aż do 311, kiedy
p.n.e.) stała się przyczyną kłopotów związa
nych z zachowaniem jego imperium (patrz Kassander zamordował Aleksandra IV i jego
ALEKSANDRAWIELKIEGOPODBOJE 334-323 p.n.e.). matkę. Wreszcie ostatnie pytanie, które stało
Siedmiu najwyższych rangą wodzów p rz ed d ia do ch a m i: kto m a by ć króle m ?
Aleksandra - nazwanych później diadocha- W czasie walk toczących się w latach
mi („następcami") - podjęło działania na 311-281, w Macedonii panowało pięciu
rzecz zapewnienia sobie jak największego królów, jeden z nich dwukrotnie: Kassander
zakresu władzy; wynikiem była ponad- 40-od 311 do 306; Antygon od 306 do śmierci
letnia w ojna o sukcesję po A leksandrze - w 301 w bitwie pod IPSOS; Kassander
40 lat intryg, morderstw i w alki. - Popowtórnie od 301 do 297 (w latach 297-294
stawiono cztery pytania. Pierwsze: kto ma regentami byli synowie Kassandra); Demet-
być władcą? Diadochowie zgodzili się na riusz I (337?-283), syn Antygona, któremu
ustanowienie wspólnego panowania dwóch w 305 nie udało się zdobyć wyspy RODOS,
królów: ograniczonego umysłowo Filipa III panował od 294 do 283; Lizym ach, zabity
Arridajosa, przyrodniego brata Aleksandra w bitwie pod KURUPEDION w 281 i- An
i nie narodzonego syna Aleksandra i Rok- tygon II Gontas (ok. 319-239), syn Demet-
sany (zm. 311), który później został nazwany riusza, w 283 pretendent do tytułu, który
Aleksandrem IV Egejskim (zm. 311). Drugiemusiał zdobyć Trację, by objąć tron w 276.
Bitwa pod Kurupedion zakończyła działania najechał zachodnią Sycylię; odnosił począt-
wojenne wojen diadochów, ostatnim żyją- kowo sukcesy, ale w czasie blokady Lilyba-
cym następcą był Seleukos I (358P-280), eum (Marsali) Kartagińczycy odnieśli zwy-
który uważał się za króla Macedonii po cięstwo nad jego flotą. Po śmierci Dioniz-
Lizymachu, ale władzy tu nie objął. Im- jusza Starszego (367) jego następca Dioniz-
perium Aleksandra rozpadło się; dynastia jusz II (zm. 344) przerwał konflikt zbrojny
Seleucydów panowała w Syrii, Mezopotamii między rywalizującymi miastami-państwa-
i Persji, Ptolomeusz władał Egiptem i Azją mi; rozejm trwał prawie 20 lat do czasu
Mniejszą, a Antygonidzi rządzili w Mace- TIMOLEONA WOJNY.
donii.
DIPO NEGORO WOJNA. Patrz JAWY WlELKA
D IO N IZ J U S Z A W O J N A P IE R W S Z A 3 9WOJNA
8 -39 7 1815-1830.
p.n.e. Dionizjusz Starszy (430-367), tyran
Syrakuz, wywołał wojnę z Kartaginą kieru- „DŁUGA WOJNA".Patrz AuSTRIACKO-TUREC-
jąc się dwoma względami: chciał w ten KA WOJNA 1591-1606.
sposób utrzymać mieszkańców swego miasta
w posłuszeństwie i wyprzeć Kartagińczyków D O M IN IK A N A , P O W ST A N IE H1844.
aiti spra
-
władających znaczną częścią Sycylii. 80-- wowało bardzo surowe rządy w Santo Domin -
tysięczna armia Dionizjusza obiegła, zdo- go (obecna Republika Dominikany) (patrz
była i splądrowała Modikę, dużą twierdzę HAITAŃSKIPOWTÓRNYPODBÓJSANTO DOMINGO 1822).
kartagińską. W odwecie Kartagińczycy pod W latach trzydziestych XIX w. Juan Pablo
wodzą Himilkona (zm. 396) zniszczyli floty Duarte (1813-1876) zawiązał tajne
Syrakuz i obiegli miasto. Dionizjusz otrzy- stowarzyszenie „La Trinitaria", które m iało
mał pomóc ze Sparty i rozbił armię Himil- na celu walkę z Haiti. Gdy na Haiti wybuchło
kona, osłabioną panującą zarazą. Himilkon powstanie przeciw skorumpowanym rządom
zdołał uratować tylko kartagińskich obywa- prezydenta Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850),
teli-żołnierzy. Zgnębiony Himilkon popeł- który w 1843 m usiał ratow ać się ucieczką,
nił w 396 samobójstwo. Druga wojna Dio- z zamieszania skorzystał Duarte i wraz z grupą
nizjusza 393-392 p.n.e. W 393 Kartagina stu towarzyszy przejął 27 lutego 1844 twierdzę
wznowiła działania wojenne, ale armia Dio- Puerta del Conde i miasto Santo Domingo.
nizjusza zadała pod Messaną klęskę wojsku Haitańczyków wypędzono i proklamowano
przeciwnika. W 392 Dionizjusz wymusił Republikę Dominikany. Patrz także H AITAŃ-
zawarcie układu, który zapewnił Syrakuzom SKA WOJNADOMOWA1806-1820.
panowanie nad większą częścią Sycylii
i „stopą" Italii (Apulia i Kalabria, poprzed- D O M IN IK A N Y W O JN A D O M O W A- 1965-
nio terytoria Kartaginy). Trzecia wojna 1966. 25 w rześnia 1963 grupa oficerów
Dionizjusza 382-376 p.n.e. Po dziesięcio- obaliła socjalistycznego prezydenta Juana Bos-
letniej przerwie w poważniejszych działa- cha (ur. 1909) i ustanowiła trzyosobowy rząd
niach wojennych Dionizjusz poprowadził cywilny. 24 kwietnia 1965 opowiadający się
dużą armię przeciw Kartagińczykom wła- po stronie Boscha wojskowi dysydenci, wspo -
dającym zachodnią częścią Sycylii. Począt- magani przez lewicowców, obalili rząd w- sto
kowo odniósł zwycięstwo pod Kabałami licy Santo Domingo. W mieście doszło do
w 385, później poniósł ciężką klęskę pod rozruchów i pożarów, jednak marynarka- wo
Cronium w pobliżu Palermo. Panowanie jenna, lotnictwo i niektóre oddziały wojsk
nad ziemiami zachodniej Sycylii utrzymała lądowych, które nie chciały powrotu Boscha
Kartagina, granicę ustanowiono na rzece do władzy, zdołały odzyskać panowanie nad
Halykos (Plątani). Czwarta wojna Dioniz- większą częścią stolicy. Oficerowie sformowali
jusza 368-367 p.n.e. Dionizjusz ponownie prawicową juntę, mającą rządzić do czasu, aż
możliwe byłoby przeprowadzenie wolnych
wyborów. W dalszym ciągu toczyły się walki
między ugrupowaniami lewicowymi i prawi-
cowymi, co skłoniło amerykańskiego prezy-
denta Lyndona B. Johnsona (1908-1973) do
wysłania komandosów i floty USA w celu
ochrony interesów Stanów Zjednoczonych
i udaremnienia przejęcia władzy przez komu-
nistów (28 kwietnia 1965). Organizacja Państw
Amerykańskich (OAS) doprowadziła 5 maja
1965 do rozejmu; do tego czasu w Dominika-
nie znalazło się już 20 tysięcy żołnierzy armii
Stanów Zjednoczonych, zginęło 2000 miesz-
kańców Dominikany. Choć w celu przywró-
cenia spokoju do Dominikany przybyły woj-
ska OAS, nadal dochodziło do sporadycznych
walk między „powstańcami" stojącymi po
stronie Boscha a wojskiem. Wojska USA
wspierały działania sił Organizacji Państw
Amerykańskich do końca 1965. Przywódcy
zwalczających się ugrupowań zgodzili się na
powołanie rządu tymczasowego, Bosch wrócił
z zagranicy i zażądał odwołania wojsk OAS.
W lutym 1966 krajem wstrząsnęły zamieszki
wzniecone przez lewicowców i strajk po-
wszechny. Bosch przegrał w czerwcu 1966
wybory prezydenckie; prezydentem został
centrowy kandydat Joaąuin Balaguer (ur.
1909). Wojska amerykańskie i OAS opuściły
Dominikanę.
DOMINIKAŃSKO-HAITANSKI ZATARG 1963.
Haiti pozwalało następcom i zwolennikom
dawnego dyktatora Dominikany, Rafaela
Leonidasa Trujillo Moliny (1891-1961) za-
kładać na swoim terenie bazy wypadowe
dla ąuerilles działających przeciw Republice
Dominikany. Haiti z kolei oskarżało Domi-
nikanę o udzielanie schronienia przeciw-
nikom Franęois Duvaliera („Papa Doc")
(1907-1971), prezydenta i dyktatora Haiti.
W kwietniu 1963 byli oficerowie armii
haitańskiej chcieli rzekomo zamordować
dzieci Duvaliera; wielu z oskarżonych zna-
lazło schronienie w ambasadach krajów
Ameryki Łacińskiej w Port-au-Prince, sto-
licy Haiti. Policja haitańska wtargnęła do
ambasady Dominikany i ujęła 22 uchodź-
ców; w odpowiedzi Republika Dominikany
zerwała stosunki dyplomatyczne i zagroziła
wkroczeniem do Haiti. Organizacja Państw
Amerykańskich (OAS) podjęła się pośred-
nictwa w sporze i załagodziła napięcie;
wojska Dominikany przygotowane do wkro-
czenia do Haiti odwołano z granicy, wielu
uciekinierom pozwolono na bezpieczne opu-
szczenie Haiti (około 500 uciekło do Repub-
liki Dominikany). 5 sierpnia 1963 mała
grupa haitańskich uchodźców przebywają-
cych na terenie Dominikany podjęła próbę
zamachu stanu i obalenia dyktatury Duva-
liera. Rebelianci dokonali inwazji z morza
na północną część Haiti, ale po dwóch
dniach walk zostali wyparci za granicę. We
wrześniu tego roku doszło na granicy domi-
nikańsko-haitańskiej do wymiany ognia, co
doprowadziło do ponownego wzrostu na-
pięcia. OAS znowu interweniowała i przy-
wróciła pokój. Jesienią 1963 dwa huragany
wyrządziły wiele szkód w obu krajach;
ponadto w Dominikanie lewicowy rząd
prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) został
obalony w wyniku wojskowego zamachu
stanu. Rządy Haiti i Dominikany, zajęte
sprawami wewnętrznymi, przerwały działa-
nia zbrojne.
DO M O K RĄŻCÓW W O JNA.
Patrz M ASCATÓW
WOJNA 1710-1711.
DORÓW NAJAZDY ek. 1120-950 p.n.e.
Prehistoryczna Grecja przeżyła trzy większe
najazdy ludów mówiących językiem grec-
kim. Około 2000 p.n.e. przybyli Mykeń-
czycy, posługujący się bronią z brązu, którzy
wyparli twórców tamtejszej kultury anatolij-
skiej. Następni byli Achajowie (ok.
1500-1400 p.n.e.), którzy żyli obok Mykeń-
czyków, oraz Dorowie, którzy posługiwali
się już bronią z żelaza. Dorowie pokonali
państwa mykeńskie i w całej Grecji znisz-
czyli gospodarkę epoki brązu. Wywodzili
się z Epiru i południowo-zachodniej Mace-
donii. Ich najazd na Grecję przebiegał
w dwóch fazach. Pierwszy, mniejszy napływ
Dorów nastąpił po 1400; jak pisze Tukidy-
des (471 ?-400), służyli oni Achajom i uczest- zbiegł z Rhode Island. W końcu 1842 rząd
niczyli w ich działaniach zbrojnych przeciw stanowy objął prawem wyborczym wszyst-
Mykeńczykom. Według greckiej tradycji, kich białych mężczyzn urodzonych w stanie
potwierdzonej przez współczesną archeo- Rhode Island.
logię, większy napływ Dorów nastąpił około
80 lat po TROJAŃSKIEJ WOJNIE. Doro- DO U G LA SÓ W R EBELIA 1455. Ród D ougla-
wie, żeglarze i wojownicy, przybywali na sów, niejednokrotnie pretendujący do szkoc-
Peloponez zarówno morzem, jak i lądem kiego tronu, bardzo podupadł w czasie
przez Grecję środkową, burząc po drodze panowania króla Jakuba II (1430-1460).
kolejne twierdze mykeńskie; ocalały tylko Piąty hrabia, regent Jakuba, zmarł w 1439,
tebańska Kadmea i ateńskie Akropolis. Do- hrabiowie szósty i siódmy zostali zamor-
rowie napływali falami, opanowywali tereny, dowani (miało to na celu zapewnienie bez-
zagarniali niewolników, zmuszając ocala- pieczeństwa władcy Szkocji). William
łych, dawnych mieszkańców tych ziem do (1425P-1452), ósmy hrabia, pragnął zemścić
emigracji na wschód, na wyspy Morza Egej- się i zdobyć władzę, później razem z innymi
skiego i do Azji Mniejszej, a następnie panami zawiązał spisek, by wymusić na
zaczynali podbój kolejnych obszarów. Do- królu postępowanie zgodne z ich życzenia-
rowie założyli również kolonie w Italii, na mi. W 1450 król zajął jego majątki, ale
Sycylii i w Azji Mniejszej. W greckiej doszedł z nim wkrótce do ugody. Gdy
legendzie najazd Dorów określany jest jako w 1452 Jakub II zażądał nowych ustępstw
„powrót Heraklidów", według tradycji bo- od Williama, a ten nie zgodził się na nie,
wiem wodzem pierwszego z trzech głów- król go zabił w Stirling Castle. Brat Wil-
nych plemion doryckich (Hylleis, Dymanes, liama, James (1426-1488), dziewiąty, ostatni
Pamfyloj) był syn Heraklesa, Hylos. Brak hrabia Douglas, wystąpił zbrojnie przeciw
jest jakichkolwiek zapisów doryckich; praw- Jakubowi, zdobył Inverness, jednak 12 maja
dopodobnie dlatego, że przed przybyciem 1455 jego wojska zostały pobite przez siły
do Grecji Dorowie nie znali pisma. Choć królewskie w bitwie pod Arkenholm. Klęska
stali na niższym poziomie kulturalnym i cy- zmusiła Douglasa do ucieczki do Anglii.
wilizacyjnym niż Achajowie (wyjątek sta-
nowiła znajomość żelaza), przyczynili się D O Z SY PO W S TA N IE 1514 (w ojna chłopska
do rozwoju greckiej kultury, zwłaszcza dra- na Węgrzech). W 1514 papież Leon X ogło-
matu i poezji; stworzyli również chłodny sił krucjatę przeciw Turkom; jej zorganizo-
i perfekcyjny porządek dorycki w architek- wanie powierzył prymasowi Węgier Tama-
turze. sowi Bakóczemu. Zebrał on armię składającą
się ze 100 tysięcy chłopów i mianował
D O R R A R E W O L T A 1842.
Thom as W ilson Gyórga Dozsę (1470-1514) ich wodzem. Ta
Dorr, prawnik z Providence, zawiązał partię liczba uzbrojonych chłopów przeraziła szla-
ludową, celem była reforma konstytucji chtę, która wymogła na Bakóczym odwoła-
Rhode Island i wprowadzenie powszechnego nie krucjaty. Chłopi jednak nie chcieli się
prawa wyborczego dla mężczyzn. Jego zwo- rozejść i postanowili wystąpić przeciw wy-
lennicy (Dorrites) na nieformalnej „kon- zyskującym ich możnowładcom. Powstańcy
wencji ludowej" powołali niezależny rząd spustoszyli kraj; palili zamki, mordowali
stanowy, w którym Dorr został gubernato- panów i ich rodziny, aż wreszcie oddziały
rem; rząd ten stał w opozycji do prawnie możnowładców pod wodzą Jana Zapolyi
ustanowionego rządu stanowego. Dorr bez (1487-1540), wojewody Siedmiogrodu, a pó-
powodzenia usiłował zdobyć arsenał stano- źniej króla Węgier, zwyciężyły ich pod
wy w Providence; jego rząd upadł w czasie Temeswarem. Dozsę ujęto i spalono na
starć zbrojnych z milicją stanową. Dorr stosie, stracono również licznych powstań-
ców. Sejm węgierski w 1514 surowo ukarał jako pierwszy zjednoczył obszary zamiesz -
chłopów: zwiększył podatki i pańszczyznę, kane przez druzów i maronitów. Do 1600
zmusił do zapłacenia odszkodowania za przy pomocy swoich prywatnych oddziałów
zniszczenia wojenne i skazał ich na wieczne zbrojnych opanował Sydon i Bejrut; wybu -
poddaństwo. chły walki między jego partią (kajszyci)
a partią semeńską. Porta wahała się, popie-
D R A K E 'A R A J D Y N A W Y S P Y K A R rając A IB S to jedną stronę, to drugą, aż do czasu
K IE
1 9 8 5 - 1 5 8 6 . W 1 5 8 0 F r a n c i s D r a k ę gdy przewaga Fachra stała się widoczna.
(l540?-1596) otrzymał szlachectwo za -za Wówczas przy pomocy Turków Fachr -od
sługi w służbie Anglii (uwieńczone powo - niósł ostateczne zwycięstwo w 1607. Później,
dzeniem wypady na hiszpańskie kolonie chcąc uniknąć wtrącania się Turków w spra -
i ataki na statki skarbowe, odkrycie nowych wy emiratu, Fachr regularnie wysyłał do
ziem ł zajęcie ich dla Korony, podróż Konstantynopola (Stambułu) poselstwa i - ła
dookoła świata). W 1585 Drakę poprowadził pówki. PatrzT U R KÓ W i DR U Z Ó W W O JN A
eskadrę składającą się z 29 okrętów w region 1611-1613.
Karaibów, by dokonać napadu na posiadło -
ści hiszpańskie. Anglicy najpierw bezskute - DRUZÓW POW STANIE 1925-1927. Druzo-
cznie próbowali przechwycić hiszpańską wie, mała sekta islamska na francuskich
flotą skarbową; następnie zaatakowali hisz - terytoriach mandatowych w Syrii, protes -
pańskie miasto San Domingo na wyspie towała przeciw tyranii gubernatora. Jednak
Hispaniola (Haiti) i podpalili miasto, zmu - protesty nie znalazły odzewu u francuskiego
szając mieszkańców do zapłacenia okupu. wysokiego komisarza. Wśród druzów wzros ły
Później Drakę zaatakował Cartagenę, głów ne nastroje antyfrancuskie. W lipcu 1925
hiszpańskie miasto skarbowe w obecnej wybuchło powstanie druzów pod wodzą
Kolumbii; również i tu wziął okup od sułtana al-Atrasza (wzmian. 1914-1917).
mieszkańców. Zdobywszy wiele armat i -bo Powstańcy w krótkim czasie opanowali wię -
gactw, Drakę pożeglował z powrotem do kszą część kraju; po przyłączeniu się syryj -
Anglii, zatrzymując się po drodze, by spląd - skich nacjonalistów wspólnie zmusili Fran -
rować wybrzeża Florydy z St. Augustine cuzów do opuszczenia Damaszku, następnie
włącznie (spalił to miasto). Wróciwszy do ostrzelali miasto zabijając wielu mieszkań -
kraju w 1586, został rzecznikiem ataku na ców. Francuzi zaciekle szturmowali Dama -
HISZPAŃSKA ARMADĘ tworzoną w -Hi szek, bombardując miasto z ziemi i powie -
szpanii. Patrz takżeANGIELSKO-HISZPAŃSKA trza, jednak powstanie, które ogarnęło także
WOJNA 1587-1604. teren południowego Libanu, trwało aż do
czerwca 1927, kiedy to przywódcy druzyjscy
DRUZÓW l TURKÓW WOJNY. Patrz TURKÓW zgodzili się na pokój (23 maja 1927 Francja
i D R U Z Ó WW O JN Y. ustanowiła w Libanie republikę). Francuscy
dowódcy, wysoko ceniąc odwagę druzów,
DRUZÓW POW STANIE 1600-1607. Fachr starali się zapewnić harmonijne warunki
ad-Din II (1572-1635) dążył do odzyskania współistnienia.
obszarów na terenie obecnego Libanu, -bę
dących kiedyś w posiadaniu jego rodu (patrz DUBH A REBELIA 1501-1503. K ról Szkocji
TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1585); jego głów nym Jakub IV (1473-1513) usiłował rozwiązać
przeciwnikiem była partia jemeńska,na problem administracji północnej i zachod -
której czele stał władca Trypolisu. W -od niej części Wyżyny Szkockiej przez -po
różnieniu od swego wroga Fachr podtrzy - wierzenie władzy, ale nie ziemi, Campbel-
mywał przyjazne stosunki z szyitami i sun- lowi „namiestnikowi Wysp". Donald Dubh,
nitami i udzielał poparcia obu odłamom; syn Angusa Oga (patrzOG A REBELIA1480)
sprzeciwił się temu i w 1501 wzniecił pow- Malcolmem Canmore'em (zm. 1093), Siward
stanie. W 1503 wierni królowi Macdonal- najechał w 1054 Nizinę Szkocką i stoczył
dowie z pomocą Macleana zwyciężyli woj- pod Dunsinane w pobliżu Perth bitwę z woj-
ska Dubha i spalili miejsce jego schronie- skami szkockimi dowodzonymi przez króla
nia w Inverness Castle, co zmusiło go do Makbeta (zm. 1057). Bitwa była zażarta
ucieczki. Ujęto go w 1506 i wtrącono do i kosztowała życie wielu ludzi (zwłaszcza
więzienia. Umocniwszy swoje panowanie, Anglików), między innymi ranny został
Jakub przystąpił do budowy na Wyżynie król Makbet. Siward wycofał się po bitwie
Szkockiej twierdz, by w ten sposób zapew- do Anglii. Malcolm tropił potem Makbeta,
nić spokój. sprawnego i lubianego władcę (którego póź-
niej przedstawił w niekorzystnym świetle
D U N K IE R K I E W A K U A C JA N1940.
a począt
ku William Szekspir), zabił go, a następnie
ŚWIATOWEJ WOJNY II Niemcy napadli objął rządy na Nizinie Szkockiej jako król
10 maja 1940 na Belgię, a potem przystąpili Malcolm III.
do zdobywania portów nad kanałem La
Manche, na północnym wybrzeżu Francji. DUŃSKA WOJNA 1625-1629. Dania nie-
Bombardowali porty, setki tysięcy żołnierzy pokoiła się klęskami protestantów w Niem-
z Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i z czech w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ
innych sprzymierzonych krajów znalazło się WOJNY. Jednocześnie Habsburgowie (au-
w pułapce między morzem a frontem. W striaccy) zaczęli utrudniać Duńczykom po-
ewakuacji żołnierzy z plaż Dunkierki bieranie opłat od statków wypływających
wzięły udział okręty Wielkiej Brytanii, z Bałtyku lub wpływających do niego. Król
Francji, statki handlowe, trawlery, jachty Danii Chrystian IV (1577-1648) wypowie-
i inne jednostki marynarki handlowej. Po- dział wojnę Świętemu Cesarstwu Rzym-
nad tydzień - od 26 maja do 4 czerwca 1940 skiemu, czyli Habsburgom. Nie otrzymawszy
- przeszło 1200 najrozmaitszego rodzaju spodziewanej pomocy z Holandii i Wielkiej
okrętów, statków i łodzi pływało w obie Brytanii, w dniach 24-27 sierpnia 1626
strony kanału, zabierając wyczerpanych żoł- armia Chrystiana poniosła klęskę pod Lut-
nierzy do Anglii. Luftwaffe nieustannie ter w bitwie z wojskami Świętej Ligi do-
bombardowała i ostrzeliwała statki i ludzi. wodzonymi przez Johanna, hrabiego Tilly
Wiele okrętów zatonęło, w tym 6 nisz- (1559-1632). Chrystian stracił prawie po-
czycieli, ale większość ocalała ewakuując łowę armii. Wcześniej, 25 kwietnia 1626,
około 340 tysięcy żołnierzy. duńsko-niemieckie wojska pod dowódz-
twem hrabiego Piotra Ernesta II Mansfelda
D U N M O R E ' A W O J NP aAt .r zL O R D AD U N- (1580-1626) przegrały pod Dessau bitwę
MORFA WOJNA 1774. z cesarską armią dowodzoną przez Alb-
rechta hrabiego Wallensteina (1583-1634).
D UN SIN A NE, BITW A PO D D UN SINA TaNpróba
E rozbicia Habsburgów oraz na-
1054. Po 1042 armia królestwa anglosa- stępne zwycięstwo Wallensteina nad Chry-
skiego stopniowo opanowywała Danelaw stianem w bitwie pod Wolgast 8 września
(patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES 1628 sprawiły, że chociaż oblegany przez
PÓŹNIEJSZY 899-ioie), wreszcie król Edward wojska Wallensteina Stralsund na wybrze-
Wyznawca (1002P-1066) zażądał, by żu Bałtyku (1628) obronił się, to Dania
Szkocja uznała zwierzchnictwo Anglii. Gdy musiała wycofać się z wojny (traktat w Lu-
Szkoci odmówili, Edward wysłał hrabiego bece 7 czerwca 1629). Chrystian przyrzekł,
Siwarda z Northumberlandu (zm. 1055), by że nie będzie interweniował w sprawy
zmusił ich do posłuszeństwa. Wspólnie ze niemieckie, a w zamian odzyskał swe po-
swoim siostrzeńcem, szkockim księciem siadłości w Danii.
DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-1157. wegii. Druga duńska wojna z Hanzą
Gdy król Danii Eryk III Lam zmarł bezpo - 1367-1370. W 1367 Hanza w koalicji ze
tomnie, w 1146 książęta Kanut V (zm. Szwecją, Meklemburgią, Holsztynem, a nawet
1157) i Swen III (zm. 1157), wybrani na wspierana przez niektórych opozycyjnych
tron w różnych częściach kraju, rozpoczęli możnowładców duńskich, najechała Danię.
wojnę domową. Trzeci pretendent, Wal - Waldemar zbiegł do Niemiec, pozostawiając
demar (1131-1182), zawarł przymierze ze rządy radzie przybocznej. Jakkolwiek Walde -
Swenem. Kanut otrzymał pomoc niemiec - marowi udało się namówić Brunszwik, Bran -
kiego króla Konrada III (1093-1152), dzięki denburgię i Pomorze do zaatakowania Hanzy
czemu mógł dalej prowadzić wojnę. Siostrze
- od tyłu, przebieg wojny był dla Danii nieko-
niec Konrada, Fryderyk I Barbarossa rzystny; w 1370 Dania musiała zgodzić się na
(1123P-1190), późniejszy cesarz Świętego pokój w Stralsundzie. Hanza uzyskała prawa
Cesarstw a R zy m sk ieg o interw en io w ał handlowe i przywileje, a Waldemar, któremu
w 1152, koronował Swena na króla Danii, pozwolono wrócić do kraju, musiał zgodzić
natomiast Kanut miał zostać władcą Zelan - się na handel Hanzy w Danii, przejęła też ona
dii (Sjaelland). Despotyczne rządy Swena na 16 lat Skanię.
skłoniły Waldemara do mediacji, w wyniku
których Danię podzielono między trzech DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1348.
pretendentów w 1157. W czasie uroczystości Król Waldemar IV (1320P-1375) dążąc do
z okazji zawarcia porozumienia Swen kazał zjednoczenia duńskiego królestwa, starał się
zamordować współwładców; Kanut zginął, odzyskać wyspę Fionię, zajętą przez Hol -
Waldemar jednak ocalał i rozpoczął walki sztyn (północno-zachodnie Niemcy) jako
ze Sw enem , k tó reg o zw y cięży ł i zab ił zastaw. W 1348 w traktacie z Nebbegard
w 1157. Waldemar został królem Danii; Holsztyn przyznał Waldemarowi połowę
później rozpoczął DANII WOJNĘ Z PO- Fionii i zaproponował mu na korzystnych
ŁABIANAMI. warunkach odzyskanie drugiej połowy. -Za
kwestionowano jednak warunki traktatu
D U Ń S K A W O JN A Z H A N Z Ą P IE R iWdopieroSZA działania zbrojne (największy
1361-1363. Król Danii Waldemar IV sukces osiągnięto w pobliżu zamku Gam-
(1320?-1375), widząc uwikłanie Szwecji borg) umożliwiły królowi duńskiemu -od
w Norwegii, w 1360 odzyskał dawne ziemie zyskanie całej wyspy. W 1348 pod panowa -
duńskie w południowej Szwecji (Skania). nie króla przeszedł również duński Pół -
W 1361 wojska Waldemara pokonały na wysep Jutlandzki. Patrz takżeDUŃSKIE WOJNY
- z HANZĄ.
Gotlandii tamtejsze pospolite ruszenie chło
pów szwedzkich, co umożliwiło Duńczykom
przejęcie bogatego miasta Yisby, szwedz - DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 1219-1227.
kiego ośrodka handlowego Hanzy (kupiecki Szerzenie się chrześcijaństwa w Inflantach
związek miast północnoniemieckich). Prze - - Estonia i Łotwa - doprowadziło do -po
ciw Danii wystąpiła koalicja Hanzy, Szwecji, wstania podziałów religijnych w tym kraju.
Meklemburgii i Holsztynu. Wojska koalicji Król Danii Waldemar II z pomocą zakonu
zajęły i splądrowały Kopenhagę, ale siły rycerskiego kawalerów mieczowych z In-
Waldemara pobiły flotę Hanzy pod Helsing- flant i biskupa Rygi rozpoczął krucjatę
borgiem w 1362. W 1363 Hanza musiała przeciw Estończykom pozostającym pod
przyjąć warunki pokoju, które w dużym wpływem prawosławia. Wojska Waldemara
stopniu ograniczyły jej przywileje handlowe. przepłynęły Bałtyk i wylądowały w Rewlu
W 1365 córka Waldemara poślubiła króla (Tallin). Wobec dużej przewagi liczebnej
Norwegii Haakona VI (1339-1380), co mia ło najeźdźców wojska estońsko-ruskie wystą -
doprowadzić do zjednoczenia Danii i Nor- piły o pokój, jednocześnie po kryjomu zwie-
kszając swoje siły. Duńczycy wycofali się brany na króla Danii i Norwegii, miał stać
zaskoczeni atakiem Estończyków przypusz- się również królem Szwecji, zgodnie z po-
czonym z pięciu kierunków, ale później, po stanowieniami unii kalmarskiej, która połą-
nadejściu posiłków z Niemiec, Waldemar czyła korony tych trzech państw. Szwedzki
wziął odwet i w 1219 zwyciężył siły rusko-- regent Steń Sture Starszy (1440?-1503) nie
estońskie. Zdobyto i zburzono Rewel, na zgodził się na uznanie Jana I władcą Szwecji.
jego miejscu Waldemar zbudował fortecę, Zniecierpliwiony postępowaniem Sturego
w której pozostawił garnizon, mający wspie- i niehonorowaniem unii kalmarskiej, Jan
rać akcję nawracania ludności na katoli- w 1497 wyprawił się do Szwecji, zajął oś-
cyzm. W 1227 Dania straciła zwierzchnict- rodek polityczny unii, Kalmar. Sture obiegł
wo nad Estonią, gdyż Waldemar został Uppsalę, miejsce koronacji królów szwedz-
pokonany przez zbuntowanych Niemców kich. Duńczycy pokonali posiłki z Dalar-
w bitwie pod Bornhóved w Holsztynie. ne'u zdążające na pomoc Sturemu. W tej
Odzyskała je w 1238 na mocy porozumienia sytuacji Sture uznał swoją przegraną i zawarł
z zakonem kawalerów mieczowych. pokój na dobrych dla siebie warunkach:
uzyskał władzę nad Finlandią i obiema
DU ŃSK O -PR USK A W O JNA (Szlezwiku-
1864 - Botniami (ziemie wokół Zatoki Botnickiej).
Holsztynu wojna). Księstwa Szlezwiku i Jan został koronowany. Patrz także DUŃSKO-
Holsztynu, zdominowane przez ludność SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.
pochodzenia niemieckiego, w 1848 zbunto-
wały się przeciw panowaniu Danii i zostały DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.
zajęte przez wojska pruskie ściągnięte tam Chrystian (1481-1559), syn króla Danii,
przez Związek Niemiecki, który rościł pre- a także Norwegii i Szwecji Jana I (1455--
tensje do obu księstw. Szwedzka pomoc 1513) rozpuszczał plotki o planach Stena
wojskowa, groźba interwencji floty Wielkiej Sturego Starszego (1440P-1503) opanowania
Brytanii i akcja dyplomatyczna Rosji pomog- tronów zajmowanych przez Jana. Wezwany
ły Danii wyegzekwować swe prawa do Szlez- przez Jana przybył z wielkim, dobrze uzbro-
wiku-Holsztynu (1850) i uzyskać gwarancje jonym orszakiem. Widząc to Jan, pełen
niepodzielności obu księstw. Jednak na obaw, schronił się w cytadeli sztokholm-
początku 1864 wojska pruskie dowodzone skiej, a później wyruszył do Danii, zo-
przez księcia Fryderyka Karola (1828-1885) stawiając w cytadeli królową i 1000 żoł-
i wspomagane przez Austriaków najechały nierzy. Z pomocą Lubeki i innych portów
Szlezwik-Holsztyn i bez większych trudności hanzeatyckich Sture zdobył Orebro i obiegł
zajęły księstwa, l sierpnia 1864 Dania popro- Sztokholm. Królowa się poddała. Szwedzi
siła o pokój i zrezygnowała ze swych praw do odnosili zwycięstwa i w krótkim czasie
spornych księstw, które na mocy traktatu w rękach Duńczyków został tylko Kalmar
z Gastein z 1865 przeszły pod wspólne i Borgholm. W 1502 przymierze ze Szweda-
panowanie Prus i Austrii. Premier pruski, mi zawarła południowa Norwegia, ale Chry-
Otto von Bismarck (1815-1898), pragnął stian tak okrutnie potraktował schwytanych
przyłączyć księstwa do Prus i szukał sposo- do niewoli rebeliantów norweskich, że
bów przejęcia austriackiej administracji Szle- strach skłonił Norwegów do uległości wobec
zwiku (Holsztyn pozostawał pod administra- Danii. Chrystian wkroczył z wojskiem duń-
cją Prus, po wojnie pod panowanie Prus skim do Szwecji, zdobył dwie twierdze
przeszło również księstwo Lauenburg). Patrz w Yastergotlandzie i dokonał rzezi ich
także SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866. obrońców. Sture zmarł w 1503, jego następca
Svante Nilsson Sture (ok. 1460-1512) ob-
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1497-1500. legał bez powodzenia Kalmar i Borgholm.
Gdy Jan I (1455-1513) został w 1483 wy- Jan zwołał trybunał, który uznał walczących
Szwedów za zdrajców (1505), a cesarz Świę-
tego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I
(1459-1519), ogłosił, że udzielanie pomocy
Szwecji jest zdradą (edykt wymierzony był
przede wszystkim przeciw Hanzie, a szcze-
gólnie Lubece wspierającej Szwedów). W la-
tach 1509-1511 Lubeka i niektóre inne
miasta hanzeatyckie prowadziły otwartą
wojnę z Danią. Strony walczyły ze zmien-
nym szczęściem, w 1511 flota Lubeki po-
niosła klęskę. Lubeka i Hanza (osłabiona
wewnętrznymi niesnaskami) w 1512 pod-
pisały porozumienie pokojowe, w którym
zobowiązały się przestać pomagać Szwecji.
Działania wojenne wkrótce ustały.
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570
(skandynawska wojna siedmioletnia). Kon-
flikt rozpoczął się od umieszczenia przez
młodego króla duńskiego Fryderyka II
(1534-1588) herbu Szwecji na królewskiej
tarczy herbowej. W odpowiedzi szwedzki
król Eryk XIV (1533-1577) umieścił obok
swojego także herb Danii. Gniew Eryka
wzbudziły również inne incydenty: Fryde-
ryk zaaresztował trzech szwedzkich amba-
sadorów i zatrzymał flotę szwedzką. Do-
chodził do tego zatarg o północną część
Inflant (patrz INFLANCKIE WOJNY isss-isss).
Bezpośrednim powodem wypowiedzenia
wojny było przejęcie listu Eryka do królowej
Anglii Elżbiety I (1533-1603) (Eryk pisywał
do Elżbiety listy miłosne i bez powodzenia
starał się o jej rękę). Szlachta z Holsztynu,
Szlezwiku i Lubeki przyłączyła się do wojsk
Fryderyka w południowo-zachodniej Szwe-
cji; Duńczycy i ich sojusznicy wspólnie
obiegli Elfsborg (Alvsborg) na wschodzie.
Wojska Eryka wkroczyły do Skanii (duńska
prowincja na południowym krańcu Szwecji).
Szwedzi odnosili zwycięstwa w Norwegii
(będącej w unii z Danią), później jednak
utracili zdobyte terytoria. Duńczycy także
nie zdołali zachować pozyskanych ziem.
Pokój zawarty w Szczecinie, w 1570, po-
twierdził niemal wszystkie dawne granice;
Szwecja przekazała Danii Gotlandię i Elfs-
borg i zapłaciła reparacje wojenne. Danii
przyznano prawo umieszczenia w herbie
trzech koron Szwecji do czasu podjęcia
ostatecznej decyzji, natomiast Szwecji za-
broniono dołączać do swego herbu herb
Danii lub Norwegii. Patrz także SZWEDZKA
WOJNA DOMOWA 1562-1568.
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645.
Obawa wywołana sukcesami odniesionymi
przez Szwedów w 1642 w TRZYDZIESTO-
LETNIEJ WOJNIE skłoniły króla Danii
Chrystiana IV (1577-1648) do zawarcia
porozumienia z cesarzem Świętego Cesar-
stwa Rzymskiego Ferdynandem III (1608--
1657). W odpowiedzi szwedzkie wojska
pod dowództwem Lennarta Torstenssona
(1603-1651) zaniechały marszu na Wiedeń,
skierowały się na obszary nadbałtyckie i szy-
bko zdobyły Szlezwik-Holsztyn oraz Jut-
landię. Pokonawszy l lipca 1644 w bitwie
morskiej flotę szwedzką i holenderską, Duń-
czycy zablokowali okręty szwedzkie w Za-
toce Kilońskiej, później jednak w pobliżu
wyspy Lolland floty holenderska i szwedzka
zaatakowały i zniszczyły 17 okrętów duń-
skich. Po zajęciu przez Szwedów dużej
części Danii Chrystian musiał przyjąć cięż-
kie warunki pokoju zawartego w 1645
w Bromsebro. Dania oddała Gotlandię
i Ozylię (dwie wyspy na Bałtyku), część
Norwegii i zwolniła towary szwedzkie z op-
łat za żeglugę przez Sund.
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679.
W 1672 przed HOLENDERSKĄ WOJNĄ
król Szwecji Karol XII (1655-1697) zawarł
sojusz z królem Francji Ludwikiem XIV
(1638-1715). W 1674 armia szwedzka naje-
chała Brandenburgię, ściągnięte z zachodu
wojska zadały Szwedom klęskę pod Fehr-
bellinem w 1675. Następnie Brandenbur-
czycy stopniowo zdobywali szwedzkie Po-
morze Zachodnie. W 1678 poddał się Szcze-
cin. Król Danii Chrystian V (1646-1699),
który pragnął odzyskać Skanię (dawna pro-
wincja Danii na południowym krańcu Szwe-
cji), utraconą na mocy traktatu w Roskilde
w 1658 (patrz PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA
1655-1660), w 1675 najechał Skanię. Duńskie LETNIEJ WOJNY. Beaufortowie kierowali
okręty wojenne pod dowództwem admirała młodym królem Henrykiem VI (1421- -
Nielsa Juela (1629-1697) zwyciężyły 25 1471), w związku z czym utrata Bordeaux
maja 1676 flotę szwedzką w bitwie pod (patrz BORDEAUX UPADEK 1453) spowodowała
Jasmund u wybrzeży Rugii (w 1677 Juel wzrost popularności Yorków, którym prze -
pobił Szwedów w bitwie morskiej w pobliżu wodził Ryszard (1411-1460), książę Yorku,
Kopenhagi). Na lądzie odnosiły zwycięstwa uznany w 1450 za następcę bezdzietnego
w 1676 wojska szwedzkie, którymi dowodził wówczas króla. Gdy Henryk popadł w obłęd,
Karol XI (1676-1678). Szwecja i Dania w 1455 Ryszard został mianowany protek -
zawarły pokój w Lund, w Skanii, która torem, potem król na krótko odzyskał przy -
pozostała w szwedzkich rękach. tomność umysłu i pozbawił go jego urzę -
dów. Wówczas Ryszard wzniecił bunt. Zwy -
D U P P L IN M O O R , B IT W A P O D D U Pciężył P L IN króla pod St. Albans i ponownie
MOOR 1332. Szkoccy władcy nie zwrócili został protektorem Henryka, który znów
ziem proangielskiej szlachcie, łamiąc tym popadł w obłęd. Żona Henryka, królowa
samym warunki traktatu z Northampton Małgorzata (1430P-1482), zebrała w 1459
z 1328 (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). liczną armię i okrzyknęła Yorków zdraj -
Oburzony tym król Edward III (1312-1377) cami; ci mając mniejsze siły uciekli z kraju.
zamierzał odzyskać tron szkocki dla Edwar - W 1460 wrócili i zwyciężyli ponownie pod
da Balliola (zm. 1363) (patrzSZKOCKA WOJNA Northampton w Nortumbrii; ujęli króla,
1295-1296). Najechał Szkocję, 12 sierpnia a Ryszarda uznano za jego następcę. Na
1332 doszło do bitwy pod Dupplin Moor. nowo zebrane armie Lancasterów zwycięży ły
Wojska angielskie zaatakowały w nocy i -za Yorków pod Wakefiels w końcu 1460.
stosowały nową taktykę zapożyczoną od Ryszard poległ. Na czele Yorków stanął
Walijczyków, kładącą nacisk na wykorzy - teraz Ryszard Neville hrabia Warwick, „twór
ca
stanie łuczników i piechoty. Anglicy poko - królów". Wojska Lancasterów wygrały drugą
nali Szkotów i zabili ich wodza, hrabiego bitwę pod St. Albans (1461), ale Lancas-
Mar. Edward doprowadził do koronacji terowie przegrali w tym samym roku pod
Balliola w Scone. W ten sposób Szkoci Mortimer Cross i Towton. Małgorzatę zmu -
otrzymali drugiego króla, ale wkrótce wy - szono do ucieczki do Szkocji, tam zaczęła
pędzili narzuconego im siłą Balliola (patrz organizować dalszy opór. W Londynie syna
HA LIDO N H IL L, BIT W A PO D H AL ID O N H ILL Ryszarda obwołano królem Edwardem IV
1333). (1442-1483); ten wybór zapewnił Warwicko-
wi wpływ na rządy do 1467. W 1467 Edward
DWÓCH BRACI WOJNA. Patrz MlGUELISTÓW usunął ludzi Warwicka z ich urzędów (patrz
WOJNY 1828-1834. WARWICKA BUNT 1459-1471). Warwick uciekłdo
Francji; zawarł tam sojusz z królemFrancji
DW Ó CH RÓŻ W O JNY 1455-1485. Była to i pogodził się z Małgorzatą. W 1470
walka o władzę, w której udział brały dwieWarwick i Małgorzata wrócili z wojskiem do
gałęzie dynastii angielskiej. Większość spo - Londynu, zdetronizowali Edwarda i przywró -
łeczeństwa angielskiego zachowała wobeccili tron Henrykowi. Edward uciekł do Bur-
tej wojny obojętność lub neutralność, protes - gundii; w 1471 wrócił na czele oddziałów
towano jedynie, gdy armie przeciwnikówburgundzkich i pokonał Lancasterów pod
tratowały pola uprawne. Początkiem wojenBarnet, gdzie poległ Warwick, oraz pod Tew-
stała się opozycja w stosunku do rodzinykesbury. Pod Tewkesbury zginął syn Henry -
Beaufortów (Lancasterów), która po nie - ka VI, a król i królowa Małgorzata zostali
udanym oblężeniu Orleanu (patrzORLEANU wzięci do niewoli; Henryk zmarł potem
OBLĘŻENIE 1429) dążyła do zakończenia STU- w tajemniczych okolicznościach. Względny
spokój panował do 1483. Po śmierci Edwarda rodowitych mieszkańców Kuby przeciw -
królem został jego syn Edward V (1470- - nych było rządom Hiszpanów, którzy utrzy -
1483?), wkrótce go zdetronizowano jako mali niewolnictwo, podnosili podatki i nie
nieślubnego syna. Tron objął jego stryj, dopuszczali ich do stanowisk rządowych.
Ryszard III (1452-1485) (patrzBUCKING- Gdy w wyniku HISZPAŃSKIEJ REWO -
HAMA REWOLTA ms). Jako pretendent do LUCJI 1868 zdetronizowano królową Hisz -
korony ze strony Lancasterów wystąpił Hen - panii Izabelę II (1830-1904), 10 paździer -
ryk Tudor. Podniósł on bunt i zwyciężył nika 1868 patrioci kubańscy proklamowali
w bitwie pod Bosworth Field w 1485 (patrz w Yara rewolucję, na czele której stanął
BOSWORTH FIELD, BITWA POD BOSWORTH FIELD Carlos Manuel de Cespedes (1819-1874).
uss), w której poległ Ryszard. Tudor został Opublikowali el grito de Yara, żądanie
królem Henrykiem VII. Henryk VII niepodległości dla Kuby, i rozpoczęli dzie -
poślubił córkę Edwarda IV łącząc w ten sięcioletnią wojnę partyzancką, której ofiarą
sposób oba zwaśnione domy i kończąc wojnę padło około 200 tysięcy Kubańczyków i -Hi
oraz okres feudalizmu w Anglii. Wielcy szpanów, a która nie przyniosła prawie
panowie Anglii byli zbyt słabi, by móc żadnych trwałych rozwiązań. W 1869 we
obalić ród Tudorów (patrz takżeSIMNELA wschodniej części Kuby, w której toczyły
REBELIA 1486-148?). się najcięższe walki i padło najwięcej ofiar,
powstańcy proklamowali rewolucyjną repu -
D Z IE S IĘ C IN A , IR L A N D Z K A W O J N- A blikę.
O D Z IE
Wojska hiszpańskie utrzymały Ha -
SIĘCINĘ 1831. Zgodnie z obowiązującym wanę na zachodzie i kontrolowały sytuację
prawem katolicy irlandzcy musieli płacić na przeważającym obszarze zachodniej Ku -
dziesięcinę na rzecz Kościoła Irlandii (ang - by, gdzie znajdowały się liczne plantacje
likański); dla wyrażenia swego sprzeciwu trzciny cukrowej. Nie doszło do poważniej -
przeciw niesłusznemu podatkowi zrzeszyli szej bitwy, częste były natomiast napady
się w Stowarzyszeniu Katolickim, założonym i akcje odwetowe podejmowane przez obie
w 1823 przez Daniela O'Connela (1775- - strony. Głównymi przywódcami powstania
1847). Sukces katolików zubożył poważnie byli Antonio Maceo (1848-1896) i jego brat
anglikańskie duchowieństwo. W 1831 bier - Jose (1846-1896), Maximo Gomez y Baez
ny opór katolików przekształcił się w gwał - (1836-1905), Calixto G arcia Iniguez
towne wystąpienia. W Newtownforbes, w- Ir (l 836?-1898) i Tomas Estrada Palma
landii, zastrzelono 12 ludzi, którzy sprzeci - (1835-1908). Wojskami hiszpańskimi -do
wili się sekwestrom bydła, w Carrickshook wodził generał Valeriano Weyler y Nicolau
irlandzcy wieśniacy uzbrojeni w narzędzia (1838-1930); jego okrucieństwo w stosunku
rolnicze zabili 18 policjantów, w Castlepol- do Kubańczyków wywołało protest Stanów
lard policja zastrzeliła 10 osób, a w Gort- Zjednoczonych. Wprawdzie Stany Zjedno -
roche duchowny kazał strzelać do urzęd - czone nie chciały interweniować, jednak
ników, w wyniku czego zginęło 8 osób, a 13 ich sympatia i nieoficjalna pomoc dla -po
odniosło rany. Interweniował rząd; stwier - wstańców wzrosła po przejęciu przez Hisz -
dzono, że pobór podatku jest zbyt uciążliwy. panów parowca Virginius (31 października
Rząd wycofał się z decyzji o jego pobieraniu. 1873); statek był własnością powstańców
Znowu powrócono do spokojnego oporu, i przewoził broń na Kubę, ale dla niepo -
nazwanego „wojną o dziesięcinę". Konty - znaki płynął pod flagą USA. Hiszpanie
nuowano go do 1836, w którym uzyskano zabili wielu członków załogi, w tym również
częściowe obniżenie dziesięciny. kilku Amerykanów; z tego powodu omal
nie doszło do wojny między Stanami Zjed -
DZIESIĘCIOLETNIA WOJNA 1868-1878. noczonymi i Hiszpanią. Walki ciągnęły się
W latach sześćdziesiątych XIX wieku wielu do 1878. W 1877 H iszpania w ysłała na
Kubę generała Arsenio Martłneza de Cam- LIAO 11 i4-i 122). W 1125 Dżurdżenowie naje-
posa (1831-1900), który doprowadził do chali terytorium Sungów na północ od
zawarcia układu w Zań jon (10 lutego 1878), Żółtej Rzeki (Huang-ho), a następnego
zapowiadającego wprowadzenie reform. roku przeprawili się przez rzekę i obiegli
Choć w 1886 zniesiono niewolnictwo, Hisz- stolicę Sungów, Kaifeng. Miasto padło
pania nie dotrzymała pozostałych obietnic, w 1127, a cesarz z dynastii Sung, Huei
niezadowolenie Kubańczyków nadal rosło. Tsung (1082-1135), wraz z rodziną dostał
Patrz także KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ się do niewoli. Jeden z synów cesarza, Kao
1895-1898. Tsung (1107-1187), uciekł do Nankinu na
południu, gdzie założył dynastię Południo-
D Z IE S IĘ C IU T Y S IĘ C Y G R E K Ó W Ową D WSung
R Ó T i został obwołany cesarzem.
401 -400 p.n.e. Dziesięć tysięcy zaciężnych W 1129 Mongołowie ruszyli dalej, prze-
Greków walczących po stronie Cyrusa, pre- kroczyli rzekę Jangcy i zdobyli Nankin,
tendenta do tronu Persji, po jego śmierci stolicę Kao Tsunga. Kao Tsung uciekł do
znajdujących się na wrogim terytorium Per- Hangczou i stamtąd sprawował rządy. Ar-
sji (patrz KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 mie Tsunga pod dowództwem Jo Fei (zm.
p.n.e.) rozpoczęło marsz w kierunku najbliż- 1141), wspierane przez flotę Tsunga na
szego zaprzyjaźnionego portu, greckiej ko- Jangcy, pokonały wojska Mongołów i ode-
lonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, pchnęły je na północ od rzeki. Przez dzie-
oddalonego około 1600 km. Ścigani przez sięć lat Sungowie wypierali Kinów na
wojska perskie Grecy musieli pokonywać północ, odbijając po drodze należące do
ogromne trudności; zaopatrywać się w żyw- nich miasta. Spory między Sungami doty-
ność, walczyć z barbarzyńskimi góralami czące dalszego prowadzenia wojny zakoń-
i znosić zimowe zamiecie. Przeżyli wiele czyły się decyzją zawarcia pokoju z Kinami.
trudnych sytuacji: niezwykłe jedzenie, nie- Jo Fei został odwołany i stracony jako
znane obyczaje, dziwaczni tubylcy. Po pięciu podżegacz wojenny. W 1141 Sungowie i Ki-
miesiącach marszu i walk do Trapezuntu nowie podpisali traktat, w którym uzgod-
dotarło około 6000 Greków. Dalej popłynęli niono, że granicą między nimi będzie dział
do Chalcedonu nad Bosforem, naprzeciw wodny między rzekami Jangcy a Żółtą
Bizancjum. Ksenofont (ok. 430-ok. 355), Rzeką. Kruchy pokój przetrwał do 1161,
jeden z dowódców tego bohaterskiego od- kiedy to Kinowie podjęli nieudaną próbę
wrotu, opisał go później w „Anabazie", najazdu na cesarstwo Południowych Sun-
słynnym pamiętniku - opracowaniu z za- gów. Najeźdźcy ponieśli klęskę w bitwie
kresu historii wojskowej. niedaleko Nankinu; zapewne była to pierw-
sza bitwa w historii, w której użyto środ-
DZIEWIĘCIOLETNIA WOJNA WCZESNA. ków wybuchowych. Kao Tsung podpisał
Patrz JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘCIOLETNIA z Kinami nowy traktat (1162). Patrz także
1051-1062. MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTO KIN 1231-
1234; MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG
DZURDZENÓW MONGOLSKICH NAJAZD1234-1279. NA
C E S A R S T W O S U N G 11 25 -1D16żu2.rd że -
nowie mongolscy (chińska dynastia Kin) DZURDZENÓW M ONGOLSKICH PODBÓJ
wystąpili przeciw dawnemu sojusznikowi, P A Ń S T W A L IA O 1 1 1 4 -1 1N2 a2 . teren ie
chińskiej dynastii Sung, która w czasie obecnej Mandżurii mongolskie plemiona
podboju Liao pomogła im wypędzić Liao Dżurdżenów zamieszkałe na północy uzna-
(Kitanów) z południowej Mandżurii i chiń- wały do 1114 zwierzchność dynastii Liao
skich prowincji Szansi i Hopei (patrz DZUR- z południa. W 1114 ich wódz zerwał sto-
DZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA sunki ze swoim panem zwierzchnim z Liao
(państwo Kitanów; dynastię Liao założyły
w 947 nomadyjskie plemiona Kitanów).
Wojownicy mongolscy rozpoczęli najazdy
na południową Mandżurię. Korzystając
z okazji Chińczycy wzięli odwet na dawnych
wasalach, Kitanach, podjęli przeciw nim
działania zaczepne z południa (od północy
występowali przeciw Kitanom Mongołowie).
W ciągu dwóch lat Mongołowie zagarnęli
całą południową Mandżurię, a następnie
przystąpili do podboju terytoriów Liao
w północnym Szansi i Hopei w Chinach.
Założyli stolicę w Pekinie i ustanowili
dynastię Kin („złotą"). Ocaleli członkowie
dynastii Liao uciekli na zachód i założyli
nowe państwo w dolinie rzeki Iii zwane
państwem Kara-Kitanów. Patrz także CHIN
WOJNA z KIT ANAMI 979-1004.
E
EDW ARDA ZAGONY 1355-1356 (Czarnego anie Indyjskim. Wielka Brytania była wów-
Księcia zagony). Po zwycięstwach Anglii czas najpoważniejszym sojusznikiem i dob-
pod Grecy i Calais w czasie STULETNIEJ roczyńcą tureckiego Egiptu. Muhammad Ali
WOJNY dżuma oraz śmierć króla Francji (l 769?-1849), namiestnik (pasza) Egiptu,
Filipa VI (1293-1350) doprowadziły do postanowił za zgodą Turków rozprawić się
rozejmu między Anglią a Francją. Król z wahhabitami. Do 1811 wahhabici, których
Anglii Edward III (1312-1377), który usil- stolicą był Rijad, opanowali Mekkę, Medynę
nie dążył do zawarcia trwałego pokoju, i Dżiddzę i zagrozili Syrii. Powodzenie to
zaproponował w 1355 zakończenie wojny przyśpieszyło kampanię Muhammada Alego
pod warunkiem zrzeczenia się przez Francję przeciw Arabii, nominalnemu wasalowiTur-
Akwitanii, jednak król Francji Jan II cji. Wojska Egiptu pod dowództwem Mu-
(1319-1364) odrzucił tę propozycję. Król hammada Alego i jego syna Ibrahima
Edward i Czarny Książę Edward zebrali (1789-1848) przez siedem lat toczyły z wah-
nową armię i najechali Francję. Kłopoty habitami krwawe walki. Do 1818 Egipcjanie
w Szkocji zmusiły Edwarda do powrotu do odzyskali, głównie dzięki udanym działa-
kraju, a Czarny Książę z małą, ale za- niom na morzu, święte miasta muzułmań-
prawioną w bojach 8-tysięczną armią naje- skie i opanowali wschodnie wybrzeże Morza
chał i spustoszył Langwedocję. W 1356 Czerwonego.
ruszył w górę Loary, gdzie pod Poitiers
stoczył bitwę z rzekomo 80-tysięczną armią E G IP S K O -S E L E U C Y D Z K A W O J N A 2 8 0 -2 7 9
francuską pod dowództwem króla Jana p.n.e. Ptolomeusz II Filadelfos (309-246)
(patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356). przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu
i jego świetności. Dążąc do opanowania
E G IPSK A W O JN A P R Z E C IW W A H H A BSyrii
IT O najechał
M królestwo Seleucydów i obiegł
1811-1818. W latach trzydziestych Damaszek. Syryjczycy pod wodzą króla
XVIII w. arabski teolog Muhammad Abd Antiocha I Sotera (324-261) ponieśli w bit-
al-Wahhab (1703-1792) głosił zasady zrefor- wie z Egipcjanami druzgocącą klęskę i utra-
mowanego islamu. Jego zdaniem wszelkie cili znaczną część Syrii. Wojna ta była
doktrynalne lub obrzędowe zmiany wpro- pierwszą z wielu wojen między królami
wadzone po śmierci proroka są fałszywe Syrii a macedońską dynastią królów Egiptu
i niezgodne z zasadami islamu. Ten surowy (patrz SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY).
odłam, zwany czasem islamem purytańskim,
po przyjęciu go w 1744 przez ród Saudów E K W A D O R S K A W O JN A D O M O W-A 1 8 3 0 -
ogarnął całą Arabię; obecnie jest oficjalnym 1834. We wrześniu 1830 Ekwador wystąpił
wyznaniem w Arabii Saudyjskiej. Na po- z federacji Wielkiej Kolumbii i przekształcił
czątku XIX w. piractwo uprawiane przez się w niezależną republikę. Prezydentem
wahhabitów saudyjskich utrudniało Wiel- został generał Juan Jose Flores (1800-1864),
kiej Brytanii działalność handlową na Oce- Wenezuelczyk, który przybył do Ekwadoru
 z armią wyzwoleńczą Simona Bolivara wodzą Mosąuery odniosło zwycięstwo nad
(1783-1830). Prezydent sprawował władzę najeźdźcami, z których około 1500 poległo
na mocy autokratycznej konstytucji z 1830, lub zostało rannych, a 2000 dostało się do
opierając się na armii złożonej w większości niewoli. To zakończyło wojnę, a kwestie
z cudzoziemców. Flores miał siedzibę w gór
- sporne rozwiązano na drodze pokojowej.
skim mieście Quito, w którym przeważała
ludność o poglądach konserwatywnych, -na EKWADORU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.
tomiast ośrodkiem narastającego niezado - P a tr zK O L U M B IWI O J N Ao N I E P O D L E G Ł O Ś Ć
wolenia było portowe miasto Guayaąuil, 1810-1819.
zamieszkane przez ludność o nastawieniu
raczej liberalnym. W 1834, w regionie nad- EM BOABÓW W OJNA 1708-1709. Odkrycie
morskim rozpoczęło się powstanie pod wo - złota w Minas Gerais we wschodniej części
dzą Yicente Rocafuerte (1783-1847); -po Brazylii w XVII w. stało się powodem
wstańcy domagali się usunięcia obcokrajow- konfliktu między zamieszkałymi w tym
ców, w tym również Floresa. Prezydent regionie osadnikami z Sao Paulo (pauliści),
utrzymał się przy władzy, na krótko uwięził roszczącymi sobie wyłączne prawo do -bo
Rocafuertego, później zgodził się pełnić gactw naturalnych, a nowymi osadnikami,
z nim na zmianę urząd prezydenta. W 1835 zwanymi emboaba (emboabowie w więk -
Rocafuerte został prezydentem, a Flores szości byli emigrantami z Europy). Pauliści,
dowódcą armii. Patrz takżeKOLUMBII WOJNA o przeważnie pochodzenia portugalsko- -
NIEPODLEGŁOŚĆ1810-1819. indiańskiego, uważali nowych przybyszów
za intruzów i nowicjuszy, natomiast dla
E K W A D O R SK O -K O L U M B IJS K A Wemboabów
O JN A pauliści byli nieokrzesanymi bar -
1863. Przez wiele lat Ekwador i Nowa barzyńcami. Napięcie między paulistami
Granada (Kolumbia) toczyły gorące spory a emboabami narastało przez około dziesięć
graniczne; obie strony dążyły do powięk - lat. W 1708, kiedy emboabowie uzyskali
szenia terytorium. W 1861 prezydentem liczebną przewagę nad paulistami, wybuchła
Ekwadoru został konserwatysta Gabriel Gar - wojna o kopalnie złota. Emboabowie popie -
da Moreno (1821-1875), który pragnął rani przez rząd kolonialny wyparli paulis-
zjednoczyć kraj podzielony klasowo, regio- tów, którzy przenieśli się na zachód do
nalnie i językowo. W tym celu Moreno Mato Grosso, gdzie w 1718 znaleźli nowe
przekazał znaczną władzę Kościołowi kato - złoża.
lickiemu, który uważał za podstawową siłę
łączącą społeczeństwo i umacniającą toż - E M J M E T A P O W S T A N IE R1ob 8 0ert
3 . E m m et
samość narodową. Wielu Ekwadorczyków (1778-1803), który przez dzisiejszych nac -
było przeciwnych jego dyktaturze, gdyżjonalistów irlandzkich jest uważany za -bo
przekazał duchowieństwu kontrolę nad hatera narodowego, stanął w 1803 na czele
szkolnictwem i opieką społeczną oraz prze - nieudanego powstania przeciw Brytyjczy -
śladował działaczy liberalnych i innychkom. Celem powstania miało być ustano -
opozycjonistów. Liberalny prezydent Nowejwienie republiki na wzór republiki francu -
Granady, Tomas Cipriano de Mosąuera skiej, zgodnej z ideami Wolfe'a Tone'a
(1798-1878) popierał Ekwadorczyków -dą (1763-1798), założyciela Towarzystwa Zjed -
żących do obalenia Gabriela Garcii Moreno, noczonych Irlandczyków, idola Emmeta
ten jednak wysłał do Nowej Granady 6-ty-(patrz ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POW STA NIE
sięczną armię pod dowództwem swego -teś 1798). Emmet spędził wspólnie z
cia, generała Juana Jose Floresa (1800- - przywódcami Towarzystwa dwa lata we
1864). 6 grudnia 1863 w bitwie pod Cuas-Francji, opracowując plan powstania, które
padem około 4000 Kolumbijczyków pod miało uzyskać pomoc Francji. Przypadkowa
eksplozja w jednej ze skrytek broni do- do władzy w poszczególnych stanach doszło
prowadziła do przedwczesnego wybuchu do ponad 40 starć zbrojnych. W 1876 silna
powstania w końcu lipca 1803; spowodowało konserwatywna opozycja w stosunku do
to zamieszanie i klęskę ruchu niepodległoś- prezydenta w Cauca i paru innych stanach
ciowego. Jeden z oddziałów powstańczych przerodziła się w otwartą rewoltę zbrojną.
w ogóle nie dotarł, członkowie drugiego W 1880 na prezydenta wybrano Rafaela
rozeszli się do domów, sądząc, że powstanie Nuńeza (1825-1894) popieranego przez li-
przełożono na później, trzeci zaś oddział na berałów i konserwatystów, który z czasem
próżno czekał na sygnał, którego zapomniano stawał się coraz bardziej konserwatywny,
przekazać. Emmet i około stu powstańców wzmocnił rząd centralny i stłumił rewolty
lekkomyślnie i nieskutecznie szturmowało stanowe.
zamek w Dublinie, po czym Emmet zbiegł
i ukrywał się w górach Wicklow. Wrócił, by ESOPUS, WOJNA O ESOPUS. Patrz HOLEN-
spotkać się z narzeczoną, i wówczas został DERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.
ujęty, był następnie sądzony za zdradę
i powieszony 20 września 1803. E S T O Ń S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
1917-1920. W czasie ŚWIATOWEJ WOJ-
„E P O K A W O JE N D O M O W Y C H " , K-O LNY
U M BI IJ
pozostająca pod rosyjskim panowa-
SKA 1863-1880. W 1861 liberał, generał niem Estonia ogłosiła niepodległość 28 lis-
Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) topada 1917. W odpowiedzi wojska bol-
ogłosił się tymczasowym prezydentem Ko- szewickie przystąpiły do ataku. W celu
lumbii (patrz KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA i86i), powstrzymania bolszewików do Estonii
rozpoczynając tym samym prawie dwu- wkroczyli Niemcy (grudzień 1917). Korzys-
dziestoletni okres niełatwych rządów libe- tając z niemieckiej ochrony, 24 lutego 1918
ralnych. W 1863 w Rio Negro zebrało się Estonia powtórnie ogłosiła niepodległość.
zgromadzenie konstytucyjne, które uchwa- W traktacie brzeskim Niemcy zmusili Rosję
liło nową konstytucję federalną i proklamo- Radziecką do zrzeczenia się państw nadbał-
wało unię siedmiu niezależnych stanów pod tyckich (Estonii, Łotwy i Litwy), ale po
nazwą Stany Zjednoczone Kolumbii. Rząd klęsce Niemiec (11 listopada 1918) i wypo-
centralny miał niewielki zakres władzy, wiedzeniu traktatu brzeskiego wojska Rosji
kadencja prezydenta miała trwać dwa lata, Radzieckiej ponownie zaatakowały Estonię.
a ustępujący prezydent nie mógł uczest- Rosjanie napotkali gwałtowny opór Estończy-
niczyć w następnych wyborach. W 1865 ków wspomaganych przez brytyjską flotę na
Mosąuerę wybrano jednak powtórnie, mimo Bałtyku i zostali wyparci w styczniu 1919.
że jego pierwszą kadencję skrócono do roku, W październiku 1919 antybolszewicka armia,
ponieważ nie cieszył się zbyt dużym zaufa- zwołana i dowodzona przez Nikołaja Judeni-
niem. Mosąuera rządził jak dyktator, poróż- cza (1862-1933), przekroczyła granicę estoń-
nił się z własną partią liberalną i Kon- sko-rosyjską, podejmując odważną próbę zdo-
gresem. Wreszcie został pozbawiony władzy, bycia Piotrogrodu (Sankt Petersburga). Zanie-
uwięziony (1867) i skazany na dwuletnie pokojony tym rozwojem wypadków (patrz
wygnanie. Przez wiele lat liberałowie obie- ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921) przywódca
rali prezydentów, którzy stali na czele sła- bolszewików, Lew Trocki (1879-1940),
bego rządu centralnego w krótkim okresie zebrał niewyszkoloną i źle wyposażoną armię
swojej kadencji, a także prezydentów tym- złożoną z żołnierzy i robotników, której udało
czasowych, którzy pełnili ten urząd jeszcze się odeprzeć wojska Judenicza i zmusić je do
krócej. W okresie tym, nazwanym później opuszczenia Estonii. Rząd radziecki uznał
„epoką wojen domowych", stale panował oficjalnie niepodległość Estonii w traktacie
zamęt; między ugrupowaniami dążącymi w Dorpacie (Tanu) 2 lutego 1920. (W czasie
 ŚWIATOWEJ WOJNY II w 1940 Estonia nych władców w ich konfliktach granicz -
została zajęta przez wojska radzieckie i od nych z Walią (743). Przez większą część
tego czasu do sierpnia 1991 była republiką swego panowania Ethelbald był potężnym
w składzie ZSRR.) władcą, dążącym do utrzymania pokoju;
zyskał tytuł „króla Brytanii". Przegrał tylko
EST O Ń SK IE P O W ST A N IE 1343-1345(pow- jedną wojnę - podczas karnej wyprawy do
stanie w dniu św. Jerzego, wojna chłopska). Wessex, w Boergfeord (Burford) - ale nie
Duńscy i niemieccy panowie zajmujący w -Es miało to w pływu na hegem onię M ercji
tonii od czasu DUŃSKO-ESTOŃSKIEJ w tym rejonie. Został zamordowany przez
WOJNY 1219-1227 znaczne obszary ziemi swojego przybocznego strażnika w 757. Jego
na prawach lenna, nadużyli cierpliwości następcą był kuzyn Offa. Patrz takżeOFFY
chłopów estońskich, którym w traktatach WOJNY 771-796,OSWALDAWOJNY 033-641.
pokojowych przyznano pewne prawa i swo -
body. Wybuch powstania w dniu św. Jerzego E T H EL FR IT H A W O JN Y 593-616. M ordercze
(23 kwietnia) w 1343 poprzedziły wcześ - waśnie między państwami Heptarchii (sie -
niejsze, sporadyczne starcia. Powstanie -za dem głównych królestw Anglów i Sasów)
częło się w estońskim okręgu Harjumaa, rozpoczął Ethelfrith (wzmian. 593-616),
szybko rozprzestrzeniło się na sąsiednie władca królestwa Anglów, Bernicji. Ożenił
obszary, a także na wyspę Saremę. Zbun - się z księżniczką Deiry, innego królestwa
towani chłopi zabili ponad 1800 panów, Anglów, wypędził jego dziedzica Edwina
oblegali Rewel (Tallin) i zażądali pomocy (585-632) i w ten sposób zespolił oba
od Szwedów z Finlandii. W odpowiedzi na królestwa. Dla ochrony swoich granic sto -
prośby szlachty z pomocą pośpieszył im czył zwycięską walkę pod Degasaston (Daw-
zakon rycerski Krzyżaków. Krzyżacy włą - son Rig, Liddesdale?) z władcą królestwa
czyli się do konfliktu, zorganizowali spot - Szkotów (Irlandczyków), Dal Riatą, i władcą
kanie z przywódcami chłopskimi w celu królestwa Brytów, Strathclyde'em. Zwycięs -
omówienia warunków pokoju, a po ich two to zapewniło Anglom dominację na
przybyciu zamordowali ich. Następnie, nim obszarze od wschodu do zachodu na terenie
Szwedzi zdążyli przybyć z pomocą, rozbili poniżej Firth of Forth. Już jako król Nor-
chłopów w bitwie w pobliżu Rewia. Zdając tumbrii (unii Bernicji i Deiry) Ethelfrith
sobie sprawę z trudności w sprawowaniu zwyciężył w 616 w bitwie z Walijczykami
rządów w tym regionie, król Danii Wal - pod Chester. Zginęło w niej 1200 zakon -
demar IV (1320P-1375) sprzedał Krzyża - ników z Bangor z 1250, którzy stanęli do
kom północną Estonię za 19 tysięcy srebr - bitwy. W wyniku bitwy zyskał władzę nad
nych marek (sierpień 1346), a ci przekazali obszarem dzielącym szkocką Walię od Walii
ją pod zarząd Krzyżakom z Inflant. właściwej. Wypędzony Edwin zapewnił -so
bie pomoc króla wschodniej Anglii, zaata -
W V III W . kow ał w 616 Ethelfritha i zabiw szy go
E T H EL B A L D A W O JN Y 733-750.
dwaj wybitni królowie, Ethelbald (wzmian. w walce w pobliżu obecnego Nottingham,
716-757) i Offa (wzmian. 757-796) -do przejął panowanie nad Nortumbrią. Poległ
prowadzili do dominacji królestwa Mercji w bitwie z Walijczykami z Gwynedd (632).
w anglosaskiej Anglii. Ethelbald powiększył Patrz także OSWALDA WOJNY 633-641; SASÓW
terytorium Mercji podbijając i okupując NAJAZDY550-577.
(733) region Somerset w brytyjskiej Dum-
nonii, co ograniczyło terytoria Brytów na ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA DO ETIOPII
południu do Devonu i Kornwalii. W 749 1867-1868. Drobny etiopski (abisyń- ski)
złamał 60-letni pokój z Nortumbrią pusto - wódz plemienny Kassa doszedłszy dro gą
sząc znaczną jej część. Popierał kilku wasal- podbojów do potęgi, koronow ał się
w 1855 na cesarza Teodora (Tewodros) II
(1818-1868). Panowanie początkowo zapo-
wiadało się obiecująco: zreformował system
prawny i administracyjny wykorzystując
w tym celu rywalizację między morskimi
mocarstwami o wpływy handlowe i poli-
tyczne. W późniejszych latach cesarz stawał
się coraz bardziej niezrównoważony i nie-
obliczalny. Rozdrażniony brakiem odpowie-
dzi królowej brytyjskiej Wiktorii (1819--
1901) na jego list w sprawie zwiększenia
pomocy brytyjskiej, Teodor uwięził w 1867
kilku urzędników brytyjskiego konsulatu
w Magdali, stolicy kraju. Brytyjsko-indyjska
ekspedycja zbrojna pod dowództwem Roberta
C. Napiera (1810-1890) wylądowała w etiop-
skim porcie Zejla (Żuła) nad Morzem Czer-
wonym, ruszyła w głąb kraju, przeszła przez
góry i pozyskała sprzymierzeńców wśród
opozycyjnych plemion. Napier wygrał bitwę
z wojskami Teodora i 13 kwietnia 1868 zdobył
szturmem stolicę Magdalę. Teodor popełnił
samobójstwo. Napier uwolnił jeńców brytyj-
skich, zburzył Magdalę i opuścił kraj. Patrz
także ETIOPSKA WOJNA DOMOWA i868-i8?2.
ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 1868-1872.
Po samobójstwie cesarza Etiopii Teodora
(Tewodros) II (1818-1868) między regional-
nymi wodzami plemiennymi wybuchła woj-
na domowa o tron cesarski. Jeden z preten-
dentów pośpiesznie się koronował i przekup-
stwem usiłował zdobyć poparcie innych.
Wódz plemienia Tigre odrzucił tytuł ras
(książę) ofiarowany mu za poparcie, ale
wódz plemienia Szeua przyrzekł nie stawiać
sprzeciwu, pod warunkiem że jego obszar
pozostanie niezależny. Nowo koronowany
król walczył z plemieniem Tigre, lecz prze-
grał kilka kolejnych starć, przeciwnik dys-
ponował bowiem nowocześniejszym uzbro-
jeniem. Do 1872 wódz Tigre pokonał wszyst-
kich rywali i koronował się na cesarza przy-
jmując imię Jan IV (1831-1889). Dążył
do centralizacji władzy, co było przyczyną
częstych walk z wodzami poszczególnych
plemion, które prowadził aż do śmierci.
Zginął w bitwie z sudańskimi mahdystami.
E T IO P S K O -E R Y T R E J S K A W O J N A- PARTY
ZANCKA 1961-1993. Erytrea pozostająca
pod brytyjskim panowaniem od 1941 do
1952, zyskała później status autonomicznej
prowincji w związku federacyjnym z Etio-
pią, dzięki czemu ta ostatnia uzyskała dostęp
do Morza Czerwonego. Etiopia zaczęła ogra-
niczać autonomię Erytrei, narzucając język
amharski jako język urzędowy i mianując
Etiopczyków na wszystkie stanowiska w ad-
ministracji. Takie postępowanie zraziło
i mahometan, i katolików. Na początku
1961 rozpoczęła się walka zbrojna, podjęta
początkowo przez Erytrejski Front Wyzwo-
lenia (EFW) z siedzibą w Kairze; potem
w wyniku sporów między partyzantami
pojawiła się inna partia partyzantów (1970)
- Erytrejski Ludowy Front Wyzwolenia
(ELFW) liczący około 10 tysięcy wojow
ników. Na scenie politycznej Erytrei poja
wiła się wkrótce potem trzecia partia
- EFW/ELFW. Konflikty pomiędzy rywa
lizującymi partiami odbijały się niekorzyst
nie na walce przeciw rządowi etiopskiemu.
W 1967 Etiopia podjęła poważną kampanię
wojskową, która zmusiła tysiące Erytrej-
czyków do ucieczki do Sudanu. Ustanowie
nie w Erytrei stanu wyjątkowego w 1971,
głód w 1973, upadek rządu cesarskiego
w Etiopii w 1974, następna klęska głodu
w 1975, ograniczenie władzy Etiopii nad
ośrodkami miejskimi w Erytrei w 1977
i bunty w samej Etiopii ogromnie skom
plikowały stosunki między Erytreą a Etio
pią. Sprzymierzone siły etiopskie, radzieckie
i kubańskie poniosły w 1978 poważne straty
pod Asmarą. Była to jedna z największych
bitew w toczącej się wojnie, która wkrótce
przekształciła się w walkę partyzancką, częs
to między rywalizującymi ugrupowaniami.
Walki te zakończyły się w kwietniu 1993,
a 24 maja oficjalnie ogłoszono niepodległość
Erytrei.
E T IO P S K O -S O M A L IJ S K A W O J N A -P R Z Y G R A
NICZNA 1963-1978. W 1960 powstała Re-
publika Somalii utworzona z dawnych ko-
lonii: Somali Włoskiego i Somali Brytyj-
skiego. Narodzinom towarzyszyły roszczenia
nowego państwa do terytoriów w Somali
Francuskim (Dżibuti), w Kenii oraz do
rozległego regionu Haud, którego część
znajduje się w etiopskim Ogadenie. Somalij-
czycy nie zamieszkiwali obszarów, których
się domagali, ale w czasach brytyjskiego
protektoratu uzyskali pozwolenie na wypa-
sanie bydła w Haud. W 1963 wybuchły
walki w rejonie przygranicznym Somalii
i Etiopii; buntowniczy Somalijczycy nie
zaakceptowali władzy Etiopii w Ogadenie.
Znalezienie ropy naftowej w Ogadenie
(1973), upadek cesarskiego rządu w Etiopii
oraz powstanie Somalijczyków w Ogadenie
(1977) bardzo skomplikowały sytuację.
W marcu 1978 wojska etiopskie wspomaga-
ne przez ZSRR i Kubę wyparły Somalij-
czyków z Ogadenu. Somalijczycy wrócili
jednak trzy miesiące później, tym razem
jako Front Wyzwolenia Zachodniej Somalii.
Początkowo zwycięstwa odnosili Somalij-
czycy, później Etiopia bombardowała małe
przygraniczne miasta somalijskie. Od 1978
na granicy etiopsko-somalijskiej sporadycz-
nie wybuchają starcia, nie podejmuje się
jednak większych operacji militarnych.
ETIOPSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS
KO-ETIOPSKIE WOJNY.
ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877.
Ismail Pasza (1830-1895), kedyw Egiptu
i nominalny wasal sułtana tureckiego, pro-
wadził kolonizację wybrzeży Morza Czer-
wonego należących do Etiopii (Abisynii).
W 1875 egipskie wojska okupowały kilka
etiopskich portów i miasto Harar w głębi
kraju, które pozostały we władaniu Egiptu
aż do 1887, czyli jeszcze przez długi okres
od czasu rezygnacji Egiptu z planów kolo-
nizacyjnych. Cesarz Etiopii Jan IV
(1831-1889) wypowiedział Egiptowi wojnę
w 1875, wyruszył z wojskami i wygrał bitwy
pod Aussą (1875) oraz w pobliżu Gury, na
południowy zachód od Mitsiwy (1876). Gura
i miasto Gondar w 1877 stały się celem
następnej kampanii Egiptu. Wyprawa się
nie powiodła i Egipcjanie zaniechali dal-
szych działań. W 1879 Ismail Pasza usiłował
uwolnić się od obcego panowania, ale został
pokonany przez sułtana i zastąpiony przez
swego syna Taufika Paszę (1852-1892).
Patrz także WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA iss?-
-1889.
ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY PÓŹNIEJSZE
ok. 302-264 p.n.e. Lokalny spór w Ar-
retium (Arezzo) przerodził się w walkę
0 władzę między elitą miasta a potężnym
rodem Cilnii, etruskimi przyjaciółmi Rzy
mu, wywołało to interwencję Rzymu w 302.
Dzięki zasadzce etruskiej Rzymianie zostali
zwyciężeni, uniknęli następnej, w pobliżu
Rusallae (Roselle), a szarża ich jazdy zade
cydowała o zwycięstwie. Pozostali Etrus
kowie zyskali wkrótce sprzymierzeńców,
Samuitów i Galów, jednakże znowu prze
grali bitwę w pobliżu Yolaterrae (Yolterra)
w 298, połączone armie sojuszników zostały
zwyciężone pod Sentinum w 295, a w 294
Rzymianie zajęli miasta etruskie: Russallae,
Peruzję i Wolsynie (Bolsena). 40-letni ro-
zejm i wysokie odszkodowania nie zapobieg
ły wspólnym działaniom zaczepnym Etrus
ków i Galów (283), jednak ponieśli oni dwie
kolejne klęski nad Jeziorem Wadymońskim
(283, 282). Wszczęcie przez króla Epiru
Pyrrusa wojny z Rzymem tylko na krótko
zmieniło sytuację; wkrótce jego etruscy
sojusznicy poddali się Rzymianom w Yulci
1 Wolsyniach (patrz RZYMSKA WOJNA PRZE
CIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.). Yulci
straciło niezależność. Nastąpił ostateczny
kres niepodległości Etrurii. W 264 Wolsynie
ponownie stawiły opór Rzymianom i zostały
w następstwie całkowicie splądrowane. Rzy
mianie zabrali 2000 brązowych posągów, by
opłacić koszty PUNICKIEJ WOJNY PIER
WSZEJ. Rzymianie zakładali kolonie na
terytorium Etrurii, co umożliwiło im ścisły
nadzór nad podbitymi państwami. W czasie
PUNICKIEJ WOJNY DRUGIEJ Etruria
utrudniała Rzymianom transporty broni.
Jedynie mała część Etrurii wzięła udział
w SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNIE 91-88
przeciw Rzymianom. Lojalni wobec Rzymu ce je opuścił. Później Tarkwiniusz zawarł
Etruskowie w 90 otrzymali pełne obywatel - sojusz z Sabinami, częścią Latynów i -Gre
stwo rzym skie. Y olaterrae wzięła udział kami z Kumę (Cumae), nie udało mu się
w RZY M SKIEJ W O JN IE DOM OW EJ jednak odzyskać Rzymu. Kolejna porażka
83-79 po stronie stronnictwa mariańskiegozmusiła Tarkwiniusza do powrotu do -Ku
przeciw Lucjuszow i Korneliuszowi Sulli mę, gdzie niebawem zmarł. Rzym zaczął
i kapitulowała po długim oblężeniu w 79. wówczas podbijać jedno miasto-państwo
Etruria została jedynie okręgiem rzymskiej etruskie po drugim. Weje odparły najazd
Italii, ale jej kulturalne osiągnięcia prze- (485), następnie prowadziły 10-letnią wojnę
trwały zarówno jej własny upadek, jak i -upa(ok. 483-474), w czasie której bliskie były
dek potęgi rzymskiej na Zachodzie (patrz nawet zdobycia Rzymu, ostatecznie zawarły
RZYMUUPADEK475). 40-letni rozejm. Rzymianie prowadzili -z ni
mi wojnę w latach 438-426 (patrz RZYMSKA
E T R U S K O -R Z Y M S K IE W O J N Y Wok.
C Z EWOJNA
S N E z MIASTEMWEJE PIERWSZA438-425 p.n.e.),
509-308 p.n.e.Około 800 p.n.e. mig rujące po czym zawarli następny rozejm, prowadzili
ludy z Anatolii (obecnie Turcja) wojnę w latach 405-396 aż do zdobycia
wprowadziły do Italii wysoko rozwiniętą Wejów szturmem (patrzRZYMSKA WOJNA z
kulturę brązu i żelaza. Ludy te, określane MIASTEM WEJE DRUGA 405-3% P.n.e.). Weje
jako Etruskowie, przez Greków zwane były uzyskały pomoc jedynie od trzech etruskich
Tyrrhenoi (stąd Morze Tyrreńskie), przez miast-państw. Po inwazji Celtów z północy
Latynów Tusci (stąd Toskania), a samEtruria e straciła terytoria północne (patrz
zwały się Rasennami. Najprawdopodobniej RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e.).
przenikały na tereny Italii w sposób poko - W miarę utraty przez Etrurię sił Rzym coraz
jowy, co pozwalało im na swobodne, nie szybciej opanowywał Italię;etruskie
zorganizowane osiedlanie się (nigdy nie m iasta Sutrium i N epete padły w 387,
zjednoczyli się w konfederacji miast-państw) Caere z portem Pyrgi w 384. Miasto
i na opanowanie zachodniej Italii od jeziora Tarkwinie walczyło z Rzymem od 359 do
Como po Tybr. Około 625 Etruskowie prze - 351, uzyskało 40-letni rozejm. Po jego - wy
kroczyli Tybr i zajęli grupę nie związanychgaśnięciu w 311 Tarkwinie i inne miasta- -
ze sobą wiosek, określaną jako Rzym -(we państwa etruskie wszczęły wojnę z Rzy
-
dług historyków rzym skich Liwiusza mem, w 310 zaś poniosły klęskę nad Jezio
-
[59-17] i W arrona [116-27] powstał on rem Wadymońskim. W latach 309-308- za
około 753), gdzie ustanowili władzę dynastii wierały one przymierza z Rzymem. W ciągu
Tarkwiniuszy. Osuszyli, skanalizowali -i zadwóch wieków terytoria Etrurii zmalały do
planowali Rzym jako miasto etruskie; to wąskiego skrawka między Apeninami -a la
oni wybrukowali Forum, a na Wzgórzusami Kumę.
Kapitolińskim wznieśli świątynię Jowisza
E U R E K I G Ó R N IK Ó W P O W S T A ON d-IE 1 8 5 4 .
(spaloną w 83). Przewrót w 509 doprowadził
krycie złota w Australii w 1851 stało się
do usunięcia ostatniego króla z dynastii
przyczyną napływu robotników przemys -
Tarkwiniuszy i ustanowienia republiki.- Do
łowych i spowodowało wprowadzenie w- ży
szło do konfliktu etrusko-rzymskiego w- ok
cie surowych praw godzących w górników;
resie, gdy Etruskowie panowali już nad
drogie opłaty miesięczne za licencje (bez
ponad jedną trzecią Italii. Wypędzony Tar-
względu na wynik poszukiwań) i częste
kwiniusz Pyszny (zm. ok. 503) uzyskał
kontrole stanow iły form ę ekonom icznej
posiłki etruskie w celu podjęcia próby- od
i społecznej władzy. Pozbawieni praw -gór
zyskania Rzymu. Lars Porsenna, król Clu-
nicy protestowali przeciwko wprowadzonym
sium (Chiusi) opanował miasto, ale nie
restrykcjom; jedna z demonstracji była tak
przywrócił władzy Tarkwiniuszowi i wkrót-
gwałtowna, że konieczna była interwencja
wojska. Przywódcy, dobrze znający
walijski
1 angielski czartyzm, przyczynili się do
powstania masowego ruchu na rzecz po
wszechnego prawa wyborczego. Rząd au
stralijski zareagował dopiero wtedy, gdy
górnicy spalili licencje - wysłał przeciw
nim wojsko. W grudniu 1854 górnicy na
złotonośnym obszarze Eureka utworzyli uz-
brojne formacje, zbudowali obóz i choć źle
uzbrojeni, stawili w nim czoło wojskom
rządowym. Obóz zaatakowało około 400
żołnierzy, broniło go 150 górników. W cza
sie starć zginęło 30 osób, górnicy zostali
rozgromieni. Później wojsko pastwiło się
nad górnikami przebywającymi w namio
tach mieszkalnych, kilku górników zabito,
wielu zraniono. Wydarzenia te tylko wzmoc
niły ruch na rzecz reform społecznych.
Patrz także LAMBING FLAT, ROZRUCHY w LAM-
BING FLAT I860-i86i.
F A L K L A N D Y /M A L W IN Y , W O J N A -
LANDY 1982. Spór o prawa do Falklandów
(Islas Malvinas w języku hiszpańskim) na
południowym Atlantyku rozpoczął się
w XVII w. W 1833 Wielka Brytania zajęła
wyspy i wysiedliła mieszkających tam Ar-
gentyńczyków. Argentyna, przy poparciu
większości krajów latynoamerykańskich, na-
dal podtrzymywała swoje roszczenia do
wysp. Negocjacje w sprawie zwierzchności
Wielkiej Brytanii nad Falklandami skoń-
czyły się 27 lutego 1982, porozumienia nie
osiągnięto. Argentyna zagroziła podjęciem
innych działań w celu rozwiązania prob-
lemu. 19 marca 1982 grupa argentyńskich
przedsiębiorstw odzyskiwania złomu na wy-
spie South Georgia, wchodzącej w skład
Falklandów, wywiesiła flagę Argentyny.
2 kwietnia siły zbrojne Argentyny dokonały
inwazji na Falklandy i przejęły wszystkie
najważniejsze punkty, łącznie ze stolicą
wysp - portowym miastem Stanley. Wyspy
okupowało 20 tysięcy żołnierzy argentyń
skich, w większości nie wyszkolonych re
krutów. Energiczne działania dyplomatycz
ne Stanów Zjednoczonych i Organizacji
Narodów Zjednoczonych nie doprowadziły
do rozwiązania kryzysu. Premier Wielkiej
Brytanii, Margaret Thatcher (ur. 1925), za
zgodą parlamentu wysłała do walki eskadrę
kontradmirała Johna Woodwarda (ur. 1932)
i ogłosiła dwustumilową strefę wokół Falk-
landów za obszar działań wojennych. Dos-
konale wyszkolone i uzbrojone wojska bry-
tyjskie opanowały wyspę South Georgia.
Argentyńskie lotnictwo, uzbrojone w bomby
i rakiety (typu Exocet), wyrządziło poważne
szkody flocie brytyjskiej; Argentyńczycy
zatopili dwa niszczyciele, dwie fregaty i parę
innych okrętów wojennych, zestrzelono kil-
ka samolotów. Brytyjskie okręty podwodne
zatopiły kilka okrętów nieprzyjaciela.
21 maja 1982 w porcie San Carlos na Falk-
landach wojska argentyńskie rozpoczęły
walkę z nacierającą piechotą generała majora
Jeremy'ego Moore'a. Po zajęciu przyczółków
Brytyjczycy posuwali się w głąb wyspy,
stosując taktykę z II wojny światowej, w cią-
gu paru godzin zmusili Argentyńczyków
Odowodzonych
FA LK przez generała Mario Menen-
deza (ur. 1930) do kapitulacji w Stanley 14
czerwca 1982. Poległo około 750 Argentyń-
czyków i 256 Brytyjczyków. Zwycięstwo
Brytyjczyków przyczyniło się do wzrostu
popularności konserwatywnego rządu Mar-
garet Thatcher, a porażka Argentyny spo-
wodowała upadek jej prezydenta, Leopoldo
Fortunato Galtieri (ur. 1926). Wojna nie
zakończyła sporów o zwierzchnictwo nad
wyspami.
F A L L E N T IM B E R S , B IT W A P O D F A L L E N T IM -
BERS 1794. Generał Anthony Wayne
(1745-1796), następca generała Arthura
St. Claira (1736?-1818) na stanowisku na-
czelnego dowódcy armii USA Terytorium
Północno-Zachodniego (patrz ST. CLAIRA
PORAŻKA 1791) otrzymał polecenie rozbicia
konfederacji plemion indiańskich, która
sprawiała mnóstwo kłopotów na tym tere-
nie. Wyruszył z 1000 żołnierzami, którzy
przeszli prawie dwuletnie przeszkolenie.
Posuwał się w kierunku Fortu Miami, waro-
wni brytyjskiej nad rzeką Maumee w obec-
nym Ohio, gdzie prawie 2000 zebranych
Indian oczekiwało na starcie z armią Way-
ne'a. Pokojową propozycję Wayne'a odrzu-
cono. W połowie sierpnia 1794 Wayne,
zręcznie kierując swoimi żołnierzami, zmu-
sił Indian do konfrontacji w pobliżu obec-
nego Toledo (Ohio). Indianie schronili się
za naturalną palisadą z powalonych drzew;
Wayne przez kilka dni zwlekał z atakiem.
20 sierpnia część Indian udała się po zapasy
żywności do Fortu Miami, a wówczas Way-
ne zaatakował i w ciągu niespełna dwóch
godzin zmusił Indian do ustąpienia. Brytyj-
czycy nie udzielili obiecanej wojownikom
pomocy. Żołnierze Wayne'a obrócili w pe-
rzynę indiańskie wsie i zniszczyli pola
uprawne. 3 sierpnia 1795 wódz Mały Żółw
(1752-1812), reprezentujący konfederację
Indian, podpisał traktat w Greenville, w któ-
rym Indianie odstąpili Stanom Zjednoczo-
nym większą część Ohio oraz obszary w In-
dianie, Illinois i Michigan.
F E N IA Ń S K IE N A J A Z D Y 1 8 66A, gresy 18 7 0 .-w i odzyskała Rovigo i Polesine. Wenecja władała
ne Irlandzko-Amerykańskie Bractwo Feniań-
skie snuło plany wyzwolenia Irlandii spod
brytyjskiego panowania; w tym celu dążyło do
u w ik łan ia Stan ó w Z jed n o czo n y ch w w o jnF ęE R R A R Y W O J N A P R Z E C I W P A Ń- S T W U K O Ś
z W ielką Brytanią. Bractw o spodziew ało się,
że przyczyną wybuchu wojny mogłaby być
in w a z ja n a b ry ty jsk ie d o m in iu m , K a n ad1514)
l czerwca 1866 feniańskie siły z Buffalo (stan
Nowy Jork) przekroczyły granicę i zajęły
kanadyjskie m iasto Fort Erie. Ochotnicy
nadyjscy dopiero po trzech dniach zdołali
wyprzeć feniański oddział, liczący około 1500
żołnierzy, z powrotem za rzekę Niagara.
stępny najazd nastąpił tydzień później, z Ver-
m ontu na teren wschodniej Kanady (Quebec).
R ó w n ież i ta akcja b yła n ieu d ana. M impowrót
represji władz USA fenianie zorganizowali
n a s tę p n e n a ja z d y n a K a n ad ę , z Y e r m o nprzy
i N ew H am pshire 25-27 m aja 1870. R epresje
i nacisk opinii publicznej sprawiły, że w rok
później fenianie zaniechali dalszych wypadów.
FERRARY WOJNA 1482-1484. Odmowa Fer
rary przestrzegania praw przyznanych W enecji
na mocy konwencji posłużyła tej ostatniej jako
pretekst do ataku na Ferrarę. W enecję nakłonił
do ataku na Ferrarę sprzymierzony z W enec-
janami papież Sykstus IV (1414-1484). Sojusz -
n ik am i F errary b yły w tej w o jn ie G enu a,
Siena, Florencja, Mediolan i Neapol. Po- prze
graniu z Florencją bitew pod Castello i Rimini
wojska papieskie wycofały się i papież musiał
zawrzeć pięcioletni traktat pokojowy. W enec-
janie, nie zważając na wezwanie papieża do
zaw ieszenia broni, prow adzili działania dalej
i zwyciężyli Ferrarczyków w bitwie pod Ar-
gentą. Po utworzeniu połączonych sił włoskich
szala przechyliła się na niekorzyść Wenecji; jej
flota na rzece Pad została rozproszona, a wojska
lądowe zwyciężone na terytorium Ferrary -i Me
diolanu. Do końca 1483 Ferrara odzyskała
większość utraconych obszarów. W sierpniu
1484, korzystając z rozpadu wrogiego jej- przy
m ierza, W enecja w tajem nicy zawarła z- M e
diolanem pokój w Bagnolo, na mocy którego,
mimo poniesionych porażek, zachowała swe
poprzednie uprawnienia w stosunku do Ferrary
wówczas największymi terytoriami w swej
historii.
CIELNEMU 1512. W czasie francuskiego najaz -
d u n a Ita lię (p a trz
Ś W I Ę T E J L I G I W O J N A 1510-
ę, ekskomunikowany przez papieża liusza
Ju
H (1443-1518) w 1509 książę Ferrary, Alfons
I (1486-1534), współdziałając z Fran cuzami,
kazał
- ka zaatakować wojska papieskie,
hiszpańskie i weneckie znajdujące się pod
Rawenną. Wojska Alfonsa zwyciężyły i zdobyły
Rawennę. Do wojny włączyli się Szwajcarzy,
- Na
którzy usunęli Francuzów z Mediolanu, a- woj
ska Św iętej Ligi zapewniły M edyceuszom
o do władzy we Florencji. W pokonanej
Ferrarze panujący dom Estów utrzym ał się
tu władzy tylko dlatego, że papież Juliusz II
zmarł w 1513; z jego następcami Estowie nie
prowadzili wojen.
F E T T E R M A N A M A SA K R A R1866. ząd U SA ,
- wspierając działania górników napływających
n a Z achód, zbud ow ał szlak Bo zem an, który
 łączył m iasta górnicze ze wschodem kraju. rządu Filipin, której Hiszpanie potem nie
Szlak przebiegał przez tereny łowieckie Siuk- dotrzym ali. Po w ybuchu H ISZPA Ń SK - O-
sów . Ich wódz, Czerw ona Chmura (1822- - AMERYKAŃSKIEJ WOJNY w 1898 i- zwy
1909), ostrzegł, że Indianie nie będą tego cięstwie floty USA nad flotą hiszpańską -w Za
tolerowali. Dla ochrony szlaku w północnym toce Manilskiej 19 maja 1898 Aguinaldo wrócił
W yom ing zbudow ano Fort Phil K earn ey na. Filipiny. Dzięki wsparciu Stanów -Zjed
Mimo to Siuksowie często atakowali wojska noczonych zorganizował armię, która pomogła
USA. Po ataku na robotników na ratunek USA pokonać Hiszpanów. Hiszpania sprzedała
wysłano z fortu oddział 82 żołnierzy pod wówczas Filipiny Stanom Zjednoczonym za
dowództwem kapitana W illiama Judda Fetter- 20 milionów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE
mana (1833-1866). 21 grudnia 1866 oddział POWSTANIE1399-1902.
został zwabiony w zasadzkę, zastawioną przez
okoio 1500 Siuksów prowadzonych przez- wo F IL IP IŃ S K IE P O W S T A N IE 1 89 9-1
F ilipi
90- 2 .
dza Wysokie Plecy, i wybity. Część szlaku ny pod przywództwem Emilio Aguinaldo
Bozeman została później zamknięta. Patrz także (1896-1964) ogłosiły 12 czerwca 1898 niezależ -
SIUKSÓWWOJNAises-ises. ność od H iszpan ii. M im o to H iszp ania na
mocy traktatu z Paryża ustąpiła wyspy Stanom
F IL IP IŃ S K IE P O W S T A N IE 18 96W-18
ielu
98 . Zjednoczonym za kwotę 20 milionów dolarów
Filipińczyków przeciwnych skorumpowanym (patrz HlSZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898).
hiszpańskim rządom kolonialnym, przystąpiło Nie uznając traktatu, Aguinaldo ze swymi
do tajnego stowarzyszenia rewolucyjnego Ka- towarzyszami ustanowili Republikę Filipin,
tipuman, założonego w M anili przez Andresa przyjmując za podstawę prawną konstytucję
Bonifacio (1863-1897). Najbardziej radykalni Malałoś (20 stycznia 1899); prezydentem został
byli synowie zamożnych plantatorów, po - stuAguinaldo. 4 lutego 1899 wymiana strzałów
diach w Europie powracający z europejskimi między wojskami amerykańskimi i filipińskimi
ideami nacjonalistycznymi. Po tym, jak -Hisz w pobliżu Manili rozpoczęła działania zbrojne
panie dowiedzieli się o istnieniu Katipumanu, przeciw USA. Początkowo Filipińczycy musieli
Bonifacio natychmiast wezwał do zbrojnego wycofać się, ale 22-24 lutego 1899 w zięli
powstania i walki o niepodległość (26 sierpnia odwet i pod komendą generała Antonio Luny
1897). Wojska hiszpańskie odnosiły zwycięst - (1866-1899) zaatakowali Manilę. Wojska- ame
wa, powstańcy musieli się wycofać do północ - rykańskie pod wodzą generała Arthura MacAr-
nej części wyspy Luzon. Opór Filipińczyków thura (1845-1912) odparły atak i w końcu
wzrósł po aresztowaniu i straceniu Jose Rizala zdobyły stolicę republiki, M alałoś (31 marca
(1861-1896), patriotycznego pisarza, który był 1899); Aguinaldo musiał zbiec. Rozwiązał
n atch nieniem ruchu niep od leg łościow egpóźniej o. armię i rozpoczął walkę partyzancką.
W 1897 B onifacio i E m ilio A guinaldo Wojska USA prowadziły walki z powstańcami
(18 96-1964), b urm istrz C avite na L uzonie, w południowej części Luzonu, na wyspach
w czasie walk z Hiszpanam i zaczęli między Yisaya, na Mindanao i archipelagu Sulu. ki Dzię
sobą rywalizować o władzę. Aguinaldo kazał podstępowi generała USA Fredericka Fun-
rozstrzelać swego przeciwnika za rzekomstona ą (1865-1917) i filipińskich wywiadowców
zdradę. G łówne walki z H iszpanami skupiły w służbie USA 23 marca 1901 ujęto Aguinaldo.
się w prowincji Cavite; w końcu 1897 większą Wódz powstańczy został zmuszony do złożenia
jej część opanowali Hiszpanie. 15 grudnia obie przysięgi posłuszeństwa Stanom Zjednoczonym
strony zgodziły się na zawarcie paktu w Biak-- i wydania proklamacji nawołującej do pokoju.
na-bato, który chwilowo zakończył powstanie; Nie wszyscy przywódcy filipińscy poddali się
Aguinaldo i inni przywódcy powstania udali i wojna partyzancka ciągnęła się jeszcze przez
się na emigrację do Hongkongu, przyjmując rok; skończyła się 6 maja 1902. Powstał wtedy
400 ty sięcy peso i obietnicę zreform o w aniarząd cywilny pod nadzorem USA, a pierwszym
cywilnym gubernatorem został William Howard zrzeczenia się władzy 1986 i emigracji. W dowa
Taft (1857-1930). W rzeczywistości działania po Aąuino, Corazón, wygrała wybory prezy -
partyzantki filipińskiej wygasły dopiero w 1906.denckie 1986, rok później weszła w życie nowa
konstytucja, kończąc erę walk wewnętrznych.
FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE 1969-.
W rogie nastawienie różnych ugrupowań- poli F IŃ S K A W O JN A O N IE P O D L E G Ł O- Ś Ć 19 18 -
tycznych i religijnych do rządu centralnego 1920. Choć tymczasowy rząd rosyjski (patrz
wielokrotnie destabilizowało sytuację na- Fili BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA
pinach od 1946, czyli od przyznania Filipinom ROSYJSKA 1917) uznał demokratyczny rząd
niepodległości przez Stany Zjednoczone. - Po
Finlandii, wielkiego księstwa rosyjskiego, -6 gru
czątkowo siedliskiem opozycji była środkowa dnia 1917 Finlandia ogłosiła niepodległość.
część wyspy Luzon; w 1954 władze pokonały Nowy rząd radziecki (patrz PAŹDZIERNIKOW A
działającą tam komunistyczną organizację- par REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał 4 stycznia 1918
tyzancką Hukbalahap (Huk) (patrz H U K BA LA- niepodległość Finlandii. 28 stycznia 1918 fińscy
HAPY POWSTANIE1940-1954). Jednakże w 1969, w radykałowie popierani przez bolszewików liobali
czasie prezydentury Ferdinanda Edralina fiński rząd koalicyjny kierowany przez Pehra
Marcosa (1917-1989) Hukowie wznowili- dzia Svinhufuda (1861-1944), co stało się począt -
łania, wybuchło również powstanie naq'onalis- kiem wojny domowej, która ogarnęła cały kraj.
tów M oro (muzułmanie) na M indanao.- WNa y północy trzymali się biali, którym przewo-
wołane tajfunam i powodzie na Luzonie były dził baron Carl Gustaf M annerheim (1867- -
dla M arcosa pretekstem do ogłoszenia w 1972 1951); południe łącznie z Helsinkami, stolicą
stanu wyjątkowego w całych Filipinach. -Dzia kraju , op anow ała fińska C zerw ona G w ardia
łania wojskowe spowodowały zaostrzenie oporu i sprzymierzeni z nią bolszewicy. Po zdobyciu
partyzantów, przeto M arcos ogłosił am nestię Yaasa M annerheim poprowadził wojska na
dla tych, którzy złożą broń. W ielu członków południe, zajął Tampere, ale w połowie kwietnia
komunistycznej Nowej Armii Ludowej (NPA, 1918 Czerwona Gwardia wstrzymała jego marsz.
ramię zbrojne zdelegalizowanej partii komunis - Na pomoc M annerheimowi przybyły wojska
tycznej PKP) skorzystało z amnestii, ale człon - niemieckie pod wodzą hrabiego Rudigera von
kowie Moro, wspierani przez powstańców der Goltza (1865-1930), które zdobyły Helsinki i
m alajsk ic h i L ib ię, o d rzu cili tę m o żliw owyparły
ść z kraju Czerwoną Gwardię. W bitwie
i rozszerzyli powstanie na filipiński archipelag pod Wyborgiem 29 kwietnia 1918 armia białych
Sulu. Nasilenie ataków Moro osiągnęło szczyt wspierana przez Niemców zmusiła siły czerwo -
w 1974, kiedy to partyzanci zniszczyli na Sulu nych do kapitulacji (12 tysięcy jeńców). Po tym
miasto Joloo, a rządowe siły bezpieczeństwa zwycięstwie biali rozpoczęli krótkotrwały okres
liczyły tam 35 tysięcy żołnierzy. Działalność rządów terroru, ich ofiarą padły tysiące ludzi
partyzancka ciągle trwała. Po przyjęciu przez podejrzanych o komunizm. 17 czerwca prokla -
M arco sa p raw d ziw ie dy ktato rsk iej w ładmowano zy republikę fińską. Spór z Rosją o zacho
-
w 1973 w pierwszej połowie lat osiemdziesią - dnią Karelię wywołał sporadyczne walki -w ok
tych kilkakrotnie doszło do antyrządowych resie od czerwca 1919 do 14 października 1920;
zamieszek i dem onstracji w M anili, stolicy działania wojenne zakończył traktat w Dorpacie
Filipin. W 1981 wznowił działalność Kongres, (Tartu) podpisany 14 grudnia 1920. Traktat
który miał jednak tylko symboliczną władzę; potwierdził niepodległość Finlandii i przyznał
M arcos zniósł również trwający ponad osiem Finom port Petsam o na Morzu Arktycznym .
lat stan wyjątkowy. Jednakże komuniści i Moro Patrz takżeROSYJSKAWOJNADOMOWA1918-1921.
nadal niezmordowanie prowadzili krwawe - wa
lki. Sytuację zaostrzył mord na przywódcy F L A M M O C K A R E B E L IA T1h4o9m7as
. F la m -
opozycji Benigno S. Aąuino w 1983, -a po mock (zm. 1497), wywodzący się ze starego
w szechne potępienie M arcosa zm usiło go dorodu posiadacz ziemski z Kornwalii, zaprotes-
 tował przeciw podatkowi narzuconemu przez przełęczy Scallela (Scalone) 24 lipca 1358.
króla Henryka VII (1457-1509), który m iał M arkiz M ontferrat chcąc nająć W ielką -Kom
sfinansować działania wojenne podjęte w celu panię, przynaglał Florencję, by wypłaciła -Kom
ukarania Szkocji za pom oc udzieloną Per- panii żołd, a dla poparcia żądań zgromadził na
kinowi Warbeckowi (patrz WARBECKA REBELIA granicy z Toskanią wojska z całych W łoch.
1495-1499). Flammock głosił również, że tylko Kompania okrążyła terytorium Florencji, nie
baronowie z północy zobowiązani są do ochro - przekroczyła jednak jej granic; nie doszło do
ny granicy ze Szkocją. On oraz jego współ - starcia z W łochami i ostatecznie kompania
ziomek, M ichael Joseph (zm. 1497), zgodzili opuściła te tereny, by służyć innym książętom.
się poprowadzić protestujących Kornwalijczy-
ków do Londynu, by tam przedłożyć królowi F L O R E N C K A R E W O L T AM13 ieszk
43 . ań cy -F lo
pretensje i postulaty. W ielki tłum zbuntowa - rencji byli niezadowoleni z okrutnych rządów
nych wkroczył do Taunton, zabił burmistrza, wybranego przez nich pana m iasta (signore)
po czym skierował się do Walii, gdzie pozyskał Gualtieriego z Brienne i z nakładanych przez
szlacheckiego przywódcę, lorda Audleya,- a na niego wysokich podatków; do 1343 doszło do
stępnie ruszył dalej do Londynu. 22 czerwca zawiązania trzech spisków, których celem było
1497 pod D eptford Strand w ojska H enryka pozbaw ienie go w ład zy . Z pom ocą To skanii
VII rozbiły buntowników: Flamm ock i inni i Bolonii Gualtieri uwięził 300 ważnych- oby
przywódcy zostali ujęci i straceni. wateli Florencji, których podejrzewał o spisek;
połowę z nich zamierzał stracić. Spiskowcy
F L O R E N C J I W O J N A P R Z E C I W P A-Ń S połączyli
T W U K Osiły Ś i wzniecili bunt, aby nie dopuścić
CIELNEMU 1485-1486, Papież Innocenty VII do egzekucji. Gualtieriego oblegano w jego
(1432-1492) popierał bunt baronów andega - pałacu, aż opuściła go przeważająca część
weńskich przeciw królowi Neapolu Ferdynan - najemnych wojsk; wtedy upoważnił biskupa
dowi I (1423-1494) (patrz NEAPOLITAŃSKA Florencji do wprowadzenia w życie reform,
REWOLTA WSS-MSĆ). Gdy Lorenzo de Medici jednakże mieszkańcy w ataku niepohamowanej
(1449-1492), władca Florenq'i, wysłał do - Newściekłości zabili większość jego zwolenników.
apolu wojska na pomoc Ferdynandowi, nie Gualtieri opuścił m iasto; Florencja wkrótce
cieszącemu się popularnością we Florencji, stała się doskonale prosperującą republiką
p apież w y p raw ił sw o ją arm ię do F lo ren cjidemokratyczną i handlową.
i N eapolu, aby rozbić ten sojusz i pom óc
baronom. Florencja skutecznie pomogła- Fer FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1351.
d yn an do w i i w y p ęd ziła w o jsk a p ap iesk W
ie.o jn a ta b y ła p ierw s z ą z sz e re g u w o je n ,
W 1486 zawarto powszechny pokój, dzięki w których Florencja usiłowała przeciwstawić
któremu Lorenzo odzyskał m iasto Sarzana, się zagrożeniu ze strony mediolańskiego rodu
przejęte przez Genuę w 1478. V is c o n tic h . G io v a n n i V isc o n ti (1 2-9 0 ? -
1354) po objęciu władzy powiększył terytoria
F L O R E N C J I W O J N A P R Z E C I W W I E L KMediolanu,
I E J K O M zdobywając
- w 1350 Bolonię. - Za
PANU 1358-1359.W ielka Kom pania była warł sojusz z gibelinami z Toskanii i dokonał
jednym z awanturniczych, przenoszących się najazdu na terytorium Florencji. Po dwóch
z miejsca na miejsce, oddziałów najemników m iesiącach walk Florentyńczykom udało się
niemieckich wynajmowanych przez ligę książąt pod Scarperią powstrzymać najeźdźców i- zmu
włoskich do walki z Mediolanem; gdy liga nie sić ich do wycofania się do Bolonii. Visconti
m og ła dłużej płacić, K o m p ania spu sto szyszykował
ła nowy najazd, ale w trakcie przygoto -
i sterroryzowała cały Półwysep Apeniński. wań zmarł. Po wojnie gwelfowie z Florencji
Florencja nie zgodziła się na wejście rabusiów zaczęli stosować terror wobec piastujących
do Toskanii, zamknęła przejścia górskie i- zwo urzędy gibelinów (gwelfowie i gibelinowie
łała górali, którzy zwyciężyli awanturników na należeli do dwóch zwalczających się obozów
 w Italii; gw elfow ie stali po stronie papiestw a, Priskusa. Fokas wrócił z wojskiem do
wodza
a gibelinow ie - po stronie Św iętego C esarstw a
Konstantynopola, zamordował bizantyjskiego
Rzym skiego). cesarza Maurycjusza (ok. 539-602) oraz jego
pięciu synów i został nowym cesarzem.
F L O R E N C K O -M E D IO L A Ń S K A W O -J N A 1 3 9 7 -
1402. Za panowania Giana Galeazzo Yiscon-FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE MIMS 1813.
tiego (1351-1402) Mediolańczycy toczyli nie D uży oddział m łodych Indian G reek, - „C zer
wypowiedzianą oficjalnie wojnę w północnej wonych tyczek", w stąpił na w ojenną ścieżkę,
i środkowej Italii - opanowali Weronę, Padwę, aby pom ścić zasadzkę zastaw ioną na nich przez
Pizę, Sienę, Perugię i parę mniejszych miast. am erykańskich osadników i odzyskać tereny
Po spustoszeniu Toskanii Yisconti rozpoczął indiańskie zabrane im przez białych (patrz
walkę z Florengą; nie zdążył jej zniszczyć, G R E E K IN D IA NW O JN AISI S-IS M). 30 sierpnia1813
gdyż w przededniu bitwy, we wrześniu 1402 Indianie prow adzeni przez w odzawConego zer
padł ofiarą zarazy. Jego zdobyczami podzielili Orła (W illiam W eatherford) (1780?- -1824)
się synowie i najemnicy, powodując rozpad niespodziewanie zaatakowali fort M ims,
potęgi rodu Yiscontich. tym czasow ą fortyfikację u zbiegu rzek Tom -
bigbee i A labam a. M im o nawoływ ań- Czer
N Y 1 3 1w
F L O R E N C K O -P I Z A Ń S K I E W O J-1406. 3 -onego O rła do opanow ania Indianie -zam or
W XIV w. Florencja dążyła m iędzy innymi do dow ali około 500 białych, co spow odow ało
uzyskania dostępu do morza, w tym celu zdecydowaną akq'ę am erykańskiej m ilicji, - prag
chciała zdobyć port w Pizie. W okresie tym nącej odw etu i likw idacji plem ienia Indian
dochodziło do sporadycznych i nieefek - Greek.
tywnych działań wojennych. W czasie wojny
1362-1364 Piza obroniła swą niepodległość F O R T W IL L IA M H E N R Y , M A S A K R A W F O R C IE
dzięki pomocy angielskiej kompanii zaciężnej W I L L I A M H E N R Y W1 7 51 7 .5 5 b r y t y j s k i e
pod dowództwem sir Johna Hawkwooda (zm. w ojska kolonialne dowodzone przez W illiam a
1394); później m iasto, chcąc zapewnić sobie Johnsona (1715-1774) zbudow ały fort W illiam
opiekę przed zakusami Florencji, prowadziło H enry na południow ym krańcu jeziora G eorge
rozmowy z królem francuskim Karolem VI (stan N o w y Jo rk ); w czasie F R A N C U Z Ó W
(1380-1422). W 1405 Florencja skłoniła -FranI IN D IA N W O JN Y był to strategiczny punkt
cję do oddania jej Pizy w zamian za poparcie zarów no dla Anglików , jak dla Francuzów ,
antypapieża Benedykta XIII (Pedro de Luna) poniew aż strzegł drogi na północ, do K anady.
(1328P-1423) protegowanego francuskiego. 9 sierpnia 1757 francuski generał Louis Joseph
Gdy mieszkańcy Pizy zbuntowali się, Florencja de M ontcalm (1712-1759) na czele znacznych
przez sześć m iesięcy oblegała m iasta z lądu sił w łasn ych i Ind ia n zaata k o w ał b ry ty jsk i
i morza. Piza padła 9 października 1406; fort. W obec przygniatającej przew agi liczebnej
Florencja uzyskała upragniony port, który przeciw nika pułkow nik M onro poddał się,
umożliwił jej prowadzenie handlu morskiego.uzyskując od M ontcalm a obietnicę bezpiecz -
n e g o o d w ro tu . Je g o ż o łn ie rz e zło ż y li b ro ń
FOKASA BUNT 6O2. Fokas (zm. 610), centurion i w y s z l i z fo r tu z h o n o r a m i w o j s k o w y m i,
w armii bizantyjskiej rozłożonej obozem nad a w ów czas, ku przerażeniu M ontcalm - a, In
rzeką Dunaj (patrzBIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA dianie z furią zaatakowali bezbronnych jeńców.
595-502), stanął zimą 602 na czele buntu Ryzykując własne życie, zdołał przyw rócić
w ojsk bizantyjskich. W ojska niezadowolone porządek, ale do tego czasu zginęło już w ielu
z obniżenia żołdu oraz zmuszenia ich do brytyjskich żołnierzy, a fort został zniszczony.
obozowania na lewym nieprzyjacielskim brzegu M o n r o i i n n i , k t ó rz y o c a l e li , z d o ł a li u jś ć
Dunaju wśród dotkliwych chłodów obwołały i schronić się w forcie E dw arda.
Fokasa wodzem na miejsce dotychczasowego
F R A N C J A , B I T W A O F R A N C DJ Ęz ię k1 i9 4Gwizjusza
O. (1519-1563) zmasakrowali protes
-
potężnym fortyfikacjom linii Maginota wzdłuż tancką kongregację w YASSY. Hugenoci pod
granicy francusko-niemieckiej Francja od przew lat od nictw em Ludw ik a K o ndeusza
uważała, że jest zabezpieczona przed atakiem (1530-1569) i hrabiego Gasparda de Coligny
niemieckim, jednakże jej poczucie bezpieczeń - (1519-1572) zaczęli zbierać wojsko w Orleanie.
stwa zachwiało się, gdy w maju 1940 potężne W yruszyli przeciw nim katolicy. W czasie
arm ie Adolfa Hitlera (1889-1945) zajęły- Ho zwycięskiego szturmu katolików na Rouen,
landię, Belgię i Danię (patrz
ŚW IATOW AWOJNA n twierdzę hugenotów, rany, z których zmarł,
1939-1945) i zdobyły francuskie porty nad odniósł Antoni de Bourbon (1518-1562), brat
kanałem La M anche (patrz D UNKIERKI EW A- Ludwika Kondeusza; w krwawej, zwycięskiej
KUACJA 1940). W czerwcu 1940 Niemcy rozpo - dla katolików bitwie pod Dreux dostali się do
częli natarcie nad Sommą i wkrótce przełamali niewoli dwaj dowódcy protestanccy, Kondeusz
front na północ od linii M aginota. W tym i książę Annę M ontmorency (1493P-1567).
samym czasie inne arm ie niemieckie przedo - Obaj więźniowie wynegocjowali w marcu 1563
stały się wzdłuż północnego wybrzeża pokój do w Amboise zapewniający ograniczoną
Bretanii, jeszcze inna armia przełamała front, tolerancję religijną. Obie strony połączyły siły,
weszła do Szampanii i uderzyła na linię -M agi by wyprzeć wojska angielskie, które przyszły
nota od tyłu. 10 czerwca 1940 Włochy wypo - hugenotom z pom ocą w zam ian za H aw r.
wiedziały Francji wojnę; wojska włoskie -wkro D ruga francuska wojna religijna 1567-1568.
czyły do Sabaudii i do południowej Francji, Domagającyna się pełnego równouprawnienia
północ od Nicei. Pod naporem stale posuwają - hugenotów K ondeusz i Co ligny stanęli na
cych się na zachód Niemców wojska sprzy - czele nieudanej próby uprowadzenia rodziny
mierzonych musiały wycofać się ze wschodniej i królewskiej z M eaux. Inne przedsięwzięcia
środkow ej Fran cji. 14 czerw ca 1940 bez hugenotów były bardziej skuteczne; w końcu
walki poddał się Paryż, a wojska niemieckie 1567 zagrozili nawet Paryżowi. W bitwie pod
odbyły uroczystą defiladę na Polach Elizej - St. Denis M ontm orency rozbił przeciwnika,
skich. Rząd francuski uciekł do Tours, później ale zginął w walce. W porozumieniu pokojo -
do Bordeaux, a 22 czerwca 1940 przyjął- nie wym z Longjumeau przewidziano dodatkowe
mieckie warunki zawieszenia broni. Premierem ustępstwa na rzecz hugenotów. Trzecia- fran
Francji został marszałek Henri Philippe Petain cuska w ojna religijna 1568-1570. N apięty
(1856-1951), któremu pomagał Pierre Laval pokój został zerwany porozumieniem hugeno -
(1883-1945), kolaborujący z Niemcami. Nowy tów z W ilhelm em Orańskim i prześladowa -
rząd francuski m iał siedzibę w Yichy, - nato niem kalwinów przez króla. Po wielu wcześ -
miast Niem cy okupowali większość terenów niejszych starciach wojska królewskie pod
na pomocy i wschodzie Francji oraz całe wodzą jej Gasparda de Tavannesa (1509-1573)
atlantyckie wybrzeże aż do granicy hiszpań - zaskoczyły i pokonały hugenotów pod Jarnac
skiej. M im o że Francja uległa N iem com w , marcu 1569; w czasie walki zginął książę
tysiące żołnierzy francuskich uciekło, by wspól
- Kondeusz. Siedem miesięcy później, pod Mon-
nie z sojusznik am i p ro w ad zić n ad al w alkcontour,
ę, wojska katolickie wzmocnione przez
a tysiące innych w późniejszych latach wojny sympatyzujących z nimi Szwajcarów znowu
przyłączyło się do francuskiego ruchu oporu, zwyciężyły hugenotów i wspierających ich
aby prowadzić walkę w podziemiu. Niemców. Coligny zdołał jednak odzyskać
inicjatyw ę i doprowadził do pokoju z St.
F R A N C U S K A R E L IG IJ N A W O J N A PGermain; IE R W SZ A
pokój był kompromisem, ale protes
-
1562-1563.Edykt królewski ze stycznia 1562,tanci uzyskali znowu wiele religijnych swobód.
zapewniający wolność wyznania francuskim Czwarta francuska wojna religijna 1572-1573.
protestantom (hugenotom), wzburzył katoli - N o w ą w o jn ę ro zp ę ta ła h a n ieb n a m as a k ra
ków. Stronnicy katolickiego księcia Franciszka w N O C Y Ś W . B A R T Ł O M IE JA , w c za sie
której zabito około trzech tysięcy hugenotów
przybyłych na ślub Henryka z Nawarry
(1553-1610) z Małgorzatą Yalois (1553-1615),
wśród ofiar znalazł się również Coligny. Dzia-
łający w tym okresie „politycy", umiarkowane
stronnictwo katolickie, nalegali na pojednanie
z hugenotami w imię jedności narodowej.
Właściwie nie doszło do walk, oprócz nieuda-
nego oblężenia La Rochelle przez rojalistów,
ale hugenoci uzyskali przewagę w południowo--
zachodniej części Francji. Piąta francuska
wojna religijna 1575-1576. Walki wybuchły
na nowo i choć wojska katolickie pod dowódz-
twem księcia Henryka Gwizjusza (1550-1588)
zwyciężyły w bitwie pod Dormans w paździer-
niku 1575, hugenoci zachowali przewagę. Król
Francji Henryk III (1551-1589), będąc pod
wrażeniem poparcia udzielanego hugenotom
przez „polityków", jeszcze raz potwierdił swo-
body religijne. Gwizjusz odrzucił ten akt,
zawiązał Świętą Ligę i uzyskał poparcie króla
Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Szósta fran-
cuska wojna religijna 1576-1577. Henryk III
starał się uzyskać wpływ na Świętą Ligę
i pozyskać podatki na wojnę z hugenotami, ale
mu się to nie powiodło. Wobec tego zawarł
pokój z hugenotami. Chwiejny Henryk III
nigdy nie zrealizował ustępstw zawartych w po-
rozumieniu pokojowym z Bergerac. Siódma
francuska wojna religijna 1577-1580. Huge-
noci chwycili za broń niezadowoleni z ograni-
czenia ich poprzednich uprawnień. Jednak ta
wojna, tak zwana wojna kochanków, mniej
miała wspólnego z tarciami między katolikami
i hugenotami, a bardziej z romantycznymi
eskapadami pięknej i rozpustnej „królowej
Margot", żony równie rozwiązłego Henryka
z Nawarry. Ósma francuska wojna religijna
1586-1589. Coraz poważniejsze zaniepokojenie
katolików budziła możliwość objęcia tronu po
bezdzietnym Henryku III przez kalwina Hen-
ryka z Nawarry. W ten sposób do sporów
między katolikami i hugenotami doszedł jesz-
cze problem objęcia tronu. Henryk Gwizjusz,
który postanowił nie dopuścić do takiej suk-
cesji, odnowił Świętą Ligę w postaci Ligi
Paryskiej do walki z nienawistnymi hugenota-
mi. Początkowo w 1585 widząc duże wpływy
Ligi związał się z nią. Doszło do tzw. wojny
trzech Henryków. Henryk Nawarski pokonał
liczniejszą armię rojalistów pod Coutras
w 1587. Doszło do zatargów między Hen-
rykiem in a Henrykiem Gwizjuszem i jego
bratem, kardynałem Ludwikiem (1555-1588),
którzy zostali zamordowani z rozkazu króla.
Henryk III związał się z Henrykiem Nawar-
skim, ale został również zamordowany (1589).
Henryk z Nawarry wstąpił na tron jako
Henryk rv, mając poparcie hugenotów i ka-
tolickich „polityków", ale nie Ligi. Dziewiąta
francuska wojna religijna 1589-1598. Liga
Paryska pod przewodnictwem księcia Karola
de Mayenne (1554-1611) nakłoniła Hiszpanię
do udziału w walce z Henrykiem IV. Henryk
wygrał dwie ważne bitwy: pod Arąues w 1589
i pod Ivry w 1590. Henryk IV oblegał także
Paryż, ale wycofał się po nadejściu odsieczy
hiszpańskiej. Po trzech latach w 1593 Henryk
przeszedł na katolicyzm, zyskując w ten spo-
sób poparcie większej części Francji. Na-
stępnego roku wkroczył triumfalnie do Pa-
ryża. Dalszy ciąg wojny upłynął na walce
z Hiszpanami. W 1598 zawarto pokój w Ve-
rvins, w którym Hiszpania uznała Henryka
za króla, Henryk IV wydał edykt nantejski
przyznający hugenotom istotny zakres swo-
body wyznania, doprowadziło to do zakoń-
czenia wojen religijnych we Francji.
FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792. Pod
koniec XVIII w. monarchia absolutna we
Franq'i przeżywała ogromny kryzys. Z roku
na rok powiększał się deficyt finansów państwa.
Gdy tzw. zebranie notablów (powołani przez
króla przedstawiciele trzech stanów, głównie
jednak szlachty i kleru) nie zgodziło się na
uchwalenie podatków koniecznych dla unik-
nięcia bankructwa, król Francji Ludwik XVI
(1754-1793) był zmuszony zwołać Stany Ge-
neralne (obieralne ciało ustawodawcze mogące
obciążać podatkami cały kraj). Stany zebrały
się 5 maja 1789; najliczniej reprezentowany
stan trzeci (chłopstwo i mieszczaństwo - 578
deputowanych) zażądał, by deputowani głoso-
wali indywidualnie, a nie stanami, taki bowiem
sposób głosowania zapewniał im przewagę
liczebną nad szlachtą (270) i duchowieństwem F R A N C U S K A R E W O L U C JA (rew1 830
o lu cja -lip
(291). Ludw ik w ahał się, a wów czas trzeci cow a). F ran cu sk a klasa średn ia i zw iązana
stan ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. z nią prasa odnosiły się z wielką niechęcią do
Trzy dni później deputow ani opow iadający nieudolnego króla Karola X (1757-1836).
się za reformami oraz ich zwolennicy zebrali Szczególną wrogość budzili zwłaszcza królew -
się w sali do gry w piłkę i przysięgli uchwalićscy doradcy, zagorzali rojaliści. Gdy król - po
konstytucję. Oficjalnie król uznał Zgroma - wierzył utworzenie nowego rządu swemu - fa
dzenie, ale otoczył wojskiem pałac królewski worytowi, ultrasowi Julesowi de Polignac
w W ersalu. 14 lipca 1789 rozgniewany tłum (1780-1847), wywołało to ostry sprzeciw Izby
zd oby ł B astylię, znien aw idzon e w ięzienDeputowanych.
ie Rozgniewany Karol rozwiązał
w Paryżu, symbol absolutyzmu. W odpowie dzi Izbę (1829). Próba ograniczenia wpływów- znie
na powstanie chłopów (tzw. Wielka Trwo ga) 4 nawidzonego polityka doprowadziła do upadku
sierpnia 1789 zniesiono wszystkie wileje
przy całego system u w ład zy . Po w y bo rach 18 30
szlachty i duchowieństwa. Zgromadze nie w Izbie znalazło się jeszcze więcej opozycjonis -
wkrótce uchwaliło doniosłą „Deklarację praw tów niż poprzednio; Karol ponownie rozwiązał
człowieka i obywatela", a potem nało doko Izbę i razem z Polignakiem ogłosili „ordonanse
sekwestru ziem kościelnych i rozwiązało lipcowe", które wprowadzały ostrą cenzurę
klaszto ry. D ekrety te znalazły się w - kon prasy i ograniczały prawa wyborcze. Paryżanie
stytucji z 1791, przewidującej podział władz podnieśli bunt; 27 lipca 1830 zbudowali na
oraz gwarantującej wolność osobistą i równość ulicach barykady. Do mieszkańców
obywateli. Antykościelna polityka Zgroma - przyłączyły .się jednostki wojska i dawni
dzenia przyczyniła się do zmniejszenia jego członkowie Gwar dii Narodowej rozwiązanej w
popularności w kraju. Szlacheccy emigranci 1827. Karol anulował nowe ordonanse i
(rojaliści) rozbudzali za granicą nastrojegie
wro zdymisjonowałPolignaca (30 lipca 1830), ale
rewolucji; w odpowiedzi Zgromadzenie było już zapóźno; ministra aresztowano i
wypowiedziało Austrii wojnę (patrz W OJNY skazano na dożywotnie więzienie (w 1836
REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). We WRZE - zwolniono go na podstawie am nestii). Karol
ŚNIOW YCH M ASAKRACH w 1792 tłum uciekł, późniejabdykował na korzyść wnuka.
zamordował setki znajdujących się w więzie - Powstańcy, podzieleni na republikanów
niach rojalistów. Zgromadzenie powołało weno sprzyjających mar kizowi de Lafayette (1757-
ciało rządzące, Konwent Narodowy, który 21 1834) i monarchis tów opowiadających się za
września 1792 obalił monarchię konstytucyjną konserwatywnym księciem Orleanu,
i ustanowił republikę. Ludwika sądzono za Ludw ikiem Filipem (1773-1850), wiedli
zdrad ę i stracono. Egzekucja stała się spory, aż wreszcie roz wiązane mieszczańskie
bodźcem do wybuchu rojalistycznych -pows zgromadzenie ustawo
dawcze ogłosiło
tań, z których największe ogarnęło W andeę, bezkrólewie i proklamowało k ró le m L u d w ik a
oraz do walki m iędzy ugrupowaniami -dążą F ilip a . Je g o n ie u d o ln o śći prawicowa
cym i do przejęcia całej w ładzy w e Francji. polityka doprowadziły do upadku „monarchii
W okresie tym, zwanym rządami terroru lipcowej", FRANCUSKIEJ WRE OLUCJI
(1793-1794), aresztowano tysiące ludzi, - są
1848 i powstania Drugiej Repub liki.
d zono w tryb ie przy śpieszon y m i tracon o
pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. F R A N C U S K A R E W O L U C J (reA w 18o4lu8 cja - lu
W 1795 została uchwalona nowa konstytucja, towa). Podobnie jak w przypadku FRANCUS -
ale rząd, tzw. Dyrektoriat, cechowała wyjąt - KIEJ REW OLUCJI 1830 również w 1848
k ow a k orupcja. D yrek to riat został ob alo obiektem
ny powszechnej krytyki był konser -
w wyniku zamachu stanu Napoleona Bona- watywny minister. Tym razem nastroje -rewo
partego (1769-1821) 9 listopada 1799. Patrz lucyjne szerzyły się również wśród robotników,
także NAPOLEOŃSKIEW OJNYisos-isis. którzy obwiniali rząd za brak działań mających
załagodzić kryzys ekonomiczny 1846-1847.
Obwinianym ministrem był Frangois Guizot
(1787-1874), niepopularnym monarchą - król
Ludwik Filip (1773-1850). Ze względu na
zakaz prowadzenia jawnej kampanii wyborczej
do nadchodzących wyborów partie opozycyjne
zorganizowały „kampanię bankietową". Najwa-
żniejsze takie zebranie wyznaczone było na 22
lutego 1848 w Paryżu, jednak król i Guizot nie
wyrazili na nie zgody. Mimo to paryżanie
tłumnie zgromadzili się na miejscu odwołanego
bankietu; następnie wybuchły walki uliczne. 23
lutego 1848 część wojsk rządowych otworzyła
ogień do tłumu, ale inne złożyły broń lub
przyłączyły się do walczących. Rewolucjoniści
zmusili Guizota do dymisji, a następnego dnia
abdykował Ludwik Filip. Izba Deputowanych
powołała rząd tymczasowy - Komitet Bezpie-
czeństwa Publicznego - pod kierownictwem
Alphonse'a de Lamartine'a (1790-1869). Rząd
ogłosił powstanie Drugiej Republiki i usiłował
spełnić wszystkie żądania; zorganizował warsz-
taty narodowe, przyznał prawo do pracy i zapo-
wiadał wybory powszechne. Rewolucja miała
na ogół charakter lokalny; odzew w kraju był
umiarkowany. Komisja Wykonawcza, ponow-
nie z udziałem Lamartine'a, zastąpiła rząd
tymczasowy. Usiłowała spełnić dalsze żądania
społeczeństwa (maj 1848). Zlikwidowała jednak
warsztaty narodowe, co doprowadziło do po-
wstania pozbawionych pracy robotników (Dni
Czerwcowe, 23-26 czerwca 1848). Opracowała
również demokratyczną konstytucję. Po no-
wych wyborach zmienił się znowu układ sił
w Izbie Deputowanych: monarchiści pokonali
radykałów w stosunku pięć do dwóch, a odłam
umiarkowany - sześć do jednego. Rewolucja
dobiegła końca, a wkrótce podobny los spotkał
republikę. W grudniu 1848 na prezydenta
wybrano księcia Ludwika Napoleona (1808--
1873), konserwatystę. Druga Republika prze-
stała istnieć w 1852 na skutek mistrzowskiego
zamachu stanu Ludwika Napoleona, który
ustanowił Drugie Cesarstwo i ogłosił się cesa-
rzem Napoleonem III.
FRANCUSKA W OJNA 1635-1648. Armia ce-
sarza Ferdynanda II odniosła spore sukcesy
w 1634 w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ
WOJNY. W rezultacie w 1635 cesarz Fer-
dynand II zawarł pokój z Saksonią i państwami
luterańskimi. Kardynał Armand Richelieu
(1585-1642), pierwszy minister króla Francji
Ludwika XIII (1601-1643), obawiał się ros-
nącej potęgi Habsburgów. Wobec tego katolic-
ka Francja obiecała pomoc finansową i wojs-
kową książętom niemieckim, którzy zgodzili
się prowadzić dalej wojnę z katolickimi Habs-
burgami. Richelieu zawarł w 1635 przymierze
ze Szwecją, Holandią i Danią, a 21 maja 1635
wypowiedział wojnę Hiszpanii. Wojska fran-
cuskie podjęły ofensywę w różnych regionach
Europy, a tymczasem w 1636 cesarz wypowie-
dział wojnę Francji, najechały ją armie hisz-
pańskie i bawarskie, które jednak w końcu
wyparto z kraju. W 1636 Johan Barer
(1596-1641) wódz szwedzki pobił armię au-
striacko-saską pod Wittstockiem. Wojska fran-
cuskie zatrzymały (1637) na południu armię
hiszpańską, która wkroczyła do Francji.
W 1639 flota holenderska rozbiła silną flotę
hiszpańską w bitwie w pobliżu Downes.
W 1640 wybuchły powstania antyhiszpańskie
w Portugalii i Katalonii wspierane przez Fran-
cję. Wódz szwedzki Lennart Torstensson
(1603-1651) pobił armię cesarsko-saską pod
Breitentechtem (1642), po czym ruszył przeciw
Duńczykom (patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA
1643-1645). 19 maja 1643 francuskie wojska pod
dowództwem Ludwika Kondeusza (1621--
1686) odniosły decydujące zwycięstwo pod
Rocroi, zniosły tu armię hiszpańską, jej od-
tworzenie wymagało czasu. Forstesson pobił
siły cesarskie pod Jankovem 1645 (Czechy).
W Niemczech szwedzkie siły posuwały się
stale na południe, natomiast Francuzi parli na
północ, za Ren. Przedstawiciele cesarstwa roz-
poczęli negocjacje ze Szwedami w Osnabriicku,
a z Francuzami w Munster; negocjacje ciągnęły
się przez kilka lat, w czasie których toczyły się
krwawe walki. Ostatnia próba inwazji na Fran-
cję sił habsbursko-hiszpańskich zakończyła się
zwycięstwem Kondeusza pod Lens 2 sierpnia
1648. 24 października 1648 cesarz Ferdynand
III (1608-1657) podpisał traktat westfalski,
który przerwał działania wojenne (patrz FRAŃ-
CUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). PatTZ takŻC F R A N C U S K A W O J N A W IN D O C1858-H IN A C H
.
BEARNEŃSKIEROKOSZE 1863. W ok resie panow ania cesarza
N apoleona III (1808-1873) Francja próbow ała
8 7 1 .pow
F R A N C U S K A W O J N A D O M O W Ac z 1a sie W strzy m ać eksp an sję Sy jam u (T ajland ia)
FRANCU SKO -PRUSKIEJ W O JN Y, po- kapi Indochinach (W ietnam , K am bodża, L aos),
w
tulacji i wzięciu do niewoli francuskiego cesarza aby rozszerzyć swoje rynki zbytu i jednocześnie
Napoleona Trzecią (1808-1873) pod Sedanem, położyć kres prześladowaniu chrześcijańskich
w Paryżu ustanowiono m Republikę. M ieszkań cy m isjonarzy w W ietnam ie. Niezm ienna wrogość
głód W ietnam u wobec ludzi z Zachodu doprowadzi
bronili oblężonego przez Niem ców m iasta; ła
zmusił ich do kapitulacji 28 stycznia 1871. W do wysłania pod koniec lata 1858 ekspedycji
tym czasie zgrom adzenie narodowe Trzeciej fra n cu sko -h iszp ań sk iej, k tóra p rzejęła p o rt
Republiki przeniosło się do Bordeaux i -rozpo w Tourane (D a N ang, W ietnam ). Z uw agi na
częło negocjacje z Niemcami w sprawie -warun choroby tropikalne i brak żywności dowództw o
ków zawarcia pokoju. Upokorzeni obecnością ekspedycji zrezygnowało z ataku na stolicę
Niem ców w m ieście i „niehonorowym "- poko W ietnam u H ue na północy. Z am iast tego
jem przyjętym przez zgrom adzenie narodowe, ekspedycja skierow ała się na południe do
w którym zasiadali w większości m onarchiści, Sajgonu w K ochinchinie (południow y - W iet
przebywający w Paryżu francuscy przywódcy nam ). W 1859 zdobyto Sajgon, pozostaw iono
powołali niezależny rząd republikański, Komunę tam garnizon hiszpańsko-francuski liczący 1000
Paryską, i w ypow iedzieli posłuszeństwo żołnierzy; reszta w ojska w róciła do Tourane.
zgrom adzeniu. K om unardzi odparli w ojska, W obliczu cholery dziesiątkującej wojsko oraz
które zgrom adzenie wysłało w m arcu w celu zaangażow ania się w wojnę w Chinach (patrz
zajęcia Paryża, ale ich energia skupiła się OPIUMOW na A W OJNA DRUGA 1856-1860) Francja
wewnętrznych sporach i jałowych eksperymen - usiłowała bez powodzenia wynegocjować pokój
tach z m iejskim sam orządem . Zgrom adzenie, z królem W ietnam u, Tu D uć (1829-1883).
które przeniosło się do W ersalu, nakłoniło Francusko-hiszpański garnizon w Sajgonie
zwycięskich Prusaków, udających neutralność, w y trzy m a ł p raw ie cało ro czn e ob lęż en ie , aż
do wypuszczenia jeńców francuskich. Zwolnio - w końcu w lutym 1861 przybyły m u z odsieczą
nych jeńców powołano do arm ii i rozpoczęto w o jska fra nc usk ie. P o z ak o ń cze niu d ziałań
oblężenie miasta. W kraczający do stolicy -żołnie w Chinach oddziały francuskie wkroczyły do
rze natknęli się na zaciekły, rozpaczliw y opór trze ch w schodnich p row in cji K o ch in ch in y.
komunardów walczących na barykadach; -w cza W związku z wybuchem powstania w Tonkinie
sie „krwawego tygodnia" (21-28 m aja 1871) (północna część W ietnam u) Tu Duć zapropo -
żołnierze zastrzelili tysiące komunardów -i stop nował pokój (1862); ustąpił Francji trzy -wscho
niowo wyparli ich do centrum . W ycofujący dnie się prow incje (S ajgon, M y Tho, B ien H oa)
kom unardzi m ordow ali zakładników , m iędzy oraz w yspy K ondor (Con Son lub G on D on),
innym i zabili arcybiskupa Paryża; spalili pałac zgodził się otworzyć trzy porty dla francuskiego
Tuileries, magistrat, Pałac Sprawiedliwości ne i inhandlu, zapewnić swobodę wyznania i zapłacić
rozpo w ysokie odszkodow anie w ojenne. Pod - nacis
ważne budynki. Po zgnieceniu oporu częły
się masowe egzekucje; zwycięzcy zabili kiem co w ojsk francuskich Tu D uć ratyfikow ał
najmniej 17 tysięcy jeńców, wielu uwięziono uk lubład pokojow y w kw ietniu 1863. W tym
zesłano do karnych kolonii. Później obalono sam ym rok u k ró l K am b od ży N orodo m
kom uny w innych m iastach - M arsylii, Tuluzie (1834-1904) przyjął francuski protektorat nad
i Saint Etienne - i tam także zastosow ano swoim krajem . W 1867 Syjam zrezygnował ze
bezlitosne represje. Radykałow ie zostali bez swoich roszczeń w Kam bodży na rzecz Franqi.
przywódców , obyw atele dom agali się trwałej
republiki, a monarchiści dążyli do przywrócenia FR A N C U SK A W O JN A W IN D O C H IN A C H - 1873-
rządów m onarchicznych, a nawet absolutyzm1874. u. W 1867 cesarz Wietnamu Tu Duć
(1829-1883) ustąpił resztę Kochinchiny (połu- zginął w czasie kontrataku Wietnamczyków.
dniowa część Wietnamu) Francji, która dążyłaGdy na miejsce przybyły francuskie posiłki,
do ustanowienia szlaku handlowego do połu-Francja wynegocjowała traktat, w którym
dniowo-zachodnich Chin. Do Hanoi wysłanoWietnam ustępował Tonkin (1882). Gdy
francuskiego podróżnika Francisa GarnieraChiny odrzuciły to porozumienie, francu -
(1839-1873) z małym oddziałem wojska, byskie siły zdobyły Hanoi i Hajfong i ostrze -
rozstrzygnął spór między miejscowymi urzęd - lały stolicę Wietnamu, Hue (1883). Jedno -
nikami a ujętym francuskim handlarzem-prze-cześnie z walkami trwały negocjacje i wresz -
mytnikiem. Hanoi nie poddało się Garnierowi,cie 25 sierpnia 1883 podpisano traktat, który
który stanął po stronie francuskiego kupca.uznawał protektorat Francji nad Wietna -
Garnier wziął twierdzę Hanoi szturmem, a- na mem północnym (Tonkin) i środkowym
stępnie przystąpił do przejmowania innych(Annam); południowy Wietnam (Kochin-
twierdz w delcie Rzeki Czerwonej i opanowałchina) znalazł się już wcześniej pod pano -
większość dużych miast wietnamskich na -pół waniem Francji. Dziesięć lat później Syjam
nocy. Opór stawiły mu połączone siły wiet-zrzekł się na korzyść Francji roszczeń do
namsko-chińskie, zwane „Piratami CzarnejLaosu, który przyłączono do federacji zwa -
Flagi"; Garnier zginął w bitwie w końcu 1873.nej francuskimi Indochinami. Patrz także
Wietnamczycy i Chińczycy przechwycili statkiCHIŃSKO-FRANCUSKAWOJNA 1883-1885.
francuskie i spalili profrancuskie chrześcijań
-
skie miasta w Tonkinie (północna cześć Wiet - F R A N C U SK A W O JN A W IN D O C H IN A C H
namu). Francja uznała, że walka jest nieopłacal
- 1946-1954. Po wycofaniu się pod koniec
na, chwilowo zrezygnowała z podejmowaniaŚWIATOWEJ WOJNY II Japonii z Indo-
działań i wycofała się z Hanoi i innych miast.chin Francja nie dysponowała dostatecz -
Tu Duca zmuszono do uznania francuskiegonymi siłami, by niezwłocznie umocnić swoją
panowania w Kochinchinie za bezsporne i- za władzę w dawnej kolonii. Na północy,
pewnienia, że chrześcijańscy misjonarze i - na Viet-Minh, partia polityczna kierowana
wróceni na chrześcijaństwo nie będą prze - przez Ho Szi Mina (1890P-1969) prokla -
śladowani; handel francuski uzyskał prawomowała niepodległą Demokratyczną Repub -
żeglugi po Rzece Czerwonej. likę Wietnamu. Francja zgodziła się uznać
Wietnam za wolne państwo w ramach Unii
F R A N C U S K A W O J N A W IN D O C1882-
H IN A C Francuskiej,
H ale negocjacje się przeciągały.
1883. W 1881 Chiny ogłosiły, że An- nam, W grudniu 1946 siły zbrojne Viet-Minhu
czyli Wietnam, pozostaje pod ich zwierz - zaatakowały garnizony francuskie, a w -na
chnictwem i wysłały wojska w dół Rzekistępnych latach w regionach wiejskich -na
Czerwonej, by zajęły obszar północnego Ton-s ila ła się na dz ia ła lno ść pa rtyz a ntów .
kinu. Francja zniecierpliwiona ciągłym prze- W 1949 ustanowiono tymczasowy rząd wiet -
śladowaniem przez Wietnamczyków misjona - namski pod przewodnictwem cesarza Bao
rzy w Wietnamie, ponownie zaczęła rozszerzaćD ai (ur. 1913); rząd ten uznała Francja,
swoje posiadłości kolonialne w Indochinacha w 1950 Stany Zjednoczone. Opanowany
(Wietnam, Laos i Kambodża), czemu sprzeci - przez komunistów Viet-Minh odrzucał- ja
wiły się Chiny. Do Hanoi, administracyj - kiekolwiek formy władzy francuskiej i -ko
nego ośrodka Tonkinu, posłano francus - rzystając z chińskiej pomocy wojskowej
kiego komendanta, Henriego Laurenta Ri-przypuszczał stale ataki na posterunki fran -
viere'a (1827-1883) z małym oddziałemcuskie na granicy wietnamsko-chińskiej.
żołnierzy, by usunął Chińczyków i zmusiłW 1951 Viet-Minh utworzył wspólny front
do uległości „Piratów Czarnej Flagi". Ri-z ugrupowaniami komunistycznymi w -La
viere zdobył twierdzę Hanoi, wybrzeże -wo osie i Kambodży i wzmógł działania mili -
kół Nam Dinh i kopalnię węgla Hon Gai; tarne. Oddziały dowodzone przez generała
V o N guyen Giapa (ur. 1910?) rozpoczęłynai (1477). Później toczyły się sporadyczne
13 marca 1954 natarcie na strategiczną twie - działania wojenne, w ich trakcie Maksy -
rdzę francuską Dien Bien Phu w północ- no- m ilian m iał ponadto kłopoty z Niderlan -
zachodnim W ietnamie. Giap oblegałdam i (patrz N ID ER LAN DZKA W OJNA D OM OWA
twierdzę przez 56 dni; wojska Viet-M inhu1477-1492). Francuzi, zwyciężeni w - nie
prowadziły ciągły ostrzał artyleryjski i moź - wielkiej bitwie pod Guinegate (1479), -zgo
dzierzowy. Obrońcy poddali się 7 maja 1954,dzili się na roz ejm , ale w tajem nicy
po wyczerpaniu zapasów amunicji. W tymwspomagali zbuntowane m iasta flamandz -
samym czasie w Genewie, na konferencjikie stawiające opór Maksymilianowi i przy -
międzynarodowej, przygotowywano porozu - czynili się do narzucenia m u upokarza -
mienie przewidujące rozejm i ewakuację siłją c e g o tra k ta t u z A rra s (1 4 82 ). Z g od n ie
francuskich. Viet-Minh powołał rząd naz warunkami traktatu, w celu zapewnienia
terenach na północ od 17. równoleżnika,stałej przychylności i w spółpracy Francji
natomiast na południe od tej linii demar-w kwestii flamandzkiej, Maksymilian -zgo
kacyjnej rząd utworzyli W ietnamczycy niedził się wydać swą córkę, będącą jeszcze
będący zwolennikami komunizmu. W ojnadzieckiem , za delfina Francji i od razu
nie cieszyła się poparciem Francuzów;- miprzekazać jej posag w postaci Burgundii,
mo porażki i utraty wpływów w Azji Połu-Artois i Franche-Com te. Syn M aksym-ilia
dniowo-W schodniej większość obywatelina, Filip (1478-1506), zostawszy w ten
Francji poparła zakończenie wojny. W lipcusposób „Burgundczykiem bez ziemi", starał
1954 Wietnam podzielono na Demokratycznąsię poprzez swoich przedstawicieli rządzić
Republikę W ietnamu (W ietnam Północny)opornym i Niderlandami, wciąż wspomaga -
i Republikę W ietnamu (W ietnam Południo - nym i przez Francję. Główny ciężar -kło
wy). Patrz takżeW IETNAMSKA W OJNA DOMOWA potów z Niderlandami musiał dźwigać jego
1955-1965; WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975. ojc ie c , k tóry prze rw a ł w oj nę z F ra nc ją ,
by w alczyć z Niderlandam i. W 1486, już
F R A N C U S K IC H K A N A D Y JC Z Y K Ó W - P O jako
W S T cesarz-elekt
A Świętego Cesarstwa Rzym-
NIE 1837.Patrz PAPINEAU POWSTANIE1837. skiego, zajął St. Omer we Flandrii. Austria
dokonała dw óch nieud an yc h na ja zdów
FRANCUSKO-ALGIERSKIE WOJNY 1832- (1486, 1487) i zaw arła pokój z Francją
-1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY. (1489), po czym Maksym ilian m usiał się
zająć nowym buntem we Flandrii. Po jego
FR ANCUSKO-AN GIELSKIE W OJNY. Patrz stłum ieniu podjął na nowo wojnę z Fran -
ANGIELSKO-FRANCUSKIE WOJNY. cją; armia austriacka zwyciężyła francuską
pod Dournon w 1493, w tym samym roku
F R A N C U S K O -A U S T R IA C K A W O J N- A traktatem
1477- pokojowym z Senlis Francja
1493. Po śmierci Karola Śmiałego bur- przekazała Austrii Artois i Franche-Com te.
gundzkiego (1433-1477) (patrz BURGUNDZ- Maksymilian odzyskał córkę, którą delfin
KO-SzwAjCARSKAWOJNA 1474-1477) król Fran- porzucił dla bretońskiej księżniczki (patrz
cji Ludwik XI (1423-1483) stale dążący do„SZALONA WOJNA" 1488-1491), zawarł także
powiększenia terytorium swego kraju, zgło - porozumienie o nieagresji oraz o wspólnym
sił pretensje do Burgundii. Na przeszkodziezarządzaniu niektórym i fortam i przygrani -
tym planom stanęło małżeństwo Marii Bur-cznymi. Zgodnie z um ową Francja m iała
gundzkiej (1457-1482), córki i sukcesorkis p ra w o w a ć n a d n im i w ła d z ę w o j sk o w ą ,
Karola Śmiałego, z austriackim arcyksię-a Filip - administracyjną. Burgundia- je
ciem Maksym ilianem (1459-1519). Ludwikdnakże pozostała na stałe posiadłością fran -
zajął sporne ziemie, ale wojska Marii- od cuską. Patrz także
FRANCUSKO- BURGUNDZKIE
niosły zwycięstwo nad jego armią pod Tour-WOJNY 1464-1465, 1467-1477.
F R A N C U SK O -B U R G U N D Z K IE W O JN- Y -SZWAJCARSKA
1464- WOJNA 1474-1477). Sojusznicy
1465,1467-1477. Dążenia króla Francji zdobyli obszerne terytoria łącznie z Lotaryn -
Ludwika XI (1423-1483) do wzmocnnieniagią (1475). Wraz ze śmiercią Karola w bitwie
władzy centralnej spotkały się z niechęciąpod Nancy zakończył się opór Burgundii;
i sprzeciwem wielu potężnych panów fran - dzięki traktatowi w Arras z 1482 Ludwik
cuskich, między innymi Karola Śmiałegozyskał pełną władzę nad Burgundią. Patrz
burgundzkiego (1433-1477) współtwórcytakże FRANCUSKO-AUSTRIACKAWOJNA 1477-
sojuszu książąt - Ligi Dobra Publicznego-1493.
(1464) - skierowanego przeciw Ludwikowi
X I, który zdo łał przeciągn ąć n a swo jąFRANCUSKO-CHIŃSKA WOJNA 1883-1885.
stronę drobną szlachtę i mieszczan. LigaPatrz CHIŃSKO-FRANCUSKAWOJNA isss-isss.
pobiła wojska Ludwika w bitwie pod Mont-
Ih ery (1 3 lip c a 1 4 6 5 ); n a m o cy trak ta tuF R A N C U SK O -F L A M A N D Z K A W O JN- A 1300-
z Conflans (1465) król francuski musiał1303. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-
zwrócić ziemie zbuntowanym wielmożom;1303; OSTROGI, PIERWSZABITWA 1302.
Karol uzyskał ziemie nad Sommą, co póź -
niej przysporzyło mu kłopotów, gdyż zaFR AN C U SK O -H ISZ PAŃ SK A W OJNA- 1547-
poduszczeniem Ludwika tamtejsi miesz - 1559. Patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZY
c z a n ie w z n ie c ili b u n t. P o śm ie rc i o jc aWOJNA 1547-1549.
w 1467 Karol odziedziczył księstwo Bur-
g u n dii; ro zp o czął w ów cz as d łu g ą w alk ęF R A N C U S K O -H IS Z P A Ń S K A W O J N-A 1 6 4 8 -
z Ludwikiem o pełną niezależność Bur-1659. Po zakończeniu TRZYDZIESTO -
gundii od Francji. Dzięki zręcznej - dyLETNIEJ W OJNY we Francji wybuchła
plomacji Ludwik zdołał doprowadzić dowojna domowa (patrzF R O N D Y W O JN Y 1648-
rozpadu Ligi Dobra Publicznego; próbował1653). Przywódca rebelii, Ludwik Kon- deusz
nawiązać negocjacje z Karolem w Peronne(1621-1686), zawarł w 1651 sojusz z
(1468), ale został przez niego uw ięzionyHiszpanią. Hiszpania wówczas prowadziła
w czasie rewolty (którą sprowokowali - zawojnę z Anglią (patrzANGIELSKO-HISZPAŃ-SKA
u s z n ic y k ró l a ) w L ie g e i m u s i a ł p ó jś ćW OJNA 1655-1659), a Anglia walczyłaz
na ustępstwa, by odzyskać wolność. Roz - Holendrami (patrz HOLENDERSKO-ANGIEL-SKA
szerzając siłą swoje panowanie aż po Ren,WOJNA PIERWSZA 1652-1654). Wojska fran cuskie
Karol spiskował z innymi państwami (tak że pod dowództwem wicehrabiego Hen ryka de
z Anglią, z którą zawarł sojusz), byTurenne (1611-1675) zwyciężyływ
doprowadzić do klęski Ludwika i podziałupółnocnej Francji przeważającą liczebnie
królestwa między spiskowców. Dyploma - armię hiszpańską dowodzoną przez Kon-
tyczne manewry Ludwika udaremniły tedeusza, wówczas hiszpańskiego generała, 25
plany - król albo zawierał pokój z - sosierpnia 1654 w bitwie pod Arras. 17 lipca
jusznikami Burgundii albo ich przekupy - 1656 Henryk Turenne przegrał pod Yalen-
wał. W 1473 cesarz Świętego Cesarstwaciennes. W 1657 Francja i Anglia zawarły
Rzymskiego Fryderyk III (1415-1493) nieprzym ierze przeciw Hiszpanii. Hiszpanie
zgodził się na koronację Karola na królaz kolei ponieśli klęskę w bitwie na Diunack
Burgundii (co podniosłoby jej status do14 czerwca 1658 i wkrótce stracili pobliską
rangi królestwa). Wojska francuskie, szwaj - Dunkierkę (północna Francja). Złamano
carskie i niemieckie (Świętego Cesarstwaopór Hiszpanii; Francja stała się największą
Rzymskiego) zaatakowały zreorganizowaną i potęgą Europy. Traktat pokojowy w Pirene -
zdyscyplinowaną armię Karola, którajach z 7 listopada 1659 ustalił bieg granicy
wcześniej oswobodziła Burgundię spod- pahiszpańsko-francuskiej wzdłuż Pirenejów,
nowania francuskiego (patrz BURGUNDZKO - Francja uzyskała Roussilon, Artois i kilka
twierdz w hiszpańskich Niderlandach (Bel-
gia i Luksemburg). Patrz także HOLENDER-
SKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1655-1677.
FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727.
Patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-
-1729.
FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823.
Wielkie mocarstwa obserwowały z uwagą
trwające prawie trzy lata frakcyjne walki
w Hiszpanii, których celem było rządzenie
krajem. Zaalarmowane uwięzieniem króla
Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833)
przez uzbrojonych rewolucjonistów, prze-
ciwników absolutyzmu, wielkie mocarstwa
na Kongresie w Weronie w październiku
1822, mimo sprzeciwów Wielkiej Brytanii,
upoważniły Francję do interwencji (patrz
HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-1823) i
przywrócenia Ferdynandowi tronu. 17
kwietnia 1823 francuskie wojska pod dowódz-
twem Louisa Antoine'a de Bourbona, księ-
cia Angouleme (1775-1844) przekroczyły
Pireneje i wkroczyły do Hiszpanii serdecz-
nie witane przez Basków i Katalończyków.
Książę wysłał wojska, które miały oblegać
San Sebastian, a sam rozpoczął natarcie na
opanowany przez rewolucjonistów Madryt.
Rząd rewolucyjny przeniósł się do Sewilli,
natomiast komendant wojskowy Madrytu
skapitulował i po kryjomu uciekł do Francji.
Pozbawiony dowództwa garnizon w Mad-
rycie nie był w stanie oprzeć się Francuzom,
którzy zdobyli miasto i powierzyli władzę
wybranemu przez Hiszpanów regentowi ma-
jącemu pełnić ten urząd do powrotu Fer-
dynanda. Z Madrytu Francuzi ruszyli na
południe i rozpoczęli oblężenie Kadyksu,
bronionego przez rewolucjonistów pod wo-
dzą pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza
(1785-1823). W Kadyksie więziony był
Ferdynand, sprowadzony tam przez Kortezy
(zgromadzenie ustawodawcze). Wojska Rie-
go poniosły 31 sierpnia 1823 porażkę w bit-
wie pod Trocadero, Kadyks poddał się
Francuzom 23 września 1823 i uwolniony
Ferdynand powrócił na tron. Odwołując
wcześniejszą obietnicę amnestii dla rewoluc-
jonistów, król wziął na nich bezlitosny
odwet, któremu bezradnie przyglądały się
wojska francuskie.
FRANCUSKO-IROKESKIE WOJNY. Patrz IRO-
KESKO-FRANCUSKIE WOJNY.
FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA 978-980.
Lotar (941-986), przedostatni król Francji
z dynastii karolińskiej postanowił odzyskać
na drodze wojennej Lotaryngię, utraconą
na rzecz Niemiec w 925, która w tym czasie
znajdowała się pod panowaniem cesarza
Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ottona II
(955-983), seniora lennego Lotara. Ottono-
wi, którego ród zajął dużą część ziem nale-
żących niegdyś do cesarstwa frankońskiego
(dzięki Karolowi Wielkiemu), zależało na
tym, by królowie francuscy byli słabi. Otton
podjął walkę z najazdem Lotara (978), który
zdobył Akwizgran i omal nie ujął samego
Ottona. W odpowiedzi wojska niemieckie
dokonały inwazji na Francję, jednakże nie
doszło do poważniejszych walk i wojna
zakończyła się pojednaniem w 980, a Lotar
zrzekł się wszystkich swoich roszczeń. Mi-
mo to gdy w 983 Otton zmarł, a cesarzem
Świętego Cesarstwa Rzymskiego ogłoszono
jego małoletniego syna, Ottona III
(980-1002), wybuchła wojna o sukcesję,
w 985 Lotar ponownie najechał Lotaryngię.
Zmarł w czasie działań, pozostawiając tron
młodemu Ludwikowi V (ok. 967-987), któ-
ry słusznie otrzymał przydomek Gnuśny.
FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871
(francusko-niemiecka wojna). Po zwycięst-
wie Prus w SIEDMIOTYGODNIOWEJ
WOJNIE Otto von Bismarck (1815-1898),
premier pruski, podjął kroki na rzecz zjed-
noczenia niezależnych, południowych
państw niemieckich w antyfrancuskim
Związku Północnoniemieckim. Kiedy
w 1870 Prusy starały się umieścić na tronie
hiszpańskim księcia z rodu Hohenzoller-
nów, spokrewnionego z pruskim domem
królewskim, cesarz Francji Napoleon III
(1808-1873) zaniepokoił się ewentualną
groźbą dwustronnego ataku prusko-hiszpań-
skiego. Bismarck dążący do sprowokowania
wojny opublikował 14 lipca 1870 treść em-
skiej depeszy wysłanej do niego z kancelarii
króla Prus, zmienił jednak jej treść w taki
sposób, że i Francja, i Prusy poczuły się
urażone jałowymi rozmowami, jakie oba
kraje prowadziły poprzedniego dnia w spra-
wie hiszpańskiego tronu. Zerwano stosunki
dyplomatyczne, a 19 lipca 1870 Francja
wypowiedziała wojnę (Napoleona III prze-
konywano, że armia francuska jest niezwy-
ciężona, a pewne zwycięstwo podniesie
w kraju jego upadający prestiż). Francuskie
wojska pod dowództwem Achille'a Bazaine'a
(1811-1888) ruszyły na wschód, ale zostały
pokonane i rozpoczęły odwrót. 18 sierpnia
1870 doszły do Gravelotte, gdzie dalszy
marsz w kierunku Yerdun uniemożliwiły
im pierwsza i druga armia pruska, liczące
w sumie 190 tysięcy żołnierzy, pod dowódz-
twem hrabiego Helmuta von Moltke
(1800-1891). Francuzi początkowo zadali
ciężkie straty atakującym wojskom pruskim,
ale później nie przeszli do przeciwnatarcia
i przegrali bitwę; po bitwie wojska Bazaine'a
wycofały się do twierdzy Metz. l września
1870 pod Sedanem (Francja) porażkę po-
niosła druga armia francuska (Napoleon
osobiście poprowadził ostatni daremny atak,
a następnie skapitulował). Bazaine ze 170--
tysięczną armią bronił się przez 54 dni
w oblężonym Metzu, po czym poddał się
(Bazaine'a sądzono później za zdradę i ska-
zano na 20 lat więzienia). W Paryżu powo-
łano tymczasowy rząd obrony narodowej,
zdetronizowano Napoleona III i proklamo-
wano Trzecią Republikę. Prusacy oblegali
Paryż od września 1870 do stycznia 1871;
w styczniu głód zmusił miasto do kapitula-
cji. Francuskie i niemieckie wojska prowa-
dziły dalej wojnę w różnych prowincjach
francuskich aż do rozejmu, który zakończył
wojnę. W marcu natomiast wybuchła
FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871.
Na mocy frankfurckiego traktatu pokojo-
wego z 10 maja 1871 Niemcy uzyskały
Alzację i Lotaryngię, a Francja musiała
zapłacić ogromną kontrybucję i pozostać
pod niemiecką okupacją aż do spłaty należ-
ności. W 1871 króla Prus Wilhelma I
(1797-1888) ogłoszono cesarzem Niemiec
(w Wersalu, dając tym wyraz lekceważeniu
Francji). Francja utraciła dominującą pozy-
cję w Europie. Pokój między wielkimi mo-
carstwami przetrwał do wybuchu ŚWIATO-
WEJ WOJNY L
FRANCUZÓW l INDIAN WOJNA 1754-1763.
Była to ostatnia i decydująca wojna z całego
szeregu konfliktów między Francuzami,
Brytyjczykami, Indianami i kolonistami
0 władzę nad dolinami rzek Świętego Waw
rzyńca i Ohio. Gubernator Wirginii, Robert
Dinwiddie (1693-1770), wysłał wojska te
rytorialne pod dowództwem Jerzego Wa
szyngtona (1732-1799) z poleceniem zbu
dowania fortu u zbiegu rzek Allegheny
1 Monongahela, który miał chronić tę oko
licę przed atakiem Francuzów. W rejonie
tym istniał już francuski fort Duąuesne
(Pittsburgh); Francuzi natarli na Waszyng
tona, który zbudował w pobliżu fort Neces-
sity i zmusili go do kapitulacji (3 lipca
1754); pozwolono mu wycofać się do Wir
ginii z niedobitkami wojska. W rok później
generał Edward Braddock (1695-1755) po
prowadził brytyjskich żołnierzy i wojska
kolonialne do ataku na fort Duąuesne.
Uczestnicy wyprawy wpadli w zasadzkę;
9 lipca 1755 w pobliżu fortu Francuzi i ich
indiańscy sprzymierzeńcy rozgromili Ang
lików. Wojska kolonialne pod dowództwem
Williama Johnsona (1715-1775), urzędnika
brytyjskiego w dolinie Mohawk Yalley,
pokonały Francuzów i Indian w bitwie nad
Lakę George (8 września 1755) w czasie
kampanii Crown Point. Natomiast brytyjska
ekspedycja do zajmowanego przez Fran
cuzów fortu Niagara zakończyła się fias
kiem. W 1756 Francuzi i Brytyjczycy wypo
wiedzieli formalnie wojnę (patrz SIEDMIO
LETNIA WOJNA 1756-1763). Markiz Louis Jo-
seph de Montcalm (1712-1759) objął
dowództwo wszystkich wojsk francuskich
w Kanadzie, a dowódcą sił brytyjskich
w Ameryce został generał John Campbell
(1705-1782), czwarty hrabia Loudoun. Wy-
ruszywszy z fortu Ticonderoga siły francus-
kie pod wodzą Montcalma obiegły, zdobyły
i zniszczyły fort William Henry na połu-
dniowym krańcu jeziora George'a, zbudo-
wany i obsadzony przez Brytyjczyków (patrz
FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA w FORCIE WILLIAM
HENRY 1757). Zaniepokojeni tym Brytyjczycy
opracowali plan działań mający na celu
wyparcie Francuzów z Ameryki Północnej;
na miejsce Campbella mianowano generała
Jamesa Abercrombiego (1706-1781). Po
nieudanej próbie pokonania Francuzów w
forcie Ticonderoga Abercrombiego zastąpił
baron Jeffrey Amherst (1717-1797).
Francuzi opuścili i wysadzili fort Duąuesne
w końcu listopada 1758, tuż przed
zdobyciem go przez brytyjskie wojska
kolonialne. Jednocześnie Amherst i generał
James Wolfe (1727-1759) oblegali francuski
fort w Louisbourgu, w Nowej Szkocji (patrz
KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748) i po ciężkich
walkach zmusili go do kapitulacji (27
lipca 1758). Później Amherst na czele 11-
tysięcznej armii zdobył szturmem fort
Ticonderoga i Crown Point (czerwiec-lipiec
1759). W tym samym czasie brytyjskie
wojska wspierane przez Indian Irokezów
wyparły Francuzów z Ohio ł Illinois. Prze-
łomem w wojnie była bitwa rozegrana
13 września 1759 na równinie Abrahama
w pobliżu miasta Quebec w Kanadzie,
w której spotkali się Montcalm i Wolfe.
Obaj polegli w walce; Brytyjczycy wygrali
bitwę, zdobyli Quebec, który Francuzi pró-
bowali odbić bez powodzenia w 1760. Ka-
nada przeszła w ręce brytyjskie. W 1762
flota admirała George'a Rodneya
(1719-1792) pokonała Francuzów w Zatoce
Meksykańskiej, zmuszając do kapitulacji
St. Lucie, Grenadę, St. Yincent i Martynikę.
Formalnie pokój nastał po zakończeniu
wojny siedmioletniej w Europie i podpisa-
niu traktatu paryskiego (1763). Francja stra-
ciła wszystkie posiadłości w Ameryce Pół-
nocnej z wyjątkiem Nowego Orleanu i wysp
St. Pierre, Miąuelon, Gwadelupy i Marty-
niki. Patrz także KRÓLA WILHELMA WOJNA
1689-1697; PONTIACA WOJNA 1763-1766; KRÓLO-
WEJ ANNY WOJNA 1702-1713.
F R A N K O Ń S K A W O J N A D O M O W A P IE R W S Z A
670-679. Chlodwig król Franków salickich
w początkach VI w. zjednoczył w swym
państwie obok nich również Franków rypuar-
skich. Państwo po jego śmierci zostało
rozdzielone na trzy królestwa: Neustria
(zachodnia Galia, czyli Francja, na północ
od Loary), Austrazja (wschodnia Galia, na
północ od Loary i na zachód od Renu)
i Burgundia. Każde królestwo miało, zgo-
dnie ze zwyczajem, króla z dynastii Me-
rowingów i majordoma. W 670 Leodega-
riusz (Leodegar, Leger) (zm. 679), Bur-
gundczyk, uwięził Ebroina (Eburona)
z Neustrii (zm. 681) dążącego do tego,
by zostać jedynym majordomem. Ebroin
uciekł, uwięził z kolei Leodegariusza, kazał
go zabić i sprawował tyrańskie rządy jako
majordom połączonych królestw Neustrii
i Burgundii. Zabójstwo Ebroina w 681
zakończyło dominację Neustrii. Druga
frankońska wojna domowa 687. Pepin II
z Heristalu (zm. 714) sprawował urząd
majordoma austrazyjskiego od 680 do 714.
Z powodzeniem opierał się ambicjom Neu-
strii, unikając przy tym walki, aż do wpro-
wadzenia na tron Austrazji nowego, mło-
docianego króla z dynastii Merowingów.
Wówczas doszło do konfrontacji zbrojnej
- w bitwie pod Tertry (687) Pepin zwy-
ciężył wojska Neustrii i Burgundii, po
czym zjednoczył wszystkie trzy królestwa
pod panowaniem swoim (jako majordoma)
i młodocianego króla. W ten sposób utrzy-
mał panowanie dynastii Karolingów zało-
żonej przez jego ojca, Pepina z Landen
(zm. 639?), nazwanej imieniem jego nie-
ślubnego syna, Karola Młota (688P-741).
Trzecia frankońska wojna domowa
714-719. W chwili śmierci Pepina z He-
ristalu synowie jego już nie żyli, wobec
czego królestwo podzielono między trzech
jego wnuków, a wdowa po nim została
 regentką. Nieślubny syn Pepina, Karol obiecując w razie zwycięstwa nawrócenie na
uciekł, gdyż groziło mu uwięzienie przez chrześcijaństwo. Przyjął chrzest w 496 (po -
regentkę, przejął władzę w Austrazji jako dobno razem z 3000 zwolenników) z rąk
majordom, po czym rozpoczął walkę o zjed - św. Remigiusza, biskupa Reims.
noczenie państwa Franków. Między 716
a 718 jego wojska trzykrotnie zwyciężały FRANKÓW l AWARÓW WOJNA 791-796.
Neustrian, a w 718 ostatecznie pobiły króla Karol Wielki (742-814) wraz z synem Pe-
i majordoma Neustrii w bitwie pod Yinchy. pinem (zm. 810) poprowadził armie fran -
Karol osadził na tronie Neustrii marionet - końskie przeciw Awarom, ludowi pocho -
kowego króla z dynastii Merowingów. Bur- dzenia tureckiego, którzy opanowali dolinę
gundia bez walki poddała się Karolowi. środkowego Dunaju i plądrując zdobyli
Jako majordom Karol pełnił takie obowią - wielkie bogactwa. W pierwszej fazie wojny
zki królewskie, jak wydawanie dekretów, Frankom nie udało się dopaść i rozbić
przewodniczenie sądom królewskim i -do A w arów . K arol W ielki w rócił do kraju
wodzenie armią. Jego syn, Pepin Krótki i wzmocnił garnizony na wschodniej grani -
(714P-768) był pierwszym z Karolingów, cy. W 796 armia frankońska pod wodzą
który został królem. Patrz takżeKAROLA Pepina podbiła państwo Awarów, których
WIELKIEGOPODBOJE 771-814. część uszła za rzekę Cisę na równinie wę-
gierskiej. Frankońskie wojska pod dowódz-
FR A N K O Ń SK O -B IZ A N 1Y JSK A W O JN - A twem
803- Eryka z Friulu znalazły ukryte skarby
810. Karol Wielki, władca Franków(742- Awarów i zawiozły Karolowi Wielkiemu 15
814) dążył do tego, aby Bizancjumuznało wozów zdobytego łupu. W 803 powstanie
jego tytuł cesarza Zachodu. Chcąc to uzyskać Awarów zostało stłumione.
wszczął wojnę z Bizancjum zmierza jąc do
opanowania Wenecji i Dalmacji, leżą cych nad FRANKÓW Z MAURAMI WOJNA PIERWSZA
Morzem Adriatyckim. Wojsko lądo we i flota 718-732. Po podboju państwa Wizygotów
Karola odnosiły na ogół zwycięstwa.W 809 w Hiszpanii Maurowie (hiszpańscy muzuł -
cesarz bizantyjski Nikifor I (zm. 811) zajęty manie) rozpoczęli najazdy na obszary leżące
walkami z Bułgarami (patrzBUŁGAR- na północ od Pirenejów; w 718 napadli na
SKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809—817) TOZpOCZął Akwitanię i południową Francję, w 719
starania o osiągnięcie porozumienia z Franka - zdobyli Narbonne. W 721 pod Tuluzą pobi ły
mi. W 810 Karol Wielki zawarł z Nikiforemich wojska Oda (Eudes) (665-735) księcia
pokój, oddając większość zdobytych terenówAkwitanii i wyparły z powrotem do Hisz -
(zatrzymał Istrię, półwysep nad Morzempanii, ale w 725-726 Maurowie pobili całą
Adriatyckim) w zamian za uznanie jego tytułuSeptymanię (kraina w południowej Francji).
cesarza Zachodu. Później Maurowie pod dowództwem Abd
ar-Rahmana (zm. 732), muzułmańskiego
FRANKÓW l LEMANÓW WOJNA 496. Po gubernatora Hiszpanii, rozpoczęli nowe -na
najeździe germańskiego ludu Alemanów najazdy; po drodze na północ doszli za Poi-
królestwo Franków rypuarskich w rejonietiers, pokonali Oda pod Garonną, spalili
Kolonii nad Renem, Frankowie rypuarscyBordeaux i spustoszyli Akwitanię. Odo -po
poprosili o pomoc Chlodwiga (ok. 466-511),prosił Karola Młota (688P-741), majordoma
króla Franków salickich. W 496 Frankowiekrólestwa Franków (patrzFRANKOŃSKA WOJNA
pod wodzą Chlodwiga zwyciężyli AlemanówDOMOWA TRZECIA 714-719) o pomoc. Armia
w rozstrzygającej bitwie pod Tolbiac (Zul-Karola pobiła Maurów w bitwie pod Poitiers
pich), na południowy zachód od Kolonii.732; Maurowie wycofali się doHiszpanii, a
W czasie bitwy Chlodwig rzekomo modliłKarol zyskał swój przydomekMłot. Druga
się do Boga, w którego wierzyła jego żona, wojna Franków z Maurami
734-759. Gdy Maurowie zostali osłabieni mienia Czirokezów uległo w styczniu 1827
i nie mogli prowadzić działań wojennych przeważającym siłom meksykańskim; poraż -
na większą skalę, książę Akwitanii Odo ka zakończyła istnienie republiki Fredonii.
dawał sobie z nimi radę. Po śmierci Oda Patrz także TEKSASKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ
w 735 jego synowie wzniecili krótkotrwałą 1836.
rebelię przeciw Karolowi Młotowi; Karol
przybył do regionu Bordeaux, zmusił synów FRIESA REBELIA 1799(wojna gorącej wody).
Oda do złożenia mu hołdu. Maurowie nadal W 1798 Kongres USA w celu pozyskania
dokonywali zagonów; zajęli na krótko Arles pieniędzy uchwalił federalny podatek od
i dokonywali napadów w górnej części -do budynków mieszkalnych. Federalni poborcy
liny Rodanu. Frankowie pobili ich pod podatkowi napotkali w Bucks County (Pen -
Walencją w 737 i Lyonem w 739. Po śmierci sylwania) rozgniewany tłum prowadzony
Karola Młota jego synowie - Karloman przez „kapitana" Johna Friesa (1750-1818),
(zm. 754) i Pepin Krótki (714P-768) - spra
- cieszącego się popularnością wędrownego
wowali wspólnie urząd majordomów, -za licytatora. Rozwścieczone gospodynie domo -
rządzając królestwem i odpierając najazdy we oblały poborców wrzącą wodą i zmusiły
Maurów. Po wstąpieniu Karlomana do kla - ich do ucieczki. Prezydent USA John
sztoru (747) Pepin został jedynym władcą. Adams posłał regularne wojska, które stłu-
Maurów, którzy powtórnie zdobyli Narbon- miły rozruchy. Friesa pojmano i skazano na
ne, wypędził z Septymanii aż za Pireneje, śmierć; został później ułaskawiony przez
a Septymanię przyłączył do swego królestwa. prezydenta.
Później Maurowie zaniechali najazdów na
północ, częściowo z powodu walk Abbasy- FRONDY W OJNY 1648-1653. W czasie ma-
dów z Omajjadami, lecz przede wszystkim łoletności króla Francji Ludwika XIV
dlatego, że chrześcijańskie królestwa Nawar- (1638-1715) regentką była jego matka Anna
ry i Asturii (oba w północnej Hiszpanii) Austriaczka, a pierwszym ministrem Juliusz
zagrodziły im drogę do Pirenejów. Mazarini. W 1648 parlament paryski nie
zaakceptował dekretów skarbowych. Sprze
-
FR ED O Ń SK A R E BE L IA 1826-1827.
W 1821 ciw wynikał z dążenia do ograniczenia
Hiszpania udostępniła osadnikom amery - rosnącej władzy królewskiej oraz obrony
kańskim tereny Teksasu, a rok później rząd interesów coraz bardziej niezadowolonej
niepodległego od niedawna Meksyku kon - szlachty, rozgoryczonej wysokimi podatka -
tynuował tę politykę (patrzMEKSYKAŃSKA mi. Bodźcem do powstania jawnej opozycji
REWOLUCJA 1821). Amerykanin Hayden Ed- - Frondy parlamentu, stało się żądanie, aby
wards uzyskał od Meksyku nadanie i w -po pragnący ponownej nominacji urzędnicy
bliżu Nacogdoches we wschodnim Teksasie sądowi zrezygnowali z czteroletniego upo -
założył kolonię liczącą około 200 rodzin. sażenia. Parlament natomiast dążył do -za
Roszczenia do tych ziem zgłosili również pew n ienia so bie praw a czyn ienia u w ag
osadnicy meksykańscy, którzy jednak nie i zmian w królewskich dekretach oraz do
mogli udowodnić swoich praw własności. zatwierdzania nowych podatków; zażądał
Wybuchł ostry spór zakończony przez rząd również wprowadzenia innych reform. Uwi -
meksykański odwołaniem nadania Edward- kłany w TRZYDZIESTOLETNIĄ WOJNĘ
sa i nakazem opuszczenia przez niego Tek- rząd francuski musiał ustępować do zawar -
sasu. Edwards ze swymi zwolennikami zdo - cia pokoju westfalskiego (1648), który umoż
-
byli Nacogdoches, ogłosili niepodległą -re liwił sprowadzenie wojsk królewskich do
publikę Fredonii i 21 grudnia 1826 uchwa- Francji. W tym momencie zaczęły się aresz-
lili konstytucję. Liczące 200 osób wojsko towania członków parlamentu. W odpowie -
Edwardsa sprzymierzone z Indianami z ple- dzi paryżanie wznieśli barykady na ulicach
i wymusili zwolnienie aresztowanych. Woj-
ska królewskie pod dowództwem Ludwika
Kondeusza (1621-1686) przeprowadziły
blokadę Paryża. Do Frondy przyłączyli się
arystokraci. Gdy ci wezwali pomoc Hisz-
panów, doszło do rozłamu. Członkowie
parlamentu zawarli z dworem francuskim
w 1649 pokój w Rueil, w którym parlament
uzyskał amnestię i ustępstwa dworu. Druga
Fronda (Fronda książąt) zawiązała się po
aresztowaniu 18 stycznia 1650 księcia Lud-
wika Kondeusza, który wbił się w pychę
i arogancko występował przeciw królowej.
Jego zwolennicy wzniecili w 1650 rokosz na
prowincji. W kwietniu wicehrabia Henryk
de Turenne złączył się z Hiszpanami (patrz
FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659).
Wojska królewskie rozbiły jego siły pod
Rethel (15 grudnia 1650). Połączenie się
jednak opozycji arystokratycznej i miesz-
czańskiej zmusiło dwór do uwolnienia Kon-
deusza (15 lutego 1651) i ogłoszenia po-
wszechnej amnestii, na jej podstawie po-
wrócił Henryk de Turenne. Doszło do
wygnania Mazarina. Spory między frondys-
tami i intrygi ich części przeciw Kondeu-
szowi sprawiły, że obawiając się o swą
wolność, a nawet życie, w początkach lipca
uszedł z Paryża. Ogłoszony zdrajcą za poro-
zumiewanie się z Hiszpanami zawarł z nimi
rzeczywiście przymierze. We wrześniu do-
prowadził do rokoszu w Gujennie. W grud-
niu Mazarin wrócił do Francji. W mar-cu-
czerwcu 1652 toczyły się walki między
rokoszanami i wojskami królewskimi pod
wodzą m.in. Turenne'a nad Loarą i Sek-
waną. 2 lipca Turenne odniósł zwycięstwo
nad Kondeuszem na przedmieściu Paryża.
W mieście tym zaczęły przeważać prokró-
lewskie nastroje. Kondeusz opuścił Paryż
w październiku i złączył się z Hiszpanami.
Wszyscy jego poplecznicy albo okazali
skruchę, albo pozostali na wygnaniu poza
Paryżem. Dwór wrócił do Paryża w paź-
dzierniku 1652. We wrześniu 1653 poddało
się Bordeaux, ostatnie frondystowskie mia-
sto. Zarówno parlament, jak i szlachta utra-
ciły możliwość tworzenia skutecznej, le-
galnej opozycji; w wyniku wojny domowej
powstały podstawy późniejszych rządów ab-
solutnych króla Ludwika XIV.
rU TBO LO W A W O JN A 1969. W latach pięć-
dziesiątych i sześćdziesiątych naszego stu-
lecia około 300 tysięcy bezrolnych chłopów
i bezrobotnych robotników z Salwadoru
przeniosło się na tereny zachodniego Hon-
durasu, gdzie znaleźli ziemię do uprawy
i lepsze warunki do życia. W 1969 rząd
Hondurasu wprowadził reformę rolną, która
pozbawiała salwadorskich chłopów upra-
wianych przez nich pól (nie mieli prawa
własności) i oddawała je obywatelom Hon-
durasu. Salwadorczyków wypędzano często
tuż przed zbiorami płodów; około 17 tysięcy
rolników deportowano z powrotem do Sal-
wadoru, akcji tej towarzyszyła przemoc.
W obu krajach pogłębiały się nieprzyjazne
nastroje. Gdy Salwador pokonał Honduras
w trzech kolejnych meczach piłki nożnej,
w Hondurasie zaczęto atakować salwador-
skich imigrantów i doszło do wybuchu
krótkotrwałej wojny (14-18 lipca 1969).
Samoloty salwadorskie zbombardowały lot-
niska Hondurasu, a wojska lądowe prze-
kroczyły granicę. Choć Honduras odpowie-
dział również bombardowaniem, jednak szy-
kował się do obrony i z ulgą przyjął rozejm
zaaranżowany przez Organizację Państw
Amerykańskich, która nakłoniła Salwador
do wycofania wojsk. W walkach zginęło
ponad 2000 osób, wiele ziem spustoszono.
Mimo ustanowienia strefy zdemilitaryzo-
wanej wzdłuż granicy obu państw w ciągu
następnych kilku lat dochodziło tam do
sporadycznych walk.
 G
G A B R IE LA B U N T 1800.
G abriel (ok.1776- wyemigrować do zachodniej Galii (58). Na
1800), znany także jako Gabriel Pros-ser,prośbę galijskiego plemienia Eduów, - za
głęboko wierzący niewolnik murzyński, miał grożonego przez Helwetów, Cezar z legio -
zamiar wzniecić w hrabstwie Henriconami ruszył w ślad za nimi, zwyciężył ich
(Wirginia) masowe powstanie niewolników,w bitw ie pod Bibrakte (M ont Beuvray)
spodziewając się, że w ten sposób ustanowiw lipcu 58 i zmusił do powrotu do ich
w Wirginii niepodległe państwo murzyń - siedzib. Na prośbę Eduów najechanych
skie. Po miesiącach przygotowywań, w nocyprzez Swebów, zwyciężył tych ostatnich
30 sierpnia 1800 „armia" Gabriela złożonaw bitwie u stóp Wogezów w pobliżu obec -
z ponad 1000 niewolników uzbrojonychnego Cernay. Wprowadził swe wojska na
w karabiny, miecze i pałki rozpoczęła marszobszary plemion Eduów i Sekwanów doko -
na Richmond (Wirginia) z punktu zbiórkinując aneksji tych terenów. W 57 wystąpiły
odległego o sześć mil od miasta. Gwałtownaprzeciw Cezarowi plemiona belgijskie, co
burza uniemożliwiła dalszy marsz - wodadoprowadziło do opanowania przez Rzy -
zmyła mosty i zalała drogi. Niewolnicymian Belgii. W 56 wybuchło powstanie
musieli się rozproszyć i nim zdążyli zebraćWenetów w Armoryce (Bretania). Cezar
się ponownie, nadciągnęło 600 żołnierzyzbudował flotę, dzięki czemu z powodze -
milicji stanowej wezwanych przez guber - niem mógł oblegać ich twierdze u ujść rzek.
natora Jamesa Monroe (1758-1831), któryInna grupa Rzymian opanowała wybrzeża
dowiedział się wcześniej o spisku. Aresz - Akwitanii. W 55 Cezar zwyciężył dwa -ple
towano wielu niewolników, w tym Gabrielamiona germańskie, Uzypetów i Tenkterów,
i 34 jego wiernych zwolenników. Wszyst - które najechały Galię od wschodu. Dokonał
kich postawiono przed sądem, uznano zarzezi także kobiet i dzieci. Aby zniechęcić
winnych i powieszono we wrześniu 1800. inne plemiona do najazdów na Galię, zbu -
dował wielki most na Renie (blisko obec -
GALIJSKIE WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e. nego Bonn), dokonał wypadu do Germanii,
Wojny przeciw licznym plemionom zamie - po powrocie zniszczył most. Następnie pod-
szkującym Galię (w przybliżeniu obszarjął krótką wyprawę zwiadowczą do Brytanii
dzisiejszej Francji) są świadectwem geniuszu(sierpień 55), dokąd powrócił w następnym
wojskowego rzymskiego wodza, Juliuszaroku z dużymi siłami, które podporząd -
Cezara (100-44), który zawarł z Pompeju-kowały Rzymowi południowych Brytów.
szem W ielkim (106-48) i KrassusemZimą 54-53 ponownie wybuchło powstanie
(115-53) tajne porozumienie, zwane pierw - w Belgii. Osaczono i rozbito półtora legionu.
szym triumwiratem, mające zapewnić imO blężono inny legion; Cezar nadciągnął
polityczną władzę w Rzymie (60-51). Hel-z odsieczą, po czym latem zdusił powstanie.
wetowie, celtyckie plemię zamieszkałe naW lutym (?) 52 wybuchło znacznie poważ -
terenie obecnej Szwajcarii, obawiając sięniejsze powstanie pod wodzą Wercyngeto-
naporu germańskich Swebów postanowili ryksa (zm. 46), wodza Arwernów; stopniowo
ogarnęło ono niemal całą Galię. ArmiaG A S K O Ń S K IC H P A N Ó W R E B E L EIAd- 1 3 6 8 .
Cezara stała w północno-wschodniej Galiiward Czarny Książę (1330-1376), angielski
na terenach plemion Senonów, Lingonówzarządca Akwitanii, wywołał wrogie nastroje
i Remich. Cezar skierował 4 legiony podmieszkańców, gdyż prowadził zbytkowne
T ytusem L abienusem przeciw S enonomżycie, uciskał ich i narzucił wysokie podatki,
i Paryziom, a sam z 6 legionami podjąłktóre miały pokryć koszty wojny prowadzo -
wyprawę przeciw Biturygom. Wercyngeto-nej przez Anglię. Wielcy panowie gaskońscy
ryks wycofywał się paląc po drodze wsie,zw rócili się w 1368 o pomoc do króla
niszcząc zapasy żywności i zbiory, z którychFrancji Karola V (1337-1380). Karol, zwany
mogliby skorzystać Rzymianie. Cezar zdobyłM ądrym, znawca praw a uznał, że traktat
Avarykum stolicę Biturygów, doszło tu doz Bretigny jest nieważny pod względem
rzezi. Następnie wyruszył do Gergowii -sto prawnym, ponieważ nie zawiera wzajemnego
licy Arwernów, warowni ufortyfikowanejzrzeczenia się zwierzchności. Zręcznie to
przez naturę. Rzymianie rozpoczęli jej -ob wykorzystał i jako senior, wezwał do Paryża
lężenie (kwiecień-maj 52), ale w trakcieCzarnego Księcia, swego wasala. Jak się
szturmu ponieśli porażkę. Powstanie Eduówspodziewano, Czarny Książę odmówił, -wo
odcinało Labienusa od Cezara. Ten ostatnibec tego Karol wznowił w 1369 STULET -
wycofał się na północ, połączył się w rejonieNIĄ W OJNĘ. Na podbitych przez Ang -
obecnego Dijon z Labienusem. Wyruszyłlikó w te ry to r ia c h w y b uc h ło p ow s ta n ie
potem na południe, by osłonić Galię Nar-i Francja, mimo znacznych porażek (patrz
boneńską. Wercyngetoryks zmobilizowałLIMOGES, MASAKRA w LIMOGES 1370) odniosła
silną armię liczącą rzekomo 90 tysięcy ludziwiele sukcesów militarnych.
i poszedł za Cezarem. Atak jazdy galijskiej
na kolumnę marszową Cezara nad Yingean-G A U G A M E L A , B IT W A P O D G A U G A M E L A 331
ne (mały dopływ górnej Saony) doprowadziłp.n.e. W bitwie pod Gaugamelą, w pobliżu
do porażki tej kawalerii, wywołało to panikęArbeli (obecnie północny Irak), jednej z -naj
w armii wodza Arwernów. Ten wycofał sięważniejszych bitew w historii, wojska mace -
do Alesji, gdzie obiegł go Cezar (lipiec).dońskie pod wodzą Aleksandra Wielkiego
Alesja była ufortyfikowanym miastem na(356-323) pobiły Persów dowodzonych przez
szczycie wzgórza (Alise-Sainte-Reine, w -po Dariusza III (zm. 330) (patrzALEKSANDRA
bliżu Dijon). Rzymianie (około 60 tysięcyWIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Zaprawionew
ż ołnierzy) zbudow ali d w ie linie w a łó wbojach wojska Aleksandra, które doszły do
- kontrwalacyjną, dla otoczenia Alesji, i cyr-Gaugameli z Egiptu, przeprawiając się przez
kumwalacyjną dla obrony przed odsieczą.rzeki Tygrys i Eufrat, liczyły 40 tysięcy
Ta przybyła, rzekomo liczyła ok. 200 tysięcypiechoty i 7 tysięcy jazdy. W celu odparcia
ludzi, ale jej atak załamał się na liniinajazdu Dariusz zgromadził pod Gaugamelą
cyrkumwalacyjnej. Armia Wercyngetoryksarzekomo 250 tysięcy żołnierzy. Jazda perskie -
poddała się w październiku 52, aby uniknąćgo lewego skrzydła próbowała obejść prawe
śmierci głodowej; sam wódz galijski zostałskrzydło przeciwnika, co doprowadziło do
przewieziony do Rzymu, prowadzono gowytworzenia się luki w szyku armii Dariusza,
podczas triumfu Cezara i stracono. W 51w pobliżu stanowiska króla. Uderzył w nią
Cezar przeszedł przez Galię tłumiąc resztkiAleksander na czele hetajrów. Dariusz uciekł,
oporu; do końca roku umocnił na trwałeco spowodowało odwrót całej armii perskiej.
panowanie Rzymu w Galii. Patrz takżeMacedończycy ścigali uciekających.
RZYMSKAWOJNA DOMOWAWIELKA 49-44 p.n.e.

GEMPEl WOJNA 1180-1185 (rodów Taira

GALLIPOLI, KAMPANIA NA GALLIPOLI.
i Minamoto wojna). Yoritomo (1147-1199),
Patrz DARDANELSKAKAMPANIA1915. syn przywódcy rodu Minamoto, przebywał
na wygnaniu w Kanto, we wschodniej Japo - w walce z Al-Harit ibn Gabalą (zm. 569),
nii, gdy jego ojciec został zamordowany który w rok później został ghassanidzkim
(patrz HEIJI WOJNA 1159-1160). Dowiedziaw szy królem. W połowie VI wieku Lachmidowie
się, że przywódca rodu Taira, Kiyomori energicznie, lecz bez powodzenia najeż -
(1118-1181), kazał go stracić, podniósł biały dżali bizantyjską Syrię i Ghassanidów.
sztandar rodu Minamoto i wyruszył w pole. W 583 ortodoksyjni przywódcy bizantyjscy,
Na początku siły zbrojne rodu Taira omal zniecierpliwieni wyznawanym przez Ghas -
nie starły doszczętnie wojsk Yoritomo, póź - sanidów monofizytyzmem (herezja, według
niej jednak do jego szeregów stale przyłą - której natura boska i ludzka Chrystusa
czali się ludzie niezadowoleni z twardych stanowią jedność), narzucili państwu Ghas -
rządów rodu Taira. W ciągu dwóch lat sanidów status wasala i wysłali wojska
Yoritomo i jego żołnierze wypędzili Taira cesarskie, aby strzegły jego granic. W 602
z Kanto, a w 1183 zdobyli stolicę, Kioto. dynastia Lachmidów wygasła wraz ze śmie -
Udali się następnie na zachód, gdzie Taira rcią ich ostatniego władcy wyznającego
nadal posiadali duże siły i stosując wojnę nestorianizm (doktryna głosząca, że Chrys -
po d jazd o w ą , st op n io w o ich o s łab iali. tus istn iał w dw ó ch naturach - b osk iej
W kwietniu 1185 Taira ponieśli ostateczną i ludzkiej - z czego wynikał wniosek, że
klęskę w zaciętej bitwie morskiej u Dan- - Maria nie jest Matką Boską), przeciwko
no-ura, na zachodnim krańcu Wewnętrz - któremu występowała Persja. W VII w.,
nego Morza Japońskiego. Większość zwy - w czasie podboju Arabii przez muzułma -
cięstw Minamoto zawdzięczali wyśmienite - nów, oba królestwa upadły i przestały
mu dowódcy, Yoshitsune (1159-1189), istnieć. Patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE
przyrodniemu bratu Yoritomo. Yoritomo W O J N Y; M U Z U Ł M A Ń S K IP O D B Ó J P E R S J I
odnosił się do brata z coraz większą podej - 634-651.
rzliwością, aż wreszcie Yoshitsune uciekł
na północ, a później popełnił sepuku (sa - G LA D IA TO R Ó W W O JNPatrz
A . N IEW O LN IC ZA
mobójstwo przez rozcięcie brzucha). W 1191 WOJNA TRZECIA 73-71 p.n.e.
Yoritomo, który przejął już władzę woj -
skową w całym cesarstwie, złożył cesarzowiG L E N C O E , M A S A K R A W D O L IN IE G L E N C O E
wizytę w Kioto. Cesarz mianował go doży - 1692. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Wil -
wotnio Sei-i-tai-Shogunem; Yoritomo byłhelm III Orański (1650-1702) imał się
pierwszym posiadaczem tytułu szoguna. różnych sposobów, by przełamać opór szkoc -
kich jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE
G H A S S A N I D Ó W l L A C H M I D Ó W 1689-1690);
W O J N Y budował twierdze, kupował lojal -
500-583. Walki między cesarstwem bizan - ność naczelników klanów, domagał się przy -
tyjskim a Persją Sasanidów o panowanie na sięgi na wierność pod karą śmierci. Poprze -
Półwyspie Arabskim wpłynęły na losy dni król, Jakub II (1633-1701) zażądał od
dwóch dynastii arabskich: probizantyjskich naczelników odpowiedniej przysięgi. Jeden
Ghassanidów, panujących w królestwie -po z naczelników Maclan MacDonald z Glen-
łożonym na części terenów obecnej Syrii, coe spóźnił się z jej złożeniem. Wilhelm
Jordanii i Izraela, oraz Lachmidów - w kró - wydał rozkaz wytępienia klanu i wysłał
lestwie Hira, w obecnym Iraku, sprzymie - żołnierzy pod wodzą krewniaka Maclana.
rzonych z Persją. Oba królestwa toczyły Wojsko przyjęto gościnnie. Pewnej nocy
nieustanne wojny, najczęściej na rozkaz żołnierze zamknęli dojścia do doliny Glen-
Bizancjum lub Persji. Za panowania Al- - coe, po czym z pomocą członków rywalizu -
Mundira III (503-554) Lachmidowie z -pe jącego klanu Campbellów wymordowali
wnym powodzeniem walczyli z Ghassani- część śpiących członków klanu MacDonal-
dami, ale w 528 ponieśli ciężką klęskę dów i spalili wieś. Reszcie mieszkańców
udało się uciec. Wieść o masakrze rozeszła Italii wtargnęli Frankowie, pobili oni pod
się po całym kraju i wywoływała wrogość Ticinum G otów i w ojska cesarskie, ale
do Wilhelma. w następstwie epidemii wycofali się do Galii.
Belizariusz obiegł króla Gotów Witigesa
G LE N D O W E R A B U N T 1402-1409. W Cza- (wzmian. 536-539) w Rawennie, który pod -
sach p an ow an ia króla H enryk a IV dał się w 540; wzięty do niewoli Witiges
(1367-1413) wybuchły liczne bunty, z któ - został przekazany do Konstantynopola, do
rych najbardziej krwawy był bunt Owena niego na wezwanie cesarza wrócił w 541
Glendowera (1359P-1416?), zdolnego -do również Belizariusz (Justynian obawiał się,
wódcy i jednego z najpotężniejszych panów że Belizariusz mógłby zostać cesarzem -za
walijskich. Glendower szybko wyparł wojska chodniego cesarstwa rzymskiego). Zdobycie
Henryka z zamków i miast Walii, w czym większości gockich warowni zwiastowało
sprzyjali mu mieszkańcy oburzeni wysokimi koniec wojny, ale na tronie Gotów zasiadł
p o d a tk am i i n ie u d o ln ą ad m in is trac ją. Totila (Baduila; zm. 522), siostrzeniec Wi-
W 1400 Glendower ogłosił się księciem tigesa. Przystąpił on do odzyskiwania miast
Walii, w 1402 zyskał poparcie Edmunda de i twierdz zdobytych przez wojska cesarskie
Mortimera (1367-1409), a w 1403 - angiel - i wkrótce opanował większą część Italii. Na
skiego rodu Percych (patrzPERCY EGO BUNT prośbę Justyniana Belizariusz wrócił, by
J

1403). Gdy zdobył w 1404 zamki w Aberyst- poprowadzić pięć kampanii przeciw Gotom;
wyth i Harlech, mające duże znaczenie największym sukcesem było zdobycie Rzy -
strategiczne, uznał go król Francji Karol VI mu, którego jednak nie zdołał utrzymać. Po
(1368-1422) i zawarł z nim porozumienie. ponownym odwołaniu Belizariusza Totila
W latach 1405-1409 wojska Glendowera rozszerzył swoje panowanie na Sycylię, Sar -
ponosiły porażki. Posiłki francuskie, które dynię i Korsykę. W 552 Justynian ponowił
przybyły w sierpniu 1405, wkrótce powró - wysiłki mające na celu odzyskanie Italii,
ciły na kontynent. Anglicy odbili Aberyst- wysyłając na Adriatyk silną flotę i armię
wyth i Harlech. Załamany Glendower uciekł pod dowództwem Narsesa (478?-573). Prze -
w góry Walii, gdzie ukrywał się do końca kroczywszy Apeniny w lipcu 552, w drodze
życia. do Rzymu, około 20-tysięczna armia Narsesa
odniosła w bitwie pod Tadinae (w pobliżu
GOCKA WOJNA 534-554(wojna z Ostro- Gubbio, Włochy) zwycięstwo nad liczącymi
gotami w Italii). Po śmierci zdobywcy Italii, około 15 tysięcy ludzi siłami Gotów dowo -
króla Ostrogotów, Teodoryka Wielkiego dzonymi przez Totilę, który zginął. -Po
(454P-526), rządy w Italii sprawowali jego zbawieni przywódcy Goci wkrótce poddali
nieudolni następcy. Mając nadzieję na zjed - się Narsesowi w Rzymie i w innych mias -
noczenie zachodniego (Italia) i wschodniego tach Italii, która na krótki okres dostała się
(Bizancjum) cesarstwa rzymskiego, cesarz pod panowanie Justyniana. Większa część
Justynian I (483-565), którego siedzibą był kraju była zrujnowana, lecz wojna opróżniła
Konstantynopol (Stambuł), mianował swego również skarbiec Justyniana. Patrz także
najbardziej utalentowanego generała Beli- TEODORYKA WOJNA z ODO AKREM 439-493;
zariusza (505?-565) dowódcą armii wypra - WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE PÓŁNOCNEJ
wionej do Italii przeciw Ostrogotom. Wojs - 533-534.
ka cesarskie najechały i zdobyły Sycylię,
wylądowały w południowej Italii, wyruszyły GORĄCEJ WODY WOJNA. Patrz FRIESA RE-
na północ i w 536 zdobyły Neapol i Rzym. B EL IA 1799.
W tym ostatnim przetrwały roczne oblęże -
nie (537-538). Armia bizantyjska skierowała G O TÓ W l R ZY M IAN W O JNY Patrz. R ZY M IAN
i
się następnie na północ. W 539 do północnej GOTÓW WOJNY .
 GOTÓW l SARMATÓW WOJNA 332-334. cka poparła władze Azerbejdżańskiej SRR.
Sarmaci, lud osiadły w Dacji, zostali zaata - W Karabachu rozpoczęła się wojna partyzan -
kowani przez plemiona gockie; zwrócili się cka. 2 sierpnia 1991 powstała Republika
wówczas o pomoc do rzymskiego cesarza Górnego Karabachu (wcześniej władze obwo -
Konstantyna I Wielkiego (280P-337). Naj - du autonomicznego ogłosiły wystąpienie
starszy syn cesarza poprowadził wojsko z Azerbejdżanu i proklamowały niezależ -
przez rzekę Dunaj i dołączył do Sarmatów. ność). W 1992 walki przybrały na sile. Przez
W latach 332-333 pobili wspólnie Gotów ponad dwa lata w Górnym Karabachu trwała
i ich sojuszników, ale barbarzyńscy Sarmaci krwawa wojna między Ormianami i Azerami.
zaczęli napadać na cesarstwo rzymskie. Od lutego do maja 1992 karabascy Ormianie
Konstantyn nalegał teraz na Gotów, by odnieśli kilka znaczących zwycięstw nad
zgnietli Sarmatów, którym tym razem nie słabo przygotowanymi siłami azerbejdżański-
udzielił pomocy. Jak na ironię, cesarz -po mi, udało im się wziąć pod kontrolę całe
zwolił później 300 tysiącom ocalałych Sar - terytorium enklawy. W połowie tego roku
matów osiedlić się w cesarstwie. Przez -pe Azerowie przeszli do kontrofensywy i w cza -
wien czas Goci byli spokojnymi i dobrymi sie walk trwających od maja do sierpnia
sąsiadami cesarstwa, dzięki nawróceniu na odzyskali większość ziem. Władzę w Górnym
arianizm przez biskupa Wulfilasa (311?- - Karabachu przejął wówczas Komitet Obrony
381) i uzyskanemu od cesarstwa statusowi Republiki, który wprowadził stan wyjątkowy
foederati, zgodnie z którym uzyskiwali sub - i ogłosił powszechną mobilizację. Przełom
sydia w zamian za pomoc wojskową. Patrz w wojnie nastąpił w pierwszej połowie 1993,
także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. kiedy to armia karabaska w wyniku udanej
ofensywy nie tylko odzyskała kontrolę nad
G Ó R N Y K A R A B A C H , O R M IA Ń S K O -A Zswoim
E R S K terytorium,
I ale zajęła także ważne
K O N F L IK T O G Ó R N Y K A R A B A -C H ośrodki1 9 8 8 - azerbejdżańskie - miasta Kelbadżar
1994. Źródła konfliktu o tę ormiańską i Laczin (co umożliwiło jej zapanowanie nad
enklawę na terytorium Azerbejdżanu tkwią tzw. korytarzem laczińskim, łączącym Kara -
w XIX w., kiedy do Karabachu, wchodzą - bach z Armenią). Siły azerbejdżańskie podję -
cego w skład imperium rosyjskiego, zaczęli ły w grudniu 1993 nieudaną ofensywę, w wy -
masowo napływać Ormianie (opuszczali oni niku której utraciły kolejne swoje terytoria (w
Persję i Turcję, gdzie byli prześladowani). sumie Ormianie karabascy kontrolują ponad
Migracja ta zmieniła układ narodowościowy 20% terytorium Azerbejdżanu). 12 maja 1994
na tym obszarze - dotychczasowa większość, zawarto porozumienie o zawieszeniu broni,
jaką stanowili w Karabachu Azerowie, -zo które jest przestrzegane. W ramach specjalnej
stała zdominowana przez Ormian. Już pod grupy negocjacyjnej pod auspicjami Organi -
koniec XIX w. wzajemne antagonizmy -do zacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
prowadziły do zaostrzenia sytuacji, do pier - toczą się rozmowy pokojowe. Inicjatywy
wszego otwartego konfliktu doszło na -po dyplomatyczne nie doprowadziły jednak do
czątku XX w. W ZSRR Górny Karabach żadnych zdecydowanych rozwiązań. Górny
miał status obwodu autonomicznego w skła - Karabach jest de facto niepodległy, ma włas -
dzie Azerbejdżańskiej SRR. Władze tej -re ny parlament, prezydenta i rząd, sądownict -
publiki prowadziły politykę dyskryminacji wo oraz siły zbrojne. Republika Górnego
wobec ludności ormiańskiej. W drugiej Karabachu nie została oficjalnie uznana
połowie lat osiemdziesiątych nastąpił wzrost przez żadne państwo (formalnie jest częścią
nastrojów antyazerskich wśród karabaskich Azerbejdżanu).
Ormian, głosili oni hasła zjednoczenia z -Ar
menią. W 1988 doszło do pierwszych -po G R EC K A W A L K A O N IEPO D L EG Ł O ŚĆ- 1821-
gromów i starć na dużą skalę. Armia radzie- 1832. Zachodnia ideologia, ucisk osmań-
skich Turków i odkrycie na nowo kultural-
nej spuścizny Grecji pobudziły dążenia Gre-
ków do odzyskania niezależności od Turcji.
Przed 1821 nacjonalistyczne stowarzyszenia
greckie, a zwłaszcza Filiki Heteria (Związek
Przyjaciół), przyciągały ludzi wykształco-
nych; ludzie o niższym statusie dołączali
do kleftów - górskich band. Wojna rozpo-
częła się w 1821 od powstania Ipsilantich
(patrz IPSILANTICH POWSTANIA 1821) i deklaracji
niepodległości ogłoszonej 13 stycznia 1822
w Epidauros (Grecja). Greccy powstańcy
pod przywództwem Demetriosa Ipsilantiego
(1793-1832) prowadzili jednocześnie
kampanię na lądzie i morzu; opanowali
garnizony oraz kluczowe porty w Morei
(Peloponez) i blokowali tureckie statki za-
opatrzeniowe. Zdobyli Tripolis, najważniej-
szą twierdzę turecką w Morei, oraz Ateny,
uważane za prywatną własność osmańskich
sułtanów. W latach 1822-1823 wojska turec-
kie nie zdołały zdobyć kluczowej twierdzy
greckiej, Missolungi, leżącej u wejścia do
Zatoki Korynckiej, i wycofały się. W tym
samym czasie janczarzy walczyli na Krecie
i dopuszczali się masowych mordów chrześ-
cijan (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE i«2i--1822).
Turcy doprowadzili do ruiny całą wyspę
Chios i wzięli do niewoli 100 tysięcy ludzi,
nie zdołali jednak odbić Morei. W 1822
Grecy popełnili błąd, zmniejszając natężenie
walk w okresie powoływania rządu
konstytucyjnego. Doszło do konfliktu i
wybuchła wojna domowa; w 1825, kiedy
sułtan turecki Mehmed II (1784-1839) pro-
sił o pomoc paszę Egiptu Muhammada
Alego (l769?-1849), siły Grecji były cał-
kowicie niewystarczające. Syn paszy Ibra-
him (1789-1848) poprowadził do Morei
egipską ekspedycję lądową i morską i w kró-
tkim czasie odzyskał władzę na całym pół-
wyspie. Nadciągający z północy Turcy ob-
iegli i zdobyli Missolungi w 1826; w rok
później poddały się Ateny. Państwa euro-
pejskie były poruszone walką Greków z bar-
barzyńskimi Turkami. Wielka Brytania
i Rosja podpisały protokół, w którym zade-
klarowały pośrednictwo w rozmowach mię-
dzy Grekami a Turkami. Popierano ideę
autonomii dla Grecji. Do Wielkiej Brytanii
i Rosji dołączyła Francja, cała trójka zażądała
wycofania wojsk egipskich. Po odmowie
Egiptu i odrzuceniu przez Portę propozycji
rozejmu trzy sprzymierzone państwa euro-
pejskie wysłały do Grecji flotę, która 20
października 1827 pod Nawarino pokonała
siły turecko-egipskie. Resztę sił egipskich
wyparły z Grecji wojska francuskie. ROSYJ-
SKO-TURECKA WOJNA 1828-1829 przy-
czyniła się do upadku potęgi tureckiej; na
mocy traktatu w Adrianopołu (1829) Turcy
zrzekli się księstw naddunajskich (Mołdawia
i Wołoszczyzna) i uznali autonomię grecką.
W 1832, po wejściu w życie traktatu londyń-
skiego, Porta z oporami przyznała Grecji nie-
podległość. Patrz także JANCZARÓW BUNT 1826.
GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e. Patrz LAMIJ-
SK A W O JN A 323-322 p.n.e.
GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949. Pod
koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II greccy ko-
muniści usiłowali przejąć władzę w Grecji
okupowanej wówczas przez wojska brytyjskie,
ale po sześciu tygodniach walki zostali poko-
nani (3 grudnia 1944-11 stycznia 1945).
Brytyjczycy doprowadzili do rozejmu między
rywalizującymi ugrupowaniami (umiarkowa-
nymi i lewicowymi) i pomogli ustanowić
rząd regencyjny pod przewodnictwem grec-
kokatolickiego arcybiskupa. W maju, po wy-
borach, w których ludność Grecji opowie-
działa się za przywróceniem monarchii i po-
wrotem na tron króla Jerzego II (1890-1947),
komuniści wspierani przez Albanię, Jugo-
sławię i Bułgarię zaczęli opanowywać po-
szczególne części kraju. Rząd, który uzyskał
pewne poparcie Wielkiej Brytanii, poszukiwał
pomocy międzynarodowej. Prezydent USA
Harry S. Truman (1884-1972) zaofiarował
pomoc wojskową i gospodarczą Grecji (i
Turcji), a Organizacja Narodów Zjednoczo-
nych wezwała Albanię, Jugosławię i Bułgarię,
aby zaprzestały udzielać pomocy rebeliantom.
W1947 wojska rządowe wyparły komunistów
do przygranicznych terenów na północy.
W sierpniu 1949, mimo wsparcia potępionychw 456 G recy stracili dwie eskadry i razem
przez ONZ rządów państw socjalistycznych,z powstańcami zostali odcięci na wyspie na
komuniści utracili główne punkty oporu w- góNilu. Persowie rozpoczęli oblężenie, później
rach, przy granicy grecko-albańskiej. Jugo - zmienili bieg rzeki i rozbili Greków w 454.
sławia przerwała pomoc rok wcześniej -i zaWezwano wówczas Kimona, politycznego
m knęła granicę. W ojna domowa skończyłarywala Peryklesa, usuniętego przez ostracyzm
się 16 października 1949. po dojściu Peryklesa do władzy. Kimon- po
prowadził Ateńczyków do zwycięstwa pod
GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448 p.n.e. Salaminą na Cyprze (450), a przed śmiercią
W 500 p.n.e., za panowania króla Dariusza (451)I w czasie oblężenia Kition (Larnaka)
(559P-486), rozległe imperium perskie było zdążył odbić większą część Cypru. Wojnę
największym państwem świata antycznego. zakończył w 448 pokój Kalliasa, w którym
Po wybuchu JOŃSKIEGO POW STANIA Persja zrzekła się zwierzchnictwa nad Greka -
wspieranego przez Ateny, Dariusz chciał się mi nad Morzem Egejskim. Pokój przetrwał
zemścić na tym państwie. Pierwszą próbę 40 lat. Patrz takżePELOPONESKAWOJNA PIERWSZA
udaremniło mu jednak zwycięstwo wojska 460-445 p.n.e.
ateńskiego w bitwie pod Maratonem w 490.
Dariusz uznał, że najlepszym sposobem wzię - G R E C K O -T U R E C K A W O J N A(trzy
18 dzies-
97
cia odwetu będzie najazd na Europę. W 480todniowa wojna). Prześladowania chrześcijan
olbrzymia armia pod wodzą jego syna, Kser-przez Turków w czasie KRETEŃSKIEGO
ksesa I (519P-465), przerzuciła most przezPOWSTANIA 1896 spowodowały wzrost an-
Hellespont (Dardanele), podporządkowała- sotytureckich nastrojów w Grecji. Zmusiło to
bie Tesalię i zwyciężyła w bitwie pod Termo-rząd grecki do zajęcia Krety. W odpowiedzi
pilami, w której Spartanie i ich sojusznicyPorta rozpoczęła wojnę z Grecją. Grecy prze -
dowodzeni przez Leonidasa (zm. 480) stawiliprowadzili dwie kampanie - jedną na Krecie,
bohaterski opór na przełęczy górskiej (patrzdrugą w Tesalii. Turcy odparli oba ataki,
PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.). Ale zmuszając Greków do wycofania się z Krety
połączona flota grecka odniosła zwycięstwoi przyjęcia 19 maja 1897 rozejmu w Tesalii.
nad flotą perską pod Salaminą w 480 i rozbiłaCztery miesiące później osiągnięto porozu -
ją u przylądka Mykale w 479, a armia greckamienie pokojowe. Wojna okazała się kata -
zadała klęskę znacznie liczniejszej głównej strofalna w skutkach dla Grecji, która musiała
armii perskiej w wielkiej bitwie pod Platejami,zapłacić odszkodowania wojenne i straciła
w południowej Beocji. Po odsunięciu groźbyczęść Tesalii, ponadto powołano międzynaro -
perskiego najazdu jońskie miasta-państwa, poddową komisję do sprawdzenia greckich finan -
przewodnictwem i przy pomocy Aten, utwo - sów. Turcy zgodzili się wycofać wojska z -Kre
rzyły w 478 Ateński Związek Morski, zwanyty i umożliwić ustanowienie tam między -
również symmachią delijską. Wojska greckienarodowego protektoratu pod przewodnict -
pod dowództwem Kimona (507P-449), ateń - wem księcia Jerzego (1863-1913) z Grecji.
skiego wodza, syna Miltiadesa (540P-489),W ojska tureckie opuściły w yspę w 1898;
wyzwoliły spod panowania perskiego mias ta- w 1913 traktat londyński kończący pierwszą
państwa w Tracji oraz wzdłuż wybrzeżyBAŁKAŃSKĄ WOJNĘ usankcjonował- po
Morza Egejskiego. W 466 siły Kimona zwy - łączenie Krety z Grecją.
ciężyły Persów w wielkiej bitwie na morzu
i lądzie nad rzeką Eurymedont w Azji Mniej - GRECKO-TURECKA WOJNA 1921-1922.
szej. Później Ateńczycy wsparli powstanieOkupacja Turcji przez aliantów i podział
w Egipcie; wojskami greckimi dowodził Pery-dawnego imperium osmańskiego wywołały
kles (495P-429), który w 459 zablokowałpowszechny opór Turków. Ruchem oporu
Memfis, stolicę Egiptu. W starciu z Persamikierował Mustafa Kemal, znany później jako
Kemal Atatiirk (1881-1938), który przebywałw konstytucjizagrażają ich prawom, rozpo -
w Ankarze, siedzibie tymczasowego rząduczęli walkę. W marcu 1964 Organizacja -Na
tureckiego. Jednym z celów ruchu oporu byłorodów Zjednoczonych wysłała na Cypr -jed
wypędzenie armii greckiej z zachodniej Ana-nostki pokojowe. Prezydent Stanów Zjedon-
tolii. Na mocy traktatu z Sevres z 1920 Grecjaczonych Lyndon B. Johnson (1908-1973)
uzyskała Smyrnę (Izmir), ale Grecy chcieliostrzegł Turcję przed skutkami inwazji na
także opanować Trację i możliwie dużą częśćwyspę; do ataku nie doszło. Mimo obecności
Anatolii. Mimo niewystarczającego uzbrojeniana Cyprze żołnierzy z pokojowych formacji
i rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych wojskaONZ między Turkami i Grekami cypryjskimi
greckie wkroczyły do Eskisehir; zostały- od ciągle dochodziło do walk. W sierpniu 1964
parte w dwóch bitwach pod Inonii (styczeńtureckie lotnictwo zaatakowało Greków na
i marzec 1921), jednak uparcie posuwały sięCyprze. Makarios zwrócił się o pomoc do
w kierunku Ankary. Grecy ponieśli klęskęEgiptu i Związku Radzieckiego. W końcu
w trzytygodniowej bitwie (24 sierpnia-16ONZ doprowadziła do zawieszenia broni. Po
września 1921) nad rzeką Sakaryą, około 110wprowadzeniu przez rząd cypryjski ustaw
kilometrów od Ankary, i musieli rozpocząćuniemożliwiających de facto naruszanie praw
rozpaczliwy, trwający rok, 400-kilometrowyTurków przemoc ustała, groźba wojny między
odwrót w kierunku Smyrny, którą oblegałGrecją i Turcją została zażegnana.
Kemal i którą zdobył 9-11 września 1922.
Turcy ujęli i zabili tysiące żołnierzy i cywilówG R E K Ó W l T U R K Ó W C Y P R Y J S K IC H W O J N A
greckich. Traktat w Lozannie z 24 lipca 1923,19T4. Obie rywalizujące strony z coraz więk -
zastępujący traktat z Sevres, zakończył kon - szą zaciekłością naruszały chwiejny pokój
flikt i zmusił Grecję do oddania Turcji wscho
- ustanowiony na Cyprze w 1964 (patrz GREKÓW
dniej Tracji, wycofania wszystkich wojski TURKÓW CYPRYJSKICHWOJNA 1963-1964).W 1973
okupacyjnych, zwrotu wysp tureckich orazdokonano zamachu na życie cypryj skiego
do wymiany mniejszości tureckiej w Grecjiprezydenta arcybiskupa Makariosa III (1913-
na mniejszość grecką w Turcji. Patrz także1977) i próbowano uprowadzić członka rządu;
TURECKAWOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1919-1923. w obie akcje zamieszana była organiza cja
terrorystyczna EOKA, mająca swą bazę w
G R E K Ó W l T U R K Ó W C Y P R Y J S K I C HAtenach.
W O J N ANa konferencji zwołanej przez
1963-1964.16 sierpnia 1963 oficjalnie usta - opozycyjnych biskupów Makarios został- po
nowiono Republikę Cypru, co miało zapobieczbawiony tytułu arcybiskupa. Uchwałę - od
ewentualnemu przyłączeniu wyspy do Grecjiwołał synod, który także ukarał biskupów.
lub Turcji. Ludność Cypru stanowią w trzechW połowie lipca 1974 Grecka Cypryjska
czwartych Grecy, a w jednej czwartej TurcyGwardia Narodowa kierowana przez oficerów
i inne narodowości, co powoduje, że kraj jestz Grecji obaliła Makariosa (który uciekł do
rozdarty nieustannymi walkami. PrezydentLondynu) i powołała nowy rząd, który miał
Cypru, Grek, arcybiskup Makarios IIIdążyć do unii (enosis) z Grecją. ONZ nie
(1913-1977), który uroczyście wyrzekł sięzdołała zapobiec rozwojowi wypadków, a kon -
unii z Grecją (enosis), zasypywany był ciągleferencja w Londynie, w której wzięły udział
skargami Turków cypryjskich utrzymujących,wszystkie zainteresowane strony, nie dopro -
że są prześladowani. Mieszkańcy zarównowadziła do porozumienia. Turcja dokonała
Grecji, jak i Turcji namawiali swoich - po inwazji, pokonała Greków i zdobyła duże
bratymców na wyspie do stosowania przemo - tereny w północno-wschodniej części Cypru,
cy. Wielka Brytania starała się nakłonić Grecjęa ich mieszkańcy przygniatającą większością
i Turcję do zagwarantowania pokoju na -Cy głosów opowiedzieli się za utworzeniem- od
prze. Pod koniec 1963 Turcy cypryjscy uwa - dzielnego państwa. Zawieszenie broni, zawarte
żając, że greckie próby wprowadzenia zmian 22 lipca 1974 i gwarantowane przez ONZ,
 ograniczyło działania wojenne do sporadycz
- nych o komunizm i zamknięto ich w obozach.
nych utarczek, ale upadek rządu greckiego Do połowy grudnia 1983 wszystkie jednostki sił
spowodował wznowienie wojny, przerwanej USA opuściły Grenadę, a Scoon mianował
30 lipca 1974 kolejnym zawieszeniem broni. dziewięcioosobową radę, która rządziła krajem
ONZ ustanowiła strefę buforową między -grecdo wyborów.
kimi i tureckimi terytoriami na wyspie. 16
sierpnia 1974 gwaranci konstytucji cypryjskiej
G R E N A D Y O B L Ę Ż E N IE 1491-1492.
D o 1490
(W ielka Brytania, Grecja i Turcja) doprowa
- w iększa część G renady, królestw a M aurów
dzili do nowego zawieszenia broni z Turkami, w południowej Hiszpanii (patrz HISZPAŃSKO--
które tym razem objęło prawie 40 procent MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492), wpadła w ręce
obszaru wyspy. Makarios wrócił pod koniec wojsk chrześcijańskiej Kastylii. W stolicy króle
-
1974, zgodził się na autonomię Turków na stwa, Grenadzie, mieszkańcy nie zdecydowali
zajmowanym przez nich terenie, sprzeciw się ił na uznanie zwierzchnictwa króla. W 1490
się jednak podziałowi wyspy. król Ferdynand V (1452-1516) i królowa Izabe
la
I (1451-1504), władcy Kastylii i Aragonii
GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ 1983. zażądali poddania się Grenady. Mieszkańcy
25 października 1983 o świcie amerykańska wezwali sułtana Muhammada XI, znanego jako
piechota morska, komandosi wojsk lądowych i Boabdil (zm. 1527), by podjął walkę w obronie
marynarki oraz jednostki 82. Dywizji Spado - miasta; sułtan spełnił ich prośbę. W kwietniu
chronowej wylądowały na małej wyspie karaib- 1491 Kastylijczycy rozpoczęli oblężenie miasta,
skiej, Grenadzie, wchodzącej w skład brytyjskiej
zbudowali obóz wojskowy Santa Fe i skutecznie
Wspólnoty Narodów. Oficjalnym celem niespo - odcięli Grenadę od świata. Przeważające siły
dziewanego ataku, w którym uczestniczyło chrześcijańskie odpierały wszystkie wypady
kilka państw karaibskich, było zapewnienie muzułmanów. W obliczu zagrażającego głodu
bezpieczeństwa grupie tysiąca Amerykanów (w Boabdil rozpoczął negocjacje i poddał się 2- sty
większości studentów medycyny); ich bezpie - cznia 1492. Ferdynand i Izabela 6 stycznia
czeństwu miał zagrażać nowy marksistowski wjechali do miasta; rządzili wielkodusznie,
rząd wojskowy, który sześć dni wcześniej zapewnili swobodę wyznania, zezwolili miastu
doszedł do władzy w wyniku przewrotu.- Pona ustanowienie własnego samorządu. Maurom
przedni premier, Maurice Bishop (1944-1983), pozwolono na emigrację do Afryki Północnej.
został zabity podczas zamachu stanu. Organiza
- Upadek Grenady zakończył panowanie muzuł -
cja Państw W schodnich Karaibów i generalny manów w Hiszpanii.
gubenator Grenady, sir Paul Scoon (ur. 1935),
poprosili USA o pomoc w ograniczeniu rosną - G U A N A JU A TO , M A SA K R A W G U A N A JU A TO
cych na w yspie w pływ ów K uby i innych 1810. M eksykański ksiądz M iguel Hidalgo
państw komunistycznych. Niewielka armia y Costilla (1753-1811) wezwał do zrzucenia
Grenady, wspierana przez żołnierzy kubańskich hiszpańskiego jarzma (patrzMEKSYKAŃSKIE
i robotników budujących duże lotnisko w Point POWSTANFE1810-isn) i poprowadził powstań ców
Salines, stawiała opór przez kilka dni, w końcu
- Indian i M etysów - do miasta Guana-juato w
jednak uległa przeważającym siłom inwazyj - środkowym Meksyku. Zwolennicy Hidalgo
nym, których liczebność wzrosła z 1200 do ujęli i wymordowali zabarykadowa nych w
ponad 7000 żołnierzy. Wielu Grenadyjczyków składzie towarowym urzędników durzą
uciekło do dżungli i walczyło nadal. W ciągu hiszpańskiego, Kreoli (potomków tubyl ców
miesiąca aresztowano przywódców wojskowego oraz Hiszpanów) i innych, a potem
rządu, zatrzymano również Kubańczyków,- Rosspustoszyli miasto.
jan, Koreańczyków z Korei Północnej, Libij-
czyków, Niemców z Niemiec W schodnich, „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376. Enguer-
Bułgarów oraz mieszkańców Grenady podejrza-rand VII de Coucy (1340-1397), później
hrabia Soissons, zgłaszał pretensje do Argowii,
którą rządził jego habsburski kuzyn, książę
Leopold III (1351-1386) z Austrii. W czasie
drugiej fazy STULETNIEJ WOJNY de Cou-
cy dostał od króla Francji pozwolenie i pienią-
dze na zebranie l O-tysięcznej armii francus-
kich i angielskich najemników, do których na
zaproszenie de Coucy'ego przyłączyli się ryce-
rze. Armia przeszła przez Francję do Alzacji,
pustosząc mijane obszary, ruszyła na południe,
przez Jurę do Bazylei i weszła do dolnej
Argowii w listopadzie 1375. Najemnicy nosili
ciężkie płaszcze ze spiczastymi kapturami
(nazywane „gugler" w niemieckim dialekcie
szwajcarskim, stąd ich przydomek i nazwa tej
wojny). Leopold, zajmujący wygodną pozycję
w Breisach, bardziej na północy, nie chciał
walczyć. Szwajcarzy znienawidzili go za rozkaz
systematycznego pustoszenia Argowii, aby nie
zostawiać wojsku de Coucy'ego żadnej wioski,
ludzi, łupów, a co najważniejsze - żadnej
żywności. De Coucy popełnił błąd, podzielił
bowiem „guglerów" na trzy oddziały, mające
walczyć ze stawiającymi opór wojskami miesz-
kańców małego Związku Szwajcarskiego, za-
prawionymi już w przeciwstawianiu się agresji
austriackiej. Na pomoc Szwajcarom przybyli
mieszkańcy Berna, którzy pokonali „gugle-
rów" pod Fraubrunnen (26 grudnia 1375).
Wiosną 1376 „guglerzy" musieli przebić się na
zachód przez Jurę do Francji. Patrz AUSTRIAC-
KO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.
GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969. Uzbro-
jone bandy brazylijskich buntowników zaata-
kowały Gujanę, zajęły miasta Lethem i Annai
w pobliżu granicy w południowo-zachodniej
Gujanie (2 stycznia 1969); po paru dniach
usunęła je stamtąd armia Gujany. Zginęło
kilku policjantów i cywilów. Bandycki napad
był prawdopodobnie finansowany przez Ame-
rykanów, właścicieli olbrzymich hodowli byd-
ła na tym terenie; mieli oni zamiar ustanowić
tam niepodległe państwo, którym rządziliby
bez przeszkód ze strony rządu Gujany.
GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-467. Po
załamaniu się imperium Mauriów (patrz MAU-
RIÓW IMPERIUM PODBOJE 325-232 P.n.e.) jednym z
państw utworzonym przez obcych najeźdź-
ców w Indiach było państwo Kuszanów,
założone przez azjatyckich nomadów około
40 n.e. W III w. państwo to zaczęło podupa-
dać, a w okresie gdy Ćandragupta I (zm. 335)
wraz z ręką księżniczki Lićchawi odziedziczył
królestwo Magadhy (ok. 320), było już bardzo
słabe. Ćandragupta poszedł w ślady poprzed-
nika, powiększając królestwo od strony za-
chodniej - w chwili jego śmierci państwo
sięgało po Allahabad. Jego syn Samudragupta
(ok. 330-380) rozszerzył obszar królestwa na
wschodzie po Assam, a na zachodzie do
granicy z Pendżabem, zmusił do hołdu 12
królestw położonych na równinie Dekanu
i walczył z Sakami (Scytami), dotarł do ich
stolicy Udźdźajn (w dzisiejszym stanie Ma-
dhja-Pradesz). Jego syn Ćandragupta II
(wzmian. 380-414) powiększył posiadłości
Guptów, podbijając pozostałości królestwa
Saków (w obecnym stanie Bombaj). Ze stolic
Pataliputra (Patna) i Udźdźajnu dynastia Gup-
tów panowała nad całym obszarem północ-
nych Indii z wyjątkiem północno-zachodniego
krańca, gdzie znajdowały się przejścia, przez
które stale wdzierali się najeźdźcy. Ustawiczne
najazdy Białych Hunów (Heftaktów) dopro-
wadziły w końcu w drugiej połowie VI w. do
upadku królestwa. Zarówno północne, jak
i południowe Indie wróciły do stanu sprzed
okresu Mauriów, to znaczy rozpadły się na
małe państwa, walczące między sobą o pano-
wanie nad szlakami handlowymi i portami
- na północy w dolinach rzek Indus i Ganges,
na południu, w przybrzeżnych regionach
poniżej Zwrotnika Raka. Patrz także ĆALUK-
jów DYNASTII WOJNY 543-555; ĆALUKJÓW WOJNA
PRZECIW HARSZY 020.
GURKHÓW WOJNA 1814-1816. Znani z wa-
leczności Gurkhowie, najważniejsza grupa
etniczna w Nepalu, zagarniali wsie i zbierali
dochody z obszarów ciągnących się w Indiach
od Dardżiling do Simli, co zaniepokoiło
brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Ko-
mpania wystosowała ultimatum do rządu
w Katmandu, stolicy Nepalu. Gdy Gurkhowie
je odrzucili, Brytyjczycy wkroczyli do NepaluG W A T E M A L S K A W O J N AW 11888751. lib-e ra
i założyli tam policyjne forty. G urkhowiełowie pod przewodnictwem Miguela Garcii
w odwecie urządzali zasadzki na wojska -bryGranadosa (1809-1878) i Justo Rufino Barriosa
tyjskie. W końcu Brytyjczycy podbili Nepal,(1835P-1885) po 90 dniach walk zdobyli stolicę
wkraczając na jego terytorium czterema -góri obalili rząd. Był to koniec długiego okresu
skimi szlakami; w 1815 zmusili Gurkhów dowładzy konserwatystów. Granados był prezy -
kapitulacji. Uzgodniono zawieszenie broni,dentem przez dwa lata, wycofał się w 1873,
wkrótce jednak spory co do postanowieńa jego miejsce zajął Barrios, naczelny dowódca
traktatu spowodowały wznowienie w alk.sił zbrojnych. Rządząc po dyktatorsku, Barrios
W 1816 Brytyjczycy pod dowództwem sirograniczył władzę Kościoła i poprawił sytuację
Davida Ochterlonyego (1758-1825) odnieśligospodarczą kraju, forsując uprawę kawy, -pod
decydujące zwycięstwo w dolinie Katmandu.stawowego artykułu przeznaczonego na -eks
Nepal stracił część terytorium, w tym Sikkimport. W 1876 niepowodzeniem zakończyły się
i Simlę. Oddziały Gurkhów, służących późniejjego starania doprowadzenia do pokojowej unii
w armii brytyjskiej, odznaczyły się biegłościąkrajów Ameryki Środkowej. 25 lutego 1885
w sztuce wojennej. Barrios wezwał do ustanowienia republiki
zjednoczonej Ameryki Środkowej, której byłby
O W A T E M A L S K A R E W O L U C JW
A 1 9 5 40 . prezydentem i naczelnym dowódcą sił zbroj-
przy poparciu armii i kilku lewicowych partiinych. Proponowaną konfederację poparł Hon -
politycznych na prezydenta Gwatemali zostałduras, który sprzymierzył się z Gwatemalą, ale
wybrany liberał, pułkownik Jacobo ArbenzSalwador, Nikaragua i Kostaryka odrzuciły
Guzman (1913-1971). Arbenz podpisał -późpropozycję. Meksykański prezydent Porfirio
niej popieraną przez kom unistów uchwałęDiaz (1830-1915) również wyraził sprzeciw
o reformie rolnej (1952), wywłaszczającą wiel
- 1rozmieścił wojska wzdłuż granicy meksykań-
kich właścicieli ziemskich, w tym także -Unisko-gwatemalskiej. Mając nadzieję na utworze
ted Fruit Company. W marcu 1954 Stanynie konfederacji metodami siłowymi, Barrios
Zjednoczone i kilka państw Ameryki Łaciń - wkroczył z wojskiem do Salwadoru, poniósł
skiej zebrało się na konferencji państw ame
- porażkę i poległ w bitwie pod Chalchuapa
rykańskich i potępiło nasilający się na półkuli2kwietnia 1885. Kolejna próba zjednoczenia
zachodniej ruch komunistyczny. NiebawemAmeryki Środkowej zakończyła się fiaskiem.
do Gwatemali dotarł polski statek z bronią
z państw komunistycznych, USA zaś posłałyG W IN E I-B IS S A U W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
broń do Hondurasu i Nikaragui. 18 czerwca1962-1974. W 1956 Am ilcar Cabral
1954 dwutysięczna armia antykomunistyczna(1921-1973) założył Afrykańską Partię -Nie
pod dowództwem podpułkownika Carlosapodległości Gwinei i Zielonego Przylądka
Castillo Armasa (1914-1957) wkroczyła do(PAIGC), która bez powodzenia starała się
Gwatemali z terytorium Hondurasu i szybkowynegocjować niepodległość dwóch zamor -
posuwała się w głąb kraju, nie napotykającskich prowincji Portugalii: Gwinei Portugal -
oporu armii Arbenza Guzmana. Rząd Gwate - skiej (Gwinea-Bissau) i Wysp Zielonego Przy -
mali starał się o pomoc Rady Bezpieczeństwalądka. Przygotowując się do walki zbrojnej
ONZ i Związku Radzieckiego; Unia PaństwPAIGC znalazła mocne poparcie gwinejskich
A m erykań skic h roz pocz ęła d oc hodze niemieszkańców obszarów położonych w głębi
w sprawie konfliktu, nim jednak organizacjezachodniej Afryki. Pod koniec 1962 małe
międzynarodowe podjęły decyzje, Arbenz -stragrupy powstańcze zaczęły atakować portugal -
cił władzę i 28 czerwca 1954 uciekł doskie posterunki wojskowe i policyjne i w- nie
Meksyku. Stolicę, Gwatemalę, zajął Castillodługim czasie wyparły cudzoziemców z dużej
Armas, który stanął na czele rządzącej junty,części kraju. Każda grupa miała swój obóz
a potem został wybrany na prezydenta. w lesie, z którego wyruszała na akcje par-
tyzanckie. Portugalczycy ściągnęli z Lizbony
wojsko i samoloty, które zbombardowały
obozy partyzantów. Jedności powstańców za-
grażały waśnie plemienne i rozpowszechniona
wiara w magię; by zapobiec rozłamowi, Cabral
zwołał radę swoich dowódców i wyjaśnił im,
że ruch wyzwoleńczy nie powiedzie się, jeżeli
żołnierze nie będą traktowali ludności spra-
wiedliwie i jeśli nadal będą wierzyć w czary.
Jak powiedział Cabral, PAIGC stanowi „po-
dwójną rewolucję" - przeciwko kolonializ-
mowi oraz przeciwko dawnym, zacofanym
przesądom. W 1973 PAIGC opanowała dwie
trzecie obszaru Gwinei Portugalskiej, pro-
klamowała niepodległość i przemianowała
prowincję na Republikę Gwinei-Bissau. Por-
tugalczycy odmówili jej uznania, ale zamach
stanu w Lizbonie (1974) doprowadził do
powstania nowego rządu, który jeszcze w tym
samym roku uznał niepodległość Gwinei. Po
zabójstwie Amilcara na początku 1973 prezy-
dentem został jego brat, Luis de Almeida
Cabral (ur. 1931). Na mocy oddzielnego po-
rozumienia z Portugalią Wyspy Zielonego
Przylądka zostały w 1975 niepodległą repub-
liką. Patrz także ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ
1961-1976; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ
1962-1974.
 H
H A BSBU RG Ó W A U S T R IA C K IC H Zskiego
ATARG I
Karolowi V (1500-1558), który jako
1606-1612.Rada rodzinna Habsburgów aus - Karol I rządził również Hiszpanią (patrz
triackich (1605) zmusiła psychotycznego- ceWŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM v i FRANCISZKIEM
sarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Rudolfa i). Po ANGIELSKO-FRANCUS-KIEJ
II (1552-1612) do powierzenia namiestnictwa W OJNIE 1549-1550 wojska francuskie w
n a W ę g rze c h jeg o b ra tu M a c ie jo w1552 i najechały Toskanię, ale 2 sierpnia
(1557-1619). Ten zawarł pokój z przywódcą 1553 poniosły klęskę w bitwie pod Marciano.
W ęgrów i księciem Siedmiogrodu Stefanem Dowódca francuski Blaise de M ontluc
Bucskayem i z Turcją (1606). Oba traktaty (1501P-1577) został oblężony w Sienie, która
wywołały niezadowolenie Rudolfa, który- zapo zrzuceniu jarzm a hiszpańskiego poddała
mierzał odebrać namiestnictwo M aciejowi. się Francuzom. W ojska cesarskie pod wodzą
T en jednak za cenę ustęp stw dla W ęgrówCosimo , I Medici (1519-1574), księcia Floren
-
a także dla protestantów, uzyskał poparcie cji, zmusiły Francuzów po 15 miesiącach do
stanów węgierskich, a następnie także - auskapitulacji (1554). W 1555 Siena wróciła pod
triackich (1608), opanował zbrojnie Morawy, panowanie hiszpańskie. W ojska francuskie
ale mimo wkroczenia z armią do Czech nie wsparte przez siły papieskie wkroczyły do
uzyskał ich poparcia. Rudolf odstąpił Macie - królestwa Neapolu (1556), ale w 1557 musiały
jowi koronę węgierską oraz władzę w Austrii się wycofać (patrzANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
i na Morawach. W 1609 Rudolf, by pozyskać 1557-1560). Przy poparciu niemieckich żąt ksią
Czechów, zapewnił im wolność wyznania. protestanckich Henryk opanował M etz, Toul
Prawdopodobnie on to sprowadził w 1611 do i Yerdun w Lotaryngii (1552). W ojnę
Czech niepłatne wojska arcyksięcia Austrii, zakończył traktat z Cateau-Cambresis z 1559;
swego bratanka Leopolda, biskupa katolic - Francja zrzekła się wszystkich roszczeń do
kiego Passawy, w niejasnym celu użycia ich terytoriów we W łoszech, z wyjąddem -przy
przeciw M aciejowi lub przeciw Czechom. granicznego regionu Saluzzo; Sabaudia i- Pie
Stany czeskie zm usiły następnie Rudolfa do mont (oprócz Turynu i kilku miast) przeszły
zrzeczenia się tronu czeskiego. Rudolf utrzy - w ręce Emanuela Filiberta (1528-1580); -Kró
mał jedynie tytuł cesarza (1611), który w rok lestwo Neapolu i Mediolan przejął król -Hisz
później, po jego śmierci, przypadł Maciejowi. panii Filip II (1527-1598), niezależnymi - re
P a trz ta k ż eT R Z Y D Z I E S T O L E T N I AW O J N A publikami pozostały jedynie Wenecja, Genua,
1618-1648. Lukka i San Marino. Zachowała natomiast
Francja swoje zdobycze w Lotaryngii.
H A B S B U R G Ó W l W A L E Z J U S Z Y1547- W O JN A
1559. Po śm ierci króla Francji Fran ciszka I H A B S B U R G Ó W W O J N A D Y N A S T Y C- Z N A 1 4 3 9 -
(1494-1547) jego syn i następca, Henryk II 1457. Śmierć w 1439 Albrechta II (1397- -
(1519-1559), wznowił wojnę W a-lezjuszy 1439), z pierwszego habsburskiego cesarza Świę
-
Habsburgami, a konkretnie wojnę przeciw tego Cesarstwa Rzymskiego, stała się przyczyną
cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzym- bezkrwawego kryzysu dynastycznego i rodzin-
nego Domu Habsburgów. Przed objęciemskiego Rudolf I Habsburg (1218-1291) uwa -
władzy cesarskiej Albrecht sprawowai rządyżał, że jako cesarz ma prawo do austriackich
w Austrii, Czechach i na Węgrzech, a jegoziem, natomiast innego zdania był król czeski
jedynym następcą był pogrobowiec WładysławPrzem ysł Otokar II W ielki (1230?-1278).
(1440-1457). Po śmierci Albrechta głową roduJego ojciec Wacław I i on sam w latach
H ab sburgów został jego kuzyn, Fryderyk1251-1269 włączyli Austrię, Styrię i Krainę
V (1415-1493), książę Austrii Wewnętrznejdo Czech. W 1274 sejm w Ratyzbonie uznał
(Styria, Karyntia i Kraina). Chcąc rządzićza nieprawne zdobycze Przemyśla, a Rudolf,
w imieniu Władysława, przejął opiekę nadw 1276 wyruszył przeciw Przemysłowi. Do
chłopcem, mimo że nie został prawnie -miaRudolfa przyłączyli się również rycerze- ba
nowany regentem. Sprzeciwił się temu wódzwarscy. Rudolf rozpoczął oblężenie Wiednia
węgierski Jan Hunyadi (1387-1456), regentufortyfikowanego przez Przemyśla. Rycers -
Węgier, który domagał się przekazania Włady - two austriackie opuściło Przemyśla, a w -Cze
sława pod jego opiekę, chcąc tym wzmocnićchach wybuchł bunt rodu Yitkowców prze -
swój autorytet. W 1446 Hunyadi wprowadziłciw niemu. Bawarscy rycerze zdobyli bogate
wojska węgierskie do Styrii i zażądał wydaniazapasy żywności w Klosterneuberg w pobliżu
Władysława, ale Fryderyk przekazał następcęWiednia, z których wojska Rudolfa korzy -
tronu rozjemcy, kardynałowi. Hunyadiego- nastały w czasie oblężenia. Odcięci od pomocy
kłoniono, by - zamiast opiekować się Włady - z Czech, wiedeńczycy poddali się i uznali
sławem - podjął krucjatę przeciw TurkomRudolfa za swego władcę. Po kilku porażkach
(patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1450). W Przemysł zrzekł się wszystkich ziem, z - wy
1451 Fryderyk musiał przeciwstawić sięjątkiem Czech i Moraw (1276). Zgnębiony
buntowi panów austriackich, którzy takżestratami i uznaniem zwierzchnictwa Rudolfa
domagali się wydania im Władysława, zdołałnad Morawami i Czechami, Przemysł sprzy -
jednak zachować bezprawną regenqę. Równieżmierzył się z książętami polskimi i wscho-
w 1451 zaspokoił roszczenia Czechów upomi - dnioniemieckimi. Odrzucił wezwanie Rudo -
nających się o chłopca; mianował regentemlfa do negocjacji i ruszył na Wiedeń. Wojska
w C ze c ha c h Je rze g o z P od e b ra dó wRudolfa wzmocnione siłami Alzacji i Szwabii
(1420-1471); później Jerzy został królemprzystąpiły do walki i zwyciężyły armię Prze-
Czech. W 1452 Wiener Neustadt (Austria),m ysła w bitw ie pod M archfeld (D urnkrut
stolicę Fryderyka - wówczas już cesarza Świę- w Dolnej Austrii) 26 sierpnia 1278; Przemysł
tego Cesarstwa Rzym skiego, Fryderyka IIIzginął w walce. Następca Przemyśla, król
- obiegła 16-tysięczna armia pod wodzą kuzynaWacław II (1271-1305), przywrócił Czechom
Władysława, Ulryka hrabiego Cylii (zm. 1456),potęgę i świetność, a Rudolf utrwalił swoje
dzierżącego władzę w Austrii. Fryderyk wydałzdobycze dzięki politycznym małżeństwom
Władysława, którego Ulryk zabrał do Wiednia.swoich dzieci.
W w yniku przewrotu Ulryk stracił władzę,
ale zatrzymał Władysława i był jego doradcą.H A IT A Ń S K A R E W O L T A N19a 15po
. czątk u
W 1453 Władysław został koronowany jako1915 Y ilbrun G uilla um e Sam (zm . 1915)
W ładysław V; po osiągnięciu pełnoletnościi jego zwolennicy przejęli władzę w Haiti.
w 1455 władca wystąpił przeciw HunyadiemuW kraju panował chaos z powodu wybucha -
i Jerzemu z Podebradów i sam sprawowałjących powstań. Sam został prezydentem, ale
krótkotrwałe rządy w Czechach i na Węgrzech.już 28 lipca 1915 został zamordowany przez
Zmarł w 1457; prawdopodobnie został otruty.zrewoltowany tłum. Wobec panującej anarchii
na rozkaz prezydenta USA Woodrowa Wil-
HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278. sona (1856-1924) na Haiti przybyła piechota
W 1246 wygasła w Austrii dynastia Baben-morska USA, która miała chronić cudzoziem -
bergów. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzym -ców i ich mienie. Wojska USA nadzorowały
wybory prezydenckie. Prezydentem został
Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922).
Nowy szef państwa wcielił w życie traktat
podpisany 16 września 1915, zgodnie z któ-
rym Haiti znalazło się pod politycznym i eko-
nomicznym protektoratem USA; kontrolę
celną przekazano amerykańskim urzędnikom,
pod amerykańską kontrolę przeszła również
haitańska żandarmeria.
HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.
W 1804 Jean Jacąues Dessalines (1758-1806)
przyjął tytuł cesarza Haiti, Jakuba I (patrz
HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-isos), ale w
1806 został zamordowany, gdy usiłował
zdławić powstanie Mulatów. Wkrótce wy-
buchła wojna o panowanie nad Hispaniolą
(Haiti); starli się w niej Henri Christophe
(1767-1820) z północy i Alexandre Petion
(1770-1818) z południa. W Samo Domingo
(Republika Dominikany), we wschodniej
części wyspy, wojska francuskie walczyły
w 1808 z powstaniem hiszpańskich kolonis-
tów. Dzięki brytyjskiej pomocy powstańcy
pokonali Francuzów, wyparli napierających
Haitańczyków z Santo Domingo i w 1808
podpisali pakt w Bondilli, w którym uznali
zwierzchnictwo Hiszpanii. Na zachodzie
Christophe ogłosił się w 1811 królem całej
wyspy, Henrykiem I. Mimo ciągłych walk
z Petionem i jego zbuntowanymi Mulatami,
nowy król zbudował wielki pałac Sans Souci
i fortecę w górzystym terenie na południe
od Cap-Haitien. Petion ustanowił na połu-
dniu Haiti republikę, został wybrany na
prezydenta i sprawował ten urząd do śmierci
w 1818. Jego następca, Mulat Jean Pierre
Boyer (1776-1850), walczył z powodzeniem
z Christophe'em aż do jego samobójczej
śmierci w 1820, a następnie zjednoczył obie
części Haiti i objął urząd prezydenta. Patrz
także HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO
1822.
HAITAŃSKIE POWSTANIE 1858-1859. Po
prezydenturze Jeana Pierre'a Boyera
(1776-1850), którego skorumpowane i gos-
podarczo nieudolne rządy obalono w 1843,
na Haiti nastał długi okres ucisku i niepo-
kojów. W 1847, cztery lata po zamachu
stanu, prezydentem Haiti został Murzyn
Faustyn Elie Soulouąue (1785-1867), daw-
ny niewolnik, który w 1849 proklamował
się cesarzem Faustynem I. Faustyn rządził
stosując niezwykle ostre represje, utrzymy-
wał wystawny dwór i parokrotnie bez po-
wodzenia usiłował podbić sąsiednią Domi-
nikanę. Ostatecznie po krwawym powstaniu
(1858-1859) został zdetronizowany. Rebelia
była głównie dziełem Mulatów, którzy wcze-
śniej popierali cesarza. Soulouąue uciekł
i pozostał na wygnaniu. Przywódca powsta-
nia, niegdyś jeden z generałów cesarza,
Nicholas Fabre Geffrard (1806-1879), pro-
klamował republikę, został prezydentem
i starał się wprowadzić niezbędne reformy,
jednakże z nikłym powodzeniem. Stany
Zjednoczone uznały jego rząd w 1862. Rzą-
dem wstrząsały ustawiczne powstania, aż
w końcu w 1867 Geffrarda usunięto i skaza-
no na wygnanie. W kraju ponownie zapa-
nował chaos i rządy przemocy, kilkakrotnie
wybuchały powstania (1870, 1874, 1876
i 1888-1889), aż wreszcie przywrócono po-
rządek i prawo. Poważnym problemem były
nadal wrogie stosunki panujące między
Murzynami a Mulatami. Podobnie jak
w Dominikanie, w drugiej połowie XIX w.
krajem rządzili okrutni władcy, zajmujący
się głównie dławieniem częstych powstań
i odpieraniem najazdów.
HAITAŃSKIE POWSTANIE 1918-1919. Na
Haiti, pozostającej od 1915 pod politycznym
i ekonomicznym protektoratem USA (patrz
HAITAŃSKA REWOLTA 1915), w 1918 prze-
prowadzono pod nadzorem wojsk amery-
kańskich plebiscyt, w wyniku którego - przy
bardzo wątpliwym stosunku głosów 98 225
do 768 - weszła w życie nowa konstytucja.
Wyborów do władz nie przeprowadzono;
prezydentem Haiti pozostał Philippe Sudre
Dartiguenave (1863-po 1922), rządy spra-
wowali oficerowie amerykańscy. Żandarme-
ria przywróciła pańszczyznę, by zmusić
wieśniaków haitańskich do pracy. W końcu
1918 w okolicy Hinche Haitańczycy pod 1793-1803). Chcąc odzyskać panowanie
NIE
dowództwem Charlemagne Perlate'a (zm. nad wyspą i przywrócić niewolnictwo, Na-
1919) i Benoit Batraville'a (zm. 1919) zbun- poleon Bonaparte (1769-1821) wysłał na
towali się przeciw pańszczyźnie i obecności Haiti swego szwagra, Charles'a Yictora Lec-
USA na Haiti. Siły powstańców liczące od lerca (1772-1802), na czele około 25 tysięcy
20 do 40 tysięcy ludzi były źle uzbrojone, żołnierzy. Po wylądowaniu w Cap-Francais
ale pełne wiary we własne siły (miał ich (Cap-Haitien) Francuzi ujrzeli płonące mia-
chronić czarodziejski napój). Siejąc terror sto, podpalone przez wycofującą się armię
powstańcy dotarli do stolicy Haiti, Port-- murzyńską pod dowództwem Henri Chris-
au-Prince, gdzie rozgromiła ich żandar- tophe'a (1767-1820). W głębi wyspy Fran-
meria z pomocą piechoty morskiej USA cuzi natrafili na zacięty opór; ponadto padali
i lotnictwa; Perlate i Batraville zostali roz-ofiarą chorób, zwłaszcza żółtej febry. Pod
strzelani. Na wyspie przywrócono spokój, koniec marca 1802, pod Cretea-a-Perriot
a amerykańska okupacja została przedłużona siły Leclerca pokonały około 1200 Murzy-
do 1934. nów dowodzonych przez Jeana Jacques'a
Dessalines'a (1758-1806). Wkrótce potem
H A IT A Ń S K I P O W T Ó R N Y P O D B Ó J SDessalines,
A N T O Christophe i większość ich zwo-
DOMINGO 1822. Powrót na tron hiszpański lenników przeszła na stronę Leclerca. Uzys-
reakcyjnego króla Ferdynanda VII kawszy obietnicę amnestii, Toussaint złożył
(1784-1833) w 1814 wywołał niezadowole- broń, mimo to został zdradziecko ujęty
nie lojalnych niegdyś mieszkańców Santo i wysłany jako jeniec do Francji, gdzie
Domingo (Republika Dominikany), kolonii zmarł rok później, 7 kwietnia 1803. Przez
hiszpańskiej, przekazanej wcześniej Francji, pewien czas Christophe i Dessalines służyli
a potem opanowanej przez Haitańczyków w wojsku francuskim, pomagając w walce
(patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURE'A POWSTANIE z partyzantką złożoną z Murzynów i Mety-
1793-1803). 30 listopada 1821 Santo Do- sów. Dowiedziawszy się, że Napoleon za-
mingo ogłosiło niepodległość, przyjęło na- mierza przywrócić na wyspie niewolnictwo,
zwę Hiszpańskie Haiti i wydelegowało wy- obaj zdezerterowali. Bez posiłków, które
słannika do wyzwoliciela Ameryki Połu- nie dotarły z powodu blokady portów fran-
dniowej, Simona Bolivara (1783-1830) cuskich przez Wielką Brytanię (patrz NAPO-
z propozycją unii z Wielką Kolumbią (patrz LEOŃSKIE WOJNY isos-isis), dziesiątkowani
KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810- przez żółtą febrę, żołnierze francuscy mu-
1819). Nim wysłannik zdołał dotrzeć do sieli poddać się czarnym przywódcom po-
Bolivara, Jean Pierre Boyer (1776-1850), wstania i opuścić Hispaniolę w listopadzie
prezydent Haiti, ogłosił, że Dominikana 1803. Na początku 1804 Dessalines ogłosił
poddała się prawom Haiti, wprowadził woj- Haiti niepodległą republiką i sam stanął na
ska do kolonii, wyparł Hiszpanów i zjed- czele rządu. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA
noczył całą Hispaniolę (Haiti i Republika DOMOWA 1806-1820.
Dominikany) pod swoją władzą. Patrz także
HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820. HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA. Patrz
W O JN AD O M O W Aisoe-iszo.
H A IT A Ń SK A
H A IT A Ń S K O -F R A N C U S K A W O J N- A 1801-
1803. Frangois Dominiąue Toussaint H A L ID O N H IL L , B IT W A P O D H A L I D O N H IL L
L'Ouverture (1743-1803) zostawszy guber- 1333. Gdy hrabiowie Douglas i Moray
natorem generalnym całej wyspy Hispaniola wyparli nowo korowanego króla Szkocji
(Haiti), przywrócił porządek i zreorganizo- Eduarda Balliola narzuconego przez Anglię
wał rząd zgodnie z nową konstytucją z 1801 za jej granicę (patrz DUPPLIN MOOR, BITWA POD
(patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURFA POWSTA- DUPPLIN MOOR 1332), król Anglii Ed-
 ward III (1312-1377) wysłał wojska, które przeć; Hannibal z Kartagińczykami opano -
19 lipca 1333 stoczyły bitwę ze Szkotami wali miasto, zburzyli je i dokonali rzezi
wiernymi narodowemu królowi Dawidowi II jeńców.
(1324-1371) pod Halidon Hill w pobliżu
Berwick-upon-Tweed w północno-wschod- HARM ARA PO RAŻKA 1790. Gubernator Te -
niej Anglii. Stosując taktykę, która zapew
- rytorium Północno-Wschodniego, Arthur
niła zwycięstwo pod Bannockburn w 1314, St. Clair (1736P-1818), polecił generałowi
Szkoci ruszyli na Anglików ze wzgórza, Josiahowi Harmarowi (1753-1813) popro -
u którego podnóża znajdowało się bagno. wadzenie ekspedycji karnej przeciw wojow -
Ale Szkoci popełnili błąd; weszli w bagno niczym Indianom osiadłym wzdłuż rzeki
i ugrzęźli w nim, a wówczas stali się dosko
- Maumee (w obecnym stanie Ohio). 26 wrze -
nałym celem dla angielskich łuczników. śnia 1790 Harmar wyruszył na czele około
Dziesięcioletniego Dawida II w 1334 wy - 1100 żołnierzy wojsk terytorialnych, z któ -
słano do Francji, a jego regent Andrew rych tylko 320 służyło w wojskach regular -
Moray rządził częścią Szkocji położoną na nych, reszta była źle wyszkolona i uzbrojo na.
północ od Forth. Na południu drugi tron Połączeni w dość luźnym związku dianie In
szkocki „objął" Edward Balliol, który -za pod przewodnictwem wodza Małego
wdzięczał swoje panowanie angielskim woj - Żółw ia (1752-1812) zw abili ich daleko
skom. Moray wyparł go ze Szkocji w 1341. w głąb indiańskiego terytorium i tam wpę -
dzili w zasadzkę. Kontrataki Harmara w -po
HANNIBALA WOJNA. Patrz PUNICKA WOJNA bliżu obecnego Fort Wayne (Indiana) -za
D R U G 2A 1 8 - 2 0 2 p .n .e . kończyły się klęską. Wojska musiały się
wycofać. W swych raportach Harmar przed -
H A N N IB A L A Z D O B Y C IE A K R A G Astawiał
S 4 0 6te starcia jako zwycięstwa. Na żąda -
p.n.e. Wojska Kartaginy wróciły na Sycylię, nie Kongresu przeprowadzono później -do
by powtórzyć HANNIBALA ZDOBYCIE chodzenie, które oczyściło Harmara z -za
HIMERY w 408, tym razem wojskami -do rzutów, mimo to Harmar zrezygnował ze
wodził nie tylko Hannibal (zm. 406), wnuk służby wojskowej. Patrz takżeST. CLAIRA
Hamilkara, ale i znakomity Himilkon (zm. PORAŻKA1791.
397), wnuk cioteczny Hamilkara. Obiegli
oni na południowym wybrzeżu Akragas HARPERS FERRY, NAPAD NA HARPERS FER-
(Agrigento). Hannibal zmarł w czasie -ob R Y . P atrz B R O W N A N A P A D N A H A R P E R S F E RRY
lężenia, ale Himilkon zyskał sławę, gdyż 1859.
zdobył miasto. Wojska kartagińskie spląd -
rowały i zburzyły miasto. W czasie wojny H A W A JSK IE W O JN Y 1782-1810. W 1782
HIMILKONA wojska kartagińskie podjęły Kamehameha I Wielki (1758P-1819) i jego
działania przeciw pozostałym miastom grec - kuzyn odziedziczyli panowanie nad naj -
kim na wybrzeżu. większą wyspą Hawajów, Hawaii. Całe Ha -
waje - archipelag na Oceanie Spokojnym
HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 4O8 p.n.e. - podzielone były wówczas między rywali -
Kartagina nigdy nie zapomniała swojej -po zujących miejscowych wodzów. Dwaj z nich
rażki pod Himerą, na północnym wybrzeżu toczyli spory i prowadzili wojnę, w której
Sycylii w czasie KARTAGINY I SYRA- w bitwie pod Mokuohai (1782) poległ kuzyn
KUZ WOJNY, także Hannibal (starszy) Kamehamehy. Prowadząc na swej wyspie
- walkę z rywalizującymi wodzami, Kameha
(zm. 406) pamiętał o śmierci swojego dziad -
ka Hamilkara, który poległ tam w 480. meha zdecydował się na podbój wysp poło
-
Zebrał liczne wojska i rozpoczął oblężenie żonych na zachodzie (według legend miał
Himery. Syrakuzom nie udało się jej wes- zjednoczyć wyspy pod swoim panowaniem,
podnosząc bunt i zabijając poprzednich
władców). W 1790 najeźdźcy zdobyli Maui;
napastnicy pono zabili w pobliżu Wailuku
tak wielu wrogów, że ich ciała zatarasowały
koryto strumienia. Rok później Kameha-
meha, który zaopatrzył się w broń palną
u amerykańskich i europejskich handlarzy,
walczył z wodzami Oahu i Kauai. Jego
przeciwnicy odzyskali Maui i przypuścili
atak na Hawaii. Kamehameha odparł atak
i został jedynym władcą Hawaii (1792).
Trzy lata później, w 1795 posłał flotę (około
1200 łodzi i 12 tysięcy ludzi) do walki
z plemionami z Molokai, Lanai i Oahu.
Liczni obrońcy Oahu zostali otoczeni w do-
linie Nuuanu; zepchnięto ich albo zroz-
paczeni sami skakali z Nuuano Pali - urwis-
ka o wysokości 360 m (w pobliżu dzisiej-
szego Honolulu). Pod rządami Kamehame-
hy nie znalazły się jedynie wyspy Kauai
i Niihau. W 1800, w czasie przeprawy przez
kanał między Oahu i Kauai, zerwała się
burza, wiele łodzi utonęło i flota Kameha-
mehy musiała zawrócić. W 1804 wódz gotów
był ponownie przepłynąć kanał, ale prze-
szkodził mu w tym wybuch epidemii, praw-
dopodobnie cholery lub dżumy, w wyniku
której zmarło wielu jego wojowników. Ka-
mehameha zrezygnował wówczas z planów
podboju i rozpoczął negocjacje pokojowe
z władcą Kauai, który w 1809 uznał zwierz-
chnictwo Kamehamehy, a w zamian mógł
dożywotnio panować na swojej wyspie.
W 1810 wszystkie wyspy archipelagu weszły
w skład królestwa Kamehamehy.
HEIJI WOJNA 1159-116O. Po abdykacji
japońskiego cesarza Goshirakawy (1127-1192)
na rzecz syna (patrz HOGEN WOJNA 1150)
zaczęła narastać wrogość pomiędzy rodami
Taira i Minamoto. Ponieważ większe wpły-
wy na dworze cesarskim uzyskał ród Taira,
członkowie rodu Minamoto uknuli spisek.
Uprowadzili cesarza (1159). Wówczas wy-
buchły walki między oboma klanami, któ-
rych członkowie byli doskonałymi wojow-
nikami. W 1160 Taira pokonali rywali,
a ich przywódca, Kiyomori (1118-1181),
zyskał władzę dyktatorską. Śmierć poniósł
przywódca Minamoto, Yoshitomoto
(1123-1160), oraz wszyscy członkowie klanu
przebywający na dworze; oszczędzono jedy-
nie czterech małych synów Yoshitomoto.
Jeden z nich, Yoritomo (1147-1199), 20 lat
później pomścił rodzinną klęskę (patrz GEM-
PEI WOJNA 1180-1185).
HENRYKA BOLINGBROKE'A BUNT 1399.
Pod koniec swego panowania król Anglii
Ryszard II (1367-1400) zemścił się na Lan-
casterach, zwłaszcza na tych członkach rodu,
od których był zależny w początkach swego
panowania. Po śmierci stryja, dawnego re-
genta, Jana z Gandawy (1340-1399), Ry-
szard skonfiskował jego posiadłości i nie
chciał zwrócić dziedzictwa wypędzonemu
Henrykowi Bolingbroke'owi (1367-1413),
synowi Jana z Gandawy. W 1399 Boling-
broke najechał Ravenspur w Yorkshire ut-
rzymując, że zgłosił się po swoje dziedzict-
wo. Pozyskał wielu zwolenników. Gdy Ry-
szard powrócił z Irlandii, Bolingbroke ujął
go, zmusił do abdykacji, uwięził w zamku
Pontefract (gdzie go zamordowano) i zagar-
nął tron jako Henryk IV, pierwszy Lancas-
ter na tronie Anglii. Patrz także STULETNIA
WOJNA 1337-1453.
HENRYKA II WALKI W WALII 1157-1165.
Walijczycy wykorzystali okazję, jaką stwo-
rzyły im słabe rządy króla Anglii Stefana
(1097?-! 154) i zbuntowali się przeciw nor-
mandzkim baronom mającym sprawować
nad nimi władzę. Dwaj przywódcy walijscy,
Owain z Gwymedd (zm. 1170), książę Walii
północnej, i Rhys ap Gruffydd (1132?-! 197),
przywódca z południa, odzyskali zabrane
im wcześniej ziemie. W 1157 wojska pod
wodzą króla Anglii Henryka II (1133-1189)
najechały Walię i, choć poniosły porażkę,
Henrykowi udało się zmusić Owaina do
złożenia hołdu. Angielskie twierdze w Walii
odbudowano, mimo to w 1165 Owain znowu
wzniecił bunt, który zmusił Henryka do
ponownego najazdu. Zła pogoda i brak
żywności sprawiły, że kampania nie zakon-
 czyła się ani porażką, ani zwycięstwem; tysiącleciu największymi rywalami Hetytów
walijscy przywódcy zostali na ogół zmuszeni w walce o opanowanie Anatolii byli Huryci.
d o o d w ro tu , a le zach o w ali au to no m i ę Około 1620 Hetyci walcząc z królestwem
w swych posiadłościach. Henryk zbudował Arzawa na południowym zachodzie nie -za
nowe twierdze. Patrz takżeANGIELSKOFRAN- pewnili wystarczającej obrony południowej
CUSKA WOJNA 1159-1189. i południowo-wschodniej części Anatolii,
z czego skorzystało państwo Hurytów Mi-
H E N R Y K A V I I W Y P R A W A D O B R E- T AtanniN I I P(wówczas
IE R w pełni rozwoju) i rozciąg
-
WSZA 1488.Zostawszy królem Anglii (patrz nęło swoje panowanie nad tą częścią Anato -
DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485), Henryk VII lii. Hetyccy wojownicy wyparli Hurytów,
(1457-1509) zdawał sobie sprawę, że król wkrótce walczyli z nimi o miasto Aleppo
Francji, Karol VIII (1470-1498), ma duże (ok. 1600); pięć lat później walka zakończyła
szansę opanowania księstwa Bretanii. Dzięki się porażką Mitanni. Po zamordow aniu
sympatii, jaką Bretania cieszyła się w Anglii, w 1590 Mursilisa I, władcy Hetytów, spory
Henryk łatwo pozyskał pieniądze i wysłał na o sukcesję omal nie doprowadziły do upadku
pomoc Bretanii trzy okręty wojenne z grupą państwa. W tym okresie Huryci z Mitanni
ochotników. Skierował również poselstwo do zagarnęli Cylicję i utworzyli podporząd -
Paryża i Bretanii. Francuzi jednak zwycięży li kowane im królestwo Kizzuwada (ok. 1590).
Bretończyków i Anglików, a bretoński Chcąc odciąć Hetytów od północnej Syrii,
książę, Franciszek II (1435-1488), przyrzekł Mitanni stworzyło także południowo-wscho-
wydać swe córki za mąż tylko za zgodą dnie królestwo Hanigabat, co stało się około
Karola, który chciał poślubić jego córkę, 1470 przyczyną wojny o Syrię z silnym
Annę Bretońską (1477-1514). Anglia musia ła w tym okresie Egiptem (patrzMEGIDDO,
zgodzić się na rozejm z Francją na PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e).
warunkach traktatu w Sable. Henryka VII Około 1400 imperium Hetytów (Nowe Pań -
druga wyprawa do Bretanii 1489-1492. Po stwo, ok. 1400-ok. 1190) doszło do dawnej
upływie dwóch tygodni od podpisania trak - potęgi pod panowaniem króla Suppiluliumy
tatu zmarł Franciszek II; Karol zgłosił teraz (ok. 1375-ok. 1335), który pragnąc roz -
swe roszczenia do Bretanii i do córki Franci - wiązać problem mitannijski, najechał Syrię.
szka, Anny. Grając na zwłokę, Henryk Skierował się tam nowym szlakiem, wkra -
sprzyjał regencji w Bretanii, proponował czając od wschodniej strony doliny Eufratu.
mediację, obiecał Bretanii pomoc wojskową Zaskoczyło to Mitanni; broniło się ono
i zawarł sojusz z Hiszpanią, wzmocniony słabo i nie uzyskawszy pomocy od sprzy -
projektem dynastycznego małżeństwa Kata - mierzonego Egiptu, straciło terytoria na
rzyny Aragońskiej (1485-1536) z synem północ od Damaszku i cały obszar dzisiej -
Henryka, Arturem (zm. 1502). Następnie szego Libanu (ok. 1370). Okrojone królest -
wysłał wojsko do Bretanii. Jednakże Anna wo Mitanni zawarło sojusz z Asyrią, również
zgodziła się na poślubienie Karola, a Hiszpa - rywalizującą z Hetytami. Bitni Hetyci zdo -
nia zawarła tajny sojusz z Francją (patrz byli jeszcze Karkemisz nad Eufratem, mias to
„SZALONA WOJNA" 1488-1491). Henryk popły nął należące do Mitanni (ok. 1340), i stwo rzyli
do Francji (1490), obiegł Boulogne (1491) państwo buforowe oddzielające ich od
i przyjął propozycję pokojową. Zawarł traktat Asyrii, którego głównym ośrodkiem była
w Etaples (1492) i za cenę 745 tysięcy d aw na prow incjonalna stolica M itanni
złotych koron zaniechał dalszej wojny. Bre - - Wassuganni. Hetyci stracili te obszary
tania została włączona do Francji. około 1325 na rzecz koalicji Mitanni-Asyria.
Odżyło wówczas podporządkowane Hury-
HETYCKO-HURYCKIE W OJNY ok. 1620- ek. tom królestwo Hanigabat. Całą Anatolię
1325 p.n.e. W ciągu około 300 lat w drugim zajęli jednak Asyryjczycy, a wkrótce i Hę-
tyci, i Huryci utracili znaczenie zarówno między państwem Hetytów a imperium
polityczne, jak i militarne. Patrz także asyryjskim. Pokój trwał krótko. Około 1325
ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e. sprzymierzone siły Asyrii i Mitanni podbiły
te tereny; państwo Hetytów ponownie za-
częło chylić się ku upadkowi - walczyło
H E T Y T Ó W PO D B Ó J A N A TO LU ek. 1700-ok.
1325 p.n.e. Hetyci, starożytny lud indo- z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok.
europejski, zjawili się w Anatolii około 1294 p.n.e.) i bezskutecznie opierało się
2000 p.n.e. W 1340 p.n.e. byli jedną z do- napływowi obcych ludów do Anatolii oraz
minujących potęg na Bliskim Wschodzie, potędze Asyrii (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE
jednak po 1190 p.n.e. przestali się liczyć WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.). Patrz także HURY-
jako silą polityczna i militarna, gdyż pańs- TÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.
two ich padło ofiarą ruchów migracyjnych
„ludów morza" i wciąż rozszerzającego się H IM IL K O N A W O JN A 405 p.n.e. W ojska kar-
imperium asyryjskiego. Do 710 p.n.e. znik- tagińskie pod wodzą Himilkona (zm. 396)
nęli całkowicie z politycznej sceny. Między zaatakowały południowe wybrzeże Sycylii,
1700 a 1325 Hetyci mieli dwa okresy świet- mając nadzieję na powtórzenie sukcesu Han-
ności. Ze stolicy Hattusas (Bogazkoy) w śro- nibala (patrz HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406
dkowej Anatolii, król Hattusilis (wzmian. p.n.e.). Opór najeźdźcom stawił tyran
ok. 1650-ok. 1620) oraz jego następcy od- Syrakuz, Dionizjusz I (ok. 430-367), ale
nieśli tak wiele zwycięstw, że w późniejszym poniósł klęskę pod Gelą. Syrakuzy utraciły
okresie Starego Państwa Hetytów stolica miasta Gelę i Camarinę (Santa Croceo). Po
znalazła się na północnym krańcu teryto- raz pierwszy w historii wo;'en z Kartaginą
rium, nad którym panowali. Hattusilis pode- Syrakuzy musiały zawrzeć ugodę; przystały
jmował wyprawy na południe, na równiny na warunki Kartaginy, oddając jej panowa-
północnej Syrii w pobliże późniejszej An- nie nad połową Sycylii. Władza Kartaginy
tiochii i na południowy zachód do Anatolii przetrwała tylko do czasu DIONIZJUSZA
przez Cylicję, czym przysporzył sobie takich WOJEN, do których doszło niespełna 10 lat
wrogów, jak Huryci z Mitanni i Syryjczycy później.
z Aleppo. Cylicja dostała się pod panowanie
Mitanni ok. 1620, utracono ją i odzyskano H ISZ PA Ń SK A R E W O L U C JA (rew 1854olucja
wkrótce z pomocą Aleppo. Hattusilis został lipcowa). Generał Leopoldo O'Donnell
ciężko rannny w bitwie ok. 1620, musiał (1809-1867) i Antonio Canovas del Castillo
powrócić do stolicy, gdzie zmarł. Jego trzej (1828-1897) stanęli na czele spisku mające-
nieudolni synowie rządzili źle, ale wnuk go na celu obalenie skorumpowanego rządu
Mursilis I (ok. 1620-1590) podbił Aleppo, niepopularnej królowej matki, Marii Krys-
zwyciężył Mitanni (ok. 1595) oraz zburzył tyny (1806-1878). W końcu czerwca 1854
stolicę Amurytów, Babilon (ok. 1590); został wojska rywalizujących stron stoczyły nie
zamordowany. W okresie słabości państwa rozstrzygniętą walkę na przedmieściach Ma-
Hetytów (Średnie Państwo, ok. 1500-ok. drytu. W tym też okresie Canovas poruszył
1400) podźwignęło się Mitanni, które zało- opinię publiczną Madrytu i zyskał jej popar-
żyło królestwo Hanilgabat w północnej Sy- cie dla rewolucji publikując „Manifesto de
rii. Około 1400 król hetycki Suppiluliuma Manzanares", w którym prócz obietnicy
(ok. 1375-ok. 1335) dał początek Nowemu reform rządowych znalazła się również obiet-
Państwu (ok. 1400-ok. 1190); około 1370 nica przywrócenia milicji cieszącej się po-
wyrównał rachunki z Mitanni i rozszerzył wszechnym poparciem liberałów. W lipcu
swoje zdobycze na wschodzie; zdobył nad 1854 wybuchło powstanie w Barcelonie,
Eufratem miasto Karkemisz należące do Yalladolid i Madrycie, w którym przez
Mitanni (1340) i stworzył buforowe państwo dziesięć dni panował absolutny chaos. Prę-
 mier rządu ustąpił, a królowa zgodziła się zgromadzenie konstytucyjne (Kortezy), któ -
wreszcie powołać „rząd bezpieczeństwa pub - re po uchwaleniu monarchii konstytucyjnej
licznego" i obiecała wprowadzenie liberal - ogłosiło nową konstytucję. Patrz takżeKAR-
nych reform. W celu zaprowadzenia -po LISTÓW WOJNA DRUGA 1873-1876; FRANCUS-KO-
rządku królowa Izabela II (1830-1904) we - PRUSKA WOJNA 1870-1871.
zwała przebywającego na emeryturze Bal-
domero Espartero (1792-1879); pod koniec HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820--1823.
lipca zapanował spokój. Premierem został Nieudolne rządy króla Hiszpanii
Espartero, a O'Donnell ministrem wojny; Ferdynanda VII (1784-1833), odmawiają -
po długotrwałych niesnaskach zawiedziona cego uznania liberalnej konstytucji z 1812,
Maria Krystyna 28 sierpnia 1854 opuściła doprowadziły do powszechnych niepokojów,
Hiszpanię i udała się na emigrację. Patrz zwłaszcza w armii. Król usiłował odzyskać
także KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839; kolonie hiszpańskie w Ameryce Południo -
HISZPAŃSKAWOJNA DOMOWA 1840-1843. wej, które niedawno zakończyły udany bunt
i w ten sposób pozbawiły Hiszpanię dużego
H IS Z P A Ń S K A R E W O L U C JA N1868.
asilający źródła dochodów (patrzARGENTYNY WOJNA o
się despotyzm rządów królowej Hiszpanii NIEPODLEGŁOŚĆ ISGÓ-ISIÓ; CHILIJSKA WOJNA o
Izabeli II (1830-1904) i jej skandaliczne NIEPODLEGŁOŚĆisio-isis; KOLUMBII WOJNA
życie prywatne skłoniły część ministrów do 0 NIEPODLEGŁOŚĆ1810-1819;WENEZUELSKA
wzniecenia w lipcu 1868 puczu wojskowego, WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆisn-iszi). W stycz
którego celem była detronizacja królowej. niu 1820 wojska zgromadzone w Kadyksie
Pucz się nie powiódł; generałowie stojący (Hiszpania) mające wyruszyć do Ameryki,
na jego czele zostali skazani na wygnanie zniecierpliwione nieregularną wypłatą żoł
na Wyspy Kanaryjskie. Izabela udała się do du, złym wyżywieniem i złym zakwatero
Francji, by podpisać sojusz z cesarzem waniem, zbuntowały się pod przewodnict
Napoleonem III (1808-1873), a w tym cza - wem pułkownika Rafaela del Riego y Nu-
sie, 18 września 1868, admirał Juan Bautista ńeza (1785-1823). Ślubując wierność kon
Topete y Carballo (1821-1885) ogłosił stytucji z 1812, żołnierze zatrzymali
w Kadyksie (Hiszpania) proklamację rewo - dowódcę, ruszyli na pobliskie San Fernando
lucyjną. Wkrótce w Madrycie i innych 1 przygotowywali się do marszu na stolicę,
miastach wybuchło powstanie; królowa wró - M adryt. Mimo że buntownicy byli dość
ciła do kraju, powrócili również wygnani słabi, Ferdynand przyjął 9 marca 1820
generałowie, między nimi także Juan Prim konstytucję, zapoczątkowując okres rządów
y Prats (1814-1870), który kierował nie - ludu. Jednakże liberalna atmosfera sprzyjała
udanym powstaniem w 1866. 28 września mnożeniu się spisków politycznych zarówno
1868 w bitwie pod Alcolea w pobliżu Kor- prawicowych, jak i lewicowych. Rewolucyjni
doby wojska powstańcze dowodzone przez liberałowie przypuścili szturm na pałac
generała Francisco Serrano (1810-1885) królewski i przez następne trzy lata Fer
pokonały zdecydowanie armię królewską dynand był faktycznie więźniem. Bunt wy
pod wodzą generała Manuela Pavii y Lacy buchł także w garnizonie madryckim, wojna
(1814-1896). Następnego dnia Izabela ucie - domowa przeniosła się również na Kastylię,
kła do Francji, w kraju ogłoszono jej -de Toledo i Andaluzję. Święte Przymierze (Ro
tronizację. W Hiszpanii wrzało; powołano sja, Austria i Prusy) odmówiło prośbie
rząd tymczasowy, który obalił reakcyjne Ferdynanda o pomoc, ale Czterostronne
prawa, rozwiązał zakon jezuitów oraz inne Przymierze (Wielka Brytania, Francja, Ho
zakony religijne, wprowadził powszechne landia i Austria) na kongresie w Weronie
prawo głosowania i wolność prasy. Serrano (październik 1822) upoważniło Francję do
i Prim, stojący na czele rządu, zw ołali interwencji i przywrócenia spokoju w Hisz-
panii (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA
1823). Wojska francuskie wkroczyły do Hisz-
panii, zdobyły Madryt i zepchnęły rewoluc-
jonistów na południe, do Kadyksu i Sewilli.
31 sierpnia 1823 rozgromiono zbuntowane
wojska w bitwie w pobliżu Kadyksu, a wkrót-
ce potem Francuzi uwolnili i osadzili na
tronie Ferdynanda, którego powstańcy uz-
nali wcześniej za jeńca i wywieźli z Madrytu.
Nieoczekiwanie król wziął bezlitosny odwet
na przeciwnikach, odwołał konstytucję
z 1812 i przywrócił w Hiszpanii rządy
absolutne.
H ISZ P A Ń SK A W O JN A D O M O W A-
1843. Po pierwszej wojnie KARLISTÓW
Maria Krystyna (1806-1878), regentka
w okresie małoletności córki, królowej Iza-
beli II (1830-1904), dążyła do zniesienia
konstytucji z 1837 i ograniczenia niezależ-
ności miast hiszpańskich. Powstania, do
jakich doszło w miastach, zmusiły ją do
uznania liberalnej konstytucji z 1812, ale
bunty trwały nadal, gdyż rząd centralny
narzucił rządom lokalnym swoich urzęd-
ników. Generał Baldomero Espartero
(1792-1879), bohater wojny karlistów, od-
mówił wykonania rozkazu Marii Krystyny
i nie wystąpił przeciw powstańcom, czym
zyskał sobie dużą popularność. Generał
został premierem. Wprowadzane w życie
umiarkowane reformy tak ograniczyły wła-
dzę Marii Krystyny, że w październiku
1840 opuściła wraz z Izabelą kraj i osiadła
we Francji, skąd podżegała do buntu prze-
ciw Espartero sprawującemu wówczas rządy
dyktatorskie. W październiku 1841 władze
zdławiły wzniecone z poduszczenia Marii
Krystyny, powstanie w Pampelunie,
a w grudniu 1842 - w Barcelonie. Agenci
Marii Krystyny pomogli pułkownikowi Ju-
anowi Primowi y Prats (1814-1870) wznie-
cić w 1843 powstanie na południu. Generał
Ramon Maria Narvaez (1800-1881) popro-
wadził antyrządowe oddziały wojska z Wa-
lencji do stolicy, Madrytu, zdobył miasto
i obalił rząd Espartero. Espartero uciekł do
Anglii, skąd wrócił w 1848. W listopadzie
1843 uznano, że zaledwie 13-letnia Izabela
osiągnęła dojrzałość i postawiono ją na czele
rządu. Maria Krystyna wróciła do Hisz-
panii, a premierem rządu został Narvaez.
Patrz także HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854.
H ISZ P A Ń SK A W O J N A D O M O W A- 1936-
1939. Istnieniu republiki Hiszpanii usta-
nowionej w 1931 (z rządem centrystów)
zagrażał stały spór między prawicowymi
i lewicowymi ekstremistami politycznymi,
podsycany trudnościami gospodarczymi
Wielkiego Kryzysu. Gdy wybory w 1936
wygrał lewicowy front ludowy i dalej wpro-
1840-
wadzał reformy antyklerykalne, prawicowa
Falanga (partia faszystowska) z generałem
Francisco Franco (1892-1975) na czele
zawiązała spisek w celu przeprowadzenia
zamachu stanu. 17 lipca 1936 wybuchł bunt
oficerów w Melilli, w hiszpańskim Maroku,
który zainicjował następne bunty garnizo-
nów w Kadyksie, Sewilli, Bourgos, Saragos-
sie, Huesce i innych ośrodkach miejskich.
Zbuntowane wojska i „nacjonaliści", którzy
do nich dołączyli, pokonały wojska rządowe
w południowej i zachodniej części Hisz-
panii; 15 sierpnia 1936 zdobyły Badajoz
i połączyły w ten sposób opanowane regio-
ny. Na północy rebelianci ruszyli na Irun
i San Sebastian, na południu zagrażali Mad-
rytowi, którego obronę wojska rządowe
wzmocniły brygadami międzynarodowymi
(ochotnicy z Wielkiej Brytanii, Francji i Sta-
nów Zjednoczonych, a także antyfaszyści
włoscy i niemieccy); Madryt skapitulował
dopiero po 28 miesiącach oblężenia. Franco
mianowany przez rebeliantów (l paździer-
nika 1936) „wodzem hiszpańskiego państ-
wa" narzucił dyktatorskie rządy centralne.
Wielka Brytania i Francja prowadziły poli-
tykę nieinterwencji, natomiast inne państ-
wa, a szczególnie Niemcy i Włochy, naru-
szyły zasadę nieinterwencji i udzielały po-
mocy frankistom, a Związek Radziecki - re-
publikanom. Z pomocą Włoch rebelianci
zdobyli Malagę w lutym 1937, a w wyniku
niemieckiego bombardowania zdołali
w kwietniu 1937 zająć Guernicę i Durango.
W maju 1937 wojska rządowe stłumiły po jusz skierowany przeciw Francji, a arcy-
krwawych walkach powstanie anarchistów książę Karol Habsburg (1685-1740) syn
w Barcelonie; spowodowało to zmianę rządu cesarza Leopolda I wystąpił jako pretendent
republikańskiego. 18 czerwca 1937, po 80 do tronu hiszpańskiego. Wojna, w Ameryce
dniach oblężenia rebelianci zdobyli Bilbao. nazwana wojną KRÓLOWEJ ANNY, w Eu -
Ataki włoskich okrętów podwodnych na ropie toczyła się we Włoszech, Niemczech,
brytyjskie statki w zachodniej części Morza Hiszpanii i Niderlandach hiszpańskich
Śródziemnego stały się przyczyną zwołania (patrz AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697).
międzynarodowej konferencji w Nyon Francuzi w 1702 wyparli Austriaków z pół -
(wrzesień 1937), na której dziewięć mo - nocnych Włoch. 20 września 1703 Francuzi
carstw (Włochy i Niemcy nie wzięły udzia - i Bawarczycy pobili Austriaków w pierwszej
łu) wprowadziło strefy patroli morskich dla bitwie pod Hochstadt. Wybitny wódz -an
przeciwdziałania wojennemu „piractwu". gielsk i, k siążę John M arlboroug h
Republikanie podjęli kontrofensywę, która (1650-1722), zwyciężył tych przeciwników
doprowadziła do zdobycia Teruel, jednak sam w bitwie pod Donauwoerth (1704),
dwa miesiące później, w połowie lutego a razem z wybitnym wodzem austriackim
1938, rebelianci przejęli inicjatywę i odbili Eugeniuszem Sabaudzkim w bitwie pod
miasto. Gdy w 1938 Związek Radziecki Hochstadt (1704). Powstrzymali oni napór
wstrzymał pomoc dla republikanów, sytua Francuzów w kierunku Wiednia. Anglia
cja stała się beznadziejna. Rebelianci, zaj pod berłem królowej Anny (1665-1714)
mujący wówczas znaczną część Hiszpanii, prowadziła ożywione działania wojenne;
przygotowali silną ofensywę na Barcelonę, w 1704 zdobyła Gibraltar. Wojska jej oraz
będącą od końca października 1937 siedzibą Portugalii i Holandii uczestniczyły w zdo -
rządu republikanów. Wojska Franco wspo byciu Barcelony w 1705, gdzie arcyksiążę
magane przez Włochów rozbiły siły repub Karol został obwołany królem Hiszpanii
likanów i zdobyły Barcelonę 26 stycznia Karolem III. W 1706 Portugalczycy i Ang -
1939, przyśpieszając koniec oporu wojsk licy opanowali Madryt, ale powstanie w Kas -
rządowych w całej Hiszpanii. W Madrycie tylii zmusiło ich do odwrotu. Zwycięstwo
republikańska Rada Obrony opracowała ho Francuzów i Hiszpanów pod wodzą Jamesa
norowe warunki kapitulacji, zgniotła opór Berwicha pod Almanzą (1707) spowodowało,
stawiany przez kom unistów, którzy nie że Karol utrzymał się tylko w części Kata -
chcieli na nie przystać, i poddała się bez lonii. Po początkowym powodzeniu jego
warunkowo (na żądanie Franco) 28 marca działania zaczepne w 1710 zakończyły się
1939. Mimo apeli o umiar wystosowanych klęską pod Villaviciosą. Dużo walk toczyło
przez Wielką Brytanię i Francję faszystow się na terenach Niderlandów hiszpańskich.
skie sądy specjalne sądziły, skazały i straciły W 1706 wojska francuskie (50 tysięcy żoł -
wielu republikanów, l kwietnia 1939 Stany nierzy) kierując się na wschód napotkały
Zjednoczone uznały reżim Franco. Patrz w pobliżu Ramillies, między miastami Na-
także ASTURYJSKIEPOWSTANIE1934; KATA- mur i Liege, równie liczne siły angielsko- -
LOŃSKIE POWSTANIE1934. holendersko-niemieckie pod wodzą Marl-
borougha. Związał on lewe skrzydło Fran -
H IS Z P A Ń S K A W O J N A S U K C E S Y J-N A cuzów,
1 7 0 1 - a główne siły skupił na swym lewym
1714. Król Hiszpanii Karol II (1661- - skrzydle. Jego piechota zdobyła wsie Rani-
1700), Habsburg, wyznaczył na swego -na lies i Tavaens, otwierając drogę dla jego
stępcę Filipa Burbona, wnuka króla Francji całej jazdy (25 tysięcy), która rozbiła kawa -
Ludwika XIV (1638-1715). Anglia, Holan - lerię francuską prawego skrzydła. Francuzi
dia, Austria i inne państwa obawiając się ponieśli katastrofalną klęskę, tracąc trzy -
związku Francji i Hiszpanii, zawiązały so- krotnie więcej żołnierzy niż sprzymierzeni.
Zwycięskie wojska aliantów zmusiły do wencję w Holandii, obalić królową Elżbietę I
poddania Brukselę, Antwerpię i przyległe (1533-1603) i jako potomek Lancasterów
obszary Belgii. Eugeniusz Sabaudzki zwycię
- zasiąść na tronie angielskim, król Hiszpanii
żył pod Turynem, a w 1707 Austriacy Filip II (1527-1598) opracował dokładny
opanowali południowe Włochy. W 1707 plan podboju Anglii. Według planów hisz -
sprzymierzeni ponosili porażki, a Francuzi pańska armada licząca 500 okrętów miała
ponownie zajęli Brukselę i Gandawę. 100- - połączyć się z armią księcia Parmy z Flan -
tysięczne wojska francuskie ruszyły w górę drii, by wspólnie dokonać inwazji. Ostatecz
-
rzeki Skaldy, w kierunku Oudenarde (Aude- nie w maju 1588 z Lizbony wyruszyło pod
naarde), gdzie 11 lipca 1708 niespodziewanie dowództwem księcia Mediny Sidonii tylko
zaatakowała je 80-tysięczna armia pod dowó
- 130 okrętów i około 28 tysięcy żołnierzy;
dztwem Marlborougha i Eugeniusza Sabau- zatrzymana przez burzę flota hiszpańska
dzkiego. Pod koniec dnia Marlborough nie spotkała wojsk księcia Parmy. Okręty
rzucił grupę jazdy na tyły Francuzów, co hiszpańskie wpłynęły do kanału La Manche,
zmusiło ich do wycofania się z pola bitwy stoczyły kilkudniową bitwę ze stacjonującą
w kierunku Gandawy; około 7000 Francu - w Dover eskadrą angielską wyposażoną
zów wzięto do niewoli, a 6000 poległo lub w lepsze działa, po czym oddaliły się -po
odniosło rany, natomiast sprzymierzeni stra
- śpiesznie do francuskiego portu Calais.
cili w sumie 3000 żołnierzy. Alianci zwycię
- W nocy z 7 na 8 sierpnia 1588 angielska
żyli również pod Lilie (1708), Turnai (1709) flota pod dowództwem lorda Charlesa Ho-
i Malplaąuet (1709), gdzie ciężkie straty warda Hinghama (1536-1624) rozproszyła
poniosły obie strony. Gdy król Hiszpanii statki hiszpańskie za pomocą branderów
K arol III został w 17 11 w ładcą A ustrii (płonących statków). Następnego dnia An -
i cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, glicy wielokrotnie atakowali i prawie zupeł-
Karolem VII, Anglia obawiając się z kolei nie rozbili zdezorganizowaną flotę hiszpań -
unii Austrii i Hiszpanii, rozpoczęła rozmo
- ską u wybrzeży Gravelines. Zmiana kierun -
wy pokojowe z Francją, odwołała do kraju ku wiatru umożliwiła ocalałym okrętom
Marlborougha i stosownie do traktatu w -Ut hiszpańskim ucieczkę na północ; opłynęły
rechcie w 1713 zawiesiła walki. Francuzi Szkocję i Irlandię i dotarty do kraju; wróciło
zwyciężyli Holendrów pod Denain (1712). 76 okrętów. Anglicy nie stracili ani jednego
Święte Cesarstwo Niemieckie prowadziło okrętu. Patrz takżeANGIELSKO-HISZPAŃSKA
walkę aż do podpisania w 1714 traktatów WOJNA 1587-1604.
w Rastatt i Baden. Ludwik XIV zgodził się
na utrzymanie rozdziału koron Francji i -Hi H IS Z P A Ń S K IE P O D B O J E W A F R-Y C E P Ó Ł
szpanii; Francja uznała sukcesję protestanc
- NOCNEJ 1505-1511.Za panowania króla
ką w Anglii; Niderlandy hiszpańskie i Nea- Hiszpanii Ferdynanda II (1452-1516) -in
pol przypadły Austrii, a Sycylia Piemontowi. kwizytor Hiszpanii, kardynał Francisco Ji-
Od czasu tej kosztownej wojny (oraz póź - menez de Cisneros (1437-1517), zorganizo -
niejszej AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCE - wał i sfinansował z dochodów archidiecezji
SYJNEJ) Europa zaczęła się uczyć, że prawa wojskową wyprawę hiszpańską przeciw mu -
dynastyczne lub narodowe są mniej ważne zułmanom w Afryce Północnej. Jako utalen -
niż zachowanie równowagi sił. Patrz także towany polityk i dowódca, Jimenez osobiście
KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710; WSPANIAŁA dowodził w 1509 desantem na port Oran
REWOLUCJA 1688; CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA w Algierii. Zdobył go w ciągu jednego dnia,
WOJNA 1718-1720. pozostawił tam chrześcijańskie wojsko, po
czym wrócił do kraju. W 1510 Hiszpanie
HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588. zdobyli port Bougie (Bidjaya), a wkrótce
Pragnąc zemścić się na Anglii za jej inter- potem Algier, Tunis i Trypolis (zdobyte
 w 1510, w toku innej kampanii). W 1511 pokonała ciężką drogę przez pustynię Ataka-
muzułmańscy władcy tych miast zostali ma, stoczyła kilka zwycięskich bitew z wro -
zmuszeni do płacenia Hiszpanii daniny. gimi Indianami Araukanami i założyła mias -
Jimenez przygotowywał się następnie do to Santiago (Chile) 12 lutego 1541. Sześć
nowej wyprawy do Afryki, ale zrezygnował miesięcy później Araukanie zaatakowali San -
z ty ch p lanó w , g dy pap ież p opro sił g o tiago i prawie doszczętnie je zniszczyli;
o pomoc w walce z Francją. mieszkańcy, którzy ocaleli z pogromu, przez
dwa lata żyli na małej wysepce; pomoc
H I S Z P A Ń S K IE W O J N Y D O M O W E Wz Peru P E R Unadeszła dopiero w 1543. W 1547
1537-1548. W 1537 konkwistador hisz - Valdivia wrócił do Peru, by uzyskać pomoc
pański Diego de Almagro (1475P-1538) potrzebną do podboju Chile. Po otrzymaniu
domagał się podporządkowania mu miasta posiłków dotarł jeszcze dalej na południe,
Cuzco w Peru. Nie zgodził się na to drugi założył Conceptión w 1550 i Valdivię w 1552.
hiszpański konkwistador Francisco Pizarro Następnego roku Araukanie pod wodzą Lau-
(1475?-1541), który dotąd rządził tym mias - taro (1535?-1557) wystąpili przeciw Hiszpa -
tem. Doszło do walk. Wojska Almagry nom; w walce ujęli i zabili Valdivię. W 1554
zostały pobite, a sam Almagro stracony. Indianie zdobyli Conceptión, ale ponieśli
Jego syn zawiązał spisek przeciw Pizarro; porażkę, gdy w 1557 zaatakowali Santiago.
26 czerwca 1541 wspólnie ze swymi stron - W 1561 wojska hiszpańskie przeszły Andy
nikami zamordował Pizarra w jego pałacu. i założyły miasta Mendozę i San Juan. Re -
W celu stłumienia powstania do Peru wy - gion został opanowany przez Hiszpanów,
słano Cristobala Vaco de Castro (zm. 1571?), a Indianie podporządkowani (Araukanie
który miał przejąć administrację Peru. zdradzali wojownicze zapędy aż do XIX w.).
W 1542 Castro przywrócił spokój i stracił
syna Almagry. Dwa lata później przybył do H ISZ P A Ń S K I P O D B Ó J JU K A T A N U- 1527-
Peru pierwszy wicekról hiszpański, Blasco 1546. Francisco de Montejo (1484?- -
Nunez Vela (zm. 1546), który wprowadził 1550?) przyłączył się do wyprawy swego
w życie tzw. Nowe Prawa, humanitarne przyjaciela, Hernana Corteza udającego się
prawa ograniczające przywileje konkwista - na podbój Meksyku (patrzHISZPAŃSKI PODBÓJ
dorów i chroniące Indian. Prawa Nuneza MEKSYKU 1519-1520). Cortez powierzyłmu
znalazły wielu przeciwników, szczególnie podbój półwyspu Jukatan. Wyprawa
ostro występował przeciw nim Gonzalo -Pi Montejo (1527-1528) wyruszyła ze wscho -
zarro (l 506?-1548), młodszy brat Francisca, du, jednak Hiszpanie wycofali się, ponieważ
który w 1544 stanął na czele buntu. Po napotkali silny opór Majów, mieszkańców
dłuższym okresie walk Pizarro zwyciężył tego regionu. W latach 1531-1535 Montejo
Nuneza w bitwie pod Anaąuito w 1546, poprowadził drugą wyprawę, tym razem
w której poległ. Nuneza schwytano i straco - wyruszając od zachodu, jednak znowu został
no, a Gonzalo sam siebie mianował guber - odparty przez nieugiętych Majów. Znie -
natorem Peru (patrzXAQUKAGUANA, BITWA POD chęcony, powierzył to zadanie swemu syno -
XAQUIXAGUANĄ1548).
wi, również Franciscowi, który za cenę
wielu ofiar i przy zastosowaniu okrutnych
HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561.
metod pokonał Indian, po czym założył
Po pierwszej nieudanej próbie podboju obec - Meridę, Campeche i inne osady (w 1546
nego Chile, podjętej przez Diego de Almagro Hiszpanie szybko i brutalnie zgnietli bunt
(1475?-1538), w styczniu 1540 wyruszyła Majów, kładąc kres walce Indian, jednakże
ekspedycja pod wodzą Pedra de Valdivia część Majów zdołała schronić się w dżung -
(l500?-1553), który udał się tam ze 150 lach Gwatemali; zostali podporządkowani
Hiszpanami i 1000 Indian z Peru. Wyprawa dopiero w 1697).
H IS Z P A Ń S K I P O D B Ó J M E K S Y K U- {1wypłynęła
519- w 1531 z Darien (Panama) i zeszła
1520). W 1518 Hernan Cortez (1485- - na ląd w Tumbes, na wybrzeżu Peru. Pizarro
1547) wyruszył z Hispanioli (obecnie Ha iti, udał się ze swą małą armią w głąb lądu,
państwa Haiti i Dominikana) do Mek syku ruszył w górę Andów do Cajamarki, przybył
na czele około 600 Hiszpanów i Indian. Po tu 15 listopada 1532, czekał na niego władca
wylądowaniu w 1519 w pobliżu obecnego Inków, Atahualpa, wraz z 30 tysiącami ludzi.
Yeracruz Cortez spalił okręty, by uniemoż - Deklarując przyjaźń, Pizarro zwabił Atahua-
liwić uczestnikom wyprawy powrót na Ha - Ipę wraz z jego orszakiem do swego obozu.
iti. Jego ludzie tworzyli niewielką, lecz Hiszpanie wymordowali świtę Atahualpy,
zdyscyplinowaną armię. Hiszpanie ruszyli a jego samego uwięzili, żądając olbrzymiego
w głąb Meksyku. Niewielki opór stawiało okupu; mimo złożenia okupu Atahualpa
plemię Tlaskala, ale wkrótce wraz z innymi został zgładzony jako bluźnierca i bratobój -
plemionami przyłączyło się do Corteza. ca. Pizarro, do którego przyłączyli się żołnie -
W listopadzie 1519 Cortez dotarł do Teno- rze hiszpańscy pod wodzą Diego de Almagry
chtitlanu (obecne miasto Meksyk), stolicy (1475?-1538), wyruszył do stolicy Inków,
imperium Azteków i uzyskał pozwolenie Cuzco, gdzie znajdował się skarbiec. Stolica
władcy Azteków, Montezumy II (1480?- - skapitulowała bez walki w listopadzie 1533.
1520) na wejście do stolicy; Montezuma Hiszpanie zawładnęli całym imperium -In
wierzył, że najeźdźcy są potomkami boga ków. Patrz INKÓW POWSTANIE 1535-1535; HISZ-
Kecalkoatla. Cortez porwał Montezumę i -za PAŃSKIEWOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548.
żądał za niego okupu (złota i innych koszto -
wności). Gubernator Kuby wysłał w połowieH ISZ P A Ń SK I P O D B Ó J P U E R T O R IC- O 1508-
1520 Panfila de Narvaeza (ok. 1470-1528) 1511. W 1508 Juan Ponce de Leon(1460?-
z 800 ludźmi, aby ukarać Corteza za samowo - 1521) dowodził hiszpańską wyprawą
lną wyprawę, Cortez wyruszył na wybrzeże odkrywczą do Puerto Rico. Początkowo
i przekazał władzę w Tenochtitlanie Alvara- mieszkańcy wyspy, Indianie Arawacy, przy -
dowi. Brutalność Alvarady, a także masakra jęli Hiszpanów życzliwie. Stosunki z -In
Azteków doprowadziły do wybuchu powsta - dianami uległy szybko pogorszeniu, gdy
nia. Cortez zwyciężył Naraeza i wcielił jego Hiszpanie zmusili ich do pracy w kopal -
ludzi do swych sił. Po powrocie Corteza niach złota. Początkowo dochodziło do nie -
Aztekowie przypuścili atak 30 czerwca 1520 wielkich starć, ale w 1511 kacyk Aguejbana II
i zmusili go do ucieczki (Montezuma poległ (zm. 1511) zamierzał wzniecić powstanie na
w bitwie). Cortez podjął przygotowania do całej wyspie. Dowiedziawszy się o jego
odzyskania Tenochtitlanu; zebrał i wyćwi - zamiarach, Ponce de Leon zebrał 120 Hisz-
czył wojsko złożone z Hiszpanów i Indian. panów, ruszył z nimi przez las i zaatakował
Następnego roku dokonał udanej próby pogrążonego we śnie Aguejbanę i jego ludzi;
zdobycia miasta; miasto padło 13 sierpnia zginęły setki Indian. Aguejbana i inni zdo -
1521, ostatni władca Azteków, Kuahtemok łali uciec; kilka dni później zaatakowali
(ok. 1495-1525) dostał się w ręce Hiszpa - Hiszpanów, ale ponieśli klęskę; wódz zginął
nów. Imperium Azteków upadło, panem w czasie walki, a niedobitki Indian wycofały
Meksyku został Cortez, wodzowie azteccy się. Część Indian zawarta pokój z Juanem
złożyli przyrzeczenie posłuszeństwa. Patrz Ponce de Leon, inni uciekli na sąsiednie
także HISZPAŃSKIPODBÓJJUKATANU1527-1540. wyspy, gdzie wspierali dawnych nieprzyja-
ciół, Karaibów, w walce z Hiszpanami.
HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531-1533.
Hiszpańska wyprawa pod wodzą Francisca HISZPAŃSKO-ALGIERSKA WOJNA 1775.
Pizarra (1475P-1541), licząca 180 żołnierzy, Król Hiszpanii Karol III (1716-1788) usil
-
w czym 67 kawalerzystów i dwa działa, nie dążył do pokoju z państwami Afryki
Póinocno-Zachodniej, ustawicznie narusza-
nego przez muzułmanów. W 1767 zawarł
pokój z Marokiem, zerwany w 1774 po
decyzji sułtana o wydaleniu wszystkich
chrześcijan z Maroka i oblężeniu przez
niego Melilli. Hiszpanie odparli atak; o in-
cydent obwinili (niesłusznie) Wielką Bryta-
nie. Karol postanowił rozprawić się z Ma-
rokiem i wysłał 18-tysięczną armię do walki
z dejem (zarządcą) Algierii, sojusznikiem
marokańskiego sułtana. Pod komendą ir-
landzkiego generała, Alexandra O'Reilly
(1722-1794), jakobity, reformatora armii
hiszpańskiej, Hiszpanie wyruszyli w kierun-
ku Algieru i zagrozili miastu. Jednakże
zamiast zwycięstwa spotkała ich klęska;
stracili kilka tysięcy żołnierzy, a opozycja
muzułmańska urosła w siłę.
HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898.
Prasa Stanów Zjednoczonych szeroko roz-
pisywała się o złym traktowaniu mieszkań-
ców Kuby przez władze hiszpańskie, podając
sensacyjne i często przesadzone wiadomości
(patrz KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-
1898). 15 lutego 1898 w nie wyjaśnionych
okolicznościach nastąpił wybuch na pan-
cerniku amerykańskiej marynarki wojennej
Maine zakotwiczonym w porcie Hawana;
okręt zatonął, zginęło 260 marynarzy. Jak-
kolwiek nigdy nie wykryto prawdziwej przy-
czyny wybuchu, winą zań obarczono Hisz-
panię. Mimo zgody Hiszpanii na rozejm
(9 kwietnia 1898) Amerykanie jeszcze bar-
dziej zdecydowanie wsparli Kubańczyków.
25 kwietnia Stany Zjednoczone wypowie-
działy Hiszpanii wojnę. Walki toczyły się
na Oceanie Atlantyckim i Oceanie Spokoj-
nym; l maja 1898 Azjatycka Flota USA
komodora George'a Deweya (1837-1917)
wpłynęła do Zatoki Manilskiej (Filipiny)
i całkowicie zniszczyła silniejszą flotę Hisz-
panii. Dwa miesiące później około 11 tysięcy
żołnierzy amerykańskich generała Wesleya
Merritta (1834-1910) przybyło do Zatoki
Manilskiej i przy wsparciu powstańców
filipińskich pod wodzą Emilio Aguinaldo
(1869-1964) zdobyło 13 sierpnia 1898 Ma-
nilę. Na Oceanie Atlantyckim flota hiszpań-
ska admirała Pascuala Cervera y Topete
(1839-1909) weszła do portu Santiago de
Cuba, gdzie zablokowała ją (maj-lipiec 1898)
Atlantycka Flota USA pod dowództwem
admirała T. Sampsona (1840-1902). W Dai-
ąuiri, na Kubie, wylądował korpus ekspedy-
cyjny USA liczący 17 tysięcy żołnierzy, któ-
rzy ruszyli na pobliskie Santiago, l lipca
1898 w bitwie pod San Juan Hill i El Caney
Amerykanie pod wodzą Schaftera odnieśli
ciężko wywalczone zwycięstwo. W bitwie
wziął również udział 1. Ochotniczy Pułk
Kawalerii (Rough Riders - Twardzi jeźdźcy)
pułkownika Leonarda Wooda (1860-1927)
i podpułkownika Theodore'a Roosevelta
(1858-1919), który poprowadził uwieńczony
sukcesem atak Rough Riders na pobliskie
Kettle Hill. Dzięki zwycięstwu Amerykanie
uzyskali dobrą pozycję do natarcia na Santia-
go i odrzucili ataki Hiszpanów usiłujących
ich stamtąd wyprzeć. Cervera starał się prze-
łamać amerykańską blokadę, ale flota hisz-
pańska poniosła dotkliwą porażkę w bitwie
morskiej w Zatoce Santiago 3 lipca 1898.
Dwa tygodnie później Hiszpanie poddali się
pod Santiago, a 25 lipca 1898 wojska amery-
kańskie generała Nelsona A. Milesa
(1839-1925) wylądowały w Puerto Rico i do
czasu podpisania rozejmu (12 sierpnia 1898)
odniosły tam prawie całkowite zwycięstwo
nad Hiszpanami. Na mocy traktatu paryskie-
go z 10 grudnia 1898 Hiszpania zrzekła się
zwierzchności nad Kubą, przekazała Stanom
Zjednoczonym Puerto Rico, Guam oraz Fili-
piny; za te ostatnie USA zapłaciły 20 milio-
nów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE POWSTANIE
1896-1898.
HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz
A N G IE L S K-OH IS Z PA Ń S K IE . HISZPAŃSKO-
W O JN Y
CHILIJSKA W OJNA 1865-
-1866. Patrz HlSZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA
WOJNA 1864-1866.
HISZPAŃSKO-FRANCUSKIE W OJNY.Patrz
FRANCUSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.
H IS Z P A Ń S K O -M A R O K A Ń S K A W O J-N A żyli
18 59Maurów,
- powstrzymując ich inwazję.
1860. Ataki muzułmanów arabskich na W 921 Ordono przyszedłszy z pomocą chrześ -
posiadłości hiszpańskie Ceutę i Melię w Ma - cijańskiemu królowi Nawarry, przegrał jed -
roku skłoniły Hiszpanię do wypowiedzenia nak bitwę z Maurami pod Val-de-Junquera.
wojny Maroku (22 października 1859). Sułtan Synowie ibn Hafsuna walczyli dalej na dwie
Maroka odmówił zapłacenia odpowiednio strony- z Abd ar-Rahmanem i hiszpańskimi
wysokiej rekompensaty za szkody wyrządzone królami, wreszcie w 928 poddali się Abd ar-
hiszpańskim obywatelom, co premier Hiszpa - Rahmanowi. Rok później Abd ar-Rahman
nii Leopoldo O'Donnell (1809-1867) wyko - został pierwszym kalifem (muzułmański
rzystał jako pretekst do wypowiedzenia woj - przywódca religijny i władca polityczny)
ny. O'Donnell osobiście kierował działaniami Kordoby. Na granicy muzułmańsko-chrześci-
wojennymi; zebrał 40-tysieczne wojsko i -za jańskiej dochodziło do częstych i krwawych
blokował marokańskie porty morskie, jednak - walk. Patrz takżeMUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII
że przyjął błędny plan samej kampanii. Wojs - 711-718.
ka hiszpańskie zeszły na ląd w nieodpowied -
nich punktach, utknęły na złych drogach, ich H ISZ P A Ń S K O -M U Z U Ł M A Ń SK A W O JN A
szeregi przerzedziła cholera, ponadto muzuł - 977-- 997. Muhammad ibn Abu Amir
manie okazali się trudnymi przeciwnikami. (939--1002) wspierany przez teścia,
Honor hiszpański uratowało zwycięstwo -ge arabskiego wodza Kalbiego (zm. 981),
nerała Juana Prima y Prats (1814-1870) pozbawił władzy,ale nie tronu, nieudolnego
l stycznia 1860 i zdobycie Tetuanu miesiąc kalifa Kordoby Hiszama II (zm. 1034?) z
później. Pod naciskiem Anglików 26 kwietnia dynastii Omajjadów. Później Kalbi zaczął
zawarto pokój; Hiszpania, która poniosła obawiać się potęgi ibn Abu Amira i zawarł
znaczne straty w ludziach, otrzymała odszko - sojusz z chrześcijańskimi królami Leonu,
dowanie, a hiszpańska enklawa w Maroku Nawarry i Kas tylii. Ibn Abu Amir zebrał
Ceuta, została powiększona. armię złożoną z muzułmanów (Maurów),
najechał w 977Galicję (północno-zachodnia
H IS Z P A Ń S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A WHiszpania)
O JN A i odn iósł zwycięstwo nad
912 -928. W Al-Andalus (Andaluzja, kraina w Kalbim, który zginąłw walce. Następnie
południowej Hiszpanii) o władzę walczyli ruszył przeciw królowiLeonu, Ramirze III
arabscy muzułmanie, Berberowie, i (962-982), i pobił go w bitwach pod
muwalladum (Hiszpanie, którzy przyjęli Zamorą (981) oraz pod Si-mancas, gdzie
islam). Muzułmański emir z dynastii wcześniej, w 939, hiszpańscychrześcijanie
Omajjadów, Abd ar-Rahman III (891-961) pod wodzą króla Ramiry II(923P-950)
zapewnił walczącym amnestię, ale nie zwyciężyli muzułmańskie wojskakalifa Abd
przywróciło to spokoju.Emir podjął próbę ar-Rahmana IH (891-961). Z okazji
opanowania Toledo, poli tycznego centrum zwycięstwa ibn Abu Amir przyjął honorowy
mauretańskiej Hiszpanii,ale mu się to nie tytuł Al-Mansur bi-Allah („zwycięzca dzięki
udało. Jego 40-tysięczna armia odniosła Allahowi") i w okresie panowania Hiszama
zwycięstwo nad wojskami arabskiego II sprawował jako regent władzę w mu -
buntownika ibn Hafsuna (zm. 917), zułmańskiej Hiszpanii. W 982 w królestwie
złożonymi z secesjonistów i współple- Leonu wybuchła wojna domowa; wywołał
mieńców. Abd ar-Rahman opanował większą ją Yermudo II, zdobywając tron z pomocą
część południowej i wschodniej Hiszpanii, wojsk Al-Mansura i chrześcijańskiego króla
choć buntownicy arabscy jeszcze przez -pe Nawarry. W 985 Al-Mansur zdobył Bar -
wien czas prowadzili z nim wojnę. W Galicji celonę i podpalił miasto. W 987 Yermudo
(północno-zachodnia Hiszpania), a zwłaszcza wypędził z Leonu najemników z Kordoby,
w królestwie Leonu, chrześcijanie hiszpańscy wobec tego w 988 Al-Mansur najechał i zbu -
pod wodzą króla Ordono II (zm. 923) zwycię- rzył miasto Leon. W 989 Al-Mansur pod-
 judził najpierw do buntu w Kastylii, potemKordoby, pokonały Berberów i w czerwcu
pod pretekstem tłumienia buntu dokonał1010 spaliły miasto (Kordoba była siedzibą
najazdu, odniósł pod Medinaceli zwycięstwowładzę muzułmańskiej Hiszpanii). Po odej -
nad chrześcijanami i ściągnął haracz w - za ściu połączonej armii Muhammad II został
mian za zawarcie pokoju. Wojska Al-Man-zamordowany i Hiszam zdołał odzyskać
sura grabiły w Galicji, zabrały tam międzykalifat, jednakże na krótko, w maju 1013
innymi dzwony z katedry w świętym mieściebowiem zmuszono go do abdykacji po raz
Santiago de Compostela (997). drugi. Zapanował chaos; o władzę rywalizo-
wali Omajjadzi z dynastią Hammudydów
H IS Z P A Ń S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O J N A przechodził z rąk do rąk. W 1031
i kalifat
1001-1031. W celu zdławienia powstania kalifat upadł całkowicie po wymuszonej
chrześcijańskiego w Kastylii (Hiszpania)rezygnacji panującego kalifa Hiszama III
Muhammad ibn Abu Amir al-Mansur (939- (zm. 1031); w ten sposób zniknął ostatni
1002) wyruszył na czele wojsk muzuł - ślad jedności mauretańskiej Hiszpanii.
mańskich w górę rzeki Duero. W pobliżu
Calatanazar natknął się na liczne siły chrześ- HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-
cijańskie (1001) i musiał się wycofać. Po-1212. Po pokonaniu krnąbrnych możnowład-
śmierci Al-Mansura w 1002 jego syn, Abd al-ców i umocnieniu swej władzy król Kastylii
Malik al-Muzaffar (zm. 1004?), został na jego Alfons VIII (1155-1214) podjął działania
miejsce regentem Kordoby, której lifem ka przeciw muzułmańskim najeźdźcom, Almo-
był Hiszam II (zm. 1013?) z dynastiihadom (patrz ALMOHADÓW PODBÓJ MUZUŁ-
Omajjadów. Mimo zaostrzających się sporówMAŃSKIEJ HISZPANII 1H6-1172), uwieńczone od -
wewnętrznych między przywódcami muzuł - zyskaniem królestwa Cuenca (l 177). Chrześ
-
mańskimi Abd al-Malik al-Muzaffar zwy - cijańscy Kastylijczycy odnosili zwycięstwa aż
ciężył w kilku bitwach z chrześcijanami.do 1195, kiedy to A lfons poniósł klęskę
Jego przedwczesna śmierć stała się powodemw bitwie pod Alarcos w pobliżu Ciudad Real
wybuchu otwartej wojny domowej. Władzęz almohadzkim kalifem Abu Jusufem Jaku -
zdobył jego młodszy brat Szandżul (zm.bem al-Mansurem (zm. 1199). Do Kastylii
1009) i zmusił Hiszama do ogłoszenia gowtargnęły wojska Leonu, Nawarry oraz Mau -
swoim dziedzicem. Doprowadziło to dorów, żołnierzom Alfonsa udało się jednak
buntu w Kordobie i abdykacji Hiszama naodeprzeć najeźdźców. Z pomocą papieża- In
korzyść Muhammada II al-Mahdiego (zm.nocentego III (1161-1216) i duchowieństwa
1010), przeciw któremu wystąpili najemnicyhiszpańskiego Alfons przygotował skoordy -
berberyjscy i ich kandydat na kalifa, Sulej-nowany atak na Almohadów i innych muzuł -
man al-Mustain (zm. 1016). W 1009 zamor - manów. W1212 Alfons odniósł swoje najwię -
dowano Szandżula. Z pomocą hrabiego San-ksze zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de
chy Garcesa (zm. 1021) z Kastylii w -lis Tolosa, które pozwoliło mu opanować Hisz -
topadzie 1009 Berberowie obalili uzurpatora,panię środkową. Wkrótce panowanie Almo -
kalifa Muhammada II, a potem połączonehadów, którego szczyt powodzenia przypadł
wojska chrześcijańsko-muzułmańskie złu-na 1195, załamało się zarówno w Hiszpanii,
piły Kordobę i obwołały Sulejmana kalifem.jak i Afryce Północnej.
Osłabienie centralnej władzy muzułmań -
skiej przyczyniło się do powstania w całejH IS Z P A Ń S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O-JN A 123 0-
Hiszpanii niepodległych emiratów i kró - 1248. Król Kastylii i Leonu Ferdynand III
lestw. Muhammad II zawarł sojusz z hrabią(1199-1252), gorliwy chrześcijanin o przydo -
Barcelony Ramonem Borelłem I (zm. 1019)mku Święty, pragnąc odzyskać południową
i jego bratem, po czym połączone siłyHiszpanię, podjął przeciw Maurom (hiszpań -
muzułmańsko-chrześcijańskie wtargnęły do skim muzułmanom) energiczną krucjatę.
Wojska hiszpańskie wkroczyły do dolinyniczyła w wojnie, traktując ją jako świętą
rzeki Gwadalkiwir, zaatakowały mauretań - misję. W 1485 Abu Al-Hasan abdykował na
skie twierdze, wygrały wiele bitew i zdobyłyrzecz brata Mohamada XII as Zagaiła. Woj -
Kordobę (1236), Jaen (1246) i Sewillę (1248),ska kastylijskie podjęły ofensywę i zdobyły
stolicę mauretańskiego regionu zwanego Al- - Rondę (maj 1485) i Łoję (maj 1486). Abu
Andalus (Andaluzja). Po raz pierwszy w -his Abdullah (Boabdil) uznał się za wasala
torii muzułmańskiej Hiszpanii zdobywcywładców hiszpańskich i w 1486 wszczął
chrześcijańscy wypędzili pokonanych miesz - wojnę domową w Grenadzie. W 1487 Hisz -
kańców mauretańskich z ich domów, copanie opanowali Malagę. Baza i Almeria po
przyczyniło się później do gospodarczej ruinydługim oblężeniu padły w 1489. W 1489
tego regionu. Kastylijczycy zajęli królestwodoszło do zrzucenia z tronu as-Zagalla.
Murcji; nie tknięte pozostało jedynie mau - Władcą Grenady został Abdullach. Odmó -
retańskie królestwo Grenady, zostało jednakwił on jednak w 1940 żądaniu Hiszpanów
wasalnym państwem Kastylii. W ten sposóbpoddania miasta. W 1491 zostało ono -ob
Ferdynand w istocie odbił Maurom Hisz - lężone. 2 stycznia 1492 Grenada poddała
panię. Okresowe walki z Maurami w Gre - się. Zakończyło się wielowiekowe panowa -
nadzie trwały do początku XV w. nie muzułmanów w Hiszpanii (patrz GRE-
NADY OBLĘŻENIE1491-1492).
H IS Z P A Ń S K O -M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A
1481-1492. Pokój między M aurami
i chrześcijanami w południowej HiszpaniiH ISZ P A Ń S K O -P E R U W IA Ń S K A W O JN - A 1864-
został zerwany 26 grudnia 1481 na skutek1866 (hiszpańsko-chilijska wojna 1865- -
niespodziewanego najazdu króla Grenady1866). Hiszpania zniecierpliwiona atakami
Muleya Hacena Ali Abu al-Hasana (zm.Basków, imigrantów pracujących na peru -
1485), który zdobył twierdzę Zahara w -po wiańskich plantacjach (patrz TALAMBO, INCYDENT
bliżu Rondy. W odpowiedzi, w podobniew TALAMBO 1862), wysłała w 1864 flotęw rejon
zaskakujący sposób, markiz Kadyksu zdobyłOceanu Spokojnego, pozornie w celu ochrony
28 lutego 1482 mauretańskie miasto Alhamapraw hiszpańskich, ale w istocie po to, aby
w pobliżu Grenady. Abu al-Hasan obiegłodzyskać panowanie nad Peru, swoją dawną
Alhamę, ale zaniechał oblężenia po otrzy - kolonią. 14 kwietnia 1864 hiszpańskie
wojska
maniu wiadomości o nadciąganiu wojskzdobyły wyspy Chincha, oddalone około 20
chrześcijańskich pod wodzą króla Kastyliikilometrów od wybrzeży Peru, zasob ne w
i Aragonu Ferdynanda V (1452-1516). Fer - guano. 27 stycznia 1865 Hiszpania i Peru
dynand wszedł do miasta 14 maja 1482.podpisały porozumienie, na mocy którego
Żona Ferdynanda, królowa Izabela(1451- I Hiszpania uznała w istocie niepod ległość
1504), wysłała flotę, by uniemożliwićPeru, a Peru, zgodnie z żądaniem Hiszpanii,
Maurom uzyskanie posiłków drogą morskązgodziło się zapłacić odszkodowa nie w
i w ten sposób pomogła mężowi w przygo - wysokości 3 milionów peso za straty
towaniach do oblężenia zajmowanego przezhiszpańskich poddanych w Talambo i za
Maurów miasta Łoją. Ferdynand przegrałzwrot wysp Chincha. Warunki te wzbudziły
jednak bitwę pod Łoją (l lipca 1482). Synoburzenie Peruwiańczyków, co wykorzystał
Abu al-Hasana, Muhammand Abu Abdullagenerał Mariano Ignacio Prado (1826-1901);
(Boabdil) (zm. 1527), który w drodze zama - opanował rząd peruwiański i 14 stycznia 1866
chu stanu został władcą Grenady (1482),wypowiedział Hiszpanii wojnę. Obawiając się
oblegał w kwietniu 1483 Lucenę, ale w cza - powrotu panowania Hiszpanii w Ameryce
sie ucieczki został wzięty do niewoli. FlotaPołudniowej, Chile (za prezydentury Jose
chrześcijańska odcinała Maurom dostawyJoaąuina Pereza [1800-1890]) przyłączyło się
z Afryki Północnej. Izabela osobiście uczest- do Peru i również wypowiedziało Hiszpanii
 wojnę. Peru zawarło ponadto sojusze obronne H IS Z P A Ń S K O -P O R T U G A L S K A W O -J N A 1 6 41 -
z Boliwią i Ekwadorem. Zamknięto dla floty 1644. Pragnąc wzmocnić swą pozycję w ce wal
hiszpańskiej południowoamerykańskie porty z Hiszpanią, która dążyła do ponownego
na wybrzeżu Oceanu Spokojnego, a w odwecie opanowania Portugalii, nowy król Portugalii
hiszpańskie okręty wojenne ostrzelały chilijski Jan IV (1605-1656) zaw arł sojusz z A nglią
port Yalparaiso (31 marca 1866) i peruwiański i H olandią i podpisał w 1641 porozum ienie
port Callao (2 maja 1866). W maju 1866 z Francją, która obiecała przystąpić do wojny
H iszp an ia p rzerw ała d ziała n ia w o jen n e. z Hiszpanią. Walki między Portugalią i -Hisz
W 1871, dzięki pośrednictwu Stanów Zjed - panią rozpoczęły się od niewielkich potyczek
noczonych, zawarto rozejm. W 1879 Hisz - pod tw ierdzam i Elvas i B adajoz, po czym
pania i Peru podpisały porozumienie pokojo - obie strony zaczęły pośpiesznie przygotowy -
we, w którym Hiszpania oficjalnie uznała wać się do wojny na dużą skalę. Portugalia
niepodległość Peru. dążyła do osłabienia Hiszpanii przez zajęcie
A ndaluzji, Hiszpania z kolei poparła spisek
H IS Z P A Ń S K O -P O R T U G A L S K A W O -J N Aw 1Lizbonie
58 0 - m ający na celu obalenie króla
1589. Po śmierci króla Portugalii HenrykaJana. W 1642 portugalskie wojska z powodze -
(1512-1580), „króla-kardynała", w Portugalii niem walczyły pod Olivencą oraz w obronie
w ybuchł spór o następstw o tronu. K ról Beiry. Generał Mathias d'Alburquerque (zm.
Hiszpanii Filip II (1527-1598) zgłosił swoje 1646?) dowodził portugalskim najazdem na
dziedziczne prawa do tronu (poprzedni król Hiszpanię w maju 1644, a miesiąc później
Portugalii Sebastian [1554-1578] był jego odniósł ważne zwycięstwo w bitwie pod Mon-
siostrzeńcem); prowadząc w tej sprawie nego - tijo. W 1644 rozpoczęły się ogólnoeuropejskie
cjacje, przygotowywał się jednocześnie do negocjacje pokojowe (patrz TRZYDZIESTOLET NIA
najazdu na Portugalię. Królem Portugalii WOJNA 1618-1548), ale Hiszpania stawiała jako
obwołano nieślubnego siostrzeńca Henryka, warunek wstępny wzięcia w nich udziału
Antonia (1531-1595). W ojska Filipa wkro - zrezygnowanie Francji z żądania niepodleg -
czyły do Portugalii. 25 sierpnia 1580 pod łości dla Portugalii. Rozpoczęciu rozmów
Alcantarą, w pobliżu rzeki Tag, armia -hisztowarzyszyło nieoficjalne i krótkotrwałe -prze
pańska pod dowództwem Fernanda Alvareza rwanie działań wojennych. Patrz także HISZ-
de Toledo (1508-1582), księcia Alby, zwycię - PAŃSKO-PORTUGALSKAWOJNA 1657-1668.
żyła wojska portugalskie złożone z chłopów
i m ieszczan. Antonio uszedł najpierw do H IS Z P A Ń S K O -P O R T U G A L S K A W O -J N A 16 5 7 -
Porto (Portugalia), ale następnie w maju 1581 1668. Po śmierci króla Portugalii Jana IV
zbiegł do Francji. Gdy Filip wysłał hiszpań - (1605-1656) w kraju obawiano się, że Hisz -
ską flotę na Wyspy Azorskie, jedyny punkt pania ponowi próby odzyskania władzy (patrz
oporu, jaki pozostał królowi Antonio, Kata - HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1041-1644) i w
rzyna Medycejska wysłała do Portugalii -posizwiązku z tym dążono do sojuszu z Fran cją,
łki francuskie; Hiszpanie zwyciężyli je,- AnAnglią i Szwecją, przygotowywano również się
tonio ponownie uszedł do Francji. W 1589, do ewentualnego najazdu Hiszpanii.
rok po pokonaniu HISZPAŃSKIEJ ARMA - Hiszpanie zdobyli Olivencę. Planowana- por
DY, królowa Anglii Elżbieta I (1533-1603) tugalska ofensywa na Badajoz została- od
wyprawiła flotę i wojsko do Portugalii, ale wołana, ponieważ Hiszpanie otrzymali -posi
inwazja nie powiodła się, wojska angielskie łki; dopiero w styczniu 1659 Portugalczycy
wróciły do kraju, a Antonio do Paryża, gdzie odnieśli zwycięstwo pod Elvas. W maju 1662
zm arł w 1595. Filip mocno dzierżył w ładzę hiszpańskie wojska pod dowództwem Don
w Portugalii, która podlegała Hiszpanii aż do Juana (Jan Austriacki [1629-1679]) zwyciężyły
1640. Patrz takżePORTUGALSKO-MAROKAŃSKAWOJNA armię portugalską pod kom endą Fryderyka
1578. Herm ana Schomberga (1615?-1690), najem -
nego żołnierza niemieckiego w służbie Por - początku 1761 wkrótce zdobyli Kubę i- Fi
tugalii. Przegrana bitwa wywołała panikęlipiny. W 1762 Hiszpanie wtargnęli do
w Lizbonie. D on Juan zdobył E vorę, alePortugalii. Wszechwładny pierwszy mini -
8 czerwca 1663 poniósł klęskę w bitwie podster Portugalii Sebastiao Jose de Carvalho
Amekal. Schomberg zwyciężył pod Yalenciae Mello (markiz de Pombal [1699-1782])
de Alcantara, Villavicios oraz Montes Claraswezwał Anglików na pomoc. Hiszpanie,
i wtargnął do Andaluzji (1665). Dzięki -me którzy uzyskali posiłki francuskie, zajęli
diacji króla Anglii Karola II (1630-1685)miasto Braganga i twierdzę Almeida. Książę
w traktacie z Lizbony (1668) Hiszpania uznałaWilhelm Schaumburg-Lippe (1724-1777)
w końcu niepodległość Portugalii i panującyzreformował armię portugalską, zyskał cen -
dom Braganęa; wszystkie zdobyte terytorianą pomoc wojsk brytyjskich dowodzonych
zostały zwrócone. przez Johna Burgoyne'a (1722-1792), Johna
Campbella (1705-1782) oraz innych i do
H IS Z P A Ń S K O -P O R T U G A L S K A W O J- N Akońca 1 7 3 5 1762
- wyparł najeźdźców z Portugalii.
1737. Za panowania króla Filipa V Na mocy traktatu paryskiego (1763) Wielka
(1683-1746) Hiszpania została wciągniętaBrytania uzyskała hiszpańską Florydę.
w POLSKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ, w -któ
rej poparła roszczenia Stanisława Leszczyń - H Ó C H ST A D T , B IT W A P O D H Ó C H ST A D T
skiego do polskiego tronu i zawarła sojusz(B L IN D H E IM , B L E N H E I M ) P 1ie7rw 0 4sz
. e
z Francją skierowany przeciw Austrii. Jednadecydujące bitwy w HISZPAŃSKIEJ WOJ -
armia hiszpańska razem z francuską wkro - NIE SUKCESYJNEJ stoczono w okolicy
czyła do Lombardii i Italii, druga opanowałabaw arskich m iejscowości D onauw oerth
w 1734 Neapol i Sycylię. W Ameryce Połu - i Blindheim w pobliżu Hóchstadt. W pierw -
dniowej Hiszpanie zajęli najważniejszą twier - szej bitwie pod Hóchstadt 20 września 1703
dzę portugalską, Colonię nad Rio de la Plątaodnieśli zwycięstwo Francuzi, co umożliwi ło
w Banda Oriental (Urugwaj), rozpoczynającich marsz w kierunku Wiednia, austriac kiej
tym wojnę (1735) ze swoimi tradycyjnymistolicy, druga stoczona 13 sierpnia 1704,
rywalami. Walki ustały tam dopiero w 1737,wyeliminowała Bawarię z wojny i zmusiła
gdy Anglicy skłonili Hiszpanię do oddaniaFrancuzów do wycofania się na linię Renu.
Colonii, założonej w 1680 przez portugalskichW bitwie pod Donauwoerth leżącym na
żołnierzy. północnym brzegu Dunaju 2 lipca 1704
część armii francusko-bawarskiej poniosła
HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762. znaczne straty, a jej siły główne cofnęły się
Za panowania króla Karola III (1716-1788),do Augsburga, po czym przeszły na północ
w pierwszych latach SIEDMIOLETNIEJod Dunaju, w pobliże Blenheim. John Chur-
WOJNY Hiszpania zachowała neutralność.chill, pierwszy książę Marlborough (1650- -
Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją1722), który początkowo zajął pozycję na
zagrażało jednak poważnie pozycji Hiszpaniipołudnie od Dunaju, gdyż zamierzał ude -
w E u r o p i e i n a i n n y c h k o n t y n e n t a c hrzyć na Augsburg, przeszedł na północny
(a szczególnie handlowi Hiszpanii w kolo - brzeg rzeki Nebel, gdzie spotkał się z księ -
niach amerykańskich). W tej sytuacji Hisz - ciem Eugeniuszem Sabaudzkim (1663- -
pania zawarła sojusz handlowy, polityczny1736), stojącym na czele wojsk austriac kich.
i w o jsk ow y - P ak t R o dz in y B ur b o n ó wPołączone siły liczyły 52 tysiące żoł nierzy,
- z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. Ucze - Marlborough stał w centrum, Euge niusz na
stnicy tego Paktu zaproponowali Portugaliiprawym skrzydle z jazdą i piechotą,na
przystąpienie do niego i wypowiedzenielewym skrzydle, przy brzegu Dunaju,
wojny Anglii. Portugalia jednak odmówiła.znajdowały się inne wojska sprzymierzo -
Anglicy wypowiedzieli Hiszpanii wojnę na nych. Siły przeciwnika liczyły 60 tysięcy
 żołnierzy, składały się z wojsk francuskich szła bowiem w ręce wojskowych, zwycięz -
pod dowództwem hrabiego Kamila de Tal- ców w wojnie o odzyskanie tronu. Patrz
lard (1652-1728) i bawarskich pod dowódz- także HEIJI WOJNA 1159-1100.
twem elektora Maksymiliana II Emanuela
(1662-1726). Lewe skrzydło sprzymierzo - H O LEN D ER SK A W O JN A 1672-1678. K ról
nych atakowało dwukrotnie armię francus- Francji Ludwik XIV (1638-1715) dążył do
ko-bawarską, ale zostało odparte. Eugeniusz opanowania Niderlandów hiszpańskich;go je
Sabaudzki bronił swej pozycji przed atakami plany udaremnił zorganizowany przez
nieprzyjaciela. Kawaleria i piechota księcia Holandię trójstronny sojusz Anglii, Szwecji
Marlborough zaatakowały i rozbiły wojska i Holandii w 1668 (patrzDEWOLUCYJNAWOJNA
francuskie w centrum, osłabionym wskutek 1667-1668). Ludwik chciał się zemścićna
wsparcia udzielonego zaangażowanym w wa - Holandii, zamierzał ją podbić. W celu
lkę skrzydłom. Marlborough skierował -na pozbawienia Holandii jej sojuszników Lud -
stępnie atak w lewo, spychając Francuzów wik potajemnie zapłacił Szwedom za -ze
do Dunaju (wielu żołnierzy utonęło). Roz- rwanie przymierza, a potrzebującemu pie -
dzielona piechota francuska została osaczo
- niędzy królowi Anglii Karolowi II
na. Lewe skrzydło nieprzyjaciela zostało (1630-1685) zaofiarow ał roczną pensję
pobite przez Eugeniusza Sabaudzkiego. i w ten sposób uzyskał poparcie Anglii.
Około 13 tysięcy Francuzów dostało się do Ludwik najechał Holandię w 1672, a wów -
niewoli, około 15 tysięcy zostało rannych, czas Anglia wypowiedziała Holandii wojnę.
poległo lub utonęło. Straty sprzymierzonych Holenderskie okręty de Ruytera pobiły flotę
wynosiły około 12 tysięcy ludzi. francuską i angielską w zatoce Sole. Holen
-
drzy otworzyli tamy i zalali kraj, powstrzy
-
HOGEN WOJNA 1156.Prawie przez sto lat mując w ten sposób inwazję. Wilhelm III
japońscy cesarze zwyczajowo zrzekali się Orański (1650-1702) został namiestnikiem
tronu na korzyść syna, nieraz udawali się Holandii. W 1673 zawiązano koalicję anty-
do klasztoru, faktycznie jednak nadal rzą- francuską z udziałem Austrii, Hiszpanii
dzili stamtąd państwem i kierowali sprawa- i Brandenburgii. W tym samym roku Fran -
mi dworu. Cesarz Tobą (zm. 1156) w 1141 cuzi najechali Niemcy, ale kontrofensywa
zmusił syna Sutoku (1119-1156) do ustą - sprzymierzonych zmusiła ich do odwrotu.
pienia tronu bratu. Nowy następca tronu Karol ogłosił Deklarację Pobłażliwości, któ -
zmarł w 1155. Tobą osadził wówczas na ra została źle przyjęta. W odpowiedzi par -
tronie trzeciego syna, Goshirakawę (1127-- lament cofnął fundusze na prowadzenie
1192). Po śmierci Toby Sutoku postanowił wojny, w której Anglii nie udało się -do
opuścić klasztor i przejąć należny mu tron. prowadzić do blokady Holandii i dokonać
W licznej rodzinie cesarskiej nastąpił roz
- inwazji na terytorium kraju. W 1674 par -
łam - jedni sprzyjali Goshirakawie, a drudzy lament wymusił wycofanie się Anglii z woj -
Sutoku. Obie strony zwróciły się o pomoc ny. W 1674 francuskie wojska pod dowódz -
do potężnych rodów Taira i Minamoto. twem Ludwika Kondeusza (1621-1686) -od
Wywiązała się krótka, lecz zacięta walka, niosły zwycięstwo nad Holendrami dowo -
z której zwycięsko wyszedł Goshirakawa d zo n y m i p rz ez W i lh elm a O rań s k ieg o
i jego poplecznicy. Sutoku skazano na wy - w bitwie pod Seneffe. Wicehrabia Henryk
gnanie, a jego zwolenników zabito. Dwa de Turenne (1611-1675) obronił Alzację,
lata później Goshirakawa abdykował na odniósł zwycięstwa pod Sinzheim w 1674
rzecz syna i usiłował nadal utrzymać dotych
- i pod Turckheim w 1675. Marszałek Fran-
czasowy sposób sprawowania rzeczywistych cois Creąui (1629P-1687) w latach
rządów ze swej siedziby w klasztorze, oka- 1677-1678 obronił Alzację, podejmował też
zało się to jednak niemożliwe, władza prze- działania zaczepne w Niemczech. W 1676
pod Mesyną, na Sycylii, francuskie wojska
rozbiły armię hiszpańską, a francuskie ok-
ręty wojenne pod dowództwem admirała
Abrahama Duqesne'a (1610-1688), zwycię-
żyły flotę holendersko-hiszpańską dowodzo-
ną przez de Ruytera, który odniósł śmier-
telną ranę (patrz MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-
1679). Ludwik XIV, mimo odnoszonych
zwycięstw, stanął przed groźbą przystąpienia
Anglii po stronie koalicji i katastrofy gos-
podarczej w kraju; w 1678 zdecydował się
zawrzeć pokój, podpisując traktat w Nij-
megen między Francją a nieprzyjacielską
koalicją (Holandia, Hiszpania i Święte Ce-
sarstwo Rzymskie). Traktatem z St. Ger-
main zmuszono elektora brandenburskiego,
który był przeciwnikiem Francji w tej woj-
nie, do zrzeczenia się swoich zdobyczy
terytorialnych na Pomorzu należącym do
Szwecji, która była sojusznikiem Ludwika.
Hiszpania utraciła Franche-Comte i części
Niderlandów na rzecz Francji (patrz także
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679; AUGS-
BURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697).
H OLENDERSKA W O JNA 1780-1784. Rewo-
lucja amerykańska sprawiła, że Wielka Bry-
tania stała się wrogiem większości krajów
europejskich, ponieważ Brytyjczycy nie uz-
nawali neutralności i przechwytywali wszys-
tkie statki, bez względu na ich charakter.
Utworzono „Ligę zbrojnej neutralności"
i zagrożono wojną, jeżeli Wielka Brytania
nie zaniecha podobnych praktyk, ale właś-
ciwie ucierpiała jedynie Holandia. Statki
holenderskie dostarczały amerykańskim re-
wolucjonistom broń francuską i hiszpańską
za pośrednictwem holenderskich składów
zachodnioindyjskich na wyspie St. Eusta-
tius. Zniecierpliwieni tym Brytyjczycy wy-
powiedzieli wojnę w 1780, zatopili kilka
statków holenderskich i narazili handel
holenderski na ciężkie straty. Nie doszło do
żadnej bitwy, ani lądowej, ani morskiej.
W 1784 podczas zawierania traktatu poko-
jowego w Paryżu Wielka Brytania uspra-
wiedliwiała swoje działanie koniecznością
narzuconą przez wojnę.
H O L E N D E R S K A W O J N A W B R A Z Y- L II 1 6 2 4 -
1629. W 1621 powołano holenderską Ko-
mpanię Zachodnioindyjską do prowadzenia
handlu w Nowym Świecie (Ameryka Pół-
nocna i Południowa), a przede wszystkim
w celu wyparcia Portugalii z jej posiadłości
na tych terenach, podobnie jak to zrobiła
analogiczna kompania na Dalekim Wscho-
dzie. W 1624 flota kompanii złożona z 26
statków holenderskich pod dowództwem
Pięta Heyna (1577-1629) popłynęła do Ba-
hii (Baia) na wybrzeżu brazylijskim i opa-
nowała ten port. W odpowiedzi Hiszpania,
która włączyła Portugalię w 1580 do swego
państwa (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA
1580-1589), wysłała 59 okrętów i 12 tysięcy
żołnierzy pod dowództwem Fad-rique'a de
Toledo w celu wyparcia holenderskich
najeźdźców. Wojska Heyna musiały się
wycofać, ale wróciły w 1627, odbiły i
splądrowały Bahię. W 1628 Heyn zdobył
hiszpański statek skarbowy pobliżu Kuby.
Wzbogacona holenderska Kompania Zacho-
dnioindyjską wysłała teraz 67 okrętów
i 7000 żołnierzy, którzy zdobyli Recife
(miasto) i Pernambuco (region) w
północno--wschodniej Brazylii. Holendrzy
wycofali się z tych terenów po wybuchu
powstania ludności portugalskiej.
H O L E N D E R S K O -A N G IE L S K A W O J- N A P IE R
WSZA 1652-1654. Ogromnym osiągnię-
ciem Commonwealthu - rządu angielskiego
ustanowionego po egzekucji króla Karola I
(1600-1649) - było podwojenie liczby okrę-
tów wojennych i uchwalenie Aktu Nawiga-
cyjnego z 1651 (patrz ANGIELSKA WOJNA
DOMOWA DRUGA i648-i65i). Akt Nawigacyjny,
który miał zapewnić rozwój angielskiego
handlu, nakazywał, by towary importowane
przywożone były na statkach angielskich
z załogą złożoną w większości z Anglików.
Akt wymierzony był przeciw Holendrom,
którzy w tym czasie byli w Europie naj-
potężniejszymi kupcami morskimi, oraz
przeciw handlowi pomiędzy Holandią i In-
diami; jego uchwalenie doprowadziło do
wybuchu wojny. W 1652 flota holenderska
nie oddała salutu angielskiej eskadrze mor
- dzona przez Ruytera. Marynarka angielska
skiej, której dowódca, admirał Robert Blake czasów restauracji okazała się jednak gorsza
(1599-1657) chciał przeszukać statki holen
- niż w czasach panowania Cromwella; był to
derskie. Dowódca floty holenderskiej Ma- skutek złego dowodzenia, korupcji, zatargów
arten Tromp (1597-1653) odmówił, nastą - między Koroną a parlamentem i buntów
piła wymiana strzałów, a tuż potem obie nie opłacanych marynarzy. W czerwcu 1667
strony wypowiedziały wojnę. Stoczono dzie- de Ruyter popłynął w górę Tamizy i znisz -
więć bitew morskich; większością dowodził czył 16 okrętów na rzece Medway pod
Blake, którego adiutantem był George Chatham. Porażka ta oraz epidemia dżumy
Monck (1608-1670), oraz Tromp. Tromp w latach 1665-1666, i wielki pożar Londynu
wraz z 1600 Holendrami zginął w bitwie w 1666 skłoniły Anglię do wystąpienia
koło Scheveningen (Texel) 31 lipca 1653. 0 pokój. Traktat w Bredzić z 1667 zmody
Blake przegrał tylko jedną bitwę, w wyniku fikował prawa handlowe na korzyść Holan
której flota holenderska bezpiecznie wpro- dii, która zyskała również posiadłości w obe
wadziła do portu 500 statków handlowych. cnym Surinamie (Gujana Holenderska), ale
Holendrom udało się nakłonić Duńczyków zrzekła się na rzecz Anglii opanowanych
do zamknięcia Bałtyku dla statków angiel - przez nią terenów w rejonie obecnego No
skich i przez większą część wojny mieli wego Jorku, w New Jersey i Delaware.
zapewnioną kontrolę na Morzu Śródziem -
nym. Anglia wprowadziła blokadę Holandii. H O L E N D E R SK O -IN D IA Ń S K Ii W O JN- Y 1655-
W 1653, po klęsce w pobliżu Scheveningen, 1664. W czasie nieobecności Petera Stuyve-
głodujący Holendrzy zaproponowali pokój. santa (1592-1672), gubernatora holender -
Traktat podpisany w Westminster w kwiet - skiej kolonii Nowe Niderlandy (większa
niu 1654 zmusił Holendrów do pokrycia część obecnego Nowego Jorku i New Jersey),
wszystkich strat poszkodowanym kupcom 7 września 1655 doszło w Manhattanie do
angielskim i zobowiązał Holendrów do -od zatargu między Holendrami a Indianami.
dawania salutu statkom angielskim na -an Wybuchła wojna, która rozszerzyła się potem
gielskich wodach. Traktat nie przerwał jed
- na Esopus, na Long Island. Wkrótce wrócił
nak angielsko-holenderskiej rywalizacji han
- Stuyvesant, zawarł pokój ograniczający dzia -
dlowej. Druga wojna holendersko-angiel- łania wojenne przez Indian, z których wielu
ska 1665-1667. Konflikt wywołały w 1663 należało do Algonkinów (patrzALGONKIŃ-SKO-
angielskie ataki na zachodnioafrykańskie HOLENDERSKAWOJNA 1641-1645). Manhattan nigdy
porty, główne ośrodki holenderskiego han - już nie doświadczył ataku Indian, natomiast
dlu niewolnikami, oraz przejęcie przez An- najazdy Indian na Esopus w maju1658
glików Nowego Amsterdamu (Nowy Jork) zmusiły osadników do zwrócenia się do
w 1664. W bitwie morskiej koło Lowestoft Stuyvesanta z prośbą o pomoc. Gubernator
w 1655 angielskie okręty w liczbie 150 pod ponownie doprowadził do pokoju z Indiana -
dowództwem księcia Jakuba (1633-1701), mi i sam nadzorował budowę palisady obron -
późniejszego króla Jakuba II, pokonały flotę nej, jednak jeszcze raz musiał przyjść z -po
holenderską złożoną ze 100 okrętów, dowo - mocą osadnikom z Esopusu, gdyż Indianie
dzoną przez Jacoba Opdama (zm. 1665). w sierpniu 1658 zaatakowali ich ponownie.
W bitwie zginął Opdam oraz paru innych Wojsko Stuyvesanta zmusiło Indian do uleg -
holenderskich i angielskich dowódców. -Es łości. Indianie nie chcieli jednak pogodzić
kadra okrętów wojennych pod dowództwem się z ciężkimi warunkami pokoju i w 1663
Moncka przegrała czterodniową bitwę z flo
tą wznowili walki w pobliżu Esopusu. Wojska
holenderską dowodzoną przez admirała holenderskie zmusiły Indian do kapitulacji
Michiela de Ruytera (1607-1676). W 1666 1 podpisania w 1664 traktatu, na mocy
przerwana została blokada Tamizy prowa- którego dolinę Esopus dostali osadnicy.
H O L E N D ER SK O -IN D O N E Z Y JSK A W OHJN
OAN D U R A SK A W O JN A PA R T Y Z A N C K A
1962. Patrz INDONEZYJSKIEWOJNY 1957-1902. 1981-1982. Tysiące mieszkańców Salwa-
doru, Indian Miskito i przeciwników san-
HOLENDERSKO-PORTUGALSKIE WOJNY dinistów z Nikaragui schroniło się w Hon-
W ZACHODNIEJ AFRYCE ok. 1620-1655. Już durasie. Tamtejsze władze obawiały się, że
w połowie XV w. na zachodnim wybrzeżu wojna domowa w sąsiednich państwach
Afryki portugalscy żeglarze budowali forty może ogarnąć również Honduras i przy-
na wyspie Arguin, w Gwinei, Costa de czynić się do nasilenia działań ugrupowań
Minnie (później Złote Wybrzeże), na Wyspie lewicowych przeciwnych rządowi (patrz Ni-
Świętego Tomasza i na wybrzeżach Portugal- KARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990; SAL-
skiej Afryki Zachodniej (Angola). Początko- WADORSKA WOJNA DOMOWA 1977-). Marksis-
wo Portugalczycy przybywali tu w poszuki- towscy partyzanci przeszkoleni przez Ku-
waniu złota i kości słoniowej, wkrótce jed- bańczyków napadali na obiekty rządowe
nak rozwinął się handel niewolnikami, tysią- i prowadzili w miastach działania terrorys-
ce Murzynów wywożono do Brazylii i na tyczne, jak np. ostrzelanie ambasady Stanów
Wyspy Karaibskie. Na początku XVII w. Zjednoczonych w Tegucigalpie, stolicy
Holendrzy złamali portugalski monopol na Hondurasu, porywanie samolotów hondu-
handel na Oceanie Indyjskim i zainteresowa- raskich, by w ten sposób nadać rozgłos
li się zachodnią Afryką. Zbudowali forty swojej sprawie. Policja i wojsko zwiększyły
w Mouri, na wyspie Goree i w Rifisąue. wysiłki w walce z partyzantami; nasilenie
Zajęli się również bardzo opłacalnym hand- działań terrorystycznych skłoniło Stany Zje-
lem niewolnikami. Rywalizujące strony przy dnoczone do zwiększenia pomocy wojskowej
każdej okazji napadały na osady i statki dla rządu. Oddziały Nikaraguańskich Sił
przeciwnika. W latach 1637-1642 Holen- Demokratycznych mających bazy w Hon-
drzy zdobyli portugalskie porty Elmina durasie dokonywały wypadów na teren Ni-
i Axim na wybrzeżu Ghany, port Luanda karagui, co przyczyniało się do wzrostu
(w Angoli), Sao Tome i część Brazylii. Portu- napięcia między tymi krajami.
galczykom udało się ponownie odzyskać wię-
kszość miejscowości na wybrzeżu Konga H O N D U R A SK O -N IK A R A G U A Ń S K A W O JN A
(Bakongo) i w Gwinei, ale utracili na rzecz 1907. Jose Santos Zelaya (1853-1919), któ-
Holendrów lub innych europejskich krajów ry został prezydentem Nikaragui w wyniku
terytoria w Ghanie i na Złotym Wybrzeżu. liberalnej rewolty w 1893, rządził krajem
jak prawdziwy dyktator i mieszał się do
H O N D U R A S K A W O J N A D O M O W-A spraw
1 9 0 9 - innych państw Ameryki Środkowej,
1911. Manuel Bonilla (1849-1913), dawny które chciał siłą zjednoczyć pod swoim
prezydent Hondurasu, stanął na czele po- przewodnictwem. W 1903 konserwatywny
wstania swoich konserwatywnych zwolen- przywódca honduraski, Manuel Bonilla
ników przeciw liberalnemu prezydentowi (1849-1913), obalił popierany przez Zelayę
Miguelowi R. Davili (zm. 1927), który po liberalny rząd Hondurasu i został prezyden-
HONDURASU I NIKARAGUI WOJNIE tem. W 1903 powstańcy hondurascy, otrzy-
1907 doszedł do władzy dzięki dyktator- mawszy od Zelayi pomoc, usiłowali usunąć
skiemu prezydentowi Nikaragui, Jose San- Bonillę; honduraskie wojska rządowe ściga-
tosowi Zelayi (1853-1919). Wojna domowa jąc powstańców najechały Nikaraguę. Zelaya
nie doprowadziła do zwycięstwa żadnej ze domagał się odszkodowań wojennych, ale
stron, 8 lutego 1911 przeciwnicy przystali Honduras odmówił płacenia jakichkolwiek
na zawieszenie broni i wybory. 29 paździer- reparacji, armia nikaraguańska wkroczyła
nika na prezydenta wybrano Bonillę. Patrz więc na terytorium Hondurasu i 18 marca
NlKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912. 1907 stoczyła i wygrała bitwę pod Namasi-
 gue; w bitwie po raz pierwszy w historii wojska Chrystiana zdobyły szturmem 18
Ameryki Środkowej posługiwano się kara - grudnia 1534, po czym doszło do rzezi.
binami maszynowymi. Wojska Nikaragui Szwedzkie wojska (Szwecja zawarła przy -
zajęły stolicę Hondurasu, Tegucigalpę. Bo- mierze z Chrystianem III) obiegły Malmó
nilla uciekł do Stanów Zjednoczonych. Na i Landskronę. Chrystian prowadził oblęże -
czele nowego rządu honduraskiego Zelaya nie Kopenhagi i 29 lipca 1536 zmusił hra -
postawił Miguela R. Davilę (zm. 1927). biego Krzysztofa do kapitulacji, po czym
Patrz takżeHONDURASKAWOJNA DOMOWA objął panowanie nad całą Danią. Jakkolwiek
1909-1911. Lubeka i jej sprzymierzeńcy zachowali pra -
w a handlow e, ich potęga (a tym samym
HRABIEGO W OJNA 1533-1536. Ostre spory i Hanzy) na Bałtyku została złamana (Lu -
religijne w Danii pomiędzy luterańskimi beka zatrzymała na 50 lat duńską wyspę
mieszczanami i chłopami a katolicką szlach tą Bornholm tytułem reparacji wojennych).
doprowadziły do sytuacji, w której po Hrabia Krzysztof musiał przysiąc, że nigdy
śmierci króla Fryderyka I (1471?-1533) nie wkroczy do Danii i wrócił do Olden -
zdominowany przez szlachtę rigsraad (rada burga. Chrystian III umocnił w Danii lute-
państwa) postanowił sprawować tymczasowe ranizm i narzucił go Norwegii.
rządy; zdecydowano nie udzielać poparcia
kandydatowi luteran. Rebelianci duńscy HUKBALAHAPY POWSTANIE 1946-1954.
- luteranie sprzymierzeni z północnonie- W latach trzydziestych XX w. w bogatych
mieckim miastem Lubeką (patrzLUBEKI rolniczych okręgach środkowej części wyspy
WOJNA 1531-1536) dążyli do osadzenia na Luzon na Filipinach, gdzie bezrolni chłopi
tronie przebywającego w więzieniu poprzed - domagali się reform, działali aktywiści -ko
niego króla, Chrystiana II (1481-1559) munistyczni i socjalistyczni. Gdy Japończycy
(patrz K A L M A R S K A W O J N A D O M O W A 1520- zajęli Filipiny w 1942 (patrzŚWIATOWA
1523) i przyłączenia Kopenhagi i Malmó do WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) wielu
Hanzy (liga handlowa miast nadbałtyc kich). mieszkańców Filipin wstąpiło do oddziałów
Popierany przez czołowych przed stawicieli partyzanckich zwanych Hukba-lahap -
szlachty jutlandzkiej oraz bis kupów, Ludowa Armia przeciw Japonii(Hukowie).
najstarszy syn Fryderyka i jegonastępca Pod przewodnictwem komunis tów Hukowie
Chrystian (1503-1509), książę Hol sztynu, zabili tysiące japońskich żoł nierzy i
wychowany w luteranizmie, prowa dził filipińskich kolaborantów. W 1945
działania wojenne przeciw Krzysztofo- wi, opanowali większość dużych posiadłości
hrabiemu Oldenburga (ok. 1504-1566), ziemskich w środkowej części Luzon i -po
konditierowi dowodzącemu wojskami Lu - wołali miejscowy rząd, który zbierał podatki
beki i rebeliantów duńskich dążących do na własne cele i kierował się własnymi
osadzenia na tronie Chrystiana II (wojna prawami. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ
wzięła nazwę od hrabiego Krzysztofa). Woj - WOJNY II w kwietniu 1946 odbyły się
ska hrabiego najechały i spustoszyły Hol - wybory, w wyniku których sformowano
sztyn, poddała im się Kopenhaga, a później nowy rząd Filipin, który miał rozpocząć
Zelandia, Malmó i Skania. W północnej swoją działalność 4 lipca po uzyskaniu
Jutlandii wybuchło powstanie chłopskie niezależności od Stanów Zjednoczonych.
zwolenników Chrystiana II. Książę Chrys - Hukowie wzięli udział w wyborach, jeden
tian miał przeciw sobie pół Danii, jako król z ich kandydatów został wybrany do Kon -
Chrystian III (wybrany przez rigsraad na gresu Filipin, jednakże wkrótce potem -zo
króla w 1534) odłożył elekcję, wyrwał kraj stał usunięty. Rozjątrzeni Hukowie wrócili
spod władzy hrabiego i wyparł jego armie do kryjówek w dżungli i rozpoczęli działania
do północnej Jutlandii, które to miasto zbrojne skierowane przeciw rządowi cent-
 ralnemu. Szeregi ich zasiliło wielu sym - (Francja), splądrował Divodurum Medio-
patyków, a wojska rządowe nie mogły ichmatrici (Metz) i miasta w Belgii, po czym
wytropić. W 1950 Hukowie ocenili, że majązawrócił na południe, w kierunku Cena-
dość sił, by zaatakować Manilę, stolicębum Aurielani (Orleanu). W 451 koalicyjna
Filipin. Tuż przed rozpoczęciem ataku poli- arm ia g alijskich R zy mian , W izygo tó w
cja odkryła ich tajną kwaterę główną w sto- i Alanów pod wodzą Flawiusza Aecjusza
licy i aresztowała wszystkich politycznych(396P-454), naczelnego wodza rzymskiego,
przywódców w mieście, wobec czego natar - stoczyła bitwę z Attyla na Polach Ka-
cie zostało odwołane. W rym samym czasietalaunijskich (Chalons-sur-Marne); Huno -
Stany Zjednoczone zaczęły dostarczać armiiwie zmuszeni do ataku pod górę, przełamali
rządowej Filipin duże ilości broni i sprzętu,środek linii Alanów, ale zostali zepchnięci
dzięki czemu wzrosła skuteczność jej dzia - do swego obozu przez prawe skrzydło Wi -
łań. Po wyborze w 1953 Ramona Mag-zygotów oraz Rzymian. Attyla wycofał się
saysaya (1907-1957) na prezydenta i wpro - przez Ren. Hunowie zawrócili do Italii,
wadzeniu reform Hukowie stracili wielugdzie w 452 spustoszyli Akwileję tak bez -
zwolenników. W 1954 przywódca Hukówlitośnie, że nigdy nie zdołano odbudować
oddał się w ręce władz kończąc w tendawnej świetności; uchodźcy z miasta
sposób długotrwałe powstanie. schronili się na południowym zachodzie
i założyli tam Wenecję. Następnie Hunowie
H U N Ó W N A J A Z D Y N A C E S A R S T W- O splądrowali
RZYM Mediolan i Pawie. Chcąc ocalić
SKIE 375-454.Hunowie, koczowniczy lud Rzym przed zniszczeniem, papież Leon
azjatycki, nadciągnęli ze stepów położo - I Wielki (390P-461) stanął na czele -po
nych na północ od Morza Czarnego; przez selstwa wysłanego do Attyli; nie wiadomo,
80 lat najeżdżali i plądrowali cesarstwo jakich użył argumentów, ale Hunowie osz -
rzymskie. W 375 walczyli z Gotami, -po czędzili Rzym i obładowani łupami ruszyli
konali Ostrogotów (Goci Wschodni) i kie - przez Alpy na północ. W 453 Attyla zmarł
rując się w stronę Dunaju, wypierali na w czasie nocy poślubnej. Jego synowie
zachód Wizygotów (Goci Zachodni) z wy - zostali pobici w 454 przez wojowniczych
znania chrześcijańskich arian. Następnie Gepidów (Germanie), szczegóły porażki
Hunowie podporządkowali sobie inne bar - nie są znane; Hunowie wrócili potem na
barzyńskie szczepy. W 434 plemiona -zo stepy czarnomorskie. Patrz takżeRZYMIAN i
stały zjednoczone pod władzą braci Attyli GOTÓW WOJNY.
(406P-453) i Biedy. W 445 Attyla zamo -
rdował Biedę i został jedynowładcą. -In H U N T L Y 'E G O R E B E L IA 1562.
B ohater spod
teresował się głównie łupieniem bogategoSolway Moss (patrzANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA
cesarstwa rzymskiego; już w 434 Hunowie 1542-1549), George Gordon, czwartyhrabia
dowiedzieli się, że mogą otrzymać złoto,Huntly (1514-1562), uciekł z polawalki
gdyż ich wodzowie zawarli umowę z Kon - pod Pinkie Cleugh i został ujętyprzez
stantynopolem (Stambuł), na mocy której Anglików. Wróciwszy do Szkocjiw
otrzymywali 700 funtów złota rocznie w -za 1548, knuł intrygi, w interesie zarówno
mian za zaniechanie najazdów. Gdy -na swoim, jak i Anglii, o co podejrzewał go
leżności nie nadchodziły, Hunowie często John Knox (1505-1572), a także królowa
przeprowadzali najazdy. W latach 441-442 Maria (1542-1587). Huntly otwarcie dążył
i w 447 doprowadzili do ruiny prowincje do ślubu swego syna z Marią i zapewne
bałkańskie, dotarli aż do Termopilów i -sa uczestniczył w próbie uprowadzenia jej,
mego Konstantynopola uzyskując opłatyktórą podjął jego syn w 1562. W tym samym
w zamian za zawarcie pokoju. Następnieroku królowa wyruszyła na północ, by wy -
w 451 Attyla najechał na Zachodzie Galię mierzyć mu karę; pod Corrichie w pobliżu
 Aberdeen szkoccy rebelianci Huntly'egopod Horicami i Strahovem. W rok później
zaatakowali królową i zostali pobici. HuntlyŻiżka zapobiegł dalszemu rozłamowi poko -
wzięty do niewoli zmarł prawdopodobnienując utrakwistów pod Skalicą i Malesovem.
na skutek wylewu; jego syna stracono, -po Po śmierci Żiżki w 1424 na czele husytów
siadłości rodu skonfiskowano. sta ną ł P rok op W ielki, k tór y nie zd oła ł
w 1433 zapobiec nowej wojnie między tabo-
H UR YTÓ W PO D BO JE ek. 1700-ok. 1500 rytami i utrakwistami. Utrakwiści wspierani
p.n.a. Od początku II tysiąclecia Huryci przez wielmożów czeskich zwyciężyli tabo -
(lud pochodzenia niesemickiego) wyruszyw - rytów w bitwie pod Lipanami 30 maja 1434,
szy najprawdopodobniej z Kaukazu, stop - w której poległ Prokop Wielki i inni przy -
niowo osiedlali się w północnej Mezopota - wódcy taborytów. Rok wcześniej utrakwiści
mii i na obszarach na wschód od rzekiprzyjęli kompaktaty stanowiące kompromis
Tygrys, tworząc małe państewka typu feu - religijny i zostali ponownie przyjęci do
dalnego. Około 1700 p.n.e. po zjednoczeniuKościoła katolickiego.
tych państewek zrzucili jarzmo władców
semickich i opanowali tereny między jezio - H U S Y C K IE W O JN Y 1419-1436K ościół
. ka
-
rem Wan a górami Zagros. Zakładali ośro - tolicki uznał w 1415 Jana Husa, czeskiego
dki handlowe i nadal napierali na zachódreformatora religijnego, za heretyka i ska -
i południe, aż wreszcie około 1500 opano - zał go na śmierć na stosie. Jego zwolennicy,
wali wschodnią Anatolię (obecnie Turcja)husyci, cierpiąc z powodu stałych prze -
i północną Syrię. Imię tego ludu upamiętniaśladowań, w 1419 chwycili za broń i -wy
Hurri - nazwa obszaru w północnej Mezo - stąpili przeciw katolikom oraz królowi
potamii. Tutaj oraz w Anatolii i północnejniemieckiemu Zygmuntowi (1368-1437),
Syrii powstało huryckie królestwo Mitanni,który odziedziczył tron czeski i przyczynił
które około 1470 walczyłoz Egiptem o pa- się do spalenia Husa. Husyci, podzieleni
nowanie nad Syrią i zostało zwyciężonena dwa odłamy - radykalnych taborytów
przez króla Egiptu Totmesa III (wzmian.i utrakwistów - walczyli z powodzeniem
ok. 1500-1447) (patrz MEGIDDO, PIERWSZA pod dowództwem Jana Żiżki; stawili czoło
BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e.). Później krucjacie antyhusyckiej ogłoszonej w 1420
Egipt i królestwo Mitanni zawarły przymie - przez papieża Marcina V (1368-1431), -od
rze, które okazało się nieskuteczne, gdynieśli zwycięstwa pod Sudomierem w 1419,
Hetyci i Asyryjczycy zaatakowali państwop o d K u m ą H o r ą w 1 4 2 1 i N e b o v id e m
Hurytów (patrzASYRYJSKO-HURYCKIEWOJNY w 1422. Po wybuchu wojny domowej mię -
ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY dzy taborytami i utrakw istami w 1423
ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Po 1350 z MitanniŻiżka, taboryta, zwyciężywszy utrakwistów
pozostało tylko małe państwo Hanilgabat,utrzymał jedność husytów. Po śmierci Żiż ki
które podbili Asyryjczycy około 1245. Okołow 1424 Prokop Wielki (1380?-1434)
1000 p.n.e. Huryci utracili na Bliskimpoprowadził husytów do zwycięstwa prze -
Wschodzie odrębność etniczną. ciw katolickim krzyżowcom, a m iędzy
1426 i 1432 kierował najazdami husytów
HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434. na Niemcy, Węgry i Śląsk. W 1433 -wy
Husyci, zwolennicy Jana Husa (1369-1415)buchły walki wewnętrzne między tabory -
w Czechach i na Morawach, podzielili siętami a utrakwistami, zakończone porażką
w czasie HUSYCKICH WOJEN na dwataborytów w bitwie pod Lipanami w 1434.
odłamy: na radykalnych taborytów i umiar - Wielu husytów, wśród których przeważali
kowanych utrakwistów. W 1423 doszło doteraz utrakwiści, zdecydowało się w spra -
walk między oboma odłamami, w których wach doktryny na kompromis z Kościołem
taboryci pod wodzą Jana Żiżki wygrali bitwy katolickim (taboryci odrzucili kompromis),
a w 1436 uznali Zygmunta za króla Czech. wódz, Poroś (zm. 321?), radża Lahauru,
P atrz ta k ż eH U S Y C K AW O J N A D O M O W A został przyjacielem Aleksandra, a później
1423-1434. poprowadził go w dół rzeki Indus (patrz
ALEKSANDRAWIELKIEGOWYPRAWADO INDII 327-325
H Y D A S P E S , B IT W A N A D H Y D A S P p.n.e.). E S 3 2 7Najboleśniejszą stratą, jaką
poniósł
p.n.e. Aleksander W ielki (356-323) jakoAleksander w tej bitwie, była śmierć
wódz nie miał sobie równych w czasach Bucefała, ukochanego konia; aby uwiecznić
starożytnych; arcydziełem sztuki wojennej jego pamięć, król założył w pobliżu miasto
była bitwa nad rzeką Hydaspes, obecnie Bukefala.
zwaną Dżehlam. W bitwach nad Granikiem
i pod Issos Aleksander także musiał -przeH Y K S O S Ó W N A J A Z D N A E G IP T - ek . 1 6 7 4 -
prawić się przez rzekę (patrz ALEKSANDRA 1567 p.n.e.Starożytny lud semicki zwany
WIELKIEGOPODBOJE 334-323 p.n.e.; Issos, BITWA POD przez Egipcjan Hyksosami (od zwrotu he-
Issos 333 p.n.e.), ale nad Hydaspes napot kał kau-chasut, tzn. „władca z obcego kraju"),
szczególne problem y: rzeka wezbrała, a najechał Egipt w okresie kryzysu dynas -
przeciwnicy, Hindusi, mieli 200 słoni, tycznego około 1700 p.n.e. i założył równo
-
których panicznie bały się konie. Ponadto legle panujące dynastie egipskie - piętnastą
grecki obóz położony na otwartej przestrze ni i szesnastą. W 1674 H yksosow ie obiegli
był doskonale widoczny. Aleksander i zdobyli Memfis, w Dolnym Egipcie -spra
przygotował swe działania pod względem wowali jednak władzę ze stolicy Hatwarit
psychologicznym, gromadził łodzie i tratwy w delcie N ilu. E gipski historyk piszą cy
oraz zapasy żywności, prowadził ćwiczenia w języku greckim, Maneton, pisał o Hyk-
kawalerii, jego statki pływały po rzece. Te sosach opierając się na źródłach już obecnie
działania nie prowadzące do przeprawy ły uśpi nie istniejących; nazwał ich migrację - „na
czujność Hindusów. Zostawiwszy w zie obo jazdem", ale źródła archeologiczne sugerują,
główną część wojska, Aleksander wziął 15 że przenikali na teren Egiptu bez walki,
tysięcy żołnierzy i poprowadził ich wręgó dopiero gdy ich liczba wzrosła, zdobyli
rzeki, przeprawił się na drugi brzeg, stolicę Dolnego Egiptu i usunęli panują -
zwyciężył czołową grupę Hindusów rzuco - cych. Jako władcy cenili pokój; w Górnym
nych przeciw niemu, złożoną z jazdy i- rydEgipcie władzę powierzyli dotychczas- rzą
wanów. Gdy nadeszły siły główne przeciw - dzącym, którzy byli wyłącznie marionet -
nika, Aleksander zaatakował częścią jazdy kami. Hyksosi zawarli również sojusz z- Nu
kawalerię lewego skrzydła przeciwnika. Gdy bią, która niedługo przedtem uzyskała- nie
ten przerzucił na to skrzydło całą swą jazdę, zależność. Za panow ania Kam ose (zm .
i ta związała się walką, druga grupa kawale - 1570), króla XVII dynastii, zaczęli odzys -
rii A leksandra skrycie w yszła na jej tyły kiwać władzę rdzenni władcy Egiptu, którzy
i pobiła ją. Następnie jazda macedońska w 1567 byli już na tyle silni, że zdołali
uderzyła na tyły piechoty hinduskiej, przed odzyskać Memfis i wypędzić Hyksosów.
którą w pierwszym rzucie stały słonie. Alek - Egipskich zapisów z tego okresu jest- nie
sander rozkazał własnej piechocie rzucać wiele; po 1567 nie spotyka się już żadnej
oszczepy w trąby słoni, toporam i ciąć je wzmianki o Hyksosach, wydaje się więc, że
w nogi. Osaczeni Hindusi przegrali, ale ichjako grupa etniczna zniknęli oni całkowicie.
 I
IK O N O K L A S T Y C Z N A W O J N A P IE ILRW IRSIJSK
Z A A W O JN A PIE R W SZ A 229-228
726-731. Cesarz bizantyjski Leon III p.n.e. Greckie państwa zwykle unikały kon-
(680P-741) był zwolennikiem Konoklazmu, taktów z wojowniczymi, barbarzyńskimi
kierunku zwalczającego kult ikon, uznają- Ilirami. Natomiast ekspansywni Rzymianie
cego go za herezję i bałwochwalstwo. Papież postanowili przystąpić do rozmów z królową
Grzegorz II (669-731) oraz duchowieństwo Teutą (wzmian. 230-220) z Ilirii, gdy ich
rzymskie nie akceptowali ikonoklazmu. kupcy zostali obrabowani i zamordowani
W 727 wybuchły w Grecji rozruchy skiero- w 230 przez piratów iliryjskich. Wojownicza
wane przeciw ikonoklastom, w wyniku któ- królowa przyjęła rzymskich przedstawicieli
rych do Konstantynopola wyruszyła zbun- bardzo wyniośle; w powrotnej drodze posłów
towana flota z antycesarzem na pokładzie; zwabiono w pułapkę i zamordowano. Senat
po drodze zwyciężyła ją flota cesarska. rzymski postanowił podjąć działania odweto-
Zbuntowała się również ludność egzarchatu we. Rzymianie nie dopuścili do opanowania
raweńskiego (726), zmuszając Leona do przez Ilirów sąsiednich państw-miast grec-
wysłania okrętów w celu zajęcia miasta. kich. Ilirowie uprzedzili przybycie floty
Flota cesarska poniosła straty podczas sztor- i armii rzymskiej (229) i obiegli port na
mu i w 731 próba zdobycia Rawenny została Korfu, z którego korzystały okręty rzymskie.
odparta. Wobec trudności w przywróceniu Rzymianie prawie bez walki uwolnili miasto
władzy Bizancjum Leon podporządkował od oblężenia. Królowa poddała się w 228,
Kalabrię, Sycylię i Ilirię (podległe jurys- zrezygnowała z roszczeń terytorialnych
dykcji papieskiej) władzy patriarchy Kons- i obiecała zapłacić kontrybucję. Zapewniw-
tantynopola. Druga wojna ikonoklastyczna szy bezpieczeństwo żeglugi między Italią
741-743. Następca Leona, cesarz Konstan- a Grecją, Rzymianie zawiązali sojusz z Mace-
tyn V (718-775), nasilił prześladowania donią, która znajdowała się na flance Ilirii.
ludzi czczących święte obrazy. W czasie gdy Druga wojna iliryjska 219 p.n.e. W 220
cesarz prowadził działania wojenne przeciw Demetriusz z Faros (zm. 214), władca Ilirii,
muzułmanom (patrz B I ZA N TY J SK O - zerwał pokój z 228 i najechał terytoria będące
-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752), jegO SZW3- pod ochroną Rzymu oraz wznowił piracką
gier, Artawazd, stanął na czele otwartego działalność, która była przyczyną pierwszej
buntu wojskowego i religijnego, poparł zwo- wojny iliryjskiej. Zagrożeni równocześnie
lenników kultu obrazów i wygrał bitwę wojną z Kartaginą, Rzymianie musieli dzia-
z siłami cesarskimi. Następnie ogłosił się łać szybko. Demetriusz ufortyfikował wcześ-
w Konstantynopolu cesarzem i wznowił niej miasta Dinale i Faros, ale mimo to
kult obrazów. Wojska Artawazda poniosły Dinale poddało się Rzymianom po siedmio-
w 743 dwie klęski, pod Sardes i Modriną, dniowym oblężeniu, a Faros, oblężone przez
następnie Konstantyn obiegł Konstantyno- dwie wielkie armie rzymskie, skapitulowało
pol i zmusił go do kapitulacji. Artawazd za po jednym dniu. Demetriusz uciekł. Powró-
karę został oślepiony. cono do warunków pokoju z 228.
IN D IA N A B N A K I W O J N A P IE R W S Z- A
1678. Indianie ze związku plemiennego
Abnaki zamieszkiwali obecne tereny stanu
Maine, New Hampshire i Yermont. W so-
juszu z Francuzami prowadzili przez 50 lat
walkę z angielskimi osadnikami osiedlają-
cymi się na ich terenie. Gdy Wampanoago-
wie pod dowództwem króla Filipa (Metaco-
meta) (zm. 1676) powstali w 1675 w Nowej
Anglii przeciw kolonistom angielskim
(patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676), przy-
łączyło się do nich wiele wschodnich ple-
mion, w tym również Indianie Abnaki.
Przez blisko trzy lata Indianie Abnaki wal-
czyli z Anglikami wzdłuż granicy Maine,
wypierając stamtąd białych osadników. Cią-
głe napady Indian na rozproszone gospodar-
stwa i małe osady dały się mocno we znaki
kolonistom, porozumienie pokojowe zawar-
to dopiero w 1678. Angielscy koloniści
obiecali płacić Indianom Abnaki roczną
daninę. Druga wojna Indian Abnaki
1702-1712. Wkrótce po wybuchu w 1702
wojny KRÓLOWEJ ANNY Indianie Ab-
naki i wojska francuskie zaatakowały an-
gielskich osadników na granicy Maine.
W miastach na linii od Wells do Casco
wymordowano około 300 osadników. In-
dianie dokonywali napadów przez 10 lat,
zaprzestali ich dopiero po podpisaniu przez
Francuzów i Anglików traktatu pokojowego
w Utrechcie. Pozbawieni poparcia Francji
Indianie Abnaki nie byli w stanie zwyciężyć
Anglików i w 1712 zmuszeni byli prosić
o pokój. Trzecia wojna Indian Abnaki
1722-1725. Dalsze rozprzestrzenianie się
osadników w Maine rozdrażniło Indian
Abnaki, których zachęcał do stawiania opo-
ru francuski jezuita, misjonarz Sebastien
Rasles (1657P-1724). Gdy Anglicy spróbo-
wali ująć Raslesa, Abnaki napadli na osady
w Brunszwiku, Arrowsick i Merry Meeting
Bay. Rząd Massachusetts wypowiedział wó-
wczas wojnę „wschodnim Indianom" (In-
dianom Abnaki i ich sprzymierzeńcom).
Doszło do krwawych bitew w Norridgewock
(1724), w której zginął Rasles, i we Frye-
burgu, w górnym biegu rzeki Sacco (1725).
16 75 -wojnie położyła konferencja pokojowa
Kres
w Bostonie i Casco Bay. Patrz także LOVE-
WELLA „WOJNA" 1725.
INDOCHIN WOJNY. Patrz FRANCUSKIE WOJNY
w INDOCHINACH.
INDONEZJI l MALEZJI WOJNA 1963-1966.
W 1963 „dożywotni prezydent" Indonezji
Achmad Sukarno (1901-1970) odmówił uz-
nania nowo proklamowanej demokratycznej
Malezji (Federacji Malezji - Malaje, Sabah,
Sarawak i Singapur; ten ostatni oderwał się
w 1965 i stał się niepodległą republiką).
Jego płomienne mowy zachęciły Indonezyj-
czyków do wojny, której celem było „zgnie-
cenie" Malezji, gdyż ta otrzymywała wojs-
kową pomoc od Wielkiej Brytanii, i skutecz-
ne zwalczanie partyzantów indonezyjskich
przenikających na jej tereny, a zwłaszcza do
Sabahu i Sarawaku (regiony na Borneo).
Grupy spadochroniarzy indonezyjskich wy-
lądowały w paru miejscach na Półwyspie
Malajskim, a płetwonurkowie podłożyli bo-
mby w porcie singapurskim. Wojna, choć
prowadzona w ograniczonym zakresie, była
niesłychanym obciążeniem finansowym dla
Indonezji, którą ponadto wstrząsnęła próba
zamachu stanu dokonana przez komunis-
tów. Generał Suharto (ur. 1921), dowodzący
armią indonezyjską, powstrzymał zamach
stanu, a następnie w całym kraju przep-
rowadził krwawą czystkę (szacuje się, że
zabito 300 tysięcy komunistów i zwolen-
ników lewicy). Sukarno, który zacieśnił
więzy z komunistycznymi Chinami i popie-
rany był przez Indonezyjską Partię Komu-
nistyczną (PKI), nie zdołał odzyskać pełnej
władzy w rządzie; gdy zastąpił antykomu-
nistycznych członków rządu zwolennikami
lewicy, w stolicy, Dżakarcie, i w innych
miastach na Jawie wybuchły zamieszki
(1966). W końcu musiał przekazać całą
władzę wykonawczą generałowi Suharto,
który został urzędującym prezydentem
(1967), a później prezydentem z wyboru
(1968). PKI została zdelegalizowana. Indo-
nezja i Malezja rozpoczęły negocjacje po-
kojowe w Bangkoku, l czerwca 1966 zgo - IN D O N E Z Y J S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
dziły się zakończyć działania wojenne, a 11 1945-1949. Wyspy Holenderskich Indii
- Wschodnich, wchodzące w skład obecnej
sierpnia podpisały traktat pokojowy w Dża
karcie. Indonezji, znajdowały się w latach 1942--
1945, w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II,
INDONEZYJSKA WOJNA NA TIMORZE pod okupacją japońską. Pod koniec wojny,
W SC H O D N IM 1975-1976. - 17 sierpnia 1945, patrioci indonezyjscy pro
W T im orze Por -
tugalskim (Timor Wschodni), we wschod - klamowali na tym terenie niepodległą repu
-
niej połowie wyspy Timor w archipelagu blikę. Holandia nie uznała nowego rządu
Małych Wysp Sundajskich (zachodnia -po indonezyjskiego i wkrótce w Batawii (Dża -
łowa, dawny Timor Holenderski, weszłakarta, na Jawie) wylądowały wojska holen -
w 1950 w skład Indonezji) o władzę walczyłyderskie i brytyjskie z zadaniem przywróce -
trzy rywalizujące ze sobą duże ugrupowania. nia status quo ante (sprzed 1942, tzn. pano
-
Rewolucyjny Front na rzecz Niepodległości wania Holendrów) oraz rozbrojenia i ewa
-
Timoru Wschodniego (FRETILIN) doma - kuacji wojsk japońskich. Między okupantami
gał się całkowitej niepodległości, drugieholenderskimi i brytyjskimi a Indonezyjską
ugrupowanie opowiadało się za przynależ - Armią Ludową doszło do walk, najsilniej -
nością do Indonezji, a trzecie - prawicoweszych w miastach Bandung i Surabaja na
- pragnęło pozostać w federacji z Portugalią.Jawie (1945). Negocjacje holendersko-indo-
Do wybuchu wojny domowej doszło w sier - nezyjskie doprowadziły do porozumienia
pniu 1975. Działania wojenne prowadzonez Cheribon (1946), w którym Holandia
były na dużą skalę, gubernator portugalski,zgodziła się na utworzenie Stanów Zjed -
jego urzędnicy oraz tysiące uchodźców opuś
- noczonych Indonezji, które miały wejść
cili wyspę. FRETILIN przejął władzę i pro- w skład korony holenderskiej. Różnice w -in
klamował Ludową Republikę Demokratycz - terpretacji porozumienia doprowadziły do
ną Wschodniego Timoru. Partie opozycyjneniepokojów na Jawie i w innych rejonach.
zgłosiły sprzeciw i wezwały na pomoc Indo- W celu przywrócenia porządku Holendrzy
nezję, która skwapliwie wykorzystała nada- rozpoczęli szeroko zakrojoną „akcję poli -
rzającą się okazję. Uzbrojone przez USA cyjną" (20 lipca 1947). Działania represyjne
wojska indonezyjskie wylądowały na wyspie,Holandii wzbudziły oburzenie opinii pub -
7 grudnia 1975 zdobyły przybrzeżne miasto licznej. Brytyjczycy opuścili Indonezję w -lis
stołeczne Diii, a w końcu grudnia wyparły topadzie 1946. Siły holenderskie nadal pro
-
partyzantów FRETILIN w góry. Mimo wadziły operacje „czyszczące" oraz blokadę
uchwały ONZ potępiającej agresję i rezolucjiterytoriów „zbuntowanych" czy „republi -
Rady Bezpieczeństwa ONZ wzywającej dokańskich". Tymczasem ekstremiści muzuł -
wycofania wojsk indonezyjskich, 17 lipcamańscy, dążący do utworzenia państwa - is
1976 Indonezja formalnie uznała Timorlamskiego, prowadzili walkę powstańczą
Wschodni za swoją 27. prowincję (Portuga - zarówno przeciw Holendrom, jak i przeciw
lia zrzekła się władzy nad kolonią w 1975,republikanom, a komuniści z Ludowego
przed najazdem Indonezji). Partyzanci FRE- Frontu Demokratycznego zorganizowali -po
TILIN zaszyci w górskich punktach oporu,wstanie w Madiun, na Jawie, skierowane
popierani przez radzieckich i portugalskichprzeciw indonezyjskiemu rządowi repub -
komunistów, prowadzili przez długi czaslikańskiemu (wrzesień 1948), które jednak
sporadyczne walki z wojskami indonezyj - zostało szybko i okrutnie stłumione. W koń -
skimi. Wojna doprowadziła Timor Wschod - cu 1948 Holendrzy zajęli siedzibę rebelian-
ni do ruiny; miasta i farmy zostały znisz- tów i zaaresztowali przywódców republikań -
czone, wielu mieszkańców osadzono w obo - skich. Mieszkańcy wsi prowadzili nadal
zach jako więźniów politycznych. walkę partyzancką z Holendrami, których
coraz bardziej zdecydowanie potępiała ONZ. drzy umocnili obronę w Zachodniej Nowej
Od 23 sierpnia do 2 listopada 1949 przed- Gwinei i przygotowali ludność tubylczą do
stawiciele Indonezji i Holandii prowadzili samookreślenia. Tymczasem Indonezja zo-
rozmowy podczas konferencji okrągłego stała uzbrojona w okręty wojenne i samoloty
stołu w Hadze. Holendrzy przyznali suwe- przez Związek Radziecki. W 1962 spado-
renność Stanom Zjednoczonym Indonezji. chroniarze indonezyjscy wylądowali w Za-
Na czele indonezyjskiego rządu stanęli Ach- chodniej Nowej Gwinei i wspólnie z miejs-
mad Sukarno (1901-1970) jako prezydent cowymi partyzantami rozpoczęli walkę prze-
i Muhammad Hatta (1902-1980) jako pre- ciw Holendrom. Wojska holenderskie za-
mier. Mimo to sporadyczne walki partyzan- atakowały nieprzyjacielskie ścigacze
ckie trwały jeszcze w 1950, szczególnie na torpedowe u wybrzeży wyspy. Wobec groźby
terenach wschodnich. W 1950 nowe pań- wojny zakrojonej na szeroką skalę Stany
stwo przekształciło się w Republikę Indo- Zjednoczone i ONZ zrezygnowały z neu-
nezji. tralnego stanowiska i zorganizowały nego-
cjacje pokojowe zakończone holendersko--
IN D O N EZ Y JSK IE W O JN Y 1957-1962
(holen- indonezyjskim porozumieniem (15 sierpnia
dersko-indonezyjska wojna 1962). W 1957, 1962), na mocy którego Holandia przekazała
za czasów dyktatorskich rządów Achmada Zachodnią Nową Gwineę pod zarząd ONZ
Sukarno (1901-1970), Indonezję nękały lo- (1962), ta zaś w 1963 przekazała ją z kolei
kalne bunty wojskowe wzniecane przez ofi- Indonezji.
cerów, którzy nie uznawali rządu central-
nego i sami próbowali objąć władzę. Po- INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1231.
wstania wybuchły na Sumatrze, Celebes, Czyngis-chan (1167P-1227) kierując się za-
Borneo i innych wyspach. Wzmocniona sadą, że nie należy pozostawiać przy życiu
armia rządowa szybko je zdławiła, a Sukarno nikogo, kto w przyszłości mógłby stanowić
po rozwiązaniu zgromadzenia narodowego zagrożenie, ruszył z mongolskim wojskiem
(1957) wprowadził rządy dyktatorskie. Jed- w góry Hindukusz w pościgu za Dżalal ad-
nocześnie do ciążącego w stronę lewicy dinem (zm. 1231), synem pokonanego
rządu włączał coraz więcej komunistów. szacha Chorezmu (patrz MONGOLSKO-PERSKA
Zniecierpliwienie władz indonezyjskich bu- WOJNA PIERWSZA 1218-1221, BAMIANU ZBURZENIE
dziło również przedłużające się panowanie PRZEZ MONGOŁÓW 1221). Ścigał go do brzegów
holenderskie w Zachodniej Nowej Gwinei Indusu w Indiach. Naprzeciw siebie stanęło
(Irian Zachodni), którą Indonezja uważała 40 tysięcy Mongołów i 30 tysięcy
za swoje terytorium. Indonezja w sprawie muzułmanów, którzy za sobą mieli rzekę,
przynależności terytorialnej Zachodniej No- z prawej strony chroniło ich zakole rzeki,
wej Gwinei zwróciła się do ONZ, lecz bez a z lewej - grzbiet górski. Atak przypuścili
powodzenia. W grudniu 1957 rząd indo- muzułmanie, atakując początkowo prawym
nezyjski zarządził 24-godzinny strajk skrzydłem, a następnie centrum. Czyngis--
w przedsiębiorstwach holenderskich, zaka- chan dostrzegł słabość lewego skrzydła i
zał samolotom holenderskich linii lotni- wysłał na grzbiet górski część wojska
czych lądowania na lotniskach indonezyj- (wyćwiczoną jazdę górską), by stamtąd przy-
skich, wydał zakaz publikacji holenderskich, puścić atak. Otoczył muzułmanów. Bitwa
nakazał Holendrom opuścić kraj i skonfis- zakończyła się straszliwą rzezią. Dżalal ad--
kował majątek należący do Holendrów. din ponownie zbiegł, ale Mongołowie, któ-
Posunięcia te doprowadziły do masowego rzy starali się umocnić swą władzę w Cho-
wyjazdu (około 40 tysięcy) Holendrów z In- rezmie nie ruszyli już za nim do Indii,
donezji. Gdy zawiodły rozmowy dyploma- tylko zawrócili do Persji. Patrz także MON-
tyczne między Indonezją a Holandią, Holen- GOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243.
INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948. że naboje smarowane są tłuszczem zwierzę-
W 1947 podejmowano starania, by w przy- cym, co naruszało religijne tabu zarówno
szłości Indie były nie tylko niezależne od hindusów (wyznawców hinduizmu), jak
Wielkiej Brytanii, ale stanowiły również i muzułmanów. Bunt sipajów zachęcił do
jedno zjednoczone państwo obejmujące cały działania Hindusów rozgoryczonych brytyj-
obszar Półwyspu Indyjskiego. Wysiłki po- ską aneksją Oudhu (region w północno--
szły na marne, ponieważ Liga Muzułmańska środkowych Indiach) i groźbą całkowitej
i Indyjski Kongres Narodowy nie mogły likwidacji mogolskiego imperium. Wkrótce
osiągnąć porozumienia, mimo iż Wielka bunt w Miracie rozszerzył się na całe pół-
Brytania dążyła do stworzenia federacji. nocne Indie i przekształcił się w wojnę
Zamieszki między muzułmanami i hindu- angielsko-indyjską. Powstańcy przejęli po-
sami (wyznawcami hinduizmu) w czasie bliskie Delhi, zdobyli Lakhnau i Kanpur,
„wielkiej masakry kalkuckiej", 16-20 sierp- uznali za swego przywódcę podstarzałego
nia 1946, rozprzestrzeniły się na wschód cesarza mogolskiego, Brytyjczycy w krótkim
i zachód kraju. 14 sierpnia 1947 opub- czasie stracili władzę nad doliną Gangesu
likowano wiadomość o podziale półwyspu oraz w części Pendżabu i Dekanu. Stale
na Indie i Pakistan. 16 sierpnia wybuchła nasilała się powstańcza i partyzancka dzia-
w Pendżabie wojna domowa między hin- łalność na wsi. Obie strony dopuszczały się
dusami i muzułmanami, następnie walki okrucieństw; po wymordowaniu w Kan-
objęły cały kraj. Co najmniej pięć i pół purze w lipcu 1857 ponad 200 kobiet i dzieci
miliona uchodźców zmieniło miejsce za- angielskich odwet Brytyjczyków był strasz-
mieszkania, przechodząc z zachodnich Indii ny. Wysiłki powstańców niweczone były
do zachodniego Pakistanu lub odwrotnie, przez wzajemne nieporozumienia i wkrótce
około 1,2 min przeniosło się ze wschodniego Brytyjczycy odzyskali Delhi (20 września
Pakistanu (Bangladesz) do zachodniego 1857), a w rok później Lakhnau (16 marca
Bengalu, 400 tysięcy hindusów uciekło 1858). W czerwcu 1858 powstanie zostało
z Sindu w zachodnim Pakistanie do Indii. ostatecznie zdławione. Wprowadzono póź-
Zamieszki nie ustawały, prawdopodobnie niej reformy, między innymi przekazano
około miliona uchodźców zginęło, gdyż rządowi w Londynie nadzór nad administ-
pierwszy premier Indii Jawaharal Nehru racją, podległą do tej pory znienawidzonej
(1889-1964) nie zgodził się na interwencję brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
wojsk brytyjskich. Spór o Kaszmir stał się Bunt sipajów zapoczątkował rozwój indyj-
przyczyną INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947- skiego nacjonalizmu.
1948, która zaostrzyła zarówno wzajemne
stosunki, jak i problem uchodźców. Tysiące INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 1814-1816.
ludzi napłynęło do Delhi, gdzie doszło do P atrzG U R K H Ó WW O JN AIS M-IS IĆ.
dalszych rozruchów. Gdy bojownik o nie-
podległość Indii i duchowy przywódca kraju IN DY JSK O -PA K ISTAŃ SK A W O JN A- 1947-
Mahatma Gandhi (1869-1948) usiłował do- 1948. Podział Półwyspu Indyjskiego na
prowadzić do zgody, został zastrzelony przez Indie i podzielony Pakistan (wschodni i za-
bramińskiego zamachowca. chodni) pozostawił nie rozwiązany problem
statusu Dżammu i Kaszmiru, niepodległego
IN D Y JS K IE P O W ST A N IE 1857-1858
(sipa- królestwa graniczącego z zachodnim Paki-
jów bunt). 10 maja 1857 żołnierze indyjscy, stanem, w którym ludność - głównie wy-
sipajowie, służący w Armii Bengalskiej znania muzułmańskiego - znajdowała się
w Miracie, w północnych Indiach, wszczęli pod despotycznymi rządami hindusów (wy-
bunt przeciw oficerom brytyjskim. Powo- znawców hinduizmu). Zarówno Indie, jak
dem buntu były rozpowszechniane pogłoski, i Pakistan chciały zająć Kaszmir, przeżywa-
jacy w tym czasie kryzys wewnętrzny - z jed-
nej strony władca Kaszmiru dążył do prze-
kształcenia kraju w „Szwajcarię Azji", z dru-
giej Hindusko-Muzułmański Dżammijski
i Kaszmirski Kongres Narodowy zabiegał
0 demokratyzację życia politycznego kraju.
W październiku 1957 te dążenia oraz roszcze
nia Pakistanu doprowadziły do buntu muzuł
mańskich Patanów w Puncz (Kaszmir) prze
ciw uciskającym ich hinduskim właścicielom
ziemskim. 22 października Pakistan wysłał
wojska, które zajęły Muzaffarabad i Uri,
spaliły wsie, zabiły cywilnych mieszkańców
1 ruszyły w kierunku stolicy Kaszmiru,
Śrinagaru. Władca Kaszmiru zdecydował
0 przyłączeniu Kaszmiru do Indii (27 paź
dziernika 1947) i zażądał pomocy wojskowej.
Oddziały sikhów zmusiły najeźdźców do
odwrotu. Pakistan gotowy był wysłać więcej
żołnierzy, ale oficerowie brytyjscy służący
w armii Pakistanu zagrozili rezygnacją. Wów
czas Pakistan wysłał na teren walk „ochotni
ków", mieli oni zająć sporne tereny i ogłosić
powstanie Azad Kaszmir (Wolnego Kaszmi
ru). Uchodźcy hinduscy napłynęli do Delhi
1 Kalkuty, co przyczyniło się do nasilenia
religijnych napięć i do wybuchu zamieszek
(patrz INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948).
Zamęt wzrósł do tego stopnia, że szanowany
przywódca hinduski, Mahatma Gandhi
(1869-1948), przeciwny wojnie i pragnący
doprowadzić do zgody hindusko-muzułmań-
skiej, został zamordowany przez hinduskiego
sekciarza (30 stycznia 1948). Jego śmierć
zjednoczyła indyjskich hindusów i muzułma
nów. Po trzech tygodniach walk interwencja
ONZ doprowadziła w kwietniu 1948 do
zawieszenia broni i faktycznego ustalenia
granicy na linii walk. Nie był to kres ingeren
cji Pakistanu w sprawy Kaszmiru; spory
o wodę rozstrzygnięto dopiero w 1960, a obie
tnice Indii przeprowadzenia plebiscytu w Ka
szmirze pozostały nie spełnione.
INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1965.
Wrogość między Indiami a Pakistanem
pogłębiła się po 1958, kiedy generał Mo-
hammad Ayub Khan (1907-1974) zdobył
władzę w Pakistanie i podpisał z Chinami
układ o przyjaźni, który zagroził bezpieczeńs-
twu granicy Kaszmiru i Chin. Negocjacje
między Indiami i Pakistanem nie przyniosły
rezultatów, napięcie wzrosło i stało się bodź-
cem do starć przygranicznych między wojs-
kami obu krajów w Rann (Kutcz) w dniach
9-30 kwietnia 1965. Na początku lipca tego
roku zawieszenie broni pozwoliło na wycofa-
nie wojsk, ale w końcu sierpnia i na początku
września doszło do ponownego konfliktu
z powodu przekroczenia przez wojska obu
stron granicy ustalonej w wyniku INDYJ-
SKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947--
1948. Wojna na większą skalę rozpoczęła się
6 września, gdy około 900 tysięcy żołnierzy
Indii ruszyło z trzech kierunków na Lahaur.
Do ataku na Lahaur nie doszło, ale do 27
września (do zawieszenia broni) Pakistan
stracił 450 czołgów. Zawieszenie broni, zawa-
rte dzięki staraniom ONZ, zapobiegło inter-
wencji Chin i pozwoliło obu armiom, mają-
cym kłopoty z zaopatrzeniem, na cofnięcie się
na pozycje zajmowane przed sierpniowymi
walkami. Pośrednictwo Wielkiej Brytanii,
Stanów Zjednoczonych i Związku Radziec-
kiego doprowadziło do konferencji w Tasz-
kencie (1966), w czasie której złożono obiet-
nice współpracy, przyjaźni oraz przeprowa-
dzenia plebiscytu w Kaszmirze (plebiscyt
miał zdecydować, czy przyłączyć Kaszmir do
Indii). Przedstawiciel Indii, premier Lal
Bahadur Shastri (1904-1966), zmarł w kilka
godzin po konferencji i choć jego następczy-
ni, Indira Gandhi (1917-1984), spełniła
większość obietnic Indii, skutkiem PAKI-
STAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 był
wybuch INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ
WOJNY 1971, która znowu spowodowała
dalsze odłożenie terminu tak długo odkłada-
nego plebiscytu w Kaszmirze.
INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971.
W wyniku PAKISTAŃSKIEJ WOJNY
DOMOWEJ 1971 ponad 10 milionów ucho-
dźców ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz)
schroniło się w zachodnim Bengalu, jednym
z najuboższych regionów Indii. Apel Indii
0 pomoc międzynarodową pozostał bez echa.
Popierając faworyzowany Pakistan, prezy
dent Stanów Zjednoczonych Richard M.
Nixon (1913-1994) stwierdził, że pakistańska
wojna domowa jest skutkiem dążeń Indii do
destabilizacji sytuacji w Pakistanie, i prze
rwał amerykańską pomoc finansową dla
Indii. Po ataku pakistańskich samolotów na
indyjskie lotniska w Kaszmirze (3 grudnia
1971) wojska indyjskie zaatakowały następ
nego dnia wschodni Pakistan oraz Bangla-
desz rozpoczynając wojnę 12-dniową. Indie
uznały suwerenność Bangladeszu 6 grudnia
1971, a 10 dni później atak indyjskich sił
powietrznych i lądowych spowodował upa
dek Dhaki i kapitulację wojsk pakistańskich
w Bangladeszu. Indie wzięły do niewoli
około 90 tysięcy jeńców i zawarły rozejm
zarówno z Pakistanem zachodnim, jak
1 z Bangladeszem (17 grudnia 1971). Wynik
wojny był dla Pakistanu fatalny; nie tylko
przegrał wojnę, ale stracił połowę ludności.
Armia i gospodarka kraju były na krawędzi
załamania, a nastroje ludności fatalne, mimo
pomocy amerykańskiej. Stany Zjednoczone
z uwagi na stosunki utrzymywane z Pakista
nem uznały Bangladesz dopiero 4 kwietnia
1972. Pakistan uznał nową republikę w 1974.
INFLANCKIE WOJNY 1558-1583. Dążąc do
uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego
i roszcząc pretensje do Inflant (Estonia
i Łotwa) car rosyjski Iwan IV Groźny
(1530-1584) w 1558 najechał te ziemie,
pozostające do tej pory we władaniu inflan-
ckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Po utracie
Narwy, Dorpatu (Tartu) i innych terenów,
osłabieni Krzyżacy inflanccy rozwiązali swą
gałąź zakonu (1561), przechodząc na lutera-
nizm. Przekazali Inflanty Polsce i Litwie.
Mistrz krajowy Gottard Kettler został księ-
ciem Kurlandii (Łotwa), lenna Polski i Lit-
wy. Dania i Szwecja opanowały części In-
flant. W 1583 doszło do wojny między
Szwecją a Danią (zob. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA
1563-1570). Tego roku zawarto przymierze
polsko-duńsko przeciw Szwecji. Początkowo
Rosjanie zdobyli znaczną część Inflant,
a w 1563 Połock. Dopuszczali się niesłycha-
nych gwałtów na ludności podbitych ziem.
Wkrótce jednak Iwana pochłonęły kłopoty
wewnętrzne (patrz BOJARÓW RZEKOMY SPISEK
1564). W1564 i 1567 Litwini pobili Rosjan pod
Czaśnikami. W 1570 Iwan uznał Magnusa,
królewicza duńskiego, władcę duńskiej części
Inflant, w zamian ten został lennikiem cara.
W 1578 zrezygnował jednak z tego tytułu
i uszedł do Polski. W latach 1570-1571
i w 1577 nie udało się Rosjanom opanować
szwedzkiego Rewia (Tallina w Estonii).
W1570 został zawarty rozejm polsko-rosyjski.
W latach 1575-1577 Iwan zajął znaczną część
polskich Inflant. Stefan Batory (1553-1586),
król Polski od 1576, rozpoczął w 1579 energi-
czną walkę o Inflanty, spróbował odciąć je od
Rosji, zdobywając twierdze na wschód od
Inflant, w tym Połock (1579) i Wielkie Łuki
(1580), oraz obiegł Psków (1581--
1582). M.in. mediacja legata papieskiego
przyczyniła się w 1582 do zawarcia pokoju
między Rosją a Polską, w którym Rosja
zrzekła się Inflant. W 1583 Iwan zawarł
pokój ze Szwecją, ustępując zajmowane
przez Rosjan miasta nad Zatoką Fińską.
Patrz także NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC
NOWOGRODU 1570.
INKÓW POWSTANIE 1535-1536. W latach
1532-1533 Hiszpanie pod wodzą Francisca
Pizarra (1475P-1541) i Diega de Almagro
(l 475?-1538) bez większych trudności opa-
nowali imperium Inków w Peru. Hiszpanie
podstępnie pojmali władcę Inków Atahualpę
(Atabalipa) (l500?-1533), uwięzili go i za-
mordowali pod zarzutem spisku przeciw
Hiszpanii. „Zdobywcy" osadzili następnie
na tronie marionetkowego władcę Manko
Kapaka II (1500?-1544). Przez pewien czas
Manko współpracował z Hiszpanami, ale
w 1536 pod nieobecność Francisca Pizarra
i Diega de Almagro wezwał Inków do
powstania. Tubylcy podjęli walkę, zabili
wielu Hiszpanów i przez 10 miesięcy ob-
legali znajdującą się pod hiszpańską okupa-
cją inkaską stolicę Cuzco. Odparci, zrezygno-
wali i wrócili do domów i uprawy roli. Manko
 zbiegł w góry, ustanowił rząd Inków na rowa zdobyły 4 listopada prawobrzeżną War -
wygnaniu i od czasu do czasu nękał Hisz - szawę i dokonały rzezi mieszkańców. War -
panów, ale w 1544 został zdradziecko zamor - szawa skapitulowała. Resztki wojsk polskich
dowany przez swych zwolenników. Patrz rozproszyły się. W 1795 nastąpił trzeci roz -
także HISZPAŃSKIPODBÓJ PERU 1531—1533. biór Polski. Austria zajęła Kraków i tereny
2
po Pilicę, Wisłę i Bug (47 tysięcy km); Prusy
IN S U R E K C JA K O Ś C IU S Z K O W SK (po-
A 1794zagarnęły ziemie pomiędzy Pilicą, Bugiem
2
wstanie kościuszkowskie). Po drugim roz - i Niemnem (48 tysięcy km ); Rosja zaś
b io rze (1 79 3), w k tó rego w ynik u Prusy terytoria litewskie, białoruskie, ukraińskie
2
i Rosja zagarnęły większą część terytorium do linii Bugu i Niemna (120 tysięcy km ).
Polski, patrioci polscy w kraju i na emigracji
postanowili wzniecić powstanie narodowe.IP S IL A N T IC H P O W S T A N IA R1o8d2zin 1. a
Objęło ono Mazowsze, Podlasie, północnąIpsilantich, arystokratycznych fanariotów
część Małopolski, Litwę, Kurlandię i -za (Grecy z Konstantynopola), wygnanych do
chodnią Białoruś, a także przejściowo częśćRosji w wyniku nieporozumień z Porta,
Wielkopolski. W marcu 1794 przywódcaodegrała ważną rolę w dwóch wcześniej -
sprzysiężenia powstańczego Tadeusz Koś - szych powstaniach w greckiej wojnie o nie -
ciuszko (1746-1817) przybył do Krakowa.podległość. Aleksandros Ipsilantis (1792- -
Ogłoszono „Akt powstania", Kościuszko,1828) został generałem armii rosyjskiej,
Najwyższy Naczelnik, złożył przysięgę. Na - a w 1820 przywódcą Filiki Heteria; patrioci
czelnik poprowadził siły powstańcze nagreccy walczący o niepodległość nadali mu
zajętą przez Rosjan Warszawę. W bitwiehonorowy tytuł księcia. Jako przywódca
pod Racławicami 4 kwietnia 1794 odniósłruchu niepodległościowego zakładał, że
zwycięstwo nad przeważającymi siłami -ro wszystkie państwa bałkańskie udzielą -po
syjskimi. Powstańcy opanowali Warszawęmocy powstaniu w Grecji, i głosił koniecz -
(17-18 kwietnia) i Wilno (22-23 kwietnia).ność połączenia wysiłków wszystkich
Później jednak Polacy zaczęli ponosić poraż - państw Półwyspu Bałkańskiego w walce
ki, m.in. w bitwie pod Chełmem (6 czerwca)przeciw imperium osmańskiemu. W marcu
z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi.1821, dowodząc Świętym Batalionem, naje -
Zdobycie Krakowa przez Rosjan (15 czerw - chał Mołdawię, zdobył jej stolicę, Jassy
ca) wywołało niepokój mieszkańców War - (łasi, Rumunia) i wkroczył do Bukaresztu.
szawy, doszło do zamieszek i samosądów nadChociaż poparł go gubernator Mołdawii,
domniemanymi zdrajcami. Kościuszce udałofanariota, a Grecy w Wołoszczyźnie również
się przywrócić spokój w mieście. Warszawaprzyszli mu z pomocą, car rosyjski Aleksan -
wytrzymała trwające miesiąc oblężenie wojskder I pod wpływem austriackiego ministra
rosyjsko-pruskich, które nieoczekiwanie wy - spraw zagranicznych Metternicha (1773- -
cofały się na początku września, by stłumić1859) nie tylko nie udzielił mu pomocy, ale
powstanie w Wielkopolsce. Powstańcy zdo - odżegnał się od niego, ponadto patriarcha
byli Bydgoszcz i wkroczyli do Prus Królew - prawosławny rzucił na niego klątwę. Co więcej,
skich. Tymczasem 12 sierpnia RosjanieRumunia, uwikłana w walkę o niepodległość
zdobyli Wilno. Z Ukrainy na tereny objętei zniecierpliwiona naciskiem wywieranym
powstaniem maszerowały nowe siły rosyjskieprzez greckich działaczy (fanariotów z pocho -
pod komendą Aleksandra Suworowa (1729- dzenia), również odmówiła mu pomocy. -Ist
1800). 10 października, by uniemożli wić niał także inny istotny powód, dla którego
połączenie siłom rosyjskim, KościuszkoRumuni nie poparli Greków, mianowicie
zaatakował Rosjan pod Maciejowicami. -Po grupa Aleksandra uprowadziła i zabiła jedne -
niósł klęskę i dostał się do niewoli, cogo z przywódców rumuńskich. 9 czerwca
przesądziło o upadku powstania. Siły Suwo- 1821 siły Aleksandra poniosły bolesną poraź-
 kę w bitwie z Turkami pod Dragaszanem, ok.w czasie jego nieobecności; sam uciekł do
150 km na zachód od Bukaresztu. AleksanderEgiptu w styczniu 1979. Przebywający na
uciekł do Austrii, gdzie cesarz kazał goemigracji Chomeini nawoływał do obalenia
aresztować; przebywał w więzieniu do 1827.osłabionego rządu. Strajki, demonstracje
Jego brat Dimitrios Ipsilantis (1793-1832),(w których niekiedy brało udział ponad
który także służył w armii rosyjskiej i poma - milion uczestników), neutralność armii i -po
gał Aleksandrowi w Jassach, uciekł z Mołda - wrót Chomeiniego z emigracji - wszystkie
wii do Morei (Peloponez), gdzie zebrał Gre - te wydarzenia doprowadziły do upadku
ków, by rozpocząć walkę o niepodległość. rządu (luty 1979). Chomeini, przywódca
rewolucji, głosił, że Iran ma być państwem
IPSOS, BITWA POD IPSOS 301 p.n.e. W 306 wyznaniowym, a nie świeckim, twierdził,
Antygon I (ok. 382-301) ogłosił się królemże należy ocenić zgodność wszystkich praw
Macedonii; dążąc do zjednoczenia imperiumz zasadami islamu (a konkretnie z zasadami
Aleksandra Wielkiego poprowadził 30 - ty odłamu szyickiego) i ustanowił radę rewo -
sięcy żołnierzy do Azji Mniejszej (patrzlucyjną, która miała pomagać mu w sprawo -
DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Kassander waniu władzy. Przeciwników oraz wywro -
(358-297), który również proklamował siętowców sądzono i tracono. Mimo marszów
królem, stawił mu czoło na czele 30 tysięcyprotestacyjnych kobiet i powstań grup- et
własnych żołnierzy, po jego stronie walczylinicznych, szczególnie Kurdów, referendum
ponadto Seleukos I (358P-280) i Lizymachprzeprowadzone 30 marca 1979 wykazało,
(ok. 355-281). W tej decydującej bitwieże 99 procent ludnośc i popiera poglądy
diadochów - sukcesorów Aleksandra Wiel - i metody Chomeiniego. W dalszym ciągu
kiego (356-323) - stracił życie A ntygonodbywały się fingowane procesy sądowe,
i około 22 tysięcy Macedończyków, a póź - dokonywano egzekucji. Zamieszki, których
niejszy podział łupów spowodował rozpadnatężenie zadało kłam wynikom referen -
dawnego imperium. Seleukos otrzymał -Sy dum, sprawiły, że władze powołały armię
rię, Mezopotamię i Persję, założył dynastięStrażników Rewolucji Islamskiej (6 maja
Seleucydów, która przetrwała do 64, Kas - 1979). Rada rewolucyjna rządziła stosując
sander uzyskał Macedonię (a tym samymterror. Chomeini zerwał stosunki nie tylko
całą Grecję), a Ptolemeusz, który nie uczes - z Zachodem, ale także z resztą świata islam -
tniczył w bitwie, sprawował rządy w Egipcie. skiego. 4 listopada 1979 Strażnicy Rewolucji
Islamskiej uwięzili personel ambasady Sta
-
IR A Ń SK A R E W O L U C JA 1979. R ządy szacha nów Zjednoczonych w Teheranie. Złożyli
Iranu, Mohammada Rezy Pahlawiegoprzysięgę, że wypuszczą zakładników -do
(1919-1980), budziły sprzeciw liberałów piero po wydaniu im szacha i jego bogactw.
i intelektualistów, którzy uważali, że rządzi Śmierć szacha w Egipcie w lipcu 1980 nie
despotycznie i po dyktatorsku. Krytykowalispowodowała zwolnienia zakładników; -zo
go również konserwatyści, którzy uważali,stali wypuszczeni dopiero dzięki mediacji
że jest zbyt prozachodni i postępowy. Te Algierii, po podpisaniu porozumienia poli -
dwie, zupełnie różne grupy w ciągu 1978tycznego i finansowego między Stanami
połączyły się pod przewodem ajatollahaZjednoczonymi i Iranem 20 stycznia 1981.
Ruhollaha Chomeiniego (1901-1989), prze - Rywalizujące irańskie ugrupowania rewolu -
bywającego za granicą. Ortodoksyjna -po cyjne walczyły między sobą o władzę aż do
stawa Chomeiniego doprowadziła do tarćwybuchu IRAŃSKO-IRACKIEJ WOJNY.
w ło n i e t e j n i e p r a w d o p o d o b n e j u n i i ,
a w końcu do jej rozpadu. Zamieszki w kraju IRAŃSKO-IRACKA WOJNA 1980-1988
spowodowały upadek rządu. Szach wyzna - (wojna w Zatoce Perskiej). Sąsiadujące ze
czył radę regencyjną do sprawowania władzy sobą państwa Irak i Iran prowadzą długo-
trwały spór o rzekę Szatt al-Arab długości dla żeglugi) do granicznych miast irackich
195 km, przepływającą obok Basry, głów - Mandali i Chanakin na północy. Żadna ze
nego portu Iraku, oraz irańskiego portu stron nie była w stanie zająć terytorium wroga
Abakan, i uchodzącą do Zatoki Perskiej lub podjąć rozstrzygającej ofensywy. Irak miał
(zachodni brzeg w dolnym biegu rzeki jest 500 tysięcy ludzi pod bronią; oskarżano go
częścią granicy iracko-irańskiej). Po wybu - 0 stosowanie broni chemicznej. Armia Iranu
chu IRAŃSKIEJ REWOLUCJI 1979 Irak liczyła około 2 milionów ludzi. Oba państwa
w okresie prezydentury Saddama Husajna dążyły do zniszczenia ekonomicznego potenc
(ur. 1935) stał się celem ataków terrorys - jału przeciwnika przez uniemożliwienie tran
tycznych grup irańskich Al Dawa („We - sportu ropy naftowej. Ataki powietrzne na
zwanie"), którymi kierował ajatollah Ruhol- tankowce kursujące po zatoce (zwłaszcza
lah Chomeini (1901-1989). Irańczycy usi - w pobliżu irańskiej wyspy Charg) spowodowa
łowali zabić wicepremiera tego kraju, -or ły niebezpieczną eskalację tej wojny na wycze
ganizowali zamieszki w stolicy, Bagdadzie, rpanie; wreszcie Stany Zjednoczone, uważa
zaatakowali ambasadę iracką w Rzymie, jąc, że Iran ponosi odpowiedzialność za akcje
próbowali doprowadzić do powstania mniej - terrorystyczne przeciwko Amerykanom na
szości szyickiej w Iraku i ostrzeliwali miasta Bliskim Wschodzie, poparły Irak i zobowiąza
irackie, zabijając wielu ludzi. W odpowiedzi ły się do zapewnienia swobodnego dostępu do
21-22 września 1980 irackie lotnictwo i woj - Zatoki Perskiej dla międzynarodowej żeglugi,
sko dokonały inwazji na Iran; Irak miał a tym samym - do ochrony głównych źródeł
nadzieję, że w szybkim czasie zdoła obalić dostaw ropy naftowej dla Europy Zachodniej
reżim Chomeiniego. Irakijczycy zbombar - 1 Japonii. Wojna iracko-irańska
dowali i zatopili irańskie kanonierki na zakończyła się
Szatt al-Arab oraz zniszczyli pola naftowe dopiero w 1988 roku. Po inwazji irackiej na
i rafinerie w Abadanie i innych miejscowoś - Kuwejt nastąpiło wycofanie wojsk obu stron
ciach, Irańskie siły zbrojne brały odwet na do granic sprzed wojny i wymiana jeńców.
nieprzyjacielu; Chomeini uważał tę wojnę
za okazję do zespolenia swego ludu wokół IR L A N D II P Ó Ł N O C N E J W O J N A D O M O W A
narodowej sprawy. Iran przeprowadził -po 1969-. Trzy czynniki leżą u podłoża uporczy -
wszechną mobilizację, nawoływano do -fa wego konfliktu w Irlandii Północnej (Ulster):
natycznych działań (męczeństwo na polu odwieczny antagonizm między Brytyjczykami
bitwy) przeciw dobrze uzbrojonym wojskom a Irlandczykami, przez długi czas traktowany
irackim (wyposażonym w czołgi, rakiety jako spór między katolikami (Irlandczycy)
i ciężką artylerię produkcji radzieckiej i -sa a protestantami (Brytyjczycy); zmuszanie
moloty myśliwskie produkcji francuskiej). Ulsteru (około 60% protestantów) do politycz -
Ponadto grożono przerwaniem transportu nej unii z Eire, czyli Republiką Irlandii (95%
ropy naftowej przez cieśninę Ormuz do katolików); obecność w Ulsterze mniejszości
Zatoki Perskiej. Ani Organizacji Narodów katolickiej upośledzonej pod względem gos -
Zjednoczonych, ani Organizacji Konferencji podarczym i politycznym. W 1968 doszło do
Islamskiej nie udało się przerwać wojny; zaostrzenia sytuacji; początek niepokojom
stała się jedną z najbardziej kosztownych dały demonstracje katolików domagających
i jałowych wojen w historii regionu. Irackie się pełni praw obywatelskich. Demonstracje
w o j s k a u k r y t e w o k o p a c h , z a w a ł a m i przerodziły się w rozruchy, które skłoniły
i w schronach ziemnych wielokrotnie odpie - rząd brytyjski do przysłania wojska. W 1969
rały falowe ataki irańskich nastoletnich Straż - ugrupowania zbrojne, takie jak Irlandzka
ników Rewolucji, przypuszczane wzdłuż pię- Armia Republikańska (IRA) i jej radykalny
ciusetkilometrowej linii frontu rozciągającego odłam Tymczasowe Skrzydło (Provos) IRA oraz
się od błotnistych terenów Basry (zamkniętej Protestancki Związek Obrony Ulsteru nasiliły
działania; mnożyły się demonstracje, walki
uliczne, zamachy bombowe i zabójstwa. Wza - do Irlandii (1689) z wojskami i pieniędzmi
jemna wrogość była tak głęboka, że rząd ofiarowanymi mu przez króla Francji Lud -
brytyjski zawiesił w 1972 północnoirlandzki wika XIV (1638-1715), został uznany za
Stormont (parlament) i zaczął sprawować rządy króla przez parlament irlandzki w Dublinie
bezpośrednie. Plebiscyt przeprowadzony (parlam ent uchwalił także uchylenie -kon
w 1973 ujawnił, że zdecydowana większość fiskat ziem dokonanych przez Cromwella),
mieszkańców Ulsteru nie chce unii z Irlandią; po czym zebrał irlandzko-francuską arm ię
przeprowadzono wówczas wybory do parla - i wyruszył do Londonderry, gdzie protes -
mentu i utworzono rząd koalicyjny z udziałem tanci złożyli przysięgę lojalności królowi
katolików i innych ugrupowań. Jednakże- woW i l h e l m o w i I I I O r a ń s k i e m u ( 1 6 -5 0 -
jowniczo nastrojeni protestanci, jak np. wieleb
- 1702) i królowej M arii II (1662-1694).
ny łan Paisley (ur. 1926), przysięgając, że Przez 15 tygodni Jakub bezskutecznie oble -
doprowadzą do rozwiązania koalicji, wybrali gał Londonderry. W ilhelm wylądował w- Ir
do westminsterskiego (brytyjskiego) parlamen
tu landii (1690) na czele armii holendersko- -
zwolenników twardego kursu, zorganizowali angielskiej i 11 lipca 1690 zwyciężył wojska
strajk generalny i spowodowali upadek nowego Jakuba w bitwie pod Boyne. Jakub uciekł do
rządu powołanego przez Stormont (1974). Francji, ale jego zwolennicy nadal stawiali
Przemoc i gwałt trwały nadal; Irlandczycy opór wojskom angielskim i W ilhelm musiał
demonstrowali nienawiść do brytyjskich -„nasię wycofać spod obleganego Limericku.
jeźdźców" dokonując skrytobójczych -morBitwa pod Aughrim 1691 zakończyła się
derstw w Ulsterze i w W ielkiej Brytanii. porażką sprzymierzonych wojsk irlandzko--
W 1983 na mocy uchwały parlamentu brytyj - francuskich. Limerick, główna kwatera
skiego w sprawie Irlandii Północnej utworzono jakobitów, poddał się. Układ pokojowy z- Li
trzeci rząd północnoirlandzki; większość w merick umożliwił swobodne wycofanie się
nim stanowili protestanci; katoliccy członkowie
wojsk irlandzkich do Francji i zapewnił
bojkotowali posiedzenia. W 1984 opracowano swobodę wyznania (katolickiego) w Irlandii.
nowy projekt unii z Republiką Irlandii, jednakIrlandzcy protestanci zanegocjowali swobo -
wzajemna niechęć wrosła tak głęboko w - kuldę wyznania i przegłosowali w swoim parla -
turę i tradycję Irlandii Północnej, że mimo mencie, złożonym głównie z protestantów,
przyjęcia nowego projektu przez większość ostre ustawy antykatolickie, które były przy -
mieszkańców nadal trwają gwałtowne walki czyną sporadycznych walk podejmowanych
wewnętrzne. W latach dziewięćdziesiątych- stoaż do 1696 przez irlandzkich katolików.
sunkowo pojednawcza postawa kolejnych- rzą
dów Wielkiej Brytanii i Irlandii wydaje się IR L A N D Z K A W O J N A O D Z IE S IĘPCatrzIN Ę .
stwarzać perspektywę stopniowego wygaszenia DZIESIĘCINA, IRLANDZKAWOJNA o DZIESIĘCINĘ 1831.
konfliktu północnoirlandzkiego w jego fazie
„gorącej", zwłaszcza w wypadku neutralizacji IR L A N D Z K IC H SK A Z A Ń C Ó W BPUatrz NT.
IRA. Jednak polityczne rozwiązanie wydaje AUSTRALIJSKIBUNT SKAZAŃCÓWIRLANDZKICH
się być nadal odległe. 1804.

IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. Król An- IR L A N D Z K IE N A J A Z D Y N A B R Y T- A N IĘ 3 9 5 -

glii Jakub II (1633-1701) był jednym z -pier405. Okupowana przez Rzymian Brytania
wszych jakobitów (patrz
JAKOBITÓWPOWSTANIA). narażona była nie tylko na najazdy Sasów,
Usunięty z tronu (patrzW SPANIAŁAREWOLUCJA Piktów i innych ludów, ale również na krótko
-
1688), poprosił o pomoc Irland
czyków, nadal trwałe wypady z zachodu, z Irlandii. Mieszkań
-
boleśnie przeżywających kon
fiskaty cy Irlandii (zwani wówczas Szkotami), za
Cromwella (patrz CROMWELLA KAMPANIA panowania Nialla od Dziewięciu Zakładników
IRLANDZKA1649-1650). Jakub przybył
(zm. 405), króla Irlandii z końca IV w.,I R O K E S K O - F R A N C U S K I E W O J N- Y 1642-
podejmowali najazdy z Strathclyde na południu1696. Od czasu gdy francuski podróżnik
Walii, pustosząc przybrzeżne wsie i uprowa - Samuel de Champlain (1567P-1635) wziął
dzając tysiące niewolników. Najsłynniejszyudział w wyprawie Huronów przeciw Iroke-
z nich to Bryt imieniem Patrycjusz, któryzom (1609) i zastrzelił kilku Indian, Irokezi
został pojmany około 400 i zmuszony dożywili do Francuzów głęboką nienawiść.
pasania świń. Patrycjusz uciekł, a późniejW krótce po śmierci Champlaina Irokezi
powrócił do Irlandii już jako św. Patrykzaczęli terroryzować francuskich osadników
(389P-461P). Około 400 władca Gynedd, -naj nad Rzeką Świętego Wawrzyńca i Ottaw,
bardziej na północ wysuniętego królestwauniemożliwiając im poruszanie się po lądzie
Walii, wypędził „Szkotów"; później najazdyi wodzie. Indianie napadali na francuskie
ich były coraz rzadsze, aż wreszcie ustały.misje jezuickie, niszczyli je, a mieszkańców
Jako prapradziadek św. Kolumbana (521-597),zamęczali na śmierć. W IROKEZÓWI HU -
irlandzkiego założyciela klasztoru na wyspie RONÓW WOJNIE w 1650 Irokezi wymor
-
łona (563) i apostoła celtyckiej chrystianizacji,dowali wszystkich Huronów. Irokezi zbudo-
Niall przyczynił się pośrednio do chrystiani - wali posterunki w różnych punktach strate-
zacji Wysp Brytyjskich. Patrz także SASÓW gicznych, oddziały wojowników patrolowały
NAJAZDYok. 205-309. nieustannie lasy i szlaki wodne. Od czasu do
czasu zawierano z nimi porozumienia poko-
IR L A N D Z K IE W IE L K IE P O W S T A-N IEjowe, 1 6 4 1prawie
- natychmiast zrywane przez
1649. Przyczyną wybuchu powstania byływojowniczych Irokezów zaopatrywanych
despotyczne rządy angielskie, napływ protes - w broń przez Holendrów z Fort Orange
tantów do Ulsteru i prześladowania katolików.(Albany, stan Nowy Jork). W walce chodziło
Wybuch powstania umożliwiły zatargi międzyrównież o przejęcie bardzo opłacalnego -han
królem Karolem I (1600-1649) i angielskimdlu skórami bobrów; Irokezi usiłowali zape -
parlamentem (patrzANGIELSKA WOJNA DOMOWA wnić Fortowi Orange wyłączność w handlu
Anglicy skórami, uniemożliwiając Francuzom i ich
PIERWSZA 1642-1646). Katolicy i „starzy"
usiłowali zdobyć Dublin (Irlandia); gdy to sięindiańskim sprzymierzeńcom dostarczanie
im nie udało, zajęli Ulster i wzniecili w 1641 skór do Quebecu w Kanadzie. W latach
powstanie w Leinster. Parlament nie zgodził1660-1661 zagrożony był Montreal, w 1661
się dać Karolowi armii, obiecał ochotnikom pod Long Sault doszło do rzezi grupy
ziemie w Irlandii i w 1642 posłał tam wojska Francuzów. W 1666 świeżo przybyłe z Fran -
szkockie. Do tego czasu prawie cała Irlandia cji oddziały podjęły natarcie i pokonały
została opanowana przez wstańców,
po a Indian Mohawków, jedno z plemion iroke-
Szkoci nie odnieśli sukcesów. W 1642 w skich, na ich własnym terenie. Indianie
Kilkenny powołano tymczasowy rząd. James poprosili o pokój, który nie bez trudności
Butler (1610-1688), pierwszy książę przetrwał 20 lat. Spory wybuchły z nową
Ormonde, adiutant Karola, doprowa dził do siłą, gdy Francuzi zaczęli posuwać się na
rozejmu odrzuconego przez oba par lamenty - zachód i doszło do konfliktu francusko- -
angielski i irlandzki. Mimo inter wencji brytyjskiego. W 1685 nowo przybyły guber -
nuncjusza papieskiego trwały nadalnator francuski, markiz de Denonville (zm.
sporadyczne walki; powstańcy odnieśli zwy - 1710), postanowił dać nauczkę wojowniczym
cięstwo w 1645, zostali pobici w 1647, w 1648Indianom Seneka z grupy plemion iroke-
znowu bezskutecznie próbowano zawrzeć ro-skich. Poprowadził wojska do zachodniej
zejm, a w 1649 bitwę pod Rathmines przegraliczęści stanu Nowy Jork i w 1687 spalił cztery
protestanccy rojaliści. Działania wojenne- za wioski Seneków. To oraz inne podstępne
kończyły dopiero wyprawy Cromwella (patrzdziałania Francuzów rozwścieczyły Indian,
CROMWELLAKAMPANIAIRLANDZKA1049-1650). którzy dwa lata później wzięli odwet. Duża
 grupa Indian napadła na tereny w dolnym Aleksandrowi odwrót, Dariusz wyruszył
biegu Rzeki Świętego Wawrzyńca, zmasak - z równin Syrii i szedł po jednej stronie
rowała mieszkańców Lachine, sterroryzo - górskiego pasma na północ, Aleksander
wała ludność na obszarach sięgających ażnatomiast ruszył z armią z Issos i po drugiej
do Montrealu. Indianie wielokrotnie atako - stronie gór maszerował na południe. Gdy
wali francuskie forty, miasta i małe osady.doszedł do Myriandos, zawrócił na północ.
Po powrocie do Nowej Francji (Kanada)Obie armie stanęły naprzeciw siebie nad
w 1689 gubernator hrabia de Frontenacbrzegami rzeki Issos. Aleksander zaatako -
(1620-1698) rozpoczął swoje urzędowaniewał, sforsował rzekę, jego kawaleria prawego
od wojny z Irokezami. W 1696 Indianieskrzydła pobiła jazdę perską lewego skrzyd -
zostali w końcu pokonani, ale wpołowieła. Następnie zaatakowała flankę najemnej
XVIII w. znowu wystąpili przeciw Fran - piechoty greckiej stojącej w centrum, więk -
cuzom, tym razem jako sojusznicy Brytyj - szość jej zginęła. Wojska Aleksandra rzuciły
czyków (patrzFRANCUZÓWi INDIAN WOJNA się w pogoń za Persami, podczas pościgu
1754-1763). zabito rzekomo około 110 tysięcy nieprzy -
jaciół (Macedończycy stracili 302 żołnierzy).
IR O K E Z Ó W l H U R O N Ó W W O J N- A Dariusz
1 6 4 8 - ocalał, ale cała rodzina królewska
1650. Huroni, Indianie zamieszkujący obecne dostała się do niewoli.
Ontario (Kanada), i Irokezi, Indianie
zajmujący duże obszary na południu, byliIZAURYJSKA W OJNA 492-498. Zenon
odwiecznymi wrogami. W1648 Irokezi otrzy - (426-491), cesarz wschodniego cesarstwa
mali broń palną od holenderskich osadnikówrzym skiego (bizantyjskiego), pochodził
i handlarzy zamieszkałych w Fort Orangez Izaurii, górzystej krainy położonej w obec -
(Albany, stan Nowy Jork). Uzbrojeni w nowąnej południowej Turcji. Zenon obsadził
broń najechali terytoria Huronów, ujęliwieloma współziomkami kluczowe stanowi -
dwóch misjonarzy francuskich, jezuitów, Jea-ska w cesarstwie. Po jego śmierci nowy
na de Brebeufa (1593-1649) i Gabriela Lale-cesarz Anastazjusz I (430P-518) usunął ich
manta (1610-1649), nawracających Huronówwszystkich, a także oddziały izauryjskie
na chrześcijaństwo, i zamęczyli ich na śmierć.z Konstantynopola (Stambuł). Działania te
Podczas walk Irokezi zabili niemal wszystkichspowodowały wybuch powstania Izaurów,
Huronów. Ci, którzy ocaleli, szukali schronie
- dzikiego i wojowniczego ludu. Izaurowie
nia u sąsiednich plemion. Irokezi tropili ichnajechali zachodnią Anatolię (obecnie Tur -
bezlitośnie; w 1649 zaatakowali z furią Plemięcja). Wojska Anastazjusza (złożone głównie
Tytoniu, Indian Tionantatiów, którzy przyga- z Gotów) rozbiły Izaurów w bitwie pod
rnęli Huronów, i wielu z nich pozbawili życia.Cotyaeum (Kutahya) i zmusiły ich do -od
W1650 napadli i niemal całkowicie wymor - wrotu do Izaurii (493). Choć liczebnie Izau -
dowali Lud Neutralny, związek Indian, któryrowie znacznie ustępowali wojskom cesar -
przyjął niedobitki Huronów. skim, nie zrezygnowali z walki. W końcu
wszystkie punkty oporu Izaurów zostały
ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e. Do zniszczone. Masowo przesiedlili się do Tra-
drugiej wielkiej bitwy między królem Persjicji; po tej klęsce już nigdy nie odgrywali
Dariuszem III (zm. 330) a Aleksandremwiększej roli.
Wielkim (356-323) doszło pod Issos, w obe -
cnej Turcji (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO IZ R A E LA INW A Z JA N A LIB Patrz A N. LlB AŃ
PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siły perskie miały SKA WOJNA DOMOW A 1975-1984.
znaczną przewagę liczebną nad 35-tysięcz-
nym wojskiem Aleksandra, ale ustępowałyIZRAELSKO-ARABSKIE WOJNY. Patrz ARAB
im pod względem wyszkolenia. Chcąc odciąć SKO-IZRAELSKIE WOJNY.
J
JA K O B IT Ó W PO W ST A N IE 1689-1690.
Par- -1766), synu Jakuba, który nakłaniał klany
lament angielski zaofiarował tron Angliido powstania w Szkocji. Na czele powstania
namiestnikowi Holandii Wilhelmowi Orań-w tym kraju stanął John Erskine, hrabia
skiemu (1650-1702). Zwolennicy króla -Ja Mar, który w 1715 ogłosił Jakuba Edwarda
kuba II (1633-1701), zwani jakobitami,królem (Jakub III w Anglii, Jakub VIII
w 1689 chwycili za broń, by doprowadzićw Szkocji) i wypowiedział unię. Oddziały
do powrotu Jakuba na tron (Jakub przeby - Mara zdobyły Perth, ale nie ruszyły na
wał podówczas w Szkocji) (patrzWSPANIAŁA Stirling, co umożliwiło wojskom angielskim
REWOLUCJA 1688). Wilhelm, uznany już przez dalszy marsz na północ. Część swych sił
większość Szkotów za króla, posłał tamMar wysłał na południe, dołączyły one do
wojsko; poniosło ono klęskę w bitwie podjakobitów angielskich, których błędy -po
Killiecranlde, w którejzginął także przy- zwoliły rojalistom zmusić ich do kapitulacji
wódca jakobitów, wicehrabia Dundee. W -za 14 listopada 1715 pod Preston. W połowie
ciekłej walce pod Dunkeld jakobici nielistopada siły Mara stoczyły pod Sheriffmuir
zdołali przełamać oporu wojsk Wilhelmanie rozstrzygniętą bitwę z zaciężnymi od-
i wycofali się w góry. Ponowna próba siłdziałami holenderskimi. Anglicy powięk -
pod Cromdale w 1690 zakończyła się klęskąszali w tym czasie armię królewską. Wojska
jakobitów, podobnie jak irlandzka wyprawajakobitów wycofywały się pod naporem sił
Jakuba (bitwa pod Boyne, l lipca 1690).Jerzego I. Jakub Edward przybył do Szkocji,
Potem Jakub nie próbował już odzyskaćale w 1716 przywódcy jakobitów skłonili go
angielskiego tronu, zmarł na wygnaniu wewraz z Marem do ucieczki do Francji. Rząd
Francji w 1701. Wilhelm zbudował fortyw Londynie działał szybko; przesiedlał
w Szkocji i bezskutecznie starał się pozyskaćpowstańców i dokonywał egzekucji, pozba -
lojalność Szkocji (patrzGLENCOE, MASAKRA w wiał tytułów szlacheckich, rozbrajał klany,
DOLINIE GLENCOE 1092). wzmacniał twierdze, ale nigdy w istocie nie
pozyskał lojalności Szkotów. Patrz także
JA K O BITÓ W PO W STA H IE 1715-1716(„pię- JAKOBITÓWPOWSTANIE1745-1746.
tnastu powstanie"). Zwyciężeni podczas pie-
rwszej próby przywrócenia Jakuba II JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1746
(1633-1701) na tron Anglii i Szkocji (patrz („czterdziestu pięciu powstanie"). Jakobici,
JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1590), jakobiciw w których szeregach dominowali Szkoci,
1707 występowali przeciw unii Szkocji i w 1719 i 1742 snuli plany wzniecenia -po
Anglii, a w 1713 czterema głosami przegrali wstania, które miało poprzeć dążenia do
głosowanie nad wnioskiem o rozwią zanie tronu potomków zdetronizowanego króla
unii. Po śmierci królowej Anny(1665- Jakuba II (1633-1701) (patrzJAKOBITÓW
1714), drugiej córki Jakuba, jakobici POWSTANIE nis-ma). W 1745 przybył do
pokładali nadzieje w Jakubie Edwardzie Szkocji wraz z siedmioma ludźmi Karol
(Jakub Franciszek Edward Stuart) (1688- Edward Stuart (1720-1788), syn Jakuba
Edwarda (1688-1766). Po ponownym -ob town (Wirginia) utrzymywali w 1607 dobre
wołaniu ojca królem Jakubem III wokół stosunki z mieszkającymi w okolicy ple -
Karola skupili się jego zwolennicy. Karol mionami Indian z algonkińskiej grupy - ję
udał się do Edynburga, zdobył Perth, a -po zykowej, tworzącymi konfederację pod -do
tem pokonał pod Coltbridge dwa rządowe wództwem Wahunsonacocka (1550?-1618),
pułki. „Dobry książę Karol" był utalen - znanego wśród Anglików jako Powhatan.
towanym wodzem; 21 września 1745 w -bit Po śmierci Wahunsonacocka wodzem został
wie pod Prestopans jednym atakiem zmusił jego starszy brat, Opechoncanough (zm.
do ucieczki dwa rządowe pułki dragonów 1644), który przez cztery lata pozornie
angielskich, wkroczył następnie do Lanca- darzył kolonistów przyjaźnią. 22 marca 1622
shire i zajął Carlisle i Manchester. Ruszył dokonał z Indianami niespodziewanego ata -
do Derby i wrócił do Szkocji licząc, że na ku na Jamestown i okolice, zabijając około
wiosnę rozpocznie nową ofensywę. Szkoccy 350 mężczyzn, kobiet i dzieci. Stało się to
górale Karola pokonali na początku 1746 początkiem POWHATANA WOJNY.
angielskich rojalistów w bitwie pod Falkirk,
ale ponieśli straszną klęskę pod CullodenJANCZARÓW BUNT 1621-1622. Janczarzy-
Moor 16 kwietnia 1746 (Karol ledwie uszedłwyborowe oddziały piechoty o charakterze
z życiem). Mimo nagrody wysokości 30 -ty strzelczym, początkowo pochodzenia nietu-
sięcy funtów wyznaczonej za jego głowę,reckiego, utworzone przez sułtana Murada I
bez problemów poruszał się po pogórzu(1319-1389). Z czasem okazały się nie tak
szkockim, aż w końcu wrócił do Francjiwierne i posłuszne, jak się tego spodziewa no.
i pozostał tam na stałe. Około 1600 korpus stał się potężną siłą
polityczną, a często także narzędziem ludzi
JAM ESONA NAJAZD 1895-1896. Cecil dążących do władzy. Bunt janczarów lub
John Rhodes (1853-1902), brytyjski premier nawet tylko możliwość buntu stanowił nie -
Kraju Przylądkowego i sir Leander Starr ustanne zagrożenie, zwłaszcza w czasie -po
Jameson (1853-1917), brytyjski zarządca koju, jeśli nie dostawali oni żołdu. W 1618
kraju Maszonów, zamierzali obalić burski pozbawili tronu ograniczonego umysłowo
rząd w Transwalu kierowany przez prezy - sułtana Mustafę I (1591-1639) i osadzili na
denta S. J. Paula Krugera (1825-1904). nim małoletniego Osmana II (1591-1639),
Rhodes, właściciel zasobnych kopalni dia - który marzył o sławie wojennej. Osman
mentów, snuł plany stworzenia federacji zebrał olbrzymią armię na wojnę z Polską,
całej Afryki Południowej pod flagą Wielkiej której Kozacy ukraińscy urządzali wyprawy
Brytanii. 29 grudnia 1895 Jameson, nie morskie na wybrzeża czarnomorskie -im
licząc się z prośbą Rhodesa, by odłożyć perium tureckiego oraz toczyli stale walki
wszelkie działania, najechał Transwal na z Tatarami krymskimi podległymi Turcji.
czele 600 kawalerzystów. l stycznia 1896 Osman w 1621 wyruszył nad Dniestr i bez
poniósł jednak klęskę pod K rugersdorp powodzenia oblegał obóz polski pod Choci -
i następnego dnia skapitulował. Burowie miem. Niezadowolone wojska tureckie, -do
przekazali go Brytyjczykom. Jameson był tknięte ciężkimi stratami, nie chciały dłużej
sądzony i skazany w Londynie, ale w wię - walczyć. Gdy Osman przechwalający się
zieniu przebywał tylko parę miesięcy. -In odniesionym jakoby zwycięstwem wrócił
nych uczestników najazdu Burowie zwolnili do Konstantynopola (Stambuł), nie opłacani
za wysoką opłatą. Patrz takżeBURSKA WOJNA janczarzy zagrozili buntem. Osman usiłował
DRUGA WIELKA 1899-1902. użyć podstępu; sformował nową armię, która
według jego zapewnień miała wyruszyć do
JA M E STO W N , M A SA K R A W JA M ESTOAzji, W N a w rzeczywistości miała zawrócić
1622. Angielscy koloniści osiedli w James- i doprowadzić do likwidacji korpusu jan-
czarów. Plan Osmana wyszedi na jaw; jan- cę floty i innych dostojników; zmusili rów-
czarzy zbuntowali się i przypuścili szturm nież do abdykacji sułtana Ahmeda III
na pałac (1622). Osman obiecał zrezygnować (1673-1736) i wprowadzili na tron jego
ze swych zamierzeń, ale janczarzy wdarli siostrzeńca, Mehmeda I (1696-1754). Nawet
się do sułtańskiego seraju, zażądali wydania zmiana sułtana nie zakończyła buntu. Gdy
Mustafy I, zabili wielkiego wezyra i pierw- zaczęło maleć poparcie janczarów dla bun-
szego eunucha, ogłosili Mustafę sułtanem, towników, nowy sułtan i Dywan (turecka
przemaszerowali z Osmanem do koszar rada państwa) obmyślili plan, który się
i tam go udusili; był to pierwszy zamach na powiódł: na spotkanie Dywanu poproszono
życie władcy w historii Turcji osmańskiej. przywódcę buntu, ujęto go i uduszono
Ucho Osmana posłano matce sułtana, Uali- w obecności sułtana. Przez trzy tygodnie
de, która zgodziła się na egzekucję w na- trwał pogrom w całym kraju, zginęło 7000
dziei, że będzie sprawować władzę w imie- buntowników. Pogrom i banicja zmniejszyły
niu Mustafy. Jego panowanie było krótkie; liczebność wojska o blisko 50 tysięcy ludzi.
w 1623 na żądanie armii na tronie zasiadł Stłumienie buntu stworzyło warunki do
Murad IV (1609-1640). Patrz także TUREC- przystąpienia do wojny z Persją.
KO-PERSKA WOJNA 1623-1638.
JA NCZA RÓ W BUN T 1807-1808. W obec Ilie-
JANCZARÓ W BUNT 1703. W 1703 janczarzy
i lojalności janczarów sułtan turecki Selim III
inne formacje wojskowe, które nie otrzy- (1761-1808) wydał w 1805 dekret powołujący
mały żołdu od Porty, podniosły trwający pułki „nowego systemu", szkolone według
sześć tygodni bunt. Niewiele brakowało, ówczesnego wzoru francuskiego. Europejscy
a rebelia przekształciłaby się w wojnę domo- janczarzy gwałtownie sprzeciwili się temu
wą. Sułtan turecki Mustafa II (1664-1704) i dekret odwołano. W 1807 przeciw wprowa-
schronił się w Adrianopolu, zebrał armię dzeniu mundurów wzorowanych na europej-
i nie podporządkował się żądaniom bun- skich zbuntowały się wojska pomocnicze
towników, którzy chcieli, by powrócił do (jamakowie), do których przyłączyli się jan-
Konstantynopola (Stambuł). Janczarzy dzier- czarzy. Działalność reformatorów, wywodzą-
żąc święty sztandar Proroka podeszli pod cych się z rady sułtana lub rządu, zahamowa-
Adrianopol, nakłonili do zdrady armię suł- ło orzeczenie wielkiego muftiego stwierdzają-
tana, a Mustafę zmusili do abdykacji na ce, że nowe mundury są sprzeczne z prawem
rzecz Ahmeda III (1673-1736). Ahmed osa- muzułmańskim. Reformatorów postawiono
dzony siłą na tronie sam stał się ofiarą przed sądem i stracono, a Selim utracił tron.
BUNTU JANCZARÓW 1730. Na krótko władzę przejął krewny byłego
sułtana, Mustafa IV (1779-1808). Kiedy
JA NC ZA R Ó W BU NT 1730. M im o sukcesów wkrótce potem zwolennicy Selima zdobyli
władcy Persji Nadira Szacha (1688-1747), szturmem pałac, okazało się, że z rozkazu
który usunął tureckich osadników ze znacz- Mustafy Selim został uduszony. Wzburzeni
nych obszarów Persji (patrz PERSKA WOJNA janczarzy udusili Mustafę cięciwą łuku i og-
DOMOWA 1725-1730), nie wysłano tam jan- łosili sułtanem Mehmeda II (1784-1839).
czarów. Działania perskie rozszerzyły się Nowym wielkim wezyrem został przywódca
nawet na terytorium Turcji i stały się janczarów, który z zapałem wprowadził „no-
powodem TURECKO-PERSKIEJ WOJNY wy system" Selima. Janczarzy okazali się
1730-1736. Janczarzy przez dwa miesiące wówczas równie chytrzy co uparci; pozornie
zwlekali z przystąpieniem do tej wojny, zgodzili się, ale następnie pojmali wielkiego
popierając bunt 12-tysięcznych wojsk al- wezyra i zamordowali go. W ten sposób udało
bańskich. W Konstantynopolu buntownicy się im odwlec likwidację korpusu janczarskie-
udusili wielkiego wezyra, naczelnego dowód- go na niecałe dwadzieścia lat.
JA N C Z A R Ó W B U N T 1826. Sułtan turecki czasu trwania walk i nie uwzględnia okre-
Mehmed II (1784-1839), obdarzony przydo - sów spokoju.)
mkiem „reformator", dążył do pozbycia się
niezdyscyplinowanych janczarów, formacji J A P O Ń S K A W C Z E S N A W O J N A D Z -IE W IĘ C IO
elitarnej, najpotężniejszych wrogów tronu LETNIA 1051-1062.Ród Abe panował nad
w imperium tureckim. Przekonany, że refor - częścią prowincji Mutsu, której granicę
my armii są niezbędne, i wiedząc, że wcześ - stanowiła rzeka Kitakami w północno- -
niejsze próby napotykały gwałtowny opór, wschodniej Japonii. Abe nie płacili podat -
pozyskał poparcie wielkiego muftiego i roz - ków i nie chcieli brać udziału w wydatkach
począł wprowadzanie innowacji od udosko - prowincji. Gdy klan zaczął powiększać swoje
nalenia artylerii swojej prywatnej armii, po posiadłości, gubernatorzy prowincji Mutsu
czym przystąpił do wdrażania „nowego syste - i Dewa połączyli siły i ruszyli na Abe. Abe
mu", nie rozpuścił jednak janczarów, a z każ - pokonali armię gubernatorów i zmusili ją
dego batalionu 150 janczarów polecił wcielać do odwrotu. Dowiedziawszy się o tym, dwór
do poszczególnych dywizji nowych korpu - cesarski rozkazał Minamoto Yoriyoshiemu
sów armii sułtana. Mehmed twierdził, że (988-1075) i jego synowi, Yoshiie (1039- -
w ten sposób przywraca dawny turecki porzą - 1106), udać się do Mutsu i rozbić buntow -
dek. Janczarzy przypuścili szturm na pałac, niczy klan. Abe Yoritoki (zm. 1056) zginął
ale żołnierze Mehmeda zasypali ich kartacza- przeszyty strzałą w pierwszym starciu, ale
mi. Po wycofaniu się do koszar janczarzy jego syn, Sadato (1019-1062) przejął dowó -
stali się ofiarami ostrzału artylerii sułtana dztwo i prowadził wojnę dalej. W 1058 pod
i ataku motłochu; zginęło 4000 janczarów, Kawasaki rozbił doszczętnie wojska Mina -
tysiące zostało zabitych na prowincji. Ter - moto; tylko dzięki śnieżycy uratowało się
min janczar został zakazany, a podżegacze, zaledwie kilku wojowników. Cztery lata
derwisze bektaszija, wyjęci spod prawa. później ród Minamoto wrócił z nową armią
oraz 10 tysiącami żołnierzy rodu Kiyohara
J A P O Ń S K A P Ó Ź N IE J S Z A W O J N A -T RzZ YDewa.
L E T Drugi syn Abe poddał się po
NIA 1083-1087. Ród Kiyowara z japoń - krótkotrwałej walce i został skazany na
skiej prowincji Mutsu na północy miał wiele wygnanie. Sadato walczył dalej mimo dwóch
gałęzi bezustannie ze sobą skłóconych. Gu - porażek. W trzeciej bitwie w jego siedzibie
b ernato r M u tsu , M in am o to Y osh iie w Kuriyagawa przeciwnicy podpalili warow -
(1039-1106), usiłował przeszkodzić walkom nię i zabili Sadato; odciętą głowę Sadato
przywódców rodu. Jego namowy nie skut - posłano cesarzowi do Kioto.
kow ały, podjął w ięc działania zbrojne.
W 1086 zaatakował warownię, w której JA P O Ń SK A W O JN A D O M O W AW672. Ja-
lyechira i buntownicy Kiyowara schronili ponii ta wojna o następstwo tronu cesar -
się na zimę, ale oblężenie zakończyło się skiego jest znana jako Jinshinno-ran. Po
fiaskiem. Wielu ludzi Yoshiie zmarło z prze - śmierci cesarza Tenchi (Tenji) (626-671)
nikliwego zimna i głodu, ci, którzy ocaleli, arystokratyczne rody Nakatomi i Soga,
musieli odstąpić. Yoshiie zebrał nową armię przeciwne jego dążeniom do centralizacji
wzmocnioną wojskami jego młodszego bra ta, władzy, osadziły na tronie księcia Otomo
a także Fujiwara. Wspólnie obiegli wa - zamiast syna cesarza, księcia Oama
rownię rodu Kiyowara w Kanazawa. Po (673-686). Oama wpadł w gniew. Jego
czterech miesiącach obrońcy poddali się, wojownicy starli się z siłami Otomo w -po
a przywódcy rodu Kiyowara zostali zabici bliżu stolicy, w prowincji Orni (prefektura
w czasie ucieczki z płonącej warowni. (Po - Shiga) i zadały im klęskę. Oama wstąpił
dawane lata trwania wojny są mylące, nazwa na tron jako cesarz Temmu Tenno. Założył
wojny odnosi się bowiem do rzeczywistego nową stolicę w prowincji Yamata (prę-
fektura Nara), daleko od siedzib nieprzyjaz-
nych Nakatomi i Soga.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765.
W 758 cesarzowa Koken (718-770) zrzekła
się japońskiego tronu na korzyść młodego
cesarza Junnina (zm. 766?), włożyła szaty
zakonne, ale nadal sprawowała władzę, kie-
rując się radami ambitnego i przystojnego
buddyjskiego duchownego Dokyo (zm. 772),
który prawdopodobnie został jej kochan-
kiem. Faworyt Junnina i pierwszy minister
Oshikatsu (Nakamaro) (zm. 765) z rodu
Fujiwara zazdrosny był o ogromny wpływ,
jaki Dokyo wywierał na sprawy państwa.
W 764 doszło między nimi do walki o wła-
dzę, która przekształciła się w wojnę domo-
wą. Po zaciętych walkach Oshikatsu poniósł
klęskę. Zginął on i wielu jego stronników.
Koken wróciła na tron jako cesarzowa Sho-
toku, uwięziła cesarza i wygnała go na
odległą wyspę Awaji. Mianowała Dokyo
premierem, a później przyznała mu tytuł
Ho-o. Po śmierci cesarzowej urzędnicy pań-
stwowi (wielu z nich pochodziło z rodu
Fujiwara) nie dopuścili, by Dokyo został
cesarzem; wielu zniechęciła rozpowszech-
niana przez niego sfałszowana przepowied-
nia, że obejmie tron. Dokyo został wygnany
ze stolicy, a Japończycy, zrażeni do kobie-
cych rządów, do XVII w. nie dopuścili
następnej cesarzowej do władzy.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936-941.
Pod koniec X w. w Japonii na ogół panował
pokój; w tym czasie na wytwornym i kul-
turalnym dworze w Kioto kwitła literatura
i sztuka. Pokój zmąciły jednak gwałtowne
spory wewnętrzne. Przez długi czas na
Wewnętrznym Morzu Japońskim grasowali
piraci. W 936 rząd wysłał na zachód Sumi-
tomo (zm. 941) z rodu Fujiwara, aby ich
poskromił. Zadanie wypełnił z powodze-
niem, ale potem sam zaczął plądrować pro-
wincje zachodnie, lekceważąc rozkazy cesa-
rza. Wysłano przeciw niemu wojsko; razem
z cesarskimi oddziałami walczył z buntow-
nikami również wódz miejscowego rycer-
skiego rodu Minamoto. Sumitomo zginął
w bitwie; po jego śmierci udało się opano-
wać anarchię i przywrócić spokój. Tym-
czasem we wschodniej części Kanto, Masa-
kado (zm. 940) z rodu Taira powiększył
swoje terytoria. W 939 poczuł się na tyle
silny, że ogłosił się cesarzem Kanto. Usta-
nowił własny rząd wzorowany na rządzie
z Kioto. Jego panowanie było krótkie; w 940
pokonał go inny wódz z rodu Taira. Zamie-
szki te nie trwały długo ani też nie miały
większego znaczenia, sygnalizowały jednak
wzrost potęgi klasy wojowników, od których
w coraz większym stopniu zależała ochrona
i siła dworu.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156. Patrz
HOGEN WOJNA 1156.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1159-1160.
Patrz HEIJI WOJNA 1159-1100.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1180-1185.
Patrz GEMPEI WOJNA iiso-ms.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1221. Patrz
JOKYU WOJNA 1221.
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333.
Do władzy nad Japonią dążył z jednej strony
dwór cesarski w Kioto, a z drugiej strony
wojskowa administracja centralna - bakufu
- z siedzibą w Kamakurze. Szogunat rodu
Hojo sprawował rzeczywistą władzę przez
dziesiątki lat, ale wzbudził nieufność i nie-
zadowolenie nawet wśród swoich stronni-
ków z rodu Minamoto. W 1331 szpiedzy
szogunatu wykryli, że cesarz Godaigo
(1287-1339) zamierza obalić bakufu. Cesarz
usiłował stawić opór wysłanym przeciw
niemu wojskom, został jednak ujęty w 1332
i zesłany na wygnanie na jedną z wysp Oki.
Na jego miejsce cesarzem został książę
Kazuhito. W rok później Godaigo uciekł,
wrócił na rodzimą wyspę i wznowił walkę.
Wojownicy z całej Japonii zebrali się wokół
cesarza Godaigo i udzielili mu poparcia.
Zbiegło do niego również wielu wysokich
oficerów z bakufu. Jego zwolennicy prowa-
dzili wojnę podjazdową. Takauji Ashikaga
(1305-1358), wódz z rodu Minamoto, który
miał poprowadzić armię przeciw cesarzowi,
przeszedł wraz z wojskiem na jego stronę.
Wspólnie z jeszcze jednym byłym wodzem
bakufu Yoshisadą-Nittem (1301-1338) oba-
lili szogunat Hojo. Ashikaga zdobył Kioto,
a Nitti opanował i spalił Kamakurę. Pokój
trwał jednak krótko, po paru latach kraj
ponownie ogarnęły zamieszki (patrz JAPOŃ-
SKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392).
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1467-1477.
P a tr zO N I NW O J N A1 4 6 7 -1 4 7 7 .
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1863-1868.
Patrz MEIJI REWOLUCJA i863-i868.
JAPOŃSKA WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz
JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392.
JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1336-1392.
Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz cesa-
rza Godaigo (1287-1339) opuścił dawnych
towarzyszy broni stojących po stronie szo-
gunatu Hojo i odegrał dużą rolę w jego
obaleniu (patrz JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-
1333), dążył do uzyskania godności szo-guna,
ale jej nie otrzymał. W 1335 Tokiyuki Hojo
zdobył Kamakurę, którą opuścił To-dayoshi
Ashikoga (1307-1352) brat Takau-jiego.
Ten przyłączył się do Todayoshiego, wbrew
rozkazowi cesarza i zwyciężył Hojo oraz
odzyskał Kamakurę. Cesarz wysłał przeciw
niemu wojsko. Wojna toczyła się ze
zmiennym szczęściem w latach 1335-1336;
w 1336 Takauji zajął stolicę Kioto. Godaigo
został uwięziony, ale w 1336 zbiegł i ukrył
się w górach w regionie Yamato, zabierając
insygnia cesarskie. Takauji osadził na tronie
marionetkowego cesarza, który odwdzięczył
się nadając mu godność szoguna; jego ro-
dzina zachowała ją przez 245 lat. Godaigo
ogłosił ich obu - szoguna i marionetkowego
cesarza - buntownikami i założył rywalizu-
jący dwór na południu, w Yoshino. Walka
0prymat pomiędzy oboma dworami wkrótce
ogarnęła cały kraj. Panowie feudalni popierali
raz jeden dwór, raz drugi, panoszyło się
bezprawie i bandytyzm. Okres tych ciągłych
walk zyskał miano „wieku zdrajców". W 1367
doszedł do władzy najzdolniejszy z szogunów
z rodu Ashikaga, Yoshimitsu (1358-1395),
który zdawał sobie sprawę z tego, że waśnie
wewnętrzne rujnują kraj. Wznowił przyjaciel
skie stosunki z Chinami i Koreą, usiłował
zlikwidować piractwo i przywrócić w kraju
porządek. W 1392 przekonał cesarza z dworu
południowego, że powinien zrzec się władzy
na korzyść cesarza z północy. Insygnia cesars
kie wróciły na północ, a zdetronizowany
władca otrzymał dużą pensję i oficjalne uzna
nie jako były władca. Przez parę lat w prowin
cjach trwały jeszcze drobne walki, ale w Japo
nii rozpoczął się okres pokoju wewnętrznego
1zewnętrznego.
JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1450-1550.
Okres znany w Japonii jako „epoka walczące-
go kraju" był okresem nieustających wojen
domowych, buntów, rozbojów, walk i waśni.
Dwór i szogunat straciły wszelkie pozory
władzy, centralna władza cesarska upadła,
funkcjonowała jedynie na terytorium przyleg-
łym do stolicy Kioto. Panującą klasą stały się
rody wojowników (samurajów), które zastąpi-
ły rycerzy, niegdyś podporę szogunów. Samu-
rajowie okazywali wierność i posłuszeństwo
miejscowym władcom, z których część nale-
żała do tzw. daimyo. Daimyo rządzili w swo-
ich posiadłościach według własnego uznania,
nie płacili podatków, nie okazywali także
lojalności cesarzowi, zbierali własne podatki
i utrzymywali własną armię. Wielu chłopów
porzucało ziemię i wstępowało do prywat-
nych armii, w których, gdy wykazali się
talentem, mogli podnieść swój status. Oczy-
wiście daimyo, podobnie jak drobni książęta
europejscy w okresie średniowiecza, prowa-
dzili między sobą nieustające wojny, dążąc do
powiększenia posiadłości i władzy. W obrębie
poszczególnych okręgów walczyły o przywó-
dztwo także różne rywalizujące grupy. Wiel-
kie rody zyskiwały na znaczeniu, po czym
upadały (patrz ONIN WOJNA 1457-1477). Wal-
czyli ze sobą nawet mnisi w klasztorach
buddyjskich (patrz MNICHÓW WOJNA 1455).
Był to czas politycznego chaosu i powszech-
nego zamieszania, podobnego do tego, jakie
panowało w Europie Zachodniej w okresie
średniowiecza.
JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584.
Gdy szesnastoletni Nobunaga Oda (1534--
1582) został daimyo regionu Owari we
wschodniej Japonii, jego potężny sąsiad
Yoshimoto, przywódca rodu Imagawa
(1519-1560) sądził, że z łatwością uda mu
się pokonać młodego władcę i zagarnąć jego
posiadłości. W 1560 zebrał on wojska i na-
jechał Owari, ale nie docenił Nobunagi;
najeźdźcy mimo olbrzymiej przewagi liczeb-
nej ponieśli klęskę, zostali wyparci z Owari,
a ich przywódca zginął. Nobunaga zawarł
następnie sojusz z Tokugawą lyeyasu
(1542-1616), daimyo Mikawy oraz z daimyo
Kari. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo
na wschodzie, w 1562 Nobunaga skierował
się na zachód i po dwóch latach podbił
prowincję Mino. Następnie zaatakował Ise,
na południu; wprawdzie nie zdołał jej pod-
bić całkowicie, ale za namową utalentowa-
nego generała Toyotomi Hideyoshiego
(1536-1598) większość miejscowych daimyo
zjednoczyła się pod sztandarem Nobunagi.
W 1567 cesarz Ogimacki poprosił Nobunagę
o ochronę wojskową Kioto, stolicy Japonii.
W 1568 Nobunaga sprzymierzył się z Ashi-
kagą Yoshiakim. Wkroczyli oni do Kioto.
Yoshiaki został szogunem, a Nobunaga wi-
ceszogunem. Obawiając się wzrostu siły
centralnej władzy, wystąpili przeciw Nobu-
nadze dawni sojusznicy oraz mnisi, nieraz
potajemnie inpirowani przez Yoshiakiego;
wierni pozostali jedynie lyeyasu i pomniejsi
daimyo z Ise. W latach 1570-1573 doszło
do wojen domowych. Między innymi armia
lyeyasu została rozbita przez Takedę Shin-
gena pod Mikatagahara w 1572 (jedna z naj-
większych bitew tego okresu). W 1573 No-
bunaga oblegał Yoshiakiego w Kioto, aż ten
skapitulował. W następnych latach prowa-
dził wojny mające na celu umocnienie hege-
monii. W 1575 zwyciężył Takedę Katsuyorie-
go w bitwie pod Nagashino, głównie dzięki
nowej taktyce użycia muszkieterów. Podpo-
rządkował sobie Kwanto na północnym
wschodzie i obszar między Kwanto a pięcio-
ma prowincjami wokół Kioto. W 1576 zdobył
położone na wzgórzach Hieizan nad Kioto
buddyjskie klasztory, które udzielały pomocy
jego wrogom; bezlitośnie zburzył osady kla-
sztorne i wymordował broniących się mni-
chów-żołnierzy. Wiatach 1571-1580 oblegał
klasztory Honganji i Ishiyama, po kapitulacji
budynki klasztorów zniszczył. W 1582 w cza-
sie przygotowań do wyruszenia z pomocą
Hideyoshiemu walczącemu na wyspie Sikoku
Nobunaga został zamordowany przez jednego
z wasali, który sam ogłosił się szogunem.
Hideyoshi zawarł korzystny rozejm z prze-
ciwnikami na Sikoku i na czele ponad 30
tysięcy żołnierzy ruszył do stolicy, by po-
mścić śmierć Nobunagi. W 1585 objął on
urząd kwampaka (regenta) cesarstwa. Potom-
kowie Nobunagi i członkowie jego dworu nie
pogodzili się z przejęciem władzy przez tego
prostego żołnierza, dawnego chłopa, i wystą-
pili przeciw Hideyoshiemu; jeszcze raz przy-
mierze rozbiło się na dwa zwalczające się
ugrupowania. Hideyoshi zwyciężył dzięki
dyplomacji i przewadze militarnej. W 1584
uznano go za pana całej Japonii. Pozycję jego
wzmocnił traktat z lyeyasu. W 1590 cały kraj
był już zjednoczony, a pojednawcza polityka
Hideyoshiego w stosunku do dawnych wro-
gów pozyskała mu ich wierność i poparcie.
JAPOŃSKI PODBÓJ KOREI 1592-1599. Po
zjednoczeniu Japonii (patrz JAPOŃSKIE WOJNY
DOMOWE 1560-1584) Toyotomi Hideyoshi
(1536-1598) przystąpił do urzeczywistniania
imponującego planu podboju Korei, a potem
Chin. W maju 1592 pierwszy japoński kor-
pus ekspedycyjny wylądował w Fusan (Pu-
san) w południowej Korei i po osiemnastu
dniach dotarł do Seulu. Po sześciu tygo-
dniach rząd koreański upadł i w rozpaczy
zwrócił się o pomoc do Chin. Japończycy
opanowali Półwysep Koreański, nie zdołali
jednak zawładnąć wodami oceanu, które i często ingerowali w sprawy rywalizujących
dzieliły oba kraje. Koreańczycy posiadali ze sobą królów i sułtanów Indii Wschodnich
znacznie lepszą flotę wojenną, składającą (Archipelag Malajski). W pierwszych la-
się z okrętów w kształcie żółwi, których tach XVIII w. zbiegły z Bali niewolnik
opancerzony pokład nabity był żelaznymi, nazwiskiem Surapati (zm. 1707) zebrał gru-
ostro zakończonymi prętami utrudniającymi pę zbrojnych tubylców i wystąpił przeciw
nieprzyjacielowi abordaż. Okręty poruszane Holendrom. Poszukiwany przez Holendrów
były za pomocą wioseł, a ich konstrukcja znalazł schronienie u Amangkurata III
umożliwiała ruch w obu kierunkach. Japoń- (wzmian. 1703-1708), władcy Mataramu,
czycy natomiast posiadali otwarte transpor- królestwa na Jawie środkowej. Surapati prze-
towce, powolne i trudne do sterowania. niósł się następnie do północno-wschodniej
Okręty koreańskie pozorowały ucieczkę, części Jawy i ogłosił się królem. Chcąc
japońskie okręty ruszały w pościg, a wów- ukarać Amangkurata za pomoc udzieloną
czas Koreańczycy zmieniali kierunek, ich Surapatiemu, Holendrzy poparli jego kon-
okręty opancerzonym dziobem taranowały kurenta do tronu Mataramu, Pakubuwono I
transportowce, które tonęły. Te pierwsze (zm. 1719), wuja Amangkurata. Wspólnymi
w historii opancerzone okręty uniemoż- siłami Holendrzy wraz z Pakubuwono po-
liwiły posiłkom Hideyoshiego dopłynięcie konali Amangkurata, który uciekł na
do Korei. Japończycy pokonali pierwsze wschód, by schronić się u Surapatiego.
oddziały chińskie, które przybyły z odsieczą, Pakubuwono został osadzony na tronie
ale w styczniu 1593 dotarła do Korei wielka (1704), Holendrzy ścigali Amangkurata i po-
armia chińska i zaczęła spychać Japończy- konali zarówno jego, jak i Surapatiego; ten
ków z powrotem na południe. W maju ostatni poległ. W 1708 Amangkurat musiał
zawarto tymczasowy rozejm, w wyniku któ- udać się na wygnanie na Cejlon. Druga
rego Japończycy wycofali się na wybrzeże jawajska wojna sukcesyjna 1719-1723. Po
południowe. Negocjacje ciągnęły się latami. śmierci króla Mataramu Pakubuwono o tron
Wiosną 1597 Hideyoshi otrzymał list od ubiegało się wielu tamtejszych książąt
cesarza Chin, który żądał, by Hideyoshi i w końcu doszło między nimi do walki.
zachowywał się tak, jak przystało na wier- Ponownie interweniowali Holendrzy, którzy
nego wasala Chin. List rozgniewał Hideyo- poparli pretendenta najbardziej im sprzyja-
shiego i spowodował ponowne podjęcie jącego; po czterech latach krwawych walk
przez niego działań wojennych. Tysiące wszyscy rywalizujący kandydaci do tronu
Japończyków wylądowało w południowej zostali ujęci i zesłani na wygnanie. Mataram
Korei i walcząc skierowało się na północ. został wasalnym królestwem holenderskiej
Jak poprzednio, mimo początkowych zwy- Kompanii Wschodnioindyjskiej. Trzecia
cięstw, wojska japońskie nie zdołały roz- jawajska wojna sukcesyjna 1749-1757.
strzygnąć wojny na swoją korzyść. W sierp- Król Pakubuwono III (wzmian. 1743-1757),
niu 1598 Hideyoshi zmarł, inwazję wstrzy- zaangażowany w spór dynastyczny, uzyskał
mano. Wkrótce Japończycy wrócili do kraju, pomoc wojskową Holendrów w wojnie pro-
pozostawiając opustoszałe ziemie, głodują- wadzonej przeciw połączonym siłom dwóch
cych mieszkańców i tysiące poległych. Mi- pretendentów, którzy dążyli do pozbawienia
mo zawieszenia broni koreańskie okręty go tronu. W 1751 Holendrzy ponieśli klęskę,
w kształcie żółwi atakowały japońskie trans- a ich dowódca został zabity. Jeden z rywali
portowce i wiele z nich zatopiły. króla zgodził się w końcu zawrzeć pokój
(Wielkie Porozumienie, 1755). Na mocy
JA W A JSK A W O JN A SU K C E SY JN A P IE R traktatu
W SZA Mataram podzielono na dwie czę-
1704-1707. W ciągu XVII w. Holendrzy ści; wschodnią część ze stolicą w Surakarcie
na dobre usadowili się w Batawii (Dżakarta) (uzyskał ją Pakubuwono) i część zachodnią
ze stolicą w Djokjakarcie. Ostatni preten- się po stronie Dipo Negoro, gdy ten w imię
dent stawiał opór do 1757, potem również proroka Mahometa (570-632) wzywał do
zawarł pokój z Holendrami i dostał część dżihadu (muzułmańskiej świętej wojny)
wschodniego Mataramu. przeciw niewiernym Holendrom i do oba-
lenia ich rządów. Bezpośrednim powodem
JA W A J S K O -C H IŃ S K O -H O L E N D E R S-K Awybuchu
W O J wojny była wybudowana przez
NA 1740-1743. Przez całe wieki chińscy rząd droga, która wiodła w pobliżu świętego
kupcy handlowali z portami na wyspie Jawa. grobu. Wszyscy na Jawie - lud i arystokracja
Po założeniu przez holenderską Kompanię - wierzyli, że „sprawiedliwy książę" Dipo
Wschodnioindyjską głównej siedziby w Ba- Negoro wypędzi niewiernych, naprawi zło
tawii (Dżakarta), osiedlili się tam Chiń- i sprowadzi pokój. Dipo Negoro okazał się
czycy, którzy włączyli się aktywnie do han- zręcznym dowódcą i Jawajczycy prowadzili
dlu. Z czasem Chińczyków było więcej niż z powodzeniem walkę partyzancką, jednak
Europejczyków. Holendrzy zaniepokojeni w 1828 Holendrzy wygrali poważną bitwę,
szerzącym się bezrobociem Chińczyków za- po czym przystąpili do budowy twierdz
częli przesiedlać ich na Cejlon oraz na w całym kraju, które połączone były dob-
Przylądek Dobrej Nadziei (Kraj Przyląd- rymi drogami, umożliwiającymi szybkie
kowy, Afryka Południowa). Gdy w 1740 przemieszczanie się „lotnych" kolumn woj-
Chińczycy w Batawii podnieśli bunt, dobrze skowych. Wprawdzie był to kosztowny spo-
uzbrojeni Holendrzy zabili wielu rebelian- sób, ale przyniósł powodzenie. W 1829 dwaj
tów. Chińczycy wsparci przez jawajskich zastępcy Negoro poddali się i następnego
powstańców rozpoczęli walkę na całej wy- roku książę zgodził się na negocjacje poko-
spie; wojna wstrzymała produkcję cukru, jowe. W czasie spotkania odrzucił moż-
a władcy Jawy wahali się, której stronie liwość rezygnacji ze swojego tytułu i rosz-
udzielić poparcia. Król Mataramu Pakubu- czeń do sprawowania opieki nad wyznaw-
wono II (zm. 1743) poparł najpierw Chiń- cami islamu. Holendrzy, mimo udzielonych
czyków i jego wojska dokonały rzezi gar- mu wcześniej gwarancji bezpieczeństwa,
nizonu holenderskiego w Kartusuro. Gdy aresztowali go i zesłali na Celebes. Holen-
zorientował się, że Holendrzy są dużo sil- drzy, którzy stracili w wojnie 15 tysięcy
niejsi - przeszedł na ich stronę. Do pokoju poległych żołnierzy, odzyskali władzę i stop-
doszło po ustąpieniu Holendrom przez Pa- niowo wprowadzali sprawiedliwsze zasady
kubuwono północnego regionu przybrzeż- polityki gospodarczej. Patrz także ANGIEL-
nego. Liczba Chińczyków znacznie się SKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-1811;
zmniejszyła, ale ci, co pozostali we własnych PADERI POWSTANIE 1821-1837.
dzielnicach w portach i miastach Jawy do
końca wieku, byli niezastąpionymi pośred- JEM EŃSK A W OJNA 1979. Prozachodnia Je-
nikami handlowymi. meńska Republika Arabska (Jemen Północ-
ny) obarczyła odpowiedzialnością za zamor-
JAW Y W IELKA W OJNA 1815-1830 (Dipo dowanie jej prezydenta (24 czerwca 1978)
negoro wojna). Książę Dipo Negoro sąsiednią Ludowo-Demokratyczną Repub-
(ok. 1785-1855), najstarszy syn trzeciego likę Jemenu (Jemen Południowy), popieraną
władcy Djokjakarty, przegrał walkę o tron, przez Związek Radziecki. Dwa dni później
który w 1822 uzyskał popierany przez Ho- w Jemenie Południowym nastąpił wojskowy,
lendrów młodszy pretendent (patrz JAWAJ- ultralewicowy zamach stanu. Zamachowcy
SKA WOJNA SUKCESYJNA TRZECIA 1749-1757). zabili prezydenta Jemenu Południowego,
Holenderskie reformy rolne na Jawie naru- umiarkowanego marksistę, dążącego do zjed-
szyły interesy wielu tamtejszych arystokra- noczenia obu krajów. Napięcie w stosunkach
tów muzułmańskich, którzy opowiedzieli między obydwoma krajami rosło; 24 lutego
 1979 posterunki po obu stronach granicy protektoratem); przeciw Anglikom i miejs -
wymieniiy strzały. Wojska Jemenu Północ - cowym władcom dynastycznym wystąpił
nego dowodzone przez radykalną kadrę Front W yzw olenia Narodowego (FWN )
oficerską przekroczyły granicę i zaatakowały i popierany przez Egipt Front Wyzwolenia
osiedla w Jemenie Południowym. Oddziały Okupowanego Jemenu Południowego. Do
Jemenu Południowego, wspomagane przez 1967 lewicowy FWN był ugrupowaniem
siły radzieckie, kubańskie i wschodnionie- silniejszym, opanował kraj i zmusił Ang -
mieckie, zaatakowały Jemen Północny. Ara - lików do wycofania się; 29 listopada 1967
bia Saudyjska, zaniepokojona inwazją na Jemen Południowy uzyskał niepodległość.
swojego sojusznika, zwołała w trybie nagłym W tym czasie egipski prezydent Gamal
posiedzenie Ligi Państw Arabskich i wraz Abdel Naser (1918-1970) zgodził się wyco -
ze Stanami Zjednoczonymi pośpiesznie wy - fać wojska z Jemenu Północnego, jeżeli król
słała broń do Jemenu Północnego. USA A rabii Sau d yjskiej ib n al-Sau d Fajsal
wysłały flotę interwencyjną w rejon Morza (l 906?-1975) przestanie udzielać rojalistom
Arabskiego. Kilkakrotnie zawierano i zry - pomocy wojskowej (1967). 5 listopada 1967
wano zawieszenia broni, wreszcie 19 marca wojskowy zamach stanu obalił republikań -
1979 podpisano rozejm. Obie strony wyco - ski rząd Jemenu, władzę objęli konserwaty-
fały wojska znad granicy, którą obsadziły ści. Przez krótki czas wydawało się, że nowi
wielonarodowe patrole Ligi Państw Arab - przywódcy rozpoczną negocjacje pokojowe,
skich czuwające nad przestrzeganiem rozej- jednak możliwość tę unicestwiła nieudana
mu. Przywódcy Jemenu Południowego i -Pó ofensywa rojalistów. Republikanie wspoma -
łnocnego pojednali się. W 1990 nastąpiło gani przez Związek Radziecki, Syrię i Jemen
zjednoczenie obu państw, powstała repub - Południowy odparli szereg ataków rojalis -
lika Jemenu. tów, którym znowu pomagał rząd saudyjski,
starający się zrównoważyć pomoc udzielaną
JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962-1970. republikanom przez mocarstwa obce (1968).
We wrześniu 1960 następca jemeńskiego Później Saudyjczycy skłonili rojalistów do
tronu został imamem po swoim niedawno pojednania się z republikanami. W maju
zmarłym ojcu. Panował krótko, zbuntowani 1970 obie walczące strony osiągnęły poro -
oficerowie armii ostrzelali pałac królewski, zumienie, rojaliści uzyskali stanowiska
następnie obalili monarchię i proklamowali w rządzie kraju o nazwie Jemeńska Repub -
„republikę wolnego Jemenu" (27-30 wrześ - lika Arabska; nowy rząd uznała Francja,
nia 1962). Imam uciekł na pustynne wzgó - Wielka Brytania, Iran i Arabia Saudyjska.
rza, po czym wydał oświadczenie, że zamie -
rza odzyskać tron. Pozyskał wielu członków JE N K IN S , W O J N A O U C H O JE N K IN S A
plemion arabskich, którzy przyłączyli się 1739--1743. Pogorszenie stosunków między
do zwolenników monarchii. Egipt uznał Anglią i Hiszpanią prowadziło
wkrótce rząd ustanowiony przez zamachow - nieuchronnie do AUSTRIACKIEJ WOJNY
ców i wysłał im na pomoc wojsko oraz SUKCESYJNEJ. Mimo pokoju w Utrechcie
sprzęt. Arabia Saudyjska i Jordania poparły z 1713 obie strony nadal dokonywały
imama. Doszło do starć wzdłuż granicy napadów na statki handlowe. Opozycja
Jemenu i Arabii Saudyjskiej; mediacje pod - wykorzystywała te na pady do krytyki
jęte przez Organizację Narodów Zjednoczo - premiera Roberta Walpola,a szczególną
nych i inne państwa nie doprowadziły do okazją była skarga kapitana Roberta
przerwania krwawego konfliktu. W 1963 Jenkinsa, który twierdził, że hisz pańska
w obecnym Jemenie Południowym (Aden) straż przybrzeżna zarekwirowała jego statek
rozpoczęła się walka o niepodległość (od lat Rebekę, a na dodatek obcięła muucho. W
pięćdziesiątych XX w. Aden był brytyjskim październiku 1739 Walpole wbrew
własnemu przekonaniu wypowiedział wojnę.
Admirał Edward Yernon (1684-1757) zdo-
był w 1739 hiszpański port Porto Bello
w Panamie, ale w 1740 Yernon poniósł
porażkę w bitwie pod Cartageną (Kolum-
bia), a gubernator Georgii, James E. Ogle-
thorpe (1696-1785) nie zdołał zdobyć St.
Augustine na Florydzie. 9 czerwca 1742
w bitwie pod Bloody Marsh wojska Ogle-
thorpe'a odparły atak Hiszpanów na wyspę
St. Simon w Georgii. W drugiej próbie
zdobycia St. Augustine Oglothorpe znowu
poniósł porażkę i wycofał się z Florydy.
J E R O Z O L IM Y O B L Ę Ż E N IE W 7czasie
0. Ż- Y
DOWSKIEGO POWSTANIA 66-73 wojs-
ka rzymskie dowodzone przez Tytusa
(40P-81) w kwietniu 70 obiegły opanowaną
przez zelotów Jerozolimę. Miasto otoczone
było potężnymi murami. Rzymianie doko-
nali na północy i zachodzie wyłomów w słab-
szym murze zewnętrznym i przystąpili do
ataku na mury wewnętrzne, posługując się
olbrzymimi wieżami oblężniczymi. Tytus
wstrzymał szturm, gdy obrońcy postanowili
się poddać; w rzeczywistości chodziło im
o zwłokę, potrzebną do tego, żeby przenieść
się do górnego miasta i na teren świątyni.
Działania oblężnicze wznowiono, a gdy Rzy-
mianie sforsowali mury, stwierdzili, że opano-
wana część miasta jest opustoszała. Po dozna-
nych niepowodzeniach Tytus zbudował długi
mur otaczający całe miasto, by uniemożliwić
dostawy żywności z zewnątrz i wziąć je
głodem. Znaczna część obrońców, mając wy-
bór między niewolą a śmiercią, walczyła
jeszcze bardziej zażarcie. Wkrótce jednak
część Żydów zaczęła uciekać z miasta, tych,
którzy wpadali w ręce Rzymian, często po 500
w ciągu nocy, krzyżowano na oczach obroń-
ców. Tytus skupił wysiłki na zdobyciu fortecy
Antonia strzegącej dostępu do świątyni. Rzy-
mianie dzień i noc rozbijali taranami jej
mury, aż wreszcie forteca padła. Zeloci bronili
się teraz w ufortyfikowanej świątyni, w końcu
jednak Rzymianie spalili bramy i wdarli się
do środka. Nim (6 sierpnia) świątynia spłonę-
ła, Rzymianie zajęli ją i ograbili ze wszystkich
skarbów. Nie był to jeszcze koniec oblężenia,
ponieważ obrońcy utrzymali się w górnym
mieście. Gdy negocjacje pokojowe nie przy-
niosły rozwiązania, Rzymianie podpalili dol-
ne miasto pełne rozkładających się trupów,
a potem wybili wyłom w murach górnego
miasta i wdarli się doń. Rzymianie zburzyli
resztki Jerozolimy. Część jeńców stracono,
a resztę zamieniono w niewolników lub
przewieziono do Rzymu, by pokazać ich
podczas triumfu Tytusa. Patrz także MASADY
OBLĘŻENIE 72-73
JO K Y U W O JN A 1221. W 1192 w K am a-
kurze, w Japonii, powstał wojskowy rząd
zwany bakufu. Na czele bakufu stał szogun
(dziedziczny wódz naczelny), lecz podobnie
jak cesarz był władcą marionetkowym. Pra-
wdziwą władzę dzierżył ród Hojo, którego
przywódca przyjął tytuł shikken - regent.
Na początku XII w. bakufu i dwór cesarski
w Kioto działały zupełnie niezależnie od
siebie. Cesarz Gotoba (1180-1239) uświa-
domił sobie, jak niewielki ma wpływ na
kraj i abdykował. Miał nadzieję, że uzyska
większe wpływy, gdy z dala od tronu będzie
manipulował ważnymi osobistościami
z rządu. W 1221 Gotoba uzyskał poparcie
wielkich klasztorów japońskich, dysponu-
jących dużą siłą militarną, i usiłował zła-
mać władzę bakufu. Siły Hojo zgniotły
szybko powstanie w Kioto. Rebelię zdła-
wiono niemal w chwili jej wzniecenia,
a Gotoba został zesłany. W wyniku po-
wstania dwaj członkowie rodu Hojo zostali
zarządcami wojskowymi w Kioto. Hojowie
opanowali dwór i przejęli kontrolę nad
tronem cesarskim oraz skonfiskowali dobra
popleczników Gotoby i podzielili je między
swoich zwolenników. Wszystkie te posu-
nięcia wzmocniły w Japonii feudalizm i pa-
nowanie kasty wojskowych.
JOM KIPPUR WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAEL-
SKA WOJNA 1973.
JOŃSKIE POWSTANIE ek. 500-493 p.n.e.
W VI wieku p.n.e. imperium perskie pano-
wało nad greckimi miastami-państwami
 w Jonii, na wybrzeżu Azji Mniejszej (obec - uchodźców, rozbrajały partyzantów i depor -
nie Turcja) za pośrednictwem wyznacza - towały wielu przywódców palestyńskich.
nych tyranów. Około 500 joński port Milet 24 września Syria zmniejszyła pomoc dla
uzyskał pomoc Aten i Eretrii (ale nie Sparty) uchodźców, a następnego dnia przywódcy
i rozpoczął powstanie. Inne jońskie miasta państw arabskich doprowadzili do zawie -
dołączyły do niego, obalając rządzących szenia broni. Walki przeciw partyzantom
nimi tyranów. W 498 perski satrapa musiał trwały do 1971, w kwietniu Palestyńczycy
zbiec ze swej stolicy Sardes w Lidii, a miasto zostali usunięci z Ammanu, a w lipcu wojska
zostało spalone. Powstańcy popełnili błąd rządowe zniszczyły palestyńskie bazy w pół -
i nie przejęli inicjatywy na morzu. Persowie nocnej Jordanii. Palestyńczycy przenieśli
szybko odbili Sardes i po kolei zajęli zbun
- się do Libanu, gdzie przyczynili się do
towane miasta. W 494 obiegli Milet; król wybuchu LIBAŃSKIEJ WOJNY DOMO -
Dariusz (558P-486) dowodził osobiście flotą WEJ 1975-.1984.
blokującą port. Persowie pokonali siły joń-
skie w bitwie koło Ladę (maleńka wyspa JUGURTY W O JNA 112-106 p.n.e. (numi-
w pobliżu Miletu), po czym zdobyli i złupili dyjska wojna). Numidia była starożytną
Milet. Wszyscy mężczyźni w Milecie zostali krainą sprzymierzoną z Rzymem. W 118
wymordowani. Patrz równieżGRECKO-PER-SKIE królestwo numidyjskie odziedziczyło dwóch
WOJNY. synów króla i jego siostrzeniec, Jugurta
(156P-104). Jugurta kazał zgładzić jednego
JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-- z kuzynów, drugi uciekł do Rzymu szukać
1»71. Po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE pomocy. Jugurta zdobył stolicę kuzyna, po
1967 prawie 400 tysięcy Palestyńczyków czym doszło do rzezi obrońców miasta,
opuściło ziemie na zachodnim brzegu Jor - wśród których nie brakowało Rzymian.
danu, dołączając do 700 tysięcy rodaków, Armia rzymska, wyprawiona w 111 do Nu-
którzy mieszkali w Jordanii. Z terytorium midii, nie zdołała pobić Jugurty. Później
Jordanii, Libanu i Syrii Palestyńczycy pro - Jugurta udał się do Rzymu, by wyjaśnić
wadzili przeciw Izraelowi akcje terrorys - swoje postępowanie; podczas pobytu w Rzy -
tyczne. Izrael odpowiadał akcjami odweto - mie kazał zabić swego konkurenta do tronu.
wymi. Najbardziej wojowniczy uchodźcy Wojnę podjęto na nowo w 110, ale i tym
palestyńscy, którym przewodził Jaser Arafat razem Rzymianie nie odnieśli sukcesu.
(ur. 1929) z Organizacji Wyzwolenia Pales - W 109 Kwintus Cecyliusz Metellus (zm.
tyny (OWP), uważali, że nie mają obowiązku 99), wódz rzymski, objął dowództwo i zaczął
przestrzegać praw Jordanii i domagali się, pustoszyć Numidię; w odpowiedzi Jugurta
by ich przyszłe państwo powstało na -ob rozpoczął wojnę partyzancką. Dwa lata póź -
szarach zachodniego brzegu Jordanu. Król niej wodzem rzymskich wojsk w Numidii
Jordanii Husajn (ur. 1935) zdawał sobie został Gajusz Mariusz (155P-86), który -na
sprawę, że jego życiu grozi niebezpieczeń - dal burzył wsie i twierdze, ale Jugurta i jego
stwo za strony Palestyńczyków. Jordania towarzysze nie rezygnowali z walki. Jugurta
zmieniła się w obóz wojskowy. 6-9 września został wreszcie wydany Rzymianom przez
1970 („czarny wrzesień") po uprowadzeniu teścia. Mariusz wrócił wówczas z triumfem
przez Palestyńczyków pasażerskich samolo - do Rzymu, prowadząc Jugurtę jako jeńca.
tów i zmuszeniu ich do lądowania w Am-
manie, stolicy Jordanii, król Husajn -po JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 1609-1614.
stanowił rozprawić się z palestyńskimi -ter Po śmierci księcia Julichu Jana Wilhelma
rorystami w Jordanii. 16 września 1970 (zm. 1609) rozpoczęła się walka o jego
ogłosił stan wyjątkowy; przez dziesięć dni ziemię - księstw a Julich, Kliw ii, Marku
wojska rządowe otaczały kolejne obozy i Berg. Jan Zygmunt (1572-1619) elektor
brandendurski i Wolfgang Wilhelm książę ronie i jazdy w natarciu. W rok później
Palatynatu Neuburskiego wysuwali swe odparł kolejny najazd Persów, poniósł jed -
roszczenia z tytułu pokrewieństwa ze zmar - nak klęskę w bitwie pod Callinicum, gdyż
łym księciem, natomiast elektor saski twier
- siły Persów były znacznie większe; wycofał
dził, że księstwo jest lennem cesarskim, wyczerpane wojska do Sury nad Eufratem,
a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego i tam odpierał wielokrotne ataki. Po śmierci
chciał przekazać je Hiszpanii. Brandenburgia króla Persji Kawada I (zm. 531), jego syn
i Palatynat doszły do porozumienia i po - i następca Chosroes I (zm. 579) zawarł
stanowiły władać księstwem wspólnie jako „wieczysty" pokój z cesarzem Justynianem.
„posiadacze". Austriacy pod wodzą Leo - Pokój nie trwał jednak długo. Chosroes
polda (1586-1633), brata cesarza, zajęli obawiał się rosnącej potęgi wschodniego
księstwo w 1609, ale w 1610 wojska ho - cesarstwa rzymskiego, a jego wrogość po -
lenderskie oraz siły niemieckich protes - większało zwalczanie przez Justyniana maz-
tantów, z francuską pomocą, wkroczyły deizmu, wyznania Persów. W tej sytuacji
do księstwa i wyparły Austriaków, mimo Chosroes wypowiedział wojnę i najechał
że po zam ordo w aniu H enryka IV Syrię. Justyniana druga wojna perska
(1553-1610) Francja popierała Hiszpanię 539-562. Wojska Chosroesa przeniknęły
i Austrię, l września 1610 połączone wojska w głąb Syrii, zajęły i złupiły Antiochię,
holendersko-niemieckie zdobyły twierdzę trzecie co do wielkości miasto rzymskie.
Julich. W 1613 porozumienie „posiadaczy" Persowie odnosili sukcesy w Mezopotamii,
dotyczące wspólnych rządów rozpadło się; nad Morzem Czarnym i w Lazyce (Kol -
Neuburczyk starał się teraz o poparcie chida, czyli zachodnia Gruzja). Zdołała się
katolików. Wojska katolików i protestan - w 544 obronić Edessa, nie zdobyli też
tów były gotowe do walki, do wojny jednak Persowie innych twierdz w dorzeczu Eufra -
nie doszło; zawarto pokój na mocy po - tu. Zawieszenie broni zawarte w 545 nie
rozumienia w Kamen z 12 listopada 1614. trwało długo, mimo że Justynian starał się
Brandenburgia otrzymała księstwa Kliwii utrzymać pokój, co roku płacąc Persom
i Marku (oraz Ravensburg), a Neuburczyk poważne sumy. Do 561 trwały sporadyczne
uzyskał księstwa Julich i Berg (oraz Ra- walki, w 561 podpisano 50-letni pokój mię -
vensstein). Władca Neuburga, który prze - dzy wschodnim cesarstwem rzymskim i Per -
szedł na katolicyzm , starał się szerzyć sją. Lazyka wróciła do cesarstwa, Persowie
go wśród poddanych. Elektor brandenbu - mieli otrzymywać nadal coroczne subsydia
rski, kalwin, sprawował na nowych zie - w złocie za twierdze na Kaukazie obsadzone
miach rządy bardziej tolerancyjne. Patrz przez wojska cesarskie. Patrz takżeNIKA
także TRZYDZIESTOLETNIAWOJNA I6is-i648. POWSTANIE 532; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506;
WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE
J U S T Y N IA N A W O J N A P E R S K A P IE RPÓŁNOCNEJ
W SZA 533-534.
524-532. Persowie najeżdżali wschodnie
obszary cesarstwa. Około 524 zaczęli wdzie- JU T LA N D Z K A B IT W A 1916 (bitw a w cieś
-
rać się do Mezopotamii, co zmusiło cesarza ninie Skagerrak). Częścią brytyjskiej strate -
Justyniana I do wysłania posiłków w celu gii w wojnie z Niemcami (patrzŚWIATOWA
odparcia najazdu. W 527 Justynian I powie - WOJNA 11914-1918) było utrzymanie szczelnej
rzył swemu najlepszemu wodzowi, Beliza- blokady morskiej; okręty regularnie pat -
riuszowi (505P-565), naczelne dowództwo rolowały Morze Północne, by sparaliżować
w wojnie z Persami. W 530 Belizariusz żeglugę z niemieckich portów. Niemcy wy -
odniósł wielkie zwycięstwo pod Darą, pobił próbowały siłę marynarki brytyjskiej, gdy
40-tysięczną armię persko-arabską dzięki flota pod dowództwem admirała Reinharda
umiejętnemu wykorzystaniu piechoty w ob- Scheera (1863-1928) wyszła w m orze
i wpłynęła do Skagerraku, cieśniny na Mo-
rzu Północnym między Jutlandią (Dania)
a Norwegią. 31 maja 1916, około 100 km od
wybrzeży Jutlandii, Niemcy natknęli się na
eskadrę brytyjskich krążowników liniowych.
Brytyjczycy byli znacznie słabsi i ponieśli
ciężkie straty. Wieczorem Anglicy zaczęli
się cofać, ale wtedy nadpłynęła (wolniejsza
od niemieckiej) brytyjska Wielka Flota pod
dowództwem admirała Johna R. Jellicoe'a
(1859-1935), aby podjąć dalszą walkę. Chcąc
uniemożliwić Niemcom ucieczkę do portu,
brytyjska flota dążyła do odcięcia ich od
wybrzeży niemieckich. Niewiele brakowało,
a Anglikom udałoby się złapać flotę nie-
miecką w pułapkę i zniszczyć ją. Ciemności,
mgła i dobra taktyka pozwoliły Niemcom
wymknąć się z zasadzki. Niemcy stracili
tylko 9 okrętów ze 103. Brytyjczycy stracili
w bitwie więcej jednostek (14zel51)i wię-
cej marynarzy (dwukrotnie więcej niż prze-
ciwnik), ale utrzymali panowanie na morzu.
K
KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294 p.n.e.
W wojnach z Mitanni, królestwem Hury-
tów, i rozrastającym się imperium asyryj-
skim Hetyci stracili, oprócz rozległych
terytoriów, także i prestiż (patrz ASYRYJS-
KO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETY-
CKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.).
Władca Hetytów Muwatallis (wzmian. ok.
1306-ok. 1282) chciał zachować władzę
nad Syrią; Ramzes II (wzmian. 1292-1225),
czwarty faraon z XIX dynastii, był w rów-
nym stopniu zdecydowany przywrócić daw-
ną potęgę swemu królestwu. Pod wodzą
Ramzesa armia podporządkowała Egiptowi
Palestynę i pomaszerowała na północ, do
hetyckiej twierdzy Kadesz nad rzeką Oron-
tes, w pobliżu obecnego Homs, w Syrii.
Doszło tu do jednej w największych bitew
starożytności. Ramzes miał rzekomo 20
tysięcy żołnierzy, łącznie z najemnikami
numidyjskimi; Muwatallis prowadził jako-
by tylko około 16 tysięcy Hetytów, ale
miał przewagę, gdyż posiadał 2500 ryd-
wanów bojowych, obsługiwanych przez
trzech wojowników każdy. Egipska piechota
została zaskoczona próbą oskrzydlenia
przez Hetytów i jedynie odwaga Ramzesa
sprawiła, że żołnierze wytrzymali uderze-
nie. Hetyci przerwali atak, by zedrzeć łupy
z poległych wrogów. Egipcjanie w tym
czasie przegrupowali siły i przypuścili kon-
tratak. Po bezskutecznym oblężeniu Kade-
szu Ramzes wycofał się, uznał jednak bitwę
za swoje zwycięstwo. W rzeczywistości,
jeżeli sądzić na podstawie zawartego w 1272
traktatu pokojowego, żadna strona nie stra-
ciła ani nie zyskała terytoriów. Traktat
doprowadził do małżeństwa dynastycznego
między walczącymi stronami i ustanowił
pokój, który utrzymał się do końca długie-
go panowania Ramzesa.
K A P R Ó W W O JN A P IE R W S Z AB1779.
urow ie
(Holendrzy) z Afryki Południowej, hodowcy
bydła wędrujący ze swymi stadami do od-
ległych regionów położonych 650 km na
północ od Kapsztadu, konkurowali o pa-
stwiska z posługującym się językiem bantu
plemieniem Kosa, również zajmującym się
hodowlą bydła; jedni i drudzy chcieli ko-
rzystać ze wspaniałych pastwisk nad rzeką
Great Fish. Próby ustalenia granicy na rzece
nie powiodły się, ponieważ obie strony stale
ją naruszały. W 1779 doszło do wybuchu
poważniejszego konfliktu, gdy Kafrowie
(przyjęta przez Burów nazwa tubylców),
prawdopodobnie w odwecie za śmierć wspó-
łplemieńca, uprowadzili bydło Europejczy-
ków i zabili kilku pasterzy. Oddziały Burów
napadły na tubylców Kosa, wyparły ich za
rzekę i zabrały im ponad 5000 sztuk bydła.
Podstawowy problem pozostał nie rozwią-
zany przez całe stulecie. Druga wojna Kaf-
rów 1793. Burowie z przygranicznych tere-
nów zwrócili się z prośbą o pomoc do
holenderskiej Kompanii Wschodnioindyj-
skiej, która przysłała swego przedstawiciela,
Mayniera. Miał on prowadzić negocjacje
w sprawie porozumienia z plemieniem Ko-
sa. Nie mając wojska ani policji, Maynier
nie mógł przeszkodzić nieustannym obu-
stronnym napadom. W 1793 długotrwała
susza skłoniła szukających pastwisk Burów
do wejścia na ziemie Kafrów. Farmer na-
zwiskiem Lindeąue, lekceważąc zakazy, do-
konał napadu na bydło plemienia Kosa, na
co tubylcy odpowiedzieli najazdem na tereny na uznanie roszczeń Gaiki i przysłał wojska
Burów. Maynier zgromadził niewielkido walki ze stronnikami Ndlambe. Ndlambe
oddział i wypędził intruzów. Wzbudził -jed w odwecie zaatakował Grahamstown. Po
nak gniew Burów, gdy nie zgodził się, byzakończeniu działań wojennych lord Char les
jako rekompensatę za poniesione przez -Bu Somerset, gubernator brytyjski, usiłował
rów straty zażądać od Kafrów bydła.Trzecia ustanowić strefę neutralną na obszarze mię -
wojna Kafrów 1799-1801. Obywatele dzy rzekami Great Fish i Keiskama; pomysł
Swellendam i Graaf Reinet ogłosili w 1795skazany był na niepowodzenie, ponieważ
niepodległość, wkrótce jednak przeszli podzakazywał obu stronom wstępu na teren,
panowanie Anglików, którzy zawarli sojuszktórego potrzebowały. Brytyjscy osadnicy
z Holandią przeciw Francji. Anglicy wrazuprawnieni do korzystania ze strefy neu -
z tymi terenami odziedziczyli więc takżetralnej szybko uciekli poza jej granice.
problemy z Burami i Kaframi. Gdy znowuSzósta wojna Kafrów1834-1835. Burowie,
wybuchł konflikt z powodu pastwisk i byd ła, wciąż poszukując nowych pastwisk, zapusz -
Kosa związali się z Hotentotami, służącymi czali się coraz dalej w głąb terytoriów
Burów, którzy zbiegli do plemienia Kosa Kafrów. Osadnicy brytyjscy z Port Elizabeth
zabierając Burom broń i konie. Brytyj
ski rząd pragnęli utrzymywać stosunki handlowe
tymczasowy w Kapsztadzie zdołałz obiema stronami, czym przyczyniali się
ustępstwami wobec Hotentotów skłonić ichdo narastania napięcia. W 1834 wybuchła
do zerwania sojuszu z K osa, ale nie byłwojna. Po wyparciu plemienia Kosa guber -
w stanie wypchnąć Kosa z zajmowanychnator sir Benjamin D'Urban (1777-1849)
terenów. Do 1802 działania wojenne osłabły,udostępnił ich ziemie osadnikom, nie zdołał
a w 1803 kolonia wróciła do Holendrów naj e d n a k p r z e c iw d z ia ła ć n a p a d o m K o sa
mocy traktatu w Amiens zawartego międzyi wkrótce zrezygnował z nowej prowincji.
Francją a Wielką Brytanią.Czwarta wojna Wielu Burów rozczarowanych brytyjską -po
Kafrów 1811.W Europie ponownie podjęto lityką i zachęconych możliwością znalezie -
działania wojenne, tym razem Holendrzynia wolnych terytoriów rozpoczęło migrację
zawarli sojusz z Francją przeciw Wielkiejna północ znaną pod nazwą „wielka węd -
Brytanii. W 1806 flota brytyjska przejęłarówka taborów". Siódma wojna Kafrów.
władzę w Kraju Przylądkowym. W 1811Patrz SIEKIERA, W OJNA o SIEKIERĘ 1846-1847.
konflikt między Burami a plemieniem Kosa Ósma wojna Kafrów 1850-1853.Kosa
- teraz jeszcze bardziej złożony z powodu oczywiście nie pogodzili się z utratą ziemi
napływu uchodźców afrykańskich z innych i ograniczeniem władzy ich wodzów (patrz
terenów objętych działaniami wojennymi SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-184?). Uwie-
- przerodził się znowu w otwartą wojnę. rzywszy zapewnieniom czarownika, który
Brytyjczycy uważali, że winę za konflikt twierdził, że jego czary odpędzą kule, Kosa
ponoszą Burowie, usiłowali jednak utrzymać rozpoczęli nową wojnę. Mimo szeregu -nie
spokój na granicy, podobnie jak Holendrom powodzeń Anglików, między innymi straty
brakowało im środków na zmuszenie każdej okrętu z posiłkami, wszyscy wodzowie Kosa
ze stron do uległości. Spokoju nie przynios w końcu skapitulowali. Kosa sami przy -
ło nawet wzniesienie kilku fortów po wypar czynili się do swego upadku, pragnąc -bo
ciu Kosa za rzekę Great Fish.Piąta wojna wiem przywołać na pomoc bohaterskich
Kafrów 1818-1819.Kosa, których despera przodków, składali obrzędowe ofiary z bydła
cja wzrastała po kolejnej wojnie, wdali się i zbiorów. Dziewiąta wojna Kafrów
w spory wewnętrzne. Kłótnia między dwo 1877-1878. Po katastrofalnej porażce w 1853
ma rywalizującymi wodzami, Ndlambe i Ga- K osa jeszcze bardziej ulegali przesądom
ika, zakończyła się porażką Gaiki. Mimo to i jeszcze więcej bydła i zbiorów poświęcali
rząd kolonii Kraju Przylądkowego nalegał na ofiary, co doprowadziło do drastycznego
zmniejszenia liczebności plemienia. Odbu-
dowa sił i zasobów trwała całe pokolenie,
a mimo tego doświadczenia w 1877 dokonali
jeszcze jednej, ostatniej próby odzyskania
dawnych ziem. Powstanie zdławiono, a na-
stępnie Anglicy zaanektowali całe teryto-
rium Kosa i uzależnili ich ekonomicznie.
Patrz także BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD
RlVER 1838.
KAJUSÓW WOJNA 1848-1855. Gdy India-
nie z plemienia Kajusów zabili 14, a upro-
wadzili 53 białych żądając za nich okupu
(patrz WHITMANA MASAKRA 1847), osadnicy
chwycili za broń i wkroczyli na terytorium
Kajusów (południowo-wschodni Waszyng-
ton i północno-wschodni Oregon) domaga-
jąc się, by wojownicy odpowiedzialni za tę
zbrodnię poddali się. Wezwano wojska fe-
deralne i milicję z Oregonu w celu uspoko-
jenia Kajusów, którzy odmówili zawarcia
pokoju i w dalszym ciągu napadali na
osadników. Pięciu schwytanych Kajusów
postawiono przed sądem wojskowym, orze-
czono, że są winni morderstwa i powieszono
3 czerwca 1850. Krwawe walki toczyły się
na tym terenie aż do 1855; Indianie zostali
pokonani i umieszczeni w rezerwacie razem
z Indianami Umatilla. W wyniku wojny
Kajusowie stracili znaczną część swoich
ludzi oraz ziemie, które należały do ich
plemienia.
KALM ARSKA W OJNA 1611-1613. Król
szwedzki Karol IX (1550-1611) dążył do
opanowania regionu Finnmark (najbardziej
na północ wysunięta część Półwyspu Skan-
dynawskiego), cenionego przez duńsko-nor-
weskich królów z powodu dużej ilości ryb
i zwierząt futerkowych, chciał także ograni-
czyć duński handel na wschodnich wy-
brzeżach Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza
w Zatoce Ryskiej. Działania Karola skłoniły
króla Danii i Norwegii Chrystiana IV
(1577-1648) do wysłania floty w celu ochro-
ny handlu nad Sundem. Karol nie zgodził
się na negocjacje w sprawie granic duńsko--
szwedzkich i innych spraw spornych, po
czym obaj - on i Chrystian - wypowiedzieli
wojnę. Wojska duńskie ruszyły w dwóch
kierunkach; część przez Yastergotland,
a druga, pod dowództwem Chrystiana, ob-
iegła szwedzkie miasto portowe Kalmar.
Karol z synem Gustawem Adolfem
(1594-1632) nadciągnęli z odsieczą dla Kal-
maru, ale Duńczycy otrzymali posiłki i zmu-
sili ich do odwrotu do pobliskiego Yisby;
Kalmar poddał się Duńczykom latem 1611.
Rozgniewany niepowodzeniem Karol za-
proponował rozstrzygnięcie sporu na drodze
pojedynku, ale Chrystian odmówił i obiegł
Yisby, lecz po trzydniowej bitwie wycofał
się przez morze do Kopenhagi. W końcu
października Karol zmarł, a wojnę prowa-
dził dalej jego syn, Gustaw II. Norwegowie
wyparli Szwedów z Finnmarku, a w maju
1612 Duńczycy zajęli port Alvsborg w połu-
dniowo-wschodniej Szwecji. Walki zakoń-
czył traktat pokojowy w Knared na początku
1613. Finnmark pozostał pod zwierzchnic-
twem duńsko-norweskim, Alvsborg miał
wrócić do Szwecji za cenę daniny płaconej
przez Szwecję. Kalmar, od którego pochodzi
nazwa tej wojny, wrócił pod panowanie
Szwecji.
KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523
(szwedzka wojna domowa). W 1520 duńska
armia pod dowództwem króla Chrystiana
II (1481-1559), który usiłował pozostać
nadal królem Szwecji na mocy unii ka-
Imarskiej (unia trzech królestw - Danii,
Szwecji i Norwegii), najechała Szwecję i opa-
nowała ją. Rywal Chrystiana, Stan Sture
Młodszy (1493-1520), regent Szwecji, został
śmiertelnie ranny w bitwie koło Bogesundu.
Po śmierci Sture rząd szwedzki rozpadł
się, a sejm musiał uznać Chrystiana za
króla. Dalszy opór ustał; koronacji Chry-
stiana na króla w Sztokholmie, 5 listopada
1520, towarzyszyły objawy radości. Trzy
dni później król zwołał sąd kościelny, który
uznał przeciwników króla za heretyków
i jako takich stracono ich (co nazwano
później masakrą sztokholmską lub krwawą
łaźnią sztokholmską). W odpowiedzi na
 to niesłychane okrucieństwo szlachcic K A L M A R S K A W O J N A Z H O L S Z T Y N E M
szwedzki zbiegły z duńskiego więzienia, 1409-1435. Eryk VII (Eryk Pomorski)
Gustaw Eriksson Waza (1496-1560), które - (1382-1459), król państw unii kalmarskiej
go ojciec i szwagier zostali ścięci, nakłonił (unia Danii, Szwecji i Norwegii), zakwes -
chłopów z Dalekarlii (Dalarna) w Szwecji tionował prawo hrabiego Holsztynu do księ
-
środkowej do powstania przeciw Duńczy - stwa Szlezwiku i w 1409 zajął je. Holsztyn
kom. Jego oddziały powiększały się w miarę w odpowiedzi na to otworzył port dla Brac -
opanowywania kraju. Gustaw zdobył twa Prowiantowego (piraci), które zmusiło
Uppsalę, potem oblegał i zdobył Sztok - Eryka do wycofania się ze Szlezwiku do
holm. W sierpniu 1521 sejm ogłosił go Danii. W latach 1415-1417 Eryk opanował
wyzwolicielem i zarządcą Szwecji. Chrys- niemal cały Szlezwik za pośrednictwem
tiana zdetronizowano, królem Szwecji -zo Hanzy. W 1418 zawarł rozejm, na jego
stał Gustaw (jako Gustaw I); tym samym mocy przekazał Hanzie w zastaw miasto
wygasła unia kalmarska. Również w Danii Szlezwik. W 1421 Hanza oddała je Hol -
Christiana zdetronizowano. W 1524 Gus - sztynowi. Dążąc do osłabienia handlowej
taw i następca Chrystiana na tronie duń - potęgi Hanzy, Eryk wydał w 1422 edykt, na
skim, Fryderyk I (1471P-1533), spotkali mocy którego jedynie Duńczycy mogli zaj -
się w celu omówienia kwestii spornych. mować się handlem i rzemiosłem, a wówczas
Prowincja Blekinge w południowo-zachod- Hanza zawarła przymierze z Holsztynem
nie (patrz KALMARSKA WOJNA z HANZĄ 1422-1435).
niej Szwecji wróciła do Danii, a rozwiąza
nie rozstrzygniętych spraw przekazano Eryk utracił prawie cały Szlezwik, obronił
zgromadzeniu stanów. się tylko Flensburg. Flota duńska zwycię -
żyła statki Hanzy w cieśninie Sund (1428).
KALMARSKA WOJNA ł HANZĄ 1422-1435. Gdy Eryk nałożył cło na statki przepływa -
W 1422 Hanza (kupiecka liga miast w pół - jące przez Sund (1428), flota i wojska han-
nocnych Niemczech i na wybrzeżach Bał - zeatyckie i holsztyńskie obiegły Kopenhagę,
tyku) wypowiedziała wojnę królowi Danii aby wymusić odwołanie cła. Mieszkańcy
Brykowi VII (1382-1459), władcy państw miasta pod wodzą królowej, żony Eryka,
unii kalmarskiej (unia Danii Szwecji i Nor- obronili miasto. W 1431 Flensburg wpadł
wegii). Hanza obawiała się, iż straci moż - w ręce Hanzy i Holsztyna. Cztery lata
liwość handlowania z Norwegią, a także później Eryk zawarł pokój z Hanzą i Hol -
niesłychanie wysokich ceł; miała również sztynem na podyktowanych mu warunkach.
nadzieję, że złamie monopol Eryka na ścią - Szlezwik wrócił do Holsztynu.
ganie ceł za przepłynięcie statków przez
Sund. Eryk zdobył port bałtycki Flensburg KALKA, BITWA NAP RZEKĄ KALKĄ 1223.
i opanował wejście do Sundu. W 1428 siły Gdy Czyngis-chan podbijał Chorezm (patrz
lądowe i morskie Hanzy oraz Holsztynu MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PlERWSZA 1218-
obiegły Kopenhagę, ale zostały odparte. -1221), inna armia mongolska pod wodzą
Długa bitwa morska w pobliżu Stralsundu słynnego Subedeja (zm. ok. 1258) ruszyła
zakończyła się niemal całkowitym rozbiciem na zachód od Morza Kaspijskiego w kierun -
floty szwedzkiej. W 1431 Flensburg poddał ku Morza Azowskiego (patrzMONGOŁÓW
się Hanzie, a w 1435, wobec buntu w Szwe - NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223). Ruscy
cji, Eryk z niechęcią zawarł niekorzystny książęta wraz z wodzami połowieckimi -po
dla niego pokój. Szlezwik przekazany został śpiesznie zgromadzili rzekomo 80-tysięczną
Holsztynowi, cennemu sojusznikowi Hanzy. armię (znalazły się w niej również niedobi -
Patrz także KALMARSKA WOJNA z HOLSZTYNEM tki Kipczaków), nieprzygotowaną zupełnie
1409-1435;SKANDYNAWSKIEPOWSTANIE do przeciwstawienia się mongolskiej strate
-
1433-1439. gii wojny błyskawicznej. Pozornym odwro-
tem Mongołowie wciągnęli te siły w głąb prezydentem, nie mógł powstrzymać marszu
stepów. W 1223, w pobliżu ujścia Dniepru, wojsk północnowietnamskich i wojsk Czer -
nad rzeką Kałką rusko-połowieckie siły wonych Khmerów, które stopniowo przej -
spotkały się za znacznie mniejszą armią mowały władzę nad obszarami rolniczymi.
dowodzoną przez Subedeja. Pozorny odwrót W latach 1972-1975 (szczególnie w mar-
straży tylnej Mongołów zwabił część Rusi- cu-kwietniu 1973) stolica kraju, Phnom
nów oraz Połowców w zasadzkę, doszło do Penh, narażona była na częsty ostrzał -ar
ich o sk rzydlenia. Szarże ciężkiej jazd y tyleryjski i okresowe oblężenia. 16 kwietnia
i strzały łuczników złamały szyk rusko-- 1975 wojska Czerwonych Khmerów zajęły
połowiecki, pogromu dopełnił pościg. Re - miasto, rząd Łon Nola skapitulował (sam
szta sił ruskich broniła się przez 3 dni. Łon Nol uciekł samolotem). Na mocy nowej
Wbrew warunkom kapitulacji została ona konstytucji Kambodża została przemiano -
wyrżnięta. Zwycięscy Mongołowie ruszyli wana na Demokratyczną Republikę Kam -
na północ, wkrótce zawrócili i przewęd - puczy. Rządzący Czerwoni Khmerzy wysie -
rowali ok. 5000 km, by połączyć się w Persji dlili większość mieszkańców Phnom Penh.
z głównym trzonem armii dowodzonym Liczba ofiar rozpętanego terroru przekro -
przez Czyngis-chana. Patrz takżeMONGOLSKI czyła pod względem procentowym liczbę
NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242. ofiar holocaustu; około miliona ludzi zgi -
nęło na skutek długich i forsownych mar -
K A M B O D Ż A Ń S K A W O J N A D O M O W- A szów
1 97 0 - do pracy w polu, głodu, a także w -eg
1975. Władca Kambodży (Kampuczy), zekucjach dokonywanych przez komunis -
książę Norodom Sihanouk (ur. 1922) tole - tów. Ogólną liczbę ofiar terroru Czerwonych
rował w kraju wpływy i agitację komunis - Khmerów ocenia się na 3 miliony (jedna
tyczną, a ponadto zezwalał Wietnamowi trzecia całej populacji). Patrz takżeKAM-
Północnemu na transport zaopatrzenia dla BODŻAŃSKAWOJNA DOMOWA 1978-1991.
wojsk w Wietnamie Południowym przez
port w Souhanoukville oraz szlakiem Ho K A M B O D Ż A Ń SK A W O JN A D O M O W- A 1978-
Szi Mina przez Kambodżę, a także na 1991. Premier Kambodży Poi Pot (ur.
zakładanie baz w Kambodży. Postępowanie 1925) stał na czele Czerwonych Khmerów
to wciągnęło kraj w WIETNAMSKĄ WOJ - (komunistów), którzy poczynając od 1976
NĘ. Gdy Sihanouk zamknął port w 1970, zaczęli wprowadzać drastyczne zmiany
wojska Wietnamu Północnego zaczęły -po w kraju (patrz KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA
magać kambodżańskiej partii komunistycz - 1970-1975); dyktatorski rząd Poi Pota przejął
nej (Czerwoni Khmerzy) w walce przeciw całą ziemię i wszystkie środki pro dukcji
Sihanoukowi. Podczas pobytu Sihanouka oraz masowo dopuszczał się łamania praw
za granicą w marcu 1970 generał Łon Nol człowieka i ludobójstwa. Starcia przy -
(ur. 1913), sympatyk Zachodu, dokonał graniczne z Wietnamem doprowadziły pod
zamachu stanu i obalił dotychczasowy rząd. koniec 1977 do zerwania stosunków dyp -
Łon Nol zażądał wycofania wojsk północ- lomatycznych z tym krajem. Wietnamczycy
nowietnamskich i Viet Gongu z Kambodży nasilili ataki na granicę i nakłaniali miesz -
(ponieważ przewrót obalił jednocześnie mo - kańców Kambodży do obalenia reżimu Poi
narchię, krajowi nadano miano Republiki Pota. W końcu 1978 około 200-tysięczna
Khmerskiej). Sihanouk ustanowił w Pekinie armia wietnamska dokonała inwazji i zajęła
rząd na uchodźstwie. Łon Nola poparły Kambodżę; stolica Phnom Penh padła 9 sty -
USA i Wietnam Południowy, których woj - cznia 1979. Proklamowano Kampuczańską
ska wkroczyły do Kambodży; lotnictwo Republikę Ludową. ONZ odmówiła uznania
USA zwiększyło intensywność nalotów bom - Kampuczy. Prezydentem rządu popieranego
bow ych. Łon N ol, który w 1972 został przez Wietnam został przeciwnik Czerwo-
nych Khmerów, Heng Samrin (ur. 1931). KAMBODiAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY.
Jednakże wierni zwolennicy Czerwonych Patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKIE WOJNY.
Khmerów walczyli nadal w okręgach wiejs -
kich i w dżungli, atakując linie komunika - KAM BODŻAŃSKO-TAJLANDZKA W OJNA
cyjne i unikając bezpośrednich starć na dużą P R Z Y G R A N IC Z N A 1 9 7 7 -1 9P8o0 . o p an-o
skalę. Poi Pot uciekł do dżungli w północno-
- waniu w 1975 Kambodży przez Czerwo -
zachodniej części kraju. W 1982 trzy główne nych Khmerów tysiące uchodźców prze -
ugrupowania zbrojne antywietnamskich kroczyło granicę z Tajlandią, by uniknąć
Khmerów utworzyły koalicję, która dążyła głodu i śmierci. Oddziały Khmerów zaata -
do wyparcia z kraju Wietnamczyków, a książę kowały tereny przygraniczne w pobliżu
Norodom Sihanouk (ur. 1922), były Aranjaprapthet. Tajlandia zamknęła grani -
przywódca państwa, utworzył koalicyjny cę, postawiła armię w stan gotowości, a póź -
rząd na wygnaniu (w jego skład weszli niej za pomocą lotnictwa i artylerii zmusiła
również Czerwoni Khmerzy Poi Pota), uzna - nieprzyjaciela do odwrotu. W latach 1979--
ny przez Organizację Narodów Zjednoczo - 1980 wietnamskie wojska okupujące Kam -
nych; rząd ten zgłosił gotowość zastąpienia bodżę często naruszały granicę Tajlandii
wspieranego przez Wietnam rządu w Kam - poszukując partyzantów kambodżańskich,
bodży. Oddziały wietnamskie gwałtownie ukrywających się rzekomo w obozach ucho -
atakowały położone wzdłuż granicy syjams- dźców (w których schronienie znalazło
ko-kambodżańskiej obozy khmerskich „wo - rów nież w ielu uchodźców z W ietnam u
jowników o wolność"; od 1984 Wietnam i Laosu). W dalszym ciągu na granicy
wykazywał coraz większą zależność od -ra dochodziło do starć. W tym okresie woj -
dzieckiej pomocy, bez której nie mógł kon - skowy rząd Tajlandii tłumił w kraju -po
tynuować walki z partyzantami. W 1989 wstania organizowanie przez komunistów
wojska wietnamskie ostatecznie opuściły tajlandzkich, bunty plemienia Meo i sepa -
teren Kambodży. 23 października 1991 roku ratystów muzułmańskich oraz zwalczał
w Paryżu wszystkie strony konfliktu podpi - gangi handlarzy narkotyków.
sały porozumienie pokojowe, kończące trzy -
nastoletnią wojnę domową w Kambodży. KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710.
Głową państwa został książę Sihanouk. Król Francji Ludwik XIV (1638-1717)
chcąc zmusić Francuzów do wyznawania
KAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT 1811-1812. katolicyzmu, odwołał (1685) edykt nantejski
Król Kambodży Ang Czan II (1791-1835) z 1598, gwarantujący protestantom swobody
uznawał zwierzchność zarówno Syjamu, jak religijne, obywatelskie i prawa polityczne.
i Wietnamu. Płacona obu tym krajom dani na Reakcja na odwołanie edyktu była począt -
miała zapewnić Kambodży spokój. Brat kowo żywa, ale spokojna. Dopiero represje
Ang Czana, który dążył do przejęcia tronu, sprowokowały wieśniaków z Cevennes i -in
starał się pozyskać pomoc Syjamu (1811). nych regionów Langwedocji do zabicia
Król Syjamu Rama II (1768-1824) wysłał w 1702 znienawidzonego prześladowcy. Od
armię, która pomogła usunąć dotychczaso - tego czasu francuscy protestanci, zwani
wego władcę. Ang Czan uciekł do połu - kamizardami z powodu białych koszul (ca-
dniowego Wietnamu, by starać się o pomoc misas) noszonych jako znak rozpoznawczy
w odzyskaniu tronu. Cesarz Wietnamu Gia w czasie nocnych napadów, plądrowali i -pa
Long (1762-1820) wyprawił do Kambodży lili kościoły, wypędzali, a czasem zabijali
dużą armię. Zastraszyła ona wojska syjam - wrogich im księży. Przywódcami kamizar-
skie, które wycofały się bez walki. Tron dów byli Jean Cavalier (1681?-1740) i Ro-
objął ponownie Ang Czan. Patrz także SY- land Laporte (1675-1704). Represje były
JAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834. niesłychanie ostre; władze często paliły całe
wsie i dokonywały eksterminacji mieszkań - K A P PE L SK IE W O JN Y 1529, 1531.
N apięcia
ców. Laporte zginął w 1704; tego samegomiędzy katolikami i protestantami w Szwajca -
roku poddał się Cavalier, zwiedziony ustęp - rii były w XVI w. odbiciem podobnych
stwami i obietnicami marszałka Francjisporów w Niemczech (patrzCHŁOPSKA WOJNA
Claude'a de Yillarsa (1653-1734). Pozba - w NIEMCZECH 1524-1525; SZMALKADZKA WOJNA
wieni przywódców kamizardowie walczyli1546-1547). W Zurychu oraz w kantonie
aż do 1710; prześladowania trwały jeszczezuryskim mieszkali protestanci, pozostający
po śmierci Ludwika XIV, do 1750. pod silnym wpływem protestanckiego refor -
matora religijnego Ulricha Zwingliego
KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE 1939. (1484-1531). Zurych zaczął szerzyć protestan
-
Patrz BLITZKRIEG1939. tyzm w sąsiednich kantonach i ograniczać
stosunki handlowe z kantonami zachowujący-
KANADYJSKIE POWSTANIA 1837. Patrz mi nadal wierność Rzymowi. Pięć kantonów
MACKENZIEGO POWSTANIE 1837; PAPINEAU POWSTANIE Związku Szwajcarskiego - Uri, Schwyz, Luce
-
1837. rna, Unterwalden i Zug - utworzyło w 1520
Związek Katolicki w celu obrony wiary kato
-
KANDll WOJNA 1645-1669. Sułtan turecki lickiej. Zwingli doprowadził do wyprawy
Ibrahim I (1615-1648) rozpoczął działaniawojsk Zurychu przeciw Związkowi. Rozejm
wojenne w celu zdobycia weneckiej koloniipodpisany w Kappel (na granicy kantonów
Kandii (Kandią nazywali Wenecjanie KretęZurych i Zug) zmuszał Związek Katolicki do
i jej główne miasto Iraklion). Turcy szybkozerwania związków ze wspierającą go Austrią.
zdobyli przyczółek na wyspie i w 1648Kantony obydwu wyznań związku szwajcars -
obiegli Iraklion. W tym czasie weneckiekiego gwarantowały sobie wzajemnie wolność
okręty zablokowały Dardanele, co dopro - religijną. Jednak w 1531 Związek Katolicki,
wadziło do głodu i rozruchów w Konstan - przekonany, że szósty kanton katolicki, Tur-
tynopolu (Stambule). Flota wenecka zapew - gowia, jest siłą nawracany na protestantyzm,
niała Kandii stałe dostawy umożliwiającerozpoczął wojnę z Zurychem i zwyciężył
Wenecjanom (w późniejszych latach podpośpiesznie zebraną armię przeciwnika w -bit
przywództwem Francesca Morosiniegowie pod Kappel, 11 października 1531; Zwin -
[1618-1694]) opieranie się przez 22 latagli poległ w walce. Drugi pokój w Kappel
licznym tureckim oblężeniom. W końcu(1531) uznał prawa i swobody katolików.
twierdza Kandią w 1669, oblężona od 1666,Patrz takżeVILLMERGEŃSKIEWOJNY.
uległa wojskom tureckim pod wodzą wiel -
kiego wezyra Ahmeda Kupriilego (MorosiniK A R A B IN O W A W O J N A P L E M IE N IA B A S U T O
poddał się po wycofaniu się wojsk francu - 1880-1881. Wprawdzie wodzowie Basuto
skich, które wspierały Wenecjan). W trakciez Sotho w południowej Afryce prosili Bry -
oblężenia Turcy dla ochrony przed wypada - tyjczyków o ochronę przed Burami (patrz
mi oblężonych łączyli przekopy szańcamiBASUTO PLEMIENIA WOJNA isós-ises), niechcieli
równoległymi do atakowanego frontu twier - jednak rezygnować z własnej władzy
dzy. Doświadczenia z walk o Kandię wywar - plemiennej. Gdy Brytyjczycy zaniepokojeni
ły wpływ na traktaty Yaubana o zdobywaniurozpowszechnianiem się broni palnej -na
twierdz. Traktat pokojowy przyznał Turkomkazali, by Basuto zdali broń, wybuchło
większą część Krety; Wenecjanie zrzekli siępowstanie. Ofiary w ludziach były bardzo
panowania nad wieloma wyspami i -for duże. Pod koniec 1881 obie strony konfliktu
tecami na Morzu Egejskim i w Dalmacji.zgodziły się na sąd rozjemczy sir Herculesa
Po pięciuset latach panowania nad tymRobinsona. Sąd zadecydował, że Basuto
regionem Wenecja utraciła tu niemal -cał mają zarejestrować karabiny, uzyskać -po
kowicie swoje wpływy. zw olenie na posiadanie broni i zapłacić
 odszkodowanie. Po wycofaniu wojsk brytyj - pieranej przez liberałów Marii Krystyny
skich decyzji tej nie można było wyegzek - zawarł czterostronny sojusz z Portugalią,
wować. Francją i Wielką Brytanią zapewniając sobie
zagraniczną pomoc przeciw karlistom, któ -
K A R K E M IS Z , B IT W A P O D K A R K E M rzy
IS Z rozpoczęli
605 powstanie mające na celu
p.n.e. Babilończycy wraz z Medami doko - obalenie konstytucyjnego rządu i pokonanie
nali w 609 podziału północnej części -im stronników Krystyny (krystyniści). Do 1835
perium asyryjskiego między siebie (patrzwojska karlistów pod dowództwem generała
ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-009 p.n.e.), Syrięi Tomasa Zumalacarreguiego (1788-1835)
Palestynę opanował natomiast egipskiodniosły kilka zwycięstw na północy kraju.
faraon Necho II (w zmian. ok. 609-593)Jednak w 1835, w czasie nieudanego -ob
w ostatnich latach istnienia Asyrii sprzy - lężenia Bilbao, generał został ranny w nogę
mierzony z nią. Król Babilonii Nabopalassari zmarł na skutek niefachowej opieki medy -
(wzmian. 625-605) wyprawił swego syna cznej. Później przewagę zyskiwały wojska
i następcę Nabuchodonozora III (Nebokad-krystynistów i rządu pod komendą generała
nezera), aby podbił te obszary. Stoczył onBaldomero Espartero (1792-1879) wspiera -
z egipskimi wojskami pod wodzą Nechone przez tzw. Legion Hiszpański z Wielkiej
bitwę pod Karkemisz nad Eufratem. PoBrytanii i francuską Legię Cudzoziemską,
zaciętej walce Egipcjanie ponieśli ciężkiektóra wyróżniła się zwycięstwami w bitwach
straty i zostali pobici. Wojska babilońskiepod Terapegui (1836) i H uesca (1837).
dopadły Egipcjan pod Hamath w pobliżuW 1 837 don C arlos m usia ł w ycofa ć się
Morza Martwego; walka była równie gwał - z Madrytu. 31 sierpnia 1839 Maroto
towna jak pod Karkemisz. Egipcjanie ponie - (1785-1847), naczelny dowódca karlistów,
śli klęskę. W 604 wyparto z Palestynybez upow ażnienia don Carlosa podpisał
ostatnich Egipcjan. Wprawdzie Egipt pro - w Yergarze układ (pojednanie w Yergarze),
wadził z Babilonią walki jeszcze w 601, alew którym on i jego wojska opowiedzieli się
swoje azjatyckie posiadłości stracił w 604. po stronie krystynistów w zamian za amnes -
tię , a ta kż e w o ln ość dla K ra ju B ask ów
K A R L IS T Ó W W O J N A P I E R W S Z- A i prowincji
1834- Nawarra. Don Carlos i niektórzy
1839. Po śmierci władcy hiszpańskiego jego zwolennicy uciekli do Bourges we
Ferdynanda VII (1784-1833) brat króla donFrancji. W kraju zostały oddziały karlistów
Carlos (1788-1855) i jego konserwatywnipod dowództwem „ojca" Ramona Cabrery
zwolennicy (karliści) sprzeciwili się objęciu(1806-1877); walki toczyły się nadal w -Ka
tronu przez Izabelę II (1830-1904). Trzy - talonii; Espartero rozgromił karlistów w -lip
letnia Izabela, córka Ferdynanda i wyzna - cu 1840. Druga wojna Karlistów 1873- -
czona przez niego następczyni tronu, ogło - 1876. Po obaleniu Izabeli (patrz HISZPAŃSKA
szona została królową dzięki poparciu woj - REWOLUCJA 1868) w 1870 Kortezy (zgro -
ska i rządu; regentką została jej matka madzenie narodowe) obwołały królem księ
-
Maria Krystyna (1806-1878). Karliści uwa - cia Amadeusza Aostę z Sabaudii. Jednakże
żali, że prawowitym następcą tronu jest donsilna opozycja pokonanych kandydatów do
Carlos; powoływali się na prawo salickie,tronu oraz sprzeciw społeczeństwa, a także
wykluczające dziedziczenie tronu przez -ko zamach na jego życie zmusiły Amadeusza
biety. Duchowieństwo i większa część pół - do ustąpienia w 1873. W tym samym czasie
nocnej Hiszpanii (Kraj Basków, Katalonia,opanowane przez radykałów Kortezy pro -
Aragonia i Nawarra) poparli reakcyjną Par - klamowały pierwszą republikę hiszpańską.
tię Apostolską, która obwołała królem kan - Karliści, zwolennicy tradycyjnej monarchii,
dydata karlistów, don Carlosa (Karol V).podnieśli natychmiast powstanie mające na
Rząd hiszpański pod przewodnictwem po- celu poparcie don Carlosa III, wnuka pierw-
szego don Carlosa i trzeciego kandydata Arabii, gdzie założyli niepodległe państwo
karlistów do tronu. Karliści z pomocą Bas - nad brzegami Zatoki Perskiej, blisko obec -
ków zdobyli znaczne obszary na północy, nego państwa Bahrajn. Karmaci z Syrii
na południu miasta powołały komuny. -Ar zostali w krótkim czasie pokonani przez
mia ulegała podziałom w miarę przecho - wojska kalifatu. Patrz takżeMEKKI SPU-
dzenia generałów na stronę karlistów, którzy STOSZENIE930.
zdobyli Alcoy, Sewillę, Kadyks i Walencję;
inne miasta skapitulowały bez walki. Kar- K A R N A T IK , W O J N A W K A R A N T IK U P IE R W .
tagena poddała się po czterech miesiącach SZA 1744-1748.AUSTRIACKA WOJNA
oblężenia. W styczniu 1874 republika upad - SUKCESYJNA odbiła się echem także
ła, a na jej miejsce ustanowiono dyktaturę w Indiach, gdzie francuska Kompania
wojskową; dyktatorem został generał Fran - Wschodnioindyjska walczyła z brytyjską
cisco Serrano Dominguez (1810-1885). Ge - Kompanią Wschodnioindyjska o władzę
nerał wysłał wojsko, by zmusić karlistów do nad Karnatikiem, na południu Indii. Sprzy -
odstąpienia od oblężenia Bilbao. W Hisz - mierzone wojska francuskie i indyjskie -do
panii zapanował chaos, rujnująca kraj wojna wodzone przez Josepha Frangois Dupleix'a
domowa, prow adzona przez obie strony (1696-1763), gubernatora francuskich -ko
z niesłychanym okrucieństwem. Mimo zwy - lonii w Indiach, zdobyły w 1746 miasto
cięstw karlistów pod Estellą i Cuencą w koń
- Madras i udaremniły pomoc, jakiej Brytyj -
cu 1874 dowódcy wojskowi przywrócili mo - czycy starali się udzielić swoim indyjskim
narchię hiszpańskich Burbonów powołując sojusznikom w Karnatiku. Zawarcie trak -
n a tro n sy n a Izab eli, A lfo n sa X II tatu w Aix-la-Chapelle w Europie, w 1746,
(1857-1885), który miał sprawować rządy powstrzymało walki w Indiach; Madras
konstytucyjne. W rok później wojska -Al wrócił do Wielkiej Brytanii (w zamian za
fonsa zdołały zgnieść powstanie karlistów oddany Francji Louisbourg w Nowej Szko -
w Katalonii i Aragonii i po długim -ob cji, zdobyty przez Brytyjczyków w czasie
lężeniu weszły w lutym 1876 do twierdzy KRÓLA JERZEGO WOJNY). Druga woj na
Basków, Pampeluny. Don Carlos zrezyg - w Karnatiku 1749-1754. Przyczyną
nował z walki i zbiegł do Francji; około 10 wznowienia wojny była pomoc udzielana
tysięcy karlistów skazano na wygnanie. Pro- przez francuską Kompanię Wschodnioin -
wincje Basków utraciły swoje przywileje dyjska oraz brytyjską Kompanię Wschod -
w zakresie podatków i organizacji wojska. nioindyjska różnym pretendentom muzuł -
W lipcu 1876 nowo wybrane Kortezy raty - mańskim do tytułu nababa (wicekróla) Kar -
fikowały konstytucję. Patrz takżeHISZPAŃSKA natiku. W 1751 Dupleix opanował Karnatik
WOJNA DOMOWA 1840-1843. oraz niemal cały Dekan (równina zajmująca
większą część Półwyspu Indyjskiego). Sprzy
-
K ARM ATÓ W PO W STAN IE 899-906. K arm a- mierzone wojska brytyjskie i indyjskie -do
ci, duży odłam szyitów, zwolennicy wspól - wodzone przez Roberta Clive'a (1725-1774)
noty mienia, mieszkający w dolnej Mezo - zdobyły 12 września 1751 ufortyfikowane
potamii, powstali przeciw ortodoksyjnym miasto Arkot, a następnie oparły się dzielnie
rządom kalifatu. W 899 kalif Al-Mutadid 53-dniowemu oblężeniu miasta przez Fran -
(zm. 902) wysłał wojsko, które jednak nie cuzów i przerwały francusko-indyjskie -ob
zdołało zdławić buntu. Karmaci pod wodzą lężenie Trićinopoly (Tirućirapalli) w połu-
Abu Sa'ida al-Dżannabi (zm. 913) zajęli dniowo-wschodniej części Karnatiku. Po
dużą część terytorium Mezopotamii i Syrii, odwołaniu Dupleix'a do Paryża zniknęły
zdobyli ważne miasta muzułmańskie, w tym wszelkie nadzieje na powstanie francuskiego
Basrę nad rzeką Szatt al-Arab, w pobliżu imperium w Indiach. Patrz także SIEDMIOLETNIA
Zatoki Perskiej. W końcu wycofali się do WOJNA 1756-1763.
KAROLA W IELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOC - królem wszystkich Franków i rozpoczął
N Ą H I S Z P A N I Ę 7 7 7 -8K0 1a .ro l W ie lk i błyskotliwą grę polityczną, która doprowa
-
(742-814), gdy uznał, że sytuacja w Saksoniidziła do powstania cesarstwa frankońskiego
jest opanowana (patrzKAROLA WIELKIEGO WOJNA i koronacji Karola na cesarza Zachodniego
z SASAMI 772-804), a jednocześniewiedząc o Cesarstwa, czyli Świętego Cesarstwa Rzym -
tym, że Hiszpanię arabską roz rywają skiego; Karol zyskał również przydomek
wewnętrzne walki, na prośbę arab skich „Wielki" (Charlemagne). Przeszedł do -his
przeciwników dynastii Omajjadów w 777 torii dzięki swoim osiągnięciom w umac -
na czele licznej armii wyruszył donianiu władzy Kościoła, w stworzeniu -no
Hiszpanii. Wbrew obietnicom jego armiiwego sądownictwa i sprawnej administracji,
nie wpuszczono do Saragossy. Frankowiea także szkolnictwa. Wszystko to było umoż -
zdobyli kilka innych miast. Wzywany doliwiły jego sukcesy militarne. Karol wcześ -
powrotu do kraju z powodu kłopotów z -Sa nie zaczął toczyć wojny. Po przejęciu króles -
sami Karol zapewne przez pomyłkę wziąłtwa Karlomana żona i dzieci tego ostatniego
Pampelunę za miasto Maurów; Frankowieschroniły się u Dezyderiusza (wzmian.
zrównali miasto z ziemią wywołując tym756-774), księcia Toskanii i ostatniego
gniew chrześcijańskich Basków z Nawarry,króla Longobardów. Dezyderiusz najechał
którzy wspólnie z muzułmanami urządziliPaństwo Kościelne 772. Na prośbę papieża
15 sierpnia 778 zasadzkę pod RoncevallesHadriana Karol Wielki wyprawił się do
i rozbili tylną straż armii Karola dowodzonąLombardii (patrz KAROLA WIELKIEGO ZWY-
przez jego siostrzeńca, Rolanda (zm. 778).CIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774). Karol
Bitwa w Pirenejach stała się tematem „Pie - jeszcze podczas przygotowań do działań
śni o Rolandzie", słynnego poematu epic - w Lombardii w 772 rozpoczął 32-letnią
kiego, który wykreował Rolanda na legen - wojnę z poganami, Sasami (patrzKAROLA
darnego bohatera. Karol nigdy nie wróciłWIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804). W 776
do Hiszpanii, ale ludność Akwitanii wcho - zdławił powstanie w Lombardii, w 778
dzącej w skład państwa Karola nadal wal - poniósł porażkę w Hiszpanii (patrz KAROLA
czyła z Maurami. Frankom udało się pod - WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ 777-
porządkować Basków i zmusić Maurów do801), w 780 przybył do Italii, by korono w ać
wycofania się na południe, za rzekę Ebro.sw ego syna na kró la L ongobard ówi
Po długim oblężeniu (800-801) Barcelonawzmocnić autorytet papiestwa, później
poddała się Frankom i została wcielona doponiósł kilka porażek w walkach z Sasami,
marchii hiszpańskiej, frankońskiej prowin cji które pomścił haniebną masakrą w 782.
w północno-wschodniej Hiszpanii, usta - Karol Wielki zdołał stworzyć wielkie cesar-
nowionej w celu powstrzymania Maurów. stwo i kierować nim mimo najazdów na
Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą),
KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. karnej wyprawy przeciw Bretanii w 786,
Zgodnie ze zwyczajem frankońskim popodboju Bawarii w 787-788, pięcioletniej
śmierci Pepina Krótkiego (714?-768), pier - wojny z Awarami (patrzFRANKÓW i AWARÓW
wszego króla Franków z dynastii Karolin - WOJNA 791-796) oraz wyprawy do Italii, która
gów, królestwo podzielono między dwóchprzebiegła bez walki i zakończyła się koro -
synów, Karola (742-814) i Karlomana IInacją Karola na cesarza Świętego Cesarstwa
(751-771). Nieskłonni do współpracy braciaRzymskiego (Rzym, 800) i do wojny z cesar -
(co, jak się wydaje, było powszechne u Fran - stwem bizantyjskim (patrzFRANKOŃSKO-BI-
ków) władali samodzielnie, Karol - zachod - ZANTYJSKA WOJNA 803-8io). Wojska Karola
nim i F ra nk am i (N e ustria), a K a rlom anW ielkiego ostatecznie zwyciężyły Sasów
- wschodnimi (Austrazja). Po śmierci Kar - w 804, podporządkowały Czechów w 805,
lomana K arol przejął jego ziem ie, został słowiańskich Łużyczan w 806, a w latach
808-810 toczyły wojny z Duńczykami i in- mordować 4500 Sasów pod Yerden (782).
nymi sprzymierzeńcami Sasów, którzy nie W 785 Widukind poddał się i w następnym
przerwali walk w 804. Po 804 podstarzały roku przyjął chrzest, ale nie miało to wiel-
i schorowany Karol Wielki nie brał już kiego wpływu na przebieg wojny. Kampania
udziału w wyprawach wojennych. Zajął się Karola przeciw Sasom stała się tak bezlitos-
prawodawstwem, a w 811 sporządził tes- na, że Alkuin (735-804), uczony przebywa-
tament; choć miał 18 dzieci, wyznaczył na jący na dworze Karola, zwrócił mu na to
swego jedynego następcę syna Ludwika I uwagę. Po powstaniu Sasów w 792 Karol co
Pobożnego (778-840), który miał być wład- rok najeżdżał Saksonię. W 795 zaczął prze-
cą całego, nie podzielonego państwa fran- siedlać Sasów i osadzać na ich ziemiach
końskiego. Patrz także FRANKOŃSKIE WOJNY Franków. Ostatnia kampania Karola zakoń-
DOMOWE. czyła się kapitulacją Sasów w Nordalbingii
(Holsztyn) w 804. Wojna była okrutna
K A R O L A W IE L K IE G O W O J N A Z Si Aprzyniosła
SA M I trwałe skutki. Sasi przyjęli
772-804. Z wielu wojen Karola Wielkiego chrześcijaństwo, ale zachowali tożsamość
(742-814) najbardziej długotrwała była woj- plemienną, a ich dialekt przetrwał do dnia
na z Sasami, ostatnim pogańskim, niezależ- dzisiejszego. Patrz także KAROLA WIELKIEGO
nym plemieniem w Niemczech. W odróż- PODBOJE 771-814.
nieniu od swoich pobratymców z Brytanii,
Sasi - podobnie jak ich słowiańscy i skan- KAROLA W IELKIEGO ZW YCIĘSTW O NAD DE-
dynawscy sąsiedzi - nie kwapili się do Z Y D E R I U S Z E M 7 7 3 - 7Z7a4 p. a n o w a n ia P e -
przyjęcia chrześcijaństwa. Pociągało ich bo- pina Krótkiego (714?-768) Frankowie z po-
gactwo Franków. Dlatego dokonywali oni wodzeniem bronili Rzymu przed atakami
licznych, rabunkowych najazdów na Austra- Longobardów (754, 756). Odebrane Lon-
zję (ziemie wschodnich Franków). Podbicie gobardom ziemie Pepin przekazał papieżowi
Sasów zajęło Karolowi 32 lata, w czasie jako „darowiznę Pepina" (stały się one
których dokonał 14 wypraw na Saksonię podstawą Państwa Kościelnego). Później
(między rzekami Elbą i Łabą). Pierwsza Dezyderiusz (wzmian. 756-774), książę Tos-
kampania w 772 była okrutnym odwetem. kanii i ostatni król Longobardów, który
Frankowie zniszczyli kolumnę Irminsul, w 770 wydał córkę za Karola Wielkiego,
saski symbol mitycznego drzewa dźwigają- króla Franków, zaczął występować przeciw
cego świat, i zdobyli przechowywane przy stronnictwu frankijskiemu w Italii. Karol
niej skarby. Nie zrażeni obojętnością swoich Wielki rozwiódł się ze swą longobardzką
bogów Sasi najeżdżali nadal Austrazję; zmu- żoną i przejął ziemie swego niedawno zmar-
siło to Karola Wielkiego do podjęcia w 775 łego brata Karlomana II (751-771), którego
dużej wyprawy. Sasi opierali się zaciekle dzieci i żona znalazły schronienie u Dezy-
i skutecznie. Wtedy Karol Wielki zmienił deriusza. Gdy Dezyderiusz najechał Pań-
strategię; do tej pory prowadził wyprawy stwo Kościelne (771) papież Hadrian I (zm.
odwetowe pustosząc Saksonię, odtąd stop- 795) poprosił Karola o pomoc. Frankowie
niowo podbijał kraj, budował tam warownie przeszli Alpy włoskie, opanowali Weronę,
i posyłał misjonarzy. Jego przeciwnicy po- ujęli tam rodzinę Karlomana (773), obiegli
zyskali sobie Widukinda (zm. 807?), west- i zdobyli stolicę Lombardii, Pawie, i wzięli
falskiego przywódcę, który z pomocą Duń- do niewoli Dezyderiusza, którego jako jeń-
czyków i Słowian nękał Karola w latach ca umieścili w klasztorze, w pobliżu Liege
777-785. W 782 Widukind rozbił armię (774). Karol Wielki przyjął tytuł króla
Franków w trakcie przeprawy przez Wezerę, Longobardów, spędził Wielkanoc 774
co doprowadziło do ogólnego powstania w Rzymie, potwierdził nadania poczynione
Sasów. W odwecie Karol Wielki kazał wy- papiestwu przez swego ojca Pepina Krót-
 kiego i od tego czasu tytułował się królem Epiru, z prośbą o pomoc. Pyrrus zadał
Franków i Longobardów i patrycjuszem Rzymianom bolesne ciosy zwyciężając ich
Rzymian. pod Herakleą w 280 i pod Auskulum w 279;
te zwycięstwa osiągnął m.in. dzięki zasko -
KARTAGINY l SYRAKUZ WOJNA 481-480 czeniu, jakim było dla Rzym ian użycie
p.n.e. Kartagina, starożytne miasto-państwo w walce słoni. Kartagińczycy obawiali się,
w Afryce Północnej, panująca nad zachodnią że Pyrrus w interesie Greków sycylijskich
Sycylią, niepokoiła się w początkach V w. spróbuje podbić obszary kartagińskie na
wzrostem potęgi Syrakuz, greckiego mias- Sycylii, wobec tego zaofiarowali Rzymowi
ta-państwa na Sycylii. Kartagina zorganizo- pomoc w postaci floty i pieniędzy. Wszczę -
wała ogromną wyprawę, która pod wodzą cie przez Kartaginę wojny z Syrakuzami
Hamilkara Barkasa (zm. 480) wylądowała spowodowało to, że miasto to oraz Leontinoj
w Panormus (Palermo). Wojska wyruszyły zwróciły się do Pyrrusa z prośbą o pomoc.
do Himery i rozpoczęły oblężenie miasta. W 278 Pyrrus przybył do Sycylii i zdobył
W odpowiedzi Syrakuzy wysłały przeciw wszystkie kartagińskie terytoria z wyjątkiem
Hamilkarowi i jego teściowi (który praw - Lilybaeum (Marsali). Spory Pyrrusa z Gre -
dopodobnie doprowadził do tej wyprawy) kami sycylijskimi sprawiły, że król w 276
dużą armię prowadzoną przez Gelona (zm. opuścił wyspę. Kartagińczycy wkrótce -od
478), tyrana Syrakuz. Syrakuzańczycy zadali zyskali swe posiadłości. Patrz także RZYMSKA
wojskom Kartaginy dotkliwą klęskę; w -bit W OJN A PR ZECIW PY RRU SO W I z EPIRU
wie zginął również Hamilkar. Mszcząc się 281-272 p.n.e.
za tę porażkę 70 lat później Hannibal znisz
-
czył Himerę; patrzHANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY KARTAGIŃSKIE WOJNY. Patrz PuNICKIE
408 p.n.e. W OJN Y.

KARTAGIŃSKA WOJNA DOMOWA 241 -237„K A RT O FLA N A W O JNA". Patrz B AW A RSKA

p.n.e. W pierwszej PUNICKIEJ WOJNIE WOJNA SUKCESYJNA1778-1779.
w 241 Rzymianie rozbili flotę Kartaginy
u Wysp Egadzkich i zdobyli całą Sycylię. K A S T Y L IJ S K A W O J N A D O M O W -A 1 06 5-
Oprócz tego Kartagina musiała wypłacić 1072. Po śmierci Ferdynanda I (zm. 1065),
3200 talentów srebra (czyli ok. 81 300 kg) króla Kastylii i Leonu, jego potomkowie
kontrybucji. Niemal natychmiast po tej podzielili królestwo. Najstarszy syn, San-
klęsce w innych posiadłościach kartagiń- cho II (ok. 1038-1072), który został królem
skich rozpoczął się bunt wojsk najemnych; Kastylii, dążył do zjednoczenia Hiszpanii
miał on szczególnie poważny przebieg na pod swoim panowaniem. Po nieudanej woj -
Sardynii. Kartagina usiłowała ukarać bun - nie TRZECH SANCHO prowadzonej prze -
towników, ale Rzymianie skorzystali z oka - ciw kuzynom Sancho II wystąpił przeciw
zji i wypowiedzieli wojnę Kartaginie, zajęli własnym braciom, królowi Leonu Alfon -
Sardynię i Korsykę, a ponadto kazali jej sowi VI (1030-1109) i królowi Galicji Garcii
zapłacić dodatkowo 1700 talentów srebra. (wzmian. 1065-1073). W 1068 Alfons -po
niósł klęskę pod Llantadą, ale zdołał -za
KARTAGINSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSO- chować swoje królestwo. W 1071 Sancho
W l ł E P I R U 2 7 8 -2 7 6 p .n R
.ez. y m ia n ie n- a wyparł Garcię z Galicji i zwyciężył Alfonsa
ruszając istniejący układ z Tarentem, kolo - pod Golpejerą. Wzięty do niewoli Alfons
nią spartańską w Apulii, wysłali okręty do został następnie wypędzony z Leonu; przez
Zatoki Tarenckiej, które zatopiła flota Ta- krótki czas przebywał na mauretańskim
rentu. Stało się to początkiem wojny. Tarent dworze w Toledo, w Hiszpanii. Wkrótce
zw rócił się do Pyrrusa (319-272), króla siostra Alfonsa wznieciła powstanie w Leo-
nie. Schroniła się w ufortyfikowanym mieście, K A S T Y L IJS K A W O J N A D O M O W-A 1 47 4-
Zamorze, obleganym potem przez Sancha. 1479. Wbrew porozumieniu z przyrodnim
Podczas szturmu miasta Sancho został zabity bratem, królem Kastylii i Leonu Henry -
przez rycerza, który go zdradził. Po śmierci kiem IV (1425-1475), księżniczka Izabela
Sancha jego armia załamała się i odstąpiła od (1451-1504) z Kastylii poślubiła (1469)
oblężenia. Alfons wrócił i przejął panowanie księcia Ferdynanda Aragońskiego (1452--
nad obu królestwami - Kastylią i Leonem 1516). Henryka IV nieustannie nakłaniano,
(1072). Garcia miał nadzieję na odzyskanie aby wyznaczył na następczynię tronu swą
Galicji, należnego mu dziedzictwa, ale Alfons rzekomą córkę Joannę la Beltraneja
uwięził go i dożywotnio przetrzymywał (1462-1530) z Portugalii. Po śmierci Hen -
w więzieniu (1073). Alfons, władca Kastylii, ryka w 1474, mimo wcześniejszejszego -za
Leonu i Galicji, był wówczas prawdopodobnie przysiężenia Joanny na królową Kastylii,
najpotężniejszym chrześcijańskim królem na mocy porozumienia zawartego między
w Hiszpanii. Patrz takżeALMORAWIDÓW PODBÓJ grupą możnowładców i duchowieństw a
ARABSKIEJHISZPANII 1086-1094. a Izabelą i Ferdynandem, ci ostatni objęli
wspólnie panowanie nad Kastylią i Leonem.
K A S T Y L IJ S K A W O J N A D O M O W -A Wielu
12 14 - baronów poparło jednak Joannę i - by
1218. Po śmierci monarchów kastylij- wzmocnić jej pozycję - doprowadziło do
- zawarcia per procura małżeństwa Joanny
skich, króla Alfonsa VIII (1155-1214) i kró
lowej Eleonory (zm. 1214) na tron wstąpił z jej wujem, królem Portugalii Alfonsem V
jedenastoletni Henryk I (1203-1217), a jego (1432-1481). Alfons wyprawił wojska por -
opiekunką została siostra Berengaria (Beren- tugalskie, które w 1475 zdobyły twierdzę
guela) (1171-1246). Wobec planów grupy Zamora w Leonie. Większe sukcesy odnios ły
możnowładców przejęcia opieki nad Henry - jednak wojska kastylijskie, które zajęły
kiem, a wraz z opieką i władzy, Berengaria ziemie opuszczone przez zbiegłych baronów
pod określonymi warunkami powierzyła i nakłoniły zbuntowane miasta do powrotu
opiekę nad bratem hrabiemu Kastylii. Hrabia pod panowanie władców Kastylii. Następnie
zlekceważył porozumienie, a jego despotycz- Kastylijczycy odzyskali Zamorę i ostatecz -
ne postępowanie przywiodło Kastylię na nie zwyciężyli wojska Alfonsa w bitwie pod
ci Toro w marcu 1476. Madryt, który popierał
skraj rewolty i ruiny. Po przypadkowej śmier
Henryka w 1217 Berengaria jako prawowi ta Joannę, poddał się władzy króla Ferdynan da
następczyni tronu została na parę miesięcy V i królowej Izabeli I. Gdy Alfonsowi nie
królową. Na żądanie poddanych ustąpiła udało się uzyskać pomocy z Francji,
swojemu synowi prawo do sukcesji bez wie - baronowie wynegocjowali korzystny traktat
dzy jego ojca, króla Leonu Alfonsa IX (zm. pokojowy z Trujillo, podpisany 14 września
- 1479, w którym zgodzili się na wspólne
1230). 31 sierpnia 1217 syn Berengarii Ferdy
nand III został królem Kastylii i przystąpił panowanie Ferdynanda i Izabeli. Alfons
do podporządkowywania sobie miast popiera - zrezygnował z roszczeń do tronu Kastylii,
jących hrabiego Kastylii. Dowiedziawszy się unieważnił małżeństwo z Joanną i oddał
o tym, Alfons najechał Kastylię z zamiarem hiszpańskie posiadłości w Estremadurze i na
połączenia obu królestw (Kastylii i Leonu) Wyspach Kanaryjskich. Ferdynand i Izabela
pod swoim panowaniem. Stwierdziwszy, że uznali portugalskie zdobycze w Afryce. -Jo
nie ma żadnego poparcia, a wszyscy panowie anna wolała udać się do klasztoru w Por -
opowiedzieli się po stronie Ferdynanda, tugalii niż poślubić jednorocznego syna jej
Alfons wycofał się i w sierpniu 1218 zawarł władców.
polubowne porozumienie z synem, który
pozostał na tronie Kastylii, a później - po K ATALO ŃSK IEJ K O M PAN II NAPADY- 1302-
śmierci ojca - odziedziczył Leon. 1311. Cesarz bizantyjski Andronikos II
 Paleolog (1260-1332), który ze względów biego Olivaresa (1587-1645), wszechwład -
finansowych ograniczył liczebność armii nego ministra króla Filipa IV (1605- -
cesarskiej, do walki z napadającymi Tur - 1665), który dążył do centralizacji władzy
kami osmańskimi dowodzonymi przez Os- i zwiększał podatki. W czasie TRZYDZIE -
mana I (1258-1326) najął kompanię kata- STOLETNIEJ WOJNY obecność kwateru -
lońską pod wodzą Rogera de Flora (zm. jących w Katalonii wojsk kastylijskich oraz
1305). W 1304 Katalończycy pokonali Tur - urzędników rządowych była niesłychanie
ków w Filadelfii, w zachodniej części Azji uciążliwa dla mieszkańców, którzy w czer -
Mniejszej, ale później zbuntowali się, gdyż wcu 1640 wzniecili otwarty bunt, znany
uważali, że cesarz nie wynagrodził ich nale
- jako „Krwawe Boże Ciało". Powstańcy opa -
życie. Kompania bez powodzenia zaatako - nowali Madryt i zabili wielu przedstawicieli
wała Konstantynopol. W odwecie za zamor - władz kastylijskich oraz hiszpańskiego wice -
dowanie Flora (z rozkazu cesarza) Kataloń
- króla. W tym czasie francuski przewod -
czycy zaczęli pustoszyć prowincje Bizan - niczący Rady Królewskiej kardynał Armand
cjum i mordować mieszkańców; szczególnie Richelieu (1585-1642) wysłał wojska do
dali się we znaki w Tracji i Macedonii. Roussillon, w 1642 zajęły one cały region
Przez lata byli plagą cesarstwa, aż wreszcie graniczący z Katalonią. Powstańcy kataloń-
przenieśli się do Grecji, gdzie w 1311 usta
- scy powołali niezależną republikę i oczeki -
nowili księstwo Aten. wali na atak wojsk rządowych oraz pomoc,
o którą poprosili Francję. Zagrożeni przez
KATALOŃSKIE POWSTANIE 1461-1472. wojska hiszpańskie, powstańcy rozwiązali
Przyczyną wybuchu zamieszek w Katalonii, republikę i proklamowali hrabstwo Bar -
w północno-wschodniej Hiszpanii, były spo- celony podległe królowi Francji Ludwikowi
ry dynastyczne. Po śmierci popieranego XIII (1601-1643). 5000 francuskich żoł -
przez nich pretendenta do tronu Kataloń - nierzy przekroczyło Pireneje i rozpoczęło
czycy proklamowali republikę i rozpoczęli w Katalonii oblężenie hiszpańskiej twierdzy
oblężenie Gerony, siedziby króla Neapolu, Tarragony. Ludwik osobiście przybył z -po
Ferdynanda I (1423-1494), nominalnego siłkami i na pewien czas Francja zyskała
władcy Katalonii. W 1462 król Francji przewagę. Walki trwały nadal, ale szala
Ludwik XI (1423-1483) poparł roszczenia zwycięstwa nie przechylała się na żadną
Jana II (1397-1479) króla Aragonii, Nawar- stronę. Wreszcie Katalończycy, od 16 lat
ry i Sycylii do tronu Katalonii. Katalońscy nominalnie pozostający pod panowaniem
powstańcy wyrazili sprzeciw i ofiarowali Francji, zdecydowali się powrócić do Hisz -
tro n K atalonii najp ierw H en ry ko w i IV panii. W 1659 podpisano traktat pokojowy
z Kastylii, a potem kolejno portugalskiemu w St. Jean-de-Luz. Roussillon pozostało
konstablowi Piotrowi (zm. 1466) i Renę własnością Francji.
d'Anjou (1409-1480). Renę wysłał do Bar -
celony, głównego miasta Katalonii, swojego K A T A L O Ń S K IE P O W S T A N IE W1934.
K ata
-
syna, Jana z Kalabrii (zm. 1470), by ten lonii narastało oburzenie z powodu prawi -
objął panowanie. Po śmierci Jana z Kalabrii cowego zwrotu w polityce hiszpańskiego
Katalonię przejął pod swoje panowanie król rządu centralnego, odrzucenia prawa rol -
aragoński Jan. Po unii z Aragonem i Kas - nego uchwalonego przez katalońską Gene-
tylią w 1479 znaczenie Katalonii jako „nie
- ralidad (lokalne zgromadzenie przedstawi -
zależnego" regionu zaczęło maleć. cielskie) i zbyt powolnego wprowadzania
w życie autonomii Katalonii. 5 października
KATALOŃSKIE POWSTANIE 1640-1659. 1934 lewica i komuniści ogłosili strajk
Katalończycy, opowiadający się za auto - generalny, przeciwko któremu brutalnie
nomią, przeciwni byli polityce rządu hra- wystąpiła faszyzująca policja katalońską zwą-
na escamots, doprowadzając do rozruchów skich - 17 września 1939 wkroczył do
w całej Katalonii. 6 października hiszpański wschodniej części Polski i wziął do niewoli
prezydent Niceto Alcala Zamora y Torres około 15 tysięcy polskich żołnierzy i ofice -
(1877-1949) ogłosił w całej Hiszpanii stan rów. Gdy w 1941 Niemcy zaatakowały Zwią -
wyjątkowy; tej samej nocy przewodniczący zek Radziecki, więzieni tam jeńcy polscy
Generalidad, Luis Companys, proklamował z 1939 zostali wpisani na listę osób zaginio -
niepodległą republikę katalońską. Do Kata - nych. Niemcy i Związek Radziecki wzajem -
lonii wkroczyły wojska rządowe, zabiły -kil nie oskarżali się o tę zbrodnię. Po odkryciu
ku uczestników powstania i zgniotły ruch przez Niemców w kwietniu 1943 grobów
separatystyczny. Rząd kataloński łącznie katyńskich emigracyjny rząd polski w Lon -
z Companysem osadzono w więzieniu pod dynie zwrócił się do Międzynarodowego
zarzutem zorganizowania buntu przeciw Czerwonego Krzyża (1943) z prośbą o wyjaś -
l eg aln y m w ład zo m H is zp an ii. W ład ze nienie okoliczności zbrodni i poprosił o -ko
w Madrycie unieważniły proklamację auto - pie oficjalnych dokumentów radzieckich.
nomii Katalonii i odzyskały władzę nad Związek Radziecki odmówił współpracy,
tym regionem. PatrzASTURYJSKIE POWSTAN IE stosunki dyplomatyczne zostały zerwane,
1934; H IS Z P A Ń SK A W O JN A D O M O W A a okoliczności zbrodni nigdy nie zbadano.
1936-1939. W ostatnich latach przeprowadzono eks -
humację zwłok w lesie katyńskim, a Rosja
KATYLINY SPISEK 63-62 p.n.e. Lucjusz w 1990 oficjalnie przyznała, iż winę za
Sergiusz Katylina (108P-62), polityk rzym - pomordowanie polskich jeńców ponosi
ski, pragnął zostać konsulem, ale w 63 po NKWD (Ludowy Komisariat Spraw We -
raz trzeci nie został wybrany. Rozgoryczony wnętrznych). Z polskich oficerów, wziętych
i urażony postanowił zdobyć ten urząd siłą. do niewoli radzieckiej, przeżyło tylko 448.
Zawiązał spisek w celu opanowania Rzymu
przemocą. Jego ludzie przesłali potajemnie K E TT A P O W STA N IE 1549. W poszukiw aniu
pieniądze do Etrurii, by zebrać tam armię dochodów angielscy wielcy posiadacze zie -
z kolonistów-weteranów Sulli. Spisek wy - m s cy zacz ęli o g rad zać g ru n ty g m in ne
krył konsul Marek Tuliusz Cycero (106-43) i przeznaczać je na pastwiska. Cierpiała
i publicznie oskarżył Katylinę, wygłaszając na tym biedota wiejska. W 1549 garbarz
słynne mowy w senacie. Katylina zbiegł. nazwiskiem Robert Kett (Ket) (zm. 1549)
Pozostali w Rzymie spiskowcy próbowali stanął na czele powstania ponad 15 tysięcy
zawrzeć przymierze z wysłannikami galijs - ludzi, głównie chłopów, protestujących
kiego plemienia Allobrogów, zostało to jed - przeciw ogradzaniu ziemi w hrabstwie No -
nak wykryte i dało sposobność Cyceronowi rfolk, w Anglii. Powstańcy zajęli Norwich,
do ich aresztowania. 3 grudnia 63 zostali miasto w Norfolku, rozebrali ogrodzenia,
wbrew prawu skazani na śmierć i straceni wycięli żywopłoty i złupili bogatych zie -
bez sądu. Sam Katylina, który chciał uciec mian. Żołnierze angielscy z pomocą -na
z Italii, został ujęty przez pościg i zginął jemników niemieckich krwawo zdławili -po
w walce miesiąc później. w stanie. K etta ujęto, zakuto w kajdany
i powieszono na murze zamku Norwich,
KATYŃ 1940 (masakra katyńska). W 1943 by zmarł z głodu za popełnioną zbrodnię,
Niemcy okupując rejon Smoleńska (Związek jego brata, również uczestnika powstania,
Radziecki) w czasie ŚWIATOWEJ WOJ - spotkał podobny los - powieszono go na
NY II odkryli w lesie katyńskim masowe wieży kościoła parafialnego.
groby, w których pochowano ciała około
1 4 5 00 Po lakó w . Z w iązek R ad zie ck i KHMERÓWI CZAMÓWWOJNA 1050-1051.
-w 1939 sprzymierzeniec Niemiec W królestwie Czampa (środkowy Wietnam)
hitlerow-
i w południowej części królestwa Khmerów
(Kambodża) panowała długoletnia anarchia;
sytuacja wewnętrzna uległa poprawie
w 1050, gdy król Czamów Dżaja Parames-
warman (zm. 1060) i jego syn Juwaradża
Mahasenapati (zm. ok. 1092) zgnietli po-
wstanie w Pandurandze. Wojsko Juwaradżi
zwyciężyło Khmerów, opanowało Sambhu-
purę, gdzie zniszczyło wszystkie świątynie,
a zdobyte skarby i jeńców ofiarowało świą-
tyniom Mi-son. Działania te przyczyniły
się do wybuchu powstania południowych
Khmerów (1051) pod wodzą rozmaicie iden-
tyfikowanego przywódcy - wasalnego króla
Khmerów albo wodza Czamów - który
uzyskał pomoc Czamów i zajął całą połu-
dniową część cesarstwa. Przeciw powstań-
com wysłano armie khmerskie dowodzone
przez znakomitych wodzów, które niczego
nie osiągnęły. W końcu naczelny wódz
Khmerów rozbił powstańców; ich przywód-
ca znalazł schronienie w królestwie Czampa.
Zwycięscy Khmerzy ofiarowali zdobyte łupy
świątyni Iswaran w Radżatirtha. Patrz także
WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044.
KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1144-1150.
Surjawarman II (zm. ok. 1150), król im-
perium Khmerów (mniej więcej Kambodża
i Laos) wpadł w gniew, gdy Dai Viet - czyli
Annam (północna część Wietnamu) - i kró-
lestwo Czampa (środkowy Wietnam) zawar-
ły pokój i Czampa odmówiło wzięcia udziału
w najeździe na Dai Viet (patrz WIETNAM-
CZYKÓW i KHMERÓW WOJNA 1123-1130). W latach
1144-1145 armia Surjawarmana wkroczyła
do Czampy, zdobyła stolicę Czamów
Yidżaję (Binh Dinh) i obaliła króla Dżaję
Indrawarmana III (zm. 1145?); jego tron
objął Surjawarman. Jednakże Czamowie
w Pandurandze obwołali królem Rudrawar-
mana (zm. 1147), a po jego śmierci jego
syna Dżaję Hariwarmana I (zm. 1166 lub
1167). W odpowiedzi Surjawarman wypra-
wił na Czamów swego najznakomitszego
wodza Senapati Sankarę. Dżaja Hariwarman
rozbił całkowicie tę armię pod Czakljang
w dolinie Phanrang (w południowej części
Wietnamu). W 1148 z Kambodży nadeszła
następna wielka armia, która została rozbita
pod Kajewem na równinie Wirapura. Sur-
jawarman ogłosił wtedy królem Czampy
swego szwagra Haridewę (zm. 1149?) i wy-
prawił go z wojskiem. Dżaja Hariwarman
ruszył na północ, zdobył Yidżaję i zwyciężył
armię królestwa Khmerów oraz Czamów
pod Mahisą, gdzie zginął także Haridewa
i jego wodzowie. Dżaja Hariwarman został
następnie koronowany w Yidżaji. Wojska
Surjawarmana wysłane w 1150 do Czampy,
poniosły klęskę. Patrz także CZAMÓW WOJNA
DOMOWA H50-1160.
KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1167-1190.
Po objęciu panowania w królestwie Czampa
Dżaja Indrawarman IV (zm. po 1177), znę-
cony olbrzymimi skarbami, rozpoczął najazd
na sąsiednie imperium Khmerów (obecnie
Kambodża i Laos). W 1171 Czamowie od
chińskiego mandaryna (który dostał się do
nich w wyniku katastrofy okrętu) dowie-
dzieli się o przewadze bojowej koni nad
słoniami. Jednakże król Dżaja Indrawarman
nie zdołał przed najazdem na Khmerów
kupić koni w chińskich prowicjach Kwan-
tung i Hunan. Czamowie zostali pobici.
W 1177 flota Czamów morzem dotarła do
delty Mekongu, stąd popłynęła w górę rzeki
do jeziora Tonie Sap („Wielkie Jezioro"
w Kambodży środkowej), dalej rzeką Siem-
reap i zdobyła bezbronną stolicę Khmerów
Angkor (pierwotna nazwa Jasodharapura);
miasto złożone z drewnianych budynków
spłonęło. Następnie najeźdźcy zdobyli i złu-
pili Angkor Wat (zespół świątyń), który
w krótkim czasie popadł w całkowitą ruinę.
Stawiający opór król Khmerów Tribhuwa-
naditjawarman (wzmian. 1166-1177) zginął.
Później Khmerzy zachęceni do walki przez
króla Dżajawarmana VII (ok. 1120-ok.
1215) odzyskali niepodległość. Dżajawar-
man, wspomagany przez żołnierzy syjam-
skich i uchodźców czamskich mieszkających
w państwie Khmerów, w odwecie podjął
wyprawę do Czampy. Odniósł zwycięstwo
na morzu w 1181 i zdołał odbudować miasto
Angkor (Angkor Thom), na północ od starej - w 1369 i 1389; powtarzające się najazdy
stolicy. W 1190 przeprowadził następny Tajów i Czamów groziły zniszczeniem sys-
najazd na Czampę, pustosząc kraj i jego temu nawadniającego, dzięki któremu ist-
stolicę Yidżaję (Binh Dinh). Czampa została niało królestwo Khmerów. Królestwo
podbita i podzielona na dwa marionetkowe Khmerów podupadło na skutek okresowego
państwa wasalne. mieszania się Tajów w sprawy polityki
królów khmerskich, walk dynastycznych,
KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1191 -1203. walk wewnętrznych i klęsk poniesionych
W 1191 Czamowie powstali przeciw pano- w walkach z najeźdźcą, Armia Ajutthaji pod
waniu Khmerów narzuconemu im zaledwie wodzą Boromoradżi II (zm. 1448) oblegała
rok wcześniej (patrz KHMERÓW i CZAMÓW Angkor przez siedem miesięcy (1430-1431)
WOJNA H67-U90). Wypędzili jednego i w końcu zdobyła miasto dzięki zdradzie
z dwóch osadzonych przez Khmerów ma- dwóch mnichów buddyjskich i khmerskich
rionetkowych władców, księcia In (zm. po dostojników, którzy później, po śmierci
1203), a jego miejsce zajął książę z Czampy, króla Khmerów Dharmasoki (zm. 1444),
który wkrótce został królem Dżają Indra- potajemnie przyłączyli się do Ajutthajań-
warmanem V (zm. 1192?). Pokonał mario- czyków. Tajowie złupili Angkor; zostali
netkowego władcę, rządzącego w drugiej wyparci, ale wrócili w 1444 i zburzyli mias-
połowie Czampy i zjednoczył królestwo pod to. Dwór khmerski przeniesiono do Phnom
swoim panowaniem. Czamowie zwyciężyli Penh, nowej stolicy, w następnych latach
dwie armie Khmerów, ale w 1203 król imperium khmerskie było już tylko niewiel-
Khmerów Dżajawarman VII (ok. 1120-ok. kim królestwem skupionym wokół nowej
1215) przy pomocy buntowników z Czampy stolicy.
podbił ten kraj i osadził na tronie marionet-
kowego księcia Czampy, Ong Dhanapati-- K ILO ŃSK I BU N T 1918.Pod koniec ŚW -IA
grama (zm. po 1220), rządzącego dzięki TOWEJ WOJNY I Niemcy zaczęli omawiać
obecności wojsk khmerskich. Na 20 lat z aliantami warunki ewentualnego zawie-
Czampa została khmerską prowincją. szenia broni. W tym czasie flotę niemiecką
ogarnął buntowniczy nastrój. Gdy Niemiec-
K H M E R S K O -S Y J A M S K IE W O J N Y o- k . ka
1 35Flota
2- Dalekomorska otrzymała rozkaz
1444. Lud Tajów z królestwa Ajutthaja wyjścia w Morze Północne, by stoczyć tam
(południowy Syjam), założonego przez Ra- decydującą bitwę z Brytyjczykami, niemiec-
mę Thibodi I (1312-1369) około 1350, cy marynarze w Kilonii odmówili opusz-
rozpoczął najazdy na imperium Khmerów czenia portu i chwycili za broń, dając swoim
na wschodzie. Około 1352 król Rama Thi- buntem (29 października-3 listopada 1918)
bodi mianował syna, księcia Ramesuena początek jawnej rewolucji w całym kraju;
(zm. 1395), zarządcę Lop Buri (prowincja jedynie załogi okrętów podwodnych pozo-
na południu kraju) dowódcą armii wypra- stały wierne cesarzowi Wilhelmowi. Naj-
wionej do kraju Khmerów. Ramesuen 5000 większe nasilenie rewolucja osiągnęła w Ha-
wojska wysłał naprzód, co było strategicz- mburgu, Bremie i Lubece (4-5 listopada),
nym błędem - następca tronu Khmerów Bawaria ogłosiła się demokratyczną repub-
zdołał ich pobić. Dowiedziawszy się o poraż- liką socjalistyczną. Cesarz musiał abdyko-
ce, Rama Thibodi wysłał posiłki pod księ- wać; 11 listopada 1918 nastąpił koniec
ciem Boromadżą I (zm. 1388), zarządcą wojny.
Sup'anu. Boromoradża pobił Khmerów
i włączył do Syjamu regiony Khorat i Chan- K IM E R Ó W N A J A Z D N A F R Y G IĘ ok. 696-695
tha Buri (wschodni Syjam). Ajutthajańczycy p.n.e. Po 1000 p.n.e. Scytowie, wojowniczy
zajęli dwukrotnie stolicę Khmerów, Angkor lud koczowniczy pochodzenia indo-irań-
 skiego wywędrował z zachodniej Syberii, potyczce w kanionie Pało Duro Indianie
doszedł do Kaukazu i wyparł (VIII w.) stary nie zrezygnowali z walki (patrzRED RIYER,
lud kaukaski, Kimerów, do Anatolii (azjaty- W O JN A IN D IA N ZN AD R ZE K I RE D R IY E R
cka cześć Turcji). Kimerowie szukali naj - 1874-1875).
pierw miejsca na osiedlenie się we wschod -
niej Anatolii, usiłowali wejść na terytorium KŁAJPEDA, POWSTANIE W KŁAJPEDZIE
Asyrii, ale zostali wyparci do środkowej 1923. Od końca ŚWIATOWEJ WOJNY
Anatolii, gdzie zajęli starożytne królestwo I (1918) Kłajpeda, miasto w zachodniej
Frygii. W okresie panowania asyryjskiego części Litwy, w której przeważała ludność
króla Sanheriba (wzmian. 705-681) Kime - pochodzenia niemieckiego, pozostawała pod
rowie zniszczyli stolicę Frygii, Gordion i nadzorem aliantów. Mimo próśb Litwy, by
tym samym położyli kres niezależnemu powierzyć jej władzę nad miastem i okrę
bytowi tego państwa. Według greckiego giem, mocarstwa sprzymierzone ustanowiły
historyka Herodota (484P-425?) król Fry - w mieście garnizon francuski, który miał
gii, Midas (zm. ok. 695), popełnił samobój- zajmować się sprawami administracyjnymi.
stwo. Kimerowie, figurujący w asyryjskich II stycznia 1923 wybuchło powstanie zor
zapisach jako Gimarrai, a w Starym Testa - ganizowane przez Litwę; wojska litewskie
mencie jako Gomerowie, spustoszyli następ - zajęły Kłajpedę i zmusiły Francuzów do
nie Lidię, aż w końcu Scytowie wyparli ich opuszczenia miasta. W ciągu paru dni Litwa
do Kapadocji; ich obecność w tym regionie zawładnęła całym okręgiem. Mocarstwa so
sugeruje ormiańskie imię Gamir. Jakkol - jusznicze zaprotestowały, zbadały sytuację
wiek określenie Frygia przetrwało w okre - i postanowiły przekształcić Kłajpedę (miasto
sach panowania kolejnych władców Anato lii i przyległy obszar) w litewski okręg auto
jako nazwa regionu geograficznego, to nomiczny. Litwa oficjalnie zgodziła się na
jednak nie doszło do odrodzenia państwo - tę decyzję, podpisując 8 maja 1924 statut
wości frygijskiej. autonomiczny Kłajpedy. Patrz także LITEW
SKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1918-1920.
K IO W A IN D IA N W O JNA 1874. Indianie
Kiowa zamieszkiwali surowe obszary pół - KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801.
nocnego Teksasu, znane jako Starked Pla- Najazd Francji na Włochy, wypędzenie
ins, przecięte głębokimi kanionami wyżło - papieża i utworzenie zależnych od Francji
bionymi przez dopływy Red River (Rzeki republik Rzymskiej, Liguryjskiej, Cisalpiń-
Czerwonej). Indianie zimowali w kanionach, skiej i Helweckiej spowodowały wybuch
gdzie znajdowali trawę dla koni i schronie - następnej wojny koalicyjnej (patrzKOALICJI
nie przed śnieżycami. Gdy zapadła decyzja PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798). Przymierze
o ataku na wojownicze plemię Kiowa, wy - przeciw Francji zawarły Rosja, Austria,
słano 6 kolumn kawalerii i piechoty zdąża - Wielka Brytania, Portugalia, Neapol i Tur -
jących koncentrycznie ku siedzibom Indian. cja. Neapol wpadł już na początku 1799
Wojsko zaatakowało największą wioskę -In w ręce Francuzów i został ogłoszony Repub -
dian i wzięło wielu jeńców. Jeden z wywia - liką Partenopejską. Jednak w tym samym
dowców znalazł kryjówkę Indian w kanionie roku wojska rosyjskie pod dowództwem
Pało Duro. Nazajutrz rano żołnierze zeszli Aleksandra Suworowa (1729-1800) wspól -
w dół stromych ścian kanionu, zaatakowali nie z wojskami austriackimi odniosły w pół -
śpiących Indian, wypędzili ich z obozowis - nocnych Włoszech poważne zwycięstwa nad
ka, a następnie ruszyli w pościg. Dowódca Francuzami w bitwach pod Cassano, nad
kazał spędzić konie Indian Kiowa i zabić Trebią i pod Novi. Republiki stworzone
je. Był to początek końca dumnego plemie - przez Francuzów rozpadły się, gdy tylko
nia od dawna nienawidzącego białych, po Francja straciła przewagę. Wojska Suworo-
wa przekroczyły Alpy i weszły do Szwajcarii, KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807.
ale nieporozumienia między Austrią a Rosją W 1805, w czasie NAPOLEOŃSKICH WO -
sprawiły, że Suworow wycofał się z wojny. JEN, cesarz Francji Napoleon (1769-1821)
14 czerwca 1800 w bitwie pod Marengo ogłosił się królem Włoch (wcześniej zaanek -
Francuzi pod dowództwem Napoleona, teraz tował Genuę), co spowodowało powstanie
już pierwszego konsula, rozbili Austriaków. trzeciej koalicji, do której przystąpiły Wiel
-
Opór Austriaków załamał się całkowicie po ka Brytania, Austria, Rosja i Szwecja. Rezyg -
zwycięstwie Francuzów dowodzonych przez nując z planu najazdu na Anglię, Napoleon
Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod wysłał Wielką Armię pod Ulm, na spotkanie
Hohenlinden 3 grudnia 1800. Druga koali - z Austriakami. W październiku 1805 odniósł
cja rozpadła się po podpisaniu przez Austrię tam zwycięstwo. Zajął następnie Wiedeń
pokoju w Luneville 9 lutego 1801. Patrz i rozgromił Rosjan i Austriaków w bitwie
także WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792--1802; pod Austerlitz 2 grudnia 1805. Po pod -
NAPOLEOŃSKIEWOJNY isos-isis. pisaniu traktatu w Bratysławie Austria wy -
stąpiła z koalicji i wycofała się z Włoch.
KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798. Prusy, które przyłączyły się do koalicji
Francuski Konwent Narodowy, uskrzyd - w 1806, rychło poniosły klęski w bitwach
lony licznymi zwycięstwami odniesionymi pod Jena i Auerstadt (październik 1806).
w pierwszej fazie WOJEN REWOLUCYJ - W lutym 1807 wojska napoleońskie stoczyły
NEJ FRANCJI, ofiarowywał pomoc wszyst - z Rosjanami nie rozstrzygniętą bitwę pod
kim ludziom na świecie, którzy dążyli do Iławą. Marsz Napoleona w kierunku granicy
wolności. Takie deklaracje w połączeniu rosyjskiej został na krótko powstrzymany.
z egzekucją króla Ludwika XVI (1754- - 14 czerwca 1807 armia Napoleona rozbiła
1793) oraz otwarciem ujścia Skaldy dla wojska rosyjskie pod Friedlandem, a trzy
francuskiego handlu skłoniły Wielką Bry - dni później Rosja poprosiła o rozejm. W -lip
tanię, Holandię, Hiszpanię, Austrię, Prusy cu 1807 został podpisany traktat w Tylży;
i Rosję do zawiązania pierwszej koalicji Francja zawarła pokój z Rosją i zmusiła
skierowanej przeciw Francji. Koalicja -od Pru sy do o d d an ia p o ło w y tery to riu m .
niosła pierwsze zwycięstwa pod Neerwin- W tym momencie Napoleon niemal cał -
den, Moguncją i Kaiserslautern; francuskie kowicie panował nad zachodnią i środkową
wojska zostały wyparte z austriackich Nider
- Europą. Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA
landów. Francuzi zreorganizowali zdemo - 1812.
ralizowaną niepowodzeniami armię, prze -
prowadzili masową mobilizację i sformowali KOCHANKÓW WOJNA. Patrz FRANCUSKA
armię obywatelską. Nowa armia przeszła do W O JN AR E L IG IJN SAIÓ D M A15 77-1 58 0.
ofensywy i zmusiła Prusaków do wycofania
się za Ren. Rosja, zajęta konfliktami z Pol
- K O L U M B II W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
ską, wycofała się w 1794 z koalicji. Sukcesy 1810-1819. Po upadku króla Hiszpanii
Francji zmusiły Holandię (przemianowaną Ferdynanda VII (1784-1833), co było skut -
na Republikę Batawską) do zawarcia pokoju kiem wojny z Napoleonem (patrzPÓŁWYSPU
w 1795; w ślad za Holandią poszły Prusy IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), rada miasta
i Hiszpania podpisując w 1795 pierwszy Bogota w Nowej Granadzie (Kolumbia)
i drugi traktat w Bazylei. Dwa lata później, zadeklarowała wprawdzie wierność królowi,
po oblężeniu Mantui przez wojska francu - ale do 1810 usunęła urzędników królew -
skie pod dowództwem Napoleona (1769- - skich i powołała juntęrządzącą prowincją.
1821), Austria zawarła traktat w Campo Większość dużych miast w Nowej Granadzie
Formio, w którym ustąpiła Francji austriac- także usunęła władze królewskie i ustano -
kie Niderlandy. wiła rządy junty. Niektóre z nich opracowa-
ty własne konstytucje. Jednakże powstałe rządu centralnego i silnych instytucji koś -
junty zamiast połączyć wysiłki dla wspólnej cielnych, a liberałami, którzy preferowali
obrony przed rojalistami, zwalczały się wza
- silne rządy stanowe i chcieli ograniczenia
jemnie, osłabiając tym ruch rewolucyjny. władzy Kościoła. Aż do 1849 urząd prezy -
Wojska powstańcze pod dowództwem Si- denta sprawowali konserwatyści; w 1849 na
mona Bolivara (1783-1830) osiągnęły pewne prezydenta został wybrany liberał Jose Hi-
sukcesy, ale w 1815 zostały zdecydowanie lario Lopez (ok. 1800-1869). Za czasów
pokonane pod Santa Mara przez wojska jego prezydentury liberałowie uchwalili -no
hiszpańskie dowodzone przez Pablo Morillo wą konstytucję (1853), znieśli niewolnictwo,
(1777-1838). Rojaliści odzyskali władzę wprowadzili rozdział Kościoła od państwa,
w Nowej Granadzie, natomiast Bolivar przyznali wszystkim mężczyznom prawo
uciekł na Jamajkę, a potem na Haiti. W 1816 głosu, wprowadzili obsadę prawie wszyst -
Bolivar założył bazę w Angosturze (Ciudad kich urzędów na drodze wyborów i ustano -
Bolivar) (patrz WENEZUELSKA WOJNA o NIE- wili zasady działania federacji, według któ -
PODLEGŁOŚĆ 1811-1821) i urzeczywistniając rych rządy stanowe zyskały niemal pełną
śmiały plan ataku na Bogotę, przeprowadził autonomię. Konstytucja ta doprowadziła do
obdartą, ale dobrze uzbrojoną, 3,5-tysięczną osłabienia władz centralnych, częstych pow -
armię przez Wenezuelę, siedem rzek i wy - stań i zdyskredytowania liberałów. Wszyst -
sokie Andy; w czasie tego ciężkiego marszu ko to sprawiło, że w 1857 na prezydenta
zmarło ponad 1000 żołnierzy. Po drodze został wybrany konserwatysta Mariano Os-
przyłączyły się do Bolivara wojska Francisco pina (1805-1875). Starając się ułagodzić
de Pauli Santadera (1792-1840) i europejscy s w o ich p rzec iw n ik ó w , O sp in a o g ło sił
ochotnicy. Armia rewolucyjna pokonała -Hi w 1858 nową konstytucję, która zawierała
szpanów w bitwie pod Boyaca 7 sierpnia wiele idei federalistycznych i przekształcała
1819, potem zdobyła Bogotę i zapewniła Kolumbię w Konfederację Granady. Stany
Nowej Granadzie niepodległość. Bolivar tworzące republikę zyskały na niezależności
został prezydentem nowej republiki. -Po i gdy w 1860 rząd centralny chciał nad -
wrócił do Angostury i nie zakończonej zorować wybory w stanach Federacji i pod -
wojny w Wenezueli. Później, w 1822, razem porządkować rządowi centralnemu milicję
z Antonio Jose de Sucre (1785-1830) wkro - tych stanów, wybuchła wojna domowa. Ge -
czyli z wojskiem do prowincji Quito (Ek - nerał Tomas Cipriano de Mosąuera
wador) i toczyli zacięte walki, aż wreszcie (1798-1878), liberał, gubernator stanu Cau-
Sucre odniósł decydujące zwycięstwo w -po ca, ogłosił niezależność tego stanu i wkro -
bliżu wulkanu Pichincha (24 maja 1822). czył z armią do Bogoty, stolicy kraju. Ospina
Ekwador został uwolniony od hiszpańskiego został usunięty i uwięziony, a 18 lipca 1861
panowania i za namową Bolivara przystąpił Mosąuera ogłosił się tymczasowym prezy -
do unii z Wielką Kolumbią (Kolumbia, dentem kraju. Patrz także„EPOKA WOJEN
Panama i Wenezuela). Patrz takżePERU DOMOWYCH" KOLUMBIJSKAi863-i880.
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1820-1825.
K O L U M B IJSK A W O JN A D O M O W A- 1899-
K O L U M B IJSK A „EPO K A W O JE N -D O M O Patrz TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903.
1903.
WYCH". Patrz „EPOKA WOJEN DOMOWYCH"
KOLUMBIJSKA isas-mo. K O L U M B IJS K A W O JN A PARTYZANCK A
1976. Rząd Kolumbii wprowadził w 1976
KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1861. stan wyjątkowy, wymierzony przeciw lewi -
W początkach historii niepodległej Kolum - cowym grupom partyzanckim, które usiło -
bii zarysował się podział polityczny między wały wzniecić w kraju wojnę domową. -Le
konserwatystami, którzy pragnęli silnego wicowe ugrupowania polityczne nadal sto-
sowały przemoc, w związku z czym rząd
uchwalił surową „ustawę specjalną" (1978),
która ograniczyła prawa obywatelskie; prze-
ciw ustawie wystąpili liberałowie i prasa,
l stycznia 1979 partyzancki Ruch 19 Kwiet-
nia (M-19) - nazwa ruchu pochodzi od
dnia, w którym ich osławiony bohater Gus-
tavo Rojas Pinilla (1900-1975) przegrał
wybory prezydenckie - zdobył ponad 5000
sztuk broni z głównego arsenału wojskowe-
go w Bogocie, stolicy kraju. Aresztowano
i uwięziono setki podejrzanych opozycjonis-
tów lewicowych; krążyły pogłoski, że część
z nich poddano torturom. Inny lewicowy
ruch partyzancki, Kolumbijskie Rewolucyj-
ne Siły Zbrojne, nasilił działania przeciw
rządowi; jego członkowie niszczyli czołgi
i podejmowali inne akcje zbrojne. W 1980
partyzanci z M-19 uprowadzili 15 osób
- dyplomatów i inne osobistości - z przyję-
cia dyplomatycznego w ambasadzie Repub-
liki Dominikany w Bogocie. W zamian za
wydanie zakładników partyzanci zażądali
uwolnienia 311 więźniów politycznych i 50
milionów dolarów okupu. Porozumienie
osiągnięto po 61 dniach negocjacji, po czym
partyzanci zbiegli bezpiecznie do Hawany
wraz z 12 zakładnikami, których tam zwol-
nili. 18 marca 1981 w gwałtownej wymianie
ognia z rządowymi wojskami kolumbijskimi
zginęło wielu przywódców M-19, jednak
M-19 i Kolumbijskie Rewolucyjne Siły
Zbrojne oraz inne powstańcze ugrupowania
nie przerwały działań wywrotowych. Dzia-
łania odwetowe wymierzone w partyzantów
grup lewicowych i lewackich prowadziły
paramilitarne ugrupowania prawicowe
(szwadrony śmierci). Uchwalona przez rząd
amnestia dla partyzantów nie odniosła ta-
kich skutków, jak oczekiwano (1982-1983).
W 1982 na prezydenta wybrano Belisario
Betancura Cuartasa (ur. 1923), konserwatys-
tę. Rząd Cuartasa usiłował poprawić poziom
życia najuboższych, zmniejszyć inflację
i skłonić partyzantów do wzięcia udziału
w pokojowym życiu politycznym kraju.
Mimo spadku intensywności działań lewicy
szwadrony śmierci nadal terroryzują ludzi
podejrzanych o sympatie dla partyzantów.
Również w latach dziewięćdziesiątych nie-
pokoje społeczne, działalność mafii nar-
kotykowych oraz ugrupowań partyzanckich
nie pozwala uznać wojny partyzanckiej
w Kolumbii za zakończoną. W 1992 prezy-
dent Cesar Gaviria Trujillo wprowadził stan
wyjątkowy, aby zaostrzyć walkę z lewackimi
organizacjami i mafią narkotykową.
K O L U M B IJ S K IE P O W S T A N IE9 1kw
94 iet
8.-
nia 1948, w czasie konferencji panamerykań-
skiej w Bogocie, stolicy Kolumbii, został
zamordowany Jorge Eliecera Gaitan
(1902-1948), popularny przywódca lewico-
wego skrzydła liberałów. W ten sposób do
wszystkich społecznych i politycznych prob-
lemów Kolumbii doszła jeszcze polityczna
walka między dwiema starymi partiami,
liberałami i konserwatystami. Po morder-
stwie w całym kraju rozpoczęły się rozruchy
i akty wandalizmu (ten nagły wybuch aktów
przemocy był zapewne skutkiem od dawna
tłumionego niezadowolenia społecznego,
wywoływanego wieloma problemami o lo-
kalnym i ogólnonarodowym zasięgu). Ko-
lumbia weszła w okres nieustannych po-
wstań i bezprawia (okresowi temu nadano
nazwę La Yiolencia), który trwał do 1958.
W tym czasie życie straciło ponad 200
tysięcy ludzi, a szkody materialne szacuje
się na ponad miliard dolarów. W 1950
prezydentem został Laureano Eleuterio Go-
mez (1889-1965), zagorzały konserwatysta.
W 1953 szef sztabu, generał Gustavo Rojas
Pinilla (ur. 1900) dokonał zamachu stanu,
usunął Gomeza i wprowadził rządy dyk-
tatorskie. Jego skorumpowane i brutalne
rządy przerwał w 1957 zamach stanu doko-
nany przez juntę wojskową popieraną zarów-
no przez liberałów, jak i konserwatystów.
W 1958 powołano koalicyjny, liberalno-kon-
serwatywny rząd (Front Narodowy), który
przywrócił demokrację w kraju. Na czele
rządu stanął nowy prezydent Alberto Lleras
Camargo (ur. 1906), który zaczął powoli
stabilizować rozchwianą gospodarkę kraju
i wprowadził reformę rolną.
KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968.
30 czerwca 1960 Belgia uznała niepodległość
Konga (Zair), jednakże przywódcy tej repu-
bliki afrykańskiej, prezydent Joseph Kasa-
vubu (1910P-1969) i lewicowy premier Pat-
rice Lumumba (1925-1961), nie potrafili
zjednoczyć jej 22 milionów obywateli, nale-
żących do ponad 200 plemion. Prawie na-
tychmiast po uzyskaniu niepodległości
w Kongo wybuchły konflikty plemienne;
zbuntowały się również jednostki armii
Konga. 22 lipca 1960 Moise Czombe
(1919-1969), przywódca Katangi, ogłosił
secesję tej bogatej w minerały prowincji,
a w ślad za Katangą secesję ogłosiła prowin-
cja Południowa Kasai. Kasavubu i Lumum-
ba zwrócili się do Organizacji Narodów
Zjednoczonych z prośbą o pomoc wojskową
i przysłanie sił pokojowych. ONZ skiero-
wała tam swoje oddziały na cztery lata.
Lumumba poprosił również o pomoc Zwią-
zek Radziecki; został wtedy oskarżony o ko-
munizm. Pod presją tych oskarżeń 5 wrześ-
nia 1960 zrezygnował ze stanowiska pre-
miera. Nastąpił chaos; dziewięć dni później
szef sztabu, pułkownik Joseph-Desire Mo-
butu (Mobutu Sese-Seko) (1930-1997), prze-
jął rzeczywistą władzę w kraju. Dwa miesią-
ce później Lumumba został aresztowany
i w lutym 1961 w nie wyjaśnionych okolicz-
nościach zamordowany w więzieniu w Ka-
tandze. W następnych latach panowała prze-
moc i dochodziło do krwawych konfliktów
wewnętrznych, gdyż niezdyscyplinowana
armia Konga nie była w stanie zapewnić
spokoju i porządku. W 1963 ONZ nakłoniła
Katangę do ponownego przyłączenia się do
Konga; siły ONZ opuściły Kongo w poło-
wie 1964. Czombe powrócił z wygnania
i został premierem (9 lipca 1964). Starał się
zmusić zwaśnione grupy do zawarcia poko-
ju; wprowadził do sił zbrojnych białych
najemników - żołnierzy i kadrę oficerską
(co spotkało się z krytyką komunistycznego
bloku państw afrykańskich). Podobnie jak
jego poprzednicy Czombe nie zdołał opano-
wać sytuacji w kraju, gdzie stale dochodziło
do rebelii. W listopadzie 1964 r. rebelianci
wzięli wielu białych zakładników i prze-
trzymywali ich w Stanleyville (Kisangani);
uwolnili ich belgijscy spadochroniarze, któ-
rzy dolecieli do Stanleyville samolotami
lotnictwa Stanów Zjednoczonych (25-27
listopada 1964). W walce o władzę Kasavubu
13 października 1965 usunął Czombego,
który ponownie udał się na wygnanie.
W miesiąc później Mobutu dokonał bez-
krwawego zamachu stanu, pozbawił urzędu
Kasavubu i ogłosił się prezydentem. Rząd
wojskowy stopniowo umacniał władzę
w kraju. Nadal jednak w różnych miejscach
Konga wybuchały powstania, a lojalność
Katangi pozostawała wątpliwa. W 1967 Mo-
butu zwolnił z armii białych najemników,
którzy w proteście, przy pomocy rebeliantów
z Katangi, zajęli Stanleyville i Bukavu,
stolicę prowincji Kiwu. Ogłoszono stan
wyjątkowy. Po ciężkich walkach wojska
rządowe odbiły Stanleyville. Najemnicy i re-
belianci z Katangi opuścili Bukavu, ale
ponownie zajęli je w sierpniu 1967. Wojska
rządowe przejęły miasto i wyparły najem-
ników oraz ich sojuszników do sąsiedniej
Ruandy (październik 1967). W 1968 zgnie-
ciono najbardziej długotrwałą i największą
rebelię, a jej przywódców skazano na śmierć.
Czombe został zaocznie skazany za zdradę
na śmierć; znalazł schronienie w Algierii,
zmarł tam w 1969. W tym czasie Mobutu
już całkowicie panował nad sytuacją w kraju,
aż do roku 1993, w którym utracił władzę
i wyemigrował. Zmarł w 1997.
KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718.
W 717 licząca 80 tysięcy żołnierzy armia
muzułmańska pod wodzą Maslamy, brata
kalifa wyruszyła z Pergamonu (Bergama),
miasta zdobytego przez muzułmanów w cza-
sie BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ
WOJNY 698-718, przeprawiła się przez
Hellespont (Dardanele) i w lipcu rozpoczęła
oblężenie Konstantynopola (Stambułu), sto-
licy cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Leon
III (680P-741) użył ognia greckiego - palnej
mieszaniny siarki, ropy naftowej, smoły,
żywicy, saletry - co zmusiło oblegających
do trzymania się z dala od murów miasta. brojenia okupantów japońskich w Korei
We wrześniu 717 wódz Sulejman przypro - alianci przyjęli 38. równoleżnik za tym -
wadził posiłki jakoby 2000 wojennych -ok czasową granicę oddzielającą komunistyczną
rętów, i przeprawił przez Hellespont rzeko - Koreę Północną od demokratycznej Korei
mo dalszych 80 tysięcy żołnierzy, jednak po Południowej (w 1945 Korea została wy -
ich wysadzeniu na brzeg flota arabska -zo zwolona spod okupacji japońskiej; od pół -
stała pobita przez bizantyjską. Muzułmanie nocy wkroczyły wojska radzieckie, od połu -
założyli obóz zimowy, a wiosną 718, po dnia amerykańskie). Późniejsze dążenia -Or
nadejściu posiłków rzekomo 50 tysięcy żoł - ganizacji Narodów Zjednoczonych do połą -
nierzy, przypuścili szturm, który został czenia kraju zakończyły się niepowodzeniem.
odparty. W czerwcu (?) flota arabska została 25 czerwca 1950 wojska Korei Północnej
zwyciężona na wodach Bosforu, a armia niespodziewanie zaatakowały Koreę Połu -
pod Chalcedonem. Bułgarzy, związani wów - dniową i w ciągu dwóch miesięcy dotarły
czas z cesarstwem bizantyjskim sojuszem niemal do południowego skraju Półwyspu
przeciw Arabom, pod wodzą chagana Ter- Koreańskiego. Wojska Korei Południowej
belisa (wzmian. 710-720) wkroczyli do Tra- skupiły się wówczas wokół miasta Pusan
cji i w lipcu (?) rozbili Arabów w pobliżu i tam prowadziły działania obronne. Dwa
Adrianopola. W sierpniu 718 armia muzuł - dni po rozpoczęciu inwazji ONZ wezwała
mańska ścigana przez wojska Leona, rozpo - swych członków do udzielenia pomocy Ko -
częła odwrót przez Azję Mniejszą. Flota rei Południowej; piętnaście państw odpo -
muzułmańska z dużą liczbą żołnierzy na wiedziało na apel. Na czele sił między -
pokładzie opuściła port, ale została później narodowych stanął generał Douglas MacAr-
niemal całkowicie zniszczona przez burzę. thur (1880-1964), który zaplanował i prze -
p r o w a d z i ł u d a n y d e s a n t n a ty ły
K O N STA N T Y NO PO L A U PA D E K Turcy
1453. nieprzyjaciela w porcie Inczhon na wy -
osmańscy okrążyli cesarstwo bizantyjskie brzeżu zachodnim (24 listopada 1950) i -od
i ograniczyli jego terytorium do Konstan - ciął linie zaopatrzenia armii północnokore-
tynopola (Stambułu) i przyległych terenów. ańskiej. Koreańczycy z północy zostali wy -
80-tysięczna armia turecka pod dowódz - parci z powrotem na linię rzeki Jalu, w -po
twem sułtana Mehmeda II Zwycięzcy bliżu granicy między Chinami i Koreą
(1429-1481) rozpoczęła 6 kwietnia 1453 Północną. Planowano, że dwie kolumny
oblężenie Konstantynopola, którego bronił wojsk ONZ, rozmieszczone po obu stronach
cesarz bizantyjski Konstantyn XI Paleolog pasma górskiego ciągnącego się wzdłuż pół -
(1404-1453) z 10-tysięczną armią. Flota wyspu, dokonają zjednoczenia całej Korei
turecka zablokowała port i odparła płynącą pod władzą Korei Południowej. Plan ten
z pomocą flotę wenecką. Tureckie działa nie powiódł się, gdyż 26 listopada 1950
dokonały wyłomów w potężnych murach komunistyczne Chiny udzieliły militarnego
miasta. 29 maja 1453 Turcy weszli do Kon - wsparcia Korei Północnej. Po zaciętych
stantynopola. Konstantyn dzielnie walczył walkach Chińczycy i Koreańczycy zepchnęli
u jednej z bram miasta, uległ jednak prze - wojska ONZ na południe. Do l stycznia
ważającym siłom, zginął w walce. Mehmed 1951 armia koreańsko-chińska w sile około
pozwolił swoim wojownikom przez trzy dni 485 tysięcy żołnierzy zmusiła 365-tysięczne
plądrować miasto; nastąpił koniec cesarstwa wojska MacArthura do wycofania się za 38.
bizantyjskiego. Patrz takżeBIZANTYJSKO-TU- równoleżnik. Chińczycy zdobyli stolicę Ko -
RECKA WOJNA 1422. rei Południowej, Seul. Miasto zostało odbite
przez siły ONZ 14 marca 1951. Rozpoczęły
KOREAŃSKA WOJNA 1950-1953. Pod ko- się rokowania pokojowe. Negocjacje prze -
niec ŚWIATOWEJ WOJNY II w celu roz- ciągały się, a na linii dzielącej obie strony
toczyły się sporadyczne walki. Wbrew decy - konserwatywny. Kiereński wycofał swoje
zji ONZ i Stanów Zjednoczonych MacAr- poparcie dla prawicowego, wojskowego -za
thur publicznie nawoływał do zaatakowania machu stanu i starał się uzyskać pomoc ze
i zbombardowania chińskich baz w Mandżu - strony centralnego komitetu rad i sił lewi-
rii. 11 kwietnia 1951 prezydent USA Harry cowych. Robotnicy, uzbrojeni przez bol -
S. Truman (1884-1972) odwołał MacArthura szewików i gotowi stawić opór Korniłowo-
ze stanowiska dowódcy wojsk ONZ i USA wi, nakłonili Kozaków do odstąpienia. Po
na Dalekim Wschodzie i mianował na jego pięciu dniach kontrrewolucja upadła (9-14
miejsce generała Matthew B. Ridgwaya. września 1917). Korniłowa aresztowano
Obie strony wszczęły walki, które pochłonę ły i uwięziono; zbiegł z Piotrogrodu po PAŹ -
wiele ofiar. Negocjacje w sprawie rozejmu DZIERNIKOWEJ REWOLUCJI. Patrz - ta
utknęły głównie ze względu na trudną do kże BOLSZEWICKAREWOLUCJA1917.
uregulowania kwestię wymiany jeńców, cho -
rych i rannych. Rokowania zostały zerwane KORSYKAŃSKIE POWSTANIA 1729-1769.
w październiku 1952. Wojska ONZ wzięły Korsykanie byli niezadowoleni z władania
do niewoli 70 tysięcy jeńców; negocjatorzy przez Genuę ich wyspą, z ograniczenia ich
ONZ nalegali, by jeńcom pozwolono zdecy - autonomii, z obciążeń podatkowych. Wybu -
dować, czy chcą wrócić na północ, czy chło żywiołowe powstanie, któremu przewo -
pozostać na południu. Okazało się, że 75% dziła miejscowa szlachta. Opanowano tereny
jeńców chce pozostać w Korei Południowej położone w głębi wyspy. W 1735 ogłoszono
(21 jeńców amerykańskich zdecydowało się niepodległość Korsyki. Z pomocą wyspie
pozostać u komunistów). W kwietniu 1953 przyszedł niemiecki awanturnik baron Theo-
ponownie podjęto rozmowy pokojowe, które dor Neuhof (1694-1756); po początkowych
doprowadziły do zawarcia rozejmu w Pan- sukcesach został ogłoszony „królem" Korsyki
mundżonie (27 lipca 1953). Formalnego Teodorem I, w 1736 został jednak pokonany
traktatu pokojowego nie podpisano do dziś. i uciekł z wyspy ogarniętej wojną domową.
Wracał dwukrotnie (1738, 1743) na próżno
KOREAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz usiłując przywrócić swoje „królestwo", które
-
CH IŃSK O-K OR EAŃ SK IEW O JN Y. go pozbawili go Genueńczycy z pomocą
Francuzów; na koniec uciekł do Anglii.
KO RNUOW A PUCZ 1917. Konserwatywni W 1755 patriota korsykański, Pasąuale Paoli,
generałowie rosyjscy popierani przez Alek - którego ojciec, zwolennik Neuhoffa, kierował
sandra Kiereńskiego (1881-1970), który powstaniem na Korsyce w latach 1734-1735,
zastąpił księcia Gieorgija Lwowa (1861-- wrócił z wygnania i stanął na czele zwycięs -
1925) na stanowisku premiera w rządzie kiego powstania Korsykanów. Został wybra -
tymczasowym, postanowili ustanowić dyk - ny na prezydenta republikańskiej Korsyki
taturę wojskową i położyć kres rosnącej (1755). Paoli zorganizował administrację
anarchii i rozprzężeniu w armii, które -na i przeprowadził wiele reform. Genua w dal -
stąpiły po LUTOWEJ REWOLUCJI. Kie- szym ciągu walczyła z Paolim; w 1764 Fran
-
reński zorientował się, że generał Ławr cja, sprzymierzeniec Genui, przyłączyła się
Korniłow (1870-1918), którego sam mia - do wojny, a w 1768 kupiła Korsykę od Genui,
nował naczelnym dowódcą, dąży do sprawo - która straciła nadzieję na podporządkowanie
wania jednoosobowej dyktatury; wobec tego sobie wyspy. Na wyspie wylądowały przewa -
zarzucił mu zdradę i zdymisjonował. W -od żające liczebnie wojska francuskie i mimo
powiedzi Korniłow skierował do Piotro- zaciekłego oporu mniej licznych, lecz dosko -
grodu (Sankt Petersburg) oddziały kozackie, nale dowodzonych wojsk Paolego, zwyciężyły
mając nadzieję, że zmieni sowiet (radę -re je w 1769. Paoli zbiegł do Anglii, a Korsyka
wolucyjną) i rząd tymczasowy na bardziej została przyłączona do Francji.
KORYNCKA W OJNA 395-387 p.n.e. Pokój ria), wspólną kolonią Koryntu i Korkyry.
w 404 (patrz PELOPONESKA WOJNA DRUGA, CZYLI Gdy doszło do wyprawy floty korkyrskiej
WIELKA 431-404 p.n.e.) sprawiał, że Spar-ta w 435 na Epidamnos, licząca 70 okrętów
uzyskała hegemonię w Grecji. W 395 flota Koryntu usiłowała przyjść kolonii
wystąpiła przeciw niej koalicja Teb i Aten, z pomocą, jednak 80 trirem z Korkyry
do której wkrótce przyłączyły się Argos, zadało jej druzgocącą klęskę w zatoce Am-
Korynt i inne państwa. Najazd Spartan na brakia (Arta). Upokorzony tą klęską Korynt
Beocję zakończył się ich klęską, a tocząca zbudował większą flotę, a wówczas zaniepo -
się wówczas wojna Sparty z Persami o Jonie kojona Korkyra zwróciła się o pomoc do
umożliwiała Atenom zbudowanie floty za Aten. Ateny wysłały do Korkyry 10, a póź -
perskie pieniądze. Dzięki temu w 394 Ateny niej jeszcze 20 okrętów. W bitwie pod
zwyciężyły flotę Sparty pod Knidos i do Sybotami (433) Korynt zadał decydującą
390 odzyskały wiele portów na Morzu Egej - klęskę flocie korkyrskiej, ale nadpłynięcie
skim. Odbudowały również swoje fortyfika - okrętów ateńskich skłoniło okręty Koryntu
cje. W walkach na lądzie zwyciężali na ogół do odwrotu. Korynt był mocno urażony
Spartanie. Zwycięstwo pod Nemeą (394) z powodu sojuszu Aten i Korkyry; sojusz
i pozyskanie na nowo pomocy Persów umoż - ten przyczynił się do wybuchu dwa lata
liwiły Sparcie odniesienie drugiego zwycięs
- później PELOPONESKIEJ WOJNY DRU -
twa, pod Koroneją (394), i rozpoczęcie GIEJ, CZYLI WIELKIEJ.
blokady Koryntu (393) oraz Aten (392).
W latach 390-389 odznaczyli się w wojnie K O ST A R Y K A Ń SK A R EB E L IAJose
1955.
„Pe-
podjazdowej zreformowani peltiaści ateńscy pe" Figueres Ferrer (ur. 1908), umiarkowa
ny
Ifikratesa mogący walczyć wręcz dzięki socjalista, został w 1953 wybrany na
długiej włóczni. W 389 Argos włączyło do prezydenta Kostaryki. Sprawujący dyktator -
swego państwa Korynt, w którym wystąpiło skie rządy prezydent Nikaragui Anastasio
silne ugrupowanie prospartańskie. W 387 Somoza (1896-1956) oskarżył członków -Le
Persowie opanowali Hellespont, a ich flota gionu Karaibskiego, politycznej grupy ucho
-
blokowała Ateny. Te musiały zgodzić się na dźców z państw karaibskich, o udział w spis
-
pokój narzucony przez Persów (pokój kró - ku na jego życie, miał im w tym rzekomo
lewski, 386), zgodnie z którym musiały pomagać Figueres (legion popierał Figuere-
zrezygnować ze wszystkich sojuszów z pań - sa w wyborach prezydenckich). Somoza
stwami nad Morzem Egejskim. Państwa najprawdopodobniej planował wziąć odwet
greckie w Azji Mniejszej i przyległych do i poprzeć Rafaela Calderona Guardię
niej wyspach przechodziły pod zwierzch - (1900-1970), dawnego prezydenta Kostary -
nictwo Persji. Doszło do rozwiązania Związ- ki, który poprowadził grupę rebeliantów
ku Beockiego. Korynt odzyskiwał niepod - z Nikaragui na południe i zdobył nad -
ległość. Ugruntowała się potęga Sparty, ale graniczne miasto kostarykańskie Yilla Qu-
tylko w takim stopniu, w jakim odpowiadało esada, położone przy autostradzie paname-
to Persom. Patrz takżeTEBAŃSKO-SPARTAŃ- rykańskiej (11 stycznia 1955). Figueres -na
SKA WOJNA 379-371 p.n.e. tychmiast zwrócił się do Organizacji Państw
Amerykańskich z prośbą o zbadanie sprawy.
K O R Y N T U l K O R K Y R Y W O J N A 4 3Komisja
5-4 33 Organizacji ujawniła, że dostawy
p.n.e. Korkyra (Korfu lub Kerkira), grecka i sprzęt wojskowy rebeliantów pochodziły
kolonia na wyspie o tej samej nazwie na z Nikaragui. Bezpośrednio po ogłoszeniu
Morzu Jońskim, rozpoczęła wojnę morską tych faktów Nikaragua przestała pomagać
ze swym macierzystym miastem - Koryn- rebeliantom, wśród których przeważali Kos-
tem. Przyczyną wojny było dążenie Koryntu tarykańczycy. W tym czasie Stany Zjed -
do zwierzchnictwa nad Epidamnosem (Ili- noczone sprzedały Kostaryce cztery myś-
 liwce. W niektórych miastach doszło do rer (ur. 1908), a poplecznikami pokonanego
ciężkich walk, ale siły rebeliantów nie miały kandydata na prezydenta, Rafaela Calderona
szans w walce z popieranymi przez społe - Guardii (1900-1970). Siły Figueresa, zwane
czeństwo siłami rządowymi i zostały wypar - Legionem Karaibskim, walczyły z powo -
te na północ, za granicę z Nikaraguą. Na dzeniem z oddziałami Calderona, w skład
początku 1956 Kostaryka i Nikaragua zawa - których wchodziły wojska rządowe i komu -
rły porozumienie o współpracy w nadzoro - niści. Calderon uzyskał również pomoc od
waniu wspólnej granicy. prezydenta Nikaragui Anastasio Somozy
(1896-1956) oraz prezydenta Hondurasu
K O S T A R Y K A Ń S K A R E W O L U C JRAefo-1r 9 1 Tiburcio
7. Cariasa Andino (1876-1969). 28
mom proponowanym przez Alfredo Gon- kwietnia 1948, po około sześciu tygodniach
zaleza Floresa (1877- po 1967), prezydenta walk, Figueres wkroczył do stolicy San Jose
wybranego w demokratycznych wyborach i usunął rząd. 8 maja 1948 powołał rząd
w 1913, przeciwstawił się generał Federico junty wojskowej i przez 18 miesięcy stał na
Tinoco Granados (1870-1931). Tinoco sta - jego czele. Junta wprowadziła rewolucyjne
nął na czele rewolty wojskowej, która obaliła zmiany; rozwiązała armię Kostaryki, zdele -
Gonzaleza i jego rząd (27 stycznia 1917). galizowała partię komunistyczną, upańst -
Tinoco ustanowił dyktaturę wojskową; prze - wowiła banki i zaczęła reformować adminis -
ciw jego rządom wybuchło w kraju pow - trację państwową. Zmiany miały również
stanie. Władze Stanów Zjednoczonych -po swoich przeciwników; 10 grudnia 1948 prze -
tępiły Tinoco i nie uznały jego rządu. bywający na emigracji kalderoniści wkro -
Wobec groźby interwencji USA w maju czyli do Kostaryki, ale zostali wyparci.
1919 Tinoco podał się do dymisji. Mniej Organizacja Państw Amerykańskich wyde -
więcej miesiąc później, w celu ochrony legowała komisję do zbadania udziału -So
interesów amerykańskich, w Kostaryce wy - mozy w dokonanym najeździe. Na początku
lądowała piechota morska USA. W 1920 1949 zebrało się kostarykańskie zgromadze -
przywrócono rząd demokratyczny z nowo nie ustawodawcze, zatwierdziło ważność
wybranym prezydentem Julio Acostą Garcią wyboru Ulate i przygotowało nową kon -
(1872-1954). Rząd ten został uznany przez stytucję. 8 listopada 1949 Figueres przekazał
Stany Zjednoczone. W rok później Kos - rządy prezydentowi Ulate.
taryk a stała n a p ro g u w o jn y z Pan am ą
z powodu zadawnionego sporu o granicę; K O W E N A N T U Z W O L E N N IK Ó W P O W S T A N IE
gdy wojska panamskie wkroczyły na sporne 1666. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Karol II
terytorium na wybrzeżu Oceanu Spokoj - (1630-1685) podpisał ugodę z prezbiteria-
nego, wybuchły walki. Wojna została zażeg - nami (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA
nana, gdy przedstawiciele USA przekonali i648-i65i), by utorować sobie drogędo
siły panamskie, by opuściły zajęte teryto - tronu. Ponieważ sam nie miał zamiaru
rium. Kostaryka zachowała te obszary, ale powrócić do Szkocji, powierzył rządy w tym
granicę ostatecznie ustalono dopiero w 1941. kraju umiarkowanemu zwolennikowi Ko-
wenantu („Kowenant", przymierze, okreś-
KOSTARYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1948. lenie związku prezbiteran szkockich) Joh-
Wybory prezydenckie w Kostaryce wygrał nowi Maitlandowi (1616-1682), księciu
w 1948 Otilio Ulate (1895-1973), ale l mar - Lauderdale, oraz Kościołowi szkockiemu,
ca 1948 Kongres uznał wybory za nieważne w którego imieniu występował arcybiskup
i anulował ich wynik. Ta decyzja spowodo - St. Andrews, James Sharp (1613-1679).
wała wybuch wojny domowej między zwo - Obaj godzili się na przywrócenie w Szkocji
lennikami Ulate, którym przewodził plan - episkopalnej organizacji Kościoła anglikań -
tator, pułkownik Jose „Pepe" Figueres Fer- skiego (patrzBISKUPÓ W W OJNA PIERW SZA
1639). Zwolenników Kowenantu nieustannie kiem; podejrzewano go zatem o chęć zmu-
czymś prowokowano, a do wrzenia dopro- szenia Anglii i Szkocji do przejścia na
wadził ich Akt Pobłażania, który odwołał katolicyzm, co nie przysporzyło mu sym-
wszystkie porozumienia z czasów Common- patii ani zaufania. W Szkocji Jakub prowa-
wealthu (tzn. z czasów Cromwella). Władze dził politykę podobną do polityki ojca,
zażądały, aby wszyscy duchowni mianowani Karola I (1600-1649), różnił się od niego
po 1649 zrezygnowali z urzędów i zakazały tylko tolerancją dla katolicyzmu, i z tego
odprawiania nie zatwierdzonych (tzn. prez- powodu również spotkał się z opozycją.
biteriańskich) nabożeństw, nakładały grzyw- Książę Argyll, który daremnie próbował
ny i przesunęły wojska z Wyżyny Połu- wzniecić powstanie zwolenników Kowenan-
dniowoszkockiej na Nizinę Środkowoszkoc- tu w Szkocji, został ujęty i stracony. Nie
ką. Zwolennicy Kowenantu zaatakowali udało się to również księciu Monmouth,
Edynburg, zostali zwyciężeni 28 listopada Jamesowi Scottowi (1649-1685) (patrz MON-
1666 w bitwie pod Pentland Hills, ale mimo MOUTHA POWSTANIE 1685). Angielski opór
to nadal występowali przeciw nowym ogra- wobec prób tolerancji dla katolicyzmu na-
niczeniom ich praw wprowadzanym przez brał charakteru międzynarodowego, gdy
Karola II. zaczął go popierać i finansować Wilhelm
Orański (1650-1702), późniejszy król Ang-
K O W E N A N T U Z W O L E N N IK Ó W P O W lii,
S T ASzkocji
N IE i Irlandii Wilhelm III. Gdy
1679. Represje w stosunku do prezbiterian w 1688 Wilhelm i córka Jakuba II, królowa
szkockich podejmowane przez Johna Mait- Maria II (1662-1694), wstąpili na tron
landa (1616-1682), księcia Lauderdale, jed- (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), większość
nego z głównych ministrów króla Anglii Szkotów była z tego zadowolona, jedyną
Karola II (1630-1685), wywoływały wzbu- niezadowoloną grupą byli jakobici (patrz
rzenie zwolenników Kowenantu; rozwście- JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690).
czeni prezbiterianie podnieśli bunt i zabili
arcybiskupa Jamesa Sharpa (1613-1679), KOZACKIE l CHŁOPSKIE POWSTANIA. Patrz
prześladowcę ich Kościoła, l czerwca 1679 C H M IE L N IC K IE GPO
O W STA N IE1648-1654;
PU G A-CZO W A
pod Drumclog zwolennicy Kowenantu roz- POW STA NIE1773-1774;RA ZIN APO W STANIE 1665-1671.
bili wojska królewskie; w odpowiedzi rząd
wyprawił przeciw nim znaczne siły pod KRAJU PRZYLĄDKOWEGO WOJNY PRZYG-
dowództwem naturalnego syna Karola, Ja- RANICZNE. Patrz KAPRÓW WOJNY .
mesa Scotta (1649-1685), księcia Mon-
mouth, który 22 czerwca 1679 pokonał KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846. Niewielka
powstańców pod Bothwell Bridge. 1400 Rzeczpospolita Krakowska (Kraków i oko-
powstańców wziętych do niewoli wyprawio- lice), ustanowiona na Kongresie Wiedeń-
no do Edynburga i tam stracono. Karol skim kończącym okres NAPOLEOŃ-
nadal uciskał prezbiterian, co sprawiło, że SKICH WOJEN (1815), pozostawała wpra-
później duchowni Kowenantu otwarcie opo- wdzie pod opieką Austrii, Rosji i Prus, ale
wiadali się za powstaniem zbrojnym. Lata mimo to stała się ważnym symbolem nie-
osiemdziesiąte XVII w. zyskały nazwę „czas podległej niegdyś Polski (podzielonej mię-
zabijania". dzy Rosję, Austrię i Prusy). W latach
1833-1846 działający w podziemiu rewoluc-
K O W E N A N T U Z W O L E N N IK Ó W P O W joniści
S T A N IE
polscy usiłowali bezskutecznie zdo-
1685. Po śmierci króla Anglii, Szkocji być niepodległość. W lutym i marcu 1846
i Irlandii Karola II (1630-1685) tron odzie- przywódca rewolucjonistów Jan Tyssowski
dziczył Jakub II (1633-1701), zwany (1811-1857) i inni wzniecili powstanie
w Szkocji Jakubem VII. Jakub był katoli-
 w Galicji (ziemie polskie pod władzą Aus - gromu ludności chrześcijańskiej. Uzbrojone
trii) i w innych częściach kraju. Na wsi bandy grasowały na Krecie w okrutny spo -
powstańcy, głównie polscy ziemianie, -ze sób mordując chrześcijan. Metropolita (arcy -
tknęli się z wrogim stosunkiem chłopów, biskup) Kandii (Iraklion) wraz z wiernymi
którzy pozostali lojalni wobec Austrii (pła - zginął w katedrze. W odwecie za KRETEŃ -
cono im 10 florenów nagrody za ujęcie lub SKIE POWSTANIE 1770 Turcy spustoszyli
zabicie ziemianina biorącego udział w -po Sfakię. Po pięciu miesiącach mieszkańcy
wstaniu). Powstanie stłumiły wspólnie woj - Sfakii zmusili Turków do ukrycia się za
ska rosyjskie i austriackie, które wkroczyły murami miast. Nastąpił niedługi okres spo -
i zajęły Kraków. Rzeczpospolita Krakowska koju, który został przerwany najazdem
straciła niezależność i została wcielona do wojsk egipskich, przybyłych Turkom na
Austrii. Upadek rewolucji zmniejszył udział pomoc. Burząc wsie i paląc lasy najeźdźcy
Polaków w Wiośnie Ludów w 1848, mającej szybko spacyfikowali wschodnią część Kre -
znacznie szerszy zasięg. ty, pozostali powstańcy zmuszeni byli ukry
-
wać się w pieczarach skalnych Sfakii. Za
K R E T E Ń S K IE P O W S T A N IE O 1d 7 7106. 6 9 swoją służbę egipski pasza Muhammad Ali
Kreta znajdowała się pod panowaniem Tur - (l769?-1849) dostał w nagrodę Kretę jako
cji. Mieszkańcy Krety, w większości chrześ - paszałyk (prowincja zarządzana przez paszę).
cijanie, wrogo odnosili się do tureckiej
okupacji. Nastroje antytureckie nasiliły się, KRETEŃSKIE POWSTANIE 1866-1868.
odkąd Rosja zaczęła podburzać ludność Chrześcijańscy mieszkańcy Krety odnosili
w krajach podbitych przez Turków. Kreteń- się z nienawiścią do swoich tureckich wład -
ski kupiec i armator Daskaloyiannis (zm. ców (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822;
1770) pod wpływem rosyjskich emisariuszy GRECKA WALKA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832),
wzniecił w 1770 powstanie w górzystym natomiast napady chrześcijan ze Sfakii
regionie Sfakion i poprowadził powstańców w kreteńskich Górach Białych sprawiły, że
na północ, na równinę w pobliżu Kandii władze tureckie uważały wszystkich miesz -
(Iraklion). Nie uzyskał spodziewanej pomo - kańców Krety za znienawidzonych Sfakian.
cy z Rosji, poniósł klęskę i wycofał się Gdy Porta nie wprowadziła obiecanych
w góry Leuka Ore, zaciekle ścigany przez reform, Sfakianie oraz mieszkańcy miast
Turków. Turcy żądali, by złożył broń, ale przystąpili jednocześnie do powstania (w
Daskaloyiannis odmówił i prowadził dalej 1866). Pasza (gubernator) Krety uzyskał
walkę, w której zginęło wielu powstańców. pomoc z Konstantynopola (Stambuł), ale
Po drugim wezwaniu do kapitulacji Das - powstańcy zmusili armię turecką do kapitu -
kaloyiannis poddał się wraz z 70 powstań - lacji na równinie Apokoronas (1866). Pow -
cami. Turcy torturowali i zabili towarzyszy stańcy rozpuścili swoje siły, a wówczas inna
Daskaloyiannisa, a jego zabrali do Iraklionu, grupa wojsk tureckich w odwecie zaatako -
tureckiej stolicy Krety; w czasie przesłu - wała obwarowany klasztor w Arkadii. Wy -
chania Daskaloyiannis został zachłostany buch klasztornego magazynu prochu spo -
na śmierć. Turcy umocnili swoją władzę wodował śmierć setek kobiet i dzieci, które
i dalej traktowali Kretę najgorzej ze wszyst - znalazły schronienie w klasztorze. Turcy
kich prowincji imperium. następnie systematycznie obracali w ruinę
cały region Gór Białych, zakończyli eks-
KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822. pedycję w 1867 i powrócili do kraju. Grecja
GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ i niektóre państwa zachodnie pośpieszyły
spowodowała rzeź na Krecie, gdyż janczarzy Krecie z pomocą. Wywołało to gwałtowną
(elitarne wojsko tureckie), którzy już wcześ - reakcję Turków, którzy 11 grudnia 1868
niej zasłynęli z okrucieństwa, dokonali po- zagrozili Grecji blokadą portów, jeżeli nie
zaniecha akcji pomocy wyspie. Chcąc unik - K R E T E Ń S K IE P O W S T A N IE U1935.
rodzony
nąć wojny, Grecja uległa, ale państwa -za na Krecie mąż stanu i polityk Eleftherios
chodnie na spotkaniu w Paryżu w 1869 Wenizelos (1864-1936), w latach 1910-1933
wymogły przyznanie Krecie pewnej auto - sześciokrotny premier Grecji, był przywódcą
nomii, zbyt jednak ograniczonej, by mogła antymonarchicznej Partii Liberalnej, która
zapobiec KRETEŃSKIEMU POWSTA - stała w opozycji do Partii Populistów (roja-
NIU 1896. listów) i jego przywódcy Panayotiego Tsal-
darisa (1868-1936), premiera Grecji od
a czasów 1933. Na początku marca 1935 zwolennicy
K R E T E Ń SK IE P O W S T A N IE Z1896.
sułtana Abdulhamida II (1842-1918) Turcja Wenizelosa na Krecie, w Atenach i Mace -
dalej panowała na Krecie, ku zadowoleniu donii chwycili za broń w proteście przeciw
niewielkiej (10% ludności) mniejszości mu - restauracji monarchii (Grecja była od 1924
zułmańskiej. Sułtan stwarzał pozory reform republiką). Wojska rządowe pod dowódz -
mianując chrześcijańskiego gubernatora, twem generała Jeorjosa Kondilisa (1879-
-
a potem przywoływał do porządku ludność 1936) pokonały zbuntowanych zwolenni-
chrześcijańską, wprowadzając na ten urząd ków Wenizelosa; opór najdłużej trwał na
muzułmanina, skłonnego do nadużywania Krecie. Wenizelos był zmuszony zbiec do
władzy. Kreteńczycy przedstawiali swe skargi Francji; rok później zmarł na wygnaniu
różnym państwom i prosili Grecję o inter - w Paryżu. Jesienią 1938 Kondilis zorgani -
wencję. W 1896 doszło do powstania. Chrze - zował udany zamach stanu, usunął Tsal-
ścijanie zmasakrowali muzułmanów i wybu - darisa, objął urząd premiera i nakłonił
chła krótkotrwała wojna domowa. Grecja parlament, by wezwał króla Jerzego II
wysłała wojsko, by zrównoważyć siły Tur - (1890-1947) do powrotu z wygnania. Nie -
ków na Krecie. Interweniowały również mal jednogłośne wyniki plebiscytu sprawiły,
wielkie mocarstwa, jednakże bez uzgodnie - że 25 listopada 1935 Jerzy wstąpił na tron.
nia wspólnej polityki. Niemcy oraz Rosja
dążyły do blokady Grecji i pozostawienia na K R O N S Z T A D Z K I B U N T 1M92aryn
1 . arzez
wyspie wojsk tureckich, Wielka Brytania bazy morskiej w Kronsztadzie zaniepokoje ni
nalegała na autonomię Krety oraz propono - złym zaopatrzeniem miast w żywność,
wała wycofanie wszystkich greckich wojsk ograniczeniem swobód oraz wprowadzeniem
i utrzymanie na Krecie pewnej liczby wojsk surowych przepisów w sprawie pracy, poparli
Porty (rząd turecki). Utarczki nasilały się strajkujących robotników i ustanowili tym -
i spowodowały wybuch GRECKO-TURE- czasowy komitet rewolucyjny. Marynarze,
CKIEJ WOJNY 1897. Kreteńczycy prowa - którzy przyczynili się do zwycięstwa PAŹ -
dzili nadal walkę; Niemcy i Austria wycofały DZIERNIKOWEJ REWOLUCJI, domagali
wojska okupacyjne, W ielka Brytania, a się, by skończyć z dyktaturą partii bolszewic -
potem również Francja działały na rzecz kiej, przekazać całą władzę sowietom (radom
autonomii Krety. Po zamordowaniu przez rewolucyjnym), uwolnić więźniów politycz -
muzułmanów brytyjskiego wicekonsula nych oraz powiększyć zakres swobód i praw.
Wielka Brytania zmieniła w pewnym stop - Lew Trocki (1879-1940) i Michaił Tuchacze-
niu orientację polityczną; zmusiła Turków wski (1893-1937) poprowadzili po lodzie
do wycofania wszystkich w ojsk z Krety żołnierzy z Piotrogrodu (Sankt Petersburg),
i przyczyniła się do mianowania księcia zdławili bunt i rozstrzelali lub uwięzili pozo -
Jerzego (1863-1913) wysokim komisarzem stałych przy życiu uczestników. Mimo że
na Krecie. Poczynania te przyniosły wyspie bunt nie przyniósł spodziewanych rezulta -
wolność; po raz pierwszy od czasów rzym - tów, przyczynił się do przyjęcia w marcu 1921
skiego podboju, czyli prawie 2000 lat, Kreta nowej polityki gospodarczej (NEP). Patrz
była wolna. także ROSYJSKAWOJNA DOMOWA 1918-1921.
 K R Ó L A F IL IP A W O JN A 1 67 5-1 B ez
67- 6. cej odbić Louisbourg rozbiły się w czasie
prawne zagarnięcie przez kolonistów z Ply- burzy u brzegów Nowej Szkocji. Francuzi
mouth wielu ziem indiańskich i niespra - i ich indiańscy sojusznicy napadali na mias
-
wiedliwe wyroki sądu spowodowały, że -na ta w N o w ej A n glii i stanie N o w y Jork ,
zywany przez Indian Matakometem król a Brytyjczycy ze swoimi irokeskimi sprzy -
Filip (zm. 1676), syn Massasoita (zm. 1661), mierzeńcami brali odwet w Kanadzie
sachem (dziedziczny wódz) Indian Wam- (1746-1748). Działania wojenne nie przy -
panoagów poprowadził plemiona swoje i -są niosły żadnej korzyści; traktat z Aix-la--
siadów z południowej Nowej Anglii na Chapelle w 1748 przywrócił status quo;
osiedla Anglików. Indianie palili, łupili, Louisbourg wrócił do Francji w zamian za
zabijali i siali terror w całym regionie. Biali Madras w Indiach (patrzKARNATIK, WOJNY w
koloniści zawiązali Konfederację Nowej An - KARNATIKU).
glii i posłali milicję przeciw nie zorganizo-
wanym plemionom. Najpierw zwyciężyli K R Ó L A W IL H E L M A W O JN A 1689-1697. E u-
Indian Narragansettów i ich wodza Canon- ropejska wojna AUGSBURSKIEJ LIGI roz -
cheta (zm. 1676), a następnie zmusili do szerzyła się na Amerykę Północną, gdzie
uległości Indian Nipmuków i Wampanoa- Brytyjczycy sprzymierzeni z Indianami
gów, i przy wsparciu zaprzyjaźnionych -In z plemienia Irokezów walczyli z Francuzami
dian Mohikanów przeprowadzili udaną wy - i ich indiańskimi sojusznikami o dolinę
prawę (czerwiec 1676) w dolinie rzeki Con- górnego biegu rzeki Hudson, o dolinę Rzeki
necticut. W sierpniu po wytropieniu kryjó - Świętego Wawrzyńca, o Akadię (obecnie
wki króla Filipa w Mount Hope (Bristol, Nowa Szkocja i N ow y Brunszwik) oraz
Rhode Island) zabił go Indianin będący na o obszary nad Zatoką Hudsona. Brytyjczycy
służbie u kolonistów. Plemiona indiańskie pod dowództwem sir Williama Phipsa
w południowej części Nowej Anglii straciły (1651-1695) zdobyli w 1690 Port Royal
wolę walki, ale w części północnej napady (Annapolis Royal, Nowa Szkocja), a Fran -
trwały w dalszym ciągu, aż wreszcie zakoń - cuzi pod komendą hrabiego Frontenaca
czył je pokój zawarty w kwietniu 1678. (1620-1698) dokonali uwieńczonego powo -
Patrz takżeBAGNO, WALKA NA BAGNIE 1075. dzeniem najazdu na osady w stanie Nowy
Jork i w Nowej Anglii. Brytyjczykom nie
K R Ó L A JE R Z E G O W O JN A 1744-1748.
A U S- udało się zająć Quebecu, swego głównego
T R I A C K Ą W O J N Ę S U K C E S Y J N Ą celu, a Francuzi nie zajęli Bostonu, na
w Ameryce Północnej toczyła głównie Nowa którym najbardziej im zależało, ale odbili
Anglia przeciw Francuzom na półwyspie Port Royal. Traktat w Ryswick w 1697
Nowej Szkocji. Gubernator William Shirley przerwał walki aż do wybuchu KRÓLOWEJ
(1694-1771) z Massachusetts mianował puł - ANNY WOJNY.
kownika Williama Pepperella (1696-1759),
bogatego kupca z Maine, dowódcą milicji K R Ó L O W E J A N N Y W O JN A 1702-1713. H I-
Nowej Anglii, która przy wsparciu eskadry SZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA prze -
Brytyjskiej Floty Królewskiej miała zaata - niosła się również do Ameryki Północnej,
kować silnie ufortyfikowaną twierdzę fran - gdzie Francja i Wielka Brytania toczyły
cuską w Louisbourgu na wyspie Cape Bre- walki o panowanie na kontynencie. Wojna
ton należącej do Nowej Szkocji. W czasie rozpoczęła się w 1702 od brytyjskiego napa -
ostrzału twierdzy przez flo.;ę Pepperell i jego du na St. Augustine w hiszpańskiej Flory -
ludzie zdobyli przyczółek na plaży poza dzie. Francuzi wraz z indiańskimi sojusz -
zasięgiem artylerii francuskiej. Po 49 dniach nikami napadali na angielskie osady na
oblężenia miasto i twierdza poddały się. terenie całej Nowej Anglii (patrzINDIAN
W 1746 okręty francuskiej ekspedycji mają- ABNAKI DRUGA WOJNA 1702-1712); działania
nasiliły się po zwycięskim napadzie w 1704 chce). Pierwsze walki, stoczone przez niezor-
na purytańską kolonię Deerfield (Massa- ganizowane gromady chłopów pod wodzą
chusetts). W 1710 brytyjska ekspedycja pod wędrownego kaznodziei Piotra, zwanego
wodzą Francisa Nicholsona (1655-1728) Pustelnikiem (ok. 1050-1115), i Waltera
zdobyła Port Royal (Annapolis Royal), klu - „bez Mienia" (zm. 1096), skończyły się we
czową twierdzę francuską w Akadii (obecna wrześniu 1096 w Azji Mniejszej klęskami
Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik). Francuzi krzyżowców. Była to tak zwana krucjata
odparli jednak następny atak na Q uebec ludowa. Główne siły krucjaty pod wodzą
i Montreal. Na mocy traktatu z Utrechtu takich panów feudalnych, jak Rajmund IV
z 1713 Francuzi zatrzymali Nową Francję (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Hugo hrabia
łącznie z Przylądkiem Bretońskim i Wyspą Yermandois (wzmian. 1090), Robert II (ok.
Księcia Edwarda, stracili jednak Nową Fund- 1054-1134) hrabia Normandii, Boemund
landię, Zatokę Hudsona i Akadię. Patrz I (ok. 1056-1111) z Tarentu oraz jego
także JENKINS, WOJNA o UCHO JENKINSA 1739- siostrzeniec Tankred (1076-1112), bracia
1743; KRÓLA JERZEGOWOJNA 1744-1748. Baldwin (1058?-!118) i Gotfryd (ok. 1058-
1100) z Bouillon, książę Dolnej Lota
ryngii,
K R UC JA TA D ZIEC IĘCA 1212. Na początku dotarły w latach 1096-1097 do Kon -
XIII w. Europę ogarnęła gorączka wypraw stantynopola (Stambuł), gdzie większość
krzyżowych (patrzKRUCJATA CZWARTA 1202- złożyła hołd cesarzowi Aleksemu. W 1097
1204); nie ominęła ona również dzieci. krzyżowcy zdobyli Niceę, rozbili Turków
Francuski chłopiec, Stephen Yendome, pod Doryleą i w 1098 zajęli Antiochię.
zgromadził tysiące chłopców i dziewcząt, W 1099 zdobyli szturmem Jerozolimę i wy -
niektórzy z nich nie mieli naw et 12 lat, mordowali tysiące muzułmanów i Żydów.
i poprowadził ich do Marsylii. Cała grupa Gotfryd odmówił przyjęcia korony i panował
popłynęła do Palestyny, by uwolnić Ziemię w Jerozolimie jako „obrońca Grobu Święte -
Świętą, w nadziei, że uda im się to, czego nie go". Powstały trzy inne państewka: Edessa,
zdołali osiągnąć dorośli. Część dzieci utonę
ła gdzie panował Baldwin, Trypolis pod pano -
w katastrofach statków, resztę pozbawieni waniem Rajmunda i Antiochia pod rządami
skrupułów szyprowie sprzedali w niewolę. Boemunda. Druga krucjata 1147-1149. Gdy
Inna grupa złożona z tysięcy dzieci niemiec - stale zagrożona Edessa została w 1144 zdoby
ta
kich, prowadzona przez małoletniego kazno - przez Turków, papież Eugeniusz III (zm.
dzieję imieniem Nicholas, dotarła do Italii, 1153) wydał bullę ogłaszającą nową krucjatę,
skąd zawróciła do domu; wiele dzieci umar ło którą propagował św. Bernard z Clairvaux
z głodu, wycieńczenia i chorób. (l 090?-1153). Król niemiecki Konrad III
(ok. 1093-1152) i król francuski Ludwik VII
K R U C JA T A P IE R W S Z A 1095-1099.
Z agro- (ok. 1120-1180) odpowiedzieli na wezwanie i
żony przez Turków seldżuckich cesarz -bi poprowadzili swoje armie przez Bałkany, a
zantyjski Aleksy I (1048-1118) szukał -po cesarz bizantyjski Manuel I (ok. 1120- -
mocy na Zachodzie. Na synodzie w Cler- 1180) umożliwił im przeprawę do Azji
mont papież Urban II (ok. 1042-1099) Mniejszej. Niemcy pobici pod Doryleą zmu -
obietnicą odpustu zachęcił chrześcijan do szeni zostali do odwrotu. Obie armie krzyżo -
wyprawy w celu uwolnienia Ziemi Świętej wców spotkały się pod Akką i obiegły
spod władzy Turków. Liczba uczestników Damaszek. Spory między krzyżowcami spo -
krucjaty, głównie z Francji - rycerzy i ludzi wodowały, że doszło do odwrotu. Trzecia
z gminu - przeszła wszelkie oczekiwania. krucjata 1189-1192. Zdobycie Jerozolimy
Biorący udział w wyprawach nosili znak w 1187 przez tureckiego sułtana Egiptu
krzyża (stąd nazwa: krzyżowcy), a ich zawo - Saladyna (1137?-! 193) skłoniło papieża
łaniem był okrzyk „Deus lo volt" (Bóg tak Grzegorza VIII (zm. 1204) do zwołania
 trzeciej krucjaty (patrz SALADYNA ŚWIĘTA
WOJNA 1187-H89). Na wezwanie odpowiedzieli
cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190),
Ryszard I Lwie Serce z Anglii i Filip II
August (1165-1223) z Francji; cesarstwo
bizantyjskie nie udzieliło poparcia, gdyż
cesarz bizantyjski Izaak II (zm. 1204) zawarł
przymierze z Saladynem. Przypadkowo Fry-
deryk utonął w drodze, ale część wojsk
niemieckich wyruszyła do Palestyny. Ry-
szard po wydarciu Bizantyjczykom Cypru
wraz z Filipem i Niemcami opanował Akkę
12 lipca 1191. Po sporach z Ryszardem
Filip odjechał, w 1191 powtórnie zajął Jaffę.
Choć sam nigdy nie dotarł do Jerozolimy,
zawarł pięcioletni rozejm, który gwaran-
tował chrześcijanom swobodny dostęp do
miejsc świętych. Królestwo Jerozolimskie
zajmowało jedynie nadbrzeżne pasmo
w okolicy Akki. Czwarta krucjata
1202-1204. Papież Innocenty III (ok.
1160-1216) ogłosił nową krucjatę przeciw
muzułmanom w Egipcie. Wenecjanie, któ-
rzy mieli pomóc krzyżowcom w przeprawie
przez morze, namówili większość francus-
kich i flamandzkich uczestników, by za tę
usługę odpłacili się pomocą w odzyskaniu
Żary z rąk Węgrów. Pod Zarą syn zde-
tronizowanego cesarza bizantyjskiego, Alek-
sy (później Aleksy IV, zm. 1224), nakłonił
krzyżowców - obietnicą finansowego i woj-
skowego wsparcia - do pomocy w usunięciu
z tronu jego wuja Aleksego III (zm. po
1210). Gdy wenecka flota wpłynęła do Bos-
foru, Aleksy III zbiegł. Aleksy IV został
wkrótce zamordowany, a po jego śmierci
krzyżowcy - lekceważąc nawoływania pa-
pieża do krucjaty - splądrowali Konstan-
tynopol. Zmieniwszy całkowicie swój pier-
wotny plan, krzyżowcy ustanowili na tery-
torium cesarstwa bizantyjskiego cesarstwo
łacińskie, co wykluczyło pojednanie obu
kościołów. Piąta krucjata 1217-1221. Przy-
pominając o hańbie nieudanej KRUCJATY
DZIECIĘCEJ Innocenty III, a później Ho-
noriusz III (zm. 1227) nawoływali do pod-
jęcia nowych wysiłków; kolejną krucjatę
ogłoszono na soborze laterańskim w 1215.
Ponownie celem stał się Egipt, który miał
być bazą wypadową dla wojsk walczących
o Jerozolimę. Pod wspólnym dowództwem
Jana z Brienne (ok. 1170-1237) i legata
papieskiego Pelagiusza krzyżowcy obiegli
Damiettę. Jan opowiadał się za przyjęciem
proponowanych przez muzułmanów warun-
ków pokoju, ale Pelagiusz zwlekał, mając
płonną nadzieję na pomoc cesarza Świętego
Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II
(1194-1250). W 1221 powódź udaremniła
wyprawę Pelagiusza na Kair, co zmusiło
krzyżowców do zawarcia rozejmu na znacz-
nie gorszych warunkach niż poprzednio
proponowane. Ważnym wydarzeniem stała
się wizyta św. Franciszka z Asyżu
(1182P-1226) u sułtana Al-Kamila (1180--
1238). Szósta krucjata 1228-1229. Obar-
czony odpowiedzialnością za niepowodzenie
piątej krucjaty, cesarz Świętego Cesarstwa
Rzymskiego Fryderyk II podjął się wyjąt-
kowej misji o charakterze raczej dyploma-
tycznym niż militarnym. Fryderyk był wów-
czas obłożony klątwą, gdyż zdaniem papieża
choroba nie usprawiedliwiała opóźnienia
w przyłączeniu się do poprzedniej wyprawy.
W 1229 cesarz wynegocjował z sułtanem
Al-Kamilem dziesięcioletni układ, w któ-
rym sułtan oddał mu Jerozolimę i inne
święte miejsca. Fryderyk koronował się na
króla Jerozolimy, który to tytuł zyskał po-
przez małżeństwo. W 1239 przybyli z posił-
kami Teobald IV (1201-1253), hrabia Szam-
panii i król Nawarry oraz Ryszard, hrabia
Kornwalii (1209-1272), wznowili oni dzia-
łania wojenne. Siódma krucjata 1248-1254.
Turcy i muzułmanie z Egiptu zdobyli Jero-
zolimę w 1244, co przyśpieszyło zorganizo-
wanie przez króla Francji Ludwika IX
(1226-1270) nowej krucjaty przeciw Egip-
towi, popieranej przez papieża Innocentego
IV (zm. 1254). W 1249 krzyżowcy odzyskali
Damiettę, ale źle zaplanowaną wyprawę
w górę Nilu nieprzyjaciel powstrzymał pod
Mansurą, gdzie Ludwik dostał się do nie-
woli. Zwolniony w zamian za okup i zwrot
Damietty, Ludwik wynegocjował również
uwolnienie znacznej liczby jeńców. Następ-
ne cztery lata spędził na rozbudowie umoc-
nień obronnych Królestwa Jerozolimskiego.
Ósma krucjata 1270. Gdy wybitny sułtan
Egiptu Bajbars (1233-1277) w 1268 zdobył
Antiochię, Ludwik zaczął przygotowywać
nową krucjatę. Prawdopodobnie pod wpły-
wem politycznych intryg brata, Karola An-
degaweńskiego (1226-1285), Ludwik nie
udał się na wschód, lecz do Afryki Północ-
nej. W 1270 zdobył Kartaginę, ale po cho-
robie i śmierci Ludwika wyprawę przer-
wano. Rozmowy w sprawie ewakuacji re-
sztek armii prowadził przybyły tam Karol
Andegaweński. Dziewiąta krucjata 1271--
1272. Książę angielski Edward (1239--
1307) (późniejszy Edward I) przybył do
Afryki Północnej zbyt późno, by uratować
to, co zyskał Ludwik. Zawarł rozejm w Akce
i wrócił do Anglii, by objąć w 1272 odzie-
dziczony tron. Upadek Trypolisu w 1289,
a w 1291 Akki, ostatniego chrześcijańskiego
przyczółka na Ziemi Świętej zakończył ok-
res wypraw krzyżowych. Konstantynopol
pozostał w rękach chrześcijan do 1453,
a Cypr do 1571. Patrz także BIZANTYJSKO--
TURECKIE WOJNY; ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO
CESARSTWA WOJNY.
KRYMSKA WOJNA 1853-1856. Uwikłany
w dyskusję na temat jurysdykcji w świętych
miejscach w okupowanej przez Turków
Jerozolimie, car Mikołaj I (1796-1855) ut-
rzymywał, że Rosja ma wyłączne prawo do
ochrony wyznawców prawosławia na tere-
nach tureckiego imperium. Turcja odrzuciła
to roszczenie, a wówczas car rozkazał swoim
wojskom, by zajęły Mołdawię i Wołosz-
czyznę (podległe Turcji). Turcja zażądała
wycofania tych wojsk, a po odmowie Rosji
w 1853 wypowiedziała wojnę. Gdy 30 lis-
topada 1853 eskadra okrętów rosyjskich
ostrzelała i rozbiła flotę turecką pod Synopą,
na Morze Czarne wpłynęła połączona flota
Francji i Wielkiej Brytanii. Oba państwa,
obawiając się rosyjskiej ekspansji na Bliskim
Wschodzie, zażądały, aby Rosjanie wycofali
się z tego terenu. Rosja nie spełniła ich
żądania, wobec czego Wielka Brytania
i Francja wypowiedziały jej wojnę. Austriacy
zawarli pakt obronny z Prusami skierowany
przeciw Rosji i za pozwoleniem Turcji
wprowadzili wojska do Mołdawii i Wołosz-
czyzny, zmuszając Rosję do opuszczenia
tych terytoriów w 1854. We wrześniu 1854
armia sojusznicza (brytyjska, francuska, sar-
dyńska i turecka) wylądowała na Półwyspie
Krymskim i ruszyła w kierunku rosyjskiego
Sewastopola. Po rocznym oblężeniu Sewas-
topol padł; Rosjanie wycofując się wysadzili
twierdzę. Podczas oblężenia Sewastopola
(1854) brytyjsko-francuskie wojska wygrały
dwie ważne bitwy z siłami rosyjskimi do-
wodzonymi przez księcia Aleksandra Mien-
szykowa (1787-1869). Pierwsza pod Bałak-
ławą (unieśmiertelniona poematem Tenny-
sona „Szarża lekkiej brygady"), a druga pod
Inkermanem. Po krwawej walce sprzymie-
rzeni zdobyli Kurhan Małachowski i Redan,
dwa główne umocnienia rosyjskie położone
naprzeciw Sewastopola, potwierdzając swe
panowanie nad twierdzą. Wkrótce car Alek-
sander II (1818-1881), syn i następca Mi-
kołaja I, rozpoczął negocjacje pokojowe. Na
Kaukazie trwały zaciekłe walki o turecką
twierdzę Kars (1855), której załogę głód
i choroby zmusiły do kapitulacji przed
nadejściem odsieczy. Brytyjsko-francuskie
wojska ostrzelały także twierdze rosyjskie
nad Bałtykiem (1854-1855). Car zgodził się
na zawarcie pokoju, którego warunki raty-
fikowano na kongresie w Paryżu w 1856.
Ocalała jedność tureckiego imperium, Rosja
zrzekła się roli obrońcy wyznawców prawo-
sławia w Turcji, zapewniono autonomię
Mołdawii, Wołoszczyzny i Serbii, uznano
zasadę swobody żeglugi na morzach.
KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283.
W 1226 polski książę Konrad Mazowiecki <
zaprosił Krzyżaków (niemiecki zakon rycerski
założony w okresie krucjat) do osiedlenia się w
Polsce, na podległym mu obszarze. Wiązało się
to z jego planami chrystianizacji i opanowania
Prus. Konrad nadał Krzyżakom posiadłości w
ziemi chełmińskiej o cha-
 rakterze prywatnoprawnym (1228, 1230).umożliwiając Krzyżakom odzyskanie utraco -
Krzyżacy w 1230(?) sporządzili falsyfikatnych terenów. Jednak dalsza ekspansja -Za
przywileju, nadający im charakter władzykonu na wschód została zatrzymana, a na
publicznej. Już w 1226 cesarz Fryderyk IImocy pierwszego pokoju toruńskiego z l- lu
nadał im na terenach podbitych status pań- tego 1411 Krzyżacy zwrócili Żmudź i ziemię
stwowy. W 1234 papież uznał ich państwo zadobrzyńską (na okres życia Władysława- Ja
lenno papieskie. Krzyżacy założyli twierdzęgiełły, wielkiego księcia litewskiego Witolda
w Toruniu. W 1233 rozpoczęli podbój Prus[1350-1430]). Wszystkich roszczeń do Żmu -
na wschodzie i nawracanie pogańskich Pru - dzi Krzyżacy wyrzekli się dopiero w 1422, po
sów na chrześcijaństwo. W 1242 książę Pomo
- trzech dalszych konfrontacjach wojskowych.
rza (polska dzielnica nad Bałtykiem), świa
- P atrz takżeT R Z Y N A S T O L E T N I AW O J N A
dom niebezpieczeństwa grożącego ze strony 1454-1466.
rosnącego niemieckiego państwa Krzyżaków
na wschodzie, rozpoczął z nimi wojnę zachę
- KRZYŻAKÓW WOJNA Z POLSKĄ 1454-
cając Prusów do powstania, jednakże w ciągu-1466. Patrz TRZYNASTOLETNIAWOJNA 1454-
trwającej 10 lat wojny nie udało mu się-1466.
wyrzucić Krzyżaków (książę mazowiecki nie
docenił grożącego niebezpieczeństwa i począ
- K R Z Y Ż A K Ó W W O J N Y Z P O L S -K Ą 1 3 0 8 -
tkow o poparł nawet Krzyżaków w walce1343. Brandenburgia dążyła do opanowa nia
z Pomorzem). W latach 1261-1283 KrzyżacyPomorza Gdańskiego, jej wojska wtarg nęły
wymordowali dużą liczbę Prusów, zajęli tere
- na ten obszar. Polacy zwrócili się do
ny aż po Niemen i stworzyli trwałe podstawyKrzyżaków o ich wyparcie (patrz KRZYŻAKÓW
swego panowania w Prasach. PODBÓJ PRUS 11233-1283). Krzyżacy wy parli
Branderburczyków, ale w Gdańskuw
K R Z Y Ż A K Ó W W I E L K A W O J N A Z P 1308
O L S Kdokonali
Ą rzezi polskich żołnierzy i
l W IE L K IM K S IĘ S T W E M L IT E W S K
- IMmieszkańców
1409- miasta, następnie w latach
1411. Gdy wielki książę litewski poparł 1308-1309 podbili Pomorze Gdańskie. Wie -
w 1409 powstanie na Żmudzi (terytoriumlki mistrz Krzyżaków przeniósł swą siedzibę
litewskie zajmowane przez Krzyżaków oddo zamku w Malborku (w pobliżu Gdańska).
1398), nie zaskarbił tym sobie sympatiiKról Polski Władysław Łokietek (1260- -
Krzyżaków, którzy opanowali już Prusy i -Po 1333), mając nadzieję na odzyskanie -Po
morze Gdańskie, mieli posiadłości w Niem - morza Gdańskiego i uzyskanie dostępu do
czech i na wschodnich terenach nad Bałty - morza, rozpoczął negocjacje z papieżem,
kiem. Krzyżacy dążyli do zerwania nowoktóry miał wpływ na Krzyżaków. Król
powstałej unii Litwy i Polski, które to krajezawarł również przymierze z Litwą, wro -
zbierały siły, by odeprzeć najazd Zakonu.giem Krzyżaków. W 1331 i 1332, gdy uwagę
W bitwie pod Grunwaldem (pomiędzy wios - króla Władysława zajmowało niebezpieczeń -
kami Stębark i Grunwald w Prusach Wscho - stwo grożące na południu ze strony Cze -
dnich) 15 lipca 1410 polsko-litewskie wojskachów, Krzyżacy najechali Polskę. 27 wrześ -
pod wodzą króla Polski Władysława Jagiełłynia 1331 Krzyżacy ulegli Polakom w bitwie
(l 350-1434) odniosły zdecydowane zwycięs - pod Płowcami, ale później nadal pustoszyli
two nad Krzyżakami; w dziesięciogodzinnejpółnocno-wschodnią Polskę i zagarniali jej
bitwie poległ wielki mistrz Ulryk von Jun-ziemie. Po objęciu tronu król Polski Kazi -
gingen i większość komturów krzyżackich.mierz III Wielki (1309-1370) zdołał prze -
Wojska polsko-litewskie zajęły bez walkirwać wojnę podpisując w 1343 traktat w -Ka
duże obszary Prus i Pomorza, jednakże zwy - liszu; Polska odzyskała utracone terytoria
cięzcom nie udało się zdobyć twierdzy krzy- w zamian za pozostawienie Pomorza pod
żackiej w Malborku i w końcu wycofali się, panowaniem Krzyżaków.
K R Z Y Ż O W C Ó W l T U R K Ó W W O J- N YK R1 Z10Y0Ż- O W C Ó W l T U R K Ó W W O JN - Y 1272-
1146. W 1100, po zakończeniu pierwszej 1291. Zwalczający się wzajemnie muzuł -
KRUCJATY, Turcy seldżuccy urządzili -za mańscy Turcy i pogańscy Mongołowie najeż -
sadzkę i pojmali Boemunda I (ok. 1056- - dżali chrześcijańskie państwa w Ziemi Świę -
1111), krzyżowca i księcia Antiochii; prze- tej w Palestynie oraz Syrii. W drugiej połowie
trzymywali go w niewoli w Siwas, w środ - XIII w. władali już znacznymi obszarami
kowej Anatolii (obecnie Turcja). Rajmund tego regionu (patrzKRUCJATA DZIEWIĄTA 1271-
IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Stefan 1272). Bajbars (1233-1277), muzułmański sułtan
z Blois (l 097?-1154) i inni panowie -po Egiptu, mameluk, systematycznie jmował za
prowadzili trzy wyprawy do Anatolii w lu ce kolejne twierdze krzyżowców; w 1266 zakon
ukarania Turków i uwolnienia Boemun da. rycerski templariuszy poddał Safed; Jaffa i
Wszystkie trzy zakończyły się klęskami Antiochia padły w 1268; w 1271Bajbars
poniesionymi w krwawych bitwach (1101, zdobył Montfort, wielką twierdzę
1102). Baldwin I (1058-1118) przyjął tytuł szpitalników (joannitów) w pobliżu Trypoli-
króla jerozolimskiego i dążąc do powięk - su. Los krzyżowców został przypieczętowany.
szenia swego państwa wyprawił się przeciw Do Ziemi Świętej przybyły wojska pod wodzą
Egipcjanom, zwyciężył znacznie liczniejsze angielskiego księcia Edwarda (1239-1307),
ich wojska w bitwie pod Ramlą w 1101, późniejszego króla Edwarda I, które miały
w rok później poniósł w tym samym miej - wyprzeć muzułmanów i Mongołów, zostały
scu druzgocącą klęskę. Po zebraniu nowej jednak pokonane (1271-1272). Spory toczące
armii Baldw in pobił Egipcjan pod Jaffą się między krzyżowcami przyśpieszyły roz -
i wyparł ich na południe. Do Jaffy przybyli pad ich państw. Śmierć Bajbarsa dała krzyżo -
duńscy krzyżowcy, by udzielić pomocy wcom krótką chwilę wytchnienia, gdyż jego
w walce z niewiernymi. Boemund, wypusz - następca, sułtan Kalawun (zm. 1290) był
czony z niewoli w 1103, wrócił do An - zajęty walką z Mongołami. Zwyciężył w -bit
tiochii i podjął wyprawę na muzułmanów, wie pod Homs (Hims) w Syrii (1281); bitwa
ale w 1104 poniósł klęskę w bitwie pod ta położyła kres najazdom Mongołów na
Harran. W 1107 przybył do Ziemi Świętej Egipt. W 1289 Kalawun wyparł krzyżowców
k ró l N o rw eg ii Sigu rd I K rzy żo w iec z Trypolisu, a port zniszczył, by nieprzyjaciel
(1090?-1130) i razem z Baldwinem zdobył nie mógł nigdy więcej z niego korzystać.
Sydon. W 1109 na próżno oblegali oni Bohaterska obrona Akki, ostatniej ważnej
Tyr. W celu zabezpieczenia królestwa twierdzy krzyżowców w Ziemi Świętej zakoń -
przed atakami z południa Baldwin wybu - czyła się tragicznie; 19 maja 1291 muzułma -
dował w 1115 twierdzę Krak de Montreal. nie zdobyli Akkę i zabili lub wzięli do
Zmarł po nieudanej wyprawie do Egiptu niewoli jej mieszkańców. W następnych - la
(1118), a tron jerozolimski objął jego kuzyn tach Turcy zburzyli wszystkie twierdze
Baldwin II (zm. 1131), który prowadził chrześcijańskie na wybrzeżu Morza Śródzie -
nieustanne walki z Turkami w północnej mnego. Patrz takżeŁACIŃSKIEGOi BIZANTYJSKIEGO
Syrii. W 1124 wojska egipskie obiegły -Je CESARSTWAWOJNY.
rozolimę, ale nie udało się im jej zdobyć.
Gdy muzułmanie pod dowództwem Zangi K U B A Ń SK A R E W O L T A 1917. W 1916 M ario
(1084-1146) zdobyli znajdującą się w -rę Garcia Menocal (1866-1941), urzędujący
kach krzyżowców Edessę, papież wezwał prezydent Kuby, został ponownie wybrany
do nowej krucjaty, co zainicjowało wspólną pokonując Alfredo Zayasa (1861-1934),
akcję europejskich monarchów (patrz KRU- kandydata liberałów. Wybory były zakłóco -
CJATA DRUGA 1147-1149). Patrz również Bi- ne starciami i nadużyciami. Liberałowie
ZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY; SALADYNA protestowali przeciw wyborowi Menocala,
ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189. gdyż liczba głosów oddanych była większa
 niż liczba uprawnionych do głosowania,zabitego). Ci, którzy ocaleli, schronili się
a w niektórych prowincjach zgubiono lubw górach Sierra Maestra, w prowincji Orien -
zmieniono wyniki wyborów. Kubański Sądte. Przez następne dwa lata grupa Castro
Najwyższy uznał protest za uzasadniony,prowadziła z powodzeniem walkę partyzanc -
wobec czego ustalono, że w kilku prowin - ką ukrywając się w górach, gdzie siły wojs
-
cjach odbędą się w lutym 1917 ponownekowe i policyjne miały utrudniony dostęp.
wybory. Liberałowie dokonali jednak wcześ - Partyzanci Castro, których szeregi stopnio
-
niej przewrotu. Jose Miguel Gomezwo rosły, prowadzili działania zbrojne prze -
(1858-1921) przygotował siły liberałów dociw placówkom wojskowym. W 1957 rewolu -
Wymarszu z Santa Clara do Hawany, stolicycjoniści uprowadzili 10 amerykańskich -cy
Kuby, dla obalenia rządu, ale Menocalwilów i 28 marynarzy. Po gwałtownych
zwerbował ochotników, zakupił broń w Sta - protestach władz amerykańskich i prasy
nach Zjednoczonych, zebrał armię i wystąpiłzwolniono ich, nie wyrządzając żadnej krzy -
przeciw Gomezowi. Doszło do wielu poty - wdy. Na Kubie nasilała się opozycja przeciw
czek; w Santiago, w prow incji O riente,dyktaturze Batisty, szybko rosło natomiast
w głównym ośrodku liberałów, wylądowałypoparcie dla brodatych rewolucjonistów,
niewielkie oddziały piechoty morskiej USAktórzy przeciwstawiali się tyranii. Jesienią
i przywróciły porządek. W ciągu kilku1958 Castro wezwał do „wojny powszechnej"
tygodni wojska Menocala zgniotły rewoltęprzeciw rządom Batisty. 31 grudnia 1958
(marzec 1917). Z uwagi na zaangażowanierewolucjoniści zdobyli Santa Clara, stolicę
Stanów Zjednoczonych w ŚWIATOWEJprowincji Las Yillas. Batista świadomy tego,
WOJNIE I prezydent USA Woodrow Wil-że jego rząd stracił wszelkie poparcie, uciekł
son (1856-1924) dążył do przywrócenial stycznia 1959 z rodziną i nagromadzonymi
spokoju na Kubie, sądził ponadto, że Me - dobrami do Republiki Dominikany, pozo -
nocal będzie sprzyjał aliantom. 7 kwietniastawiając władzę w kraju w rękach trzyoso -
1917 Kuba wypowiedziała Niemcom wojnę.bowej junty wojskowej. Trzy dni później
Menocal, który objął urząd prezydenta 20Castro wprowadził swoje wojsko do Hawany,
maja 1917, poprosił o przysłanie jednostekstolicy Kuby, gdzie zostało entuzjastycznie
armii amerykańskiej. Wojska USA pozo - powitane przez mieszkańców. Armia nie
stawały na Kubie do 1923. podjęła działań w celu powstrzymania -po
wstania, przeciwnie, większa część armii
K UBA Ń SK A R EW O LU C JA 1956-1959 (rew o- opowiedziała się po stronie rewolucjonistów.
lucja Castro). W wyniku powszechnej amne - Sformowano nowy rząd, na którego czele
stii dla więźniów politycznych w maju 1955stanął Castro. Kuba przekształciła się w pań -
wyszedł na wolność rewolucyjny przywódcastwo komunistyczne popierane przez Zwią -
Fidel Castro (ur. 1926) oraz jego zwolennicyzek Radziecki. Patrz takżeZATOKA ŚWIŃ,
(patrz RUCH 20 LIPCA, WALKA z DYKTATURĄBATISTY INWAZJA w ZATOCE ŚWIŃ 1901.
1953). Zwolnieni udali się niezwłocz nie do
Meksyku, by przygotować plany obaleniaK U B A Ń SK IE R E W O L TY 1930-1933. W 1924
kubańskiego dyktatora Fulgencio Batisty yna prezydenta Kuby został wybrany liberał,
Zaldivara (1901-1973), którego rządy Gerardo Machado y Morales (1871-1939).
cechowała jawna korupcja, ucisk poli cyjny i Machado przeforsował później poprawkę do
malwersacje. W 1956 Castro z 81konstytucji, która wydłużyła kadencję prezy -
towarzyszami przypłynął jachtem załadowa - dencką do sześciu lat. W 1928 został ponow
-
nym bronią i amunicją na wschodnie -wy nie wybrany na prezydenta. Przeciw dyktator -
brzeże Kuby. Wielu członków tej ekspedycjiskiej polityce Machado i ograniczaniu przez
zostało zabitych lub ujętych przez żołnierzyniego swobód obywatelskich gwałtownie pro -
Batisty (Castro pomyłkowo został uznany za testowali studenci uniwersytetu w Hawanie.
W 1930 na uniwersytecie doszło do poważ - polityczni, między innymi Antonio Maceo
nych zamieszek; wielu studentów i profeso - (1848-1896), Maximo Gomez y Baez
rów uwięziono lub zabito. Uczelnia została (1836-1905), Calixto Garcia Iniguez (1836?-
-
zamknięta. W sierpniu 1931 grupa licząca 1898) oraz wielu żołnierzy skazanych na
około 40 rewolucjonistów wylądowała w -ku wygnanie. W 1895 we wschodniej części
bańskim porcie Gibara. Rewolucjoniści zajęli Kuby powstańcy ustanowili republikę i roz
-
magistrat i posterunek policji, rozdali broń poczęli wojnę narodowowyzwoleńczą. Uni -
ludności, po czym wyruszyli w głąb wyspy, kając bezpośrednich starć, zajęli wschodnią
w kierunku Holguin, zostali jednak błys - część wyspy i zbliżali się do H aw any.
kawicznie pokonani przez wojsko. Porażka W 1896 dowództwo nad wojskami hiszpań -
rewolty przeciw Machado nie powstrzymała skimi objął generał Yaleriano Weyler y Ni-
Kubańczyków przed tworzeniem tajnych colau (1838-1930), który już wcześniej
stowarzyszeń rewolucyjnych, z których naj - (1868-1873) walczył z kubańskimi powstań -
większe znaczenie miało ABC. Organizacja cami. Mając kwaterę w Hawanie, Weyler
ta, licząca 30-40 tysięcy członków prowa - rozpoczął natarcie na prowincje wschodnie
dziła działalność terrorystyczną i sabotażową i zastosował budzącą wiele zastrzeżeń poli
-
wymierzoną przeciw rządowi. Siły rządowe tykę umieszczania cywilów w „obozach
odpowiadały masowymi akcjami odwetowy - koncentracyjnych", gdzie na skutek nie -
mi. W czerwcu 1933 tajne stowarzyszenia odpowiedniego żywienia, nieludzkich wa -
zgodziły się, by mediatorem w rozmowach runków sanitarnych i chorób umierały -ty
z rządem był ambasador USA na Kubie, siące ludzi. W końcu 1896 wojska Weylera
Sumner Welles (1892-1961). Wkrótce jednak wyparły powstańców z powrotem na wscho -
wybuchł strajk powszechny i doszło do dni kraniec wyspy. Prasa w Stanach Zjed -
starć między policją a ludnością. Armia noczonych wywołała „gorączkę wojenną",
odmówiła posłuszeństwa i zmusiła Machado donosząc o okrucieństwach Hiszpanów, -za
do złożenia urzędu 12 sierpnia 1933. Tym - równo prawdziwych, jak i zmyślonych i -do
czasowym prezydentem został Carlos Manuel magała się interwencji USA w obronie
de Cespedes y Questada (1871-1939). 15 Kubańczyków. Nie wspomniano natomiast
września 1933 został on jednak usunięty 0 likwidacji obozów, odwołaniu Weylera
w wyniku przewrotu wojskowego dokona - 1 hiszpańskiej propozycji samorządu dla
nego przez sierżanta Fulgencio Batistę y Zal- Kuby (wszystko w 1897). Rosło amerykań
divara (1901-1973), popierającego profesora skie poparcie dla powstańców. Bezpośrednią
Ramona Grau San Martina (1887-1969), przyczyną rozpoczęcia HISZPAŃSKO-
który został prezydentem. Batista był naczel
- -AMERYKAŃSKIEJ WOJNY stał się wy
nym dowódcą armii i rzeczywistym dyk - buch na okręcie wojennymMaine w porcie
tatorem Kuby. hawańskim w 1898.

K U B Y W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś- Ć „K
1 8U
9 5L-T U R A L N A R E W O L U CPatrz JA " .C H IŃ
-
1898. Mimo składanych obietnic Hisz - S K AR E W O L U C JKAU L T U R A L N1A9 6 6 -1 9 5 9 .
pania nie wprowadziła na Kubie zapowie -
dzianych reform politycznych i gospodar - K U N A C Z E R W O N Y T E R R O RIstn 19ien
19 iu
.
czych. Po DZIESIĘCIOLETNIEJ WOJNIE nowo utworzonej republiki węgierskiej
doprowadziło to do wzrostu napięcia. Nowe (patrz WĘGIERSKA REWOLUCJA ms) zagroziłBela
żądania niepodległości dla kolonii zgłaszała Kun (1885-ok. 1939), bolszewik skie rowany
Kubańska Partia Rewolucyjna z siedzibą na Węgry przez Włodzimierza Le nina. 20
w Nowym Jorku. Akcja ta sprawiła, że na grudnia 1918 Kun założył naWęgrzech
Kubę powrócił z wygnania pisarz Jose Julian partię komunistyczną. Gdy pre zydent
Marti (1853-1895) i inni dawni przywódcy W ęgier, hrabia Mihaly Karolyi
(1875-1955) ustąpił (21 marca 1919) na znak przeciw Pizydii, Grecy zgłosili zastrzeżenia,
protestu przeciw żądaniom aliantów, doma - gdy ujawniono im, że prawdziwym celem
gających się dalszych ustępstw terytorial - jest Babilon, ale propozycja dwukrotnie
nych ze strony Węgier, utworzono rząd większego żołdu rozwiała ich wątpliwości.
koalicyjny złożony z komunistów i socjalde - W 401 pod Kunaksą, w pobliżu Babilonu,
mokratów pod przewodnictwem Kuna, któ ry Grecy pod dowództwem Klearchosa (zm.
po krótkim czasie usunął socjaldemokra tów 401) i perska armia Cyrusa stoczyli bitwę ze
i ustanowił dyktaturę komunistyczną. znacznie większą armią Artakserksesa (oko ło
Odwołując się do węgierskiego nacjonaliz - 100 tysięcy żołnierzy). Gdy zwycięstwo
mu i obiecując pomoc rosyjską (nigdy nie wydawało się już bliskie, Cyrus poniósł
nadeszła), Kun i jego zwolennicy utworzyli śmierć, w następstwie tego Persowie poszli
Czerwoną Armię, która niebawem odbiła w rozsypkę. Grecy, którzy na lewym skrzyd le
Czechom Słowację. Upaństwowienie wiel - pobili przeciwnika, musieli się wycofać.
kich majątków ziemskich, zamiast rozdziału Tissafernes (zm. 395), perski satrapa nad -
ziemi chłopom, pozbawiło Kuna ich popar - brzeżnej Azji Mniejszej, zwabił Klaerchosa
cia, również burżuazja zrażona narastającym i innych wodzów greckich na rozmowę,
terrorem wstrzymała poparcie dla Kuna. w czasie której zostali podstępnie zamor -
Alianci zmusili Kuna do zrzeczenia się dowani. Około 10 tysięcy zaciężnych Gre -
Słowacji, a węgierscy kontrrewolucjoniści ków rozpoczęło długi odwrót broniąc się
usiłowali obalić jego rząd. Wcześniej, chcąc przed ścigającymi ich Persami dowodzony -
zapobiec ewentualnemu najazdowi Węgier mi przez Tissafernesa (patrzDZIESIĘCIU
na Siedmiogród (zajęty przez wojska rumuń - TYSIĘCYGREKÓW OD WRÓT 401-400 p.n.e).
skie), rumuńska armia wkroczyła w kwiet -
niu 1919 na Węgry i odparła atak Kuna. K U R U P E D IO N , B IT W A P O D K U R U P E D IO N
Gdy Rumuni zbliżali się do Budapesztu, 281 p.n.e. Kurupedion w starożytnej Lidii,
armia węgierska odmówiła udziału w walce. w zachodniej części Azji Mniejszej, było
Kun uciekł l sierpnia 1919 do Wiednia; miejscem dziwnej bitwy, która zakończyła
cztery dni później Rumuni wkroczyli do konflikt wojenny diadochów (patrzDIADO-
Budapesztu, wycofali się 14 listopada 1919 CHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Bitwa między
po splądrowaniu stolicy. Do Budapesztu armią macedońską dowodzoną przez Lizy-
wkroczył kontradmirał Miklós Horthy de macha (ok. 355-281) i wojskami syryjskimi
Nagybanya (1868-1957) stojący na czele Seleukosa I (358?-280) miała zadecydować
kontrrewolucyjnego rządu. W marcu 1920 o podziale posiadłości w Azji Mniejszej.
Horthy został mianowany regentem i głową Przed ustawionymi w szyku wojskami dwaj
państwa. Przywrócił monarchię (niezależną wodzowie - obaj w podeszłym już wieku
od Austrii), udaremnił także dwie próby - stoczyli pojedynek, w którym Seleukos
b y ł e g o c e s a r z a a u s t r i a c k i e g o K a r o l a zabił Lizymacha, po czym wojska syryjskie
I (1887-1922) odzyskania tronu węgierskie - rozbiły Macedończyków. Zwycięzca, nowy
go (patrzWĘGIERSKAWOJNA DOMOWA 1921). władca Azji Mniejszej zamierzał opanować
Macedonię, ale został zamordowany przez
K U N A K S A , B IT W A P O D K U N A K S Ą Ptolemeusza
4O1 Keraunosa (zm. 279), który
p.n.e. Dążąc do odebrania tronu perskiego został królem Macedonii. W 277 opanował
swojemu bratu Artakserksesowi II (zm. 359), to państwo i Trację. Antygon II Gonates
Cyrus Młodszy (424P-401) zaciągnął prze - (ok. 319-239) walczył o nie aż do 272,
szło 11 tysięcy najemników greckich, któ - jednak w zasadzie wraz ze śmiercią Seleu -
rych koniec wielkiej PELOPONESKIEJ kosa - ostatniego bezpośredniego następcy
WOJNY pozbawił zajęcia. Zwerbowani rze - Aleksandra Wielkiego - zakończyły się spo -
komo do przeprowadzenia karnej wyprawy ry między diadochami.
L
L A M B IN G F L A T , R O Z R U C H Y W L wstania
A M B IN w
G Grecji wymagało udziału wszyst -
FkAT 1860-1861.W 1854 znowelizowano k ich n a stęp c ó w A lek s an d r a . N a w ie ś ć
ostatecznie surowe prawa australijskie, któreo śmierci Aleksandra Wielkiego Ateny- po
były przyczyną EUREKI GÓRNIKÓW -PO stanowiły zrzucić zwierzchnictwo macedoń -
W STANIA. Ruchy liberalne nigdy jednakskie uzyskując poparcie najemników z Taj-
nie pokonały australijskich konserwatystów,naronu. Nazwa wojny wywodzi się od grec -
którzy uważali się za „prawdziwych tubyl - kiego miasta Łamią, w którym Ateńczycy
ców" (najaktywniejszą grupą w ruchu kon - obiegli macedońskiego regenta Antypatra
serwatywnym byli górnicy). W 1855 odżyła(zm. 319), zwyciężywszy go uprzednio w- bit
walka o związki zawodowe, w okresachwie pod Termopilami. Macedończycy przy -
wysokiego bezrobocia wybuchały strajki,byli na odsiecz Lamii, zostali co prawda
skierowane zwłaszcza przeciw przybywają - pobici pod tym miastem, ale Antypater
cym do Australii robotnikom chińskim.zdołał się z nimi połączyć i wycofać do
Osada w Lambing Fiat (Young) w NowejMacedonii (322), Ateńczycy, opuszczeni
Południowej Walii była miejscem najpoważ - przez greckich sojuszników, przegrali w 322
niejszych rozruchów skierowanych przeciwdwie bitwy na morzu, a trzecią na lądzie
Chińczykom. Biali górnicy, którzy chcielipod Krannon w Macedonii. Po tych klęs -
zmusić Chińczyków do opuszczenia tamtej - kach Ateny zgodziły się na bezwarunkową
szych pól złotonośnych, atakowali ich, -gra kapitulację; część przywódców stracono (De-
bili, bili i mordowali. Część awanturnikówmostenes [385P-322] popełnił samobójstwo
aresztowano, inni stoczyli walkę zbrojnązażywając truciznę). Ateny zapłaciły olbrzymią
z policją, która zaprowadziła porządek - do kontrybucję, zmieniły formę rządów na - oli
piero w połowie 1861. Zaniepokojeni protes - garchiczną, a port Pireus został zajęty przez
tami, biernym, lecz skutecznym oporemwojska macedońskie.
Chińczyków i rozszerzaniem się rasizmu,
który objął również australijskich tubylców,L A O D Y K A , W O J N A O L A OP Da trzY KSĘY. R Y J
starsi k o lo n iśc i au stralijscy w ch o d zącySKO-EGIPSKIEWOJNY, DRUGA i TRZECIA.
w skład ciał ustawodawczych wprowadzili
jedynie zakaz osiedlania się ChińczykówL A O T A Ń S K A W O JN A D O M O W A - 1 95 4-
poza wyznaczonymi terenami, a w celu1973. Konferencja genewska (1954) uznała
zmniejszenia napływu przybyszów z AzjiLaos (część francuskich Indochin) za neu -
nałożyli wysokie opłaty na tych, który chcie li tralne, niezależne państwo. Wkrótce potem
uzyskać prawo stałego pobytu. Pathet Lao (antyfrancuska, prokomunistycz-
na partia laotańska) opanowała dwie -pół
LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. (grecka nocne prowincje kraju, uzyskała pomoc
wojna). Wojna ta odwlekła walkę diadochówwojsk Viet-Minhu, przenikających z sąsied -
o władzę (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 niego Wietnamu, i zaatakowała rząd laotań-
p.n.e.), gdyż stłumienie powszechnego po- ski. W 1958 premier Laosu, książę Souvanna
 Phouma (1901-1982) dopuścił przywódców FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1945-1954;
Pa th et L a o do rz ądu, jed na k w w ynik u WIETNAMSKAWOJNA 1955-1975.
wyborów odszedł z rządu. Prozachodni,
prawicowy rząd, wspierany militarnie i eko - L AO TAŃSK Ą W O JNA PART YZ ANCK A1977-1989.
nomicznie przez Stany Zjednoczone, usiło - W 1975 Pathet Lao w Laosieobaliła
wał pozbyć się popieranej przez komunistówmonarchię oraz rząd koalicyjny i tanowiła us
Pathet Lao. Doszło do licznych starć międzyreżim komunistyczny, Laotańską Republikę
a rm ią la ota ń ską a siła m i P athe t L a o naLudowo-Demokratyczną. Wielu
równinie Amfor w północnym Laosie.Laotańczyków uciekło do Tajlandii. W 1977
W 1960 przeprowadzono pucz wojskowy i rojaliści z górskiego plemienia Meo w Lao -
obalono rząd w Y ientiane; stanow iskosie rozpoczęli działania partyzanckie prze -
premiera w nowym rządzie objął Souvannaciw rządowi; szczególnie intensywne walki
Phouma, przywódca neutralistów (Partiatoczyły się w prowincji Xieng Khouang.
Neutralności); po wybuchu trójstronnej wal ki Partyzanci z plemion Meo i Hmong (prześ -
o sprawowanie władzy, w której uczest - ladowane mniejszości narodowe) uzyskali
niczyły Pathet Lao, członkow ie praw icypomoc z Chin i przeprowadzali akcje bojowe
i neutraliści (1960), Souvanna Phouma udałw całym kraju. Powstańcy i Chińczycy
się na krótko na emigrację do Kambodży.zdecydowanie sprzeciwiali się stacjonowaniu
Pathet Lao pod przywództwem księcia Sou-w Laosie wojsk wietnamskich, liczących 45
phanouvonga zgodził się na zawieszenietysięcy żołnierzy (Laos i Wietnam zawarły
broni (1961), utworzono rząd koalicyjnyprzymierze). Laotańczycy nadal uciekali do
z udziałem przedstawicieli wspomnianychTajlandii. W 1982 powstał w południowym
trzech ugrupowań (1962), z których każdeLaosie opozycyjny w stosunku do Pathet
utrzymywało własną armię. W 1964 prawicaLao „królewski laotański rząd demokratycz -
na krótki czas usunęła premiera Souvannany" popierany przez Chiny, który miał
Phoumę; powrócił po wyrażeniu zgody nazamiar zawrzeć sojusz z antywietnamskimi
powiększenie reprezentacji prawicy w rzą - siłami w Kambodży. Powstańcze grupy
dzie. Przeciwko temu posunięciu zaprostes-partyzanckie nadal nękały wojska Pathet
tow ała P athet Lao popierana przez siłyLao i wietnamskie. Pod koniec lat osiem -
północnowietnamskie, zerwała stosunkidziesiątych ingerencja wietnamska w Laosie
z rządem i zajęła rów ninę A mfor. W -na osłabła, co pozwoliło w 1989 przeprowadzić
stępnych latach miejsca walk zmieniały sięwolne wybory. Ten fakt oraz uchwalenie
w zależności od pory roku, jednak stop - w 1991 konstytucji oznaczały wygaśnięcie
niowo komunistyczna Pathet Lao opano - laotańskiej wojny partyzanckiej.
w yw ała regiony na w schodzie, południu
i północy kraju. M imo pomocy lotniczejLAOTAŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz
USA laotańskie wojska rządu SouvannaBlRMAŃSKO-LAOTAŃSKIE WOJNY.
Phoumy ustępowały pod naciskiem komu -
nistów (1970-1972). Pathet Lao i rządL A P L Ą T A , W O J N Y N A D L A PPatrz LĄTA.
podpisały porozumienie o zawieszeniu bro - ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe--1816;
ni, wkrótce utworzono rząd koalicyjny, doPARAGWAJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ i8io-i8ii;
którego weszli przedstawiciele neutralistów,URUGWAJSKIEPOWSTANIEisii-isie.
praw icy i komunistów (Pathet Lao), pre -
mierem został ponownie Souvanna Phouma,LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e. Przez
prezydentem Souphanouvong. Po przejęciuwiele dziesiątków lat Rzym był tylko -jed
przez komunistów Wietnamu Południowegonym z miast w Lacjum, czyli na równinach
i K ambodży w 1975 Pathet Lao objęłalatyńskich w środkowej Italii, ale stopniowo
rzeczywistą władzę w Laosie. Patrz takżezdominował ten obszar. Wiele miast latyń-
skich należało do luźnego związku czy też się ponosząc ciężkie straty. Ścigani przez
ligi kierowanej przez Rzym, jednak w 340 armię Ottona Madziarzy pośpieszyli na
kilka większych miast zakwestionowało wschód. Nigdy nie wrócili już do Niemiec
przewodnictwo Rzymu i wystąpiło ze związ - i byli zbyt słabi, by podbić Austrię w latach
ku. Poparły je przeciwstawiające się Rzy - sześćdziesiątych i siedemdziesiątych X w.
mowi plemiona, między innymi mieszkańcy Groźba madziarskich najazdów została -za
Kampanii. W bitwie pod Wezuwiuszem żegnana.
(339) Publiusz Decjusz Mus poświęcił życie
przeprowadzając beznadziejny atak na siły L E ISL E R A P O W ST A N IE 1689-1691.Po w stą-
zbuntowanych Latynów, by jego towarzysz pieniu na tron protestanckiej pary królew -
Tytus Manliusz Imperiosus Torkwatus skiej Wilhelma Orańskiego (1650-1702)
mógł bezpiecznie wycofać się z resztą woj - i Marii (1662-1694) w czasie WSPANIA -
ska. Wkrótce Manliusz poprowadził Rzy - ŁEJ REWOLUCJI (1688), w koloniach
mian do zwycięstwa w bitwie pod Trifanum amerykańskich doszło do wybuchu kilku
(338); pokonani Latynowie musieli zgodzić powstań przeciw urzędnikom królewskim
się na sojusz z Rzymem. W odróżnieniu od podejrzewanym o katolicyzm. W Nowym
poprzednich porozumień związku, w któ - Jorku niezadowoleni rzemieślnicy i drobni
rych wszyscy członkowie mieli równe pra - kupcy zdobyli fort na Manhattanie i obwołali
wa, tym razem Rzym został uznany za głównodowodzącym Jacoba Leislera
przywódcę, a inne miasta były z nim zwią - (1640P-1691), imigranta z Niemiec. Poparty
zane sojuszami zaczepno-obronnymi. Miasta przez rolników, robotników i milicję Leisler
przyznały sobie również wzajemnie prawa uznał zwierzchnictwo Wilhelma oraz Marii
obywatelskie. i rządził w ich imieniu w południowym
Nowym Jorku. Przywódcy z Albany (stan
LAVA BEDS WOJNA. Patrz MODOKÓW Woj- Nowy Jork) uznali go dopiero w 1690, kiedy
NA 1872-1873. potrzebowali milicji Leislera do ochrony
p rzed sp od ziew an y m atakiem In d ian .
WY marcu
L E C H O W E P O L E , B IT W A N A L E C H- O W M P O 1691 major Richard Ingoldesby
LU 955. Po łupieżczych wyprawach na Fran - przybył z Anglii z wojskiem ł zażądał
cję i północną Italię w 954 (patrz MADZIARÓW przekazania mu fortu. Leisler nie zgodził
NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954), Madziar zy ruszyli się, co poczytano za zdradę. Po przybyciu
przez Alpy Karnijskie w doliny Dunaju. nowego gubernatora angielskiego Leisler
Byli pewni zwycięstwa w Niem c zech, gdyż przekazał fort, ale został aresztowany (30
król Otton I (912-973) uwikłałsię w marca 1691) i sądzony za zdradę. Skazano go
uciążliwe walki wewnętrzne. Po krót kim i powieszono w Nowym Jorku 16 maja 1691.
postoju w rodzinnym kraju (Węgry)
rzekomo około 50 tysięcy Madziarów napad - L E L A N T T Ń SK A W O JN A 670 Rp.n.e.
yw aliza
-
ło na Bawarię i obiegło miasto Augsburg. cja handlowa i walka o kolonie doprowadzi -
Biskup Augsburga Ulrych, czekając na -od ła do największego konfliktu zbrojnego
siecz Ottona, 9 sierpnia 955 dokonał wypa - w dziejach Grecji od czasu TROJAŃSKIEJ
du, który wywołał zamieszanie w szeregach WOJNY. Jej bezpośrednią przyczyną był
nieprzyjaciela. Następnego dnia nadciągnął spór między miastami Chalkis i Eretria
Otton z jakoby 10-tysięczną armią, zamknął w Beocji o Równinę Lelatyńską leżącą mię -
on Madziarom drogę odwrotu przez rzekę dzy nimi. Po stronie Chalkis stanęły Ko-
Lech. Mimo początkowych sukcesów Ma - rynt, Samos i Związek Tessalski, po stronie
dziarów (m.in. zdobycie obozu przeciwnika) Eretrii - Egina, Milet i prawdopodobnie
ciężko zbrojna jazda niemiecka pobiła lekką Megara. Na początku VII w., w okresie
jazdę madziarską. Madziarzy rozpierzchli nasilonej kolonizacji, trwały walki na lądzie
 i morzu; ostateczna bitwa w tej wojnie-1969) wydał rozkaz, by oddziały amery -
rozegrała się na Równinie Lelatyńskiej. Dokańskie wchodzące w skład VI Floty -wy
porażki Eretrii przyczyniła się jazda tessal-lądowały w pobliżu Bejrutu, wsparły rząd,
ska. Mimo przegranej miasto-państwo Eret-zapewniły ochronę obywatelom amerykań -
ria zyskało później jeszcze bardziej na zna - skim i udaremniły ewentualną inwazję egip-
czeniu. sko-syryjską (15-20 lipca 1958). Mniej wię-
cej miesiąc później sytuacja została opanowa
-
LEPID USA BUNT 78-77 p.n.e. M arek Emi- na przez libański rząd i wojska libańskie,
liusz Lepidus (zm. ok. 77), konsul rzymskiktórym z pomocą przyszło 14 tysięcy żołnie -
w 78, demagog, domagał się zniesieniarzy amerykańskich. 23 września 1958 następ -
reform Sulli, m.in. zwrotu Italikom ichcą Szamuna na stanowisku prezydenta został
ziem, z których ich wywłaszczono. Gdygenerał Fuad Szihab (1902-1973), maronita.
mieszkańcy Etrurii (centralna Italia) pod - U tw orzono now y gabinet składający się
nieśli bunt, Lepidus poparł ich. Zebrałz czterech chrześcijan, trzech muzułmanów
armię w północnej Italii i ruszył na Rzym,i jednego druza. Stany Zjednoczone uznały
został jednak pokonany przez wojska Kwin-nowy rząd i w październiku tego samego roku
tusa Lutatiusza Katullusa (zm. 60) i Pom-wycofały swoje wojska z Libanu.
pejusza Wielkiego (106-48). Lepidus i jego
towarzysze uciekli na Sardynię, gdzie wkrót - LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-1984.
ce potem Lepidus zmarł. Żołnierze Pompe-Różne muzułmańskie ugrupowania libań -
jusza zwyciężyli zwolenników w Italii pół - skie - głównie szyici i druzowie stanowiący
nocnej. około połowy ludności - nie akceptowały
Paktu Narodowego z 1943, który przyznał
L IB A Ń SK A W O JN A D O M O W AW1958. ybra- dominującą rolę w rządzie chrześcijanom
ny w 1952 na prezydenta Libanu Kamil(Partia Falangi, czyli falangiści), a właściwie
Szamun utworzył rząd składający się głów - maronitom. W Libanie, zwłaszcza na połu -
nie z chrześcijan (maronitów). Rząd tendniu, w obozach dla uchodźców lub w -ba
nawiązał ściślejsze stosunki z Europą i Sta - zach schronili się muzułmanie z Palestyny,
nami Zjednoczonymi, natomiast libańscya także partyzanci Organizacji Wyzwolenia
muzułmanie, stanowiący około połowy lud - Palestyny (OWP), którzy stąd dokonywali
ności kraju, opowiadali się za ściślejszymiataków na terytorium Izraela. Muzułmanie
politycznie i ekonomicznie powiązaniamilibańscy na og ół darzą O W P sym pa tią.
z państwami arabskimi. 9-13 maja 195813 kwietnia 1975 falangiści napadli na auto -
muzułmanie podnieśli otwarty bunt przeciwbus wiozący Palestyńczyków i zabili pasaże -
rządowi Szamuna, wzniecając zamieszki narów; atak stał się bodźcem do wybuchu
ulicach Tarabulusu i Bejrutu, stolicy Liba - długiej i krwawej wojny domowej. Począt -
nu. Nowo powstała Zjednoczona Republikakowo walczyły tylko koalicja lewicowych
Arabska (Egipt i Syria) przypuszczalniemuzułmanów i prawicowi chrześcijanie; po
podżegała do powstania przeciw prozachod-napadzie chrześcijan na obozy uchodźców
niej polityce prezydenta Szamuna, któregona początku 1976 do muzułmanów przyłą -
rząd był bliski upadku po klęsce zadanejczyła się OWP. Izrael zaopatrywał chrześ -
wojskom rządowym przez powstańców -do cijan w broń; Syria, popierana przez Ligę
wodzonych przez kilku przywódców muzuł - Państw Arabskich, wysłała 30 tysięcy -żoł
mańskich i wodza druzów Kamala Dżumb-nierzy, którzy mieli przywrócić spokój w- Li
latta (1918-1977). Szamun, który nie chciałbanie i wprowadzić w życie plan pokojowy
zrezygnować z prezydentury, zwrócił się(1976). Wybrany prezydent, Elias Sarkis
o pomoc do Stanów Zjednoczonych. Prezy- (ur. 1924), maronita, korzystając z poparcia
d e n t D w i g h t D . E i s e n h o w e r ( 1 8 9 0 - Syrii, Izraela, Stanów Zjednoczonych i Ara-
bii Saudyjskiej usiłował przywrócić auto - cuscy i włoscy). 18 kwietnia 1983 w wyniku
rytet rządu libańskiego. Do 1977 Liban zamachu bombowego na ambasadę Stanów
został podzielony na strefę północną kont - Zjednoczonych w Bejrucie zginęło ponad
rolowaną przez wojska syryjskie i region 50 osób. Wojska Izraela wycofały się z libań -
przybrzeżny, gdzie władzę mieli chrześcija - skich gór Szuf, które po ciężkich walkach
nie; na południu istniały enklawy opano - z chrześcijanami i armią libańską zajęli
w an e p rz e z l e w i co w y ch m u z u ł m a n ó w druzowie pod komendą Walida Dżumblatta
i OWP. Wkrótce wybuchły walki między (ur. 1947). W wyniku samobójczych zama -
Syryjczyk am i i m ilicją ch rześcijańsk ą, chów bombowych na kwatery główne wojsk
w czasie których wojska syryjskie ostrzelały Stanów Zjednoczonych i Francji w Bejrucie
chrześcijańską część Bejrutu, stolicy kraju. 23 października 1983 zginęło 239 Ameryka -
W odwecie za atak partyzantów OWP na nów i 58 Francuzów. W Tarabulusie prze -
Izrael wojska izraelskie wkroczyły do Liba - ciwnicy OWP popierani przez Syrię zaata -
nu południowego (14 marca 1978), znisz - kowali przywódcę OWP Jasera Arafata (ur.
czyły bazy OWP i zajęły Liban aż do rzeki 1929) i jego towarzyszy; i oblegali ich przez
El-Litani na północy. Izrael podporządko - sześć tygodni, wreszcie grupa Arafata mu -
wał się żądaniom Organizacji Narodów Zje - siała się ewakuować 20 grudnia 1983 na
dnoczonych i wycofał się z tych terenów, greckim statku w czarterze ONZ. Okręty
które następnie zajęły pokojowe siły ONZ wojenne USA ostrzeliwały z morza pozycje
(1978). W 1980 Syria skoncentrowała wojska Syryjczyków i druzów. Wobec możliwości
w d olinie Bekaa w Libanie środk ow ym rozpadu Libanu na kilka małych państewek
i zainstalowała tam później radzieckie -ra Gemajel dążył do rozmów mających na celu
kiety ziemia-powietrze (SAM-6). Gdy falan- pojednanie narodowe i rozwiązanie kwestii
giści zajęli wzgórza wokół Zahle, w pobliżu spornych dzielących falangistów, maroni-
strategicznej autostrady Bejrut-Damaszek, tów, druzów, sunnitów, szyitów i innych,
Syria rozpoczęła ofensywę przeciw nim; oraz ustanowienie stabilnego rządu. Pie -
falangistom pomogło lotnictwo izraelskie, chota morska USA opuściła Bejrut w lutym
które zaatakowało Syryjczyków. Samoloty 1984, Liban zajęty jest nadal przez wojska
izraelskie zbombardowały również Bejrut syryjskie oraz izraelskie i podzielony między
w odwecie za atak rakietowy na północny zwalczające się ugrupowania.
Izrael dokonany przez OWP z terenu Liba -
nu. Zawieszenie broni weszło w życie 24 L IBIJSK O -E G IPSK A W O JN A W 1977.
rogość
lipca 1981. Oddziały Izraela, dążące do miedzy Libią i Egiptem pogłębiła się znacz-
wyparcia z tych terenów partyzantów OWP, nie w kwietniu i maju 1977, czego wyrazem
d ot arły w 19 8 2 d o p rzed m ie ść B ejru tu były demonstracje pod placówkami dyp -
i zmusiły Palestyńczyków do opuszczenia lomatycznymi w obu krajach. Przywódca
baz. Libański prezydent-elekt, falangista, Libii, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur.
Baszir Gemajel (1947-1982), wybrany na 1943) oskarżył Egipt o prowokowanie wojny
miejsce ustępującego Sarkisa, został zamor - w celu zagarnięcia libijskich pól naftowych.
dowany 14 września 1982. Prezydentem Egipt odrzucił oskarżenia. W czerwcu 1977
został jego brat, bardziej umiarkowany przy - Kadafi wydał rozkaz, by 225 tysięcy Egip -
wódca chrześcijan, Amin Gemajel (ur. 1942). cjan pracujących i mieszkających w Libii
Kilka dni później falangiści zamordowali opuściło ją do 21 lipca 1977. Wymiana
328 cywilów palestyńskich w obozach ucho - ognia artyleryjskiego między wojskami przy
-
dźców w Sabrze i Szatili, w zachodnim granicznymi spowodowała wybuch cztero -
Bejrucie (16-18 września 1982). Do Bejrutu dniowej wojny. W kilku bitwach na pustyn -
przybyły siły pokojowe ONZ (amerykańska nej granicy obie strony użyły czołgów i -sa
piechota morska, żołnierze brytyjscy, fran- molotów. W wyniku egipskiego ataku bom-
 bowego wiele samolotów libijskich zostało
zniszczonych na ziemi. Z misją pojednawczą
wystąpił prezydent Algierii; 24 lipca strony
zgodziły się na zawieszenie broni. Oba kraje
poniosły ciężkie straty w ludziach i sprzęcie.
LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183.
W XI i XII w. cesarze Świętego Cesarstwa
Rzymskiego i papieże prowadzili długo-
trwałe walki. Spory dotyczyły spraw ducho-
wych i dóbr doczesnych, chodziło zwłaszcza
0 inwestyturę opatów i biskupów. W latach
1154-1190 cesarz Świętego Cesarstwa Rzym
skiego Fryderyk I Barbarossa (ok.
1125-1190) przeprowadził sześć wypraw
wojennych do Italii, które miały na celu
podporządkowanie Państwa Kościelnego
(1154-1186), liczył również na rozciągnięcie
swej władzy na miasta lombardzkie w pół
nocnej Italii. Początkowo wojska Fryderyka
zyskały przewagę i zdobyły miasta włoskie;
cesarz zmusił papieża Aleksandra III (ok.
1105-1181) do szukania schronienia we
Francji (1162), a na tronie papieskim zasia
dali kolejno trzej cesarscy antypapieże
(1159-1178). Czwarta wyprawa Fryderyka
do Italii stała się powodem do zawiązania
Ligi Lombardzkiej. Do Ligi przystąpiły
Mediolan, Mantua, Wenecja, Padwa, Lodi
1 Brescia, a jej celem było stawienie oporu
napadającej armii niemieckiej. Niemcy zdo
byli Rzym, musieli jednak opuścić Italię
z powodu szerzącej się w wojsku choroby
podobnej do malarii. Aleksander rzucił
klątwę na cesarza (1165) i zawarł sojusz
z Ligą, która zbudowała twierdzę Alessan-
drię w celu obrony północnych przełęczy
alpejskich. Piąta wyprawa Fryderyka
(1174-1177) zakończyła się katastrofalną
klęską w bitwie pod Legnano (29 maja
1176), w której wojska lombardzkie (pie
chota uzbrojona w piki i jazda) rozbiły
niemiecką jazdę rycerską. Fryderyk uciekł
z Italii w przebraniu. Zwycięstwo to zapo
wiadało późniejszą przewagę piechoty nad
jazdą. W 1177 Fryderyk zawarł pokój w We
necji z Państwem Kościelnym; sześcioletni
rozejm z Ligą Lombardzką zamieniono na
pokój traktatem w Konstancji (1183), na
mocy którego miasta lombardzkie zyskały
pełną autonomię, ale pozostały lennem Fry-
deryka. Spory między Lombardią i Tos-
kanią doprowadziły do szóstej wyprawy
Fryderyka (1184-1186). W wyniku tej wy-
prawy Fryderykowi udało się osiągnąć trwa-
łą władzę cesarstwa w Mediolanie i na
pewnych obszarach w środkowej Italii.
W 1183 Liga rozpadła się na rywalizujące
ze sobą ugrupowania; wskrzeszono ją w 1226
w obliczu niebezpieczeństwa grożącego ze
strony cesarza Świętego Cesarstwa Rzym-
skiego Fryderyka II (1194-1250), który
znowu zgłosił swoje prawa do Lombardii.
W bitwie pod Cortenuova (1237) wojska
cesarskie rozbiły armię gwelfów z Mediola-
nu i Drugiej Ligi Lombardzkiej. Patrz także
PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241.
LIGI Z CAMBRAI WOJNA 1508-1510. Po
opanowaniu przez Wenecję Romanii, części
Państwa Kościelnego, rozgniewany papież
Juliusz II (1443-1513) w 1508 doprowadził
do powstania Ligi Nieprzyjaciół Wenecji
- cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Maksymiliana I (1459-1519), króla Francji
Ludwika XII (1462-1515) i króla Hiszpanii
Ferdynanda V Katolickiego (1452-1516)
i innych państw dążących do odzyskania
terenów zagarniętych przez Wenecję. Po
opanowaniu Perugii na południu, armie
Ligi ruszyły w kierunku Bolonii, najwięk-
szego miasta Romanii, i pobiły wojska we-
neckie pod Agnadello w 1509. Wenecja
utraciła część swych terytoriów, a także
Romanie. Jednak doszło wkrótce do roz-
dźwięków między członkami Ligi; wkrótce
Liga się rozpadła. Papież zaczął obawiać się
cudzoziemskich rządów w Italii. W rezul-
tacie Wenecja odzyskała część swych strat,
nigdy jednak nie wróciła do dawnej potęgi.
Patrz także ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514.
LIJMOGES, MASAKRA W LIMOGES 1370.
W 1369 Anglicy, którzy nadal rościli sobie
prawa do tronu francuskiego, podjęli na
nowo STULETNIĄ WOJNĘ. Francuzi
przyjęli nową strategię wojskową: inspiro
- tewsko-polską przyznając Wilno Litwie.
wali powstania na obszarach należących do Walki toczyły się aż do podpisania przez
Anglików, prowadzili wojnę podjazdową Litwę i Rosję Radziecką traktatu w Mo -
przeciw nim, urządzali napady, zasadzki, skwie 12 lipca 1920, na mocy którego
nocne ataki, unikając przy tym walnych Rosja Radziecka uznawała niepodległość
bitew. Jan z Gandawy (1340-1399), pragnąc Litwy. 9 października 1920 polskie -od
dorównać swemu bratu Edwardowi, Czar - działy generała Lucjana Żeligowskiego
nemu Księciu (1330-1376), dokonywał bez- (1865-1947) niespodziewanie zajęły Wilno.
litosnych napadów na Francuzów. Gdy Polacy zorganizowali rząd tymczasowy
zbuntowało się miasto Limoges, Anglicy i 8 stycznia 1922 przeprowadzili plebiscyt,
pod dowództwem Jana i Edwarda (w tym który wykazał, że większość mieszkańców
czasie dotkniętego już śmiertelną chorobą) Wilna chce unii z Polską. Doprowadziło
podkopali mury, wzięli szturmem miasto to do zerwania stosunków między Polską
i zabili przeszło 3000 jego mieszkańców. a Litwą. Do końca 1922 Litwa uznana
Bunty wybuchły również w innych miastach została za niepodległą republikę. Patrz
francuskich. Anglicy zaczęli przegrywać; także KŁAJPEDA, POWSTANIEw KŁAJPEDZIE
porażka w bitwie morskiej w 1372 i utrata 1923.
Akwitanii oraz Bretanii w 1373 zmusiła ich
do zawieszenia broni w 1374. LOPEZA WOJNA. Patrz PARAGWAJSKA WOJNA
1864-1870.
LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz
FRANCUSKA REWOLUCJA 1830. L O R D A D U N M O R E 'A W O JN AW1774.
1771
John Murray (1732-1809), czwarty hrabia
LIPCO W A REW O LUCJA HISZPAŃSKA. Patrz Dunmore, dotychczasowy gubernator No -
HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. wego Jorku, został gubernatorem Wirginii.
Ataki Indian (Szaunisów, Ottawa i innych)
LISTOPADOW A REW OLUCJA. Patrz PAŹDZIE- na białych myśliwych i osadników zmusiły
R N IK O W AR EW O L U C JAR O SY JS K A1917. lorda Dunmore'a do rozpoczęcia kampanii
w celu pokonania czerwonoskórych. Wojsko
L I T E W S K A W O J N A O N IE P O D L Ewyruszyło G Ł O Ś Ć w dwóch kierunkach; jeden -od
19 18-19 20 . Po obaleniu caratu Litw a, dział, złożony z około 1500 mieszkańców
do tej pory znajdująca się pod władzą Wirginii pod komendą pułkownika Andrew
Rosji, ogłosiła niepodległość (16 lutego Lewisa (1720-1781), ruszył na zachód w dół
1918) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; rzeki Kanawha, drugi oddział z fortu Dun -
PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). more^ (Pitt) w pobliżu obecnego Pittsburga
Na Litwę wkroczyły wojska Rosji (Pensylwania), pod wodzą lorda Dunmore'a,
Radzieckiej, ale wyparli je Niemcy, którzy maszerował w dół rzeki Ohio. 10 paździer -
uznali nowe państwo. Po kapitulacji Nie - nika 1774 Szaunisi prowadzeni przez wodza
miec (11 listopada 1918) w ŚWIATOWEJ Cornstalka (1720?-1777) zaatakowali Lewi sa
WOJNIE I i wymuszonym wycofaniu się pod Point Pleasant u ujścia rzeki Kanaw ha w
wojsk niemieckich z Litwy Rosja Radzie - obecnej Wirginii Zachodniej. Ponieśli
cka ponownie zaatakowała Litwę i na -po porażkę w całodniowej ciężkiej bitwie i ucie -
czątku stycznia 1919 zdobyła Wilno. -In kli. Później podpisali z lordem Dunmore'em
terwencja Polski zmusiła Armię Czerwoną traktat pokojowy w Camp Charlotte na
do wycofania się z Wilna, co przyczyniło równinie Pickway Plains w Ohio i przeka -
się do wybuchu ROSYJSKO-POLSKIEJ zali Wirginii swoje prawa do Kentucky.
WOJNY 1919-1920. W grudniu 1919 mo - Patrz takżeCRESAPA WOJNA 1774.
carstwa sojusznicze określiły granicę li-
 L O V E W E L L A „W O JN A " G17dy25W
. k oń cu i zawierał zobowiązanie do spłaty długów
1724 kolonialny rząd Massachusetts - wywojennych. Zmuszony do opuszczenia- Lu
znaczył nagrodę w wysokości 100 funtów zabeki Wullenwever został pojmany, uwięzio -
skalp indiański (patrzINDIAN ABNAKI W OJNA ny, poddany torturom i stracony (1537).
TRZECIA 1722-1725), John Lovewell (1691- Patrz także HRABIEGO WOJNA 1533-1530; KAL-
1725), przedsiębiorczy farmer, prowadził
po MARSKAWOJSKADOMOWA1520-1523.
87-osobową wyprawę w górę rzeki
Merrimack w pobliżu jeziora Winnipesauke.LUBEKI WOJNA 1563-1570. Patrz DuŃSKO- -
Jego ludzie zaskoczyli dziesięciu śpiącychSZWEDZKA WOJNA 1563-1570.
Indian i wrócili do dom u z ich skalpam i
(luty 1725). Wiosną 34-osobowa wyprawaLUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667. Je-
Lovewella ruszyła na północ do południo - rzy Sebastian Lubomirski (1616-1667),- ma
wego M aine. W niedzielę, 9 m aja 1725, gnat, hetman polny koronny (odznaczył się
biali zostali zaatakowani przez około 80 w walkach z najeźdźcami szwedzkimi i -sied
Indian w pobliżu obecnego Fryeburga.- Inmiogrodzkimi [1655-1660], a później Rosją
dianie zabili Lovewella i szesnastu innych [patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667]),
uczestników wyprawy, pozostali uszli z- żywraz z innymi możnowładcami usiłował
ciem, gdyż Indianie wycofali się po śmierciprzeszkodzić w wyborze króla (Lubomirski
swego czarownika. stanął na czele opozycji sprzeciwiającej się
elekcji vivente rege i wzmocnieniu władzy
LUBEKI WOJNA 1531-1536. Lubeka, miasto królewskiej). W 1664 sejm polski za zdradę
portowe w północnych Niemczech, - kiestanu skazał go na wygnanie. Zwolennicy
rowniczy ośrodek Hanzy, związku miast,Lubomirskiego zawiązali rokosz, w latach
dążyła do utrzymania swej dominacji -han1665-1668 zrywali sejmy, paraliżując działal -
dlowej na Morzu Bałtyckim, przede wszyst - ność ustawodawczą. Wojska Lubomirskiego
kim poprzez podporządkowanie sobie w tejstarły się z wojskiem królewskim i wygrały
dziedzinie Szwedów, Duńczyków i Holend - bitwę nad jeziorem Gopło 13 lipca 1666.
rów. Pod pretekstem, że szwedzki książęKról Jan Kazim ierz (1609-1672) utracił
(szwagier króla Szwecji Gustawa I [1496- - władzę i m usiał zrezygnować z planów
1560]) nie spłacił długów wojennych, -burelekcji vivente rege. Lubom irski wycofał
mistrz Lubeki, Jiirgen Wullenwever (1488?--się n a a u st ri a c k i Ś l ą s k . O sła b ia ją c k ra j
1537) nakazał konfiskatę statku szwedzkiego w krytycznej fazie wojny z Rosją, Lubomir -
jako rekompensatę za poniesione straty. W s k i z m u s ił P o l s k ę d o z a w a r c i a t ra k t a t u
odpowiedzi Gustaw nałożył embargo naw Andruszowie, na mocy którego Polska
wszystkie statki Lubeki w szwedzkich -porutraciła na rzecz Rosji większą część swoich
tach. Lubeka i jej hanzeatyccy sojusznicy,ziem na wschodzie. Rokosz Lubomirskiego
zachęcani i wspomagani przez rebeliantówna długo przekreślił m ożliwość reform y
duńskich, wypowiedzieli wojnę Szwecji orazustroju Rzeczpospolitej.
Danii i zdobyli miasta Malmó i Kopenhagę.
Hanza nie zdołała utrzymać swoich zdoby - L U D W IK A X IV IN W A Z J A R E Ń S K- A 16 88 -
czy. Dania i Szwecja pośpiesznie zawarły1689. Uzależnienie Kolonii od króla Fran cji
przymierze, po czym ich wojska wyparłyLudwika XIV (1638-1715) gwarantowało
najeźdźców i osiągnęły decydujące zwycięst - dostęp do dolnego Renu i dlatego m iało
wo nad flotą lubecką. Lubeka zgodziła się naduże znaczenie dla Francji, która już od
zawarcie pokoju (traktat w Hamburgu, 1536)1681 sprawowała władzę w Strasburgu -i in
i nigdy nie odzyskała już m onopolu nanych m iastach w tym regionie. Ludwik
handel na Bałtyku. Traktat z 1536 przewidy - poczuł się urażony tym, że papież nie- za
w ał pew ne ulgi celne dla statków L ubekiakceptow ał w ysuniętego przez króla kań-
dydata na arcybiskupa Kolonii. Cesarz Świę - Florencji. Florencja prowadziła rozpaczliwe
tego Cesarstwa Rzymskiego zajęty był w tym negocjacje i jednocześnie zbierała nową
czasie wojną z Turkami na Bałkanach; armię. Wspomagane przez wojska mediolań -
korzystając z tego Ludwik wypowiedział skie siły Lukki odniosły decydujące zwy -
Cesarstwu wojnę, wysuwając jako jej powody cięstwo nad Florencją w bitwie pod Alto-
nominację arcybiskupa Kolonii, nieuwzglę - pascio w 1325. Na rozkaz Castruccio Cast-
dnienie praw gałęzi orleańskiej do Palaty- racaniego złupiono ziemie Florencji, by
natu i ufortyfikowanie Philippsburga. Roz - zyskać środki na spłatę długów wojennych
poczynając wojnę przypuszczał, że będzie i jeszcze raz zagrożono zajęciem Florencji,
krótkotrwała, ale podjęty przez Francję która zabiegała o pomoc u swych sojusz -
najazd spowodował wybuch ogólnoeuropej - ników gwelfów. Castruccio Castracani, -pa
skiej AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNY. Nie nujący wówczas prawie nad całą Toskanią,
napotykając prawie oporu, wojska francuskie wdał się w spór z papiestwem. Przerwał
zajęły Palatynat, Trewir, Moguncję i Kolo - wtedy działania wojenne, wkrótce nagle
nię, potem dokonały brutalnego najazdu na zmarł. Zamieszanie po jego śmierci umoż -
Frankonię i Szwabię. Aby sterroryzować liwiło Florencji odzyskanie większości utra -
przeciwnika, planowo pustoszono zdobywa - conych obszarów.
ne kraje, palono miasta i wsie. Cesarz i ksią
-
żęta niemieccy zawarli rozejm z Turkami, LUTOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz
przerzucili pośpiesznie wojska do zachod - FRANCUSKA REWOLUCJA 1848.
nich Niemiec, wypowiedzieli wojnę Francji.
Oswobodzili Frankonię, odzyskali Heidel - L U T O W A R E W O L U C J A R O 1S 9Y1J7S. KB AO- L
berg. Francuzi wycofali się paląc po drodze SZEWICKA REWOLUCJA rozpoczęła się
Mannheim, Wormację, Spirę i inne miasta. w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg) 8 marca
W 1 6 89 u d ało s ię o dz ys k ać M og u n cję 1917 (23 lutego według kalendarza starego
i Bonn w Niemczech, oswabadzając w ten stylu). Rewolucję poprzedziły spontaniczne
sposób obszary nad dolnym Renem; już po strajki i rozruchy wśród robotników protestu -
rozpoczęciu przez Ludwika starań o pokój jących przeciw niskim zarobkom, brakowi
Francuzi odzyskali Heidelberg; wskutek żywności, klęskom ponoszonym na frontach
przypadkowego zaprószenia ognia pożar ŚWIATOWEJ WOJNY I i korupcji w rzą -
strawił całe miasto. Walki w Niemczech dzie. Pewną rolę odegrało również niezado -
zakończyły się w 1689, ale dopiero w 1697 wolenie kobiet i młodzieży oczekujących
zawarto traktat pokojowy w Ryswick; Lud - w długich kolejkach po chleb. Strajki nasilały
wik musiał zwrócić ziemie zdobyte w 1688, się, do protestów przyłączyli się studenci
jednak zatrzymał Alzację i Strasburg. w powszechnej demonstracji pod hasłem
„Chleba, pokoju i wolności". Car Mikołaj II
LUKKI l FLORENCJI WOJNA 1320-1323. (1868-1918) nakazał stłumić strajki i zamie -
W kwietniu 1320 ambitny przywódca gibe- szki, ale wojska stacjonujące wówczas w Piot -
linów Castruccio Castracani (1281-1328), rogrodzie nie były w stanie wykonać tego
władca Lukki, wypowiedział otwartą wojnę rozkazu. 10 marca 1917 zbuntowali się żołnie -
gwelfom z Florencji (gibelinowie i gwel- rze w Moskwie, nastąpiło całkowite załama -
fowie były to rywalizujące ugrupowania nie dyscypliny w armii; policjanci usiłujący
polityczne; gibelinowie wspierali cesarza, przywrócić porządek zostali zabici. Duma
a gwelfowie papieża). Wojska Lukki spus - (zgromadzenie narodowe) nie usłuchała roz -
toszyły terytoria florenckie. Castruccio kazu cara z 11 marca, nakazującego odrocze -
sprzymierzył się z Pistoią, miastem w środ - nie obrad. Car wydał rozkaz, aby do Piotro-
kowej Italii; w połowie czerwca 1323 wojska grodu skierowano wojska z frontu, ale rozka -
Lukki grabiły tereny w odległości 15 km od zu nawet nie wysłano. Wybrana rada robotni-
ków i żołnierzy kierowała obroną Piotrog-
rodu. W celu przeciwdziałania zagrożeniu
ze strony radykalnej rady i zachowania mo-
narchii Komitet Dumy powołał 15 marca
(2 marca według kalendarza starego stylu)
rząd tymczasowy, na którego czele stanął
książę Gieorgij Lwów (1861-1925). Car Mi-
kołaj abdykował. Patrz także KORNIŁOWA
Pucz 191?; PAŹDZIERNIKOWA PVEWOLUCJA 1917.
LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e. Lu-
zytanie, grupa walecznych plemion celtyc-
kich zamieszkująca tereny obecnej Portugalii
środkowej i zachodniej Hiszpanii, walczyła
z Rzymem w czasie CELTYBERYJ-SKICH
WOJEN. Chwycili za broń w 154, odnieśli
wielu zwycięstw nad Rzymianami,
największe w 151. Pokój z Celtyberami
w 151 umożliwił Rzymianom skoncentro-
wanie sił przeciw Luzytanom, którzy zmu-
szeni zostali w 150 do układu pokojowego.
Po jego zawarciu z rozkazu prokonsula
rzymskiego zamordowano tysiące Luzyta-
nów. Ocalały z tej masakry Wiriatus (zm.
139), pasterz, zebrał swoich współplemień-
ców, by przeciwstawić się Rzymianom
i w 146 rozpoczął prowadzenie partyzantki;
wielokrotnie zadawał Rzymianom poważne
straty. Jedna z armii rzymskich została
zaskoczona przez Wiriatusa, który jednak
nie wykorzystał okazji do wybicia Rzymian,
lecz zawarł z nimi pokój i puścił ich wolno.
Opór Luzytanów załamał się po zamor-
dowaniu Wiriatusa przez zdrajcę przeku-
pionego przez Rzymian. Patrz także NUMAN-
TYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e..
LY BONA POWSTANIE 541-547. W 541
w Nam Viet, czyli Annamie, wybuchło
powstanie pod wodzą Ly Bona (zm. 547),
Wietnamczyka chińskiego pochodzenia,
skierowane przeciw uciskowi chińskiego
gubernatora (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU
111 p.n.e.). Wojsko Ly Bona wypędziło
Chińczyków i odparło atak (543) królestwa
Czampy z południa. Ly Bon ogłosił się
królem, nie zdołał jednak utrzymać władzy;
w 547 Chińczycy zwyciężyli go i zabili.
Ł
ŁACIŃSKIEGO l BIZANTYJSKIEGO CESAR-
STWA WOJNA PIERWSZA 1204-1222.
Czwarta krucjata (patrz KRUCJATY) dopro-
wadziła do opanowania Konstantynopola,
stolicy cesarstwa bizantyjskiego, przez krzy-
żowców. Proklamowali oni cesarstwo łaciń-
skie, znane również jako Romania; jego
cesarzem obwołano Baldwina II (1171--
1205). Dużą część ziem, które miały nale-
żeć do tego cesarstwa, trzeba było dopiero
zdobyć; cesarstwo miało licznych wrogów
zewnętrznych i wewnętrznych, stąd też był
to twór słaby. W 1205 pod Adrianopolem
(Edirne) wojska bułgarsko-połowieckie za-
dały ciężką klęskę siłom cesarstwa łaciń-
skiego. Baldwin dostał się do niewoli i La-
tynowie musieli wycofać się z Azji Mniej-
szej. W 1206 drugim cesarzem został Hen-
ryk z Flandrii (1174?-1216); po próbie
najazdu na Azję Mniejszą musiał podpisać
dwuletnie zawieszenie broni z władcą nowo
powstałego greckiego cesarstwa nicejskiego,
które opanowało znaczną część terytoriów
cesarstwa bizantyjskiego. Łacinnicy zawarli
potem tajne przymierze z Turkami seldżuc-
kimi, którzy od 1209 walczyli z cesarstwem
nicejskim. Porażka Latynów w 1211 za-
chęciła cesarstwo nicejskie i pomogła mu
osiągnąć kilka niewielkich zwycięstw
w 1212 oraz zawieszenie broni w 1214, na
mocy którego cesarstwo łacińskie uznało
cesarstwo nicejskie i obiecało szanować jego
granice. Henryk zmarł w 1216, co także
przyczyniło się do osłabienia siły i morale
cesarstwa. W 1219 Słowianie z południa
uznali cesarstwo nicejskie za dziedzica ce-
sarstwa bizantyjskiego i ośrodek prawosła-
wia. Po 1222, gdy cesarstwo nicejskie wypar-
ło Seldżuków, do cesarstwa łacińskiego na-
leżał już tylko Konstantynopol. Druga woj-
na łacińskiego i bizantyjskiego cesarstwa
1224-1237. Cesarz nicejski Jan III (zm.
1254) w 1224 wraz ze swoim sojusznikiem,
carem bułgarskim Iwanem II (zm. 1241)
zdobyli należące do cesarstwa łacińskiego
ziemie w Azji Mniejszej i wyspy na Morzu
Egejskim, nie zdołali jednak opanować Kon-
stantynopola. Iwan przeszedł potem na stro-
nę cesarstwa łacińskiego. Mimo to do 1225
Jan zajął prawie całe terytorium cesarstwa
łacińskiego w Azji Mniejszej, ale stracił
Trację na rzecz Epiru. Baldwin II (1217--
1272), wówczas małoletni, obwołany został
w 1228 cesarzem cesarstwa łacińskiego,
a regentem został Iwan. W 1231 do Bald-
wina przyłączył się Jan z Brienne (1170--
1237); Iwan przestał być regentem; wypo-
wiedział cesarstwu wojnę; w 1235 jego wojska
obiegły Konstantynopol, ale w 1236 zostały
odparte. Trzecia wojna łacińskiego i bizan-
tyjskiego cesarstwa 1261-1267. Po 1250
zaczął się ostateczny upadek cesarstwa łaciń-
skiego. Michał VIII Paleolog (1225--
1282), który w prawdziwie bizantyjskim
stylu uzurpował sobie tron cesarstwa nicej-
skiego, odebrał w 1259 Konstantynopol łacin-
nikom i wskrzesił cesarstwo bizantyjskie.
Kosztowna wojna z Epirem doprowadziła
z kolei do walki z Karolem I (1227-1285),
królem Sycylii i Neapolu. W 1261 Michai
został cesarzem i zaczął konsolidację sił
cesarstwa bizantyjskiego do walki z licznymi
wrogami. Również w 1261 cesarstwo podpisa-
ło traktat z Genuą i odniosło zwycięstwa
w walkach z łacinnikami na Peloponezie oraz
wyspach greckich. W1262 Michał zwyciężył
Bułgarów, a w 1263, po porażce floty - ge niepodległość; premierem nowego państwa
nueńskiej, zawarł sojusz z Wenecją. Nazostał Karlis Ulmanis (1877-1940). Na- po
początku 1264 Bizancjum pokonało Epir,czątku stycznia 1919 wojska Rosji Radziec -
ale jeszcze w tym samym roku doznałokiej wkroczyły na terytorium Łotwy i zdoby ły
poważnej klęski pod Makry-Plagi. Do 1267,Rygę, w której ustanowiono władzę rad.
w wyniku zwycięstw w małych potyczkachWojska niemiecko-łotewskie, za przyzwole -
oraz w bitwach morskich, a także dziękiniem aliantów, zmusiły wojska Rosji Radzie -
zręcznej dyplomacji (w tym również -kró ckiej do odwrotu w marcu 1919. Choć traktat
tkotrwałej unii Kościoła rzymskokatolic - wersalski zobowiązał Niemców do opuszcze-
kiego i wschodniego) Michał wskrzesił- ce nia kraju, podjęli oni próbę zajęcia Łotwy,
sarstwo bizantyjskie i unikając większychzostali jednak wyparci pod koniec listopada
wojen zapewnił mu bezpieczeństwo oraz1919. Rosja Radziecka ponownie próbowała
względny spokój. Patrz takżeBIZANTYJSKA zająć Łotwę, ale w styczniu 1920 pod nacis -
WOJNA DOMOWA 1222-1224; BIZANTYJSKA WOJNA kiem aliantów wycofała się z jej terytorium.
DOMOWA 1259; BIZANTYJSKA WOJNA 1207-1211; Miesiąc później Łotwa i Rosja Radziecka
KRUCJATACZWARTA1202-1204;KRUCJATA SZÓSTA 1228- zgodziły się na zawieszenie broni. W trak
-
1229; KRUCJATAÓSMA 1270. tacie podpisanym w Rydze 11 sierpnia 1920
Rosja Radziecka uznała niepodległość -Łot
Ł O T E W S K A W O J N A O N IE P O D L Ewy G Ł(w
O Ś1940,
Ć w czasie ŚWIATOWEJ WOJ -
1919-1920. Po klęsce Niemiec w ŚWIA - NY II, po zajęciu Łotwy przez wojska ZSRR,
TOW EJ W OJNIE I Łotwa proklamowała kraj ten został jedną z republik radzieckich).
M
M A C D O N A L D Ó W R E B E L IAW14zięcie
11 . dojednak uznał, że nadarza się okazja roz-
niewoli w 1406 króla Szkocji Jakuba I szerzenia strefy wpływów, przeto włączył
(1394-1437) i jego 18-letnie uwięzienie się do nowej wojny. Druga wojna macedoń-
w Anglii, pozwoliło baronom szkockim na ska 200-196 p.n.e. Rzymskie legiony zde-
uzyskanie znacznej władzy. W północno-- cydowanie pokonały falangę Filipa V w bit-
zachodniej Szkocji członkowie klanu Mac- wie pod Kynoskefalaj w 197, zmuszając
donaldów tytułowali się „królami Wysp" Macedończyków do wycofania się z całej
i zachowywali się jak autonomiczni władcy. Grecji. Filip musiał zapłacić wysoką kon-
Doszło do zatargu Donalda Macdonalda trybucję Rzymowi, który ogłosił, że przy-
z regentem Robertem Stewartem księciem niósł wolność państwom greckim i objął
Albany o hrabstwo Ross, wojska Macdonal- nad nimi łaskawy protektorat. Po objęciu
dów wspierane przez Macleanów wyruszyły tronu w 179 syn Filipa, Perseusz (212?--
w 1411, by zdobyć Aberdeen. Armia Mac- 166), zaczął zawiązywać przymierza z róż-
donaldów pod dowództwem głowy Mac- nymi państwami greckimi. Wzbudziło to
leanów, Czerwonego Hektora, stoczyła z si- niezadowolenie Rzymu i wybuchła nowa
łami regenta nie rozstrzygniętą, ale zaciętą wojna. Trzecia wojna macedońska 172--
bitwę pod Red Harlaw. Czerwony Hektor 167 p.n.e. Rzymianie odnieśli zwycięstwo
poległ, armia Macdonaldów wycofała się pod Pydną, w południowo-wschodniej Ma-
i nastąpił długi okres spokoju. Patrz także cedonii. Perseusz został odesłany do Rzymu
DUBHA REBELIA 1501-1503; OGA REBELIA uso. w kajdanach, a Macedonię podzielono na
cztery republiki. Eksperyment ten nie po-
M A C E D O Ń S K A W O J N A P IE R W S Z- A wiódł
2 15 - się; republiki stale popadały w kon-
205 p.n.e. Macedonia była w starożytności flikty. W 152 pretendent do tronu usiłował
państwem wojowniczym. Ambitny król ma- przywrócić monarchię i spowodował tym
cedoński, Filip V (238-179), dążył do po- wybuch czwartej wojny. Czwarta wojna
większenia swojego państwa. Gdy Rzymia- macedońska 151-146 p.n.e. W wojnie tej
nie zajęci byli walką z Kartaginą (patrz doskonała armia rzymska rozbiła wojska
PUNICKA WOJNA DRUGA 218-202 p.n.e.), rozpoczął macedońskie. Tym razem Macedonia została
wojnę z Rzymem na wschodzie. Rzymianie wcielona do Rzymu i stała się prowincją
nie zawarli przymierza przeciw Macedonii przyszłego imperium rzymskiego, które
ze Związkiem Etolskim, walki między tymi miało powstać niebawem.
dwoma państwami ciągnęły się przez 10
lat, nie przynosząc rozstrzygnięcia. Filip MACEDOŃSKIE POWSTANIE 1902-1903.
skierował potem uwagę na południe, na Aby wzmocnić swoje roszczenia do Mace-
greckie miasta-państwa i tam usiłował donii, którą pragnęły zająć także Serbia
poszerzyć strefę swoich wpływów. Do tej i Grecja, Bułgaria powołała w 1899 komisję
pory w sporach między państwami greckimi macedońską, kierowaną z centrali w Sofii.
Rzym zajmował stanowisko neutralne, teraz Celem działania komisji było ustanowienie
autonomii Macedonii, pod nadzorem (za Szymon (zm. 135) budował na terenie całej
przyzwoleniem Turcji) bułgarskiego przed - Judei (południowa Palestyna) twierdze i wa -
stawiciela. Częścią planu Bułgarii było rownie; król syryjski uznał go za arcykap -
wzmocnienie posunięć dyplomatycznych łana, gubernatora i przywódcę Żydów. Przez
niejaw ną działalnością terrorystyczną. pewien okres Judea cieszyła się niepodleg -
W tym celu wysłano do Macedonii bandy łością i pokojem, ale po śmierci Szymona
rewolucjonistów zwanych komitadżi, które zaczęły się wewnętrzne spory i częste napa -
przyczyniły się do wybuchu powstania w- la dy Seleucydów syryjskich oraz sąsiadujących
tach 1902-1903. Komitadżi zamordowali plemion arabskich. Patrz takżeSELEUCYDÓW
rumuńskiego profesora, nie zgadzającego WOJNA z EGIPTEM 109-168 p.n.e.
się z argumentami komisji macedońskiej,
oraz porwali amerykańską misjonarkę. Dzia - M A C K E N Z IE G O P O W ST A N IE D1837.
zien-
łania te zmusiły Austrię i Rosję do zgłosze - nikarz kanadyjski William Lyon Macken-
nia propozycji reform w wilajetach (okrę - zie (1795-1861), gorący rzecznik repub -
gach administracyjnych) Salonik, Monastiru likańskiej formy rządów w Górnej Kana -
(Bitola) i Kosowa (1903). Choć zaakcep - dzie (Ontario), nawoływał do obalenia kliki
towane przez Turcję, reformy te nigdy nie sprawującej władzę, Rodzinnej Zgody, zdo -
zostały wprowadzone w życie. Dalsze spory minowanej przez Brytyjczyków. Około 800
wewnętrzne doprowadziły do wybuchu BAŁ - zwolenników Mackenziego usiłowało usta -
KAŃSKIEJ WOJNY PIERWSZEJ i -po nowić tymczasowy rząd w Toronto, ale
działu Macedonii między trzy rywalizujące niepowodzenie zmusiło ich do ucieczki
państwa. na wyspę Navy na rzece Niagara. Tam
Mackenzie proklamował rząd. Kanadyjczy cy
M ACHABEUSZY P O W S T A N IE 1 6wierni
8-1 4 3 rządowi Górnej Kanady przeprawili
p.n.e. Machabeusze, ród pobożnych Żydów, się przez rzekę i spalili parowiecUSA
był znany z przywiązania do swobód religij - Caroline dowożący żywność powstań com
nych i politycznych. Gdy Antioch IV Epi- Mackenziego. Mackenzie opuścił wy spę i
fanes (zm. 163), król Syrii z dynastii Seleu- uciekł do Stanów Zjednoczonych,gdzie
cydów, zbezcześcił Świątynię w Jerozolimie spędził w więzieniu 11 miesięcy za
i usiłował zmusić Żydów do przyjęcia -ob pogwałcenie praw o neutralności. Po ogło -
rzędów pogańskich, kapłan żydowski Mata- szeniu powszechnej amnestii wrócił do Ka -
tiasz (zm. 166) stawił opór i zabił syryjskiego nady w 1849. Patrz takżePAPINEAU POWSTANIE
żołnierza. Uciekł potem z synem w góry 1837.
i rozpoczął długotrwałą walkę partyzancką
z Syryjczykami. Po śmierci Matatiasza jego M A D A G A SK A R SK IE PO W ST A N IE- 1947-
syn Juda Machabeusz (zm. 161) został przy - 1948. W 1946 Madagaskar został zamor -
wódcą powstańców żydowskich i zwyciężył skim terytorium Francji, co przyczyniło się
dwie wysłane przeciw niemu armie syryj - do powstania na wyspie pierwszej oficjalnie
skie. W 165 Juda odbił Jerozolimę i ponow - istniejącej partii politycznej, Ruchu Naro -
nie wyświęcił Świątynię. Gdy Juda poległ dowego na rzecz Odrodzenia Madagaskaru
w walce z trzecią armią syryjską, przywódcą (MDRM). Celem ruchu było uzyskanie nie -
żydowskim został jego brat Jonatan (zm. podległości dla Madagaskaru. Po niespełna
143). Jonatan był zdolnym dyplomatą; -za roku malgascy nacjonaliści wzniecili -po
warł traktat o przyjaźni z Rzymem i Syrią, wstanie we wschodniej części wyspy. Po
został jednak oszukany przez wodza syryj - przybyciu posiłków francuscy żołnierze sta -
skiego, który zaproponował pokój, a potem cjonujący na wyspie po krwawych walkach
uwięził i zabił Jonatana oraz wziętych do zdławili powstanie (w walkach zginęło -po
niewoli żołnierzy żydowskich. Ostatni brat, nad 11 tysięcy osób). MDRM zdelegalizo-
wano, walki partyzanckie trwały przez cały francuski gubernator generalny Joseph S.
1948. Po 10 latach Francja zezwoliła, by Gallieni (1849-1916), który w 1897 zde-
sami tubylcy zdecydowali o swoim losie; tronizował i zmusił do opuszczenia wyspy
w referendum ludność wypowiedziała się za królową, położył kres supremacji Howów
autonomią w ramach Wspólnoty Francu- i zrównał w prawach wszystkie plemiona
skiej. 14 października 1958 proklamowano malgaskie.
Republikę Malgaską, która zyskała pełną
niepodległość w 1960. MADURAJU BUNT 1334-1335. Władza suł-
tanatu w Delhi okazała się niezbyt trwała;
M A D A G A S K A R U W O J N Y Z F R A N C-JĄ przyczyniała
1 8 8 3- się do tego feudalna struktura
1885, 1895. W 1882 Francja rozciągnęła rozległych terytoriów i częste powstania
protektorat nad północno-zachodnią częścią wybuchające w małych hinduskich królest-
Madagaskaru. Howa, najliczniejsza grupa wach. Wydawało się, że ustanowienie rzą-
tubylców, odmówiła uznania protektoratu. dów prowincjonalnych rozwiązało problem
Wcześniej - na mocy traktatu z 1868 - Fran- powstań, jednak w 1334 mianowany przez
cja zgodziła się na władanie Howów całą Delhi gubernator Maduraju, Turek, spok-
wyspą; w 1882 odrzuciła go jednak, uznając rewniony z nową dynastią Tuglaków w De-
zamiast tego wcześniejsze traktaty zawarte lhi, ogłosił niepodległość sułtanatu Madu-
z lokalnymi wodzami, którzy oddali Francji raju ze stolicą w Gulbardze. Od 1311 Ma-
wyspy u wybrzeża północno-zachodniego. duraj był prowincją (patrz DELHIJSKIEGO
Po odrzuceniu przez rząd Howa francuskich SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-
żądań francuskie okręty ostrzelały przy- 1313) i podlegał bezpośrednio Delhi. Delhi
brzeżne miasta Majunga i Tamatawa; żoł- posłało do Maduraju wojsko, ale nie
nierze francuscy zajęli je w czerwcu 1883. zdążyło ukarać winowajcy, gdyż powstania,
Francuzi utworzyli armię złożoną z tubyl- jakie wybuchły w Lahaurze i samym Delhi,
ców, która po dwóch latach chaotycznych zmusiły wojsko do powrotu na północ
walk pomogła im zawrzeć porozumienie (1335). Patrz także BAHMANIDÓW SUŁTANATU
w 1885. Howa uznali francuski protektorat, WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347;
a także zaakceptowali istnienie francuskiej WlDŻAJANAGARU PODBÓJ MADURAJU 1378.
osady w Diego-Suarez na północnym krańcu
wyspy; zgodzili się również na obecność M A D Z IA R Ó W N A JA Z D Y N A F R A N -C JĘ 907-
francuskiego rezydenta w stolicy Tananari- 954. Po najazdach na Niemcy Madziarzy
wie. Później rząd Howów stawiał Fran- dotarli do Francji (907). Wojownicy ma-
cuzom coraz silniejszy opór. Pozycję Francji dziarscy przeprawili się przez Ren i nękali
wzmocniło jednak uznanie 1890 przez Wiel- Alzację oraz wschodnią część Francji,
ką Brytanię Madagaskaru za protektorat a zwłaszcza Burgundię. W latach 917-919
francuski. W 1895 w Majundze na Madagas- najeżdżali Burgundię zagrażając samemu
karze wylądował francuski korpus ekspedy- sercu królestwa. Król Francji Karol III
cyjny w sile 15 tysięcy żołnierzy. Po pewnej Prostak starał się o pomoc swoich baronów
zwłoce z powodu chorób i trudności trans- w walce z Madziarami, ale bezskutecznie;
portowych ekspedycja ruszyła w głąb wyspy, bezpośrednią przyczyną nieskuteczności ob-
w kierunku Tananariwy. Po ostrzale ar- rony francuskich Karolingów była rywaliza-
tyleryjskim stolica szybko skapitulowała (30 cja między różnymi książętami i baronami.
września 1895); pod rządami Francuzów Ta rywalizacja wyjaśnia: niepowstrzymany
tubylcza królowa stała się jedynie figurant- najazd Madziarów w 926, którzy dotarli do
ką. W 1896, po ogłoszeniu Madagaskaru Atlantyku, zagrożenie Reims, a później zni-
kolonią francuską wybuchło powszechne szczenie Burgundii w 937, mimo oporu
powstanie. Porządek ostatecznie przywrócił wojsk francuskich pod wodzą pechowego
 króla Burgundii Raula (Rudolfa) (zm. 936). stwa Rzymskiego Otton I (912-973) toczył
Najeźdźcy nadal pustoszyli Francję i pół- wojnę w kraju o następstwo tronu; mimo
nocną Italię, w 951 najechali Akwitanię. to w Turyngii i Saksonii zmuszono Ma -
W 954 znaleźli się na obrzeżach Cambrai, dziarów do odwrotu, odparto również -na
Laonu i Reims, wielki najazd Madziarów jazdy na Bawarię w latach 948-949. W - la
sięgnął wówczas od północno-wschodniej tach 951-954 Madziarzy zostawili cesar -
Francji na południe, poprzez Burgundię, stwo w spokoju i najeżdżali Francję, w 954
przełęcz Św. Bernarda aż do Italii. Patrz znowu wdarli się do Niemiec i ponieśli
także LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM tam katastrofalną klęskę na Lechowym
POLU 955. Polu (patrz LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM
POLU 955).
M A D Z IA R Ó W N A J A Z D Y N A N IE M- C Y 8 9 4 -
955. W końcu IX w. siedem plemion M AG I-M A G I PO W ST A N IE 1905-1907. Tu-
madziarskich zostało wypartych przez Pie- bylcze ludy Niemieckiej Afryki Wschodniej
czyngów ze swych dotychczasowych siedzib (Tanzania) były głęboko niezadowolone
w stepach na północnych brzegach Morza z podatków i przymusowej pracy dla nowych
Czarnego. Około 894 lub 896 Madziarzy panów z Europy. Napięcie wśród miejs -
najechali Panonię (obecnie wschodnia Au - cowych plemion wzrosło po wprowadzeniu
stria, zachodnie Węgry i część Jugosławii) przez Niemców nieprzemyślanej, ekspery -
opanowując te tereny w pełni ok. 900. Ich mentalnej uprawy bawełny zamiast płodów
głównym wodzem był Kurszan (zm. 904), żywnościowych. Wśród tubylców szerzyła
jego następcą został Arpad. Już w 862 się wiara w to, iż wypicie cudownej wody,
najechali państwo wschodniofrankońskie. zwanej magi, ochroni przed bronią palną.
Z Panonii Madziarowie organizowali najaz - Podniesieni tym na duchu tubylcy wzniecili
dy we wszystkich kierunkach. Ich najazdy bunt przeciw Niemcom. Powstanie ogarnęło
w latach 902-906 doprowadziły do upadku bardzo szybko całe terytorium; Niemcy byli
państwa wielkomorawskiego, pokonali -ar bardzo zaskoczeni i początkowo nie reago -
mię bawarską pod Ennsburgiem. W latach wali. Okrutne akcje wojska i stosowana
898-955 dokonali 33 najazdów, dotarli na taktyka spalonej ziemi doprowadziły po
północy do Bremy, na południu do Otranto, dwóch latach do stłumienia powstania. We -
na zachodzie do Orleanu, a na wschodzie dług przybliżonych szacunków życie straciło
do Konstantynopola (Stambuł). Wiele z tych 200 tysięcy tubylców; część zginęła w walce,
najazdów dotknęło Niemcy, zwłaszcza Sak - część z głodu i chorób, a część powieszono.
sonię i Turyngię w 908, Baw arię w 909 Patrz także NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE w
i 910 (w 909 ponieśli porażkę, w 910 odnieśli AFRYCE 1903-1908.
zwycięstwo pod Augsburgiem) i Alzację
w 917. W latach 919-936, za panowania M AHABATA-CHANA BUNT 1626-1627. Ce-
niemieckiego króla Henryka I Ptasznika sarz Dźahangir (1569-1627) utrzymał się
(876P-936), Madziarzy zachowywali się sto- na mogolskim tronie wyłącznie dzięki -po
sunkowo spokojnie, zwłaszcza w okresie mocy wodza Mahabat-chana (zm. 1634)
dziewięcioletniego rozejmu, który zawarto (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). CeS3-
po wzięciu do niewoli w 924 przywódcy rzowa Nur Dźahan nie była jednak z tego
Madziarów. Henryk ufortyfikował miasta zadowolona; obawiała się rosnącej potęgi
w Saksonii i zreformował wojsko. W 933 i popularności Mahabata-chana i gniewało
zerwał rozejm i odniósł zwycięstwo nad ją, że wódz nadal widzi w Churramie (Szah-
Madziarami pod Merseburgiem - zajął ich dźahan [1592-1666]) następcę tronu, a nie
obóz i zmusił do ucieczki. Po 936 sytuacja bierze pod uwagę wysuniętego przez nią
uległa zmianie, gdyż cesarz Świętego Cesar- kandydata. Nakłoniła cesarza, aby mianował
Mahabata-chana gubernatorem odległego wracanie niewiernych. Pod koniec życia
Bengalu, pozornie w nagrodę za służbę, Mahmuda w skład jego królestwa wchodził
a później obrzuciła go fałszywymi oskar - Kaszmir, Pendżab i większa część obecnego
żeniami i namówiła Dźahangira, by rozkazał Iranu, który był w 977 terenem jego pierw -
mu wrócić do Lahauru i stawić się przed szego najazdu. Trzy najazdy na Indie -za
sądem. Mahabat-chan nie usłuchał rozkazu, sługują na szczególną uwagę. 15-tysięczna
poprowadził wojska na dwór w Pendżabie lekka jazda była w 1001 tak doskonale
i po odmowie udzielenia mu posłuchania wyćwiczona, że zdołała pobić w pobliżu
pojmał Dźahangira. Nur Dźahan uciekła Peszawaru trzykrotnie większą armię indyj -
z wybranym przez siebie kandydatem do ską; indyjski wódz poległ w bitwie. Od -
tronu, ale nie zdołała uwolnić cesarza. Dźa- nowionej armii Pendżabu omal nie udało
h an g ir dz ięk i p o d s tę po w i u rato w ał s ię się pokonać Gaznawidów w 1108, ponownie
i uciekł do Kaszmiru. Mahabat-chan -po w pobliżu Peszawaru; atak około 30 tysięcy
śpieszył do Churrama przebywającego w -re żołnierzy indyjskich zmusił Gaznawidów
gionie Dekan, gdzie nakłoniono go, by do odwrotu, ale indyjskie słonie wpadły
ukorzył się przed cesarzem. W tym czasie w panikę, co pozwoliło nieprzyjacielowi na
jednak cesarz zmarł i Mahabat-chan uniknął przegrupowanie sił i zwycięstwo. Po tej
kary. Kandydat cesarzowej do tronu skradł bitwie Pendżab został przyłączony do Gha -
w Lahaurze skarby cesarskie, ale złapano zni. Chciwość Mahmuda ujawniła się pod -
go i za karę oślepiono. Cesarzowa wspaniało - czas najazdu na południową prowincję nad -
myślnie zgodziła się wycofać z życia pub - brzeżną Kathiawar; zdobył tam Somnath
licznego. Churram zdobył tron; by go bez - i ograbił ze wszystkich skarbów bogatą
piecznie zachować, zastosował metodę Tur - świątynię hinduską, zabierając nawet ozdob -
ków osmańskich - zgładził wszystkich -ry ne wrota. Na podbitych ziemiach sprawował
wali (brata, dwóch bratanków i dwóch surowe rządy, jednakże nie nawracał siłą na
kuzynów). Wstąpił na tron jako cesarz islam, korzystał nawet z wojsk hinduskich
Szahdźahan 24 stycznia 1628. Patrz także nie obawiając się buntu, jaki mogłaby wy -
MOGOŁÓWWOJNA DOMOWA 1057-1659. wołać jego grabież i bezczeszczenie przybyt
-
ków hinduskiego kultu.
MAHDYSTÓW WOJNA. Patrz SuDAŃSKA Woj-
NA 1881-1885. MAJÓW POWSTANIE. Patrz HISZPAŃSKI POD-
BÓJ JUKATANU 1527-1546.
M A H M U D A Z G H A Z N I P O D B O1000-
JE ek.
1030. Zdobywca • północno-zachod- nich MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769.
Indii, a po 998 trzeci turecki władca
Ghazni Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska
(królestwa obejmującego dzisiejszy założona w 1600 w celu złamania monopolu
Afganistan i północno-wschodnią część Ira - Holendrów w Indiach, rozwijała się stosun
-
nu) Mahmud (971-1030) był pierwszym kowo dobrze do XVIII w. Rozpad imperium
najeźdźcą Indii, który kierował się zasadami Mogołów, z którym utrzymywała dobrą
islamu. W czasie siedemnastu najazdów współpracę, oraz konkurencja Francuzów
dokonanych w latach ok. 1000-ok. 1026 spowodowały, że kompania dla ochrony
wojska Mahmuda zniszczyły wiele świątyń swego istnienia podbiła państwa indyjskie.
i ośrodków kultu hinduskiego jako przybyt - Podczas walk o władzę w Bengalu (do 1765),
ków pogańskich. Wydaje się jednak, że kompania napotkała dwóch wielkich kon -
prawdziwym celem podbojów było zdobycie kurentów - Majsur (Karnatik) i konfedera -
łupów, które miały przekształcić Ghazni cję Marathów (patrzMARATHÓWWOJNA PIERWSZA
w drugi Bagdad (który ok. 800 był naj - 1775-1782). Majsur, państwo hin duskie,
wspanialszym miastem islamu), a nie na- przejęte w 1762 przez Hajdara Ali
Chana (1722-1782), byłoby korzystnym -so połowy terytorium. Czwarta wojna Majsuru
jusznikiem w walce z Marathami, ale w 1767 1799. Tipu był wrogo nastawiony do Brytyj -
brytyjska Kompania Wschodnioindyjska czyków; zademonstrował swój gniew, przy -
zraziła Hajdara i nie zmieniła swego postępo
- jmując wysłanników napoleońskiej Francji
wania aż do faktycznego upadku Majsuru i sadząc „drzewo wolności" w ogrodzie swego
(1799). Kompania zaatakowała Majsur pałacu. Nowy brytyjski gubernator generalny,
w 1767 i odnosiła zwycięstwa, dopóki jej Richard Wellesley (1761-1842), chciał pozba -
sojusznicy (Hajdarabad i Marathowie) nie wić Francuzów wpływów w Indiach, a jedno -
wycofali się w 1768. Potem Hajdar zaczął cześnie zdobyć Majsur. W 1799 Anglicy,
zwyciężać i zagroził nawet głównej siedzibie z pomocą Hajdarabadu, zaatakowali Seringa-
zarządu kompanii w Madrasie. W 1769 zawa - patam. Tipu poległ w czasie bitwy; ziemie,
rto pokój, którego warunki w rzeczywistości jakie pozostałe Majsurowi po trzeciej wojnie,
narzucił Majsur. Druga wojna Majsuru zostały podzielone - połowę zyskała brytyjska
1780-1784. Wierzyciele Arkom zmusili jego Kompania Wschodnioindyjska, a połowę
nababa (zarządcę), aby z pomocą Anglików Hajdarabad, niewielki obszar zwrócono rodo -
zaatakował Majsur i spłacił długi. Hajdar Ali wi hinduskiemu, usuniętemu przez Hajdara
zawarł przymierze z konfederacją Marathów Alego w 1762, przed pierwszą wojną Majsuru.
i odpowiedział zaciętym atakiem. Armia Haj
-
dara pojaw iła się pod m uram i Fortu St. M ALAJSKA DŻUNGLA, W ALKI W M ALAJ-
George'a (1780); niewiele brakowało, a kom- S K I E J D Ż U N G L I 1 9 4 8 -1(m
9 6a0la jsk i s ta n
pania straciłaby Goa. W celu zabezpieczenia wyjątkowy). W 1948 komunistyczni terrory -
Madrasu przed atakami Marathów weszli ści, wśród których było wielu Chińczyków,
tam brytyjscy żołnierze (1780), a wówczas zaczęli zakłócać życie w wioskach położo -
Marathowie wycofali się i zawarli odrębny nych w dżungli nowo ustanowionej Federa -
pokój. Hajdar Ali zmarł w 1782, a obiecana cji Malajów (pod nadzorem wysokiego -ko
francuska pomoc przyszła zbyt późno, by misarza Wielkiej Brytanii). Prowadzili wal -
pomóc jego synowi, sułtanowi Tipu (Tipoo) kę partyzancką polegającą na nagłych napa -
(1749-1799); Majsur został pokonany. d ac h n a p l acó w k i w o js k o w e, rz ą d o w e
W1784 traktat w Mangalur przywrócił stan, i posterunki policyjne. Rząd ogłosił stan
jaki istniał przed 1780. Trzecia wojna Maj- wyjątkowy; wojska brytyjskie i malajskie
suru 1790-1792. Tipu, młody i ambitny, ale odpierały ataki partyzantów. W 1949 rozpo -
nie tak utalentowany i rozsądny jak jego częto energiczną walkę z powstańcami; setki
ojciec nadal niepokoił się poczynaniami bry
- z nich zostało zabitych lub zatrzymanych.
tyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, Jednym ze skutków tej wojny w dżungli
która pod zarządem lorda Charlesa Cornwal- było zbliżenie przywódców różnych etnicz -
lisa (1738-1805) dążyła do zagarnięcia Maj- nych i religijnych wspólnot i lepsze wzajem -
suru. Kompania potrzebowała jedynie pretek- ne zrozumienie. Rząd wprowadził w życie
stu do ataku. Cornw allis w yłączył Tipu plan Briggsa (1950) i przesiedlił na bez -
z listy „przyjaciół" kompanii, a w odpo - pieczne tereny Federacji chińskich rolników
wiedzi Tipu zaatakował. Mimo że kon - nie posiadających praw własności, którzy
federacja Marathów i Hajdarabad nie we - padali łatwym łupem partyzantów. W 1951
szła w sojusz z Majsurem, wojska Tipu terroryści nasilili działania; niszczyli plan -
były jeszcze na tyle silne, że zdołały ode- tacje kauczukow ca, grozili robotnikom
przeć siły Anglików podczas trzech -ka z plantacji, zabili wysokiego komisarza Wiel -
mpanii dowodzonych osobiście przez Co- kiej Brytanii. Gerald Templer (1898-1979),
rnwallisa. Ostatnia kampania, w 1792, skie- nowy wysoki komisarz (1952), który stanął
rowana przeciw stolicy Majsuru, Seringa- na czele wojsk rządowych, rozpoczął skoor -
patamowi, kosztowała Majsur utratę dynowaną kampanię przeciw partyzantom
i przyczynił się do nawiązania współpracy gdy działania militarne podczas TURK-
między różnymi grupami etnicznymi. Ścisłe MEŃSKO-TURECKICH WOJEN 1400--
racjonowanie żywności w zagrożonych re- 1473 przeniosły się aż nad Eufrat w Syrii,
gionach zmusiło wielu terrorystów do wy- stosunki między imperium Turków osmań-
boru między kapitulacją a śmiercią głodową. skich a mameluckimi władcami Egiptu i Sy-
W 1954 dowództwo komunistycznej par- rii uległy zdecydowanemu pogorszeniu.
tyzantki przeniosło się na Sumatrę. Gdy W czasie TURECKIEJ WOJNY DOMO-
Federacja Malajów została niepodległym WEJ 1481-1482 mamelucy poparli Cema
państwem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (1459-1495), który wystąpił przeciw swemu
(1957), wojna zaczęła wygasać; coraz większa starszemu bratu, Bajezidowi II (1447-1513);
liczba terrorystów kapitulowała (w 1955 rząd po zwycięstwie wodzowie Bajezida nalegali,
ogłosił amnestię, z której skorzystało wielu by wziął odwet na mamelukach. W 1485
partyzantów). Nadal jednak kilkuset naj- doszło do zatargu o terytorium turkmeńskie,
bardziej zawziętych partyzantów komunis- na którym panowała popierana przez ma-
tycznych prowadziło operacje w gęstej dżun- meluków dynastia Duldakirów z Kapadocji
gli wzdłuż granicy z Tajlandią; ostatecznie (część Turcji); doprowadziło to do sporady-
pokonano ich w 1960. cznych działań wojennych. Mamelukowie
wtrącali się w sprawy Kapadocji, podburza-
M ALAKKI OBLĘŻENIE 1640-1641. Od po- jąc turkmeńskich koczowników ze wschodu
czątku XVII w. trwały walki między Por- i podtrzymując swe roszczenia do władania
tugalczykami i Holendrami o supremację Armenią Małą. Pięć lub sześć wypraw pode-
w Indiach Wschodnich (patrz jmowanych przez Turków przeciw mame-
PORTUGAL SKO-HOLENDERSKIE WOJNY W lukom nie przyniosło decydującego roz-
INDIACH WSCHODNICH 1601-1641). W 1511 strzygnięcia; w 1488 mamelucy odnieśli
Portugal-czycy zdobyli Malakkę, niewielkie zwycięstwo. W negocjacjach po-
strategiczny punkt na zachodnim wybrzeżu kojowych w 1491 mamelucy uzyskali tery-
Półwyspu Malaj-skiego, i przekształcili go torialne ustępstwa od przeciwników; uzgod-
w centrum handlowe. Aczinowie nione zawieszenie broni przetrwało do wy-
(Atjehowie) z północnej Sumatry; dążąc do buchu MAMELUKÓW I TURKÓW WOJ-
wyparcia Portugalczy-ków, prowadzili z NY 1516-1517.
nimi bezskuteczne walki, na krótko
przyłączyli się do Holendrów i wspólnie
M A M E L U K Ó W l T U R K Ó W W O JN A- 1516-
oblegali twierdzę Malakka (sierpień 1640)
1517. Gdy kampanie wojenne tureckiego
otoczoną murem wysokości 10 m i grubości
sułtana Selima I (1467-1520) w TUREC-
7,5 m. Wcześniej, w czerwcu tegoż roku,
KO-PERSKIEJ WOJNIE 1514-1516 zagro-
Holendrzy z pomocą floty Djo-horu
ziły mamelukom syryjskim, stary sułtan
rozpoczęli blokadę portu w Malakce.
mamelucki Egiptu, Kansuh al-Ghawri (zm.
Obrońcy twierdzy (około 250 Portugalczy-
1516), poprowadził wojska na północ, za-
ków i 2000 Azjatów) nie otrzymali pomocy
mierzając zaatakować imperium osmańskie
z Goa (w Indiach) czy z jakiejkolwiek innej
od strony Aleppo. Dzięki zastosowaniu ar-
bazy portugalskiej i poddali się w styczniu
tylerii armia Selima zadała mamelukom
1641; około 7000 żołnierzy straciło życie
druzgocącą kieskę w bitwie pod Mardż--
w walce, z głodu lub chorób. Opanowanie
Dabik (Dolbek) 24 sierpnia 1516. Kansuh z
tego ważnego portu zagwarantowało Holen-
powodu wylewu zmarł w czasie bitwy,
drom niemal całkowity monopol na bardzo
Aleppo natychmiast się poddało. Mamelucy
dochodowy handel korzeniami. wycofali się do Egiptu opuszczając Syrię.
Wojska tureckie w krótkim czasie zdobyły
- Damaszek, Bejrut, Gazę i Jerozolimę. Selim
M AMELUKÓW l TURKÓW W OJNA 1485-
1491. W latach siedemdziesiątych XV w.,
 wszędzie mianował zarządców tureckich; Dżurdżenów z północnej Mandżurii (patrz
książęta libańscy zostali jego nominalnymi DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO
wasalami. Nowemu sułtanowi Egiptu, Tuman 1114-1122; DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA
Bejowi (zm. 1517) zaofiarował pokój pod CESARSTWO SUNG 1125-1102). Kierowani przez
warunkiem przyjęcia zwierzchnictwa Turcji, Nurhacziego Mandżurowie zjednoczyli
ale ten odrzucił jego propozycję. Selim posłał sąsiednie plemiona i zaczęli powiększać
wówczas do Kairu kalifa (najwyższy zwierzch- swoje terytoria. W 1618 Nur- haczi
nik muzułmański), by w jego imieniu odczy - przedstawiając Siedem Wielkich Skarg
tał modły piątkowe, co było symbolem przeję- wypowiedział wojnę Chinom. W Chinach
cia władzy, a następnie ruszył na K air; rządziła wówczas dynastia Ming. W ciągu
2 stycznia 1517 pobił mamelucką armię paru lat doskonale wyćwiczone wojska man -
Tumana w bitwie pod Rejdanijja, a wkrótce dżurskie opanowały całe terytorium Chin
zdobył Kair i cały Egipt. Tuman uciekł, na północ od Wielkiego Muru, a nawet
usiłował prowadzić walkę partyzancką, został przedarły się przez Wielki Mur w słabiej
jednak ujęty i powieszony. Wielki szarif bronionych miejscach. W 1644, gdy Chiny
(zarządca) Mekki przesłał Selimowi jako rozdzierane były wewnętrznymi sporami
symbol uznania jego zwierzchnictwa klucze (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1027-1644),
do świętych miejsc arabskich, a kalif przy - zbuntowany generał zajął Pekin, stolicę
wiózł do Konstantynopola (Stambuł) święty cesarską. Wu Sangui (1612-1678), generał
płaszcz i sztandar proroka Mahometa Mingów broniący północnej granicy, zwró -
(570-632). Selim nie mścił się na mamelu- cił się do Mandżurów o pomoc przeciw
kach, wielu z nich zostało członkami adminis
- uzurpatorowi. Mandżurowie chętnie sko -
tracji Egiptu. Według nieprawdziwej legendy rzy stali z p ro p o zy cji. W o jsk a ch ińsk ie
kalif przekazał Selimowi swój tytuł i władzę. i mandżurskie wkroczyły razem do Pekinu
i pokonały zbuntowanego generała. Uzur -
M A N D IN G O Z F R A N C U Z A M I W O J N- A pator
P IE Ruciekł
W na zachód, złapano go jednak
SZA 1885-1886.Francuskie wojska kolonia - i stracono. Mandżurowie opanowali teraz
lne prowadziły w głębi Wybrzeża Kości stolicę i obwołali własnego księcia cesarzem
Słoniowej, w Afryce Zachodniej, wojnę z ple- Chin i Mandżurii. Niektórzy książęta z -dy
mionami Mandingo (Malinke, Mande), -do nastii Ming uciekli na południe i przez
wodzonymi przez wodza Samory Almamy sześć lat walczyli z Mandżurami. Najeźdźcy
(zm. 1900). Francuzi stłumili opór Mandingo zdobyli miasta Nankin, Hangczou i Kanton;
i umocnili swoje rządy. Druga wojna Man - do 1650 podbili całe kontynentalne Chiny.
dingo z Francuzami 1894-1895. Francuzi Mandżurowie założyli dynastię Tsin, która
rozciągnęli swój protektorat na całe Wybrzeże sprawowała władzę w Chinach do 1911
Kości Słoniowej, ale w głębi kraju nie zdołali (patrz CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912). Patrz
przełamać oporu stawianego przez Mandingo także CHIN WOJNA z KOKINGĄ 1646-1662.
pod wodzą Samory. Francuskie działania
wojenne nie przyniosły oczekiwanych rezul - M A N D Ż U R SK I P O D B Ó J K O R E IK orea,
1627.
tatów. Trzecia wojna Mandingo z Francuza - która przez długi czas uznawała zwierzch -
mi 1898. Francuzi rozpoczęli nową kampanię ność dynastii Ming, udzieliła jej pomocy
przeciw Mandingo i w końcu pokonali ich, wojskowej w walce z Mandżurami. W 1627
odbierając im panowanie nad regionem w głę - mandżurskie armie wkroczyły na Półwysep
bi kraju. Samory, po wzięciu do niewoli, Koreański. Mimo dzielnego oporu Koreań -
został wysłany na wygnanie do Gabonu. czycy nie mogli sprostać nieustępliwym,
dobrze wyszkolonym żołnierzom mandżur -
MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650. skim. Najeźdźcy w krótkim czasie podbili
Mandżurowie byli potomkami mongolskich cały kraj; koreański król stał się wasalem
Mandżurów i musiał podporządkować się panię zgłaszał pretensje do Mantui. W tym
dynastii Jin, której stolicą był Mukden. samym czasie cesarz Ferdynand II (1578- -
W odróżnieniu od Chińczyków Mandżuro- 1637) posłał wojska przez Alpy, by zajęły
wie nie wymagali, by ich koreańscy poddani Mantuę; w 1630 żołnierze cesarscy zdobyli,
nosili włosy uczesane w „kucyki", co było a następnie spustoszyli Mantuę. Tymczasem
symbolem poddaństwa, a nałożona danina armia francuska zajęła Sabaudię. W 1631
sprowadzała się raczej do wymiany podar - zawarto kompromisowy pokój. Książę Ne-
ków. Mandżurowie pozostawili Korei znacz - vers zatrzymał Mantuę i Montferrat, ale
ną samodzielność. część tego ostatniego otrzymała Sabaudia.
Z kolei Francja zatrzymała część Sabaudii.
M ANIAK ESA BUNT 1043. Jerzy M aniakes Patrz także TRZYD ZIESTO LETNIAW O JNA
(zm. 1043), wódz bizantyjski, który przy - 1618-1648.
czynił się do zdławienia BUŁGARSKIEGO
POWSTANIA 1040-1041, został później M A O RYSÓ W W OJNA 1844-1847. W ódz
uwięziony pod zarzutem zdrady. Cesarz Maorysów nazwiskiem Hone Heke z pół -
bizantyjski Michał V Kalafates (zm. po nocnej części Bay of Islands przy Wyspie
1042) uw olnił go i przekazał mu rządy Północnej, należącej do Nowej Zelandii,
w prowincjach włoskich. W 1043, w czasie rozgniewany masakrą Wairau (patrzWAI-
walk w Italii z muzułmańskimi najeźdźcami, RAU MASAKRA 1843), przywłaszczaniem zie mi,
Maniakesa ponownie oskarżono o zdradę. przeniesieniem kolonialnego rządu do
Cesarz Konstantyn IX Monomachos (ok. Auckland oraz zmniejszeniem się liczby
1000-1055), który przyczynił się do -de mieszkańców i wpływów z podatków, w cu lip
tronizacji Michała, wezwał Maniakesa do 1844 dokonał napadu na Russell (Koro-
Konstantynopola. Maniakes odmówił, został rareka), ściął m aszt z flagą b rytyjsk ą,
przez wojsko obwołany cesarzem i wygrał a w marcu 1845 splądrował miasto. Mimo
bitwę z wojskami cesarskimi. W czasie wysiłków podejmowanych przez brytyjskie
marszu na Konstantynopol został przypad - wojska kolonialne, by powstrzymać jego
kowo ugodzony strzałą i zmarł; jego śmierć działania, Hone Heke wraz z innym wo -
położyła kres buntowi. dzem, Kawiti aż do połowy 1845 kierował
atakami Maorysów na brytyjskie osady.
MANIPURSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz Później na czele wojsk brytyjskich stanął
BlRMAŃSKO-MANIPURSKIE WOJNY. sir George Grey (1812-1898), który poko
nał
Kawiti w styczniu 1846, a w 1847 zmusił
S Y J N A Hone Heke do zaprzestania walk.Jako
M A N T U A Ń S K A W O J N A S U K C E1628-
1631. Traktatami z 1615 i 1617 Dom nowy gubernator generalny, Grey pewnił za
Sabaudzki przekazał księstwo Montferrat Nowej Zelandii spokój, który trwał do 1860.
rodowi Gonzaga z Mantui (miasto w pół - Sprzyjającą okolicznością było odkrycie
nocnych Włoszech) aż do czasu rozstrzyg - złota w Australii, ponieważ zape wniło ono
nięcia sprawy przez cesarza Świętego Cesar - Maorysom i osadnikom brytyj skim zbyt
stwa Rzymskiego. Jedyną spadkobierczynią produktów rolnych. Spory o zie mie
Gonzagów była ich córka, która otrzymała prowadziły jednak nieuchronnie do nowych
Montferrat, natomiast Mantua przeszła pod starć - trzech TARANAKI WO J EN.
panowanie francuskiego księcia Nevers. Syn
księcia ożenił się z dziedziczką Montferratu M A R A T H Ó W l M O G O Ł Ó W W O J N- A 1 64 7-
i tym samym zapewnił sobie prawo do obu 1665. Mogolscy cesarze w Indiach (muzuł -
państw włoskich. Później jednak Sabaudia manie) prześladowali i upokarzali hindusów
dążyła do odzyskania Montferratu, a daleki (wyznawców hinduizmu). Ochrona i zacho-
krewny Gonzagów popierany przez Hisz-
 wanie hinduizmu stały się motywem dzia - GOŁÓW WOJNA 1647-1665) i odzyskało ziemiei
łania Jadawy, księcia Śiwadźi Bhonsle twierdze oddane w 1665 po podpisaniu
(1627-1680), który mając 20 lat zarządzał traktatu w Purandar. Wojska Śiwadźiego
włościami rodzinnymi i w 1647 przystąpił spustoszyły powtórnie Surat (1670), a potem
do tworzenia imperium wolnego od tyranii najechały Chandeś i Berar. Gdy pośpiesznie
Mogołów. Wyruszywszy z kolebki hinduiz - wysłane posiłki dotarły do wodza Dżaja
mu w zachodnich Chatach, w pobliżu Puny, Singha, Mogołowie zdołali powstrzymać
zaatakował chylące się ku upadkowi muzuł - najeźdźców. Wzmocniona armia Mogołów
mańskie państwo Bidźapur i rozpoczął -bu pod komendą nowego wodza, Bahadura
dować położone na wzgórzach twierdze. Do Chana stawiała przez krótki okres (1672)
1653 jego wojska opanowały terytorium na skuteczny opór, ale Śiwadźi bez trudności
p ó łn o c o d m iast a G oa d o rzek i B h im a zdobył część Bidźapuru, którego sułtan
i przez Dekan kierowały się na wschód. właśnie zmarł (1672). Wojska Mogołów
Utworzone państwo Śiwadźi nazwał Maha- w tym czasie brały udział również w innych
rasztra dla upamiętnienia Marathów (wojo - wojnach, co ułatwiło Śiwadźiemu zajęcie
wniczy lud hinduski) i Rasztrakutów. Na - terenów należących dawniej do Mogołów.
stępnie zaczął najeżdżać inne terytoria Mo- W 1674 Śiwadźi przyjął tytuł chatrapati
goiów. Ataki te zaniepokoiły Delhi, nie („pan wszechświata"). Wiedząc, że Mogoło -
wysiano jednak wojsk. Nie napotkawszy wie starali się wykorzystać Bidźapur do
oporu, Śiwadźi zbudował flotę na Morzu podejmowania ataków na Maharasztrę, -Śi
Arabskim, która miała zniechęcić Europej - wadźi najechał Karnatik, zawarł przymierze
czyków do podejmowania interwencji. z Golkondą, podbił Dźindźi i zmusił Bidźa -
W 1664 wojska Śiwadźiego zaatakowały pur do ustąpienia części terytoriów w -za
Surat w Zatoce Kambajskiej, gdzie działały mian za pomoc przeciw Mogołom dążącym
liczne angielskie faktorie. Cesarz Aurangzeb do zagarnięcia tego autonomicznego, lecz
(1618-1707) z dynastii Mogołów wyprawił słabego państwa muzułmańskiego (1676- -
do Bidźapuru Dżaja Singha, swego najbar - 1680). W tym czasie posiadłości Śiwadźie go
dziej utalentowanego wodza. Dżaj Singh rozciągały się od rzeki Narmady na
pozyskał tam pomoc sułtana muzułmań - południu do Goa, a w kierunku wschodnim
skiego i zwyciężył Śiwadźiego pod twierdzą do Nagpuru w środku Indii. Nagła choroba
Marathów Purandar (1665). Śiwadźi musiał i śmierć Śiwadźiego tylko na krótko prze -
podpisać traktat, zgodnie z którym oddał 23 rwały wojnę (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW
z 25 posiadanych twierdz i posłał swego WOJNA 1681-1705). Patrz także RADŻPUTÓW
syna jako „przedstawiciela" (zakładnika) do POWSTANIEPRZECIWAURANGZEBOWI1679-1709.
Agry (dawna siedziba dworu Mogołów).
Później Śiwadźi udał się tam sam, ale gdy M A R A T H Ó W l M O G O Ł Ó W W O JN- A 1 681-
stwierdził, że jest traktowany jak człowiek 1705. Śmierć Śiwadźiego Bhonsle (1627- -
niższego stanu i znajduje się w areszcie 1680) wyniosła na tron Marathów jego
domowym, uciekł. W ciągu trzech lat przy - syna Samhadżiego (1657-1689). Samhadżi
gotowywał się do podjęcia przerwanego w czasie, gdy był zakładnikiem Mogołów,
wcześniej najazdu na Mogołów (patrz MA- przeszedł na krótko na stronę muzułmanów.
RATHÓW i MOGOŁÓWWOJNA 1670-1680). Patrz Pojawił się także nowy element w konflik -
także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657. cie: syn cesarza Aurangzeba (1618-1707)
z dynastii Mogołów, książę Akbar (zm.
M A R A T H Ó W l M O G O Ł Ó W W O J N- A 1704), 1 67 0 - przeszedł na stronę hindusów w cza
-
1680. Królestwo Maharasztra podjęło za sie RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZE -
panowania Śiwadźiego Bhonsle (1627-1680) CIW AURANGZEBOWI i usiłował namó -
wojnę z Mogołami (patrzMARATHÓWi MO- wić Samhadżiego, by przyłączył się do niego
i radżputów (hindusów) przeciw Agrze. W tejweniowali Brytyjczycy, w 1779 pokonali
sytuacji A urangzeb przeniósł się razem wojska Marathów i zmusili konfederację do
z dworem do Dekanu (1681) i przez 24 lataprzerwania tej wojny, a także wojny z Maj-
jako naczelny dowódca prowadził stamtądsurem (patrz MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-
wojnę, mieszkając w rozległym, mającym 1769). Traktat podpisany w Salbai w
około 50 km średnicy, mieście zbudowanym 1782 przyniósł Kompanii tylko wyspę w
z namiotów. Początkowo Aurangzebowi dopi - pobliżu Bombaju, ale zmusił konfederację do
sywało szczęście w walce, nie radził sobiezachowania przez 20 lat neutralności, aw
tylko z najazdami Marathów, dokonującychtym czasie Kompania prowadziła walkę o
wypadów ze swych twierdz. Aurangzeb zdo - inne terytoria, szczególnie o ziemie w Maj-
był osłabiony sułtanat Bidźapur (1686) i szyi-surze (Karnatik). Druga wojna Marathów
cki sułtanat Golkondy (1687). Przez przypa - 1803-1805. Po podboju Majsuru w 1799
dek wpadł w jego ręce Samhadżi i inni(patrz MAJSURU WOJNA CZWARTA 1799) kon-
wodzowie, których Aurangzeb po ciężkichfederacja Marathów była jedyną przeszkodą
torturach stracił w bestialski sposób (1689).stojącą na drodze brytyjskiej Kompanii
Wojna toczyła się dalej pod przywództwem Wschodnioindyjskiej do opanowania całych
brata Samhadżiego, Radży Ramy (zm. 1700),środkowych i południowych Indii. Szczęś -
a po jego śmierci pod kierunkiem jego żony,liwą dla Brytyjczyków okolicznością była
prowadzącej wojnę z nowych stolic - Dźindźinieustająca rywalizacja o stanowisko peszwy.
i Satary. Aurangzeb przenosił się ze swoimPrzeciwnikami młodego peszwy Badźi Rao
olbrzymim dworem z jednej górskiej twierdzy(1775-1851) był ród Sindia; w 1802 Brytyj -
Marathów do drugiej, opuszczoną przez niegoczycy zawarli z nim porozumienie w Bas-
twierdzę z pozostawioną niewielką załogąsein, w którym obiecali mu opiekę. Sindia
natychmiast zajmował jego przeciwnik.zdobyli Punę i wprowadzili na urząd peszwy
W 1705 Aurangzeb był zbyt stary i schorowa - marionetkowego polityka. Sprzymierzony
ny, by prowadzić dalej wojnę; udał się na z Anglikami ród Holkar odbił Punę i wypę -
północ do Ahmadnagaru, gdzie zmarł w 1707.dził marionetkowego peszwę. Niemal bez
Patrz takżeMARATHÓW WOJNY. uciekania się do działań wojennych Kom -
pania umieściła w Punie brytyjskiego rezy
-
M A R A T H Ó W W O J N A P IE R W S Z A- denta, 1 77 5 - który stał się prawdziwym władcą
1782. Upadek królestwa Maharasztra w -In konfederacji. Zaprowadził porządek w środ -
diach na początku XVIII w. przyczynił się kowych Indiach występując przeciw Pin-
do powstania konfederacji Marathów, związ - dariom, marathańskim żołnierzom, którzy
k u p i ęc iu ro d ó w i i ch zi em z e s t o l i c ą zostali grabieżcami. Starania Kompanii ma
-
w Punie w pobliżu Bombaju. Peszwa (pre - jące na celu zastąpienie Pindariów regular -
mier) w Punie był teoretycznie przywódcą nym wojskiem i zaprowadzenie właściwej
konfederacji. Nieustanna rywalizacja między administracji stały się przyczyną trzeciej
rodami, zwłaszcza o urząd premiera, osła - wojny. Trzecia wojna Marathów 1817- -
biała opór konfederacji przeciw ekspansji 1818. Brytyjska Kompania Wschodnioin-
terytorialnej brytyjskiej Kompanii Wscho- dyjska usiłowała utrzymać Badźi Rao jako
dnioindyjskiej. W 1775 Kompania wmie - marionetkowego peszwę, natomiast praw -
szała się do walki rywali o stanowisko dziwym władcą konfederacji Marathów miał
premiera. Kompania poparła byłego peszwę, być rezydent brytyjski, ale Badźi Rao upar -
usuniętego w 1774, i podpisała porozumie - cie dążył do wskrzeszenia potęgi Marathów,
nie, w którym obiecała mu pomoc wojskową czym wzbudził gniew innych rodów. Gdy
w zamian za złoto, klejnoty i ziemie. Pod - wojska brytyjskie w pościgu za bandami
czas ataku na Punę wojsko pretendenta Pindariów wkroczyły na terytorium Mara -
zostało pokonane (1775). Wówczas inter- thów, trzy z pięciu rodów Marathów pod-
 niosły bunt przeciw Badźi Rao. Zamiastczących nominacji na wysokie stanowiska.
ochrony Brytyjczycy skierowali przeciw Pu-Jeden z faworytów, Perot Gaveston, został
nie wszystkie swe siły zbrojne, zdobyli mias
- stracony w 1312. Następnym faworytem
to, a obleganego peszwę przenieśli w stanEdwarda był szambelan, Hugo Dispenser
spoczynku i wysłali na wygnanie. Później(1262-1326). Spowinowacony przez mał -
wcielili terytorium Marathów do brytyjskichżeństwo z rodem Clare, uzyskał Glamorgan
posiadłości w Bombaju i w ten sposób bry - na granicy walijskiej, co wzbudziło nieza -
tyjska Kompania Wschodnioindyjska zape - dowolenie panów marchii. Tomasz hrabia
wniła Anglikom władzę w Indiach. Lancaster zjednoczył opozycję przeciw Dis-
penserowi i doprowadził do jego wygnania,
M A R A T O N , B I T W A M A R A T O Ń S Kco A wzburzyło
490 Edwarda. W 1322 wojska
p.n.e. Persja pragnąc ukarać Ateny za -po królewskie zaatakowały baronów pod Bo-
pieranie JOŃSKIEGO POWSTANIA, -wy roughbridge; stosując nową taktykę walki
słała w 492 flotę, która miała dokonaćspieszonych jeźdźców i łuczników przeciw
najazdu na Grecję, ale została zniszczonajeździe, wojsko Edwarda zwyciężyło bun -
podczas sztormu. W 490 druga flota perskatow ników . Król kazał stracić Lancastera
wioząca rzekomo 50 tysięcy żołnierzy prze - i kilku jego towarzyszy i sprowadził Dis-
płynęła przez Morze Egejskie, zaatakowała i pensera z wygnania.
spustoszyła Eretrię, po czym skierowała się
na południe w kierunku Równiny Ma - M A R C O W A R E W O L U CPatrz
JA . L U T O W A -R E
ratońskiej, na miejsce wskazane przez ateń - W O LU C JAR O SY JSK A1917.
skich Alkmeonidów (ugrupowanie proper-
skie), którzy mieli nadzieję, że dzięki Per - M A R N A , P IE R W S Z A B IT W A N A D M A R N Ą
som powrócą do władzy. Armia ateńska1914. W sierpniu 1914 wojska niemieckie
złożona z obywateli Aten pod wodzą Mil-zaatakowały Belgię oraz północno-wschod-
tiadesa (540P-489) obozowała spokojnienią Francję (patrzŚW IATOW A W OJNA i 1914-
w pobliżu równiny nie kwapiąc się do1918) i doszły do Marny w odległości ok. 25
rozpoczynania bitwy, wreszcie zniecierp - km od Paryża, gdzie utknęły. Wyco fujący
liwieni Persowie wysłali flotę i kawalerię,się Francuzi zdecydowali się na speracką de
by zaatakowała Ateńczyków od zachodu.kontrofensywę. 6 września jednaarmia
Wówczas siły Miltiadesa natychmiast przy - zaatakowała prawe skrzydło Niem ców,
puściły ostry atak na piechotę perską i -po wywiązała się walka, która spowodo wała
konały ją, a następnie forsownym marszemprzerwanie pozycji niemieckich. W wstałą po
wróciły do Aten, by uprzedzić flotę perską.lukę ruszyły wojska francuskie i bry tyjskie i
Goniec Feidippedes przekazał mieszkańcomzaatakowały drugie skrzydło wojsk
wiadomość o zwycięstwie. Perska flota nieniemieckich. Wojska sojusznicze wzmoc -
zdecydowała się na lądowanie. Ugrupowanieniono dodatkowymi oddziałami liczącymi
Alkmeonidów obwiniało później Miltiadesaokoło 6000 żołnierzy, dowiezionymi z Pary -
o samowolny i nieudany atak na Paros,ża taksówkami. Wskutek ofensywy sojusz -
grecką wyspę, która udzieliła pomocy Per - niczej wyłom we froncie niemieckim niebez -
som. Miltiades popadł w niełaskę. Zmarłpiecznie wzrósł i w tej sytuacji Niemcy
z powodu rany odniesionej w wypadku.zaczęli się wycofywać. Po dojściu do pół -
Patrz takżeGRECKO-PERSKIE WOJNY. nocnego brzegu rzeki Aisne zatrzymali się,
umocnili w terenie i zaczęli prowadzić
M A R C H II W A L IJ S K IE J B A R O N Ó W Rdziałania
E B E L IA (wojna pozycyjna) typowe dla całej
1322. Stosunki między królem Anglii Ed - I wojny światowej (patrzŚWIATOWA WOJNA i
wardem II (1284-1327) a jego baronamiNA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918). Sześcio -
były napięte, zwłaszcza w sprawach doty- dniowa bitw a nad Marną (5-10 w rześnia
1914) rozwiała nadzieje Niemców na szybkie kultury muzułmańskiej, zastąpił brat, który
i łatwe zwycięstwo nad Francją. Druga w 1909 w Fezie został ogłoszony sułtanem.
bitw a nad M arną 1918. W końcu m aja Nowy władca nie mógł utrzymać porządku
1918 Niemcy rozpoczęli potężną ofensywę w kraju i musiał zapewnić sobie pomoc
na pozycje francuskie, które zdołali przeła
- Francji i Hiszpanii. Rifenowie (tubylcy
mać. Niemcy dotarli nad Marne; od Paryża z gór Er-Rif) zaatakowali hiszpańskich -ro
dzieliło ich wtedy mniej niż 65 km. Niemcy botników w Melilli na wybrzeżu marokań -
dążyli do zdobycia Reims i rozdzielenia skim (patrz RIFENÓW WOJNA 1919-1920); hisz-
wojsk sojuszniczych na froncie zachodnim, pańskie wojska poniosły porażkę (1909).
ale napotkali zacięty opór. Wojska amery - Atak Rifenów na Fez spowodował ofensywę
kańskie walczyły z wielką determinacją pod Francuzów, którzy zajęli miasto. Akcja fran -
Chateau-Thierry, odpierając wielokrotne cuska zaskoczyła Niemców, którzy uznali,
ataki Niemców. Ostatni atak Niemców -na że ich interesy w Maroku są zagrożone. Po
stąpił 15 lipca, ich oddziałom udało się przybyciu niemieckiej kanonierkiPanther
przekroczyć Marne, ale po dwóch dniach do Agadiru (1911), marokańskiego portu na
natarcie utknęło. Jedna dywizja niemiecka Oceanie Atlantyckim, wydawało się, że woj -
dostała się w okrążenie i poddała się. 18 na niemiecko-francuska jest nie do unik -
lipca wojska francuskie, brytyjskie i amery
- nięcia, ale negocjacje pozwoliły zakończyć
kańskie marszałka Ferdynanda Focha konflikt pokojowo. Niemcy uznały władzę
(1851-1929), naczelnego dowódcy wojsk Francji w Maroku w zamian za część fran -
sprzymierzonych, rozpoczęły na długim cuskich posiadłości w Kongo (Afryka). Ma -
froncie przeciwnatarcie na słabnących Nie - rokański sułtan podpisał tzw. konwencję
mców. W połowie sierpnia 1918 Niemcy feską (30 marca 1912) godząc się na francu -
cofali się na całym froncie, a miesiąc później ski protektorat nad krajem. Później Francja
zostali w yparci do „linii H indenburga" i Hiszpania podzieliły Maroko na cztery
- silnie umocnionych pozycji w pobliżu strefy, Francja zatrzymała największą część
przedwojennej granicy Niemiec. Wkrótce terytorium.
Niemcy wystąpili z propozycją pokoju i -za
kończenia I wojny światowej. MARSÓW WOJNA. Patrz SPRZYMIERZEŃCZA
WojNA91-88p.n.e.
M AROKAŃSKA W OJNA 1907-1912. Na po-
czątku XX w. wielkie mocarstwa europejskie M ARSZNA R ZYM 1922.Latem 1922 Wchy ło
rywalizowały o polityczne i handlowe wpły
- stały na krawędzi wojny między par tiami
wy w Maroku, wreszcie Francja i Hiszpania politycznymi; rząd nie mógł dać sobierady
zawarły tajny układ (1904) i postanowiły zwłaszcza z faszystami, którzy doszli
już do
podzielić kraj między siebie. Na konferencji władzy w Bolonii, Mediolanie i nych
in
w Algeciras (1906) wszystkie mocarstwa miastach. Benito Mussolini (1883- -1945),
potwierdziły nienaruszalność terytorialną przywódca Narodowej Partii Faszystowskiej
Maroka, swobodę handlu i powierzyły Fran- domagał się ustąpienia premieraLuigiego
cji oraz Hiszpanii nadzór nad tym krajem. Facty (1861-1930), liberała, sła bego
W 1907 bunt Marokańczyków sprzeciwiają - polityka, i utworzenia rządu faszys -
cych się zatrudnianiu zagranicznych robot
- towskiego, grożąc poważnymi następstwami
ników w Casablance został brutalnie stłu- w razie niespełnienia jego żądań. Marsz na
miony; wojsko francuskie zabiło kilka -ty Rzym (28 października 1922) zorganizowany
sięcy osób i zajęło miasto. Opór mieszkań
- przez faszystów zmusił premiera do ogło -
ców wobec obcej interwencji nie malał. szenia (zbyt późno) stanu oblężenia i wyda -
W 1908 sułtana Maroka Abd al-Aziz IV nia dekretu o stanie wyjątkowym.Król
(1880-1943), oskarżanego o zaniedbywanie Wiktor Emanuel III (1869-1947), konsty-
 tucyjnie głowa państwa, odmówił podpisania szybko, Macheront skapitulował w 71, gdy
dekretu i zdymisjonował premiera. Gdy 30 przez przypadek Rzymianie pojmali dowód -
października 1922 Mussolini przybył z Me - cę twierdzy, natomiast Masada okazała się
diolanu do Rzymu wygodnym wagonem niemal nie do zdobycia. Forteca usytuowana
sypialnym, przekonał się, że tylko około 25 była na szczycie góry na wysokości około
tysięcy czarnych koszul (faszystów) okupuje 400 m nad poziomem pobliskiego Morza
stolicę. Następnego dnia specjalne pociągi Martwego. Na szczycie znajdowały się dwa
dowiozły tysiące jego zwolenników. Faszyści wspaniałe pałace i zespół fortyfikacji wznie -
otoczyli pałac królewski i powitali okrzyka - sionych przez Heroda Wielkiego (73-4
mi zwycięstwo Mussoliniego, którego król p.n.e.), króla Judei. Od jego śmierci Masada
upoważnił do utworzenia rządu i przywró - władali Rzymianie, ale w 66, po wybuchu
cenia porządku. Patrz takżeD ' A NN UN ZIA ŻYDOWSKIEGO POWSTANIA 66-73,
WOJNA 1919-1920. przejęli ją żydowscy zeloci. Mniej niż 1000
obrońców - mężczyzn, kobiet i dzieci - bro
-
M A R Y LA N D U W O JN A R ELIG IJN A- 1644- niło twierdzy, obleganej prawie przez dwa
1646. Wielka ANGIELSKA WOJNA DO - lata przez X Legion Fretensis wsparty posił
-
MOWA 1642-1646 znalazła oddźwięk w -ko kami niemal 15 tysięcy żołnierzy. Rzymia -
lonialnym Marylandzie, gdzie doszło do nie wznieśli mury oblężnicze, założyli osiem
walk między purytanami (angielscy protes - obozów, zbudowali olbrzymią rampę dla
tanci) a katolikami. Po powrocie z konsul - wieży oblężniczej i taranu, co wreszcie
tacji w Anglii gubernator Marylandu Leo - pozwoliło im zrobić jeden wyłom w kamien -
nard Calvert (1606-1647), rojalista, musiał nym murze twierdzy. Żydzi szybko zapełnili
w 1644 uciec do Wirginii i tam schronić się wyłom drewnem i ziemią, ale to nie zlik -
przed purytanami. W 1645 Richard Ingle widowało słabego punktu twierdzy. Rzy -
(wzmian. 1642-1653), protestant, marynarz mianie podłożyli ogień pod drewniane uzu -
i handlarz tytoniem, dowodził działaniami pełnienie i wdarli się do fortecy. Z całej
w Marylandzie; zdobył stolicę kolonii, St. załogi pozostały przy życiu jedynie ukryte
Mary's, w której mieszkali przeważnie -ka w pieczarze dwie kobiety i pięcioro dzieci.
tolicy. Z pomocą gubernatora Williama Zeloci - żydowcy obrońcy - woleli śmierć
Berkeleya (1606-1677) z Wirginii Calvert niż niewolę; spalili zapasy żywności i popeł -
opanował Maryland w 1646. Po śmierci nili zbiorowe samobójstwo. Współcześni
Calverta zrobiono ustępstwo na rzecz protes - Izraelczycy i turyści co roku odwiedzają
tantów i nowym gubernatorem Marylandu Masadę, by oddać hołd bohaterstwu Żydów.
został purytanin z Wirginii, William Stone
(1603P-1660); zreorganizowano również -ra M A SA N IE L L I P O W S T A N IE G1647. dy H isz
-
dę kolonii, tak by składała się z równej panie nałożyli w królestwie Neapolu, który
liczby protestantów i katolików. Akt Tole - był wówczas posiadłością korony hiszpań -
rancji z 1649 był próbą zakończenia kon - skiej, nowy podatek na owoce, wybuchło
fliktów religijnych, miał zapewnić wolność powstanie ludowe. Na jego czele stanął
wyznania każdemu, kto wierzył w Jezusa młody rybak Masaniella (1620-1647), któ -
Chrystusa. rego oryginalne nazwisko brzmiało Tom-
maso Aniello. 7 lipca 1647 powstańcy Masa-
M A S A D Y O B L Ę Ż E N IE 72P -7 - nielli spalili budynek komory celnej i gra
o 3.za k o ń czo -
nym powodzeniem JEROZOLIMY OBLĘ - sowali w całym Neapolu, zmuszając do
ŻENIU przez Rzymian w 70 część wojsk ucieczki wicekróla; nim Masaniella i król
rzymskich wyruszyła, by pokonać powstań - osiągnęli porozumienie, wielu możnych -zo
ców, którzy schronili się w twierdzach na stało zgładzonych. Porozumienie przewidy -
pustyni. Twierdza Herodium poddała się wało przebaczenie dla powstańców, prawa
obywatelskie i zniesienie uciążliwego podat
- MATABELÓW WOJNA Z ANGLIKAMI 1893.
ku. Upojony sukcesem Masaniella nawoły - Gdy główne siły wojowników matabelskich
wał do dalszego pogromu szlachty; 16 lipca walczyły na północy z Maszonami, innym
1647 padł jednak sam ofiarą zbrodni doko- ludem z grupy językowej bantu, jesienią
nanej albo przez najemnego zabójcę, albo 1893 zbrojne kolumny brytyjskiej Kompanii
przez szlachtę, albo przez wicekróla, albo Południowoafrykańskiej dokonały najazdu
przez któregoś z własnych, rozczarowanych na państwo Matabelów w obecnym zachod -
zwolenników. Gdy wicekról zignorował -po nim Zimbabwe. Rozgniewany król Matabe -
rozumienie, nowa fala gwałtów skierowana lów Lobengula (1870-1894) postanowił wy -
przeciw możnowładcom i Hiszpanom ogar - dać wojnę najeźdźcom. Matabelowie zaata -
nęła miasto i przyległe prowincje. Do portu kowali wroga na równinach nad rzeką Shan-
w Neapolu wpłynęła hiszpańska flota i ost
- gani; o wyniku zadecydowały karabiny
rzelała miasto; wojska hiszpańskie próbo- maszynowe Anglików. Wielu Matabelów
wały zdobyć miasto, zostały jednak wyparte poległo. W drodze do stolicy Matabelów,
przez rozwścieczonych powstańców. Kar - Bulawayo, Anglicy odparli niespodziewany
dynał Juliusz Mazarini, który kierował -po atak; i tym razem dzidy wojowników nie
lityką francuską przysłał księcia Henryka mogły dorównać karabinom maszynowym.
Lotaryńskiego, potomka Andegawenów, -da Anglicy zajęli 4 listopada stolicę, a później
wnych władców Neapolu, który został -ob opanowali całe państwo Matabelów. Loben -
wołany „księciem republiki", ale nie zdobył gula uciekł na północ; zmarł w czasie
szerszego uznania. Zwolennicy Hiszpanii marszu 23 stycznia 1894. Matabelów, któ -
w końcu otworzyli bramy miasta przed rych podstawą utrzymania było rolnictwo
wojskiem hiszpańskim (1648). Księcia Lo - i hodowla bydła, pozbawiono większości
taryńskiego uwięziono w Hiszpanii. Przy - ziem, a wielu z nich zmuszono do pracy
wódców powstania ujęto i stracono. w brytyjskich kopalniach złota.

M ASCATÓW W OJNA 1710-1711 (wojna do

- MAU MAU POWSTANIE 1952-1956. Mau
mokrążców). Mieszkańcy Olindy i Recife, Mau była tajną, plemienną organizacją albo
dwóch sąsiadujących ze sobą miast w Per- ruchem murzyńskim, dążącym do usunięcia
nambuco, we wschodniej Brazylii, toczyli białych osadników z Brytyjskiej Afryki
spory o pozycję ich miast w tym regionie. Wschodniej (Kenia) i do przywrócenia na
Olinda, stolica administracyjna stanu, sku
- tym obszarze władzy tubylczej ludności.
piała bogatych, arystokratycznych właści - Organizacja zdobyła szybko poparcie Kiku-
cieli plantacji, którzy gardzili napływowy
- ju, Masajów i innych plemion zamiesz -
mi robotnikami portowymi i handlarzami kałych na „białym płaskowyżu" i wokół
z Recife, obdarzając ich przezwiskiem ma- stolicy Nairobi. Członkowie Mau Mau mor -
scates - domokrążcy. W 1710 królewski dowali białych, palili ich domy, niszczyli
rząd portugalski przyznał Recife (na prośbę uprawy; często zmuszali ociągających się
jego mieszkańców) prawa miasta w pełni tubylców do przyłączenia się do nich, bijąc
niezależnego, z własną administracją, co lub zabijając opornych. Anglicy odpowie -
stało się przyczyną wybuchu wojny -do dzieli siłą na terror Mau Mau: rząd ogłosił
mowej między Recife a Olinda. W 1711 stan wyjątkowy (20 października 1952),
pośrednictwo nowego gubernatora stanu rozmieścił w kraju tysiące żołnierzy i -na
oraz obiecana amnestia dla obu stron -do kazał aresztowanie przywódców Kikuju oraz
prowadziły do zakończenia wojny. Od tego innych przywódców plemiennych, w tym
czasu Olinda traciła na znaczeniu, nato - także Jomo Kenyatty (1804-1978), podej -
miast Recife rozwijało się i w 1827 zostało rzewanego o kierowanie Mau Mau. Kenyatta
stolicą Pernambuco. przebywał w więzieniu (1953-1961), później
 został pierwszym premierem Kenii. W mia rę (wzmian. ok. 325-ok. 290), który zdobył
rozszerzania się ruchu Mau Mau nasilał się ziemie od Indusu na wschodzie do Narmady
terror i obie strony dopuszczały się na południu i - usiłując zamknąć przełęcze
okrucieństw. Wojska brytyjskie zamykały w półnoeno-zachodniej części Indii, przez
podejrzanych w obozach koncentracyjnych, które przechodzili najeźdźcy - zwyciężył
wioski plemienne pozostawały pod ścisłym w 303 wojska Seleukosa I Nikatora
nadzorem sił bezpieczeństwa. Wielu tubyl - (358P-280), władcy Persji i Syrii. Syn Ćan-
ców uciekło do lasów w regionach Aberdare dragupty, Bindusara (wzmian. 298-273)
i w góry Kenii; armia brytyjska urządzała poszerzył imperium Mauriów daleko w głąb
na nich obławy i wypędzała z kryjówek. Po Dekanu (środkowe Indie) oraz na obszary
ujęciu i straceniu przywódcy Mau Mau, późniejszego państwa Majsur (Karnatik).
Dedana Kimathi (zm. 1956) powstanie -zo Jego wnuk Aśioka (wzmian. 269-232) ukoń -
stało stłumione i Anglicy odzyskali władzę, czył budowę imperium, dokonując krwawe -
ale zapłacili za to wysoką cenę (wydano go podboju królestwa Kalingi aż po rzekę
około 60 min funtów, w walkach z Mau Godawari (271); po podbojach Aśioki -im
Mau uczestniczyło ok. 50 tysięcy żołnierzy). perium Mauriów panowało nad całym sub-
Walki spowodowały duże straty materialne, kontynentem, z wyjątkiem południowego
a prawie 11 tysięcy terrorystów, stu białych krańca. Za czasów Aśioki władza była scen -
i 2000 lojalnych wobec nich Murzynów tralizowana, imperium żyło w pokoju. -Po
straciło życie. Ale niewątpliwą korzyścią, kojowa polityka Aśioki doprowadziła do
jaką przyniosło powstanie, było zwrócenie zmniejszenia armii, co przyczyniło się do
uwagi na potrzeby tubylców, jak np. konie- wybuchu wewnętrznych konfliktów i wyda -
czność przeprowadzenia reformy rolnej ło Indie na łup najazdów Baktriów, Scytów
i wprowadzenia autonomii. i Fartów. W 150 p.n.e. do Pataliputry dotarły
wojska indyjsko-helleńskie. Imperium chy -
MAURIÓW PODBOJE ok. 325-232 p.n.e. liło się ku upadkowi; w III w. n.e. na tronie
Do czasu najazdu tureckich muzułmanów osadzani byli władcy indyjsko-greccy i inni
na północ Indii w 1125 (patrzMUHAMMADA cudzoziemcy. Magadha jednak przetrwała
GHORI PODBOJE 1175-1200) historia Indii to i odżyła w IV w. n.e. pod panowaniem
historia małych lub bardzo małych państw dynastii Guptów.
wiodących ze sobą nieustanne spory. Dwa
czynniki uniemożliwiały zjednoczenie poli - MAURÓW l CHRZEŚCIJAN WOJNY W HISZ-
tyczne subkontynentu indyjskiego: stałe PANII. Patrz HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKIE
najazdy z Azji Środkowej i Południowo-- WOJNY.
Zachodniej oraz sprzyjające podziałom -za
sady hinduizmu. Mimo to królestwo Maga- MAUROW I FRANKÓW W OJNY. Patrz F RAN-
dha położone nad Gangesem trwało w roz - KÓW z MAURAMI WOJNY.
maitych formach od 500 p.n.e. aż do V w.
n.e. i to ono podjęło dwie ważne próby MAURÓW PODBÓJ HISZPANII. Patrz MU-
zjednoczenia Indii. W 600 p.n.e. Magadha Z U L M A Ń S KP IO D B Ó HJ IS Z P A N II71 1-7 18 .
była jednym z co najmniej 16 rywalizują -
cych ze sobą państw; w ciągu 100 lat liczba M EDII l LIDII W OJNA 590-585 p.n.e. Upa-
rywali zmniejszyła się do czterech, a później dek imperium asyryjskiego (patrzNINIWY
już tylko Magadha ze stolicą w Pataliputrze UPADEK 612 p.n.e.) i podział terytoriów asyryj -
(Patna) sprawowała władzę nad szlakami skich między Babilonię i Medię przyczyniły
handlowymi wzdłuż Gangesu. Magadha jako się do upadku królestwa Lidii. Lidia, która
imperium Mauriów, istniała od 325 p.n.e.; bardzo długo dominowała w zachodniej
wtedy to jej tron objął Ćandragupta Mauria Anatolii (obecnie Turcja), przeszła dwa
poważne wstrząsy w okresie 60 lat i ostatecz - MEDYJSKO-PERSKA WOJNA 559-550
nie załamała się w 546. Pierwszy wstrząs, za p.n.e. Około 600 Persja stała się wasalem
panowania króla Lidii Alyattesa (ok. 619- Medii. W 559 Cyrus II Wielki (600P-529),
560), był wynikiem dążeń króla Medii syn Persa (Kambyzesa I [wzmian. 600-559])
Kyaksaresa (zm. 585) do przejęcia anatolij- i Mandany, córki Astyagesa (wzmian. 584-
skiego terytorium dawnego państwa Urartu 549) króla Medii został władcą Persji.
(Armenia). Medowie dotarli około 590 do Wypowiedział on posłuszeństwo swemu su-
rzeki Halys (Kizilirmak). Po pięciu latach werenowi. Stał się założycielem dynastii
walk zatrzymali się na wschodnim brzegu Achmenidów i stworzył imperium perskie.
Halysu. Szczegóły tych wydarzeń nie są Dynastia sprawowała władzę do klęski -za
znane, wiadomo jednak, że władca Babilonii danej jej około 330 przez Aleksandra Wiel -
i władca Syennesis z Cylicji pośredniczyli kiego (356-323). Cyrus liczył na poparcie
z powodzeniem w sporze. Ani Lidia, ani starszyzny medyjskiej, która miała dość
Media nie osiągnęły żadnych korzyści, oba okrutnych rządów Astyagesa; był on bardzo
kraje były wyczerpane; Halys przyjęto za niepopularny. Doszło do walk w 553; już
oficjalną granicę między królestwami. We - w pierwszej bitwie Cyrus odniósł zwycięs -
dług historyka greckiego Herodota (484- - two m.in. dzięki przejściu znacznej części
425?), córka Alyattesa została żoną syna Medów na jego stronę. W drugiej bitwie
Kyaksaresa, a pokój trwał do następnego Astyages dostał się do niewoli. Cyrus daro -
wstrząsu w czasie PERSKO-LIDYJSKIEJ wał mu życie. Ten akt łaski doprowadził do
WOJNY 547-546 p.n.e., która zniszczyła wybuchu PERSKO-LIDYJSKIEJ WOJNY
potęgę Lidii. 547-546 p.n.e. W 550 Cyrus zajął Ektabanę
stolicę Medii, którą opanował.
M E D IO L A Ń S K A W O J N A D O M O W-A 14 47 -
1450. Po śmierci księcia Mediolanu, Filip- M E G I D D O , P IE R W S Z A B I T W A P O D M E G I D -
po Marii Yiscontiego (1402-1447), który nie DO ok. 1469 p.n.e. Ekspansja królestwa
miał męskiego potomka, doszło do podziału Mitanni (patrz HURYTÓW POD BOJE ok. 1700-
jego państwa. Po 200 latach autokratycznych 1500 p.n.e.) przyczyniła się do upadku
rządów w Mediolanie przywrócono republi - zwierzchnictwa Egiptu nad Syrią i Pales -
kę. Jednakże zięć Yiscontiego, Francesco tyną. Faraon Totm es III (w zm ian.
1500-
Sforza (1401-466), zdobył większą część 1447) postanowił przywrócić Egiptowi
k s i ę s t w a M e d i o l a n u , z a j ą ł P i a c e n z ę , dawną świetność. W latach siedemdziesią -
a w 1448 wypowiedział wojnę Wenecji (patrz tych XV w. p.n.e. rozpoczął na Bliskim
WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-1454). Po Wschodzie udaną kampanię wojenną; przy -
zwycięstwie w bitwie pod Caravaggio Sforza wrócił zwierzchnictwo Egiptu nad Palestyną
zmienił sprzymierzeńców - zawarł sojusz i wkroczył do północnej Syrii. Według
z Wenecją przeciw Mediolanowi. Sforza zachowanych zapisów, napotkał opór syryj-
obiegł Mediolan, w 1450 zyskał zgodę na sko-palestyńskiej opozycji skupiającej 330
wejście doń i ogłosił się jego księciem. zbuntowanych książąt dowodzonych przez
mitańskiego króla Kadeszu. Około 1469,
M EDIOLAŃSK IE POW ST ANIE 1848. Patrz w pobliżu ufortyfikowanego miasta Megiddo
PIĘCIODNIOWE POWSTANIE. w północnej Palestynie, strzegącego drogi
do Mezopotamii, armia książąt stoczyła
MEDIOLAŃSKO-FLORENCKIE WOJNY. Patrz bitwę z wojskami egipskimi. Egipcjanie
FLORENCKO - MEDIOLAŃSKIE WOJNY. podzieleni na trzy kolumny rozpoczęli nie -
spodziewanie atak o świcie i wyparli nie -
MEDIOLAŃSKO-WENECKIE WOJNY. Patrz przyjacielskie wojska, które schroniły się
WENECKO-MEDIOLAŃSKIEWOJNY. w mieście. Po złupieniu obozu przeciwnika
Egipcjanie pod dowództwem Totmesa roz - dwoma nominalnymi władcami i ich wa -
poczęli siedmiomiesięczne oblężenie Megid- salami. Daimyo (możnowładcy) zachodnich
do i zdobyli miasto. Kampania Totmesa prowincji Chosho, Satsuma, Hizen i Tosa
miała duże znaczenie, ponieważ doprowa - chcieli początkowo wypędzić cudzoziemców
dziła do rozciągnięcia zwierzchnictwa egip
- (patrz SHIMONOSEKI„WOJNA" 1863-1864), później
skiego na południowo-zachodnią Azję. zmienili zdanie, a będąc w opozycjido
Wszyscy członkowie koalicji, z wyjątkiem szoguna, doradzali przedstawicielom cych ob
króla Mitanni, uznali zwierzchnictwo Egip- państw, by kontaktowali się bezpo średnio z
tu. Totmes zaczął pustoszyć południowo- - dworem cesarskim. W listopadzie1865
wschodnią część państwa Mitanni, a zwła - brytyjskie, francuskie i holenderskie okręty
szcza obszary wokół Karkemiszu, nie zdołał wojenne wpłynęły do portu Hyogo (Kobe)
jednak podbić królestwa, które później, za w pobliżu Osaki, gdzie obradowałszogun
panowania następnego władcy Egiptu, przez ze swoimi ministrami. Rząd szogunanie
krótki czas było sprzymierzeńcem Egiptu. chciał dopuścić do ostrzelania miasta,
Druga bitwa pod Megiddo 609 p.n.e. Me- obiecał więc przekonać cesarza, by podpisał
giddo, miejsce kilku dużych bitew w czasach porozumienia handlowe, na co cesarz nie -
przedchrześcijańskich, zapowiadane proroc- chętnie się zgodził. W rok później wybuchł
twami miejsce przyszłego Armageddonu bunt w prowincji Chosho; szogun przekonał
(bitwy pod koniec świata między siłami cesarza do rozpoczęcia działań wojennych,
dobra i zła), po upadku i zburzeniu NINI- jednak we wrześniu, po śmierci szoguna
WY w 612, odegrało znaczną rolę w procesie działania wojenne zostały wstrzymane. Na
rozpadu imperium asyryjskiego. Egipt, za początku 1867 zmarł cesarz, a tron objął
panowania faraona Necho II (wzmian. ok. jego 14-letni syn. Jesienią tego samego
609-593) związany sojuszem z Asyrią, prag- roku daimyo prowincji zachodnich przed -
nął pomóc Asyryjczykom w odzyskaniu ich stawili nowemu szogunowi list, w którym
niedawno założonej stolicy Charranu (obec- wzywali go do ustąpienia i zwracali uwagę,
nie w tureckiej prowincji Urfa). Necho że podział władzy politycznej zagraża - is
zawiadomił króla Judy Jozjasza, że chciałby tnieniu kraju. W listopadzie szogun ustąpił
przejść przez jego terytorium. Joziasz nie mając nadzieję, że w nowym rządzie uzyska
udzielił pozwolenia i wyruszył ze swym wysokie stanowisko. Wypadki potoczyły
małym wojskiem w celu powstrzymania się inaczej. W styczniu 1868 zniesiono
ogromnej armii egipskiej faraona, która była ograniczenia nałożone na Chosho. Człon -
już w drodze. Jozjasz poniósł klęskę pod kowie rodów z czterech zachodnich pro -
Megiddo, sam zginął ugodzony strzałą. -Ar wincji wkroczyli do Kioto i odebrali armii
mia egipska udała się na północ; niczego Tokugawy władzę nad miastem. Były szo -
nie uzyskawszy pod Charranem, wróciła do gun wycofał się do Edo i przygotowywał
Palestyny, gdzie zdołała powstrzymać Babi- się do wojny, zdał sobie jednak szybko
lończyków. Patrz takżeKARKEMISZ, BITWA POD sprawę, że nie ma żadnej szansy na prze -
KARKEMISZ005 p.n.e. ciwstawienie się siłom skupionym pod
sztandarem cesarskim. Przekazał im więc
M E IJI R EW O LU C JA 1863-1868.
O d począt- Edo oraz podległe sobie ziemie i wycofał
ku XVII w. szogun z rodu Tokugawa (szo- z życia publicznego. Jego stronnicy stawiali
gun stał na czele wojska i rządu; było to opór aż do połowy 1869, po czym nowy
stanowisko dziedziczne), sprawował władzę zakres władzy cesarza Meiji został powsze -
w Japonii. Jego stolicą było Edo (Tokio). chnie uznany. Tę zasadniczą zmianę spo -
Rezydujący w Kioto cesarz był figurantem. sobu sprawowania władzy udało się osiągnąć
Rozwój handlu zagranicznego w połowie niemal bez przelewu krwi i szkód w kraju.
XIX w. zmienił układ stosunków między Patrz takżeSATSUMY BUNT mi.
M E K K I l M ED Y N Y W O JN A 624-630.M aho- najświętszy przedmiot kultu - Czarny Ka-
met (570-632) stworzył religię islamu, wyrze- mień. Zwrócili go w 951 pod naciskiem
kając się pogańskich wierzeń swego arabskie- Fatymidów, muzułmańskiej dynastii w Af-
go plemienia Kurajszytów z Mekki. W oba- ryce Północnej.
wie przed zamordowaniem przez wyznawców
starego kultu uciekł w 622 (hidżra) do Jater-M EK SY K A Ń SK A R EW O L U C JA W 11882210.
bu (obecnie Medyna). W marcu 624 Maho- liberałowie zdobyli władzę w Hiszpanii,
met z 300 zwolennikami napadł na karawanę zmusili króla Ferdynanda VII (1784-1833)
z Syrii złożoną z 1000 mekkańczyków pod do wprowadzenia w życie liberalnej kon-
wodzą Abu Sufjana (563-651) z dynastii stytucji z 1812, wówczas w Meksyku ugru-
Omajjadów (Omajjadzi początkowo odrzucili powania konserwatywne opowiedziały się
nauki Mahometa, później je przyjęli). Od- za niepodległością kraju. Usiłując obalić
niósł zwycięstwo. Walka ta spowodowała, że rząd kolonialny, Agustin de Iturbide
Mekka zaczęła traktować Mahometa jak po- (1783--1824) nakłonił wicekróla, Juana
ważnego przeciwnika. W 625 Kurajszyci Ruiza de Apodocę (1767-1835), do
odnieśli na wzgórzu Uhod w pobliżu Mekki powierzenia mu dowództwa nad armią
nieznaczne zwycięstwo nad zwolennikami hiszpańską w walce z meksykańskimi
Mahometa. Abu Sufjan obawiając się rosnące- partyzantami, którymi dowodził Yincento
go religijnego wpływu Mahometa, w 627 na Guerrero (1782-1831). Iturbide wyruszył z
czele 10-tysięcznego wojska obiegł Medynę, 2500 żołnierzy w pościg za partyzantami;
ale nie zdołał jej zdobyć, chociaż Mahomet Guerrero wygrał kilka potyczek, potem
miał tylko 3000 wojowników. Walczące stro- uległ namowom i przyłączył się do sił
ny zawarły umowę w al-Hudajbijji, która Iturbide. 24 lutego 1821 obaj przywódcy
umożliwiła Mahometowi pielgrzymkę do opowiedzieli się za niepodległą monarchią
Mekki w 629. Jednakże Mekka złamała meksykańską (popierali monarchię
porozumienie i zaatakowała zwolenników konstytucyjną pod berłem Ferdynanda),
Mahometa w listopadzie 629. W odpowiedzi religią rzymskokatolicką jako religią
w styczniu 630 Mahomet podjął wyprawę na panującą i równością praw dla wszystkich
Mekkę, nie natrafił na opór i zniszczył mieszkańców niezależnie od rasy. Do Guer-
w Mekce ponad 350 posągów bożków pogań- rery i Hurbide przyłączyli się powstańcy
skich. Później zdobył w Mekce szerokie - Nicolas Bravo (1787P-1854) i Guadalupe
rzesze zwolenników, co pozwoliło mu na Yictoria (1789-1843) - oraz konserwatyści
ogłoszenie jej świętym miastem islamu. Patrz Anastasio Bustamante (1780-1853), który
także MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE ese. przyprowadził 6000 żołnierzy. Gdy Iturbide
(Guerrero uznał jego przywództwo) zbliżał
M EK K I SPU ST O SZE NIE 930.W czasie pier- się z armią meksykańską, żołnierze armii
wszego dziesięciolecia X w. karmaci, człon- królewskiej na ogół dezerterowali. Nowy
kowie heretyckiej sekty muzułmańskiej, hiszpański wicekról, Juan 0'Donoju
zamieszkujący północno-wschodnią Arabię, (1755-1821), spotkał się z Iturbide i pod-
najeżdżali kilkakrotnie Mezopotamię i nę- pisał w 1821 traktat pokojowy w Kordobie,
kali kalifów Bagdadu. W 930 Abu Tahir al- przyznający Meksykowi niepodległość. Ob-
Dżannabi (zm. 943), syn Abu Sa'ida al- wołany przez żołnierzy cesarzem Agusti-
Dżannabi (zm. 913), przywódcy powstania nem I, Iturbide włożył koronę 19 maja 1822
KARMATÓW 899-906, poprowadził (meksykański Kongres Narodowy niechęt-
świętokradczy napad na Mekkę, położone nie uznał proklamację wojska obawiając się
w zachodniej Arabii najświętsze miasto dyktatury Iturbide).
islamu. Karmaci splądrowali miasto i zabrali
z Kaaby, świątyni muzułmańskiej w Mekce, MEKSYKAŃSKA REW OLUCJA 1823. Cesarz
Meksyku Agustin I (1783-1824) usiłował
 egzekwować swą władzę, choć Kongres Na - prośbę Polka Kongres USA 13 maja 1846
rodowy bacznie przyglądał się poczynaniom wypowiedział Meksykowi wojnę. Armia
władcy; ekstrawagancja cesarza pociągała za USA pod dowództwem Taylora przekroczy ła
sobą coraz większe wydatki. Mały garnizon Rio Grandę, pokonała siły meksykańskie i
hiszpański, jaki pozostał na wyspie San 24 maja 1846 zdobyła Monterey. 22-23
Juan de Ulloa u wybrzeży Yeracruz, utrud - lutego 1847 armia Taylora zwyciężyła armię
niał cesarzowi ściąganie ceł, w związku meksykańską dowodzoną przez generała
z czym Agustin I uciekł się do konfiskat, Antonio Lopeza de Santa Anna (1794-1876)
które miały podnieść jego dochody. Wkrótce w bitwie pod Buena Yista. W tym samym
stracił poparcie żołnierzy, gdyż część z nich czasie oddziały USA pułkownika Stephena
miesiącami nie otrzymywała żołdu. Generał W. Kearny'ego (1794-1848) zdobyły Santa
Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876), Fe (Nowy Meksyk) i ruszyły do Kalifornii,
odkomenderowany przez cesarza do zajęcia gdzie amerykańscy osadnicy pod wodzą
wyspy San Juan de Ulloa, objął dowództwo kapitana Johna C. Fremonta (1813-1890)
nad armią meksykańską i wydał odezwę ogłosili niezależność od Meksyku. Amery -
wzywającą do ustanowienia republiki. Po kańskie wojska generała Winfelda Scotta
przyłączeniu się do niego generała Guada- (1786-1866) wylądowały w Yeracruz, zajęły
lupy Yictorii (1789-1843) obaj generałowie miasto, ruszyły w głąb kraju i pokonały
wysunęli w lutym 1823 „Plan de Casa Mata" wojska Meksyku pod Cerro Gordo, Cont-
przewidujący utworzenie republiki, wydanie reras i Chapultepec oraz 14 września 1847
nowej konstytucji i powołanie nowego kon - zdobyły stolicę, Meksyk. Meksykański rząd
gresu. Armia poparła plan; w marcu 1823 skapitulował. W traktacie z Guadalupe Hi-
Agustin musiał zrzec się korony i udać na dalgo, podpisanym 2 lutego 1848, Meksyk
wygnanie do Europy. Ustanowiono repub - ustąpił Stanom Zjednoczonym większą część
likę, której prezydentem został Guadalupe obecnego Nowego Meksyku, Arizony, Utah
Yictoria. i Kalifornii; rząd USA wziął na siebie
roszczenia wysuwane przez obywateli ame-
M EKSYK AŃSK A W OJNA 1846-1847. M ek- rykańskich w stosunku do Meksyku. Patrz
syk nie zaakceptował aneksji Teksasu -do także REPUBLIKA z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTANDARZE,
konanej przez USA w 1845. Odmowa przy - POWSTANIEw KALIFORNII1846.
czyniła się do znacznego pogorszenia sto -
sunków między Meksykiem i Stanami Zjed - M EK SY K A Ń SK A W O JN A D O M O W - A 1871-
noczonymi. Meksyk nie zgodził się również 1877. W 1871 prezydent Meksyku Benito
na ustanowienie granicy południowego Tek - Juarez (1806-1872) zgłosił swoją kandyda -
sasu na rzece Rio Grandę, czego domagały turę do czwartej kadencji prezydentury.
się Stany Zjednoczone; Meksyk uważał, że W wyborach kandydowali ponadto Sebas -
granica powinna przebiegać znacznie dalej tian Lerdo de Tejada (1825-1889) i Porfirio
na północ, wzdłuż rzeki Nueces. W 1845 Diaz (1830-1915). Po powtórnym wyborze
prezydent USA James Polk (1795-1849) urzędującego prezydenta i mianowaniu Ler-
wysłał do Meksyku Johna Slidełla dy na stanowisku prezesa Sądu Najwyższego
(1793-1871), który miał rozwiązać problem Diaz wzniecił bunt. Bunt stłumiono, a Diaz
granicy oraz kupić Kalifornię i Nowy Mek - uciekł w góry, gdzie Indianie chronili go
syk. Meksyk nie zgodził się na rozmowy. przed wojskami federalnymi. Po śmierci
25 kwietnia 1846 wojska meksykańskie Juareza w 1872 prezydentem został Lerdo;
przekroczyły Rio Grandę i zaatakowały uchwalono amnestię, która pozwoliła Dia-
oddziały USA pod dowództwem generała zowi na powrót. W 1876, po reelekcji Lerdo,
Zachary Taylora (1784-1850), skierowanego Diaz znowu podniósł bunt. Jego wojska
przez rząd na sporne tereny Teksasu. Na poniosły porażkę, po czym przekroczyły
granicę ze Stanami Zjednoczonymi, by na
terenie USA dokonać przegrupowania
i uzupełnić uzbrojenie. Wojsko Diaza wró-
ciło potem do Meksyku, a on sam popłynął
do Hawany (Kuba), potem do Yeracruz
i Oaxaca, gdzie stanął na czele innej armii.
Dwie armie rebeliantów pod dowództwem
Diaza i generała Manuela Gonzaleza
(1833-1893) pokonały 16 listopada 1876
wojska rządowe pod Tlaxcala. Lerdo uciekł
zagranicę. Diaz wkroczył do stolicy, Me-
ksyku, i w 1877 został wybrany na pre-
zydenta.
MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911.
Francisco I Madero (1873-1913), prawnik
po studiach w USA, liberał, wzywał do
usunięcia meksykańskiego dyktatora Porfi-
rio Diaza (1830-1915), faworyzującego bo-
gatych plantatorów i przemysłowców oraz
układy oligarchiczne i rywalizował z nim
w prezydenckich wyborach w 1910. Diaz
kazał aresztować Madero, a po głosowaniu
ogłosił się zwycięzcą. 20 listopada 1910
Madero i jego zwolennicy rozpoczęli zbrojne
powstanie. Wprawdzie wojska dyktatora
stłumiły w 1911 większość zamieszek, jed-
nak Pascual Orozco kontynuował opór
w stanie Chihuahua i w maju 1911 wojska
• powstańcze dowodzone przez niego i Fran-
cisco „Pancho" Yillę (1877-1923) zdobyły
Ciudad Juarez. To zachęciło do chwycenia
za broń opozycjonistów w całym kraju.
Pozbawiony poparcia Diaz musiał przyjąć
warunki traktatu z Ciudad Juarez i zrzec się
natychmiast urzędu; w październiku na
prezydenta wybrany został Madero. Madero
nie zdołał jednak opanować sił, które wal-
czyły po jego stronie; wydarzenia 1911
zapoczątkowały 20-letni rozlew krwi (patrz
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915).
MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920.
Prezydent Meksyku Yenustiano Carranza
(1859-1920) usiłował wyznaczyć swego na-
stępcę (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-
1915). Wybrał mało znanego dyplomatę
nazwiskiem Ignacio Bonillas (wzmian.
1915-1920). Alvaro Obregón (1880-1928),
który pomógł Carranzie uzyskać prezyden-
turę, a potem był w jego rządzie ministrem
wojny, uważał, że to jemu należy się urząd
prezydenta. Były towarzysz broni Obregona,
Adolfo de la Huerta (1881-1955), wówczas
gubernator stanu Sonora, oraz generał Plu-
tarco Elias Calles (1877-1945), dowódca sił
zbrojnych Sonory, domagali się ustąpienia
Carranzy. Carranza wysłał wojsko federalne
do Sonory w celu zdławienia strajków robot-
niczych, na co Huerta ogłosił Sonorę nieza-
leżną republiką. Obregón i Calles ruszyli na
południe, zbierając po drodze broń i ochot-
ników. Widząc, że żołnierze nie chcą stawiać
oporu Obregonowi i jego powstańczej armii,
Carranza uciekł ze stolicy w kierunku Ve-
racruz pociągiem załadowanym złotem za-
branym ze skarbca państwa; gdy po drodze
dowiedział się, że gubernator stanu Yeracruz
przyłączył się do powstańców, uciekł konno
w góry, gdzie został zdradzony i zamor-
dowany. Obregón wkroczył bez oporu do
Meksyku; Huerta został tymczasowym pre-
zydentem, a po specjalnie przeprowadzo-
nych wyborach w 1920 zastąpił go Obregón.
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIA 1926-1929.
W 1924 wybory w Meksyku przyniosły
prezydenturę Plutarco Eliasowi Callesowi
(1877-1945), który zaczął wprowadzać w ży-
cie poprzednio nie realizowane, antyklery-
kalne postanowienia konstytucji z 1917. Na
początku 1926 przedstawiciele Kościoła ka-
tolickiego w Meksyku potępili konstytucję.
Calles w odpowiedzi zamknął szkoły katolic-
kie, klasztory i seminaria, zmusił ducho-
wieństwo do rejestracji i oskarżył hierarchię
Kościoła katolickiego o zdradę. W odwecie
w połowie 1926 katolicy świeccy postanowili
powstrzymać się od robienia zakupów z wy-
jątkiem podstawowych produktów, wkrótce
duchowieństwo katolickie zaniechało od-
dawania posług religijnych. W wielu stanach
terroryści zwani cristeros od zawołania „Vi-
va Christo Rey" (Niech żyje Chrystus Król)
podnieśli broń przeciw antyklerykalnemu
rządowi; niszczyli i mordowali. Katolicka
hierarchia odżegnała się od jakichkoliwiek
związków z cristeros, mimo to rząd upań-
stwowił własność kościelną, deportował kil-
ku biskupów, księży i zakonnic, ponadto
skazał na śmierć kilku katolików świeckich.
Na początku 1928 siły rządowe rozprawiły
się z większością cristeros. l lipca 1929 na
prezydenta został wybrany Alvaro Obregón
(1880-1928). W tym samym miesiącu Ob-
regón został zamordowany, a po nim tym-
czasowym prezydentem mianowano Emilio
Pertes Gila; rzeczywista władza w Meksyku
należała nadal do Callesa. W marcu 1929
wybuchło następne powstanie, którym kie-
rowali niezadowoleni generałowie. Uczest-
nicy powstania pustoszyli kraj przez dwa
miesiące, nim rządowi udało się przywrócić
porządek. Na skutek nacisków Callesa
w 1929 na prezydenta wybrany został Pas-
cual Ortiz Rubio (1877-1963). Podjęty prze-
ciw Ortizowi pucz wojskowy upadł; Ortiz
objął urząd, był całkowicie oddany Cal-
lesowi, kontynuował jego antyklerykalną
politykę.
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1810-1811.
16 września 1810 Miguel Hidalgo y Costilla
(1753-1811), ksiądz z parafii w Dolores,
nawoływał do skończenia z hiszpańskimi
rządami w Meksyku; wydał Grito de Dolo-
res, odezwę, w której domagał się równych
praw bez względu na przynależność rasową,
i podziału ziemi. Do Hidalgo przyłączyło
się kilkadziesiąt tysięcy Indian i Metysów.
Buntownicy zajęli kilka miast meksykań-
skich (patrz GUANAJUATO, MASAKRA w GUA-
NAJUATO isio) i ruszyli na stolicę. Przerażony
powstaniem rząd wysłał przeciw nim wojs-
ko, które 18 stycznia 1811 rozgromiło ludzi
Hidalgo w bitwie pod mostem w Calderón,
w pobliżu Guadalajary. Hidalgo uciekł, zo-
stał jednak ujęty i rozstrzelany. Swoją ode-
zwą pobudził mieszkańców Meksyku do
walki o niepodległość.
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915.
W wyniku udanego zamachu stanu 18 lutego
1913 Yictoriano Huerta (1854-1916) objął
urząd prezydenta Meksyku, obalając Fran-
cisco I Madero (1873-1913). Przeciw Huer-
cie wystąpiły jednak siły zbrojne Emiliano
Zapaty (1880-1919) na południu, Yenus-
tiano Carranzy (1859-1920) na północnym
wschodzie, Francisco „Pancho" Yilli
(1877-1923) na północy oraz Alvaro Ob-
regona (1880-1928) na północnym zacho-
dzie. Wiosną 1914 przeciwnicy prezydenta
opanowali trzy czwarte terytorium Mek-
syku, zamykając Huertę na terenach wokół
stolicy i w stanie Yeracruz. Prezydent Sta-
nów Zjednoczonych Woodrow Wilson
(1856-1924) odmówił uznania rządu Huer-
ty, a wrogie poczynania Huerty spowodo-
wały wkroczenie wojsk USA, które zajęły
Yeracruz (21 kwietnia 1914). Gdy siły Yilli
zajęły Zacatecas, a Obregona - Guadalajarę
i Queretaro, Huerta zrezygnował z prezy-
dentury. Rywalizujący przywódcy popędzili
w kierunku stolicy; Obregón dotarł pierw-
szy i ogłosił swego przyjaciela Carranzę
„Pierwszym Naczelnikiem" Meksyku. Przy-
wódcy spotkali się później, w końcu 1914
w Aguascalientes w celu powołania rządu,
ale w kraju panowała anarchia. Yilla i Za-
pata opanowali stolicę, Carranza i Obregón
- przejęli Yeracruz. Mimo że Yilla i Zapata
mieli więcej wojska i kontrolowali dwie
trzecie kraju, Stany Zjednoczone i osiem
państw półkuli zachodniej uznało Carranzę,
uważając go za rzeczywistego prezydenta
Meksyku. Carranza opanował północno--
wschodni obszar Meksyku graniczący
z USA, mógł zatem kupować broń w Sta-
nach Zjednoczonych, miał pomoc wojsko-
wego eksperta - Obregona, a ponadto jako
przewidujący polityk, obiecał ludziom refor-
my społeczne. Na początku 1915 Obregón
i jego wojska zajęły stolicę, zmuszając Yillę
i jego siły do ucieczki. Obregón ruszył za
Yillą aż do miasta Celaya, a tam posłużył
się taktyką z czasów ŚWIATOWEJ WOJ-
NY I: wojsko otaczające Celayę okopało się,
postawiło zapory z drutu kolczastego
i w kwietniu 1915 po trzech dniach walk
odniosło decydujące zwycięstwo nad Yillą,
który wycofał się na północ. Ludzie Yilli
zabrali tabor kolejowy, by uniemożliwić wyruszyły ze stolicy na zachód, zajmując
nieprzyjacielowi pogoń. Yilla i Zapata roz
- niemal bez walki leżące po drodze miasta.
poczęli teraz partyzancką walkę z rządem W 1864 Napoleon III umieścił na tronie
Carranzy, który później został formalnie Meksyku marionetkowego cesarza, Ferdy -
wybrany na prezydenta. Obregón objął sta - nanda Maksymiliana, arcyksięcia austriac -
nowisko ministra wojny. Patrz także MEK- kiego, obiecując udzielać mu pomocy wojs-
SYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃSKA kowej do końca 1867 w zamian za zwrot
WOJNA DOMOW A 1920; YILLI NAPADY francuskich długów. Wielu konserwatystów
1916-1917. poparło Maksymiliana, natomiast liberało-
wie sprzeciwili się mu, rozpoczynając dzia
-
MEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1838. łania partyzanckie przeciw wojskom cesar-
Patrz CUKIERNICZAWOJNA isss. skim. Po zakończeniu amerykańskiej WOJ -
NY SECESYJNEJ w 1865 wojska USA
M E K SY K A Ń SK O -F R A N C U SK A W O J N Adowodzone
18 61 przez generała Philipa Sherida-
--1867. Wobec kryzysu gospodarczego, jaki na (1831-1888) przekroczyły granicę Sta
-
nastąpił w Meksyku po wojnie o REFOR - nów Zjednoczonych i Meksyku, wzdłuż Rio
MY, prezydent Benito Juarez (1806-1872) Grandę, a rząd amerykański zaprotestował
ogłosił w 1862 dwuletnie moratorium na przeciw obecności Francuzów w Meksyku.
spłatę zagranicznych długów. Wielka Bry - Napoleon III nie dotrzymał obietnic i wy -
tania,' Francja i Hiszpania wysłały wspólną cofał wojska francuskie w 1867. Meksykań -
ekspedycję wojskową w celu ściągnięcia skie wojska liberałów pod wodzą Mariano
z Meksyku należności. Wojska wylądowały Escobendo (1817-1902) ruszyły na południe
w Yeracruz i ruszyły do Orizaby. Po roz - i przez 71 dni oblegały Maksymiliana i jego
mowach z rządem meksykańskim Wielka wiernych zwolenników w Queretaro, wresz -
Brytania i Hiszpania wycofały się w prze - cie zdradzony cesarz skapitulował. Maksy -
konaniu, że Juarez spłaci długi, natomiast milian stanął przed sądem wojskowym;
Francja skorzystała z okazji, by wmieszać uznany za winnego, został rozstrzelany
się w sprawy Meksyku (Napoleon III 19 czerwca 1867. Urząd prezydenta ponow -
[1808-1873] miał nadzieję na ustanowienie nie objął Juarez.
cesarstwa w Meksyku). Francuskie wojska
pod komendą generała Charles'a Ferdinanda MELILLY WOJNA. Patrz RlFENÓW WOJNA
Latrille'a de Lorencez (1814-1892) ruszyły 1919-1926.
w kierunku Meksyku, zostały jednak poko -
nane pod Pueblo przez wojsko Meksyku MESJAŃSKA WOJNA. Patrz SlUKSÓW WOJNA
pod dowództwem Ignacio Zaragozy 1890-1891.
(1829-1862). Napoleon III przysłał posiłki
i oddał dowództwo nad wojskami francus - M E S S E Ń S K A W O J N A P IE R W S Z A- ek . 7 3 6 -
kimi w Meksyku generałowi Elii Frederi- 716 p.n.e. Między 1100 a 950 p.n.e. Doro-
cowi Foreyowi (1804-1872), który ruszył wie (Grecy z północy) najechali Peloponez,
na Pueblo bronione teraz przez wojska pod podbili wschodnią część półwyspu i osiedlili
dowództwem Jesusa Gonzaleza Ortegi się w dolinie Lakonii, ustanawiając stolicę
(1824-1881); po dwóch miesiącach, w maju w Sparcie. Poprzedni mieszkańcy Lakonii
1863, Meksykanie poddali się. 7 czerwca zostali helotami (chłopami poddanymi).
1863 wojska Foreya wkroczyły do pozo - Skuszeni urodzajną ziemią na zachodzie,
stawionej bez obrony stolicy. Juarez uciekł Spartanie podporządkowali najpierw miesz -
na północ i założył kwaterę główną w -po kańców Lakonii, a potem (ok. 736) rozpo -
bliżu granicy z Teksasem. Francuskie woj - częli 20-letnią wojnę z Messeńczykami,
ska pod dowództwem Achille Bazaine'a tubylczą grupą z Peloponezu. Opór Mes-
seńczyków skupił się na obszarach wokółposiłki do domu, tłumacząc, że zachowują
góry Itome, znajdującej się na drodze dosię nieprzyjaźnie w stosunku do Spartan;
urodzajnej równiny Stenyklaros. Prowadze
ni stało się to jedną z przyczyn wybuchu
przez legendarnego króla Teopompa,PELOPONESKIEJ WOJNY PIERWSZEJ.
Spartanie osiągnęli zwycięstwo w 716. -Za W 460 powstańcy z góry Itome kapitulowali.
żądali daniny w postaci połowy wszystkichSpartanie darowali im wolność, ale wygnali
produktów Messenii, a tubylców traktowaliich z Peloponezu; wielu z nich pomagało
w sposób upokarzający. Druga messeńskaAtenom w wojnie ze Sparta. Po bitwie pod
wojna ok. 650-630 p.n.e. Pozostający uprze
- Leuktrami (patrzTEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA
dnio w kręgu kultury mykeńskiej Messeń-379-371 p.n.e.) Messeńczycy odzyskali swój
czycy nie mogli pogodzić się z uciskiem kraj.
i wzniecili powstanie (ok. 650). Pod prze
-
wodnictwem na poły legendarnego wodzaM E SY ŃSK IE PO W STA NIE 1674-1679. Częs-
Arystomenosa prowadzili długą i kosztownąto dochodziło do zatargów między miesz -
wojnę, która o mało nie zrujnowała gos - kańcami Mesyny (Sycylia) a administracją
podarczo ich przeciwników - Spartan. Mes-hiszpańską wyspy z uwagi na nieprzestrze -
seńczycy zostali ostatecznie pokonani ok.ganie przez władze przywilejów miasta.
630 pod górą Ira. Wojna uświadomiła Spar-W 1674 walki i zamieszki między merli
tanom potrzebę posiadania wyszkolonej- ar (arystokraci) a malvezzi (demokraci) -do
mii obywatelskiej. Za panowania legendar - prowadziły do wyparcia garnizonu hiszpań -
nego Likurga Sparta zmieniła dotychczaso - skiego z miasta. Sycylijczycy zwrócili się do
wy ustrój społeczny i oparła nowy na wzorzekróla Francji Ludw ika X IV (1638-1715)
kreteńskim; wszyscy męscy obywatele mu - o pomoc w zamian za uznanie jego zwierz -
sieli uprawiać ćwiczenia fizyczne dla uzys
- chnictwa. Ludwik wysłał w 1675 flotę w celu
kania doskonałej sprawności fizycznej, prze
- wsparcia Sycylijczyków (patrzHOLENDERSKA
chodzili także przeszkolenie wojskowe. Spa
- WOJNA 1672-1678). Holendrzy wsparli
rta była pierwszym państwem, którego głów- Hiszpanów swymi okrętami wojennymi.
nym celem była wojna. MesseńczykomFrancuzi zwyciężyli w bitwie morskiej pod
narzucono status helotów. Trzecia mes - Mesyną 1676. W marcu 1678 flota francuska
seńska wojna ok. 464-455 p.n.e. W 469odpłynęła z Mesyny pozostawiając miesz -
wybuchło powstanie w Messenii, w górzystejkańców przerażonych czekającym ich -od
krainie wokół góry Itome nie zostało onowetem hiszpańskim. Mesyńczycy biorący
stłumione do 464. Wielkie trzęsienie ziemiudział w powstaniu zostali straceni lub
w Sparcie w 464 stało się dla helotówskazani na wygnanie; Hiszpania cofnęła
Lakonii okazją do wzniecenia ogólnegoprzywileje Mesyny. Miasto straciło połowę
powstania, zostało ono zdławione przezmieszkańców i nigdy nie odzyskało dawnej
Spartan pod wodzą króla Archidamosaświetności.
(wzmian. 476-427) na równinie Eurostasu,
ale nie w Messenii. Messeńczycy nawetMIAST NIEMIECKICH WOJNA
najechali Lakonię. Spartanie zwrócili się do1386-1389.
sw ych sojuszników o pom oc i uzyska liW drugiej połowie XIV w. w Niemczech
z Aten 40 tysięcy hoplitów (ciężko zbroj- panował chaos. Władza centralna cesarzy
nych piechurów). W 463 Messeńczycy oko-znacznie osłabła. Wzrosło znaczenie książąt,
pali się w górach Itome i z powodzeniemmargrabiów i hrabiów. Stali oni na czele
opierali się nieudolnym próbom oblężenia.właściwie oddzielnych państewek, utrzymu -
Dzięki temu mogli przejść do ofensywy.jąc prywatne wojska i tajne sądy („veme"
W tej sytuacji Spartanie powtórnie zwróciliwzorowane na Westfalii). Wacław (1361- -
się o pomoc do Aten, ale wkrótce odesłali te 1419), król Niemiec i Czech oraz cesarz
Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przekonał
się, jak trudno było panować nad tymi zwanej także Marią da Gloria, którą poślubił
udzielnymi panami, których siła wywodziła per procura. Dom Miguel złamał później
się z dawnych feudalnych przywilejów. przysięgę złożoną Piotrowi i zastąpił umiar -
Częstym zjawiskiem były wojny między kowanych gubernatorów oraz dowódców
książętami, cesarskimi (wolnymi) miastami wojskowych swoimi autokratami. Kortezy
a miastami bez tego przywileju, a nawet również zostały wymienione na posłuszne
między administracyjnymi jednostkami -ko zgromadzenie, które w maju 1828 obwołało
ścielnymi. Książęta i Kościół występowali Miguela królem Portugalii. Królowa Maria II,
przeciw pozyskiwaniu dóbr przez miasta, małoletnia córka Piotra, będąca w drodze
które swoim rosnącym bogactwem przy - z Brazylii do Portugalii, udała się do Anglii,
ciągały wielu robotników rolnych. Oliga - gdzie znalazła schronienie. Zwolennicy rzą-
rchiczne miasta walczyły o ukrócenie nad - dów konstytucyjnych z Oporto i innych
miernych i bezprawnie ściąganych poda - miejscowości poparli Piotra i Marię, ale
tków. W 1376 doszło do zawarcia przez 24 czerwca 1828 ponieśli zdecydowaną -po
14 miast Związku Szwabskiego. Rozwinął rażkę w bitwie z miguelistami w pobliżu
się on za panowania nieudolnego króla Coimbry. Do koronacji Dom Miguela -do
Wacława, który usiłował sprawować rządy szło 11 lipca 1828, potem zwolennicy -ab
z siedziby w Czechach. W 1381 doszło solutyzmu rozpoczęli krwawą rozprawę
do utworzenia Związku przez miasta nad- z przeciwnikami. Zawładnęli całym krajem
reńskie. Ze szczególnie ciężkiej ręki znany z wyjątkiem Azorów, małej grupy wysp na
był książę Leopold Austriacki (wzmian. Atlantyku na zachód od Portugalii, gdzie
ok. 1380-1410). Szwabski Związek Miast w 1829 królową Marię II obwołano regentką.
wsparł zbrojnie Związek Szwajcarski, który Piotr zrezygnował z tronu brazylijskiego na
zwyciężył w 1386 pod Sempach wojska rzecz syna i przybył do Europy, by zebrać
Leopolda zapoczątkowując tą bitwą wojnę armię niezbędną do odzyskania Portugalii.
między miastami a książętami (1386-1389). W kwietniu 1831 wylądował na Azorach,
Miastom nie wiodło się w tej wojnie -do z pomocą Anglików zorganizował ekspedy -
brze, zwłaszcza w południowych Niem - cję i popłynął do Oporto w lutym 1832.
czech, ponieważ były one wyspami auto - Zdobył Oporto, ale później miasto przez
n om ii w m orzu feu d aln y ch o bszaró w . rok oblegali migueliści, którzy ostatecznie
W 1388 Związek Nadreński i Szwabski odzyskali je dzięki pomocy francuskiego
zostały pobite w dwóch bitwach. W 1389 generała Louisa Auguste'a Yictora de Bour-
Wacław, stojący po stronie książąt, dopro - monta (1773-1846). 5 lipca 1833 flota mi-
wadził do uchwały nakazującej rozwiązanie guelistów poniosła porażkę w walce z flotą
Związków. Pokój uspokoił spory, ale ich „wyzwolenia" dowodzoną przez sir Charlesa
nie wygasił; echem tych sporów była STA - Jamesa Napiera („Carlo Ponza") (1782- -
RA WOJNA ZURYSKA. 1853) u Przylądka Świętego Wincentego.
Lizbona poddała się konstytucjonalistom
M IG UELISTÓW W OJNY 1828-1834 (dwóch 24 lipca 1833. Później migueliści udzielili
braci wojna). Portugalscy zwolennicy mo - schronienia (w pobliżu Coimbry) Dom Car-
narchii absolutnej, którym przewodził Dom losowi (1788-1855), zwolennikowi absolu -
Miguel (1802-1866), sprzeciwiali się zwoła- tyzmu i pretendentowi do tronu hiszpańs -
niu dwuizbowego parlamentu. Dom Miguel kiego, co spowodowało atak wojsk hiszpań -
zaakceptował jednak Kartę Konstytucyjną skich, dążących do ujęcia Don Carlosa.
ra Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i Por
ogłoszoną przez brata, cesarza Brazylii Piot -
I (1798-1834) (patrz PORTUGALSKA WOJNA tugalia pośpiesznie zawarły czterostronne
DOMOWA 1826-1827) i został regentem przymierze w celu ochrony rządów kon -
małoletniej królowej Marii II (1819-1853), stytucyjnych i przeciwstawienia się Święte-
 mu Przymierzu Austrii, Rosji i Prus, w któ - miento wprowadził reformę szkolnictwa
rych rządy sprawowali wiadcy absolutni. i poprawił stan gospodarczy kraju. Mitrę
Z pomocą Hiszpanii konstytucjonaliści zdo - pozostał wpływowym politykiem w Buenos
byli Yiseu, Coimbrę i Tomar i pokonali Aires, które dzięki przewadze finansowej
miguelistów w bitwie pod Santarem 16 maja nad pozostałymi prowincjami Argentyny
1834. Dom Miguel poddał się pod Evora- - dominowało w życiu kraju. W 1874 Mitrę,
Monte dziesięć dni po ogłoszeniu powsze - przywódca ugrupowania liberalnego, pono -
chnej amnestii politycznej; zrezygnował wnie przegrał w wyborach prezydenckich;
z roszczeń do korony i wyjechał do Niemiec. twierdząc, że jego przegrana jest wynikiem
Piotr wprowadził ponownie konstytucję nadużyć, wzniecił rebelię, ale wojska fede -
z 1826, królową Marię koronowano, gdy ralne pod wodzą Sarmiento pokonały bun -
uzyskała pełnoletność (1834). Patrz także towników pod Buenos Aires (6 listopada
KARLISTÓWWOJNA PIERWSZA i834-i839. 1874) i zmusiły Mitręgo do kapitulacji.
Urząd prezydencki objął po wyborach Ni-
MINANGKABAU WOJNA. Patrz PADERI Po colas Avellaneda (1836-1885), minister
WSTANIE 1821-1837. w rządzę Sarmiento. Sprawował władzę do
1880, jego następcą był generał Julio Ar-
MINISINK, MASAKRA W MINISINK 1779. gentino Roca (1843-1914), który zyskał
W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLU - sławę dzięki zwycięstwu w wojnie prowa -
CJI wszystkie plemiona irokeskie, z wyjąt - dzonej przeciw Indianon z Patagonii. -In
kiem plemienia Oneida, stanęły po stronie dianie zostali wyparci na południe od Rio
brytyjskiej i terroryzowały osadników ame - Negro, co umożliwiło kolonizację pozosta -
rykańskich na kresach zachodnich. Wielo - wionych przez nich pampasów. Patrz także
ma irokeskimi najazdami dowodził Joseph ARGENTYŃSKAWOJNA DOMOWA isei.
Brant (1742-1807), przebiegły i bardzo
zdolny wódz plemienia Mohikanów (patrz M IT R Y D A T E SA W O JN A P IE R W SZ A 88-84
CHERRY YALLEY, MASAKRA w CHERRY VAL-LEY p.n.e. Mitrydates VI Wielki (Eupator) (ok.
1778). Nocą 19 lipca 1779 Brant na czele 60 132-63) został królem Pontu (kraina w środ -
Indian i towarzyszących im 27 Anglików kowej Azji Mniejszej) w młodym wieku;
przebranych za Indian zaatakował wioskę gdy osiągnął pełnoletność, zaczął jednoczyć
Minisink w środkowej części stanu Nowy ludy z sąsiednich obszarów i budować włas -
Jork. Wznosząc dzikie okrzyki wojenne ne imperium, co nieuchronnie doprowadzi ło
napastnicy obudzili mieszkańców, spalili do konfliktu z Rzymianami w Azji. W 88
domy i stodoły, młyn i palisadę, wypędzili Mitrydates zdobył znaczną część Azji Mniej -
inwentarz, zniszczyli sady i gospodarstwa, szej, z jego rozkazu wymordowano tysiące
zabili i uprowadzili wielu bezbronnych Rzymian, jej mieszkańców. Sojusznicy Mit-
ludzi, zagrabili mienie. Część mieszkańców rydatesa w Grecji wystąpili przeciw rzym -
uciekła w pobliskie góry. Miejscowa milicja skiej armii prowadzonej przez Lucjusza
puściła się w pogoń za Indianami, ale wpad - Korneliusza Sullę (138-78), ale zostali -po
ła w zasadzkę zastawioną przez Branta; bici w 85. Inna armia rzymska dowodzona
w krwawym starciu większość ochotników przez Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84)
zginęła. wyparła Mitrydatesa i jego armię z -po
wrotem do Pontu. Mitrydates musiał zrzec
1 86 8 B arto lo m esię większości zdobytych ziem i zapłacić
M IT R Ę G O R E B E L IA 1W87 4.
Mitrę (1821-1906) przegrał w wyborach wysoką kontrybucję. Druga wojna Mitry -
prezydenckich w Argentynie. Wygrał je datesa 83-81 p.n.e. Wojnę rozpoczął am -
Domingo Faustino Sarmiento (1811-1888), bitny wódz rzymski Lucjusz Licyniusz Mu-
cieszący się poparciem wojska. Rząd Sar- rena (wzmian. 83-82), który dokonał najaz-
du na obszary państwa Mitrydatesa leżące
nad rzeką Kizilirmak, poniósł jednak klęs-
kę. Sulla, zwierzchnik Mureny, odciął się
od jego działań. W 75 Mitrydates zawarł
przymierze z Kwintusem Sertoriuszem (zm.
72), rzymskim wodzem w Hiszpanii przy-
czyniając się tym do wybuchu następnej
wojny. Trzecia wojna Mitrydatesa 75-65
p.n.e. Zabójstwo Sertoriusza usunęło niebez-
pieczeństwo grożące Rzymowi z zachodu.
Na wschód posłano rzymskiego wodza Luc-
jusza Licyniusza Lukullusa (110P-56), który
miał uporać się z Mitrydatesem. Rzymianie
odnieśli zwycięstwo w wielu bitwach, w tym
pod Kyzikosem, Cabirą (Sivas), Tigranocer-
tą i Artaksatą i udało im się wyprzeć Mit-
rydatesa z Pontu; później jednak wyczer-
pana armia Lukullusa zagroziła buntem.
Wojnę zakończył nowy dowódca (od 67),
Pompejusz Wielki (106-48), który rozbił
Mitrydatesa w bitwie w dolinie rzeki Likos
w 66. Mitrydates uciekł na Krym; czując
się zhańbiony porażką nakazał swemu nie-
wolnikowi, by go zabił. Zięć i sojusznik
Mitrydatesa, król Armenii, Tigranes
(140?-55), został przez Rzymian zwyciężony
i wzięty do niewoli, a w 65 przekazał
Rzymowi wszystkie swe zdobycze. Patrz
także RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 72-66 p.n.e.
MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909.
Konstytucja ogłoszona w 1876 była kon-
stytucją niemal absolutystyczną. Zniósł ją
sułtan Abdulhamid II (1842-1918). Działa-
nia sułtana zmusiły zwolenników konstytu-
cji, w większości młodych, prozachodnich
Turków (stąd nazwa młodoturcy), do szu-
kania schronienia w Europie, gdzie zrzesze-
ni w ugrupowaniu Partia Jedność i Postęp
(PJP) propagowali reformę osmańskiego
imperium. W 1908 oficerowie 3. Korpusu
w Macedonii, członkowie ruchu młodotur-
ków, podnieśli w Salonikach sztandar swo-
bód, domagając się przywrócenia konstytucji
i zwołania parlamentu rozwiązanego w 1877.
Powstanie, poparte przez PJP w Paryżu,
rozszerzało się bardzo szybko; groźba na-
jazdu na Konstantynopol (Stambuł) zmusiła
Abdulhamida do złożenia obietnicy (nie
miał zamiaru jej dotrzymać), że żądania
młodoturków zostaną spełnione (24 lipca
1908). PJP osiągnęła swoje podstawowe cele,
ale nie miała żadnej koncepcji kierowania
krajem i sprawując władzę po pokojowym
zamachu stanu popełniła wiele błędów. PJP
nie usunęła starej biurokracji i pozwoliła
sułtanowi Abdulhamidowi otworzyć w 1909
na nowo zwołany parlament. Abdulhamid
obiecywał, że będzie monarchą konstytucyj-
nym, ale w sekrecie dążył do ograniczenia
wpływów PJP. Jego intrygi skłoniły ultra-
reakcyjny Związek Mahometański do ot-
wartego wystąpienia; pod wpływem presji
Związku oddziały 1. Korpusu przypuściły
szturm na izbę niższą parlamentu, domaga-
jąc się przywrócenia Świętego Prawa i znie-
sienia konstytucji (kwiecień 1909). Udając
żal, sułtan przystał na żądania rebeliantów.
Rząd PJP upadł, a nowy rząd, w którym
PJP nie uczestniczył, nie dopatrzył się błędu
w rozkazie sułtana nakazującym wytępienie
Ormian w Adanie i Cylicji (patrz ORMIAN
MASAKRY 1909), we wprowadzeniu stanu wy-
jątkowego, aresztowaniu powstańców w 1908
czy zmniejszeniu garnizonu w Konstan-
tynopolu. W odpowiedzi na te posunięcia
z Salonik wyruszyła armia wyzwoleńcza
dowodzona przez Mustafę Kemala, znanego
później jako Kemal Atatiirk (1881-1938).
Wojska Kemala wkroczyły do Konstanty-
nopola, za zgodą religijnych przywódców
islamskich zdetronizowały sułtana i osadziły
na tronie jego brata Mehmeda V Reszada
(1844-1918). PJP utworzyła rząd, który
borykał się z wieloma złożonymi problema-
mi wewnętrznymi i międzynarodowymi.
M N IC H Ó W W O JN A 1463. W X V w . w ięk
-
szość Japończyków wyznawała buddyzm,
który podzielił się na kilka sekt rywalizują-
cych między sobą o władzę, ziemie i wpły-
wy. Od IX w. autorytetem cieszyła się sekta
tendai z ośrodkiem w klasztorach położo-
nych na dużym wzgórzu Hieizan na pół-
nocny wschód od stolicy Japonii, Kioto.
Natomiast sekta shin-shu miała siedzibę
 w stolicy. Obie sekty miały swoich mni-elementy islamu i hinduizmu. Doceniani
chów-wojowników i obie współzawodniczy - przez liberalnego cesarza (muzułmanina)
ły ze sobą od lat, ale szogunowie trzymali jeAkbara (1542-1605) z dynastii Mogołów
w ryzach. Gdy jednak szogunowie, podobniesikhowie byli nielubiani przez ortodoksów,
jak cesarze, stali się jedynie figurantami,zwłaszcza za popieranie liberalnych kan -
antagonizm między sektami przerodził siędydatów w sporach Mogołów o sukcesję.
w otwartą walkę. Mnisi z Hieizan wkroczyliW 1606 z rozkazu cesarza Dźahangira z -dy
do Kioto, spalili świątynię Hongwanji, głó
- nastii Mogołów (1569-1627) aresztowano
wną siedzibę shin-shu. W regionach wiej - i zamęczono na śmierć piątego guru (nau -
skich rozmaite sekty również zwalczały sięczyciel duchowy) sikhów, Ardżuna (1563--
wzajemnie i również siały zniszczenia. Owe1606) za rzekome popieranie buntu Chusru
wojny religijne były jeszcze jednym przeja
- (zm. 1622) (patrzMOGOŁÓW WOJNA DOMOWA
wem ogólnej anarchii, jaka ogarnęła Japonię1607). Siódmy guru, Har Rai (1630-1661),
w XV w. Patrz takżeJAPOŃSKA WOJNA poparł muzułmańskiego księcia i uczonego
DOMOWA 1450-1550;ONIN WOJNA 1467-1477. Darę Szikoha (1615-1659) w walce z cesa -
rzem Aurangzebem (1618-1707) i musiał
M O DO KÓ W W OJN A 1872-1873. W 1870 wysłać na dwór Mogołów syna jako zakład -
grupa Indian Modoków prowadzona przeznika. Po każdym nieprzyjaznym dla nich
wodza Kintpuasza, znanego białym jakowydarzeniu nastroje sikhów były coraz bar -
Kapitan Jack (l837?-1873), opuściła rezer- dziej wojownicze. Dziewiąty guru, Tegh
wat indiański Klamath w południowym Ore-Bahadur (1621?-1675), w odpowiedzi na
gonie, by odzyskać ziemie Modoków w pobli- islamski fanatyzm Aurangzeba wzniecił -po
żu rzeki Lost w północnej Kalifornii. Próbywstanie w Pendżabie. Ujęty przez wojska
nakłonienia Indian do powrotu do rezerwatucesarskie Tegh Bahadur przekazany został
zawiodły. Około 80 wojowników z rodzinamido Delhi, stolicy Mogołów; po odmowie
- przejścia na islam został ścięty. Syn Tegha
schroniło się w naturalnej „fortecy" utworzo
nej z pokładów law y, bogatej w jaskinieBahadura, dziesiąty i ostatni guru, Gowind
i parowy, znajdującej się w pobliżu jezioraRai Singh (1666-1708) stworzył „khalsę"
- („czysta"), organizację wojskową sikhów i do
Tulę, w Kalifornii. W listopadzie 1872 kawa
leria USA zaczęła oblegać Modoków, którzykońca życia prowadził walki w Pendżabie
stawiali skuteczny opór. W kwietniu 1873,z przeważającymi siłami Mogołów. Został
w czasie konferencji pokojowej, Kapitan Jackzamordowany w 1708. Patrz także MOGOŁÓW
zastrzelił generała Edwarda R. S. Canby'egoWOJNA DOMOWA 1707-1708.
(1817-1873); w odwecie wojsko USA nasiliło
walkę z Modokami. W końcu maja 1873MOGOŁÓW L SIKHÓW WOJNA 1709-1716.
Kapitan Jack z resztką wojowników zmuszo - Bahadur Szah I (1643-1712), cesarz z dynas -
ny był opuścić schronienie, w czasie ucieczkitii Mogołów w Indiach, który dążył do
dostał się do niewoli. Powieszono go 3 paź
- przywrócenia władzy Mogołów nad rywala -
dziernika 1873 w forcie Klamath. Częśćmi, toczył walkę z Marathami. Początkowo
Modoków wróciła do rezerwatu w Oregonie,pomagali mu sikhowie pod wodzą Gowinda
a część posłano do Oklahomy (pozwolono imRai Singha (1666-1708). Po śmierci Gowin -
powrócić do Oregonu dopiero w 1909). da Singha w 1708 sikhowie pod przewod -
nictwem Bandy Singha Bahadury (1670- -
MOGOŁÓW l MARATHÓW WOJNY. Patrz 1716) sprzeciwili się obecności garnizonów
MARATHÓWi MOGOŁÓW WOJNY. Mogołów w Pendżabie, zdobyli twierdzę
Sirhind (1710) i zostali rzeczywistymi wład
-
MOGOŁÓW l SIKHÓW WOJNA 1675-1708. cami Pendżabu; tylko Lahaur pozostał w- rę
Sikhowie byli wyznawcami religii łączącej kach Mogołów. Banda Singh nadal dokony-
wał wypadów z okolicznych wzgórz. Śmierć stwo Mewar. Prowadziło ono wytrwale par -
Bahadur Szaha umożliwiła Bandzie Sing- tyzantkę. Mimo wysiłków wojskowych i -dy
howi odzyskanie Sadhaury i Lohgarhu. plomatycznych Mewar pozostał niepodległy
Działania sikhów nasiliły się w czasie wojny do końca panowania Akbara. Akbar nadal
sukcesyjnej (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA powiększał swoje imperium: w 1586 przyłą -
1712-1720), która osłabiła opór Mogołów. czył Kaszmir, zajął Sind w 1590, w latach
Następca Bahadur Szaha, Farruchsijar (zm. 1 5 9 2 -1 5 9 4 w ci eli ł O ris ę d o B en g a lu ,
1719) zwyciężył i ujął Bandę Singha w 1711; a w 1595 podbił Beludżystan. W chwili
przywódcę sikhów zawleczono do Delhi, śmierci Akbara (1605) poza zasięgiem wła -
upokorzono prowadząc go w pochodzie dzy Mogołów pozostały jedynie Mewar,
zakutego w kajdany i w końcu, w czerwcu Assam i Dekan.
1716, zamęczono na śmierć, torturując roz -
palonym żelazem. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605.
Pod koniec panowania Akbara (1542-1605),
M O G O Ł Ó W P O D B Ó J R A D Ż A S T A N- U cesarza
1 56 1- Hindustanu (równina Gangesu w -In
1595. Długa nieobecność w Indiach cesa rza diach północnych) z dynastii Mogołów,
Humajuna (1508-1556) z dynastii Mo - doszło do nieporozumień między cesarzem
gołów (patrz MOGOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR a jego najstarszym synem, Selimem, który
WCZESNE 1535-1555) umożliwiła książę tom później panował jako Dźahangir (1569- -
hinduskim ze środkowych i zachodnich 1627). Selim utrzymywał dwór w Allaha-
Indii uzyskanie samodzielności. Połączone badzie godny udzielnego księcia, co iryto -
luźnymi sojuszami królestwa te tworzyły w ało Akbara, który odnosił się do syna
razem Radżastan, czyli Radżputanę i -za z nie ukrywaną, wręcz obsesyjną wrogością.
grażały gospodarczej stabilności imperium W latach 1600-1602 Selim objeżdżał całe
Mogołów. W 1561 syn Humajuna i jego Indie na czele dużej armii, występując w roli
następca, Akbar (1542-1605), rozpoczął cesarza i nie stosując się do rozkazów ojca.
działania wojskowe i polityczne, żeby roz - W 1602 ruszył z 30-tysięcznym wojskiem
wiązać ten problem. Wojska cesarza podbiły na Agrę, ale Akbar rozproszył siły Selima,
w 1561 królestwo Malwa, położone na pół - nim doszło do walk. Selim jednak nosił się
nocy Dekanu. W 1562 Akbar poślubił księż - z zamiarem wykorzystania swego wojska do
niczkę z Amberu (Dżajpur) i pozyskał przy - zamordowania znienawidzonego rywala,
jaźń tamtejszego władcy, która przetrwała głównego doradcy Akbara. Mimo ostrzeżeń
przez całe panowanie Akbara. Obydwa -po doradca stawił czoło swemu wrogowi, został
sunięcia umożliwiły mu w latach 1562-1564 ujęty i ścięty; gdy jego głowę przyniesiono
opanowanie Dźodhpuru, Bhathy (Rewy) Selimowi, ten kazał ją wrzucić do ustępu.
oraz dużej części Pendżabu i zachodniego Akbar zrezygnował z odwetu, uważał -bo
Radżastanu. W latach 1567-1570 Akbar w iem Selima za żałosnego alkoholika.
zdobywał kolejno olbrzymie twierdze Ra - W 1603 doszło do pojednania, w czasie
dżastanu i stopniowo podporządkował sobie którego Selim przekazał ojcu 350 słoni, co
cały kraj; od 1567 do 1568 wojska Akbara miało być symbolem rozbrojenia, a Akbar
oblegały Citor, uchodzący za nie do zdoby - włożył mu na głowę królewski turban, ozna kę
cia; zdobyły go kosztem 30 tysięcy poleg - księcia krwi. Wkrótce potem Akbar osa dził
łych. Oblężenie Ranthamboru trwało od Selima w areszcie domowym z zakazem picia
1568 do 1569. W następnym roku Akbar alkoholu i zażywania opium. Dwór cesarski
zwołał konferencję władców Radżputów; czte - otwarcie faworyzował Chusru (zm. 1622),
ry królestwa uznały z miejsca jego zwierzch- którego zwolennicy walczyli z Seli mem w
nictwo, cztery inne przyłączyły się niedługo czasie turnieju słoni (1605). Z rozka zu
potem. Opierało się tylko zachodnie króle- Akbara walkę powstrzymał 13-letni syn
 Selima, Churram (1592-1666), późniejszyMOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1657-1659.
Szahdźahan, który także zbuntował się prze - Zostawszy w wieku 16 lat dowódcą wojs -
ciw własnemu ojcu i był jednym z inspira - kowym, Aurangzeb (1618-1707) wygrał pra -
torów morderstwa Chusru (1622). Na łożuwie wszystkie wojny podjęte z polecenia
śmierci Akbar potwierdził, że uznaje Selimaojca, Szahdźahana (1592-1666) (patrz Au-
za swego następcę. RANGZEBA WOJNY 1636-165?), natomiast jego
najstarszemu bratu, Darze Szikohowi
M O G O Ł Ó W W O JN A D O M O W AP a-1 60(1615-1659), 7. faworytowi Szahdźahana, -do
nowanie Dźahangira (1569-1627), cesarzagadzano na dworze starając się nie sprowo -
z dynastii Mogołów w Indiach, zakończyłokować go do buntu (bunty książąt przeciw
się wojną domową, w rzeczywistości -jed ojcom-cesarzom były zwyczajową praktyką
nak waśnie wewnętrzne o różnym stopniuMogołów). Dara tylko raz dowodził armią
nasilenia trwały przez cały okres jego -rzą i to bez powodzenia. Obawiając się młod -
dów, od 1605 do 1627; w tym czasie -im szego brata, Dara i jego frakcja zaprzepaścili
perium stworzone przez Akbara (1542- - sukcesy Aurangzeba w wojnie z Golkondą
1605) przestało się rozrastać i zaczęłoi Bidźapurem (1656-1657), zadowalając się
tracić poczucie jedności. Sam Dźahangirogromnymi kontrybucjami wypłaconymi
też buntował się przeciw ojcu (patrz MO- przez zwyciężonych władców. Dara objął
GOŁÓW WOJNA DOMOWA ićoo-ieos), potem rządy i zerwał wszelkie więzy z braćmi,
p r a g n ą ł j e d n a k u n i k n ą ć z a m i e s z a n i aprzyczyniając się w ten sposób do wybuchu
i przelewu krwi. Jego plany zawiodły.wojny o sukcesję. Szudża (zm. ok. 1658)
Przetrzymywał na dworze swego najstar - i Murad (zm. 1661), dwaj bracia Dary,
szego syna Chusru (zm. 1622), ponieważobwołali się sami cesarzami, zwołali armie
ten spierał się z nim jeszcze przed -ob i zamierzali ruszyć na Agrę, stolicę Mogo -
jęciem tronu. W 1605 pogodzili się, jednakłów. Szudża został pokonany (24 lutego
n i e n a d łu g o . W 1 6 0 7 C h u s r u u c ie k ł1658) i wyparty do Bengalu. Murad i Auran -
z dworu, zebrał tłum zwolenników i obiegłgzeb sprzymierzyli się i zwyciężyli siły
Lahaur w nadziei, że zdobędzie teryto - cesarskie pod Dharmatem (25 kwietnia
rium, na którym będzie mógł sam pano - 1658), a Darę pod Samugarhem, w pobliżu
wać. Cesarska armia szybko pokonała bun - Agry (8 czerwca 1658). Dara uciekł, został
towników; Chusru złapano, w kajdanachponownie pobity pod Deorajem, a następnie
sp r o w a d z o n o z p o w r o te m d o L a h a u r uujęty. Stracono go na podstawie fałszywego
i pozbawiono godności. Tytuły, przywilejeoskarżenia. Aurangzeb, uwolniony od Mu-
i status księcia krwi przeszły na jego mło - rada (uw ięziono go, a później stracono)
dszego brata Churrama (1592-1666), zna - i Szudży (zw abiony w zasadzkę i zabity
nego jako Szahdźahan. By uniknąć dal - w Bengalu), pozbawił tronu Szahdźahana,
szych buntów, Dźahangir okrutnie karałuwięził go w twierdzy w Agrze i odmawiał
buntowników: ścinał ich i wbijał na palwszelkim prośbom o spotkanie. 26 czerwca
setkami, stracił również przywódców sik-1658ogłosił się cesarzem, a w początkach
hów, czym wzbudził ich nienawiść. Sam 1659 nic już nie zagrażało jego panowaniu;
Chusru przez rok był zakuty w złote kaj - jego ojciec pozostał do końca życia w wię
dany. Po uwolnieniu chciał zabić ojca; za zieniu z widokiem na Tadż Mahal.
karę został oślepiony i pozostawał więź -
niem dworu aż do śmierci. W 1622 zostałMOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1707-1708.
uduszony z rozkazu Churrama, który rów - Wprawdzie cesarz Aurangzeb (1618-1707)
nież zbuntował się przeciw Dźahangirowi proponował podział imperium, by uniknąć
(patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). Patrz wojny sukcesyjnej, ale po jego śmierci trzej
także SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621. synowie rozpoczęli walkę o władzę. Książęta
Azam (zm. 1707) i Kambachsz (zm. 1708) marionetkowym władcą pozostającym pod
obaj przebywający w Dekanie w Indiach, przemożnym wpływem braci Sajjidów; -po
wpadli w złość, dowiedziawszy się, że ich mógł Sajjidom w pokonaniu zbuntowanego
starszy brat, Muazzam (1643-1712), guber - przywódcy Radżputów, Adźita Singha
nator Kabulu (obecnie Afganistan) ogłosił (1678-ok. 1720) i przywódcy sikhów Bandy
się cesarzem jako Bahadur Szah I. Dzięki Singha Bahadura (1670-1716), ale w 1719
wielkiej przewadze artylerii rozbił on armię przeciwstawił się Sajjidom, którzy pozbawili
Azama pod Samogarhem, w której Azam go wówczas tronu, oślepili i zamordowali.
zginął. Kambachsz zmarł od ran odniesio - Nie mogąc ze względu na ograniczenia
nych w bitwie (1709). Ułagodził Bahadur dynastyczne zająć tronu, Sajjidzi doprowa -
radżputów uwalniając więzionego od czasu dzili do koronowania kolejno dwóch choro -
RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZECIW witych chłopców (luty-listopad 1719), a -pó
AURANGZEBOWI (1679), królewskiego źniej do koronacji wnuka Bahadura Szaha I,
potomka Adźita Singha (1678-1720), który Muhammada Szaha (1702-1748). W 1720
został władcą Marwaru (Dżodhpur) i osłabił rozrastające się państwo Marathów podbiło
Marathów uwalniając ich władcę Sahu (zm. Hindustan (równina Gangesu w północnych
1749). Śahu natychmiast rozpoczął wojnę Indiach). Zawiązał się spisek przeciw Hu-
domową z dowódcami, którzy prowadzili sainowi Ali; w 1720 Husain został otruty,
działania wojenne Marathów od 1689, to Abdullę zwyciężono i wzięto do niewoli
jest od czasu egzekucji jego ojca, Samb- w bitwie pod Hasanpurem w pobliżu Delhi.
hadżego (1657-1689) (patrzM A R A T H Ó W i Panowanie Sajjidów skończyło się. Impe -
MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Jedynie sik-howie rium Mogołów nadal chyliło się ku upad -
odmówili uznania władzy Bahadura. Cesarz kowi, aż wreszcie w 1764 cesarz Alam
wyruszył do Lahauru (obecnie w -Pa Szah II (1728-1806) został pensjonariuszem
kistanie), by walczyć z sikhami (1710). brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
Wojna nie zakończyła się rozstrzygającym Patrz także AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1720;
wynikiem, mimo że wojska Mogołów wypar - BENGALU WOJNA z MOGOŁAMI 1742; PERSKI NAJAZD
ły powstańców w góry. Śmierć Bahadura NA INDIE MOGOŁÓW1733-1739.
w 1712 spowodowała MOGOŁÓW WOJNĘ
DOMOWĄ 1712-1720. Patrz takżeMOGO- M O G O Ł Ó W W O J N A Z A F G A N IS T A N E M
ŁÓW i SIKHÓW WOJNY. 1565-1581. W odróżnieniu od hinduizmu
islam nie uznawał tradycji primogenitury,
MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1712-1720. stąd powszechnym zjawiskiem były wojny
Po śmierci Bahadura Szaha I (1643-1712), sukcesyjne. Muzułmanie indyjscy rozwią -
cesarza z dynastii Mogołów, rozpoczęła się zywali ten problem na dwa sposoby; dzielili
wojna sukcesyjna, która przyśpieszyła upa - kraj między następców lub, zwyczajem Tur -
dek imperium Mogołów w Indiach. Bahadur ków osmańskich, najsilniejszy zabijał wszys -
miał czterech synów . N ajpotężniejszym tkich rywali. Akbar (1542-1605), cesarz
z nich był najstarszy, który objął tron jako Hindustanu (równina Gangesu w północ -
Dżehandar Szah (zm. 1713); okazał się nych Indiach) z dynastii Mogołów, zdecy -
najbardziej nieudolny ze wszystkich wład - dował się na pierwszy sposób; cesarz Auran-
ców mogolskich. Jego prawa do tronu -za gzeb (1618-1707) - na drugi (patrzAURAN-
kwestionował krewny, Farruchsijar (zm. GZEBA WOJNY 1636-1657). Pierwszy sposób nie
1719), który z pomocą braci Sajjidów (Hu- zawsze stanowił gwarancję pokoju. Przyro -
sain Ali [zm. 1720] i Abdulla [zm. 1721?]) dni brat Akbara, Mirza Hakim (zm. 1585),
przeprowadził udany zamach stanu w 1713 za zgodą cesarza zatrzymał władzę w Kabu -
i kazał udusić Dżehandara Szaha. Farruch lu. W 1565 uzbeccy możnowładcy powstali
w s tąp ił na tron i przez d łu g i cza s b ył przeciw Kabulowi. Mirza Hakim uciekł do
 Indii i poprosił Akbara o pomoc, a gdy du i Campaner, ścigał sułtana Gudżaratu,
Akbar pomaszerował w kierunku Lahauru,Bahadura (zm. 1536?), wzdłuż zachodniego
nielojalni Mogołowie nakłonili Mirzę Ha-wybrzeża Indii i zmusił go do szukania
kima do buntu. Pojawienie się armii cesars
- schronienia u Portugalczyków. Jednakże
kiej wystarczyło, by Hakim ze strachu rozgniewany wasal Humajuna, Szer-chan,
uciekł do Kabulu. Akbar wspaniałomyślnie ogłosił niepodległość i najechał Bengal
zawarł z nim pokój, natomiast surowo stłu
- (1536). Humajun wrócił do Delhi, nie -zo
mił inne bunty wzniecone przez krewnych i stawiwszy wojska na zajętych terenach. Ba-
wasali (patrz MOGOLÓW WOJNA z GUDŻA-RATEM hadur wrócił bez przeszkód do kraju i -po
DRUGA 1572-1573). Nawet te przykłady
surowej nownie objął panowanie nad swoim teryto -
sprawiedliwości Akbara nie skłoniłyHakima rium, nadal nie uznając władzy Delhi.Dru-
do zachowania spokoju. W 1581 Akbarga wojna Mogołów z Gudżaratem1572--
znowu musiał podjąć przeciw niemu 1573. Po podbiciu w latach 1561-1570
działania wojenne. Tym razem był mniejwiększej części Radżastanu Akbar (1542- -
wspaniałomyślny; mianował swoją przyrod - 1605), cesarz Hindustanu (równina Gan -
nią siostrę gubernatorem odpowiedzialnym gesu w północnych Indiach), wyruszył na
bezpośrednio przed Delhi. Mimo że Mirza zachód w kierunku królestwa Gudżarat,
Hakim w istocie pozbawiony był władzy,które od początku sułtanatu delhijskiego
panował aż do śmierci; później Kabul wcie
- opierało się władzy muzułmańskiej (patrz
lono do imperium Mogołów. MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1501-1595).
Gudżaratu bronił zespół silnych twierdz
M O G O L Ó W W O J N A Z G U D Z A R A T- E M
i ufortyfikowanych
P IE R miast. W listopadzie
WSZA 1535-1536. Po śmierci Babera 1572 Akbar bez trudu zajął Ahmadabad,
(1483-1530), pierwszego cesarza Indii z -dy a w miesiąc później twierdzę Kambaj. Na -
nastii Mogołów, na tron wstąpił jego syn, stępnie zwyciężył wrogiego krewnego w Sar-
Humajun (1508-1556), którego rządy omal nal. Akbar wrócił potem do siedziby dworu
nie zakończyły się utratą przez Mogołów w Fatehpur Sikri, miasta wzniesionego spe -
niedawno pozyskanego imperium w Indiach cjalnie dla niego, które miało zastąpić Agrę
(patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1530 i Delhi. Zwyciężony w Sarnalu nieprzejed -
najeźdźcy mogolscy musieli jeszcze umocnić nany krewniak nie zrezygnował z walki;
i scalić swoje zdobycze w Indiach. To przypuszczając, że letnie monsuny zatrzy -
zadanie przypadło nieodpowiedzialnemu mają Akbara, obiegł Ahmadabad (1573).
Humajunowi, który interesował się głównie Jednakże Akbar był nieugięty; mimo złej
winem, opium, poezją i astrologią. Początek pogody jego wojsko w ciągu 11 dni przeszło
jego panowania był niefortunny; wojska ponad 800 km, zwyciężyło 20 tysięcy zbun -
Mogołów nie zdołały opanować hinduskiego towanych hindusów i wzięło do niewoli
księstwa Kalińdżar w Bundelkhandzie, na rywala cesarza, który został osadzony w wię -
południe od Delhi (1530). Humajun rozpo - zieniu. Sprzymierzeni z Gudżaratem Por-
czął długotrwały spór z Szer-chanem tugalczycy (zajmowali Diu, wyspę Gudżara -
(1486-1545) z afgańskiej dynastii Sur, który tu), zawarli pokój z Akbarem, który wrócił
był wasalnym gubernatorem Biharu. Hu - do nowej stolicy na krótko przed wybuchem
majun usiłował bez powodzenia zdobyć wojny z dynastią Sur. Patrz takżePOR-
twierdzę Szer-chana w Ciurnar (patrzMO- TUGALSKIEKAMPANIEPRZECIW Diu 1509-1547.
GOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-
1555), a następnie ruszył na południei MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1622-1623.
zachód, i najechał Malwę oraz Gudżarat Szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?)
(1535). Początkowo kampania przebiegała pragnął zdobyć opanowaną przez Mogołów
pomyślnie; Humajun zdobył twierdze Man- twierdzę Kandahar, mającą duże znaczenie
strategiczne. Armia perska usiłowała zająć
twierdzę w latach 1605-1606, ale cesarz
Dźahangir (1569-1627) z dynastii Mogołów
wysłał wojska, które zmusiły Persów do
odwrotu. W 1622 Abbas poprowadził armię
na Kandahar i po 45 dniach oblężenia
zdobył twierdzę. Dźahangir postanowił po-
nownie wysłać wojsko, by odzyskać miasto
i twierdzę, która była rzekomo nie do
zdobycia. Władca poświęcał swój czas głów-
nie ogrodom, poezji i zabawie, walkę polecił
prowadzić synowi, Churramowi (1592--
1666), zwanemu później Szahdźahanem.
Rozkazał mu, by poprowadził armię z De-
kanu do obecnego Afganistanu. Churram
zwlekał z wymarszem, został więc uznany
przez sąd cesarski za winnego buntu. Gdy
wreszcie chwycił za broń, skierował ją prze-
ciw własnemu ojcu. Bunt (patrz SZAHDŹA-
HANA BUNT 1622-1626) uniemożliwił Mogołom
wzięcie odwetu; armia cesarska, która wresz-
cie dotarła do Kandaharu w 1623, była zbyt
słaba, by odzyskać miasto.
Badachszan zajęty przez Uzbeków. Wyprawa
nie zakończyła się sukcesem, natomiast
Persowie w odpowiedzi na ten najazd zaczęli
się przygotowywać do zdobycia Kandaharu.
Szahdźahan zwlekał z wysłaniem wojsk aż
do 1649; do tego czasu miasto poddało się
wojskom Persów i Turków uzbeckich. Ar-
mia Mogołów prowadzona przez syna Szah-
dźahana, Aurangzeba (1618-1707), bezsku-
tecznie oblegała Kandahar w 1650; siły
Mogołów były zbyt słabe i nie posiadały
ciężkiej artylerii, aby zdobyć miasto. Auran-
gzeb wycofał się, a w 1652 przyprowadził
potężną armię, jednak w czasie dwóch mie-
sięcy oblężenia nie zdołano wybić wyłomu
w obwarowaniach Kandaharu, dokonano
odwrotu. Aurangzeb popadł w niełaskę. Jego
starszy brat, Dara Szikoha (1615-1659),
w 1653 również na próżno przez pięć mie-
sięcy oblegał Kandahar. Wojska Mogołów
już nigdy więcej nie podjęły próby odzys-
kania Kandaharu. Patrz także AURANGZEBA
WOJNY 1636-1657.

M O G O Ł Ó W W O J N A Z P E R SJĄ D1638.
o- MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR -PÓŹ
kładnie sto lat przed PERSKIM NAJAZ- N IE J S Z E 15 56 -1 5 5 7 , 1 57 5-1 5 T
7 6rzeci
. i
DEM NA INDIE MOGOŁÓW wojska ce- największy władca z dynastii Mogołów
sarza Szahdźahana (1592-1666) z dynastii w Indiach, Akbar (1542-1605), mając 13 lat
Mogołów odbiły miasto Kandahar utracone odziedziczył wszystkie nie rozwiązane prob-
w wojnie MOGOŁÓW Z PERSJĄ 1622-- lemy swego ojca, Humajuna (1508-1556),
1623. Szahdźahan spodziewał się odzyskać przede wszystkim stałą, wyniszczającą ry-
też Samarkandę, stare, rodzinne miasto walizację z dynastią Sur, a także wrogie
Timurydów; Kandahar był etapem na tej stosunki z władcami Radżputów (patrz MO-
drodze. Władca przekupił perskiego guber- GOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595). Miał
natora Kandaharu, dzięki czemu cesarz również własne, nieco mniejsze problemy;
zdobył miasto bez oblężenia, po czym wiel- rosnącego w potęgę przyrodniego brata
kim kosztem ufortyfikował Kandahar. (patrz MOGOŁÓW WOJNA z AFGANISTANEM 1565-
issi), wrogie stosunki z Gudżaratem (patrz
MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1649-1653. MOGOŁÓW WOJNA z GUDŻARATEM DRUGA 1572-
Szahdźahana (1592-1666), cesarza z dynastii 1573) i kłopoty z najstarszym synem (patrz
Mogołów w Indiach, niepokoiły zwycięstwa MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605). Wojna z
wojowniczych Persów, którzy zdobyli af- dynastią Sur jeszcze się nie skończyła, gdyż
gańskie miasto Bamian (1639), mieli rów- zwycięstwo Humajuna z 1555 pod Rohtak
nież w planach odzyskanie Kandaharu na jedynie nadwerężyło siły rywali. W
południu. Mogołowie doskonale ufortyfiko- okresie przejmowania tronu przez Akbara,
wali Kandahar, a gdy atak Persów nie Sikandar Sur (zm. 1558) podważał chwiejną
nastąpił, Szahdźahan polecił w 1646 swemu jeszcze władzę Mogołów w Pendżabie, toteż
synowi Muradowi (zm. 1661), by najechał Akbar z regentem udali
 się niezwłocznie na zachód. Jednakże w tym grodzić mu drogę do Delhi. Armia Huma -
czasie, Himu (zm. 1556), hinduski premier juna, zdziesiątkowana przez choroby, została
Biharu i Bengalu (w których rządy sprawo - rozbita pod Causa w 1539. Humajun uciekł
wała dynastia Sur), zdobył Delhi i Agrę do A g ry, przebaczy ł b raciom , jednego
i objął władzę jako radża Wikramaditja. z nich, Kamrana (zm. 1557), mianował
Armia Mogołów pośpiesznie pomaszerowała władcą Kabulu i Kandaharu i pośpieszył na
na wschód; w drugiej bitwie pod Panipatem, zachód, lecz tam spotkała go ponownie
na skutek ataku hinduskich wojsk, którym porażka w bitwie pod Kanaudź w 1540.
towarzyszyło około 1500 słoni, oba skrzydła Uciekł do Lahauru, natomiast Szer-chan
wojsk Mogołów zaczęły się cofać, ale wtedy obwołał się cesarzem. Nowy cesarz udał się
Himu został rażony strzałą w oko, a jego w pościg za Humajunem, który dalej ucie -
wojsko rzuciło się do ucieczki. Himu wzięto kał, najpierw do Sindu, potem na wschód
do niewoli, a potem ścięto. Oswobodziwszy do Radżastanu, następnie z powrotem do
Delhi oraz Agrę i przekazawszy je pod Sindu (gdzie urodził się jego następca,
zarząd dowódcy wojskowego, Akbar wrócił Akbar [1542-1605]). Z Sindu udał się do
na zachód i pobił Sikandara Sura pod Kandaharu, gdzie jego brat nie udzielił mu
Sirhind. Zwyciężony uciekł do Orisy. Ak - schronienia; ostatecznie wycofał się do Per-
bar, znając jego słabość, nie ścigał go. sji (Iran), gdzie próbował przekupić szacha
Podbój Biharu w 1574 skłonił jednak Sura proponując diament Koh-i-noor w zamian
do najazdu na Bengal. Akbar wygrał bitwę za armię. W 1547 Humajun rozpoczął walkę,
pod Tukaroi (1575) i zajął Bengal. Władca ale by móc wkroczyć do Indii (1554) i wal -
Sur ponownie próbował (1576) zająć Bengal, czyć z dynastią Sur, musiał przedtem jeszcze
ale porażka i śmierć pod Radżmahal zakoń - przez siedem lat walczyć z Kamranem.
czyła opór, jaki władcy timurydzcy musieli Potężna armia dynastii Sur, zaangażowana
przełamywać od 1536. Patrz takżeBABERA w walkę na trzech frontach, została pokona -
PODBOJE 1524-1529. na przez mogolsko-perską armię w Pen-
dżabie i w końcu całkowicie rozbita pod
M O G OŁ ÓW W O JNY Z DYNASTIĄ Rohtak SUR (Rohtas) w 1555. Humajun udał się
W C Z E S N E 1 5 3 5 -1 5 W
5 5 . 1 5 3 2 c e sa rz z - d y od razu do Delhi i Agry, odzyskał tron, ale
nastii Mogołów w Indiach, Humajun zasiadał na nim tylko rok; zabił się, gdy
(1508-1556), podjął nieudaną próbę zdoby - spadł pijany z kamiennych schodów.
cia twierdzy Ciurnar w Biharze; dało to
początek długiej walce z gubernatorem -Bi MONACHIJSKI PUCZ. Patrz „PUCZ PlWIA-
haru, Szer-chanem (1486-1545) z dynastii RNI" 1923.
Sur (afgańskiej), który towarzyszył Baberowi
(1483-1530) w pochodzie z Kabulu do Indii M O N G O LSK A W O JNA D O M O W A- 1260-
(patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1535 1264. Śmierć wielkiego Mongkego-chana
Humajun toczył wojnę z Gudżaratem (patrz (Mangu-chan 1207?-1259) spowodowała -ro
MOGOŁÓW WOJNY z GUDŻARATEM). Jego nie- zpad imperium mongolskiego. Brat Mong-
obecność w Delhi zachęciła Szer-chana do kego, Kubilaj (1216-1294), przedstawiciel
ogłoszenia niezależności oraz do najazdu na nowoczesnych Mongołów pozostających pod
Bengal. To zmusiło Humajuna do opusz - wpływami kultury chińskiej, spotkał się
czenia Gudżaratu; mimo monsunu poma - z opozycją starych Mongołów, którym prze -
szerował z armią na wschód i dotarł do wodził jego młodszy brat Arik-Buga (zm.
Bengalu w 1537. Jednakże, podobnie jak 1255). Obaj zwołali wielkie zjazdy Mon -
w czasie wojny z Gudżaratem, musiał się gołów (kurułtaj); Kubilaj - pierwszy, do
wycofać, tym razem z powodu buntu młod - Shang-du (maj 1260), a Arik-Buga dwa
szych braci w Delhi. Szer-chan zdołał za- tygodnie później do Karakorum. Obaj zo-
stali obwołani najwyższymi władcami (chan
chanami). Postępowanie ich rozbudziło siły,
których potem żaden z nich nie mógł
opanować; działania wojenne trwały do
końca stulecia. Arik-Buga zraził sobie brata
Hulagu (zm. 1265), sprzymierzeńca Kubila-
ja-chana, po czym doprowadził do walki
między nim a Berke (zm. 1266), chanem
Złotej Ordy, przyczyniając się tym do wy-
buchu ZŁOTEJ ORDY I IL-CHANÓW
WOJNY DOMOWEJ. W 1260 Kubilaj-chan
wysłał armię do Karakorum; Arik-Buga
cofnął się na zachód. Kubilaj zwyciężył
Arika (1261), potem Arik-Buga bezskutecz-
nie starał się odbić stolicę, Karakorum.
W końcu przegrał bitwę z Kubilajem w 1264
i skapitulował; Kubilaj puścił go wolno.
Arik-Buga żył jeszcze dwa lata, ale utracił
polityczne znaczenie.
M O N G O L S K IE N A J A Z D Y N A IN D-IE
1398. W odróżnieniu od najazdów na
Persję, Chiny i Europę do wypraw Mongo-
łów do Indii dochodziło dość przypadkowo.
Pierwszy najazd nastąpił przy okazji MON-
GOLSKO-PERSKIEJ WOJNY. Syn szacha
Chorezmu, Dżalal ad-Din (zm. 1231) wy-
mknął się mongolskim oddziałom, zmobili-
zował Chorasan, uciekł do Afganistanu,
zmobilizował świeże siły, po czym udał się
w góry Hindukuszu. Mongołowie pod wodzą
Czyngis-chana (1167P-1227) ruszyli za nim
w pościg; w 1221 stoczyli krwawą bitwę pod
BAMIAN, a potem pośpieszyli za Dżalal ad-
Dinem do Indii, gdzie w tym samym roku
stoczyli bitwę nad rzeką INDUS. Mongoło-
wie dokonali zagonów na Indie także w 1241,
1292 oraz w latach 1299-1308, głównie na
obszary w okolicy Lahauru i na Pendżab.
W 1329 zagrozili Delhi, ale największa
wyprawa miała miejsce prawie 70 lat później,
w 1398, podjął ją Timur (1336-1405), zakoń-
czyła się ona zburzeniem Delhi (patrz TIMU-
RA NAJAZD NA INDIE 1398-1399).
M O N G O L SK IE N A JA Z D Y N A K O R E Ę- 1231-
1241. Po zamordowaniu w 1231 wysłan- północnych Chin. Jego następcy przejęli
nika mongolskiego Ugedej (zm. 1241), syn
Czyngis-chana (1167P-1227) i drugi mon-
golski chan chanów, wydał wodzowi Sube-
dejowi (zm. 1258) rozkaz najazdu na Koreę.
Już w 1218 Korea ucierpiała wskutek najaz-
dów towarzyszących ciągłym walkom Czyn-
gis-chana z wasalnymi państwami chińskiej
dynastii Kin, ale na ogół stosunki wzajemne
były przyjazne. W wyniku najazdu Subedeja
Mongołowie zdobyli większe miasta koreań-
skie i osadzili w nich mongolskich zarząd-
ców. Powstanie w 1232 tak przeraziło ma-
rionetkowego króla Korei, że uciekł z kraju.
Wezwano go do stawienia się w mongolskiej
stolicy Karakorum, jednak odmówił; w od-
powiedzi w 1235 Ugedej wyprawił armię do
Korei. Po sześciu latach wojny król uległ,
posłał zakładników i ponownie zasiadł na
tronie jako marionetkowy władca.
M ONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405. His-
toria
12 21Europy
- i Azji zapisała wiele zwycięstw
odniesionych przez pasterskie ludy noma-
dów - Hunów, Madziarów, Turków i innych
- jednak za najbardziej fascynujące należało-
by uznać błyskawiczne zwycięstwa Mon-
gołów. Mongołowie i inne ludy, które przy-
łączyły się do nich zachęcone mongolskimi
sukcesami, początkowo stanowili grupę luź-
no powiązanych plemion, skłonnych do
podejmowania indywidualnych najazdów.
W krótkim czasie stworzyli jednak zjed-
noczoną i zdyscyplinowaną armię, która do
końca XIII w. opanowała obszary ciągnące
się od Morza Japońskiego do Morza Śród-
ziemnego i od stepów Syberii do Morza
Arabskiego. Jednoczącą siłą stał się
Czyngis--chan (1167-1227), którego
prawdziwe imię brzmiało Temudżyn.
Dzięki organizacyjnemu geniuszowi i
charyzmie Czyngłs-chan został w 1206
najwyższym władcą Mongołów, chanem
chanów (patrz CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-
1227). Nowy władca przemienił
niezdyscyplinowane plemiona w
zwycięską armię, która do chwili jego
śmierci podbiła Azję Środkową i część
władzę na podporządkowanych terytoriach
i dokończyli jego dzieła, rozciągając do
 1300 panowanie Mongołów na Persję (patrz wstanie, w końcu po długiej i zaciętej walce
MONGOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243), powstańcy poddali się chińskiej władzy.
Europę Wschodnią (patrzMONGOLSKIENAJAZDY Chiński Turkiestan i zachodnia Mongolia,
NA Ruś) i większą część Chin (patrz łącznie z Dżungarią zostały Autonomicz -
MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG nym Regionem Ujgurskim (Sinkiang) pod
1234-1279). Mongołowie zaatakowali wnież
ró zwierzchnictwem Chin. Patrz takżeMUZUŁ-
Europę Środkową (1237-1242), alesię z MAŃSKIEPOWSTANIEw CHINACH 1836-1877.
niej wycofali (patrzMONGOLSKINAJAZD NA EUROPĘ
1237-1242). Wnuk Czyngis-chana,Kubilaj- M O N G O L S K I N A JA Z D N A E U R O P- Ę 1 23 7-
chan, założył w 1260 w Chinach dynastię 1242. W 1235 na wielkim zgromadzeniu
Juan, i usiłował opanować Japonię, mongolskim (kurułtaju) starannie zaplano -
Indochiny i północne Indie. Jednak w XIV wano wyprawę do Europy; w 1236 na -za
w. rozdźwięki między przywódcami mon - chód wyruszyła 150-tysięczna armia. Nie -
golskimi doprowadziły do osłabienia ich spieszny podbój księstw ruskich (1237- -
w ładzy, upadku ich dynastii Il-chanów 1240) i pozyskanie tych obszarów dla
w Persji o raz d y n astii Ju an w C h in ach Złotej Ordy (patrzMONGOLSKI NAJAZD NA Ruś
i wojny domowej na terytoriach Kipczaków DRUGI 1230-1240) zapoczątkowały euro pejską
na Rusi (patrzZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNAWOJNA wyprawę Mongołów. Zimą 1240 gru pa
i359-i38i). Ostatnia ekspansja mon golska Mongołów pod dowództwem Bajdara
miała miejsce za panowania Timura (patrz pojawiła się w Polsce; splądrowali oni San
-
TIMURA NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY domierz, rozbili Polaków pod Tarczkiem,
1395-1390), Turka wychowanego w spalili Kraków i zwyciężyli pod Legnicą
mongolskich tradycjach. W końcu doszło do w 1241. Następnie Mongołowie wtargnęli
tego, że plemiona mongolskie zaczęły do Moraw. Główna armia mongolska pod
walczyć między sobą. Przez prawie 200 lat wodzą Subedeja (zm. ok. 1258) podzielona
mongolskie podboje zachwycały Azję i prze - na trzy korpusy weszła od strony Rusi
rażały Europę. Patrz takżeTIMURA PODBOJE Halickiej przez Karpaty na Węgry. Węgrzy,
1360-1405. osłabieni walkami z Kipczakami, których
obwiniano za najazdy Mongołów, zostali
MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760. zaskoczeni trójstronnym najazdem, Król
Kilka silnych plemion mongolskich - mię - Węgier Bela IV (1206-1270) zwiedziony
dzy innymi Dżungarowie, w Chińskim, pozornym odwrotem Mongołów ruszył za
czyli Wschodnim Turkiestanie i zachodniej nimi. Klęska w bitwie nad SAJO w 1241
Mongolii - nieustająco zakłócało spokój na była dla Węgrów ciężkim ciosem i pozwoliła
północno-zachodniej granicy Chin. Cesarz Mongołom spalić Peszt (Boże Narodzenie
chiński Czien Lung (1711-1799) wysłał 1241), dokonać wypadu na zachód do Au -
wojsko pod dowództwem zdolnego, lecz strii oraz odpocząć i uzupełnić siły przed
bezlitosnego generała Czao-hui (1708- - następną wyprawą, do której miało dojść
1764), by podbiło plemiona i zajęło ten latem 1242. Jednak śmierć władcy Mon -
region. Po pewnych trudnościach w 1757, gołów, chana chanów Ugedeja (zm. 1241),
Czao-hui zwyciężył Dżungarów i innych zmusiła ich do powrotu do Azji.
Mongołów, którzy odmawiali płacenia -co
rocznej daniny Chinom i zabili urzędników M O N G O L SK I N A JA Z D N A JA P O N IĘ- P IE R W
chińskich wysłanych tam w celu ściągnięcia SZY 1274. Opanowawszy Koreę, Mongoło -
należności. W tym czasie doszło do -po wie zainteresowali się Japonią i wysłali, jak
wstania muzułmanów w południowym Tur - zwykle, wezwanie do kapitulacji, które -Ja
kiestanie Chińskim; Czao-hui i wojsko -ru ponia odrzuciła. Kubilaj-chan (1216-1294)
szyli zatem na południe, by stłumić po- wysłał mongolsko-koreańską flotę, która
zdobyła dwie przybrzeżne wyspy i wylądo- z siłami sojuszu Alanów, Czerkiesów i Tur-
wała w Hakata (Fukuoka), w północnej ków kipczackich, ci ostatni znani są także
części wyspy Kiusiu. Okazało się, że Mon- jako Połowcy i Kumani; odwieczni wrogo-
gołowie górują nad Japończykami pod wie Mongołów, później brali udział
względem uzbrojenia i taktyki, ale potężna w MONGOLSKIM NAJEŹDZIE NA EU-
burza zniszczyła część ich floty. Mongoło- ROPĘ. Kipczacy zostali rozbici i uciekli na
wie wycofali się do Korei. Japońscy władcy zachód; pozostali, a także książęta ruscy,
Hojo przekonani, że to nie koniec prób zostali rozbici w bitwie nad rzeką KALKĄ
inwazji, ufortyfikowali wybrzeża wyspy Kiu- w 1223. Mongołowie zdobyli następnie ge-
siu. Drugi mongolski najazd na Japonię nueński port Sudak na Półwyspie Krym-
1281. Rozsierdzony na Japonię z powodu skim, ruszyli w górę Wołgi zwyciężając
zamordowania mongolskich wysłanników muzułmańskich Bułgarów (nadwołżańskich)
i odrzucenia zwierzchnictwa Mongołów, i Turków Kangły, po czym wreszcie wrócili
Kubilaj-chan wysłał wielką mongolsko-ko- do władcy, Czyngis-chana (l 167?-1227)
reańską armadę (4500 dżonek i prawdopo- przebywającego w Persji. Na terytorium
dobnie 150 tysięcy ludzi) z północnych opanowanym podczas tej wyprawy, przy-
Chin i Korei. Najeźdźcy ponownie zdobyli dzielonym najstarszemu synowi Czyngis--
przybrzeżne wyspy i wylądowali na północ- chana, Dżucziemu (zm. 1227), został usta-
nych wybrzeżach Kiusiu, tu jednak napot- nowiony chanat kipczacki (Złota Orda).
kali opór - fortyfikacje powstrzymały marsz Drugi najazd mongolski na Ruś 1236--
Mongołów w głąb wyspy, a japońska flota 1240. Drugi chan Złotej Ordy, Batu (zm.
dokonywała udanych napadów na większą 1256) - przydomek chanatu pochodzi od
od niej flotę mongolską. Walki na wyspie jego złotych namiotów - postanowiła zdo-
ciągnęły się przez dwa miesiące, potem być ruskie ziemie. W 1237 Mongołowie
straszliwy tajfun zniszczył większą część podbili Wielką Bułgarię (Bułgaria Wołgo--
armady wraz ze znaczną częścią wojska. Kamska). Wojska pod wodzą Batuchana,
Reszta wojsk mongolskich pozostała w Ja- Mongkego (1207P-1259) i Subedeja (zm.
ponii i poniosła klęskę. Do Korei wróciło ok. 1258) zatrzymały się, by umocnić
tylko kilka tysięcy Mongołów. Japończycy władzę Mongołów. W 1236 Mongke wal-
przypisali ocalenie boskim wiatrom (kami- czył z Baszkirami i Kipczakami na tere-
kaze). Kubilaj-chan zrezygnował z trzeciej nach nazwanych potem „Wielkie Węgry"
inwazji, a po jego śmierci w 1294 kłopoty i do 1241 wyparł Kipczaków na tereny
mongolskiego imperium ocaliły Japonię od Węgier właściwych. Batuchan przeszedł
dalszych najazdów. Wołgę i wkroczył na tereny Rusi po-
dzielonej na liczne księstwa; w 1237 starł
M O N G O L S K I N A J A Z DK UNŚAP IE R W S Z Y z powierzchni ziemi Riazań, a w 1238
1221-1223. Pierwszy raz Mongołowie do- Kołomnę, zdobył Moskwę, potem podbił
tarli na Ruś, ścigając po zburzeniu Buchary księstwo włodzimierskie w 1238, zaatako-
(miasto w środkowym Uzbekistanie) szacha wał Torżok i ruszył w kierunku Nowo-
Chorezmu. Dwaj wodzowie mongolscy do- grodu, w dalszym marszu przeszkodziły
szli w ślad za szachem do wybrzeży Morza mu jednak roztopy, więc zawrócił. Od-
Kaspijskiego i tam znaleźli go martwego poczywał cały 1239 i uzupełniał ciężkie
(1221). Ich armie najechały potem Azerbej- straty w ludziach i koniach. W latach
dżan i Gruzję, zdobyły miasto Tyflis (Tbi- 1238-1239 Mongołowie pobili Kumanów
lisi) w 1221, zburzyły miasto Maraga, wy- (Połowców) i opanowali stepy czarnomor-
mordowały ludność Hamadanu, a potem skie (obecna południowa Rosja i Ukraina).
(1222) weszły na stepy na północ od Kau- Część Kumanów uszła na Węgry. W 1240
kazu. Mongołowie zmierzyli się następnie wojska Batuchana podjęły wyprawę na
 ziemie nad środkowym Dnieprem, stano - w 1279 flota mongolska pokonała chińską;
wiące centrum kulturalne starej Rusi Kijo - cesarz utonął. Mongołowie odnieśli zwy -
wskiej, i zniszczyły wiele miast m. in. cięstwo; Kubilaj-chan ułagodził szlachtę
zburzono Kijów. Następnie Mongołowie chińską, potwierdzając jej prawa własności,
zdobyli Ruś Halicką. i założył dynastię Juan. W ten sposób
Chiny zostały zjednoczone. Patrz także
MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA - DYNA WlETNAMSKO-MONGOLSKA WOJNA 1257-1288.
S T I I S U N G 1 2 3 4 -1 2 M
7 9o. n g o ls k a w o jnz a
chińską dynastią Sung ciągnęła się przez M O N G O L S K I P O D B Ó J K A L I F A T U- A B B A S Y
okres panowania pięciu chanów chanów. DÓW 1255-1260.Mongke (1207P-1259),
W latach 1234-1264 od energicznej walki od 1251 mongolski chan chanów, dążył do
z dynastią Sung odciągały Mongołów inne wytępienia asasynów (sekta muzułmańskich
wojny i spory wewnętrzne, które wymagały skrytobójców), tajnego związku morderców
ludzi i pieniędzy (patrzMONGOLSKA WOJNA i terrorystów zażywających haszysz; zamie -
DOMOWA 1260-1261; MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU rzał również podbić kalifat Abbasydów i -do
ABBASYDÓW 1255-1260; MONGOLSKI NAJAZD NA trzeć aż do granic Egiptu. Wodzem wyprawy
EUROPĘ 1237-1242). Działania wo jenne nabrały przeciw Abbasydom został Hulagu, brat
tempa po obwołaniu w 1251Mongkego Mongkego, założyciel dynastii Il-chanów
(1207P-1259) chanem chanówMongołów. panującej na obszarach graniczących z kali -
Kubilaj-chan (1216-1294), bratMongkego, fatem. Wojska Hulagu wyruszyły znad rzeki
w 1252 na czele rzekomo 100tysięcy Oksus (Amu-Daria) i dotarły prawie do
żołnierzy podbił Tybet i królestwoTali w Nilu. Plany Mongołów pokrywały się z -ży
Junanie, pobił armię Sungów i prze szedł czeniami Persji, która spodziewała się, że
przez obecny Laos, by zaatakować Sungów przywrócenie panowania Mongołów poskro -
od południa. W 1254 maszerującna mi ambicje muzułmanów. Wypełniając -do
północ, stoczył po raz pierwszy bitwę z kładny i staranny plan Hulagu, Mongołowie
armią Sungów rozporządzającą słoniami; pod wodzą Kit-Bugi (zm. 1260) wyruszyli
odstraszył słonie za pomocą płonących w 1256 z Samarkandy, zlikwidowali asasy -
strzał i zwyciężył nieprzyjaciela. Jednak nów, ukrywających się w pieczarach i twier -
armia mongolska poniosła ciężkie straty. d zach w g ó rach Elb rus (1 2 5 6), o b ieg li
Kubilaj-chan przerwał działania. Mimo z trzech stron Bagdad, stolicę kalifatu
to Mongołowie pod wodzą Mongkego, prze - (1257), zdobyli miasto (1258), po czym je
prowadzili w latach 1257-1259 wiele zwy - złupili i spalili. Hulagu zawinął kalifa w -dy
cięskich wypraw. Nagła śmierć (na dy- wan i rzucił go pod końskie kopyta. Mon -
zenterię) Mongkego doprowadziła do prze - gołowie opanowali resztę Mezopotamii
rwania działań i pozwoliła Sungom na (Irak) w 1258; w rok później najechali Syrię
zebranie sił. Wybrany w 1260 chanem i w 1260 zdobyli Aleppo, Damaszek, Gazę
chanów Kubilaj dopiero w 1268 mógł i Sydon. Niebezpieczeństwo wisiało również
wznowić wojnę z Sungami. Mongołowie nad Egiptem, ale śmierć Mongkego zmusiła
dowodzeni przez Bajana (1237-1295), wnu - H u lagu d o po w rotu ; zo staw ił K it-Bugę
ka Subedeja, wygrali kilka bitew i zdobyli z 10 tysiącami żołnierzy, których zwyciężyli
liczne wielkie miasta Sungów, w tym do Egipcjanie, Kit-Buga poległ (druga porażka
tej pory jeszcze nie złupioną stolicę Sun - Mongołów w XIII w.). Podbudowany psy -
gów, Linan (1276), jednak w dalej -po chicznie tym zwycięstwem Egipt stał się
łożonych prowincjach wojna się przecią - potężnym państwem muzułmańskim; zdołał
gała. Wierne Sungom wojska ukryły ma - odzyskać Syrię, udaremniając zamierzenia
łoletniego cesarza na pokładzie okrętu, Mongkego.
kotwiczącego w Zatoce Kantońskiej, ale
M O N G O L S K I P O D B Ó J P A Ń S T W A D Y Nciel
A STmongolskiej
II dynastii (Juan) w Chinach
KIN 1231-1234.Drugim chanem chanów (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII
Mongołów był Ugedej (zm. 1241), syn Czyn- SUNG 1234-1279) domagał się daninyod
gis-chana (l 167?-1227), który postanowił birmańskiego króla Paganu, Narathiha- paty
pokonać dynastię Kin (północna dynastia (zm. 1287), który nie chciał być wasa lem
chińska) na wschodzie, a potem rozpocząć Mongołów i w 1273 zabił wysłannika
MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ. Kubilaja domagającego się zapłaty. W 1277
Dynastia Kin nadal zachowała posiadłości jadący na słoniach żołnierze Narathihapaty
w prowincji Honan i niezwykłe bogactwa, co dokonali z powodzeniem najazdu na przy -
zachęciło Ugedeja, jego brata Tułuja (zm. graniczne obszary chińskiej prowincji Ju-
1232) i dowódcę Subedeja (zm. ok. 1258) do nan. Podczas bitwy pod Ngasaunggjan
najazdu. Podjęto go w 1230. W 1231 posta - (1277) konie mongolskiej jazdy przelękły
nowiono uderzyć z dwóch stron; Ugedej się słoni; łucznicy mongolscy zeszli z koni,
i Subedej mieli wkroczyć z północy i zacho - odstraszyli słonie, ponownie dosiedli koni
du, a Tułuj z południa. 30 tysięcy ludzi i przypuścili zakończoną zwycięstwem szar żę
Tułuja nie napotkało żadnego oporu; dopie - na Birmańczyków, którzy mieli trzykrot ną
ro w górach zostali zaatakowani przez armię przewagę liczebną. Później, po powstrzy -
Kin. Doszło do nie rozstrzygniętej bitwy. maniu kolejnego najazdu wojsk birmań -
Gdy wojsko Kin wycofywało się z powodu skich na tereny przygraniczne, Mongołowie
braku żywności, zostało pobite. Północna wyruszyli do Birmy i rozbili Birmańczyków
armia Kinów osaczona przez Subedeja kapi- w pobliżu Bhamo (1283). Wnuk Kubilaja,
tulowała (1232). Część południowej armii Jesin Temur (1267-1307), poprowadził -na
Kinów otoczonej przez Tułuja i Ugedeja jeźdźców w dół rzeki Irawadi, zdobył miasto
zdołała się przebić. Subedej obiegł Kaifeng Pagan (Narathihapate uciekł z miasta na
stolicę państwa Kin. Mury obronne miasta południe, do Pasein) i ustanowił marionet -
miały ok. 65 km obwodu. Mongołowie kowy rząd. Narathihapate postanowił uznać
otoczyli Kaifeng wałem. Ostrzeliwali miasto zwierzchnictwo Mongołów, ale wkrótce -po
z machin oblężniczych, m.in. kulami ognio - tem został zamordowany przez syna (1287).
wymi i pociskami napełnionymi prochem
strzelniczym. Subedej wycofał się spod mia - M O N G O L S K O - B IR M A Ń S K A W O J N- A 1 2 9 9 -
sta, ale je blokował, odcinając dowóz żywno - 1300. Po obaleniu przez Szanów (grupę
ści. W Kaifeng zapanował głód i wybuchła Tajów pochodzenia mongolskiego zamieszka -
zaraza. Cesarz Kin wycofał się z większą łą w północno-wschodniej Birmie) marionet -
częścią wojska, aby odciągnąć Mongołów od kowego rządu w Paganie nad rzeką Irawadi
stolicy, ale jego armia została rozbita. Kai - (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1277-
feng po zaciętej obronie poddało się. Chiń - 1287), Mongołowie wysłali niewielkąmię,
ar by
ski doradca Ugedeja ochronił miasto przed przywróciła ich władzę w tym regio nie.
całkowitym złupieniem i rzezią. W 1234 Szanowie pobili Mongołów w bitwie pod
zdobyto ostatnie twierdze Kin. Ugedej wy - miastem Myinsaing otoczonym potrójnymi
powiedział teraz wojnę cesarstwu dynastii murami obronnymi, poległo tu około 500
Sung (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA Mongołów. Wodzowie Szanów, obawiając się
DYNASTII SUNG 1234-1279). Patrz takżeCZYN-GIS- nadejścia nowych sił mongolskich, zapropo -
CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211- nowali dowódcy mongolskiemu wysoką łapó -
1212; DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA wkę; propozycja została przyjęta i mongolska
CESARSTWOSUNG 1125-1162. armia wycofała się na południowo-zachodni
teren Chin. Później gubernator Junanu kazał
MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1277- - stracić mongolskiego wodza, ale Mongołowie
1287. Kubilaj-chan (1216-1294), założy- nie zdecydowali się na powtórzenie najazdu.
M O N G O L S K O -C H IŃ S K A W O J N A- („Czarny
1 3 5 6 - Kita j") walczyli z uzurpatorem,
1368. Założyciel dynastii Juan, Kubilaj- - Kuczłukiem-chanem, dawnym władcą Naj-
chan (1216-1294), stworzył w sposób -nie manów, raz już pokonanym na początku
zamierzony zalążek rebelii, która przyczyniła wieku. Dwie armie Mongołów zwyciężyły
się do upadku tej dynastii. W odróż nieniu od Kuczłuka, po czym państwo Kara-Kitajów
swego dziada, Czyngis-chana (1167-1227),wcielono do imperium mongolskiego, a że
który korzystał z rad słynnegochińskiego kraj ten znajdował się na wschód od Chorez -
doradcy, Kubilaj-chan nie ufał Chińczykom i mu, Czyngis-chan posłał do autokratycznego
dobierał sobie przede wszyst
kim i ambitnego szacha Chorezmu, Muhamma-
muzułmańskich doradców, czym obra ził da, pokojową misję handlową. Obawiając
mandarynów (wysocy urzędnicy chiń scy). się szpiegów, ludzie z Chorezmu przechwy -
Obraził również intelektualistów, kła dąc cili karawanę i zgładzili wysłanników. Czyn -
kres konfucjańskiemu systemowi -eg gis-chan zażądał odszkodowania, a gdy go
zaminów dla kandydatów na urzędnikównie otrzymał, wypowiedział Persji wojnę
państwowych, i wzbudził gniew wszystkich(1218). W 1219 szach Chorezmu nie zdecy -
Chińczyków, nie pozwalając im uczyć siędował się stawić czoła Mongołom w bitwie.
mongolskiego i traktując ich jak obywateli120-tysięczna arm ia m ongolska złupiła
niższej kategorii. Zamieszki wybuchały jużi splądrowała wszystkie miasta, które nie
wcześniej, ale Kubilaj-chan był bardzo czuj
ny chciały się poddać; oszczędzając jedynie
i z łatwością je tłumił. Kolejni cesarze z rzemieślników, rekrutowanych do armii.
dynastii Juan byli coraz to bardziej -nie Mongołowie doszczętnie zniszczyli Otrar
udolni, Mongołowie coraz bardziej odgra - i Chodżent. Po ujarzmieniu podbitym mias -
dzali się od Chińczyków, dwór był rozdartytom perskim Mongołowie pozwalali później
walkami między stronnictwami. Mongoło - na odbudowę i wznowienie handlu. Szach
wie przestali z czasem budzić dawny - re Chorezmu uciekł, a Mongołowie ruszyli za
spekt. W latach pięćdziesiątych XIV w.nim w pogoń; jego ucieczka skończyła się
powstań wybuchających w dolinie rzekizburzeniem BUCHARY w 1220, splądro -
Jangcy nie sposób już było stłumić. Jedenwaniem stolicy, Samarkandy (1220) i -ob
z przywódców powstańczych, pierwszy wła - lę ż e n ie m H e r a tu o r a z M e r w u ( 1 2 2 0 ) .
dca z dynastii Ming, Czu Juan-CzangW 1221 Mongołowie ścigali dziedzica szacha
(Hong-wu) (1328-1398), zdobył w 1356Dżalal ad-Dina (zm. 1231) w Afganistanie,
Nankin, a w 1368 Pekin, wypędził Mon - zburzyli BAMIAN, dokonali najazdu na
gołów do Mongolii. Mongołowie jeszczeIndie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-
przez sto lat uważali się za prawowitych1398), stoczyli bitwę nad rzeką INDUS i
władców Chin, które już od dawna do nichz b u r z y li z b u n to w a n e H e r a t i M e r wW.
nie należały. 1221 imperium Czyngis-chana rozciągało się
od Pekinu do Morza Aralskiego; w 1222, w
M O N G O L S K O -P E R S K A W O J N A P IE Rczasie
W S Z Apierwszego najazdu mongołów na
1218-1221.Wojna Czyngis-chana (1167?- - Ruś, sam chan odpoczywał przed ponow -
1227) z Persją, określaną wówczas jakonym podjęciem wojny z państwem Si Sia
sułtanat Chorezmu (w jej skład wchodziły(patrz CZYNGIS-CHANA DRUGA WOJNA z PAŃSTWEM
wówczas Chorezm, Transoksania i Chora-Si SIA 1226-1227). Druga mongolsko- -perska
san), była najkrwawszą z mongolskich -wo wojna 1230-1243. Ucieczka Dżalal ad-Dina
jen. Czyngis-chan przerwał walkę z cesars - (zm. 1231), syna pokonanego sza cha
twem dynastii Kin (patrzCZYNGIS-CHANA WOJNA Chorezm u, z pola bitw y nad rzeką Indus
z PAŃSTWEMDYNASTIIKIN 1211-1215),by udzielić zakończyła się serdecznym powita niem go
pomocy Turkom muzułmań skim , k tórzy w Delhi; poślubił córkę sułtana,uz yska ł
w państw ie K ara-K ita jów pom oc od teśc ia i p o u ka ra niu
Lahauru i Pendżabu przeprawił się przez Jakubowi i katolicyzmowi. Karol rozwiązał trzy
Indus (1225). Zajął zachodnią Mezopotamię parlamenty opanowane przez wigów, którzy
(Irak), gdzie poprzednio panował jego brat, usiłowali pozbawić Jakuba dziedzic twa tronu, i
zdo był T eb riz (1 22 5) i Tyflis (T bilisi) król rządził bez parlamentu.Pierwszy hrabia
w Gruzji, zajął Armenię (1227) i pokonał Shaftesbury, Anthony Ash- ley Cooper (1621-
niewielką armię mongolską. W 1230 chan 1683), zaproponował na następcę tronu
chanów Ugedej (zm. 1241) posłał ogromną nieślubnego syna Karola (uznanego przez ojca),
armię mongolską, która miała rozprawić się Jamesa Scotta (1649-1685), księcia Monmouth
z Dżalal ad-Dinem. Wojska mongolskie (patrz Ko-WENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1079). '
oblegały Dżalal ad-Dina pod Dijarbakr; Monmouth zyskał zwolenników, ale w oba wie
Dżalal uciekł, ale tego samego roku poniósł przed kolejną wojną domową zmuszono go do
śmierć w Kurdystanie. Żądni podbojów wyjazdu do Holandii. Po śmierciKarola II
Mongołowie prowadzili dalej działania ze Monmouth wylądował w Dorset- shire, w
swej głównej siedziby w pobliżu Azerbej - Anglii, gdzie ogłosił się królemi zebrał 4-
dżanu, dokonując systematycznie podboju tysięczne wojsko. Wojsko Jakuba zwyciężyło go
Syrii, syryjskiej Mezopotamii i Anatolii w bitwie pod Sedgemoor.Monmouth został
(obecnie Turcja). Mając na względzie zabez- schwytany i ścięty. Jednąz przyczyn porażki
pieczenie szlaków komunikacyjnych z Euro - był brak koordynacji z KOWENANTU
pą na czas wojny zaplanowanej na lata ZWOLENNIKÓW PO-( WSTANIEM 1685.
1236-1237, zaatakowali chrześcijańskie kró-
lestwa Gruzji i Armenii (1235-1236). Ma - M ON S G RA UPIU S (GÓR Y G RAM PIAN), - BIT
szerując na zachód Mongołowie wstrząsnęli W A P O D M O N S G R A U P IU D S o84.
w odzone
jednością Gruzji, złupili stolicę Armenii przez Gnejusza Juliusza Agrykolę (40-93)
(1239) i mimo równoczesnego najazdu na legiony rzymskie od 77 do 83 podbijały
Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ Walię, a w 84 dotarły niemal do obecnego
1237-1242) w 1241 zaatakowali państwo A b e rd e e ( S zk o c j a ). H is t o ry k T a c y t
T u rk ów Seld żu kó w (Ru m ) w A n ato lii, (56?-120) w „Życiu Agrykoli" podaje, że
a w 1243 narzucili mu status wasala. W 1241 około 11 tysięcy rzymskiej jazdy i piechoty,
śmierć wodza Mongołów, Ugedeja, prze - w której służyli również wierni Rzymowi
rwała większe działania wojenne; wodzowie Brytowie, spotkało się i stoczyło walkę z 30
mongolscy wrócili do Karakorum, by wy - tysiącami Piktów lub Kaledończyków pod
brać następcę. Wojna z Seldżukami na wodzą Galgakusa (Kalgakus) (wzmian. 84)
krótki czas zapewniła imperium mongol - pod Mons Graupius - nie zidentyfikowanym
skiemu dostęp do Morza Śródziemnego. miejscu w górach Grampian. Walka była
zaciekła, według przekazu poległo 10 tysięcy
M O N M O U T H A P O W ST A N IE Za
1685.
pano
- Piktów, Rzymianie stracili 360 żołnierzy.
wania Karola II (1630-1685), króla Anglii, Cesarz Hadrian (76-138) kazał w 122 zbu -
Szkocji i Irlandii, podobnie jak za czasów dować mur ciągnący się od rzeki Tyne do
jego ojca, dochodziło do zaciętych sporów zatoki Solway Firth dla obrony przed napa -
między koroną a parlamentem (patrzAN- dami Piktów. Patrz takżeRZYMSKI PODBÓJ
GIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA BRYTANII43-01
1642-1646). Istotnym problemem był
katolicyzm Jakuba (1633-1701), księcia Yo - MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851.
rku, po koronacji w 1685 - króla Jakuba II W Urugwaju w latach trzydziestych XIX w.
(w Szkocji Jakub VII). W tym okresie po w siłę urosły dwie największe partie poli -
raz pierwszy pojawiły się partie polityczne; tyczne: konserwatywna Blanco (biali) i li-
torysi popierali Jakuba, a część z nich
katolicyzm, wigowie występowali przeciw
 beralna Colorado (kolorowi). Partię Blanco cięstwo nad argentyńskim wojskiem pod
popierali głównie posiadacze ziemscy, kupcy i dowództwem Rosasa. Rosas uciekł do Anglii;
duchowieństwo; najwięcej zwolenników był to koniec dyktatorskich rządów i zagroże -
miała w giębi kraju. Colorado rozwijała się nia urugwajskiej niepodległości. Patrz także
w porcie Montevideo i na wybrzeżu. W 1835 ARGENTYŃSKAWOJNA DOMOWA 1859.
na prezydenta Urugwaju został wybrany
Manuel Oribe (1796?-1857), kandydat par tii M O R A N T B A Y P O W ST A N IE W1865. 1865
Blanco, który później wdał się w walkę z biedni wieśniacy z pozostającej pod brytyj -
Jose Fructuoso Riverą (l 790?-1854) z partii skim panowaniem wyspy Jamajka zwrócili
Colorado, byłym prezydentem kraju. się z prośbą do królow ej W iktorii
Rivera kierował powstaniem, które dopro - (1819-1901) o zgodę na uprawianie rządo -
wadziło do obalenia Manuela Oribe w 1838 i wych gruntów, ale nie otrzymali pozwolenia.
przejęcia prezydentury przez Riverę. Oribe D o w y b u c h u n i e z a d o w o l e n i a d o s z ł o
uciekł do Buenos Aires i sprzymierzył się w dwóch jamajskich parafiach: Św. Anny
z Juanem Manuelem de Rosas (1793-1877), i Św. Tomasza. Tłum tubylców szturmował
dyktatorem Argentyny, który nie uznał i podpalił budynek sądu w czasie, gdy
niepodległości Urugwaju i w latach trzy - odbywało się tam posiedzenie komitetu
dziestych XIX w. mieszał się w sprawy tego opieki społecznej; burmistrz i 18 innych
kraju w nadziei, że przejmie tam władzę białych zostało zabitych. Gubernator -Ja
(patrz ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825- majki Edward John Eyre (1815-1901) ogło -
1828). Wielka Brytania i Francja starały
się sił stan wyjątkowy i bezlitośnie stłumił
zachować niepodległość Urugwaju i bro nić powstanie. Jeden z przywódców, George
swoich interesów w tym kraju. Oribe William Gordon (zm. 1865), został posta -
uzbrojony przez Rosasa rozpoczął z Riverą wiony przed sądem, skazany i stracony.
wojnę domową (1842). Przez osiem lat -ob Eyre, który niewłaściwie ocenił stopień
legał Montevideo (1843-1851); jednym zagrożenia białych plantatorów ze strony
z obrońców Montevideo był włoski patriota tubylczych powstańców, nakłonił zgroma -
Giuseppe Garibaldi (1807-1882) przebywa - dzenie Jamajki do przegłosowania samoroz-
jący w Urugwaju na emigracji. Flota brytyj - wiązania. W 1866 został odwołany do Ang -
ska i francuska zajęły część terytorium lii, a parlament brytyjski przekształcił -Ja
Urugwaju oraz wyspę Martin Garcia u ujścia majkę w kolonię brytyjską pod zarządem
rzeki Urugwaj i założyły blokadę Rio de la królewskiego gubernatora.
Pląta (1845-1849). Gubernator prowincji
w Argentynie, Justo Jose de Urąuiza M O R G A N A N A P A D Y N A P A N A M -Ę 1668-
(1800-1870), sprzymierzył się z Colorado i 1671. Brytyjski korsarz urodzony w Walii,
poprowadził powstanie przeciw Rosasowi. Henry Morgan (1635?-1688), był wybitnym
Oribe zmuszony był zaniechać oblężenia kaprem czyhającym na statki u wybrzeży
Montevideo i podpisał porozumienie (1851) hiszpańskich posiadłości od Panamy po
umożliwiające Colorado pozostanie przy ujście Orinoko. W 1668 poprowadził flotyllę
władzy. W obawie przed argentyńską anek- 36 statków i około 2000 korsarzy do Prze -
sją Urugwaju Brazylia poparła Urąuiza smyku Panamskiego, gdzie przypuścił
w walce z Rosasem. Urugwajskie partie szturm na twierdzę Porto Bello, będącą
Blanco i Colorado utworzyły tymczasową rzekomo nie do zdobycia, pobił znaczne
koalicję w celu pokonania argentyńskiego siły hiszpańskie i splądrował miasto. Na -
dyktatora. 3 lutego 1852 w bitwie pod Monte stępnie korsarze przedarli się przez prze -
Caseros U rąuiza i około 20 tysięcy po - smyk i przez pewien czas grasowali we
wstańców łącznie z Urugwajczykami i Bra- wschodniej części Oceanu Spokojnego. Na
zylijczykami odniosło zdecydowane zwy- początku 1671 ludzie Morgana zwyciężyli
znaczne siły hiszpańskie w pobliżu miasta księcia litewskiego Witolda (1430) - stryj
Panama; miasto złupili i spalili. Później Jerzy (zm. 1434) jako senior rodu zaczął się
Morgan porzucił swoich kompanów, wrócił domagać tronu moskiewskiego. Chan tatar -
na statek i odpłynął z większą częścią łupów. ski przysądził mu księstwo Wasyla. W 1433
Ostatni napad Morgana miał miejsce jednak Jerzy pobił bratanka nad Klaźmą i odstąpił
już po podpisaniu angielsko-hiszpańskiego tron Wasyl owi. W 1434 znowu zwyciężył
traktatu pokojowego, w związku z czym bratanka, ale tego roku sam zmari. Wielkim
Morgana aresztowano i wysłano do Anglii, księciem moskiewskim został syn Jerzego
gdzie miał być oskarżony o piractwo. Do - Wasyl Kosy, jego bracia poparli jednak
czasu jego przybycia do Anglii stosunki Wasyla II, który po dłuższych walkach
angielsko-hiszpańskie bardzo się pogorszyły, zwyciężył w 1436 Kosego i kazał go oślepić.
wobec takiego obrotu spraw nadano mu W 1437 wygnany chan Złotej Ordy Uł- -
tytuł szlachecki (1673) i mianowano zastęp- Machmet założył nowy chanat kazański i
cą gubernatora Jamajki, gdzie spędził resztę rozpoczął najazdy na Księstwo Moskiew -
życia. skie, m.in. w 1439 spalił przedmieścia Mo
-
skwy. W 1445 Wasyl II został pobity przez
MORMONÓW WOJNA. Patrz UTAH WOJNA Tatarów pod Suzdalem i wzięty do niewoli,
1857-1858. wypuszczony za cenę ogromnego okupu.
Niezadowolenie ludności, na którą spadł
MORYSKÓW POWSTANIE 1568-1571. Mo- ciężar wypłaty okupu, wykorzystał drugi
ryskowie (muzułmanie hiszpańscy siłą -na syn Jerzego, Dymitr Szemiaka (zm. 1453),
wróceni na chrześcijaństwo) nadal posługi - książę halicki. Wraz z innymi książętami
wali się językiem arabskim, pisali i ubierali w 1446 opanował Moskwę, wziął do niewoli
się jak Arabowie, czym narazili się na i oślepił Wasyla. Szemiaka nie znalazł szer -
prześladowania ze strony hiszpańskich szego poparcia społecznego, opuścił Mosk -
- wę; wrócił tu w 1447 Wasyl. W 1450 wojska
chrześcijan. Król Hiszpanii Filip II (1527-
1598) zakazał w 1566 posługiwania się moskiewskie pobiły Szemiakę, który musiał
językiem arabskim i kultywowania zwycza - uciekać do Nowogrodu, a Księstwo Halickie
jów muzułmańskich. Surowe traktowanie zostało włączone do Księstwa Moskiews -
morysków doprowadziło do powstania w Al- kiego. W 1453 Szemiaka zmarł otruty w No -
puharze (25 grudnia 1568) i do mordowania wogrodzie. Za panowania Wasyla Księstwo
chrześcijan. W odwecie w 1569 wojska Moskiewskie przekształciło się w silne,
hiszpańskie zabiły wielu morysków na prze - politycznie zjednoczone państwo, które -po
- większyło swoje terytoria i urosło w siłę
łęczy Alfajarali. Don Juan d'Austria (1547-
1578) otrzymał polecenie stłumienia -po pod rządami jego syna i następcy Iwana III
wstania; do 1571 jego wojska osiągnęły ten Srogiego (patrzNOWOGRODUPODBÓJ PRZEZ
cel. Moryskowie zostali rozproszeni po całej MOSKWĘ 1471-1479).
Hiszpanii, ale nadal kultywowali obyczaje
arabskie; w latach 1605-1609 na mocy M O SK IE W S K O -L IT E W S K A W O JN-A 1499-
edyktu królewskiego zostali wypędzeni z -Hi 1503. Iwan III Srogi (1440-1505), wielki
szpanii, większość z nich osiedliła się w -Af książę moskiewski, zarzucił swemu zięciowi
ryce Północnej. Aleksandrowi I, królowi Polski i wielkiemu
księciu litewskiemu, że prześladuje prawo
-
M O S K IE W S K A W O J N A D O M O W -A sławie,
1 4 3 3 - i rozpoczął wojnę. Wojska Iwana
1453. Następcą Wasyla I (1371-1425), spustoszyły ziemie litewskie, a 14 lipca 1500
księcia moskiewskiego, został jego dziesię - wygrały bitwę nad Wiedroszą z wojskiem
cioletni syn Wasyl II (1415-1462). Po śmie - litewskim, nie zdołały jednak zdobyć Smo -
rci jeg o op iekuna, dziad ka - w ielkiego leńska. Moskale opanowali Siewierszczyznę.
 W1501 Litwini zawarli przymierze z Krzy - szego Iwana IV Groźnego [1530-1584])
żakami inflanckimi, którzy wtargnęli na rządy sprawowała żona Wasyla. W atmo -
ziemię pskowską. W 1503 doprowadzono sferze intryg dworskich i rywalizacji między
do zawarcia pokoju, który przyznał Rusi bojarami a stronnikami władzy książęcej
wszystkie zdobyte terytoria. regentka nawet swych krewnych podejrze -
wała o organizowanie spisków, kilku z nich
M O S K IE W S K O -L IT E W S K A W O JN-A uwięziła.
1507- Król Polski i wielki książę litew -
1508. Zygmunt I (1467-1548), król Polski i ski, Zygmunt I (1467-1548) zdecydował się
wielki książę litewski, zażądał od Wasyla
III w 1534 rozpocząć wojnę, aby odzyskać
(1479-1533), wielkiego księcia moskiew - utracone ziemie, szczególnie Siewierszczyz-
skiego, zwrotu ziem zdobytych poprzednio nę. W 1535 wojska polskie i litewskie
przez Moskwę. Moskwa zdecydowała się zdobyły Homel i Starodub oraz inne twier -
wszcząć wojnę. Jej wojska najechały ziemie dze, wkrótce jednak je opuszczono (poza
Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini Homlem). W 1536 Moskale zajęli Siewier-
odpowiedzieli najazdem na państwo mos - szczyznę i część ziemi połockiej. W 1537
kiewskie. Na Litwie wybuchł promoskiew- zawarto rozejm, na jego mocy Moskwa
ski bunt Michała Glińskiego w 1508, ale utraciła Homel, a Litwa - Siebież.
został stłumiony. Moskale nie zdecydowali
się stoczyć bitwy pod Orszą. W 1508 zawarto M O U N TA IN M EA D O W S, M A SA K RA W M O U N -
rozejm. Wasyl zachował wszystkie podbite T A I N M E A D O W S 1 8S5to7 s. u n k i m i ę d z y
ziemie, stosunki między Moskwą, Litwą mormonami (wyznawcami mormonizmu,
i Polską pozostały nadal wrogie. doktryny będącej połączeniem chrześcijań -
stwa, islamu i judaizmu) a rządem USA
M O S K IE W S K O -L IT E W S K A W O JN-A zaostrzyły
1 51 2- się po dokonaniu we wrześniu
1521. Wielki książę moskiewski Wasyl III 1857 ataku na grupę 140 emigrantów -po
(1479-1533) od 1510 przygotowywał wojnę dróżujących z Arkansas do Kalifornii przez
z Litwą w porozumieniu z cesarzem Ma - południowy Utah. Indianie Pajuci zaatako -
ksymilianem. Za pretekst do niej przyjął wali obóz emigrantów w dolinie Mountain
zawarcie przez Zygmunta I, króla Polski Meadows. Emigranci ustawili wozy do obro -
i wielkiego księcia litewskiego, przymierza ny okrężnej, wykopali okopy i bronili się
z Tatarami krymskimi. W 1512 Wasyl pod - przez kilka dni. Potem pojawiła się grupa
jął otwartą wojnę z Polską i Litwą. Zimą białych mężczyzn, którzy zaproponowali,
1512-1513 i latem 1513 wojska Wasyla że zapewnią im bezpieczną eskortę pod
dwukrotnie oblegały bez powodzenia Smo - warunkiem zdania broni. Po zdaniu broni
leńsk. Długie działa moskiewskie zaczęły wędrowcy zostali wymordowani; oszczędzo -
w lipcu 1519 kruszyć mury Smoleńska, no tylko 17 dzieci. Później do kierowania
który kapitulował. Po zdobyciu innych ziem atakiem Indian i popełnienia zbrodni przy -
Litwini zadali Wasylowi ciężką klęskę pod znali się mormoni. John Doyle Lee (1812- -
Orszą. W 1518 wyprawa moskiewska dotarła 1877), fanatyczny mormon podejrzany o to,
w pobliże Wilna. W 1520 rozpoczęto nego - że kierował mordercami, został aresztowany
cjacje pokojowe zakończone w 1522 rozej- dopiero w 1874. Skazany za zbrodnię, został
mem, na mocy którego Moskwa zatrzymała stracony w Mountain Meadows w 1877.
ziemię smoleńską.
M O Z A M B IK U W O JN A O N IE P O D L E G Ł O ŚĆ
M O S K IE W S K O -L IT E W S K A W O J N-A 1962-1974.
1 5 34 - W 1962 kilka małych ugrupo -
1537. Po śmierci wielkiego księcia mos - wań nacjonalistycznych dążących do wy -
kiewskiego Wasyla III (1479-1533), w okre - zwolenia Portugalskiej Afryki Wschodniej
sie małoletności jego syna, Iwana (później- (Mozambik) spod władzy Portugalii spot-
kało się w Dar-es-Saalam, stolicy Tanzanii
nowania portugalskiego (patrz MOZAMBIKU
i utworzyło koalicję pod nazwą Front Wy- WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974), po uzys-
zwolenia Mozambiku (FRELIMO), którego kaniu niepodległości ustanowił rząd mark-
przywódcą został Eduardo Mondlane (zm. sistowski i stał się jedyną legalną partią
1969). FRELIMO posłał do Algierii kil- polityczną w Mozambiku. W 1976 większość
kuset ochotników na przeszkolenie w me- białych z wykształceniem technicznym wy-
todach walki partyzanckiej, a w tym czasie
jechała, w kraju brak było żywności i towa-
powstańcy już rozpoczęli sporadyczne walki
rów z importu. Sytuację pogorszyła jeszcze
przeciw portugalskim władcom Afryki polityka rządu, który upaństwowił cały prze-
Wschodniej. W 1964 FRELIMO był gotowy mysł, banki, transport i prywatne grunty
do walki; jego oddziały wkrótce zaatakowały
w miastach, zwiększył podatki i dążył do
dwa północne okręgi Portugalskiej Afryki kolektywizacji rolnictwa. Rosło ogromne
Wschodniej. Aby utrzymać południe kraju, niezadowolenie, szalała korupcja, panowała
Portugalczycy musieli sprowadzić więcej anarchia. Rząd reagował ostro na wszystkie
wojska i sprzętu (co stanowiło ogromne buntownicze działania; „trybunały ludowe"
obciążenie dla budżetu państwa). W 1969 masowo skazywały ludzi na obozy pracy;
agenci portugalscy zamordowali Mondlane'awięzienia były przepełnione. Czarni party-
w Dar-es-Saalam; rok później dowództwo zanci mozambiccy napadali na sąsiednią,
nad FRELIMO objął marksista Samora rządzoną przez białych Rodezję (Zimbab-
Moises Machel (1933-1984). Machel do- we), toczyli potyczki z wojskami Rodezji
prowadził do utworzenia nowych odcinków i doprowadzili do zamknięcia granicy mię-
frontu w walce z Portugalczykami, którzy dzy obu krajami (1976). Starcia trwały nadal,
utrzymywali w Mozambiku ponad 40 tysię- granica była zamknięta do uzyskania nie-
cy żołnierzy. Do czasu zamachu stanu w Li-
podległości przez Rodezję na początku 1980.
zbonie w 1974 (do władzy doszła lewica) Marksistowski rząd FRELIMO usiłował
wojska FRELIMO liczące nie więcej niż 10 ograniczyć nasilające się ataki ugrupowań
tysięcy ludzi opanowały okręgi środkowe antykomunistycznych - w tym również
i północne. Portugalczycy starali się wyne-
Mozambickiego Narodowego Ruchu Oporu
gocjować z powstańcami porozumienie, któ-(RENAMO) - które atakowały linie kolejo-
re pozwoliłoby Portugalii zachować pewne we i inne szlaki komunikacyjne oraz ruro-
prawa, ale FRELIMO odrzucał taką moż- ciągi naftowe. Wojska FRELIMO walczyły
liwość. W 1974 podpisano zawieszenie bro-z wojskami Republiki Południowej Afryki
ni, w którym Portugalia zgodziła się przy-
usiłującymi zniszczyć bazy założone w Mo-
znać Mozambikowi całkowitą niepodleg- zambiku przez powstańców Afrykańskiego
łość. Usiłując przeszkodzić w uzyskaniu Kongresu Narodowego, którzy dokonywali
niezależności, biali powstańcy chcieli prze-
z nich napadów na Republikę Południowej
jąć władzę (1975), zostali jednak pokonani
Afryki. W 1983 prezydent Mozambiku Sa-
przez FRELIMO i wojska portugalskie. Na mora Moises Machel (1933-1984) przejął
pierwszego prezydenta niepodległego Mo- dowództwo nad armią i nasilił działania
zambiku wybrano w 1975 Machela. Patrz przeciwko powstańcom. Pod koniec lat osie-
także ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mdziesiątych nasilenie walk osłabło, a wspa-
1961-1976; GwiNEI-BlSSAU WOJNA O NIEPOD- rcie Banku Światowego pozwoliło rządzącej
LEGŁOŚĆ 1962-1974. partii FRELIMO rozwiązać problemy ek-
onomiczne kraju. W rezultacie pod koniec
MOZAMBIKU WOJNY DOMOWE l PARTY - 1990 przyjęto wspólną konstytucję, a 4 paź-
Z AN C K IE 1976-1990.Front W yzw olenia dziernika 1992 przywódcy FRELIMO i RE-
Mozambiku (FRELIMO), kierujący zbrojną NAMO zawarli układ kończący konflikt.
walką o wyzwolenie Mozambiku spod pa-
M UH AM M A DA GH OR I PO DBOJE- 1175- „dynastii niewolniczej" (1206-1290) i sułta-
1206. Największy przywódca Ghorydów, natu delhijskiego - poprzednika późniejsze go
Mu'izz-ud-Din Muhammad ibn Sam (zm. imperium Mogołów. Patrz takżeDELHIJSKIEGO
1206), znany jako Muhammad Ghori, był SUŁTANATUWOJNY z GHAZNI i GHOREM
jednym z twórców muzułmańskich rządów 1208-1228.
w Indiach. Doszedł do władzy w 1162
razem z bratem, który objął tron w Ghorze. M U K A N N Y P O W S T A N IE 7 7 5M -7u7zu
8 .-ł
Uczył się sztuki wojennej w zwycięskich mańscy szyici nie uznawali rządzącej dynas -
wojnach o panowanie Ghoru nad Chorasa- tii Abbasydów, którzy twierdzili, że odzie -
n em (s am za s iad ł n a tro n ie w 1 2 0 1 ). dziczyli prawo do kalifatu po Abbasie (zm.
W 1173 wojska pod jego wodzą zdobyły 653), stryju proroka Mahometa (570-632).
Ghazni (patrzAFGAŃSKA WOJNA MIĘDZY GHOREM i Szyici natomiast uważali, że prawo do kali -
GHAZNI 1148-1152), a potem od1175 do fatu dziedziczą tylko potomkowie Alego
śmierci dowodził osobiście 12wyprawami (600P-661), męża córki proroka, Fatimy
wojennymi w Indiach. W 1179wyparł (606-632). Abbasydzki kalif Muhammad al-
wojska Ghaznawidów z Peszewar. Mahdi (742-786) dążąc do zachowania
Podporządkował Sind w 1182, zdobył księs - władzy prześladował opozycję, ale mimo to
t w o G h a zn aw i d ó w S ia lk o r (K as z m ir) w opanowanym przez szyitów Chorasanie
w 1185, zajął Lahaur w 1186, podbił Pen- wybuchło powstanie. Nieortodoksyjni mu -
dżab w 1187 i dokończył podboju impe - zułmanie przyłączyli się do Mukanny (lub
rium Ghaznawidów w Indiach (Ghaznawi- Mokanny, „zawoalowany" prorok) (zm.
dzi najpierw zostali wyparci na wschód, do 779), którego prawdziwe nazwisko brzmiało
Biharu i Bengalu, tam też zostali ostatecznie Haszim ibn-Hakim. Mukanna, gorący wy -
pokonani w 1200). W1191 w walce z władca - znawca prawd szyizmu, zaratustrianizmu
mi Radżputów i zachodnimi Ćalukjami -po i manicheizmu, przez trzy lata w alczył
niósł porażkę pod Taraori, w pobliżu Thane- w polu, po czym wycofał się do twierdzy
swaru, nad rzeką Saraswati. W 1192 zwycię - Sanam. Pokonany w 778, popełnił samobój -
żył ich w tym samym miejscu. W rok później stwo (779).
zdobył Delhi i nadal powiększał swoje impe -
rium w Ind iach : w 11 94 zajął K anaudź M U R R E L A P O W ST A N IE 1835. John A . M ur-
i złupił Benares (Waranasi), w 1195 zdobył rel (1794-1844), bogaty plantator z Tennes-
twierdzę Gwalior, w 1197 pokonał Bihar, see, kierował bandą koniokradów i niewol -
w 1197 i 1198 poprowadził pierwszą kampa - ników w kilku stanach południowych. Mur-
nię Ghorydów w Bengalu (przy okazji dopro - rel powziął dziwaczny plan zakrojonego na
wadził do upadku indyjski buddyzm). Od dużą skalę powstania niewolników, które
1198 prowadził wojnę w Azji Środkowej. miało doprowadzić do utworzenia na Połu -
W1205 zwyciężył Muhammada szacha Cho- dniu państwa przestępców (4 lipca 1835,
rezmu. Rządy Muhammada opierały się na niewolnicy z Południa mieli rozpocząć -po
przemocy, gdyż muzułmanie byli w mniej - wstanie w Nashville, Memphis, Natchez,
szości, a hindusi traktowani byli jak ludy Nowym Orleanie i innych miastach, a Mur-
podbite. Hindusi nie podnosili jednak bun - rel i jego „armia" mieli przejąć kierownic -
tów, być może dlatego, że docierali do nich two). Władze dowiedziały się o zamiarach
emigranci muzułmańscy i przekazywali wia - Murrela i aresztowały go. Już rozpoczęte
domości o działaniach wojennych Mongołów powstanie, pozbawione kierownictwa Mur -
w Persji (Iran). Muhammad został zamordo - rela, szybko zgasło, jakkolwiek zamieszki
wany w Lahaurze w 1206; jego następcą w kilku miastach trzeba było stłumić siłą.
został niewolnik, utalentowany wódz Kutb- W Missisipi i Tennessee władze zatrzymały
ud-Din Aibak (zm. 1210), założyciel 30 czarnych i 15 białych; zostali oni oskar-
żeni o spisek i powieszeni. Sam Murrel legł w bitwie nad rzeką Chabur (1108),
został skazany na 10 lat więzienia; zmarł zakończonej porażką jego wojska. Ridwan
wkrótce po zwolnieniu. i jego następcy usiłowali potem, jednak bez
wielkiego powodzenia, podporządkować -so
MUZUŁMANÓW Z MINDANAO WOJNY bie inne ugrupowania tureckie i muzuł -
1901-1913.Tubylcy wyznający islam, zwa ni mańskie. Patrz także -
BIZANTYJSKO TURECKIE
moro, zamieszkują środkową i południo wą WOJNY 1064-1081, 1110-1117.
część wyspy Mindanao, drugiej co do
wielkości wyspy w archipelagu Wysp Fili - M U Z U Ł M A Ń SK A W O JN A D O M O W- A 657-
pińskich. Mieszkają tam od wieków -od 661. Muzułmański zarządca Syrii, Muawija
separowani od reszty ludności, w większości (602P-680), uważał, że Ali ibn Abi Talib
chrześcijańskiej. Hiszpanie władający wyspą (600P-661), czwarty kalif, był zamieszany
do 1898, wyparci później przez Amerykanów w morderstwo kuzyna Muawiji, Otmana ibn
(patrz HlSZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA Affana (zm. 656), trzeciego kalifa (patrz
1898), pozwalali moro żyć zgodnie z -od MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 656). W celu zdła-
wiecznymi obyczajami i nie usiłowali ich wienia rewolty Muawiji Ali najechał Syrię
nawracać. Amerykanie mieli inne podejście; i stoczył w 657 nie rozstrzygniętą bitwę pod
uważali natomiast, że moro powinni zasy - Siffin. Przeciwnicy zgodzili się na zawiesze-
milować się z resztą ludności. Moro stawili nie broni i rozpoczęli negocjacje w celu
opór i w 1901 rozpoczęły się sporadyczne ustalenia, kto jest prawowitym kalifem.
zatargi. W 1903 moro zaatakowali wojsko W 661, w Jerozolimie, Muawija sam ogłosił
amerykańskie stacjonujące w pobliżu jeziora się kalifem. Następnego roku Ali został
Lanos, w głębi Mindanao. W 1906, na zamordowany przez członka sekty charydzy-
pobliskiej wyspie Jolo, około 600 powstań - tów, która w czasie negocjacji powstała
ców schroniło się w kraterze wielkiego w jego własnym obozie. Charydzyci uważali,
wulkanu Dajo; wszyscy zostali zabici przez że pobożność, a nie urodzenie, powinna
wojska USA pod dowództwem generała decydować o wyborze na kalifa. Najstarszy
Leonarda Wooda (1860-1927), co spowo - syn Alego, Al-Hasan (628-673), pod nacis -
dowało powszechne oburzenie. Pod koniec kiem Muawiji ustąpił z kalifatu w 661.
czerwca 1913 walki ustały; moro, już bez Muawija został pierwszym kalifem omajjadz-
przeszkód, nadal praktykowali swoją religię kim i tego samego roku ustanowił w Damasz -
i kultywowali tradycyjne obyczaje. ku nową stolicę muzułmańską. W ten sposób
doszło do wyodrębienia się dwóch odłamów
M U Z U Ł M A Ń S K A W O J N A 1 1 02P-1o1d-08 . islamu; jednym z nich są szyici, którzy
czas gdy krzyżowcy okupowali Edessę (patrz uważają Alego za świętego i namiestnika
nocną Allaha, drugim sunnici, którzy to odrzucają.
KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099), Syrią i pół
Mezopotamią nieustannie wstrząsaływalki
wewnętrzne między Turkami seldżuc- kimi, M U Z U Ł M A Ń SK A W O JN A D O M O W- A 680-
którzy wówczas panowali w większości miast 692. Śmierć Muawiji (602P-680), kalifa z
środkowej i południowej Syrii, a -ry dynastii Omajjadów, stała się powodem
walizującymi odłamami muzułmańskimi, wybuchu walk między muzułmańskimi pre -
mającymi przewagę w regionach wiejskich. tendentami do godności kalifa. Kalifem
Wódz seldżucki Kilidż Arsłan I (zm. 1108) został syn Muawiji, Jazid I (645P-683), ale
zdobył w 1102 panowanie nad Mosulem, w Syrii i Mezopotamii powstała przeciw
najważniejszym miastem północnej Mezo - niemu silna opozycja. Mieszkańcy Kufy
potamii. W 1108 Kilidż poprowadził wojska wybrali na kalifa Husajna ibn Alego
przeciw rywalizującemu z nim przywódcy (629-680), drugiego syna czwartego kalifa
seldżuckiemu, Ridwanowi (zm. 1117) i po- Alego ibn Abi Taliba (600-661) (patrz
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-66i), który i wschodniej połowy imperium, ale pod
ruszył z M ekki, by podjąć w alkę z zwierzchnią władzą brata. Po śmierci Ar--
Jazidem. W 680 pod Karbelą nieliczna Raszida Al-Mamun podniósł bunt zyskując
eskorta Husajna została otoczona przez wo- poparcie części gwardii chorasańskiej dowo
-
jowników Jazida i Husajn zginął. Kalifem dzonej przez perskiego wodza Tahira ibn
ogłosił się w 683 Abdullah ibn Zubajra (zm. Husajna (zm. 822). Wojska Tahira rozbiły
692) siostrzeniec Aiszy, żony Mahometa. oddziały Al-Amina w Chorasanie, wkroczyły
W Mezopotamii, Egipcie i Syrii Abdulłah do Mezopotamii, zdobyły większą część
ibn Zubajra został uznany za kalifa w 683 po prowincji kalifa i po dwuletnim oblężeniu
śmierci Jazida. Jednakże w rok później, zajęły w 811 Bagdad. W 812 Al-Amin pod -
w bitwie pod Mardż Rahit w pobliżu Dama - dał się; w rok później został zabity podczas
szku, jego stronników pokonały wojska próby ucieczki. Al-Mamuna uznano za kali -
innego pretendenta do tronu kalifa, Marwa- fa, ale wojna między braćmi osłabiła central
-
na ibn al-Hakama (623-685) z dynastii ną władzę kalifa i w rezultacie Syria, Mezo -
Omajjadów. Wprawdzie Al-Hakam zdobył potamia i Egipt przez dziesięć lat pozostawa -
władzę, ale w imperium arabskim nasilała ły poza jego władzą. PatrzCHORASANUPOWSTANIE
się walka plemienna, która doprowadziła do 806-809;SZYITÓWPOWSTANIE814-819.
podziału na muzułmanów północnych i -po
łudniowych. Po śmierci Al-Hakama kalifem MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 861--870.
został jego syn Abd al-Malik (646-705), Dopuszczenie Turków do wysokich
który usiłował zjednoczyć plemiona arab - urzędów w kalifacie doprowadziło do ogro -
skie. Wojska syryjskie Abd al-Malika obiegły mnego rozprzężenia w muzułmańskim im -
Mekkę (692) i zabiły panującego tam rywala perium. Wszechwładni tureccy dowódcy
Al-Malika, kalifa Abdullaha ibn Zubajra. wojskowi manipulowali rządem, a w latach
861-870 zmienili czterech kalifów; jeżeli
M U Z U Ł M A Ń SK A W O JN A D O M O W - A kalif
7 43 nie
- spodobał się Turkom, mordowano
747. W 743 i 744, podczas rządów trzech go lub pozbawiano władzy. Brak silnej,
słabych kalifów, imperium muzułmańskim trwałej władzy centralnej sprzyjał wybu -
wstrząsały walki różnych ugrupowań dysy- chom różnych powstań, które kończyły się
denckich. Kolejny kalif, Marwan II (zm. obalaniem rządów prowincjonalnych w Per -
750), ostatni kalif omajjadzki, zwyciężył sji, Transoksanii (kraina w Turkiestanie),
powstańców w Syrii, Mezopotamii, Arabii Mezopotamii, Arabii i Egipcie. W 869 nie -
i Persji. Jednakże do szyitów stawiających wolnicy murzyńscy wzniecili trwające 15
opór władzy Omajjadów dołączyła się duża lat powstanie w południowej Mezopotamii
grupa rebelianckich Abbasydów z perskiej (patrz ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883). Nie
prowincji Chorasan, co doprowadziło do wiadomo dokładnie, dlaczego Turcy zrezyg -
wybuchu wielkiego powstania w 747 (patrz nowali z wszechwładnych i krwawych rzą -
ABBASYDÓWPOWSTANIE747-750). dów w kalifacie, ale po opróżnieniu muzuł
-
mańskiego skarbca, z którego utrzymywano
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809--813. wojsko i dwór, gdy z prowincji nie -na
W 802 abbasydzki kalif Harun ar- -Raszid pływały prawie żadne dochody, tureccy
postanowił, że po jego śmierci im perium przywódcy zakończyli swoje rządy i -po
muzułmańskim władać mają wspól nie jego zwolili kalifowi al-Mutamidowi (zm. 892)
dwaj synowie. Jak zapisano w Do kumencie panować bez zakłóceń od 870 do śmierci.
z Mekki, Ar-Raszid ogłosił, żekalifem ma
zostać syn Muhammed al-Amin(785-813), M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A D O M O W - A 936-
a drugi syn, Allah al-Mamun(78 5 -8 3 3), 944. Kalifat abbasydzki nigdy nie odzyskał
m a b y ć w ładcą C h orasan u siły, którą utracił w wyniku rozprzężenia-
w okresie rządów tureckich dowódców w cza - M U Z U Ł M A Ń SK A W O JN A D Y N A ST Y C Z N A
sie MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMO - 1190-1200. Chcąc uniknąć walki o następ -
WEJ 861-870; w 936 władzy kalifa właściwie stwo, Saladyn (1137?-! 193), sułtan Egiptu
podlegała tylko prowincja Bagdadu. Kalif i Syrii, założyciel dynastii Ajjubidów, -po
Ahmad ar-Radi (zm. 940) mianował awantu - dzielił większą część swojego imperium
rnika Muhammada ibn Ra'ika (zm. 942) między męskich krewnych, ale nie wyzna -
dowódcą armii kalifatu i oddał mu władzę czył następcy w sułtanacie kairskim. W 1196
nad finansami państwa (dynastia Abbasydów między synami Saladyna - jeden był władcą
kierowała odtąd tylko sprawami religijnymi). Syrii, a drugi Egiptu - rozpoczęła się walka
Ibn Ra'ik opanował Syrię, pokonując tamtej - 0 władzę w Kairze. Do walki przystąpił
szych Hamdanidów i odpierając najazd Ich- również ich wuj Al-Malik al-Adil (zm.
szydytów z Egiptu. Po śmierci ibn Ra'ika 1218), który walczył po obu stronach do
Hamdanidzi zdobyli miasta Aleppo i Hims czasu, gdy jego wojska wygrały bitwę w Egi
i zajęli północną Syrię. W 944 wojna zakoń - pcie w styczniu 1200. Zostawszy sułtanem,
czyła się krótkotrwałym zawieszeniem broni. Al-Adil przejął pełną władzę nad całym
imperium Saladyna, jednocząc pod swoim
M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A D O M O W - A panowaniem
9 45 - Syrię i Egipt. Jednakże stałe
948. Hamdanidzi pod wodzą Sajf al-Dauli tarcia rodzinne osłabiły dynastię Ajjubidów,
(zm. 967) walczyli z Ichszydytami z Egiptu która ostatecznie wygasła wraz ze śmiercią
0 panowanie nad Syrią. Hamdanidzi utrzy ostatniego sułtana, zamordowanego przez
mali Aleppo w północno-zachodniej Syrii zbuntowanego mameluka w 1250.
1 początkowo odnosili zwycięstwa nad Ich
szydytami, ale później nękani najazdami M U Z U Ł M A Ń S K IE P O W S T A N IE P o 6za
5- 6 .
bizantyjskimi na północy, musieli do 948 bójstwie trzeciego kalifa, Otmana ibn Affana
odstąpić Ichszydytom środkową i południo (zm. 656), czwartym kalifem został Ali ibn
wą Syrię. Dzięki zręcznej strategii Al-Daul Abi Talib (600P-661), kuzyn i zięć proroka
zdołał odeprzeć Bizantyjczyków i utrzymać Mahometa (570-632), co spowodowało -na
się w północnej Syrii. Patrz także
BIZANTYJ- tychmiastowy wybuch powstania dwóch
SKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976. przywódców stronnictwa mekkańskiego, Ta-
Ihy (zm. 656) i Al-Zubajry (zm. 656), któ -
M U Z U Ł M A Ń S K A W O JN A D O M O W rych
- A 9 76 - poparła Aisza, żona Mahometa. Razem
977. Po najeździe na Egipt i pokonaniu zebrali 30-tysięczną armię i 4 grudnia 656
Ichszydytów pod Ramleh w 969 (patrz MU- stoczyli z wojskami Alego bitwę w pobliżu
ZUŁMAŃSKAWOJNA DOMOWA 945-948) południową i Basry, w Mezopotamii (Irak). „Bitwa wiel -
środkową Syrię opanowali Fatymi- dzi, błąda", jak nazwano później tę bitwę, -po
należący do muzułmańskiego odłamu, który nieważ towarzysząca wojskom Aisza sie -
przyznawał prawo do władzy potom kowi działa na wielbłądzie, zakończyła się, gdy
Fatimy (606P-632), córki proroka polegli Talha i Al-Zubajra. Aiszę pojmano
Mahometa (570-632). Hamdanidzi w półno - 1skazano na wygnanie. Zamieszki z powodu
cnej Syrii sprzymierzyli się z karmatami objęcia kalifatu przez Alego trwały nadal
(w 971 i 974 Fatymidzi udaremnili najazd i przekształciły się w MUZUŁMAŃSKĄ
karmatów na Egipt) i w 976 wyparli Fatymi- WOJNĘ DOMOWĄ 657-661. Patrz także
dów z północnej Syrii. Rok później Fatymi - MEKKI i MEDYNY WOJNA 624-630.
dzi wrócili z nowymi siłami i rozgromili
Hamdanidów i karmatów w bitwie pod MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Al-
Ramleh. Południowa połowa Syrii znalazła -Hadżdżadż ibn Jusuf (zm. 714), muzuł -
się pod panowaniem Fatymidów. Patrz także mański zarządca wschodnich prowincji -ka
BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976. lifatu, wyprawił słynną Pawią Armię (nazwa
 pochodzi od kolorowych mundurów -żoł muzułmanie znowu uznali zwierzchność
nierzy) do obecnego południowo-wschod-Chin. Rosjanie z oporami opuścili zajęte
niego Afganistanu, by przywrócić tam wła - przez nich tereny, w 1881 zgodzili się na
dzę Arabów. Pawia Armia, pod dowództwem zawarcie porozumienia, na mocy którego
Ibn al-Asz'ata (zm. 704) z rodu Kindu,Chiny odzyskały większość zajętych ziem,
zwyciężyła powstańców afgańskich i według a Rosja otrzymała dziewięć milionów rubli
otrzymanego rozkazu miała pozostać w tymtytułem zwrotu kosztów okupacji. Patrz
regionie na czas nieokreślony. Ibn al-Asz'attakże MONGOLSKIEPOWSTANIA1755-1760.
nie usłuchał tego rozkazu, a także żądania
Al-Hadżdżadża, by przyjąć hołd od każdegoM U Z U Ł M A Ń S K I P O D B Ó J H I S Z P -A N I I 7 1 1 -
plemienia oddzielnie; z częścią armii wrócił718. Muzułmańscy Arabowie przynaglali
do Mezopotamii, uzyskując po drodze -po Musę ibn Nusajra (660?-714), wicekróla
parcie dla wznieconego powstania. W stycz- (zarządcę) Ceuty w północno-zachodniej -Af
niu 701 wojska Al-Hadżdżadża stoczyłyryce, do rozpoczęcia najazdu na Hiszpanię,
z wojskiem Ibn al-Asz'ata bitwę pod Tus-w której warstwę panującą stanowili Wizygo-
tarem i poniosły porażkę. Ibn al-Asz'atci. Hiszpania rozdzierana była podówczas
zdobył Basrę, ruszył na spotkanie z Al--walkami wewnętrznymi. W 711 Musa wypra -
Hadżdżadżem pod Kufę, po czym wygrałwił armię złożoną z Arabów i Berberów pod
bitwę pod Dajr al-Dżamadżim. Al-Hadż-dowództwem Tarika ibn Zijada (zm. ok.
al- 720). Armia przeprawiła się przez Cieśninę
dżadż zebrał posiłki nadesłane przez Abd
Malika (646-705) z Syrii, i gdy zawiodłyGibraltarską i 19 lipca 711, koło jeziora La
próby negocjacji z Ibn al-Asz'atem w spra- Janda, w pobliżu rzeki Gwadalete (Barbate),
wie rozejmu, w 701 zwyciężył go zdecydo - zadała klęskę Wizygotom dowodzonym
wanie w bitwie pod Maskin, nad rzekąprzez ostatniego króla Roderyka (zm. 711);
Dudżail. Roderyk został zabity lub utonął podczas
ucieczki. Część Wizygotów wrogich Rodery-
M U Z U Ł M A Ń S K IE P O W S T A N IE W C kowi
H IN Aopuściła
CH go w czasie bitwy i przyłączyła
1863-1877. W 1863 muzułmańskie ple - się do Tarika. Połączone siły ruszyły na
miona we Wschodnim, czyli Chińskim Tur-północ, pustosząc kraj dotarły do Kordoby
kiestanie (na zachód od Tybetu), zbun - i zdobyły to miasto oraz stolicę Wizygotów,
towały się przeciw mandżurskim władcomToledo. Sam Musa przybył z 18 tysiącami
(dynastia Tsin). Powstaniem kierował JakubArabów w czerwcu 712; wylądował pod
Beg (1820-1877), który ustanowił niezależ - Algeciras, ruszył w głąb kraju i zdobył
ny rząd w Kaszgaize. Ros}a sprawującaMedina-Sidonię, Sewillę oraz Merlde. (30
władzę na przyległym terytorium, pod pre - czerwca 713). Tarik, który zyskał poparcie
tekstem obawy o przeniesienie powstaniaŻydów hiszpańskich, połączył się z Musa
na tereny rosyjskie, wysłała wojsko, którei razem kontynuowali zwycięski pochód.
w 1871 zajęło północne obszary TurkiestanuW samodzielnej kampanii na północnym
wokół Kuldży, nad rzeką Iii. W następnymwschodzie Tarik odniósł zwycięstwa w -Le
roku Rosjanie zawarli porozumienie hand - onie i Asturii. W 713 Musa wrócił do
lowe z Begiem, uznając tym samym jegoDamaszku, w Syrii, pozostawiając syna Abd
władzę. Mandżurowie nie zlekceważyli -jed al-Aziza (zm. 716) jako pierwszego emira
nak powstania i wydali rozkaz generałowi(dowódca muzułmański) w południowej -Hi
Zuo Zongtangowi (1812-1885), by przy - szpanii. Około 714 w ręce muzułmanów
wrócił porządek w Turkiestanie. Armiaprzeszła Saragossa, około 717 Barcelona.
generała poruszała się w górzystym terenieDo 718 hiszpańscy chrześcijanie i Wizygoci
bardzo powoli; dotarła do Kaszgaru w 1876,zostali wyparci w góry na północy i - za
pokonała wojska Bega, a w 1877 pokonani chodzie, a muzułmanie, czyli hiszpańscy
Maurowie, dotarli aż do Pirenejów. Patrz
także FRANKÓW z MAURAMI WOJNY.
MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634-651.
Muzułmańscy wojownicy z Arabii, wyznaw-
cy islamskiego proroka Mahometa (570--
632), podjęli wyprawy na cesarstwo bizan-
tyjskie oraz na Persję Sasanidów (patrz
BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642).
Zdobyli wschodnie prowincje bizantyjskie
- Syrię i Palestynę (634-644). Podbój Mezo-
potamii należącej do Persji na pewien czas
zahamowała bitwa przy moście nad rzeką
Eufrat (634), w której Persowie pobili Ara-
bów. Ci wycofali się do miasta Hira. Wkrót-
ce jednak Arabowie zwyciężyli pod Al-Bu-
wajb (635), na południe od Kufy (w Iraku).
Do Mezopotamii wkroczyły nowe siły mu-
zułmańskie (ok. 30 tysięcy ludzi), przysłane
przez kalifa muzułmańskiego Umara (581?--
644), i odniosły zwycięstwo nad 50-tysięcz-
ną armią perską w bitwie pod al-Kadisija
(637). W tym samym roku Arabowie zdobyli
i splądrowali zimową stolicę Sasanidów,
Ktezyfon nad Tygrysem (na południe od
Bagdadu), kolejne zwycięstwo odnieśli w bi-
twie pod Dżalulą (grudzień 637). Persja
środkowa przeszła pod panowanie najeźdź-
ców, którzy osiągnęli zdecydowane zwycięs-
two w bitwie pod Nehawand (641); w czasie
bitwy muzułmanie, którzy jakoby dyspono-
wali pięciokrotnie słabszymi siłami, symu-
lowali porażkę i sprowokowali wojsko per-
skie do pościgu, po czym zaskoczyli je
w dwóch wąskich przełęczach górskich i za-
bili rzekomo około 100 tysięcy Persów.
(W tym czasie Arabowie po zdobyciu w 640
miast Pelusium i Heliopolis podbili już
prawie cały Egipt.) Opór w Persji stopniowo
słabł i skończył się po zabójstwie ostatniego
króla Jezdegerda III (zm. 651), który wcześ-
niej znalazł schronienie w Merwie; Arabo-
wie opanowali całe państwo perskie.
MUZUŁMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.
Patrz BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY.
 N
N A M IB II W O JN A O N IE P O D L E19
G 66
ŁO-- Ś Ćponownie odrzucił propozycję ONZ roz-
1990. W 1966 na mocy decyzji Organizacji wiązania sporu. Dwa lata później, na kon-
Narodów Zjednoczonych skończył się man- ferencji pokojowej w Genewie, również nie
dat Republiki Południowej Afryki w byłej udało się nakłonić rządu Republiki Połu-
kolonii niemieckiej w południowo-zachod- dniowej Afryki do ustępstw; głównym pun-
niej Afryce, znanej także jako Namibia. ktem niezgody był Walvis Bay, jedyny port
Rząd Republiki Południowej Afryki repre- morski Namibii. Republika Południowej
zentujący białą mniejszość, odmówił jednak Afryki oświadczyła, że nie wycofa się z Na-
oddania zarządu i władzy nad tym teryto- mibii, dopóki przebywają tam wojska ku-
rium. Czarni nacjonaliści afrykańscy powo- bańskie; stanowisko to poparły Stany Zjed-
łali wkrótce partyzancki front wyzwolenia noczone. W 1984 ustanowiono komisję do
kraju, Ludową Organizację Afryki Połu- kontroli przestrzegania porozumienia o za-
dniowo-Zachodniej (SWAPO), która rozpo- wieszeniu broni. W 1988 Angola, Kuba
częła walkę z białymi. Początkowo SWAPO i RPA podpisały porozumienie umożliwia-
była słaba i nieskuteczna, jednakże po usu- jące uzyskanie przez Namibię niepodległo-
nięciu Portugalczyków z sąsiedniej Angoli ści. Na mocy przyjętych ustaleń w 1989
(patrz ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961- wojska kubańskie opuściły Angolę, a połu-
1976) kraj ten ofiarował partyzantom SWAPO dniowoafrykańskie - Namibię, l listopada
pomoc i tereny na bazy, w których szkolili 1989 odbyły się w Namibii wybory po-
ich żołnierze kubańscy. Nastąpiła szybka wszechne, w których zwyciężyła SWAPO.
eskalacja partyzanckiej wojny o nie- l kwietnia 1990 władzę w Namibii objął
podległość. Wojska rządowe Republiki Po- rząd koalicyjny.
łudniowej Afryki zaczęły dokonywać najaz-
dów na bazy partyzanckie w Angoli, a siły NANINGU WOJNA 1831-1832. W XVII
SWAPO odwzajemniały się atakami w Na- i XVII w. wielu członków plemienia Minan-
mibii. W 1976 ONZ potępiła Republikę gkabau z Sumatry osiedlało się w malajskim
Południowej Afryki za „bezprawną okupa- państwie Naning, w pobliżu Malakki, płacąc
cję" terytorium, a w rok później Zgroma- roczną daninę rządzącej w tym regionie
dzenie Ogólne ONZ uznało SWAPO za holenderskiej Kompanii Wschodnioindyj-
jedynego uprawnionego przedstawiciela Na- skiej. Wskutek złego zarządzania kompania
mibii. W 1978 ONZ zwołała konferencję popadła w poważne długi i została przejęta
międzynarodową mającą zająć się rozwiąza- przez rząd holenderski w 1799, w okresie
niem konfliktu. Premier Republiki Połu- zawziętej rywalizacji na terenie Malajów
dniowej Afryki, John Yorster (1915-1983) między holenderską a brytyjską Kompanią
wyraził zgodę na przeprowadzenie referen- Wschodnioindyjską (patrz ANGIELSKO-HO-
dum pod nadzorem ONZ; plebiscyt miał LENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-lSll). Poro-
określić przyszłość Namibii; potem wycofał zumienie angielsko-holenderskie z 1824
zgodę. W 1979 Yorster, wówczas prezydent, przyznało Malakkę i inne „osiedla nad
cieśninami" (Singapur i Pinang) Anglikom, zostawił swoje wyczerpane wojną, zdemora -
którzy utrzymywali, że przejęli również lizowane wojska i wrócił do Paryża, by
prawo do danin uprzednio płaconych przez zdławić spisek i zebrać nową armię. Kam -
plemiona tubylcze Holendrom. W 1829 panię w Rosji przeżyło zaledwie 30 tysięcy
władca Naningu nie zgodził się na -od francuskich żołnierzy. Patrz także STUDNIOWA
dawanie corocznie jednej dziesiątej zbiorów WOJNA 1815.
uzyskiwanych w państwie, czego domagali
się Anglicy. Brytyjska ekspedycja wysłana NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815. WOJ NY
w 1831 do Naningu poniosła porażkę. W rok REWOLUCYJNEJ FRANCJI stały się
później Anglicy zorganizowali kolejną wy - stopniowo sposobem na spełnianie osobis -
prawę, która po trzech miesiącach trudnych tych ambicji Napoleona (1769-1821). Wcie -
walk odniosła zwycięstwo. Kłopotliwa i -ko lenie Piemontu i ciągłe interwencje Napo -
sztowna wojna sprawiła, że Anglicy z opóź - leona we Włoszech, Niemczech, Szwajcarii
nieniem zyskali prawa handlowe i ekstery - i Holandii wzbudziły nieufność Anglików,
torialne na Półwyspie Malajskim, które k tó rz y n ie zw ażaj ąc na k ruc hy trak tat
zachowali przez czterdzieści lat. Patrz także z Amiens (1802), zatrzymali Maltę i w 1803
PADEM POWSTANIE1821-1837. wypowiedzieli Francji wojnę. Napoleon -ze
brał Wielką Armię, nie mógł jednak unie-
NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812. możliwić Anglikom systematycznego przej-
Nieprzestrzeganie przez Rosję blokady kon - mowania francuskich kolonii. Jego plany
tynentalnej (ekonomiczna wojna Napoleona najazdu na Anglię udaremniła zła pogoda,
z Wielką Brytanią rujnowała gospodarkę przypływy i blokada brytyjska; 21 paździer -
Rosji) oraz nieporozumienia dotyczące nika 1805 w bitwie pod Trafalgarem flota
wpływów Francji w Polsce, Szwecji i na brytyjska pod dowództwem lorda Horatio
Bałkanach skłoniły Napoleona do inwazji Nelsona (1758-1805) odniosła druzgocące
na Rosję; w czerwcu 1812 na teren Rosji zwycięstwo nad flotą Napoleona. W tym
wkroczyła Wielka Armia licząca prawie 500 czasie Napoleon, wówczas już cesarz, przy -
tysięcy żołnierzy. Wobec przewagi liczebnej łączył Genuę i koronował się na króla
nieprzyjaciela Rosjanie wycofywali się, nisz
- Włoch, co przyśpieszyło zawiązanie skiero-
cząc zbiory i powodując niebezpieczne roz - wanej przeciw niemu trzeciej koalicji: Wiel
-
ciągnięcie linii zaopatrzeniowych armii kiej Brytanii, Austrii, Rosji i Szwecji (patrz
francuskiej. Po wygraniu zaciętych bitew KOALICJI TRZECIEJ WOJNA isos-iso?). W 1807w
pod Smoleńskiem (17 sierpnia) i pod Boro- Tylży Francja zawarła pokój z Rosją,
dino (7 września) wojska Napoleona weszły której wojska pomogły Francji pokonać
do płonącej, ogołoconej przez uciekających w 1808 Szwecję. Nie mogąc w inny sposób
mieszkańców Moskwy (14 września). Ros - zmusić Wielkiej Brytanii do uległości, Na-
janie pod dowództwem Michaiła Kutuzowa poleon wprowadził blokadę kontynentalną;
(1745-1813) powstrzymali dalszy marsz Na - była to kosztowna i jak się okazało, nie -
poleona, a car nie zgodził się na negocjacje skuteczna metoda bojkotu handlowego. Do
w sprawie zawieszenia broni; jedyne, co 1809 Napoleon zmienił mapę Europy; osa -
pozostało Francuzom, to odwrót, w czasie dził krewnych na tronach Hiszpanii i Nea -
którego żołnierze cierpieli głód, masowo polu, podporządkował sobie większą część
umierali z powodu mrozu, chorób i wycień - kontynentu europejskiego. Korzystając z- te
czenia. Wycofujących się Francuzów dzie - go, że Napoleon zajęty jest wojną w Hisz -
siątkowały ścigające ich wojska Kutuzowa panii, Austria próbowała odzyskać auto -
i nieustanne ataki K ozaków , zw łaszcza nomię. Napoleon niebawem wkroczył do
w czasie przeprawy przez rzekę Berezynę Wiednia, został jednak zatrzymany w Tyro lu
26-28 listopada 1812. W grudniu Napoleon i na północ od Dunaju, gdzie w maju
 1809 zmuszono go do powrotu do Essling--
Aspern. Podniesieni na duchu tą oznaką
słabości Francuzów Brytyjczycy wysłali eks-
pedycję (nieudaną) do Holandii, a w całej
Europie doszło do niewielkich buntów prze-
ciw francuskiej władzy. Wkrótce Napoleon
przekroczył ponownie Dunaj i w lipcu 1809
pokonał Austriaków pod Wagram. W paź-
dzierniku 1809 w Schoenbrunn Napoleon
narzucił Austrii traktat pokojowy; Austria
straciła prowincje iliryjskie. Napoleon skie-
rował następnie uwagę na walki w Hiszpanii
i Portugalii (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA
1808-1814), jednakże został zmuszony do
powrotu do Francji. Stosunki francu-sko-
rosyjskie uległy pogorszeniu, zwłaszcza po
traktacie pokojowym między Rosją a
Wielką Brytanią z czerwca 1812. NAPO-
LEONA KAMPANIA ROSYJSKA była dla
jego potęgi wielkim ciosem. Czując słabość
Napoleona, jego dotychczasowi sprzymie-
rzeńcy pruscy utworzyli koalicję z udziałem
Rosji, Szwecji i Austrii, której celem była
„wojna wyzwoleńcza". Po klęsce w Bitwie
Narodów pod Lipskiem 16-19 października
1813Napoleon odrzucił propozycję pokojo
wą, zgodnie z którą francuskie granice miały
przebiegać wzdłuż Renu i Alp, i kurczowo
trzymał się swego stanowiska. Gdy w marcu
1814sprzymierzeni zdobyli Paryż, Napoleon
zrzekł się tronu i zaakceptował wygnanie
na Elbę. Tron francuski objął Ludwik
XVIII (1755-1824). Napoleon zdołał zebrać
zwolenników i w marcu 1815 triumfialnie
wkroczył do Paryża. Ludwik uciekł, Napo
leon rozpoczął studniową próbę odbudowy
swego cesarstwa (patrz STUDNIOWA WOJNA
1815). Zaniepokojeni sojusznicy zmobilizo
wali siły. Po popisie waleczności pod Ligny
Napoleon został pokonany pod Waterloo
przez Anglików dowodzonych przez sir
Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona
(1769-1852), których wsparli Prusacy pod
komendą Gebharda Bluechera (1749-1819).
Dożywotnie wygnanie Napoleona na odległą
Wyspę Świętej Heleny zakończyło trwający
23 lata okres nieprzerwanych wojen. Patrz
także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808-1809.
NAWAHÓW WOJNA 1860-1865. Patrz APA-
czó w Ni A W A JÓ WW O JN A1 8 6 0 -1 8 6 5 .
NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-1486.
Uciążliwa polityka podatkowa Ferdynanda I
(1423-1494) króla Neapolu, doprowadziła
do rewolty baronów andegaweńskich, którzy
usiłowali osadzić na tronie Renę II (1451--
1508), księcia Lotaryngii albo drugiego
syna Ferdynanda. Aresztowania, procesy
sądowe i egzekucje doprowadziły w 1486 do
stłumienia rewolty. Później Ferdynand za-
warł przymierze z Lorenzo de Medici
(1449-1492) z Florencji, które skłoniło
Lodovico Sforze (1451-1508) z Mediolanu,
obawiającego się Ferdynanda, do zwrócenia
się z prośbą o interwencję w sprawy Italii
do króla Francji Karola VIII (1470-1498).
Patrz także WŁOSKA WOJNA KAROLA viii
1494-1495.
NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1820-1821.
W dniach 1-2 lipca 1820 w mieście Nola
wybuchła rewolta żołnierzy kierowana przez
oficerów, zwolenników byłego francuskiego
króla Neapolu, Joachima Murata (1767--
1815), który próbował wprowadzić w kraju
reformy demokratyczne. Rewolta skierowa-
na była przeciw reakcyjnemu rządowi Fer-
dynanda I (1751-1825), króla Obojga Sycy-
lii (Neapolu i Sycylii). Regularne oddziały
odmówiły udziału w tłumieniu rewolty i wó-
wczas przestraszony król przyznał Neapolo-
wi nową konstytucję. W październiku 1820
nowy parlament neapolitański unieważnił
obowiązujące porozumienie z sycylijską jun-
tą, która nie uznawała konstytucji, i wyp-
rawił wojsko pod dowództwem Piętro Colet-
ty (1775-1831) w celu zgniecenia oporu
rządu sycylijskiego. Gdy w Palermo (Sycy-
lia) wybuchła następna rewolta, zwołano
spotkanie Świętego Przymierza mocarstw
europejskich, na którym domagano się in-
terwencji wojsk cesarskich i przywrócenia
porządku, to znaczy despotyzmu. Ferdy-
nand wysłany do Lubljany, należącej wów-
czas do Austrii, miał przeciwstawić się
interwencji cesarza, nie spełnił tych poleceń
i poprosił o pomoc. Gdy w marcu 1821 do Szkocji z prośbą o związanie sił angiel -
austriackie wojska zbliżyły się do granic skich. W odpowiedzi na ten apel szkocki
Neapolu, zbuntowane oddziały rozproszyły król Dawid II (1324-1371) rozpoczął wojnę
się, a Ferdynand zasiadł ponownie na tronie z Edwardem III, wkroczył do Yorkshire, ale
i odwołał konstytucję. Cesarskie wojska 17 października 1346 pod Neville's Cross
okupacyjne pozostały w Neapolu do 1827, został pobity przez znacznie silniejszą armię
realizując program drastycznych represji. angielską. Król Dawid dostał się do niewoli.
W czasie 11-letniego pobytu Dawida na
N E U C H A T E L , P O W S T A N IE W N E U C H A T E L dworze angielskim w jego imie
wytwornym -
1856-1857. Kongres Wiedeński (1814- - niu rządził Szkocją Robert Stewart, póź -
1815), zwołany po zakończeniu NAPOLE - niejszy Robert II (1316-1390). Odzyskał
OŃSKICH WOJEN, przyznał Neuchatel Barwick, zajęty po bitwie pod HALIDON
chwiejny podwójny status: kantonu w Związ - HILL i sprawował władzę do 1357, kiedy to
ku Szwajcarskim (o zmienionej organizacji) po zapłaceniu ogromnego okupu powrócił
i osobistej własności króla Prus. Niezadowo- młody król Dawid, całkowicie przesiąknięty
leni Szwajcarzy, ulegając prądom rewolucji angielskimi zwyczajami.
1848, zbuntowali się i obwołali kanton repub
-
liką (1848); rozgniewane tym wielkie mocar - N E Z P E R C E IN D IA N W O J N A(w1o87
d za
7
stwa potwierdziły Protokołem Londyńskim Józefa powstanie). Po odkryciu złota w -ko
(1852) prawa króla Prus Fryderyka Wilhelma rycie rzeki Salmon, w zachodniej części
IV (1795-1861), jednakże zaleciły mu, by nie obecnego Idaho, wkroczyły na ten teren
stosował siły bez ich zgody. Mimo to Fryde- wojska USA, by przesiedlić spokojnych
ryk Wilhelm zachęcił arystokrację Neuchatel i cywilizowanych Indian Nez Perce. Ziemie
do przeprowadzenia w 1856 zamachu stanu. Indian przejęły władze federalne. Indianie
Zamach nie powiódł się i władze zaareszto - pod przewodnictwem wodza Józefa (1840?- -
wały 530 arystokratów. Neuchatel nie zgodził 1904) stawili zdecydowany opór, pokonali
się na uwolnienie ich, wobec czego Prusy żołnierzy w kanionie White Bird (17 czerw -
zaczęły przygotowania do wojny; Szwajcarzy ca 1877) i ruszyli na w schód, do Idaho
również zaczęli się zbroić, ale rozpoczęcie i Montany. Wojska USA pod dowództwem
działań zbrojnych opóźniało się, tymczasem generała Olivera Howarda (1830-1909) nie
trwały próby znalezienia dyplomatycznego zdołały pokonać nieuchwytnych, bardzo
rozwiązania konfliktu, podjęte przez francu- zdyscyplinowanych Indian. Wódz Józef zdał
skiego cesarza Napoleona III (1808-1873). sobie jednak szybko sprawę, że jego wojow -
Francja obwieściła, że popiera Neuchatel, nicy nigdy nie osiągną przewagi nad białymi
a Francję poparła Wielka Brytania. Wówczas i starał się przeprowadzić swoich ludzi na
Fryderyk Wilhelm zaakceptował sugestię, północ, do Kanady. Był to jeden z naj -
która pozwoliła mu na zachowanie twarzy: wspanialszych odwrotów w historii; Józef
miał zachować dożywotnio tytuł księcia Neu- poprowadził około 1000 Indian Nez Perce
chatelu, ale zrezygnować ze zwierzchnictwa trasą długości prawie 2500 km wiodącą
nad kantonem. Neuchatel powrócił do swego przez trudno dostępne góry i równiny,
poprzedniego republikańskiego statusu, arys
- unikając przy tym spotkania z dwiema
tokratów zwolniono, a obie armie zdemobili - ścigającymi go armiami dowodzącymi przez
zowano, ku wielkiej uldze Europy. Howarda i generała Nelsona A. Milesa
(1839-1925). Podczas odpoczynku w pół -
N E V IL L E 'S C R O S S , B IT W A P O D N Enocnej
V IL L EMontanie,
'S około 65 km od granicy
CROSS 1346.Gdy angielscy łucznicy króla kanadyjskiej, Józef i jego wyczerpani -In
Edwarda III (1312-1377) pokonali w 1346 dianie zostali osaczeni przez żołnierzy USA.
Francuzów pod Grecy, Francja zwróciła się W alka trwała cztery dni. 5 października
1877 Józef poddał się Milesowi wygłaszając 0 uwolnienie jego syna aż do 1485. Potem
wspaniałą mowę, którą zakończył słowami: Maksymilian zraził do siebie Niderlandczy-
„Słuchajcie mnie, moi wodzowie; jestem ków swymi dążeniami do centralizacji wła
zmęczony, moje serce jest chore i smutne. dzy i kontynuowaniem wojny z Francją.
Od obecnego położenia słońca nie będę już W latach 1486 i 1487 podjął nieudolne
nigdy walczył". W 1878 razem z całą grupą próby działań przeciw Francji. W 1487
Indian posłano go do rezerwatu w dzisiej- zwołał do Brugii zgromadzenie ustawodaw
szym stanie Oklahoma, gdzie wielu czer- cze, ale gdy usiłował wprowadzić do miasta
wonoskórych zmarło na skutek chorób. niemieckich najemników, zamknięto bramy
Józefowi i resztkom jego plemienia pozwo- 1 przez 4 miesiące przetrzymywano go
lono później przenieść się do stanu Waszyn- w charakterze więźnia. W 1488 uwolnił go
gton, do rezerwatu, w którym poświęcił ojciec, Fryderyk III (1415-1493), cesarz
resztę swego życia na polepszanie w sposób Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Fryderyk
pokojowy losu swoich ludzi. był też świadkiem upokorzenia Maksymilia
na, gdy zawierając pod naciskiem zgroma
N ID E R L A N D Z K A W O J N A D O M O W- A dzenia
1 4 7 7- ustawodawczego tzw. pokój w Brugii,
1492. Arcyksiążę Maksymilian (1459-- złożył on obietnicę nadania Niderlandom
1519), późniejszy cesarz Świętego Cesarst- konstytucji zatwierdzającej ich autonomię.
wa Rzymskiego, dzięki małżeństwu zawar- Obaj władcy habsburscy - Maksymilian
temu w 1477 z Marią, księżną Burgundii i Fryderyk - w 1488 udali się do Niemiec.
(1457-1482) uzyskał Niderlandy, które były Maksymilian wkrótce zawarł chwilowy po
częścią spadku Marii po ojcu Karolu Śmia- kój z Francją, złamał obietnice złożone
łym. Wraz z małżeństwem przybyły mu w Brugii i wrócił do Niderlandów, gdzie
dwa ściśle związane problemy: tocząca się ponownie wybuchła wojna domowa trwająca
z przerwami wojna z Francją o spadek po od 1490 do 1492; uczestniczyła w niej
Karolu (patrz FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA większość miast flamandzkich. Stojąca z bo
1477-1493) i opór Niderlandów, przeradzający ku Francja obiecała zapewnić wcielenie
się w wojnę domową, do której wtrącała się w życie konstytucji przyrzeczonej przez
Francja. Podobnie jak Szwajcarzy (patrz Maksymiliana w 1488, ale nie mieszała się
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY) Niderlan- bezpośrednio do walki. Maksymilian stłumił
dczycy przywykli do dużego zakresu swo- powstanie w Gandawie w 1491, a w 1492
bód, a dążyli do uzyskania jeszcze więk- powstanie Holendrów wzniecone z powodu
szego. Jednak Maria i Maksymilian ograni- wysokich podatków; następnie wojska Ma
czyli ich autonomię, gdyż chcieli ustanowić ksymiliana obiegły Sluis. Po uwięzieniu
silną władzę centralną (choć wojna z Francją w 1492 przywódcy, Filipa Kliwijskiego Ho
wymagała raczej przywrócenia miejscowych lendrzy zwrócili się do Maksymiliana z pro
przywilejów), po to, by zyskać fundusze na śbą o pokój. Pokój zawarto w tym samym
jej prowadzenie. Opór Niderlandów doszedł roku na warunkach Maksymiliana. Zapew
do szczytu w 1482, po śmierci Marii. Ma- niwszy swojemu synowi terytoria stanowiące
ksymilian chciał władać Niderlandami jako spadek po Marii, Maksymilian prowadził
regent w imieniu syna Filipa (1478-1506). dalej wojnę z Francją, zwyciężył pod Dour-
Flandria, przede wszystkim miasta Brugia non w 1493 i w tymże roku zawarł korzystny
i Gandawa, nie dopuściła do tego; dziecko pokój w Senlis. Patrz także „SZALONA"
zatrzymano, a Flandria stosując się do prze- WOJNA 1488-1491.
biegłej rady Francji, poparła traktat austria-
cko-niderlandzki z Arras z 1482, który N ID E R L A N D Z K A W O JN A O N IE P- O D L E G
kosztował Maksymiliana utratę Burgundii. ŁOŚĆ 1568-1648 (osiemdziesięcioletnia
Wojska Maksymiliana walczyły we Flandrii wojna). Po abdykacji cesarza Karola V
(1500-1558) w 1556 władcą Niderlandów
został jego syn, król Hiszpanii Filip II
(1527-1598). Odtąd narastało niezadowole-
nie w Niderlandach wywołane wysokimi
podatkami i dążeniami Filipa do wprowadze-
nia absolutyzmu oraz prześladowaniami pro-
testantyzmu i stacjonowaniem garnizonów
hiszpańskich w tym kraju. W 1566 wystoso-
wano petycję, w której domagano się posza-
nowania swobód niderlandzkich i ogranicze-
nia prześladowania protestantów. W 1567
Filip wysłał do Niderlandów wraz z armią
Ferdynanda Alvareza de Toledo księcia Albę
(1507-1582). Zwerbowana w Niemczech
przez przywódcę powstańców Wilhelma Mil-
czka, księcia Orańskiego (1533-1584), armia
w 1568 wygrała pod Heiligerle pierwszą
bitwę w tej wojnie, wkrótce jednak przegrała
pod Jemmingen. Powstańcy w 1572 opano-
wali Holandię i Zelandię. Obrały one swym
namiestnikiem (stathouderem) Wilhelma
Milczka. Stosował on ostre represje wobec
opozycji, szczególnie protestantów, w czasie
jego rządów stracono 2000 do 8000 ludzi.
Tego roku doszło do wybuchu powstania
przeciw Hiszpanom. Powstańcy nazywani
gezan: tj. żebrakami, prowadzili partyzant-
kę (gezowie leśni) lub korsarstwo (gezowie
morscy). Próby hiszpańskie (od końca 1572)
zdobycia tych obszarów uzyskały tylko częś-
ciowe powodzenie. Hiszpanie zbyt późno
zastosowali politykę ustępstw. 11 listopada
1573 doszło do klęski ich floty w Zuidersee,
a w październiku 1574 po rocznym oblężeniu
Hiszpanie musieli się wycofać spod Lejdy.
8 listopada 1576 niderlandzkie stany general-
ne zawarły tzw. pacyfikację gandawską, na
mocy której wszystkie prowincje tego kraju
pc lejmowały walkę z Hiszpanami. W 1577
m -vy namiestnik Niderlandów Don Juan
d'Austria wydał tzw. wieczny edykt akceptu-
jąc y znaczną część żądań powstańczych,
a awet w kwietniu 1577 wycofał wojska
h, zpańskie z Niderlandów, ale w lipcu jego
armia opanowała południowo-wschodnią
część tego kraju i podjęła dalsze działania
zaczepne. Antykatolicki terror kalwiński
sprawił, że część Niderlandów południowych
uznała władzę Filipa II (unia w Arras
6 stycznia 1579). Siedem prowincji północ-
nych i część prowincji południowych zawar-
ły unię w Utrechcie (23 stycznia) i w 1581
ogłosiły niepodległość. Utworzono wówczas
Republikę Zjednoczonych Prowincji (okreś-
lanych po polsku jako Holandia). Nowy
namiestnik Niderlandów z ramienia Fili-
pa II, książę Aleksander Farnese (1545--
1592) stopniowo od 1579 opanowywał połu-
dniową część kraju. W 1585 kapitulowały
oblegane Bruksela i Antwerpia. Po zamordo-
waniu Wilhelma Milczka w 1584 namiestni-
kiem Niderlandów północnych i ich wodzem
naczelnym został jego syn, Maurycy Nassau
(1567-1625), Hiszpanie zajęci innymi woj-
nami (patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA
1588J HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-
-1589) nie próbowała nawet wkroczyć do
północnych Niderlandów. W 1600 Maurycy
wyprawił się do południowych Niderlandów
i odniósł tu zwycięstwo w bitwie pod Nie-
uwport. Hiszpanie opanowali Ostendę po
trzech latach oblężenia 1601-1604. Wyczer-
pana wojną Hiszpania ratyfikowała 12-letni
rozejm (1609), w którym w pewnym stopniu
uznała Zjednoczone Prowincje. Wykorzystu-
jąc zaangażowanie Hiszpanii w TRZYDZIE-
STOLETNIEJ WOJNIE, w 1621 Holendrzy
podjęli na nowo działania wojenne. Hiszpa-
nie w 1624 obiegli Bredę, która kapitulowała
w 1625. Holendrzy w 1628 zdobyli w pobliżu
Kuby hiszpańską flotę wiozącą srebro (1628),
w 1632 opanowali Maastricht. W1635 zawar-
li przymierze z Francją przeciw Hiszpanii.
W1637 odzyskali Bredę. W1639 rozbili flotę
hiszpańską pod Downs. Na mocy traktatu
westfalskiego (1648) kończącego wojnę osie-
mdziesięcioletnią i trzydziestoletnią, stany
południowe pozostały Niderlandami hisz-
pańskimi, a Zjednoczone Prowincje (Holan-
dia) uzyskały całkowite uznanie swej niezale-
żności. Patrz także NIDERLANDZKA WOJNA
DOMOWA 1477-1492.
NIE M IE C K A RE W O L U C JA 1848.
Podobnie
jak w innych krajach europejskich, również
i w Niemczech rewolucja 1848 skończyła
 się ostatecznie niepowodzeniem. Głównym
motorem rewolucji niemieckiej były uczucia
narodowe (nie liberalizm). W Niemczech
feudalizm jeszcze się nie załamał i choć
liberałowie dążyli do likwidacji pańszczyz-
ny, a niektórzy robotnicy nawoływali do
„socjalizmu", większe poparcie jako hasło
rewolucyjne uzyskało dążenie do zjedno-
czenia Niemiec. Po upadku króla Francji
Ludwika Filipa (1773-1850) (patrz FRAN-
CUSKA REWOLUCJA 1848) Niemcy rozpoczęli
demonstracje i domagali się powołania par-
lamentu narodowego. Pod naciskiem de-
monstrantów w Badenii, a następnie w wielu
innych krajach niemieckich wprowadzono
liberalne reformy; w marcu 1848 państwa
hanzeatyckie przekształciły się w republiki
demokratyczne. Do czasu upadku austriac-
kiego męża stanu, Klemensa von Metter-
nicha (1773-1859) w czasie AUSTRIAC-
KIEJ REWOLUCJI 1848-1849 w Niem-
czech nie dochodziło do gwałtownych roz-
ruchów. W kwietniu, miesiąc po upadku
Metternicha, w Berlinie, gdzie panowało
masowe bezrobocie, wybuchło krwawe po-
wstanie, które zmusiło króla Prus do us-
tępstw i do zgody na ograniczone zjed-
noczenie Niemiec. Na 18 maja 1848 zwołano
do Frankfurtu Zgromadzenie Narodowe;
wyrażano odmienne opinie na temat udziału
Austrii w nowej konfederacji niemieckiej.
Po stłumieniu ruchu robotników na rzecz
demokratycznej republiki Zgromadzenie op-
racowało bardziej liberalną niż demokraty-
czną konstytucję, która przewidywała mo-
narchię konstytucyjną i wykluczyła Austrię.
Do grudnia 1848 większość ruchów radykal-
nych utraciła energię i popularność, wśród
społeczeństwa zaczęły przeważać poglądy
prawicowe. Król Prus Fryderyk Wilhelm
IV (1795-1861) nie przyjął korony, którą
ofiarowała mu konstytucja frankfurcka, uz-
nając, że dokument ten nadmiernie ograni-
cza jego władzę. Zgłosił własną, konser-
watywną propozycję. Siły wspierające wła-
dzę książąt stłumiły radykalne powstania
w Niemczech południowych i wschodnich.
W styczniu i lutym 1849 opracowano nową
konstytucję i odwołano wiele liberalnych
uchwał z 1848. Austria (z pomocą Rosji)
uzyskała ponownie tak silną pozycję, że
mogła upokorzyć Fryderyka Wilhelma IV.
W rezultacie w 1849 przy ograniczonym
sprzeciwie zwołano ponownie Sejm Związku
Niemieckiego, z Austrią na czele. Gwałtow-
ny ruch na rzecz zjednoczenia Niemiec
został wstrzymany. Patrz także SIEDMIO -
TYGODNIOWA WOJNA 1866.
NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1077-1106.
Henryk IV (1050-1106) został królem Nie-
miec w 1056; w okresie regencji za czasów
jego małoletności dominującą władzę uzys-
kało duchowieństwo. Od 1065 Henryk sam
mianował biskupów, by w ten sposób uzależ-
nić ich od siebie. Papież Grzegorz VII
(1020-1085) przeprowadzający reformę Ko-
ścioła sprzeciwiał się świeckiej inwestyturze.
W 1076 nastąpił kryzys; zwołany przez
Henryka synod niemiecki postanowił nie
uznawać Grzegorza za papieża. Ten zaś
obłożył Henryka klątwą i złożył z tronu.
Książęta niemieccy przedstawili królowi
ultimatum: jeżeli do 22 lutego 1077 nie
uzyska rozgrzeszenia papieża, wypowiedzą
mu posłuszeństwo. W drodze na sejm w Au-
gsburgu papież Grzegorz zatrzymał się
w Canossie; idąc boso po śniegu zjawił się
tam również jako pokutnik Henryk. Roz-
grzeszenie otrzymał. Mimo to zjazd książąt
niemieckich unieważnił wybór Henryka na
króla i wybrał antykróla Rudolfa, księcia
szwabskiego. W 1080 Grzegorz poparł Ru-
dolfa i powtórnie obłożył Henryka klątwą.
Większość niemieckich książąt tym razem
poparła Henryka. W 1080 synod biskupów
niemieckich i lombardzkich w Brixen (Bres-
sanone) ponownie uchwalił detronizację
Grzegorza i wybrał na antypapieża Guilberta
z Rawenny, nazwanego Klemensem III
(1030?-1100). Wojska Rudolfa odniosły
zwycięstwo nad Elsterą w 1080, ale antykról
ranny w bitwie zmarł, a jego następca był
człowiekiem bez znaczenia. Wyprawy Hen-
ryka na Rzym (1081-1082) nie powiodły
się. W latach 1083-1084 Henrykowi udało
się opanować znaczną część Rzymu. Zwoła-
ny przez Henryka synod wyklął Grzegorza
i ponownie go detronizował, intronizowano
antypapieża Klemensa III w Rzymie. Ten
koronował Henryka na cesarza. Wojska
niemieckie musiały ustąpić przed norman-
dzkimi sojusznikami Grzegorza pod wodzą
Roberta Guiscarda (1015P-1085), jego woj-
ska przez trzy dni pustoszyły Rzym. Prze-
klinany przez Rzymian papież Grzegorz
pod eskortą Guiscarda udał się do Salerno,
gdzie w rok później zmarł na wygnaniu.
Henryk wrócił triumfalnie do Niemiec;
w latach 1086-1088 zwyciężył pozostałych
pretendentów do korony, a w 1090 podjął
wyprawę do Włoch, w 1092 poniósł tu
klęskę. Jego syn Konrad przyłączył się do
stronników papieża Urbana II. Syn Henryka
IV, późniejszy Henryk V (1081-1125), król
niemiecki i cesarz Świętego Cesarstwa Rzym-
skiego, wystąpił jako zwolennik reformy,
zbuntował się w 1104, uwięził Henryka IV
i zmusił go do abdykacji (1105). Henrykowi
IV udało się zbiec, zebrać armię i zwyciężyć
Henryka V w pobliżu Vise (obecnie wschod-
nia Belgia), ale zmarł nagle w Leodium
(Liege) w 1106. Patrz także PAPIESKO-CESAR-
SKA WOJNA 1081-1084.
NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1197-1214.
Śmierć cesarza Świętego Cesarstwa Rzym-
skiego Henryka VI z dynastii Staufów
(1165-1197) przyczyniła się do wybuchu
wojny domowej według klasycznego wzoru:
król-elekt Fryderyk II (1194-1250) był jesz-
cze dzieckiem, dwaj książęta, Filip Szwabski
(1176P-1218), brat Henryka, i Otton Brun-
szwicki Welf (1175-1218) byli pretenden-
tami do tronu popieranymi przez zwolen-
ników Staufów, zwanych też Waiblingami
od rodowego zamku - Waiblingen (we
Włoszech nazywano ich gibelinami), i Wel-
fów (we Włoszech gwelfów) od dynastii
Welfów, książąt bawarsko-saskich, zwolen-
ników papieża. Walki pretendentów zruj-
nowały duże obszary Niemiec; Filip, koro-
nowany w 1198, wspomagany przez połu-
dniowych Niemców i Francję ścierał się
z Ottonem, którego wspierali Niemcy z pół-
nocy, arcybiskup Kolonii i od 1198 Anglicy.
Papież Innocenty III (l 160?-1216) sprzyjał
Ottonowi, otwarcie opowiedział się za nim
w 1201. Otton zgodził się na darowanie
papiestwu ziem w Italii (bez przekonania,
że obietnicę spełni). Przejście w 1204 Hen-
ryka - brata Ottona - na stronę Filipa
pociągnęło za sobą wielu książąt m.in. arcy-
biskupa Kolonii, który w 1205 koronował
Filipa w Akwizgranie. Wojska Filipa zwy-
ciężyły siły Ottona w 1206, Filip zaczął
dochodzić do porozumienia z papieżem
Innocentym, w 1208 został jednak zamor-
dowany. Otton w 1209 złożył obietnicę
respektowania praw i posiadłości Kościoła.
Został w Rzymie koronowany przez papieża
na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego,
Ottona IV (1209). Cesarz odwołał swe obiet-
nice i najechał samowolnie w 1210 królest-
wo sycylijskie należące do Fryderyka, mimo
że poprzednio uznał zwierzchnictwo nad
nim papieża. Zachęcona przez Innocentego
opozycja w Niemczech wybrała w 1211
Fryderyka na króla Niemiec, koronowanego
1212. Fryderyk II złotą bullą 1213 uznawał
Państwo Kościelne w pełnych granicach
i zrezygnował z reszty praw dotyczących
wyboru biskupów. Wojna w Niemczech
zakończyła się bitwą pod Bouvines (27 lipca
1214), w której Francuzi pod wodzą króla
Filipa II (1165-1223) pokonali połączone
siły Ottona, króla Anglii Jana I (l 167-1216)
i hrabiów Flandrii. Fryderyk ponownie
został koronowany w Akwizgranie w 1215;
zobowiązał się wziąć udział w krucjacie.
Innocenty zwyciężył, ale Niemcy poniosły
ogromne straty i ponosiły je potem z powo-
du przedłużającej się wojny domowej i póź-
niejszych konfliktów z papiestwem.
NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1314-1325.
W czasie panowania cesarza Świętego Cesar-
stwa Rzymskiego Henryka VII (1275?--
1313) niemieccy książęta, świeccy i ducho-
wni, zyskali dodatkowe ziemie i władzę
administracyjną (kosztem władzy cesar-
sko-królewskiej). Po śmierci Henryka za-
częly się spory w sprawie następstwa tronu. chodniej powstanie wznieciło plemię Here-
Większość książąt-elektorów w 1314 opo - rów zaciekle walcząc z niemieckimi prze -
wiedziała się za austriackim księciem, Fry - śladowcami. Z Niemiec przybyło wojsko
derykiem III Pięknym Habsburgiem i kosztem wielkich wysiłków oraz ogrom -
(1286?-1330), a mniejszość popierała księcia nego rozlewu krwi do 1908 zgniotło -po
bawarskiego Ludwika IV Wittelsbacha wstanie; Niemcy wymordowali około 80
(1287?-1347). Wywiązała się długa i zacięta procent populacji Hererów i 50 procent
wojna domowa, która miała zadecydować, Hotentotów. Tubylcze plemiona wznieciły
komu przypadnie tytuł cesarza Świętego także powstania w Niemieckiej Afryce
Cesarstwa Rzymskiego, który przyjęli obaj Wschodniej (Tanzania) (patrzMAGI-MAGI
rywale. W tym czasie (1314-1316) tron POWSTANIE 1905-1907) i w Kamerunie, w Af -
papieski był nieobsadzony, przez co papies- ryce Zachodniej, brutalnie zdławione przez
two pozbawione było możliwości wyroko - wojska niemieckie. Większość tubylców
wania w sprawie kwestionowanych wybo - sprowadzono do roli niewolników zatrud -
rów. W 1322 wojska Ludwika odniosły nionych w kopalniach i na plantacjach.
zwycięstwo pod Muehldorf; Fryderyka ujęto Patrz także ARABSKIE POWSTANIE w NIEMIECKIEJ
i wtrącono do więzienia (1322-1325), aż AFRYCE WSCHODNIEJ1888-1890.
wreszcie uznał prawa rywala do tytułu cesa -
rza. Mimo że wojna zakończyła się w 1325, NIEMIECKIE ZATARGI O TRON 1400-1411.
papież Jan XXII (1249-1334) rezydujący Między 1125 a 1806 tron króla rzymskiego
w Awinionie nie uznał praw Ludwika do (niemiecki król w Świętym Cesarstwie Rzym -
tronu i ekskomunikował go. Ludwik -od skim) nie był dziedziczny, lecz obieralny.
rzucił sprzeciw papieża i stwierdził, że W 1400 elektorzy uznali, że Wacław Luk-
aprobata papieża jest mu niepotrzebna, wy - semburczyk (1361-1419), król Niemiec od
starczy zgoda większości. W 1327 wyprawił 1387, nie jest godny tego tytułu, został więc
się do Wioch i w 1328 wkroczył do Rzymu. zdetronizowany. Na jego miejsce wybrano
Ludwikowi włożono koronę cesarską w cza - Ruprechta z Palatynatu (1352-1410). Wac -
sie „świeckiego" obrzędu koronacji. Do - ław cieszył się jednak popularnością. Stale
prowadził do powołania antypapieża Miko - wysuwał swoje roszczenia do tytułu króla
łaja V (zm. 1333). Ten koronował powtórnie Niemiec. Ruprecht zmarł w 1410. Jako nowi
Ludwika. Jan XXII wyklął w 1329 anty - pretendenci do tronu Niemiec wystąpili
papieża Mikołaja, który zdając sobie sprawę bracia Wacława Zygmunt (1368-1437), król
z nikłego poparcia, zrezygnował z roszczeń Węgier, i Jodoka (1351-1411), margrabia
do tronu papieskiego (1330). M oraw. Doszło do podwójnej elekcji
i w 1410 wybrano większością głosów mar -
grabiego
N IE M IE C K IE W O J N Y K O L O N I A L N- E W A F R YJodoka, który jednak zmarł w 1411.
CE 1903-1908.Niemcy popierały osadnic - Zygmunt został w 1411 ponownie wybrany
two białych w Afryce, było ono uznawane na króla Niemiec. (PatrzHUSYCKIE WOJNY
w polityce ekonomicznej państwa za czyn - 1419-H36.) Później bezdzietny Zygmunt, osta-
nik decydujący na drodze do samowystar - tni przedstawiciel dynastii Luksemburgów,
czalności ich kolonii. Często przymusowo w 1416 zrzekł się Brandenburgii na rzecz
wysiedlano tubylcze plemiona z ich trady - Fryderyka Hohenzollerna (1371-1400).
cyjnych terenów łowieckich i pasterskich. Swoim następcą na tronie Czech i Węgier
W 1903 w Niemieckiej Afryce Południo- mianował Albrechta Habsburga.
wo-Zachodniej (Namibia) wybuchło powsta -
nie plemienia Hotentotów (nazwa własna NIEN POW STANIE 1853-1868. Na początku
Khoi-Khoin), które szybko ogarnęło cały lat pięćdziesiątych XIX w. powtarzające się
kraj. W 1904 w Afryce Południowo-Za- powodzie spowodowały, że Chińczycy mię-
szkający w dolinie rzeki Huang-ho (Żółta
Rzeka) przeżyli klęskę głodu. Wielu miesz-
kańców dołączyło do band rozbójników
zwanych nien; w pierwszej połowie XIX w.
bandy te plądrowały prowincje Anhui, He-
nan i Szantung. W czasie gdy rząd dynastii
mandżurskiej (Jin) zajęty był TAIPIŃSKIM
POWSTANIEM na południu, bandy nien
tworzyły armię pod dowództwem Czang
Luosinga (zm. 1863), fortyfikowały swoje
wioski i korzystając ze swojej doskonałej
jazdy, nękały i napadały na wysyłane przeciw
nim wojska cesarskie. Nien opanowali w kró-
tkim czasie duże obszary w północnych
Chinach, i stali się niezależni od reszty kraju.
Jednakże po zabiciu Czang Luosinga brako-
wało im dobrego przywódcy, a ponadto nie
zdołali skoordynować swojej działalności
z powstańcami taipińskimi na południu.
Wojska cesarskie pod sprawnym dowództ-
wem generałów Seng-gelincina (zm.1865),
Zeng Guofana (1811-1872) i Li Hongczanga
(1823-1901) oblegały twierdze nien, głodem
zmuszały do uległości i niszczyły punkty
oporu. Do końca 1868 wojska cesarskie
pokonały powstańców i opanowały obszary
zajmowane przez nien w czasie powstania.
N IE W O L N IC Z A W O JN A P IE R W S Z A
135-132
p.n.e. (wojna niewolników na Sycylii pier-
wsza). Większość zboża dostarczanego do
Rzymu pochodziła z wielkich latyfundiów
na Sycylii. Siła robocza była tania, przy
uprawie pracowali bowiem niewolnicy do-
starczani przez zwycięskie armie rzymskie.
Brutalne traktowanie niewolników nieuch-
ronnie prowadziło do buntu. W 135 około
70 tysięcy niewolników pod wodzą Syryj-
czyka Eunusa (zm. ok. 132) powstało prze-
ciw swym właścicielom i nim zostali rozbici,
przez ponad trzy lata stawiali opór rzyms-
kim armiom na Sycylii. Druga wojna
niewolnicza 104-99 p.n.e. (wojna niewol-
ników na Sycylii druga). W 104 senat wydał
zarządzenie uwolnienia tych niewolników,
którzy zostali porwani przez piratów. Na
Sycylii nie wykonano tego prawa. Ci, któ-
rych to dotyczyło, wywołali bunt, przyłą-
czyli się do niego i inni niewolnicy. Dowo-
dzeni przez Salwiusza (Tryfona) i Ateniona
(prawdopodobnie wszyscy zginęli w walce)
niewolnicy opanowali większość okolic wiej-
skich i zaczęli oblegać miasta, z których
część poddała się z braku żywności. Pierwsza
armia rzymska, wysłana w celu zdławienia
powstania, została pobita, drugiej udało się
stłumić bunt. Trzecia wojna niewolnicza
73-71 p.n.e. (wojna gladiatorów, powstanie
Spartakusa). Powstanie wybuchło w połu-
dniowej Italii; był to największy bunt niewo-
lników w historii Rzymu. Spartakus (zm.
71), niewolnik z Tracji, gladiator, uciekł
wraz z grupą siedemdziesięciu towarzyszy ze
szkoły gladiatorów w Kapui i schronił się na
stokach Wezuwiusza. Do zbiegów przyłączy-
li się inni gladiatorzy i niewolnicy. Zwycię-
żyli w 72 dwie armie rzymskie i szybko
opanowali południową Italię. W 72 armia
Spartakusa licząca 40 tysięcy ludzi rozdzieli-
ła się na dwie grupy; jedną grupę stanowili
Germanie i Galowie, reszta pozostała przy
Spartakusie. Germanie i Gallowie zostali
rozbici w Apulii w 72. Spartakus ruszył na
północ, zamierzając przedostać się poza
Alpy. Jego ludzie nie zgodzili się na opusz-
czenie Italii, zawrócili na południe, po
drodze pustosząc okolice. Spartakus ponow-
nie założył obóz na południu, gdzie w 71
pod Brundisium stoczył bitwę z armią rzym-
ską dowodzoną przez Marka Licyniusza
Krassusa (115P-53). Spartakus zginął w wal-
ce, jego towarzysze zostali pobici. Po zwycię-
stwie Rzymianie ukrzyżowali około 6000
niewolników, a uciekinierów wyłapali i zabili
żołnierze Pompejusza Wielkiego (106-48).
NIEWOLNIKÓW BUNTY W USA. Patrz GA
BRIELA BUNT 1800; MURRELA POWSTANIE 1835J
TURNERABUNT 1831; YfiSEYA BUNT 1822.
N IE W O L N IK Ó W W O JN Y N A S Y CP atrz
Y L II.
NIEWOLNICZE WOJNY PIERWSZA i DRUGA.
NIGERII l BIAFRY WOJNA 1967-1970.
W 1960, gdy Nigeria uniezależniła się od
Wielkiej Brytanii, większość ludności sta-
 nowiły trzy duże i kulturowo zupełnie -od skiego, czyli bizantyjskiego, usiłował ukrócić
mienne ludy: Hausa, Joruba i Ibo. Ibo, korupcję i autokratyczne zapędy wielu swo -
którzy napłynęli ze wschodnich regionów, ich urzędników, ale osiągnął tylko połowicz -
byli lepiej wykształceni i dlatego zajmowali ny sukces. W 532 część ludności Konstanty-
większość stanowisk w administracji i rzą - nopola, stolicy cesarstwa, zbuntowała się
dzie. Hausa, na północy, nienawidzili „ob - przeciw wysokim podatkom wprowadzonym
cych" Ibo; w 1966 wszczęli rozruchy, w cza - przez władze; okrzyk „Nika" („zwyciężaj")
sie których zabili tysiące Ibo i zniszczyli ich stał się hasłem bojowym buntowników.
mienie. Ibo wycofali się do swoich rodzin - Tłum otoczył pałac cesarski, w którym prze
-
nych stron na wschodzie. Decyzja rządu b yw ał Justynian , jeg o żona T eodo ra
nigeryjskiego o podziale kraju na trzy regio
- (508?-548) i dwór. Buntownicy wkrótce
ny przyśpieszyła secesję Ibo. 30 maja 1967 opanowali miasto; wybuchły pożary. Pows -
przywódcy Ibo z miejscowym gubernatorem tańcy obwołali cesarzem Hipacjusza (zm.
wojskowym podpułkownikiem Chukwue- 532). Justynian zastanawiał się nad możliwo -
meka Odumegwu Ojukwu (ur. 1933) na ścią ucieczki w bezpieczne miejsce, ale Teo -
czele, ogłosili swój region na wschodzie dora skłoniła go do pozostania (była zdecy -
niepodległą Republiką Biafry. Organizacja dowana okazać stanowczość godną prawdziwej
Jedności Afrykańskiej bezskutecznie usiło - cesarzowej). Wodzowie Belizariusz
wała załagodzić spór. Nigeryjskie wojska (505P-565) i Narses (478P-573) zebrali oso -
federalne zaatakowały Biafrę, napotkały -sil bistą gwardię cesarza i inne wojska, wprowa
-
ny opór, ale w końcu zdobyły stolicę Enugu dzili je do miasta i w krótkim czasie okrutnie
(4 października 1967). Rozmowy pokojowe zdławili powstanie; zabito około 30 tysięcy
prowadzone wiosną 1968 zakończyły się powstańców, Hipacjusza ujęto i stracono.
fiaskiem, rząd nigeryjski zastosował blokadę Później, ustępując żądaniom ludu, Justynian
gospodarczą Biafry i wznowił ofensywę usunął niektórych urzędników nadużywają -
uzyskując pomoc wojskową Wielkiej Bryta - cych władzy. Były to jedyne zamieszki we -
nii, Związku Radzieckiego i Włoch. Biafrań- wnętrzne w czasie jego długiego panowania.
czycy, którym broni dostarczyła Francja,
bezskutecznie walczyli o utrzymanie Port N IK A R A G U A Ń S K A W O JN A D O M O W - A 1909-
Harcourt, Aby i Owerri. W 1969 odbili 1912. W 1909 w Nikaragui wybuchła
Owerri i przeprawili się przez rzekę Niger, rewolta konserwatystów przeciw liberalne -
zostali jednak odparci przez powiększoną mu dyktatorowi, prezydentowi Jose San-
i lepiej uzbrojoną armię nigeryjską liczącą tosowi Zelayi (1853-1919), którego wojow -
prawie 200 tysięcy żołnierzy. Głodująca nicze działania i mieszanie się w sprawy
i ekonomicznie zrujnowana Biafra poddała innych państw Ameryki Środkowej napoty -
się 12 stycznia 1970; dzień wcześniej Ojuk - kały sprzeciw Stanów Zjednoczonych.
wu uciekł samolotem do Wybrzeża Kości W czasie zamieszek schwytano i stracono
Słoniowej. W czasie wojny zginęło (przede dwóch obywateli USA pomagających -po
wszystkim z głodu) prawie dwa miliony Ibo. wstańcom, co spowodowało ostry protest
Po wojnie rozpoczął się powolny proces sekretarza stanu USA, Philandera C. Knoxa
wrastania ludu Ibo w życie całego państwa. (1853-1921). 16 grudnia 1909 Zelaya został
Rozpoczęte następnie wdrażanie systematy - zmuszony do ustąpienia. W kraju panował
cznych reform ekonomicznych i politycz - stan bliski anarchii, między konserwatys -
nych zapewniło Nigerii szansę pokojowego tami a liberałami doszło do walki o władzę.
rozwoju wszystkich grup plemiennych. W maju 1911 tymczasowym prezydentem
został konserwatysta Adolfo Diaz (1874-
-
N IK A P O W ST A N IE 532. - 1964), który niezwłocznie poprosił USA o
Justynian I (483-
565), cesarz wschodniego cesarstwa rzym- pomoc. Nikaragua i Stany Zjednoczone
zawarły porozumienie, na mocy którego tę Diaza. Jednakże do kraju z emigracji
banki nowojorskie udzieliły pożyczek, aby w Meksyku powrócił Sacasa i z pomocą
zapewnić Nikaragui kapitał obrotowy, wpro - Meksyku ustanowił na wschodnim wybrze -
wadzono także amerykański system ściąga - żu Nikaragui konkurencyjny rząd liberalny.
nia ceł, dla spłaty długów krajowychzagra-
i Wybuchła wojna domowa między liberal -
nicznych. Po odrzuceniu porozumienia nymi powstańcami pod wodzą generała Jose
przez Senat USA prezydent William Ho- Marii Moncady (1868-1945) a rządem pod
ward Taft (1857-1930) wprowadził plan przewodnictwem Diaza. Na prośbę Diaza
w życie jako umowę władz wykonawczych, Stany Zjednoczone udzieliły mu pomocy
ale pożyczki zostały ograniczone. Pod has - wojskowej. W 1927 przybyły okręty wojenne
łem „Precz z jankeskimi imperialistami" USA i wysadziły na brzeg około 2000 żoł -
nikaraguańscy liberałowie wzniecili w lipcu nierzy piechoty morskiej oraz wyładowały
1912 powstanie. Na prośbę Diaza wylądowa - sprzęt. Oburzony mieszaniem się Waszyng -
ło w Nikaragui 2500 żołnierzy piechoty tonu w sprawy Nikaragui Sandino przystąpił
morskiej USA, by chronić konserwatywny do wojny, organizując działania partyzanc -
rząd; dwa miesiące później powstanie zosta ło kie przeciw gringos (biali obcokrajowcy).
stłumione. W 1912 przeprowadzono wy bory Prezydent USA, Calvin Coolidge (1872- -
pod nadzorem wojsk amerykańskich; 1933), wydelegował osobistego przedsta -
prezydentem został Diaz. Ochrona poselst - wiciela, Henry'ego L. Stimsona (1867- -
wa, licząca około 100 żołnierzy piechoty 1950), by załagodził konflikt. Stimson
morskiej USA, pozostawała w Nikaragui nakłonił rywalizujących przywódców, Diaza
jeszcze przez trzynaście lat. Patrz także i Moncadę, do złożenia broni i wyrażenia
HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911. zgody na nadzór USA nad przebiegiem
nadchodzących wyborów. 4 listopada na
N IK A R A G U A Ń S K A W O J N A D O M O W - A prezydenta
19 25 - Nikaragui wybrano liberała
1933. W 1925, po wyborze konserwatysty, Moncadę, ale Sandino nie zgodził się z tym
Carlosa Solorzano na prezydenta, a liberała wyborem i prowadził dalej ataki partyzanc -
Juana Bautisty Sacasy (1874-1946) na wice - kie na oddziały amerykańskiej piechoty
prezydenta w Nikaragui powstał rząd koali - morskiej. W odpowiedzi samoloty USA
cyjny. Wkrótce, po 13 latach okupacji, kraj zbombardowały partyzanckie punkty oporu
opuściła piechota morska USA (patrz NIKA- w górach; Sandino uciekł do Meksyku
RAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912). 25 przysięgając, że nie złoży broni dopóty,
października 1925 generał Emiliano Cha- dopóki Nikaragui nie opuszczą wojska USA.
morro Yargas (1871-1966) i Adolfo Diaz W wyborach 1932 prezydentem został Saca -
(1874-1964) dokonali zamachu stanu i prze - sa, który usiłował dojść do zgody z Sandino.
jęli władzę usuwając z rządu Sacasę i innych Sandino skapitulował po wycofaniu się pie -
liberałów. Po rezygnacji Solorzano w stycz - choty morskiej USA na początku 1933;
niu 1926 prezydentem został Chamorro; w 1934 został zamordowany w Managui
Stany Zjednoczone go nie uznały. Po wybu - przez narodowych gwardzistów, oburzonych
chu rewolty liberałów pod wodzą generała amnestią udzieloną Sandino przez rząd.
Augusto Cesara Sandino (1893-1934) i prze -
jęciu własności USA przez zwolenników N IK A R A G U A Ń SK A W O JN A D O M O W - A 1978-
Sandino, Stany Zjednoczone wysłały do 1979. Od 1937 życie polityczne i gos -
Nikaragui kanonierki i wojsko. Doprowa - podarcze Nikaragui opanował Somoza i jego
dzono do zawieszenia broni; Chamorro rodzina. Klan Somozów zbił olbrzymi ma -
zrezygnował z urzędu prezydenta i opuścił jątek - byli właścicielami licznych przed -
kraj w październiku 1926, nikaraguański siębiorstw i gospodarstw rolnych. W opozy -
Kongres wybrał na prezydenta konserwatys- cji do nikaraguańskiego prezydenta, Anasta-
 sio Somozy Debayle'a, pozostawał przede wspierani byli przez nikaraguańskich Indian
wszystkim lewicowy Front Wyzwolenia Na - Miskito, którzy zbiegli do Hondurasu, gdy
rodowego im. Sandino (sandiniści), który rząd sandinistów chciał wysiedlić ich z tere
-
przyjął to imię na cześć Augusto Cesara nów nad rzeką Coco, inaczej Segovia (granica
Sandino (1893-1934), nikaraguańskiego -bo nikaraguańsko-honduraska). W styczniu
jownika o wolność, zabitego podobno z roz- 1982 wojska sandinistów przekroczyły grani-
kazu ojca Somozy Debayle'a, Anastasio -So cę z Hondurasem, napadły na kilka osad
mozy Garcii (l 896-1956), dowódcy Gwardii indiańskich i zabiły ponad stu Indian Miski-
Narodowej i późniejszego prezydenta Nika- to. Ta akcja oburzyła wielu sympatyków
ragui. W 1977 Departament Stanu USA sandinistów w kraju i za granicą. Część
oświadczył, że rząd Somozy narusza prawa Indian przyłączyła się do contras (zbrojny
człowieka. Dostojnicy nikaraguańskiego Ko- ruch oporu), reszta sprzymierzyła się z anty
-
ścioła katolickiego oskarżali rząd o to, że rządowym ugrupowaniem Alianza Revolucio-
w walce z sandinistami torturuje i skazuje na naria Democratica działającym na południu
śmierć osoby cywilne. Zamordowanie w 1978 Nikaragui. Ugrupowanie to oskarżyło sandi -
Pedro Joaąuina Chamorro, przeciwnika rzą- nistów o ustanowienie „rządu stalinowskiego
dów Somozy, wydawcy gazety „La Prensa", w radzieckim stylu" i o zdradę narodu. Oba
doprowadziło do zamieszek, w których ugrupowania opozycyjne działały niezależnie.
udział wzięły tysiące mieszkańców oskarżają
- W 1983 i 1984 powstańcy walczący z rządem,
cych Somozę o dokonanie zabójstwa. Opór contras, posiadający bazy w Hondurasie
przeciw rządowi nasilał się, domagano się i wspierani przez Stany Zjednoczone, napada
li
ustąpienia Somozy. W sierpniu 1978 sandi - na Nikaraguę i przeprowadzali akcje dywe -
niści dokonali ataku na pałac narodowy rsyjne, wysadzając mosty i zbiorniki ropy.
i zatrzymali 1500 zakładników, w tym rów - Rząd sandinistów zajęty walkami z powstań -
nież członków Izby Deputowanych, aż do cami w kraju, miał coraz mniejsze możliwości
chwili, gdy uwolniono 59 więźniów politycz
- niesienia pomocy lewicowym rewolucjonis -
nych i zapewniono im bezpieczny wyjazd tom Ameryki Środkowej. W 1984 prezyden -
z kraju. Sandiniści dokonujący wypadów tem Nikaragui został przywódca sandinistów
z terytorium Kostaryki wzniecili 29 maja Daniel Ortega Saavedra. W 1989 osiągnięto
1979 powstanie, które zakończyło się sukce
- porozumienie, na mocy którego miały ustać
sem; po siedmiu tygodniach walk powstańcy walki między sandinistami i contras i odbyć
zmusili Somozę do ucieczki do Stanów się wolne wybory prezydenckie i parlamenta -
Zjednoczonych (17 lipca 1979). Sandiniści rne. 25 lutego 1990 w wyborach zwyciężyła
nadali przez radio wiadomość o zawieszeniu kandydatka antysandinowskiej Narodowej
broni, powołali pięcioosobową juntę, która Unii Opozycyjnej (UNO) Yioleta Barrios de
miała sprawować rządy; przystąpiono do Chamorro (ur. 1929). 25 kwietnia 1990 oficjal -
reformy gospodarki i instytucji rządowych. nie objęła urząd prezydenta.

N IK A R A G U A Ń S K A W O JN A D O M O W
- A N1982-
IK O PO LIS, K R U C JA TA PR ZE CIW T U R K O M
1990. Wielu byłych członków nikaraguań- O S M A Ń S K I M 1 3 9W6 . X I V W . p o d b o je
skiej Gwardii Narodowej występowało prze - Turków osmańskich na Bałkanach i -ob
ciw lewicowemu rządowi Frontu Wyzwole - lężenie przez nich Konstantynopola (Stam -
nia Narodowego im. Sandino (sandiniści), buł) tak przeraziły Europę, że papież Boni -
który w 1979 przejął władzę w Nikaragui. facy IX (ok. 1355-1404) ogłosił krucjatę
Spora grupa gwardzistów udała się na emi - przeciw Turkom. Na apel ten zebrała się
grację do sąsiednich państw - Hondurasu w Budzie armia licząca rzekomo 100 tysięcy
i Kostaryki - i rozpoczęła przygotowania ludzi; pod dowództwem króla Węgier Zyg -
do obalenia sandinistów. Antysandiniści munta Luksemburskiego (1368-1437) ru-
szyła w dói Dunaju, zdobywając po drodze wach, co wskazywałoby na to, że do miasta
dwie tureckie twierdze i pustosząc „wy - dostano się od strony rzeki przez wyłom
zwalane" obszary, aż wreszcie dotarła do w długim murze. Upadek, zniszczenie i -po
zajmowanego przez Turków Nikopolis (Ni- rzucenie Niniwy pozostaje tajemnicą, której
kopol, Bułgaria) i przystąpiła do oblężenia. nie wyjaśniły rozległe prace wykopaliskowe.
Pod Nikopolis ściągnęła armia turecka pod Mniej więcej 200 lat po opisywanych wypad -
wodzą sułtana Bajezida I (1347-1403), która kach miejsce to zwiedzał grecki historyk
od 1391 oblegała Konstantynopol. Po przy - Ksenofont i zapisał, że miasto było nadal
byciu Turków niecierpliwi rycerze francu - opustoszałe. Patrz takżeASYRYJSKIEWOJNY
scy pod wodzą Jana bez Trwogi (1371- - ok. 746-609 p.n.e.
1419), lekceważąc przestrogi doświadczonego
Zygmunta Luksemburskiego, zaatakowali NO RĘ, BUNT W NO RĘ 1797. Pod wrażeniem
pierwszą linię turecką, nieświadomi taktyki zakończonego powodzeniem buntu w SPIT-
Turków, którzy zwykle stosowali pozorną HEAD, który wybuchł miesiąc wcześniej,
ucieczkę pierwszego rzutu. Natknęli się -na marynarze brytyjscy w Norę, znanym kotwi-
stępnie na drugą linię Turków, a ci okrążyli cowisku przy ujściu Tamizy w pobliżu Sheer-
atakujących oraz nadciągające na odsiecz ness (Anglia), podnieśli bunt i zablokowali
główne, 16-tysięczne siły Zygmunta, osłabio- rzekę. Buntem dowodził Richard Parker
ne nieoczekiwanym opuszczeniem pola bitwy (zm. 1797). Zamiast skierować do Admirali -
przez Wołochów. Zginęło tysiące krzyżow - cji i Izby Gmin pokorną prośbę o rozpatrze
-
ców - polegli w bitwie, w czasie ucieczki lub nie skarg, marynarze wysunęli gniewne żąda
-
utonęli w Dunaju; Turcy wzięli do niewoli, nia, między innymi domagali się zwiększenia
a potem wymordowali ponad 10 tysięcy ludzi udziału w nagrodach. W równym stopniu
(do niewoli dostało się także wielu rycerzy, rozgniewany rząd odrzucił ich warunki.
ale tych później wykupiono). Zygmunt wraz Bunt wzbudził niechęć ludności. Parlament
z innymi możnowładcami uratował się ucie - w specjalnej uchwale zakazał utrzymywania
czką statkiem. Bajezid prowadził dalej podbo
je jakiejkolwiek łączności ze zbuntowanymi
w Tesalii i Morei (Peloponez); jedynie marynarzami. W ciągu trzech tygodni (czer -
najazd Timura (1336-1405) na Azję Mniejszą wiec 1797) większość buntowników wróciła
na krótko zahamował turecki podbój Bałka- do swoich zajęć. Parkera aresztowano, skaza -
nów (patrz ANKARA, BITWA POD ANKARĄ 1402; no i powieszono na rei jego okrętu, innych
TIMURA PODBOJE 1350-1405). przywódców również stracono, reszcie załogi
okazano łaskę, ale nie spełnionożyczeń,
N IN IW Y U PA D E K 612 p.n.e.
C zw artą i naj
- które poprawiłyby warunki ich życia.
wspanialszą stolicą asyryjskiego imperium
była Niniwa (nazwa hebrajska, asyryjska N O R M A N D IA , L Ą D O W A N IE l B IT W- A W N O R
nazwa: Ninua). Położona nad rzeką Tygrys MANDII 1944. W czasie ŚWIATOWEJ
(naprzeciw dzisiejszego Mosulu, w Iraku), WOJNY II alianci 6 czerwca 1944 rozpo -
otoczona murami długości 120 km, grubości częli pod dowództwem generała Dwighta
4,5 m, teoretycznie była nie do zdobycia, D. Eisenhowera (1890-1969), naczelnego
a mimo to połączone siły Medów, Babiloń- dowódcy sił sojuszniczych w Europie -Za
czyków, z pomocą Scytów i Persów zdobyły chodniej, wielką operację inwazyjną na kon -
i zniszczyły miasto, spełniając tym proroc - tynent europejski. Tysiące okrętów desan-
two Nahuma i Sofoniasza zawarte w Starym towych, amfibii i okrętów wojennych prze -
Testamencie. Nie ocalały żadne zapisy, które woziło wojska brytyjskie, amerykańskie,
podałyby szczegóły tych zdarzeń. Kroniki kanadyjskie, francuskie i inne przez kanał
Medów wspominają, że Tygrys wylał i że La Manche do wybrzeży Normandii, w pół-
tarany kruszące umieszczone były na trat- nocno-zachodniej Francji. Inwazję poprzedzi-
ło bombardowanie - prowadzone z morza i N O R M A N Ó W P O D B Ó J A N G L II5 1S0ty6- 6 .
z powietrza - potężnych fortyfikacji nie - cznia 1066 zmarł bezpotomnie Edward Wy -
mieckich ciągnących się wzdłuż francuskiego znawca. O tron Anglii ubiegali się trzej
wybrzeża. Bombardowania te nie osłabiły rywale; jednym z nich był Harald Haard-
jednak niemieckich linii umocnień. Wojska raade (zm. 1066), król Norwegii, drugim
amerykańskie napotkały silny opór Niemców - Harold Godwinson (syn Godwina)
na plażach Utah i Omaha, a na wschód od (1022P-1066), potomek najpotężniejszego
nich wojska brytyjskie, wzmocnione później barona Anglii, trzecim - Wilhelm (1027?--
wojskami kanadyjskimi, walczyły dzielnie 1087), książę Normandii, kiedyś odsunięty
z Niemcami broniącymi uporczywie klu - kuzyn, który później okazał się najpotę -
czowej pozycji Caen. Pocięty żywopłotami żniejszym konkurentem. Sytuację skompli -
teren Normandii był stosunkowo łatwy do kowały wydarzenia, które miały miejsce
obrony i Niemcy wykorzystali doskonale przed śmiercią Edwarda. Edward nieustan -
ten atut. Mimo zaciętej obrony niemieckiej nie zmagał się o władzę z Godwinem (zm.
w końcu lipca 1944, po siedmiu tygodniach 1053), hrabią Wessexu, którego nie odstra -
zaciekłych walk, aliantom udało się uzyskać szyło nawet wygnanie. W 1051 Edward,
solidne przyczółki. Chociaż Niemcy podej - szukając w Normandii pomocy (prawdo -
mowali próby kontrofensywy, inwazja została podobnie pod przymusem), przyrzekł ustnie
uwieńczona sukcesem: sojusznicze armie Wilhelmowi tron angielski. W latach
utworzyły ciągłą linię wzdłuż wybrzeża. Na 1 0 64 -10 6 5 H a ro ld G o d w in so n , b ęd ąc
początku sierpnia 1944 amerykańska 3. -Ar w Normandii, przysiągł na święte relikwie,
mia przełamała front niemiecki na zachodzie że udzieli pomocy Wilhelmowi. Na łożu
i ruszyła do Bretanii, na południe od Loary, śmierci Edward przekazał tron Haroldowi.
a następnie na wschód, w kierunku Paryża. Po uzyskaniu zgody angielskich magnatów
Niemieckie próby rozbicia frontu wojsk ame - Harold miał trzech rywali do tronu: -żą
rykańskich okazały się bezskuteczne. Brytyj - dnego władzy brata Tostiga (zm. 1066),
skie wojska posuwając się od strony wyb - Haardraade'a i Wilhelma. Tostig, pokonany
rzeża, wspólnie z armiami USA okrążyły i wygnany, przyłączył się do Haardraade'a
i rozgromiły 7. Armię niemiecką. Patrz także i towarzyszył mu w wyprawie do Anglii,
ŚWIATOWAWOJNA ii NA FRONCIE ZACHODNIM w wyniku której jeden miał zostać królem,
1944-1945. a drugi potężnym baronem. Harold zwy -
ciężył Norwegów pod Stamford Bridge 25
N O R M A N D Z K O -F R A N C U SK A W O JN- A września
1077- 1066; Haardraade i Tostig zginęli
1082. Król Francji Filip I (1052-1108) w bitwie. Potem Harold ruszył spiesznie
zaniepokojony podbojem Anglii przez Nor- na południe, aby w alczyć z W ilhelm em
manów (patrzNORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) i jego wojskami, które wylądowały 27 wrze -
postanowił nie dopuścić do zjednocze nia śnia między Pevensey i Hastings. 13 -pa
Normandii i Anglii pod berłem jednego ździernika 1066 Harold dotarł do Hastings,
władcy. Namówił i zachęcił młodego Rober - zajął silną pozycję na wzgórzu, wzniósł
ta Krótkoudego (ok. 1054-1134), najstar - umocnienia ziemne i odparł pierwszy atak
szego syna Wilhelma Zdobywcy, do buntu Wilhelma. Jeździe Wilhelma przy pomocy
przeciw ojcu. Wilhelm bez trudu pokonał pozornej ucieczki udało się wywabić część
syna. Robert tym razem pogodził się z -oj sił Harolda i rozbić je, po czym wedrzeć
cem. Następne wystąpienie Roberta przeciw się za umocnienia; Harold zginął. Koro -
niemu skończyło się dla niego wygnaniem. nacja Wilhelma w dzień Bożego Narodzenia
Po śmierci ojca w 1087 został mimo to rozpoczęła proces, który wywarł głęboki
księciem Normandii, Robertem II. Filip po wpływ na kształtowanie i charakter kultury
upływie dziesięciu lat osiągnął swój cel. angielskiej.
N O R M A Ń S K O -B IZ A N T Y JSK A W O JN- A ców, P IE Rhrabiego Nottinghama i Richarda Le
WSZA 1081-1085.W 1059 papież nadał Scrope'a, arcybiskupa Yorku. Percy uciekł
jako lenno papieskie normańskiemu awan - do Szkocji. Wkroczył do Anglii w 1408,
turnikowi, Robertowi Guiscardowi (1015- - został zwyciężony przez oddziały szeryfa
1085) Apulię, Kalabrię i Sycylię, ale część z Yorkshire pod Bramham Moor i poległ
tych obszarów trzeba było najpierw zdobyć. w walce.
Pomiędzy 1061 a 1091 Guiscard z pomocą
brata, Rogera I (1031P-1085), wydarł mu - NORW EG IA, INW AZJA NIEM IEC H ITLERO - W
zułmanom Sycylię, czym naraził się na S K I C H N A N O R W E G I Ę N1 9a 4 0p .o c z ą tk u
konflikt z cesarstwem bizantyjskim. Razem ŚWIATOWEJ WOJNY II Norwegia ogłosi ła
z najstarszym synem Boemundem I (1056?- - neutralność. Niemcy nie respektując tego
1111) popłynął na wschód, zamierzał podbić oświadczenia, 9 kwietnia 1940 wprowadzili
obszary bizantyjskie na Bałkanach; po drodze okręty wojenne do wszystkich większych
zdobył Korfu i Dyrrachium. Zaczął teraz portów norweskich, a Luftwaffe zbombardo -
myśleć o koronie cesarskiej, ale sprawy włos - wała norweskie lotniska i radiostacje, statki
kie zatrzymały go w latach 1083-1084 w -Ita wysadziły na wybrzeża desanty, które zajęły
lii; gdy w 1085 powrócił na wschód, by miasta norweskie. Inwazji dokonano szybko
zaatakować Kefalonię (Kefalinła), ku wielkiej i sprawnie, w dużej mierze również dzięki
radości Bizantyjczyków zmarł na skutek współpracy stronników faszyzmu, norwes -
zarazy. Druga normańsko-bizantyjska wojna kich zdrajców, zwanych ąuislingowcami od
1098-1108. Syn Guiscarda, Boemund, konty - nazwiska przywódcy norweskiej organizacji
nuował zamierzenia ojca, ale ukrywał swoje faszystowskiej, Yidkuna Quislinga (1887- -
plany opanowania cesarstwa i przyłączył się 1945). Większość Norwegów stawiła Niem -
do KRUCJATY PIERWSZEJ, która miała com opór. Brytyjskie okręty podwodne i -na
odbić Grób Święty. Boemund złamał przysię - wodne zatapiały w norweskich portach nie -
gę złożoną w 1097 Aleksemu I Komnenosowi mieckie transportowce i okręty wojenne;
i w 1099 został księciem Antiochii, po czym angielskie siły lądowe wyparły Niemców na
dla bezpieczeństwa zgodził się zostać wasa - ponad dwa miesiące z Narwiku, portu na
lem Godfryda z Bouillon (1053?-1100), - ła północy. Angielsko-francuski korpus ekspe -
cińskiego władcy Jerozolimy. W latach dycyjny rozpoczął zacięte walki wokół stoli -
1100-1103 Boemund przebywał w niewoli cy Norwegii, Oslo, a także w innych waż -
muzułmańskiej, po uwolnieniu wrócił do nych punktach strategicznych. Niem cy
Europy, ożenił się w córką króla Francji w odpowiedzi zastosowali taktykę blitzkrie-
Filipa I (1052-1108) i zorganizował osobistą gu - prowadzili szybkie, gwałtowne ataki
krucjatę przeciw Aleksemu I. Pokonany z udziałem czołgów, artylerii i lotnictwa.
w 1108, ponownie zyskał status wasala. Gdy okazało się, że okupacja Norwegii jest
nieunikniona, król Norwegii Haakon VII
N O R T H U M B E R L A N D A B U N T H 1e 4n 0ry8 . (1871-1957) wraz z rządem schronił się
Percy (1342-1408), pierwszy hrabia Nort- w Londynie; do Anglii ewakuowała się
humberland, nigdy nie wybaczył królowi również flota wojenna i handlowa oraz
Henrykowi IV (1367-1413) klęski pod Shrew- rybacka, by u boku sojuszników wziąć udział
sbury (1403) (patrz PERCY'EGO BUNT MOS). w walce. Również w kraju wielu Norwegów
Northumberland podporządkował się wtedy brało udział w podziemnym ruchu oporu.
królowi angielskiemu. W 1405 przystał do
nowego sprzysiężenia, zmierzającego do -de N O R W E SK I N A JA Z D N A SZ K O C JĘ K ró-1263.
tronizacji Henryka i koronowania Edmunda lowie szkoccy planowali odebranie Norwe -
Mortimera (1376-1409). Zaniepokojony gom Hebrydów, udało się to dopiero Aleksan -
zmową Henryk kazał ściąć dwóch spiskow- drowi III (1241-1286). Latem 1263 król
Norwegii Haakon IV (1204-1263) wysiał do-1584) postanowił rozp raw ić się krw awo
Largs (Szkocja) wielką flotę złożoną ze stuz Nowogrodem. Bezpodstawnie zarzucał mu
okrętów. Aleksander sprytnie przeciągnąłzdradę, porozumiewanie się z Wielkim Księ -
negocjacje aż do jesieni, kiedy to zwykłe o tejstwem Litewskim połączonym od l lipca
porze sztormy rozbiły i zniszczyły tak wiele1569 realną Unią Lubelską z Polską. W grud -
okrętów norweskich, że ewentualna bitwaniu 1569 wyruszył do Nowogrodu. Po drodze
morska musiałaby się skończyć porażką Nor - wojska Iwana niszczyły również inne miasta
wegów. Haakon przegrał bitwę pod Largs nad(m.in. Twer) i mordowały ich mieszkańców.
rzeką Clyde, po czym uciekł, ale po drodze doIwan dotarł do Nowogrodu 2 stycznia 1570;
Norwegii zmarł w Kirkwall, na Orkadach.w mieście złupiono i spalono cerkwie oraz
Jego następca Magnus IV (1238-1280) zawarłklasztory, zabito pono około 60 tysięcy miesz -
z Aleksandrem w 1266 traktat w Perth;kańców (dziennie zabijano sukcesywnie 500
sprzedał mu prawa do Hebrydów, a synowiedo 1000 osób), w rzeczywistości zginęło
Magnusa poślubili córki Aleksandra. zapewne co najwyżej kilkanaście tysięcy.
W końcu Iwan przebaczył tym, którzy jeszcze
N O W O G R O D U P O D B Ó J P R Z E Z M ocaleli,
O S K W jednak
Ę wielu z nich zmarło wkrótce
1471-1479.Wielki książę Iwan III kontynu - od zarazy. Iwan zabrał do Moskwy ciała
ował dzieło ojca, W asyla II (1415-1462)zamordowanych (metropolity i innych -zna
-powiększał i wzmacniał Księstwo Moskiew - czących mieszkańców) i wystawił je na widok
skie (patrz RO SY JSKA WO JN A D OM OW A publiczny. Patrz takżeIN F LA N CK IEW OJNY
1425-1453). Odwiecznym rywalem Księstwa1558-1583.
Moskiewskiego był położony na północnym
wschodzie Nowogród - ogromny ośrodekNUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.
handlowy z wielkimi posiadłościami w półno- W czasie CELTYBERYJSKICH W OJEN
cnej części Rosji. Gdy w 1471 Nowogródrzymska armia zdobyła Numancję. Numancja
zawarł ścisłe przymierze z Polską, Iwan IIIbyła ufortyfikowanym miastem celtyberyj-
wypowiedział mu wojnę, ruszył z wojskami,skim położonym na wzgórzu w pobliżu
odniósł zwycięstwa w bitwach nad rzekamiobecnej Sorii, w Hiszpanii, w pobliżu -gór
Szelonią i Szyłęgą (1475). Nie otrzymawszynego biegu rzeki Durius (Duero). W 153
obiecanej pomocy z Polski, Nowogród posta- Numacjanie pobili Rzymian. W latach
nowił poddać się, przekazując Iwanowi 15141-140 oblegali wysłane przeciw nim woj -
tysięcy rubli jako kontrybucję i prawo miano
- ska Kwintusa Pompejusza. W 137 zmusili
wania arcybiskupa. Miasto wyrzekło się rów- do kapitulacji 20-tysięczną armię dowodzoną
nież jakichkolwiek sojuszy z Litwą. Nowogro
- przez konsula Gajusza Hostiliusza Mancinu-
dowi odebrano część jego obszarów. Pozosta- sa, który przyrzekł pokój. Senat rzymski nie
wiono mu jednak, choć mocno ograniczoną,pogodził się jednak z tą porażką. W 134
samodzielność. W 1477 Nowogród protesto - konsul Juliusz Korneliusz Scypion Emilia-
wał przeciw używaniu przez Iwana tytułunus (185P-129) objął dowództwo nad wojs -
„gosudar" („pan") Nowogrodu. Iwan na czelekiem rzymskim w Hiszpanii i obiegł Numan -
swej arm ii i p osiłkó w z Pskow a i Tw erucję. Po ośmiu miesiącach 4000 wygłodzonych
wyruszył na Nowogród. Przeprowadził bloka - obrońców poddało się Scypionowi, którego
dę miasta, w styczniu 1478 miasto skapitulo
- 60-tysięczna armia otoczyła miasto. Miasto
wało. Iwan zlikwidował całkowicie autonomięzrównano z ziemią, mieszkańców zabito lub
miasta. Skonfiskował posiadłości nowogrodz- sprzedano w niewolę. Patrz także LU ZYTA-
kich klasztorów i wysiedlił część bojarów.NÓW WOJNA 147-139 p.n.e.

NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC NO-

NUMIDYJSKA WOJNA. Patrz JUGURTY WOJNA
WOGRODU 1570. Iwan IV Groźny (1530-
112-106 p.n.e.
o
OFFY WOJNY 771-796.Offa (wzmian. 757-
796), został królem Mercji po krótkiej,
zakończonej powodzeniem wojnie domowej
(757) z mordercami jego kuzyna, króla
Ethelbalda (wzmian. 716-757), po czym objął
władzę bezpośrednią lub pośrednią nad dużą
częścią anglosaskiej Anglii na południe od
obecnego Yorkshire. W 774 nazywano go
„królem Anglów". Prowadzone przez niego
wojny miały na celu przede wszystkim utrzy-
manie istniejącego porządku; narzucenie sta
- O K T A W IA N A W O JN A Z A N T O N IU SZ- E M 33-
tusu wasala małemu królestwu Hasting, po -
łożonemu między Kent a Sussex, w 771,
i zdławienie powstań w Kent w 775, 795
i 796 (z pomocą zięcia, władcy Wessexu).
Król wschodniej Anglii, który nie chciał się
podporządkować Offie, został zwyciężony
i ścięty w 794. Na zachodzie wojska Offy
toczyły wiele potyczek z Walijczykami. Z po
- MIAN WOJNA z PAKTAMI 55-36 p.n.e.), Antoniusz
lecenia władcy zbudowano wał ziemny i głę -
boki rów, tak zwany Offa's Dike, który
stanowił raczej granicę między Walią a An -
glią niż obwarowanie. Offa był monarchą
cywilizowanym; skodyfikował prawa i wpro -
wadził nowy pieniądz. Patrz takżeETHEL-
BALDA WOJNY 733-750.
OGADENU WOJNA.Patrz ETIOPSKO-SOMALIJ-
SKA WOJNA PRZYGRANICZNA1953-1978.
OGA REBELIA 1480. Mimo niepowodzenia
rebelii Macdonaldów z 1411 klan ten nadal
przysparzał kłopotów władcom Szkocji. Po
- Oktawian wykorzystał niechęć Rzymian do
rozumienie króla i „Pana wysp" skłoniło
jego nieślubnego syna Angusa Oga do wznie
- wszystkich mieszkańców Italii i zachodnich
cenia buntu przeciw obu stronom porozu -
mienia - ojcu i rządowi; bunt podzielił
mieszkańców zachodniej części Wyżyny
Szkockiej na dwa zwalczające się ugrupowa
-
nia. W 1480 Angus Og wspierany przez
klany Macleodów i MacKenziech odniósł
zwycięstwo w wyjątkowo zaciętej i krwawej
bitwie pod Bloody Bay i wziął do niewoli
własnego ojca oraz dwóch dowódców z klanu
Macleanów. Aż do śmierci Angus Og pod -
sycał na Wyżynie Szkockiej niepokoje i za
-
mieszki; w 1490 został zamordowany.
30 p.n.e. Między dwoma potężnymi człon -
kami II triumwiratu rzymskiego - Oktawia -
nem (63 p.n.e.-14 n.e.), później cesarzem
Augustem a Antoniuszem (83P-30 p.n.e.)
doszło do rywalizacji o władzę. Gdy Ok -
tawian odmówił Antoniuszowi pom ocy
w działaniach przeciw Fartom (patrzRZY-
zwrócił się z prośbą o pomoc do królowej
Egiptu Kleopatry (69-30). Królowa gorąco
pragnęła przywrócić świetność Egiptowi
i miała nadzieję, że Antoniusz jej w tym
pomoże. Antoniusz i Kleopatra zostali ko -
chankami; w 32 Antoniusz rozwiódł się
z żoną, siostrą Oktawiana, i poślubił Kleopat
-
rę. W rym czasie obie walczące strony pro -
wadziły wojnę propagandową w całej Italii
i na pozostałych terytoriach rzymskich. Roz-
wód, a później ogłoszenie testamentu, w któ-
rym Antoniusz zapisał wszystko Kleopatrze
i jej dzieciom, oburzyły większość Rzymian.
Antoniusza, odebrał przysięgę wierności od
prowincji. Antoniusza pozbawiono godności,
a senat rzymski wypowiedział Kleopatrze
wojnę. Antoniusz i Kleopatra zebrali wojsko
 i flotę i zimą 32-31 popłynęli do Grecjipoczynając tym nową wojnę (38). W czasie
(patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-31 P.n.e.). próby zdobycia Sycylii burza i okręty Pom-
Wiosną 31 Oktawian i jego wódz Marekpejusza rozbiły flotę Oktawiana. Dwa lata
Wipsaniusz Agryppa (63-12) przetranspor - później 300 okrętów wojennych pod komen -
towali przez Morze Adriatyckie armię dorów- dą Marka Wipsaniusza Agryppy (63-12),
nującą pod względem liczebności siłom -Annajlepszego wodza Oktawiana, zwyciężyło
toniusza i pod Akcjum (półwysep na jońskimflotę Pompejusza w bitwie u północno- -
wybrzeżu Grecji) flota Agryppy zablokowaławschodniego wybrzeża Sycylii, w pobliżu
flotę Antoniusza, a armia Oktawiana częś - Naulochos (Milazzo). Pompejusz uciekł do
ciowo zablokowała armię Antoniusza; prze-Azji Mniejszej, ale w 35 ujął go Antoniusz,
chwytywała dostawy żywności i posiłki dlawówczas sojusznik Oktawiana, i stracił. Od
przeciwnika. Antoniusz 2 września dał armiitego czasu nie było zakłóceń w dostawach
rozkaz do odwrotu, a flocie polecił przerwaćzboża do Rzymu. Patrz także OKTAWIANAWOJNA
blokadę. Przez blokadę przedarło się jedyniez ANTONIUSZEM33-30 p.n.e.
kilkadziesiąt statków, w tym również okręt
Antoniusza i Kleopatry;pozostałe okręty ONIN WOJNA 1467-1477. W Japonii w ok-
i większa część armii pośpieszcie sie^ poddaty.tesie śiedmomecza do ogromne) potęgi dosz
-
W 30 Oktawian wkroczył do Egiptu. Poły wielkie rody (klany), władające ogrom -
otrzymaniu fałszywej wiadomości o samobój - nymi posiadłościami ziemskimi uprawianymi
stwie Kleopatry Antoniusz z żalu odebrałprzez chłopów pańszczyźnianych. Yoshimasa
sobie życie. Kleopatra nie zdołała oczarować(1435-1490), szogun Ashikaga, postanowił
Oktawiana; aby uniknąć upokarzającej -niew 1464 wycofać się z czynnego życia; będąc
woli w Rzymie, popełniła samobójstwo; -prabezdzietnym, ogłosił swym następcą brata
wdopodobnie pozwoliła się ugryźć żmii.Yoskimiego. Tymczasem w 1465 narodził
Oktawian został obwołany zbawcą Rzymu. mu się syn, Yoskihisa, ale Yoskim i nie
chciał zrezygnować z obiecanego mu dzie -
U S Zdzictwa.
O K T A W I A N A W O J N A Z P O M P E J40- EM Obie strony uzyskały sojuszników
36 p.n.e. Pompejusz Sekstus, zwany i doszło między nim i do wojny. W alki
Młodszym (75-35), najmłodszy syn Pompe-skupiły się w pobliżu stolicy, Kioto, którą
jusza Wielkiego (106-48), po klęsce i śmierciwkrótce doszczętnie spalono. W czasie wojny
ojca w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJOnin (nazwa pochodzi od nazwy tego okresu
WIELKIEJ uciekł do Egiptu, a potem dow japońskiej historii) zmarli przywódcy
Hiszpanii i prowadził tam dalej walkę z- Ju dwóch walczących grup - Yamana Mochito-
liuszem Cezarem (100-44). Po śmierci Ceza ra yo (1404-1473) i jego zięć Hosokawa Kat-
został w 43 dowódcą floty rzymskiej.sumoto (1430?-1473), mimo to działania
Triumwirowie umieścili go na liście -pro wojenne trwały nadal. W walkach wzięło
skrypcyjnej. Zdobył Sycylię, a jego pirackaudział kilkanaście wielkich rodów, głównie
flota uniemożliwiała transport zboża do Rzy- Shiba i Hatakeyama; całe prowincje pogrą -
mu. W 40 Pompejusz zajął Sardynię, przed - żone były w walce o feudalną władzę. Po
tem należącą do Oktawiana (63 p.n.e.-14upadku autorytetu cesarzy i szogunów rody
n.e.), późniejszego cesarza rzymskiego -Au zaczęły walczyć między sobą, dążąc do- po
gusta. W rok później Oktawian, Antoniuszwiększenia posiadłości. Kraj został spusto -
(83P-30 p.n.e.) i Pompejusz zawarli układszony przez armie rywalizujących zarządców
w Misenum, w którym Pompejusz w zamianwojskowych; tysiące ludzi zabito; posiadłości
za przepuszczanie dostaw zboża uzyskał- zazostały zniszczone, a ich właściciele zbank -
rząd Sycylii i Sardynii oraz odszkodowanierutowali. W yczerpanie obu stron sprawiło,
za zajęte posiadłości ojca. Jednak układ nieże w 1477 wojna wygasła. Patrz także JAPOŃ-
utrzymał się; Oktawian odbił Sardynię, roz-SKA WOJNADOMOWA1450-1550.
O P IU M O W A W O JN A P IE R W S Z A
-1842.
1839- z Tianjinu między Chinami, Wielką Bryta -
Chiny bezskutecznie usiłowały ogra niczyć nią, Francją, Rosją i Stanami Zjednoczony-
obecność cudzoziemców i ich działal ność mi; Chiny zgodziły się na udostępnienie
handlową na swoim terytorium; międzydalszych portów dla handlu, na otwarcie
innymi wprowadziły zakaz importu opium.obcych poselstw w Pekinie i legalizację
Angielscy kupcy zlekceważyli zakazy chiń - importu opium. W 1859 Chińczycy nie wpuś -
skie i nadal sprowadzali zabroniony nar - cili do Pekinu zagranicznych dyplomatów
kotyk. 30 marca 1839 komisarz cesarskii zlikwidowali angielskie oddziały w pobliżu
wydał rozkaz przejęcia i zniszczenia opiumTianjinu. W odwecie ekspedycja angielsko- -
znajdującego się w składach i na statkachfrancuska zdobyła twierdzę Dagu, popłynęła
brytyjskich w Kantonie. W odwecie Wielkaw górę rzeki, zajęła Tianjin i pokonała
Brytania wysłała okręty wojenne i wojska,chińskie wojska pod Pekinem (1860). Cesarz
które zaatakowały nadbrzeżne miasta chińs - chiński uciekł, jego przerażeni komisarze
kie, w tym Hangczou, Hongkong i Kanton.zawarli nowe traktaty, na mocy których
Anglicy zablokowali porty; następnie ruszyliChiny udostępniły dla handlu zagranicznego
na statkach w górę Rzeki Perłowej, przypuś- następne porty, udzieliły brytyjskim, fran
-
cili szturm na forty rozlokowane wokółcuskim, rosyjskim i amerykańskim dyplo -
Kantonu i w maju 1841 zdobyli Kanton.matom prawa do zamieszkania w Pekinie
Wkrótce poddały się również miasta Xiameni zgodziły się przyjąć na chińskim wybrzeżu
i Ningbo. Działania wojenne Anglików utru - zasadę eksterytorialności, przyznającą obco
-
dniał brak dostaw, złe odżywianie, chorobyi krajowcom specjalne prawa w strefach ich
wiejące tajfuny. Wiosną 1842 przybył nowy,interesów. Na dodatek spalono Letni Pałac
energiczny dowódca brytyjski i skoncent - w Pekinie; był to odwet na Chińczykach za
rował działania wojenne na rzece Jangcy;wcześniejsze ujęcie i torturowanie angiel -
Anglicy zdobyli Szanghaj, a potem Jinkiang.skich wysłanników pokojowych pod prze -
Chińczycy nie mogli sprostać przeciwnikomw odnictw em sir H arry'ego Parkesa
posiadającym nowoczesną broń i doskonałe(1828-1885); kilku członków tej misji zabito.
okręty i gdy w sierpniu 1842 Anglicy osiąg- Patrz takżeBOKSERÓWPOWSTANIE1899-1901.
nęli Nankin, Chiny musiały zgodzić się na
bardzo niekorzystny traktat nankiński, naO R L E A N U O B L Ę Ż E N IE 1429.
N a podstaw ie
mocy którego miały wypłacić 20 milionówtraktatu z Troyes z 1420 zawartego z królem
funtów kontrybucji, zrzec się Hongkongu naFrancji Karolem VI (patrzSTULETNIA WOJNA
rzecz korony brytyjskiej i otworzyć dla bry
- 1337-1453) król Anglii Henryk V (1387-1422)
tyjskiego handlu porty Kanton, Xiamen,został uznany przez Francuzów za dziedzica
Fuczou, Ningbo i Szanghaj. Druga wojnafrancuskiego tronu, mimo sprzeciwu delfina,
opium ow a 1856-1860. (w ojna Arrow)
o późniejszego Karola VII (1403-1461) i wielu
W 1856 Anglicy, zgłaszający coraz więcejjego zwolenników z Bourges. Po śmierci
żądań pod adresem Chin, porozumieli sięHenryka V Jan ks. Bedford, regent króla
z Francją i wysłali do Chin wspólną eks - Henryka VI (1421-1471) wyprawił się do
pedycję wojskową. Po zajęciu przez urzęd - środkowej Francji i odniósł wiele sukcesów.
ników chińskich statkuArrow, który należał W 1428 obiegł Orlean, najważniejsze miasto
do Chińczyka, był zarejestrowany w Hong - będące w posiadaniu delfina. Obrona miasta
kongu, pływał pod banderą brytyjską i wmie- trwała wiele miesięcy, wreszcie Joanna d'Arc
szany był w nielegalny handel opium, wojska(1412-1431), głęboko religijna młoda wieś-
angielsko-francuskie zaatakowały i zdobyłyniaczka, przybyła z odsieczą O rleanow i
Kanton w końcu 1857. Następnie popłynęłyi zmusiła Anglików do wycofania się spod
na północ i zajęły na krótko twierdzę DaguOrleanu i z doliny Loary. Anglicy musieli
w pobliżu Tianjinu. Wojnę zakończył traktat w ycofać się z Troyes, Chalons i Reim s,
 w którym wkrótce dokonano koronacji -Ka Van we wschodniej części imperium osmań -
rola VII. Joannę wzięto do niewoli w 1430skiego. Z pomocą Rosjan Ormianie utrzymali
i stracono w 1431 pod zarzutem herezji.twierdzę do sierpnia 1915, po czym twierdza
Zdaniem większości historyków, Joannapadła. Rząd młodoturków uważał Ormian za
przyczyniła się do katastrofalnego osłabieniaelement niebezpieczny i oskarżał ich o sprzy
-
sił angielskich. janie i pomoc Rosjanom w inwazji na Turcję
w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I. W 1915
O RM IA N M A SA K R Y 1894-1897. O rm ianie, rząd wydał rozkaz wybicia lub deportacji
którzy pragnęli uniezależnić się od Turków,wszystkich Ormian. Około miliona Ormian
zorganizowali ruch rewolucyjny. Ruch tenuciekło lub zostało zabitych, prawie 600
wzniecił rozruchy w różnych miastach - os tysięcy zmarło z głodu, a także od chorób
mańskiego imperium. W odwecie, na rozkazi z wycieńczenia w czasie przemarszu przez
tureckiego sułtana Abdulham ida IIbagniste lub pustynne tereny Syrii i Mezo -
(1842-1918), kurdyjska kawaleria i żołnierzepotamii (obecnie część Iraku); Turcy często
tureccy przeprowadzili zorganizowane masa - zabijali tych, którzy nie byli w stanie iść
kry Ormian w Sassunie, Konstantynopolu,dalej.
Trabzonie (Trapezuncie), Erzurumie, Bit-
lisie, Kurunie, Marasie i w innych miejs - ORMIAŃSKO-RZYMSKIE WOJNY. Patrz RZYM
cowościach. Cierpienia Ormian poruszyłySKO-ORM IAŃ SKIE W O JN Y.
światową opinię publiczną i doprowadziły
do wszczęcia dochodzenia, które jednakżeOSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU 1614-1615. Po
nie przyniosło wyjaśnienia okoliczności -wy bitwie pod SEKIGAHARĄ młodociany Hi-
padków. Po upadku powstania ormiańskiegodeyori (1598-1615) zam ieszkał z matką
w 1897 masakry na pew ien czas ustały.w w ielkim zam ku zbudow anym w 1583
W czasie pogromów zabito około 250 tysięcyw Osace przez jego ojca, Toyotomi Hideyo-
Ormian. Prześladowania Ormian trwały -na shiego (1536-1598) poprzedniego rzeczywis -
dal - nie odstąpiono od realizacji sułtań-tego władcę Japonii. Urzędujący szogun,
skiego planu eksterminacji lub deportacjiTokugawa lyeyasu (1542-1616), początkowo
Ormian, tyle że akty przemocy staranniepozostawał z Hideyori w przyjacielskich
skrywano. stosunkach, mimo że rodzina dziecka - za
wiązała w 1600 przeciw Tokugawie spisek
O R M IAN M ASAK RY 1909. W kwietniu 1909 kierow any prz ez Ishidę M itsuna ri
doszło do nowych masakr Ormian w Cylicji,(1563-1600). Później jednak stosunek To-
obecnie stanowiącej południową część Turcji.kugamy do Hideyoriego zmienił się zdecy -
- dowanie na gorsze. Hideyoriego zachęcono
Turcy zabili tysiące Ormian. Pogromy nastąpi
ły na rozkaz sułtana tureckiego Abdulhamidado przeznaczenia pewnej sumy ze swoich
- bogactw na odbudow ę św ią tyni H okoji
II (1842-1918), po tym jak ormiańscy powstań
cy, dążący do uniezależnienia się od Turcji,w Tokio, zniszczonej przez trzęsienie ziemi.
sprowokowali swymi atakami i demonstracja - Tuż przed poświęceniem odbudowanej świą -
mi muzułmańskich urzędników i mieszkań - tyni lyeyasu nie zgodził się na napis na
ców Armenii. Interweniowały Stany Zjedno - dzwonie i odwołał ceremonię. Hideyori
czone i inne mocarstwa światowe, domagającwrócił do zamku i zwrócił się do niezado -
się wstrzymania okrutnej rzezi. Patrz takżewolonych daimyo, by przyłączyli się do
MŁODOTURKÓWPOWSTANIE1908-1909. spisku, który miał na celu obalenie lyeyasu.
Nim zdołano podjąć jakiekolwiek działania,
OR M IAN M ASAK RY 1915. Orm iańscy po- w grudniu 1614 ogromna armia lyeyasu
wstańcy, dążący do utworzenia niepodległejobiegła zamek. Wojska Hideyoriego zaciekle
Armenii, 20 kwietnia 1915 zdobyli twierdzę odpierały oblegających. W styczniu 1615
zgodzono się na zawieszenie broni, ale OSW ALDA W OJNY 633-641. Śmierć króla
oblegający nie dotrzymali jego warunków, Deiry Edwina (585-632) umożliwiła Oswal -
zburzyli zewnętrzny mur zamku i wypełnili dowi (6057-641), synowi króla Bernicji,
ziemią szerokie fosy. Po zakończeniu tych Ethelfritha (wzmian. 593-616) oraz szlach -
prac lyeyasu znalazł w maju 1615 pretekst cie Bernicji na odzyskanie dominacji w -po
do wznowienia oblężenia. Możliwości obro - łączonych królestwach Nortumbrii - Ber -
ny były teraz znacznie mniejsze; armia nicji i Deirze (patrzETHELFRITHA WOJNY 593-
lyeyasu przypuściła szturm i po zdobyciu 616). Oswald, wypędzony wcześniej (po 616)
zamku spaliła go. Hideyori popełnił sep- z Nortumbrii, szukał pomocy u innego
puku, jego rodzina zginęła lub została wy - władcy anglosaskiego, Pendy (577-655),
gnana, lyeyasu został niekwestionowanym króla Mercji. Wspólnym ich wrogiem był
władcą Japonii, a jego następcy rządzili Kadwallon (Kadwallader) (zm. 634), władca
krajem do 1867 (patrzMEIJI REWOLUCJA 1863- królestwa Gweynedd w północnej Walii.
1868). Patrz także SHIMABARA, POWSTANIE NA Pozujący na „króla Brytów" Kadwallon
PÓŁWYSPIESHIMABARA1637-1638. zabił Edwina w bitwie pod Heathfield,
zabrał jego głowę do Yorku, potem spus -
1301 toszył Bernicję i Deirę jak „szalony tyran",
O ST R O G I, P IE R W SZ A B IT W A W1302.
król Francji Filip IV Piękny (1268-1314) mówiąc słowami angielskiego historyka Be-
włączył Flandrię do domeny królewskiej. dy (673-735). W 634, po rocznej walce,
W 1302 wybuchło we Flandrii powstanie. Oswald i Penda zwyciężyli i zabili Kadwal-
11 lipca wojsko miasta flamandzkiego Brugii lona w pobliżu Heavenfield. Większość
stoczyło z wojskami francuskimi bitwę pod czasu za swego panowania Oswald spędził
Courtrai; atak zbrojnych we włócznie falang na obronie granic i zdobywaniu terytoriów
piechoty flamandzkiej zadał klęskę ciężkiej na południu; przez małżeństwo dynastyczne
jeździe francuskiej. Francuzi ponieśli klęs- został p an em W essex. Prag nął p ok oju,
kę. Olbrzymi stos złotych ostróg zdjętych a w celu wprowadzenia chrześcijaństwa do
po bitv ie z nóg poległych rycerzy francus - Nortumbrii założył klasztor w Lindisfarne.
kich stał się symbolem zwycięstwa. Druga Przejęcie władzy nad Wessexem doprowa -
bitwa Ostróg 1513. Król Anglii Henryk dziło do rywalizacji z Pendą, dawnym soju -
VIII (1491-1547) odczuwał wrogość do sznikiem Oswalda. W 641 stoczyli bitwę
Francji. Skuszony możliwością udowodnie - pod Maserfield (Oswestry?), w której Os -
nia swej odwagi i potęgi, z którą należy się wald stracił życie; Mercja stała się na 150
liczyć, przystąpił do Świętej Ligi papieża lat dominującym królestwem anglosaskim,
Juliusza II (1443-1513) zawiązanej przeciw a Oswalda kanonizowano. Patrz ETHELBAL-
Francji (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514). DA WOJNY 733-750.
Henryk obiegł Bajonn, natomiast Hiszpania
walczyła na terenie Nawarry; później Hen - O Ś M IU Ś W IĘ T Y C H W O JN A 1 3 75P-13
a- 7 8 .
ryk przegrał bitwę morską i bezskutecznie pież Grzegorz XI (1330-1378) zamierzał
usiłował odbić Gujennę (patrzSTULETNIA przenieść stolicę apostolską z Awinionu, we
WOJNA 1337-1453). Henryk zajął dwa miasta Francji, do Rzymu (w okresie tzw. niewoli
francuskie, a 16 sierpnia 1513 stoczył Bitwę babilońskiej Kościoła papieże przebywali
Ostróg (nazwa wywodzi się z szybkiego na ziemi francuskiej). Wykorzystując nieza -
oc1 ,rrotu zwyciężonych Francuzów) pod Gu- dowolenie w Państwie Kościelnym z powo -
in„gate, w północnej Francji. Następnie du rządów francuskich legatów Florencja
Henryk zawarł pokój, wydał młodszą siostrę stworzyła ligę miast toskańskich i podbu -
za starzejącego się francuskiego króla Lud - rzyła prawie wszystkie miasta Państwa Koś -
wika XII (1462-1515) i z triumfem wrócił cielnego. W 1376 ściągnęło to na nią klątwę
do kraju. papieską. Wkrótce potem Florencja zawarła
sojusz z Mediolanem; wojną z papieżem
kierowała florencka ośmioosobowa rada,
Otto di Guerra („ośmiu świętych"). W 1377
papież wysłał armię pod wodzą Roberta
z Genewy (zm. 1394), która bezlitośnie
pustoszyła zbuntowane tereny Państwa Koś-
cielnego i zmusiła je do poddania się. Papież
Grzegorz XI wrócił do Italii i zasiadł na
tronie w Rzymie. Dzięki wstawiennictwu
św. Katarzyny ze Sieny (1347-1380) Pań-
stwo Kościelne zawarło z Florencją kom-
promisowy pokój i za cenę 200 tysięcy
florenów cofnęło ekskomunikę nałożoną na
Florencję w czasie wojny.
p
PADERI POW STANIE 1821-1837 (Minailg-
kabau wojna). Co najmniej od XVI w. krainę
Minangkabau w zachodniej części Sumatry
zamieszkiwały cywilizowane ludy wyznające
islam. Na początku XIX w. trzej muzuł-
mańscy pielgrzymi, wracając do domu
z Mekki, zawinęli do portu Pedir w północ-
nej części Sumatry, podobnie jak to czynili
wszyscy pielgrzymi. W Pedirze postanowili
przekonać muzułmańską społeczność Mi-
nangkabau do przyjęcia purytańskich zasad.
Przyciągnęli wielu wyznawców, których na-
zwano „białymi ludźmi", czyli paderi, od
noszonych białych szat i turbanów. Reformy
paderi narzucono wielu ludziom i surowo
karano tych, którzy nie chcieli się do nich
dostosować. Działalność paderi zaniepokoiła
miejscowych wodzów, szczególnie tych, któ-
rzy odziedziczyli ziemie i tytuły po krew-
nych matki (praktyka zakazana w prawie
islamskim); obawiali się oni ustanowienia
rządów teokratycznych. Aby utrzymać wła-
dzę, wodzowie uciekli się do działań zbroj-
nych, ale nie zdołali pokonać paderi, udali
się więc po pomoc do Holendrów stac-
jonujących na Jawie. Holendrzy uznali, że
reformatorzy stanowią zagrożenie i wtrącili
się do konfliktu. Ich interwencja nie podo-
bała się części feudalnych możnowładców,
którzy wówczas przyłączyli się do paderi.
Główna siedziba paderi mieściła się w dob-
rze ufortyfikowanym mieście Bondjol, które
oparło się 15-letniemu oblężeniu Holend-
rów. Nawet po poddaniu się paderi w 1837
niektórzy fanatycy nadal prowadzili walkę
partyzancką w górach. Patrz także NANINGU
WOJNA 1831-1832; JAWY WIELKA WOJNA
1815-1830.
PAHANGU WOJNA DOMOWA 1857-1863.
Po śmierci sułtana Bendahara Tun Alego
(zm. 1857) jego dwaj synowie zgłosili rosz-
czenia do tronu malajskiego państwa Pa-
hang, którego wschodnią granicę stanowi
brzeg Morza Południowochińskiego. Starszy
syn, Tun Mutahir (zm. 1863), zyskał popar-
cie Djohoru, malajskiego sułtanatu na połu-
dniu, oraz Anglików, którzy wówczas prze-
ciwni byli dominacji Tajów na Malajach.
Wan Ahmad, drugi syn, zyskał pomoc
z Trengganu, sułtanatu na północy, oraz
z Syjamu. Działania obu stron ograniczały
się do napadów i zasadzek i tylko czasem
toczono bitwy w pobliżu fortyfikacji. Syjam-
skie okręty wysłane na pomoc Wan Ah-
madowi zostały w 1862 rozbite przez okręty
wojenne Wielkiej Brytanii. Wojna skończyła
się tuż po śmierci Tun Mutahira w 1863,
a nowym sułtanem obwołano Wan Ahmada.
PAKISTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1971.
W latach sześćdziesiątych pogorszyły się
stosunki między Pakistanem Wschodnim
i Zachodnim. Trzy czwarte obrotów handlu
zagranicznego Pakistanu zapewniał Pakistan
Wschodni, który jednak czerpał z tego
minimalną korzyść. W 1966 wybuchł strajk
generalny; na wschodzie domagano się wię-
kszej autonomii, a w 1968 i 1969, po wybo-
rze generała Agi Muhammada Yahyi Khana
(1907-1974) na nowego prezydenta Paki-
stanu, wybuchły zamieszki. W 1970 prezy-
dent zarządził pierwsze wybory od 1947 do
zgromadzenia narodowego. Z przypadają-
cych na Pakistan Wschodni 163 miejsc
prawie wszystkie zajęli reprezentanci ruchu
na rzecz pełnej autonomii Pakistanu Wscho-
dniego - Ligi Awami, na czele której stał Ich mózgiem był Jaser Arafat, założyciel
szejk Mudżibur Rahman (1920-1975). Nie - Organizacji Wyzwolenia Palestyny (1964)
zadowolony z takiego składu Yahya Khan i jej przywódca od 1968. Partyzanci pod -
dwukrotnie odraczał otwarcie zgromadzenia, kładali bomby w izraelskich szkołach, auto -
w końcu unieważnił wyniki wyborów; w -od busach, na targowiskach i w przedsiębior -
powiedzi mieszkańcy Pakistanu Wschod - stwach handlowych, zabijali przypadkowych
niego rozpoczęli strajk generalny i przestali ludzi, ostrzeliwali rakietami ośrodki cywil -
płacić podatki. Yahya Khan wprowadził ne. Przed 1967 Palestyńczycy działali głów -
stan wyjątkowy, a gdy negocjacje nie -do nie z baz w Syrii; po SZEŚCIODNIOWEJ
prowadziły do zakończenia kryzysu, wysłał WOJNIE 1967 partyzanci założyli bazy
do Pakistanu Wschodniego doborowe -od w Jordanii, ale po JORDAŃSKIEJ WOJNIE
działy liczące 60 tysięcy żołnierzy. Rahmana DOMOWEJ 1970-1971 byli zmuszeni prze -
aresztowano, a żołnierze, którzy mieli -pil nieść się do Libanu. W 1983 Palestyńczycy
nować porządku, spalili domy studenckie Arafata musieli opuścić Liban (patrz LIBAŃ-
i zatłoczone bazary w Dakce (25 marca SKA WOJNA DOMOWA 1975-1984). Z czasem
1971). Następnego dnia ogłoszono niepod - Palestyńczycy ograniczyli częstotliwość -na
ległość Pakistanu Wschodniego, któremu padów; zastąpiły ich ugrupowania szyickie.
nadano nazwę Bangladesz. Wojska Paki - Dwa napady palestyńskie spotkały się z -po
stanu Zachodniego były niesłychanie sku - tępieniem całej światowej opinii publicznej:
teczne w działaniu; zabiły setki tysięcy 6-9 września 1970 grupa Czarny Wrzesień
„buntowników", 10 milionów ludzi uszło uprowadziła samolot pasażerski (435 -po
do Bengalu Zachodniego w Indiach. Po dróżnych przetrzymywano w Ammanie jako
ataku Pakistanu na Kaszmir 3 grudnia 1971 zakładników), a w 1972, w czasie olimpiady
Indie prowadziły wojnę na dwóch frontach w Monachium, Palestyńczycy zabili 11 spor -
(patrz INDYJSKO-PAKISTAŃSKAWOJNA 1971), ale w towców izraelskich. Patrz także ARABSKO-
połowie grudnia zmusiły wojska Paki stanu -IZRAELSKA WOJNA 1973.
Zachodniego do kapitulacji w Bang-
ladeszu. Yahya Khan ustąpił z urzędu, PALÓW WOJNY 800-1025. Harsza (Har-
zastąpił go Zulfikar Ali Bhutto (1928-1979), szawardhana) (ok. 590-ok. 647) usiłował
a uwolniony Rahman został premierem przywrócić dawne imperium Guptów (patrz
Bangladeszu. Napięcie między Pakistanem ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), ale próba
a Bangladeszem załagodzono w 1972 na nie powiodła się i pogrążyła północne Indie
drodze dyplomatycznej, w 1973 przeprowa - w chaosie. Korzystając z tej okazjiwiele
dzono wymianę jeńców, ale Pakistan uznał małych królestw indyjskich usiłowało
niepodległość Bangladeszu dopiero w 1974. powiększyć swoje terytoria. Szczególny upór
wykazywała dynastia Palówrządząca w kró-
P A L E S T Y Ń S K IE D Z IA Ł A N IA P A R T Y Zlestwie
A N C KBengalu
IE od ok. 750. W ciągu następ
-
ek. 1960-1983. Palestyńskie grupy par - nych trzech wieków Palowie podjęli trzy
tyzanckie, przede wszystkim popierana próby pozyskania terytoriów na zachodzie;
przez Syrię Al Saiąa, Ludowy Front Wy - każdorazowo pokonały ich inne, bardziej
zwolenia Palestyny (LFWP) o orientacji agresywne królestwa. Władca Palów Dhar-
marksistowskiej i Al Fatah kierowany przez mapala (wzmian. 770-810) rozszerzył zakres
Jasera Arafata (ur. 1929) prowadziły w -Iz swoich wpływów na zachodzie aż po Ka-
raelu akcje terrorystyczne, które miały -ze naudź, dawną stolicę Harszy, ale napotkał
pchnąć państwo żydowskie do defensywy. opór szybko rozwijającego się państwa Rasz-
Akcje terrorystyczne rozpoczęły się przed trakutów. Jego następca, Dewapala (wzmian.
poważnymi wojnami arabsko-izraelskimi 810-850), twierdził, że prawnie należy mu
i trwały również w przerwach między nimi. się region Dekanu i rozpoczął działania
zaczepne wzdłuż rzeki Narmady, ale poniósł pośpiechem 6 listopada 1903 prezydent USA
druzgocącą klęskę w walce z siłami Raszt- Theodore Roosevelt (1858-1919) uznał nie-
rakutów. Duża, ale połączona luźnymi wię- podległość Panamy, a wkrótce potem przyjął
zami federacja Radżputów odparła atak Pa- Bunau-Yarillę, ministra nowo powstałej re-
lów wzdłuż wschodniego biegu Gangesu, publiki Panamy. 18 listopada 1903 Stany
a w 916 wojska Radżputów wkroczyły do Zjednoczone i Panama podpisały traktat
Bengalu. Palowie przez pewien czas nie Hay-Bunau-Varilli, na mocy którego USA
podejmowali prób podbojów, ale Mahipala I za sumę 10 milionów dolarów i roczne
(wzmian. 988-1038) znowu poszerzył zasięg opłaty w wysokości 250 tysięcy dolarów
wpływów Palów do Benaresu (Waranasi) na (dla Panamy) nabyły 10-milowy pas ziemi
zachodzie, a na południu wzdłuż wschod- ciągnący się w poprzek Przesmyku Panam-
niego wybrzeża Indii. W odpowiedzi w 1021 skiego (Strefa Kanału Panamskiego).
Ćolowie rozpoczęli działania zaczepne na
północy; wkroczyli do Bengalu w 1025 PANAY, INCYDENT Z PAMAYEM 1937. Ka-
i pokonali Palów dowodzonych przez Ma- nonierka amerykańskiej marynarki wojen-
hipalę. Dynastia Palów zaczęła podupadać, nej Panay patrolująca rzekę Jangcy w po-
a do ostatecznego upadku przywiodły ją bliżu Nankinu (Chiny) w czasie japońskich
pod koniec stulecia najazdy Muhammada bombardowań tego obszaru stała się schro-
Ghori (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE nieniem dla personelu ambasady USA (patrz
1175-1206). CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). 12 grudnia
1937 japońskie bombowce nurkowe
P A N A M S K A R E W O L U C JA N 1903.
a m ocy zbombardowały zakotwiczony na rzece Pa-
traktatu Hay-Herrana (22 stycznia 1903) nay i brytyjską kanonierkę; okręt amerykań-
Kolumbia miała odstąpić Stanom Zjedno- ski zatonął, brytyjski został poważnie uszko-
czonym ziemie przy Przesmyku Panam- dzony, śmierć poniosły 2 osoby, a 48 zostało
skim. USA zamierzały tam zbudować kanał rannych. Opinia publiczna USA była bardzo
(Panama wchodziła wówczas w skład Wiel- oburzona tym atakiem. Japończycy utrzy-
kiej Kolumbii). Wstrząsana wojną Kolum- mywali, że ich piloci nie zauważyli bandery
bia była bliska załamania gospodarczego amerykańskiej na pokładzie i oznaczeń na
i dlatego prezydent kraju Jose Manuel Mar- burtach Panay, złożyli wyrazy ubolewania
roąuin (1827-1908) popierał traktat, od- i zapłacili odszkodowanie, którego domagały
rzucił go jednak Kongres (12 sierpnia 1903). się Stany Zjednoczone.
Philippe Jean Bunau-Yarilla (1860-1940),
który brał udział w nieudanej próbie budo- PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084.
wy kanału przez Francuzów, nadal właś- Wyklęty i zdetronizowany przez papieża
ciciel praw do jego budowy, usiłował zebrać Grzegorza VII (1020?-1085) król niemiecki
pieniądze na dalsze prace, w czym wspierał Henryk IV (1050-1106) przegrał w 1080
go rząd Stanów Zjednoczonych. Bunau-Ya- bitwę ze stronnictwem papieskim, mimo to
rilla pomógł zorganizować powstanie w Pa- prowadził nadal wojnę z papieżem; najechał
namie przeciw Kolumbii. Powstanie wznie- Italię. Nie powiodły się oblężenia Rzymu
ciła 3-4 listopada 1903 w Colonie (Panama) w 1081 i 1082. W 1083 Henryk zdobył
nieliczna grupa kolejarzy, strażaków i żoł- prawobrzeżną część miasta z Watykanem
nierzy, którzy ogłosili niepodległość Pana- i bazyliką Świętego Piotra. W 1084 Henryk
my. U wybrzeży Panamy krążownik amery- przekupił Rzymian, którzy poddali miasto
kański Naskuille powstrzymał desant kolum- i triumfalnie wkroczył do Rzymu. Grzegorz
bijskich wojsk dowodzonych przez generała schronił się w zamku Świętego Anioła,
Rafaela Reyesa (1850P-1918), które wysłano a Henryk wprowadził na tron papieski
do stłumienia powstania. Z niezwykłym antypapieża, Klemensa III (1030?-! 100),
w zamian za co ten koronował go na cesarza
Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Z odsieczą
Grzegorzowi nadciągnęli Normanowie pod
wodzą Roberta Guiscarda (1015P-1085),
wtadcy Apulii i Kalabrii, którego w 1083
Grzegorz VII poprosił o pomoc. Normano-
wie wyparli Henryka z Rzymu. Miasto
zostało splądrowane, choć zapewne nie było
to działanie zamierzone. Normanowie prze-
wieźli Grzegorza - właściwie pod przymu-
sem - do Salerno, gdzie zapadł na zdrowiu
i zmarł w 1085. Papiestwo zwyciężyło, choć
cena była wysoka; świecka inwestytura prze-
trwała tylko jedno pokolenie, a władza
Świętego Cesarstwa Rzymskiego nad du-
chowieństwem została w znacznym stopniu
ograniczona. Patrz NIEMIECKA WOJNA DOMOWA
1077-1106.
PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241.
Rozpoczęta NIEMIECKĄ WOJNĄ DOMO-
WĄ 1077-1106 walka między Świętym Ce-
sarstwem Rzymskim a Papiestwem o domi-
nację toczyła się przez całe stulecia. Fryde-
ryk II (1194-1250) został królem Niemiec
w 1211 w czasie NIEMIECKIEJ WOJNY
DOMOWEJ 1197-1214, w 1220 został ko-
ronowany na cesarza. Fryderyk był od 1198
wychowywany pod nadzorem papieża, który
oczekiwał, że jego wychowanek będzie uległy
i posłuszny. Nowy cesarz dążący do
stworzenia monarchii absolutnej okazał się
jednak tak upartym rzecznikiem praw świec-
kich władców, że wzbudził swoim zachowa-
niem gniew aż trzech papieży. Papież Ho-
noriusz III (zm. 1227) zobowiązał go do
udziału w krucjacie, której celem było od-
zyskanie Jerozolimy, ale Fryderyk zajął się
organizowaniem królestwa sycylijskiego. Po-
słał wprawdzie wojska do Ziemi Świętej,
nie zadowoliło to jednak Honoriusza, który
w 1225 doprowadził do ślubu Fryderyka
z dziedziczką Królestwa Jerozolimskiego,
a w 1227 zmusił cesarza do podjęcia wy-
prawy do Ziemi Świętej (patrz KRUCJATA
SZÓSTA 1228-1229). Pod pozorem choroby Fry-
deryk szybko wrócił do kraju, co stało się
powodem klątwy rzuconej na niego przez
Grzegorza IX (l 143?-1241), nowego papie-
ża, który okazał się silniejszym politykiem
niż jego wcześniej żyjący imiennik. W 1228
Fryderyk podjął wyprawę do Ziemi Świętej
i jednocześnie rozpoczął walkę z papieżem,
dążąc do opanowania większej części Pań-
stwa Kościelnego. Wojska papieskie odzys-
kały zdobyte przez armię cesarską ziemie,
a następnie opanowały znaczną część Kró-
lestwa Sycylijskiego. Fryderyk na podstawie
układu z sułtanem Egiptu w 1229 odzyskał
Jerozolimę i został koronowany na jej króla.
Po powrocie do Włoch wyparł wojska pa-
pieskie z Królestwa Sycylijskiego. W 1230
zawarł pokój z papieżem w San Germano,
uznał całość terytorium państwa papieskiego
i zupełną swobodę wyborów kościelnych,
a papież zwolnił go od klątwy. Fryderyk
dążył nadal do zjednoczenia Italii; w 1231
napotkał opór Lombardii (częściowo pod-
sycany przez Grzegorza), w 1235 zajęty był
tłumieniem buntu syna Henryka, króla
Niemiec. W 1236 podjął próbę ściślejszego
podporządkowania sobie Lombardii. Wojna
toczyła się ze zmiennym szczęściem. W 1236
i 1237 Fryderyk zdobył marchię werońską,
i zwyciężył Ligę Lombardzką pod Cor-
tenuovą. W 1238, po nieudanym oblężeniu
Brescii, Fryderyk zajął terytoria papieskie.
Papież zawiązał tajne przymierze z Genuą
i Wenecją, a w 1239 rzucił na cesarza jeszcze
jedną klątwę. Wojska cesarskie bez powo-
dzenia oblegały Mediolan, a w 1240 za-
groziły Rzymowi. W 1241 Grzegorz zerwał
toczące się negocjacje pokojowe i zwołał
sobór powszechny, ale Fryderyk uniemoż-
liwił delegatom wzięcie udziału w soborze.
Wkrótce potem papież zmarł; obie strony
- Papiestwo i Cesarstwo Święte - podej-
mowały różne działania aż do wybuchu
nowej PAPIESKO-CESARSKIEJ WOJNY
w 1243.
PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1243-1250.
Po śmierci papieża Grzegorza IX (1143?--
1241) nastąpiła pełna wzajemnych urazów
przerwa między wojnami (patrz PAPIESKO--
CESARSKA WOJNA i228-i24i). Obie strony sta-
rały się zyskać na czasie. Cesarz Świętego czykami. Wojnę zakończyła jego śmierć
Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II (1194- - w 1250. Fryderyk był człowiekiem wybit -
1250) udał się na Sycylię. Kościół wybrał nym; umierając, stwierdził, że starał się
nowego papieża, Celestyna IV, który zmarł zreformować Kościół, ograniczając jego
w 1241 po 17-dniowym pontyfikacie. Fry - działanie do właściwej (duchowej) sfery.
deryk podporządkował sobie resztki Państ - Można go uznać za prekursora walk, jakie
wa Kościelnego i planował atak od strony reformacja będzie toczyła o zwiększenie
morza na sprzymierzone z papiestwem Ge - praw władców świeckich. Patrz także KRU-
nuę i Wenecję. Cesarz dokładał wszelkich CJATASIÓDMA 1248-1254.
starań, aby wybrano wyrozumiałego papieża,
jednak nadaremnie. Nowy papież, Innocen ty PAPINEA U PO W STA NIE 1837. K anadyjski
IV (zm. 1254), był przebiegły i w końcu polityk pochodzenia francuskiego, Louis
przechytrzył cesarza. Fryderyk prosił go Joseph Papineau (1786-1871), publicznie
o zdjęcie ekskomuniki z 1239; negocjacje protestował przeciw „niesprawiedliwemu"
były w toku, gdy Innocenty w odpowiedzi traktowaniu przez rząd brytyjski Kanadyj -
na podporządkowanie Państwa Kościelnego czyków francuskiego pochodzenia z Dolnej
zaczął w 1243 oblegać Viterbo, niezależne Kanady (Quebec). Przemówienia, w których
miasto włoskie. Innocenty wzniecił następ- nawoływał do wyrzucenia zdominowanej
nie w Lombardii powstanie skierowane przez Anglików rządzącej kliki, stały się
przeciwko Fryderykowi. W 1244 wkroczyw - w Montrealu bodźcem do zamieszek i walk.
szy w pełnym majestacie do Rzymu, Inno - W rejonie Montrealu, w St. Denis, St.
centy zmusił Fryderyka do zawarcia traktatu Charles i St. Eustachę doszło do zbrojnych
pokojowego. Gdyby postanowienia traktatu starć między powstańcami Papineau (kana -
zostały zrealizowane, oznaczałoby to znisz
- dyjskimi Francuzami) a lepiej wyposażonym
czenie dzieła całego życia cesarza. Fryderyk i wyszkolonym wojskiem terytorialnym -ka
jednak zaczął stawiać wymagania sprzeczne nadyjskiego rządu wspartym przez żołnierzy
z porozumieniem. Zaniepokojony tym -pa angielskich (listopad 1837). Wojsko z -łat
pież uciekł najpierw do Genui, a potem do wością pokonało powstańców i przywróciło
Lyonu. W 1245 na soborze w Lyonie, który porządek. Papineau uciekł do Stanów Zjed -
odbył się, mimo iż Fryderyk zablokował noczonych, a potem do Francji (1839); po
przejścia przez Alpy do Francji, ponownie amnestii wrócił do Kanady (1845). Patrz
rzucono ekskomunikę na cesarza i zde - także MACKENZIEGOPOWSTANIEisa?.
tronizowano go pod trzema zarzutami: stałe
naruszanie pokoju, świętokradztwo i pode - P AR A G W A JSK A W O JN A 1864-1870 (Lo-
jrzenie o herezję. W 1246 wybrano nowego peza wojna, wojna trójstronnego przymie -
króla (antykróla) Niemiec - Henryka Raspe, rza). Francisco Solano Lopez (1827-1870),
doszło do walk, na Sycylii wybuchło -in prezydent-dyktator Paragwaju, marzył o rzą -
spirowane przez papieża powstanie przeciw dach w wielkim państwie La Płaty w Ame -
Fryderykowi. W tym czasie wojska Fryde - ryce Południowej, którego głównym ośrod -
ryka zniszczyły Viterbo i w 1245 zaatako - kiem miał być Paragwaj. Gdy Brazylia,
wały Piacenzę. W 1247 obiegły Parmę, ale chcąc przyjść z pomocą Colorado (koloro -
jej obrońcy w 1248 rozbili armię cesarza. wym), interweniowała zbrojnie w sprawy
Do niepowodzeń Fryderyka w Italii dołą - wewnętrzne Urugwaju (1864), Lopez, -po
czyła utrata Toskanii (1249) i pojmanie pierający Blanco (białych), rywali Colorado,
syna, króla Sycylii. W 1249 Fryderyk zaczął zażądał wycofania cesarskich wojsk brazylij
-
ponownie odnosić zwycięstwa; stłumił -ko skich. Gdy Brazylia zlekceważyła to żądanie,
lejne powstanie na Sycylii i w 1250 jego paragwajskie wojska rozbudowane do siły
wojska odniosły zwycięstwo nad Parmeń- 50 tysięcy żołnierzy i stanowiący największą
 ówcześnie potęgę militarną Ameryki Połu - stytucję i sprawował rządy w stylu dyktatury
dniowej, wkroczyły pod koniec 1864 do wojskowej. W okresie jego rządów docho -
brazylijskiego stanu Mato Grosso, zajęły go,a dziło w Paragwaju do częstych zakłóceń
Lopez wypowiedział Brazylii wojnę. Nie porządku publicznego, między innymi do
uzyskawszy zgody Argentyny na przejście strajków powszechnych i demonstracji stu -
przez jej terytorium wojsk paragwajskich, denckich. Siły zbrojne, na które przezna -
które miały zaatakować Brazylię od połu - czono 45% budżetu narodowego, zachowy -
dnia, 18 marca 1865 Lopez wypowiedział wały wierność wobec Morinigo i dławiły
wojnę Argentynie. Brazylia, Argentyna opozycję. W lipcu 1946 Morinigo zezwolił
i Urugwaj zawiązały trójstronne przymierze na podjęcie działalności politycznej, zaka -
(l maja 1865) skierowane przeciw Paragwa - zanej od 1940, i utworzył dwupartyjny rząd.
jowi i utworzyły wspólną armię, którą dowo - Rok później febryści wystąpili z gabinetu
dził argentyński generał Bartolome Mitrę i pod kierownictwem przewodniczącego par -
(1821-1906). Brazylijska flota wygrała w -po tii, Rafaela Franco (1896-1972), byłego
łowie 1865 poważną bitwę na rzece Paranie, prezydenta Paragwaju, oraz z pomocą libe -
w rejonie Riachuelo, na południe od Cor- rałów, usiłowali przejąć władzę, ale ponieśli
rientes, zmuszając Paragwaj do odwrotu porażkę w wojnie domowej, toczącej się od
i podjęcia działań obronnych na własnym marca do sierpnia 1947. Morinigo pozostał
terenie. Po kilku porażkach Lopez poprowa - na stanowisku do puczu wojskowego 6 czer -
dził swoje wojska do zwycięstwa pod Curu- wca 1948. W ciągu następnych 15 miesięcy
payti (22 września 1866). W 1867 wojska władzę w Paragwaju sprawowało pięciu pre -
sojusznicze przedzierały się powoli w górę zydentów.
rzeki Paragwaj, zdobyły Humaitę, strategicz
-
ną twierdzę nad rzeką, a oddziały paragwaj- P A R A G W A J S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
skie wycofały się na północ, do Angostury 1810-1811. W 1776 Paragwaj, Argentyna,
i Ypacarai. W końcu 1867 sojusznicy zdobyli Boliwia i Banda Oriental (Urugwaj) stano -
oba miasta, po czym Brazylijczycy pod wiły jedno wicekrólestwo La Pląta. Gdy
komendą następcy Mitrę, Luiza Alvesa de Napoleon (1769-1821) zdetronizował króla
Lima e Silva, księcia Caxias (1803-1880), Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833),
- Argentyńczycy powołali w Buenos Aires
zdobyli i spustoszyli Asunción, stolicę Para
gwaju. Lopez uciekł z popierającymi go juntę sprawującą władzę w Zjednoczonych
oddziałami i rozpoczął walkę partyzancką Prowincjach La Pląta i zwrócili się do
w północnej i wschodniej części Paragwaju; pozostałych prowincji, by okazały lojalność
zginął l marca 1870 w walce z Brazylijczyka- powstałej władzy centralnej. Paragwajczycy
mi w departamencie Concepción. Tymcza - ogłosili niezależność, a rok później, w 1811,
sowy rząd Paragwaju zawarł z sojusznikami junta z Buenos Aires wysłała do Asunción
porozumienie pokojowe (20 czerwca 1870), wojska pod dowództwem Manuela Belgrano
na mocy którego Argentyna i Brazylia zys - (1770-1820), które miały zmusić Paragwaj
2
kały ponad 140 tysięcy km paragwajskiego do uległości. Belgrano został pokonany i wy -
terytorium. Wojna zrujnowała Paragwaj; cofał się. Paragwajczycy usunęli królew -
z 525 tysięcy mieszkańców pozostało 221 skiego zarządcę, ogłosili niezależność od
tysięcy, w tym jedynie 29 tysięcy dorosłych Hiszpanii i ustanowili w Asunción rewolu -
mężczyzn. Był to najkrwawszy konflikt cyjną juntę. W 1814 powierzono władzę
w historii Ameryki Południowej. absolutną pierwszemu konsulowi, Jose Gas-
parowi Rodriguezowi de Francii (1766- -
PARAGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1947. 1840), którego dwa lata później ogłoszono
Generał Higinio Morinigo mianowany pre - „dożywotnim dyktatorem". Patrz także AR-
zydentem Paragwaju w 1940 zawiesił kon- GENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆisoe-isió.
PARAGWAJSKIE POWSTANIE 1959-1960. PA U LICJA Ń SK A W O JN A 867-872. Pauli-
Wielu mieszkańców Paragwaju sprzeciwia - cjanie, członkowie dualistyczno-gnostycznej
jących się brutalnym rządom generała Al- sekty chrześcijańskiej założonej w Armenii
fredo Stroessnera (ur. 1912), prezydenta w połowie VII w., ustanowili swoje państwo
kraju od 1954, uciekło do Argentyny i -za w Tefrike (Diwrigi, Turcja), w cesarstwie
łożyło tam bazy, z których prowadzono bizantyjskim. Prześladowani przez władze
ataki na rodzinny kraj w nadziei na oba - cesarstwa za herezję, paulicjanie przetrwali
lenie rządu. We wrześniu 1959 Stroessner i szerzyli swoje nauki; występowali przeciw
rozkazał zamknąć południową granicę kra - cesarstwu u boku muzułmanów (patrz Bi-
ju. 12 grudnia 1959 około 1000 powstańców ZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863).
z bazy w Argentynie przekroczyło granicę W 867 cesarz bizantyjski Bazyli I (813?- -
i wdarło się na kilka mil w głąb kraju. 886), chcąc zniszczyć państwo paulicjanów,
Rząd paragwajski ogłosił stan wyjątkowy. podjął wyprawę wojenną. W 872 wojska
Incydenty przygraniczne w dalszym ciągu bizantyjskie najechały Tefrike, zabiły przy -
przyczyniały się do napięcia w stosunkach wódcę paulicjanów Chrysocheira (zm. 872)
między Paragwajem i Argentyną. W 1960 oraz wielu innych, a pozostałych zmusiły
powstańcy sześciokrotnie usiłowali wtar - do ucieczki do Armenii i Syrii.
gnąć do Paragwaju, zostali jednak pow -
strzymani przez siły Stroessnera; na -po PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA
łudniu uczestnicy powstania usiłowali 1917 (listopadowa rewolucja). W lipcu 1917
wzniecić walki partyzanckie. Działalność bolszewicy usiłowali obalić rząd tymczasowy
powstańców i partyzantów została zdławio - w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Zamach
na przez wojsko. stanu się nie udał, przywódca bolszewików,
Włodzimierz Lenin (1870-1924) uciekł do
P A R A G W A JSK I P R Z E W R Ó T M1954.
im o sła
- Finlandii, a rosyjski socjalista, Aleksandr
bości rządu i politycznych nieporozumień, Kiereński (1881-1970), zastąpił na stano -
Federico Chavez (zm. 1978), prezydent -Pa wisku premiera liberała, księcia Gieorgija
ragwaju od 1949, zdołał ponownie wygrać Lwowa (1861-1925) (patrz BOLSZEWICKA
wybory w 1953. Generał Alfredo Stroessner REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA
(ur. 1912), naczelny dowódca sił zbrojnych, 1917). Kolejny, tym razem reakcyjny zamach
popierany przez wojsko i liberałów, 5 maja stanu również nie przyniósł powo dzenia,
1954 stanął na czele przewrotu politycznego, osłabił jednak władzę Kiereńskiego(patrz
który obalił rząd i usunął Chaveza. W 1954 KORNIŁOWA Pucz 1917). Rosjanie, wy czerpani
po wyborach, w których był jedynym kan - ŚWIATOWĄ WOJNĄ I i przeży wający
dydatem, Stroessner został prezydentem, ogólny kryzys, braki w zaopatrzeniu, tracili
a po „wyborze" powołał dyktatorski rząd, zaufanie do przywódców wojskowychi
który dławił wszelką opozycję. Wielu poli - rządu; przysparzało to popularności bol -
tycznych przeciwników zostało uwięzionych szewikom. Na początku listopada 1917 (ko -
lub skazanych na wygnanie. Dyktator stłu - niec października według kalendarza starego
mił kilka powstań; udało mu się doprowa - stylu) rady rewolucyjne (sowiety) głosowały
dzić do stabilizacji pieniądza i rozpoczął w całej Rosji za ustanowieniem władzy rad,
wielkie roboty publiczne. która miała zakończyć wojnę i obiecała
nacjonalizację przemysłu oraz ziemię dla
PA R TII l RZ YM U W O JNY . R ZY M IAN chłopów. Jeden z liderów partii bolszewic
Patrz -
WOJNY z PAKTAMI 195-202. kiej Lew Trocki (1879-1940) stanął na
czele wojskowego komitetu rewolucyjnego
PARTII l SYRII WOJNY. Patrz SYRII WOJNY Z w Piotrogrodzie; wojsko stacjonujące w mie
-
PA R TIĄ . ście przysięgło wierność rozkazom komitetu.
 Kiereński zażądał unieważnienia przysięgi przez dwie godziny japońskie samoloty star -
i 6 listopada (24 października) 1917 wydał tujące z lotniskowców oraz lilipucie okręty
wojsku rozkaz zamknięcia drukarni bol - podwodne zadały ciężkie straty flocie ame -
szewickiej w Piotrogrodzie. Bolszewicy oraz rykańskiej. Z ośmiu pancerników zacumo -
popierające ich wojsko i robotnicza Czer - wanych w porcie zatonęły trzy, jeden wy -
wona Gwardia zajęli bez walki budynki wrócił się, pozostałe zostały poważnie uszko -
rządowe i instytucje użyteczności publicz - dzone; zatonęły trzy krążowniki, trzy nisz -
nej. Kiereński zbierał wojska, by usunąć czyciele i pięć innych okrętów. Amerykanie
bolszewików, ale w tym czasie jego mini - stracili 247 samolotów, z tego 175 na ziemi.
strowie, wobec zbrojnej przewagi bolszewi - Zestrzelono jedynie 29 z 360 samolotów
ków, poddali się w Pałacu Zimowym. Woj - japońskich, reszta wróciła na lotniskowce.
ska Kiereńskiego wycofały się do Gatczyna, Zginęło ok. 2400 amerykańskich żołnierzy
w pobliżu Piotrogrodu. Popierający Kiereń - i marynarzy, ponad 1200 odniosło rany.
skiego komitet obrony publicznej wydał Następnego dnia Kongres USA wypowie -
rozkaz kadetom, by aresztowali członków dział Japonii wojnę. Prezydent USA Frank-
wojskowego komitetu rewolucyjnego i -za lin D. Roosevelt (1882-1945) powiedział,
atakowali budynki zajęte przez bolszewików że „7 grudnia 1941 przejdzie do historii
lub przez rady. Bolszewicy odparli atak jako dzień hańby". Patrz takżeWOJNA ŚWIA-
i zaczęli szturmować szkoły wojskowe. Tro- TOWA n NA OCEANIESPOKOJNYM1941-1945.
cki ruszył do Gatczyna, gdzie po dwóch
dniach walk jego siły pokonały wojska P E K O T Ó W W O JN A 1637. W ojo w niczy -In
rządowe. Kiereński uciekł za granicę. Lenin dianie Pekot zamieszkujący lasy południo -
został przewodniczącym Rady Komisarzy wej części Nowej Anglii, między zatoką
Ludowych (jak nazwano nowy rząd). Po Narragansett a rzeką Connecticut, prowa -
krwawych walkach ulicznych bolszewicy dzili na tym terenie wojnę z rywalizującym
zdobyli Moskwę, a po miesiącu opanowali plemieniem indiańskim. Osiedlanie się -ko
cały kraj. W styczniu 1918 Lenin rozwiązał lonistów angielskich w dolinie rzeki Con -
wybrane w wolnych wyborach zgromadze - necticut wzbudziło niezadowolenie Peko-
nie narodowe, w którym przewagę mieli tów, gdyż koloniści wdzierali się na ich
socjaliści, kładąc tym kres jedynej rosyjskiej rodzime obszary, co powodowało częste
próbie wprowadzenia ustroju demokratycz - starcia. W 1636 na wyspie Błock został
nego. Patrz takżeROSYJSKA WOJNA DOMOWA zabity John Oldham (1600?-1636), kupiec
1918-1921. angielski; sprawcami zabójstwa byli zapew
-
ne Pekoci. W odwecie angielska ekspedycja
„PAŹDZIERNIKOWA WOJNA". Patrz ARAB- karna z Massachusetts zburzyła kilka wiosek
SKO -IZRAELSK A W O JN A 1973. indiańskich. Anglicy byli niezadowoleni,
gdyż Pekoci utrudniali im handel z Holen-
PE A R L H A R BO R 1941.niedzielę
W 7 grud
nia drami. Wojska kolonialne oraz zaprzyjaź -
1941, o godz. 7:55 rano, zespoły japoń - nieni Indianie, pod dowództwem kapitana
skiego lotnictwa morskiego znienacka -za Johna Masona (1600P-1674), wzięły sztur -
atakowały amerykańską bazę lotniczą i mor - mem główną warownię Pekotów w Mystic
ską w Pearl Harbor na wyspie Oahu, na (stan Connecticut) i zabiły ponad 500 obroń -
Hawajach. Ataku nikt się nie spodziewał, ców. Zginęła duża część członków plemie -
mimo że od pewnego czasu narastało napię - nia, a ujętych sprzedano w niewolę kolonis -
cie między Stanami Zjednoczonymi a Japo - tom lub do Indii Zachodnich. W 1655
nią (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). koloniści przydzielili resztkom Pekotów
Wczesnym rankiem w niedzielę nikt na rezerwat nad rzeką Mystic, gdzie potom -
Hawajach nie był przygotowany do walki; kowie tego plemienia mieszkają do tej pory.
PEL O PO N ESK A W O JN A PIE R W SZ A 460-445 du zarazy, która spowodowała śmierć jednej
p.n.e. Ateński Związek Morski (inaczej czwartej mieszkańców Aten. Kleon (zm.
symmachia delijska) (patrz GRECKO-PERSKIE 422), nowy przywódca tego miasta-państwa,
WOJNY) przekształcił się stopniowo w ateń - zmienił dotychczasową politykę wojenną
skie imperium morskie, na co niechętnie sprowadzającą się do napadów i blokad,
patrzyła Sparta i Korynt, dwa rywalizujące dzięki której w 429 Ateńczycy zamknęli
z Atenami greckie miasta-państwa. Ogar - Zatokę Koryncką. Pod przywództwem Kle-
nięta powstaniem helotów (patrzMESSEŃSKA ona Ateny zdławiły bunt na Lesbos (428),
WOJNA TRZECIA ok. 464-455 p.n.e.) Sparta zraziła
do bezskutecznie usiłowały zająć Beocję (427),
siebie Ateny, odrzucając zaofiarowaną która stanęła po stronie Sparty, ł zdobyły
pomoc. Megara mająca zatargi z Koryntem wszystkie, z wyjątkiem jednej, twierdze nad
wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i -po Zatoką Koryncką. Następnie w 425 Ateń -
prosiła o pomoc Ateny, a po uzyskaniu jej czycy odnieśli zwycięstwo na Sfakterii na
rozpoczęła w 460 wojnę z Koryntem. -Po terytorium Sparty. Lekkozbrojni peltaści
czątkowo Ateny odnosiły zwycięstwa, w 458 pobili hoplitów spartańskich. W 424 Tebań-
nad koryncką flotą i nad armią wysłaną czycy pobili Ateńczyków pod Delion -po
przeciw Megarze; w 457 Ateny obiegły głębiwszy na swym prawym skrzydle szyk
Eginę, sojusznika Koryntu, kapitulowała do 25 szeregów; padł duch bojowy w armii
ona w 457; Spartanie w 457 wsparli Dorydę ateńskiej, a w Atenach pokojowe stronnic -
w jej walce z Fokidą i rozstrzygnęli wojnę two Nikiasza (zm. 413) podważało politykę
na jej korzyść. Ateńczycy zaatakowali armię Kleona. Rozgrywki wewnętrzne zaczęły -de
spartańską pod Tanagrą. Spartanie wycofali cydować o sposobie prowadzenia wojny, co
się na Peloponez. Wówczas Ateny podjęły miało katastrofalne skutki. W 424 Spartanie
zwycięską wyprawę przeciw Tebom. Pod pod wodzą Brasidasa (zm. 422) opanowali
dowództwem Peryklesa (495P-429) Ateny Amiipolis. Po nieudanej próbie odbicia
zajęły w 455 długi pas wybrzeża achajskiego. Amfipolis (patrz BRASIDASA NAJAZDY 424-432
Klęski Aten w wojnie z Persją skłoniły je p.n.e.), Ateny i Sparta zgodziły się na roczne
do zawarcia w 451 pięcioletniego rozejmu zawieszenie broni. Po śmierci Brasidasa
ze Sparta. Zimą 447-446 doszło do prze - i Kleona Nikiasz, nowy przywódca Aten,
wrotu w Beocji, gdzie dzięki pomocy Aten zawarł tzw. pokój Nikiasza; Ateny miały
rządzili demokraci. Władzę objęli zwolen - zatrzymać Pylos (port w Messenii), a Sparta
nicy oligarchii, Beoci pobili armię ateńską. Amfipolis. Niespokojny polityk ateński Al-
Przeciw Atenom zbuntowały się również kibiades (450-404) doprowadził do zawarcia
Megara, Fokidą i Eubea (patrzŚWIĘTA WOJNA sojuszu z Argos, Mantineą i Tegeą, co
DRUGA 449-448 p.n.e.). Ateny odzyskały Eubeę, spowodowało zerwanie ich porozumienia ze
ale ich imperium na lądzie właściwie Sparta. Pokój, który miał trwać 50 lat,
przestało istnieć. W 445 wynegocjowano szybko został zerwany. Alkibiades następnie
pokój. Ateny zachowały swoje posiadłości przekonał Nikiasza i jego radę do poparcia
morskie, a Sparta lądowe. Pokój miał obo - ekstrawaganckiego planu zdobycia Syrakuz;
wiązywać przez 30 lat, ale już po 14 latach ateńskie siły zbrojne - lądowe i morskie
rywalizujące kolonie oraz sojusznicy Sparty - ruszyły na Syrakuzy, ale Alkibiades, oskar -
i Aten doprowadzili do wszczęcia nowych żony o świętokradztwo i wezwany do sta -
walk. Druga, czyli wielka wojna pelopones- wienia się przed sądem, zbiegł do Sparty,
ka 431-404 p.n.e. Zgodnie z koncepcją którą namówił do wysłania wojsk na pomoc
Peryklesa w pierwszej fazie wojny Ateny Syrakuzom. Nikiasz, oblegający Syrakuzy,
unikały bitew, a wojska spartańskie pusto - nie tylko nie zdobył miasta, ale sam został
szyły Attykę (patrzARCHIDAMIJSKAWOJNA 431- oblężony w 414; wielki wódz ateński Lama-
421 p.n.e.). Jednak Perykles zmarł z powo- chos (zm . 414) poległ w bitw ie, a flota
ateńska została rozbita przez flotę Sparty, dostały się do niewoli i zostały wymordowa -
Koryntu i Syrakuz w 413. Wszyscy Ateńczy- ne. Lizander popłynął do Pireusu i Aten
- i rozpoczął oblężenie; po sześciu miesiącach
cy, którzy ocaleli, zostali niewolnikami; Ate
- wygłodniali Ateńczycy musieli się poddać.
ny straciły 40 tysięcy żołnierzy oraz przywó
dców - Nikiasza i Demostenesa, których Kleofon stanął przed sądem i został straco -
ujęto i stracono. Za radą Alkibiadesa w 413 ny. Po zburzeniu fortyfikacji, zmniejszeniu
Sparta obsadziła wojskiem Dekeleję w Atty- liczby okrętów do dwunastu, wprowadzeniu
ce. Stąd dokonywano wypadów, pustoszono władzy oligarchii i przyjęciu statusu podleg -
Attykę i odcinano dowóz żywności do Aten. łego sprzymierzeńca Sparty Ateny nigdy nie
Skarbiec Aten pustoszał, Spartanie odcięli odzyskały dawnej potęgi politycznej.
bowiem dostęp kopalni srebra w Laurion.
W 412 Sparta skłoniła część greckich miast P E N R U D D O C K A P O W ST A N IE N1655.
a po-
w Azji Mniejszej należących do ateńskiego czątku 1655 Oliver Cromwell (1599-1658),
Związku Morskiego do powstania przeciw lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii
Atenom. Perski satrapa Lesbos zawarł przy - rozwiązał opierający mu się parlament i -za
mierze ze Sparta za zgodę na zwierzchnict - czął sprawować wojskowe rządy dyktator -
wo Persji nad greckimi miastami-państwami skie. Spowodowało to wybuchy licznych
w Azji Mniejszej. Sparta dostała pieniądze powstań zwolenników restauracji monar -
na budowę floty. Nieprawdopodobnym spo - chii. W Wiltshire (Anglia) John Penruddock
sobem Ateny zdołały odbudować flotę i -od (1619-1655), rojalista pochodzący z rodziny
zyskać część zbuntowanych posiadłości szlacheckiej, który w wyniku swoich działań
(412). Alkibiades otrzymał pozwolenie na politycznych już wcześniej poniósł straty
powrót do Aten. Mianowany dowódcą floty, finansowe, wraz z 200 stronnikami zajął
poprowadził ją do zwycięstwa nad flotą spar- miasto Salisbury i ujął sędziów sądzących
tańską pod Kynossemą i Abydos w 410. rojalistów za zdradę. Penruddock darował
W bitwie pod Kyzikos (410) Ateńczycy im życie i ruszył do Devon, gdzie pojmał go
odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad spar- oddział wojsk Cromwella. Sądzili go sędzio -
tańsko-perskimi siłami lądowymi i morski - wie, których ujął w Salisbury; został uznany
mi, po czym Sparta poprosiła o pokój z -za za winnego i ścięty. Cromwell przejawił
chowaniem status quo, ale nowy władca jednak wspaniałomyślność; dzieciom Pen-
i przywódca ludowy w Atenach, Kleofon ruddocka oddano część skonfiskowanego
(zm. 405), odrzucił propozycję. Alkibiades majątku. Patrz takżeANGIELSKA WOJNA DOMOWA
odzyskał w 408 Bizancjum, wrócił w trium fie PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646.
do Aten, ale wkrótce stracił wpływy, gdyż
jego flota (została w Efezie) poniosła klęskę PERAKU W OJNA 1875-1876. Brytyjskie
u przylądka Notion w 406 w bitwie z flotą wpływy w Peraku, państwie w północno-
-
Sparty pod dowództwem Lizandra (zm. wschodniej Malezji, zaczęły się w 1818 od
395). Flota ateńska była wówczas zablokowa - podpisania porozumień handlowych z miej -
na pod Mityleną, Ateny jednak zbudowały sco w y mi w ładcami. T raktat z Pan gk or
nową (zakrawa to na cud, gdyż były bliskie z 1874 umożliwił Wielkiej Brytanii wysłanie
gospodarczego upadku) i pokonały Spartę do Peraku pierwszego rezydenta, Jamesa W.
w bitwie u wysp Arginuzy w 406. Kleofon Bircha (zm. 1875), który miał zająć się
ponownie odrzucił pokojową propozycję sprawami administracyjnymi. Wkrótce po
Sparty. W 405 pod AJGOSPOTAMOJ w -po przybyciu, pod koniec 1874, Birch zmienił
bliżu Hellespontu (Dardanele) spartańska wiele przestarzałych i nieskutecznych metod
flota pod dowództwem Lizandra zaskoczyła zarządzania, w szczególności dotyczących
i rozbiła zacumowaną na noc flotę ateńską ściągania podatków i niewolnictwa. Sułtan
liczącą prawie 200 okrętów. Ateńskie załogi G órnego Peraku i inni władcy malajscy
spotkali się potajemnie w lipcu 1875 i posta - wego rządu popieranego przez wojsko stanął
nowili pozbyć się Bircha, ponieważ nie akce - najpierw generał Eduardo Lonardi (1896- -
ptowali wprowadzanych przez niego reform; 1956), a potem generał Pedro Pablo Euge nio
chcieli ponadto wyeliminować i skończyć Aramburu (1903-1970). Aramburu usu nął
wszelkie obce wpływy. W czasie pobytu Lonardiego podczas bezkrwawego machu za
w Górnym Peraku Birch został zamordowany stanu 13 listopada 1955 i był zdecy dowany
przez jednego z władców i jego wojowników. przeciwstawić się powrotowi dowładzy
Wielka Brytania wysłała pośpiesznie wojsko Perona lub jakiegokolwiek z jego
do Peraku, które szybko zdusiło wszelki opór. stronników. Partia peronistów została wpra-
W połowie 1876 Anglicy aresztowali buntują - wdzie zdelegalizowana, ale nadal szerzyła
cych się władców, postawili ich przed sądem się przemoc i działalność podziemna. Prze -
i ukarali, a sułtana pozbawili władzy. Malezji bywający na emigracji w Paragwaju Peron
nie udało się zahamować nasilających się zalecał swoim sympatykom, by zamiesz -
politycznych i gospodarczych wpływów bry - kami, sabotażem i akcjami terrorystycznymi
tyjskich, jednak kolejni rezydenci brytyjscy utrudniali działania rządu. 14 czerwca 1956
nie próbowali wprowadzać zmian na własną peroniści wzniecili powstanie w prowincjach
rękę, lecz nawiązywali w tym celu współpracę Santa Fe, La Pampa i Buenos Aires. Rząd
z miejscowymi władcami malajskimi. ogłosił stan wyjątkowy i wysłał wojska
w celu przywrócenia porządku. Powstanie
PER C Y'EG O BU NT 1403. K ról A nglii H en
ryk stłumiono, ale po obu stronach było wielu
IV (1367-1413) był uzurpatorem, mimo to zabitych i rannych; aresztowano ponad 2000
dopuszczał się obrazy baronów. Ród Per- cywilów i wojskowych, 38 z nich stracono.
cych, na którego czele stał hrabia Northum- Do końca 1956 władze odkryły i zlikwido -
berland, do 1402 popierał Henryka. W 1402 wały kilka spisków peronistów. Nowa partia,
syn Northumberlanda, sir Henry Hotspur Peronistowski Związek Ludowy, nawoły -
(Raptus) Percy (1366-1403) w bitwie pod wała, by w wyborach do zgromadzenia
Hamildon Hill (Anglicy odparli tam najazd narodowego wrzucać puste kartki do urn.
Szkotów) wziął do niewoli szkockiego dowó - Dochodziło do częstych starć między zwo -
dcę, hrabiego Douglasa. Król Henryk nie - lennikami i przeciwnikami przywrócenia
słusznie i bezprawnie domagał się wydania rządu konstytucyjnego. W wyborach w 1957
Douglasa i prawa do okupu za niego. Roz - większość wyborców wrzuciła czyste kartki,
gniewany Percy zaczął popierać prawnego ale ci, którzy głosowali, na ogół opowiadali
sukcesora do angielskiego tronu, Edmunda się za zwolennikami reform; kandydaci ci
Mortimera (1376-1409), i wyruszył z wojs - zajęli około 60% miejsc w zgromadzeniu.
kiem do Walii, by przyłączyć się do Owena Zgromadzenie przyw róciło konstytucję
Glendowera (1359P-1416?), walczącego z 1853 i w zasadzie do tego ograniczyło
w Walii z wojskiem króla. Zanim Glendower swoją działalność. Pracę rządu utrudniały
zdołał przybyć Percy'emu z odsieczą, wojsko strajki powszechne robotników stojących
Henryka IV i księcia Henryka (późniejszy w opozycji do rządu, w większości zwolen -
Henryk V, 1387-1422), w bitwie pod Shrew- ników Perona. Nieporozumienia wewnętrz -
sbury, 21 lipca 1403, pobiły wojsko Per- ne spowodowały straty, spadek produkcji
cy'ego. Percy poległ, a jego wojsko się pod - oraz ogólny polityczny i gospodarczy chaos.
dało (patrzNORTHUMBERLANDABUNT uos).
PERSJI l M O G O ŁÓ W W O JNY.
Patrz M OGO
PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957. Po ŁÓW WOJNY z PERSJĄ .
obaleniu Juana Domingo Perona (1895- -
1974), dyktatora Argentyny (patrzARGEN- PERSKA REWOLUCJA 1906-1909. Na po-
TYŃSKI PRZEWRÓT 1955), na czele tymczaso- czątku XX w. Persja przeżywała głęboki
 kryzys wewnętrzny; nieudolny szach był handlowymi i strategicznymi. Chcąc skoń -
chory, gospodarce groziło załamanie na czyć z panującym chaosem, Reza Chan
skutek spadku cen srebra i nie spłaconej Pahlawi (1877-1944), oficer armii, popro -
jeszcze pożyczki rosyjskiej, a ponadto Persja wadził około 3000 Kozaków do Teheranu,
stała się ofiarą handlowej rywalizacji między stolicy Persji, i 21 lutego 1921 dokonał
Rosją a Wielką Brytanią. Ulegając naciskom udanego przewrotu - obalił szacha i ustano -
społeczeństwa, które domagało się konsty - wił nowy rząd. Reza Chan objął stanowisko
tucji, szach podpisał w końcu 1906 Prawo ministra wojny oraz naczelnego dowódcy
Podstawowe, nowoczesny zbiór praw oparty i wykorzystał posiadaną władzę, włącznie
na wzorach zachodnich, ustanawiający mo - z prawem nakładania podatków, do opano -
narchię konstytucyjną. Szach wkrótce potem wania całego kraju. Reza Chan rządził jak
zmarł, a następcą został jego syn Moham- dyktator, ale wprowadził wiele reform, zre -
med Ali (1872-1925), który usiłował roz - organizował wojsko i doprowadził do wyco -
wiązać nowe zgromadzenie konstytucyjne fania w ojsk rosyjskich z Persji (1921);
(Madżles). Z pomocą Rosjan utworzył on w 1923 został premierem, zawarł porozu -
perską brygadę Kozaków i stosując terror mienie z Wielką Brytanią dotyczące wyco -
jako metodę perswazji, zawiesił parlament. fania wojsk, stacjonujących w Persji od
Premier rządu został zamordowany, nowe ŚWIATOWEJ WOJNY I, i wywierając
zgromadzenie uchwaliło konstytucję (1907) wpływ na uległe zgromadzenie narodowe
przywracającą rządy absolutne, nie odwołu - (Madżles), sprawił, że w 1925 formalnie
jąc poprzedniej z 1906. Aresztowano nowego pozbawiono władzy nieobecnego szacha
liberalnego premiera oraz inne osobistości (przebywał w Europie). W tym samym roku
popierające pierwszą konstytucję (grudzień p rzy zn an o R ezi e w ład zę d y kt ato rsk ą.
1907), Kozacy rozpędzili zgromadzenie (cze- W końcu 1925 przybrał nazwisko Reza
rwiec 1908), a trzecie zgromadzenie obaliło Szach Pahlawi i założył dynastię Pahlawich.
konstytucję z 1906 jako sprzeczną z prawem
islamskim. Mohammad Ali próbował spra - PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503.
wować rządy absolutne, ale w 1908 miesz - Uzun Hasan (1420-1478), turkmeński przy -
kańcy Tebrizu podnieśli bunt, a w 1909 wódca, ustanowił w zachodniej Persji i Azer -
- mieszkańcy Resztu i Isfahanu. Z pomocą bejdżanie krótkotrwałą dynastię. Dynastia
wojsk rosyjskich armia szacha oblegająca ta wkrótce upadła i Azerbejdżan przeszedł
Tebriz zdławiła powstanie w marcu 1909. w 1501 pod panowanie Safawidów. Turk-
Zbuntowani koczownicy, Bachtiarzy, oraz meńska dynastia Białych Owiec (Al Koyun-
wojsko z Resztu, zaatakowali i zdobyli w -lip lu), pozostająca pod wpływem poglądów
cu 1909 Teheran, stolicę kraju, po czym derwiszów, obraziła uczucia ludności przez
zmusili Mohammada Alego do abdykacji przystosowywanie praw Timurydów i Mon -
na korzyść 12-letniego syna Ahmada Mirzy gołów do ortodoksyjnych (sunickich) zasad.
(1898-1930), w którego imieniu władzę miał Szczególnie dotknięty czuł się sufijski szy -
sprawować regent; Ahmad zasiadł na tronie ita, szejk Hejdar z Ardebilu (Azerbejdżan),
jako ostatni władca z dynastii Kadżarów. który zginął z ręki sunnity w 1488. Wojska
Białych Owiec w 1495 zajęły Ardebil. Syn
P E R SK A R E W O L U C JA 1921.
W 1921 Persja Hejdara, Ismail (1486-1524), przejął w 1499
była bliska upadku. Ahmad (1898-1930), przywództwo nad plemionami Czerwono-
ostatni szach z dynastii Kadżarów, był głowych (Kyzyłbaszy). Wykorzystał dynas -
władcą słabym i skorumpowanym, gospo - tyczne walki wewnętrzne Białych Owiec
darka państwa znajdowała się w złym stanie, (9 władców w okresie 1478-1501) i walczył
była zdominowana przez Rosję i Wielką dopóty, dopóki nie ustanowił dynastii Safa -
Brytanię, kierujące się własnymi interesami widów. W 1501 charyzmatyczny Ismail zdo-
był miasto Tebriz i ogłosił się szachem.
Ostatniego władcę z dynastii Białych Owiec
pokonał pod Szurur, w krótkim czasie pod-
bił większą część obecnego Iranu i Iraku,
zdobył Hamadan w 1503, ustanowił szyi-
tyzm religią państwową i nawrócił na nią
większość ortodoksyjnych sunnitów. Został
później religijnym i politycznym przywódcą
wszystkich plemion turkmeńskich w Ana-
tolii (obecnie Turcja).
PERSKA WOJNA DOMOWA 1722-1730.
W 1722 Afgańczycy podbili Persję (patrz
AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726), poddał im się
szach Husejn z dynastii Safanidów (l
675?-1726). Jego syn Tahmasp (zm. 1739)
zbiegł na północ do Chorasanu i ogłosił się
szachem jako Tahmasp II. Zamieszanie
i walki w Persji umożliwiły Turkom w la-
tach 1723-1725 zajęcie ziem perskich od
Gruzji do Hamadanu. W 1725 na służbę
Tahmaspa wstąpił Nadir Chan (Azer) z Cho-
rasanu, znany później jako Nadir Szach
(1688-1747). Opanował on w 1726 Chora-
san. W 1729 wyparł Afganów z Persji,
a w 1730 Turków z Hamadanu, Kermanu
i Tebrizu. Prowadził dalej wojny z Persją
i Afganami (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA
1730-1736 i PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726--
1738). Podczas tych wojen jego pozycja
wzrosła tak bardzo, że odsunął od władzy
Tahmaspa (1732) i osadził na tronie jego
małoletniego syna, którego z kolei usunął
w 1736, kiedy to ogłosił się Nadir Szachem,
zastępując dynastię Safawidów dynastią Af-
szarów. Dynastia ta zgasła z jego śmiercią;
został zamordowany w 1747.
PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760.
Śmierć wielkiego władcy Persji Nadir Sza-
cha (1688-1747) zakończyła 11-letni okres
dynastii Afszarów i przyczyniła się do przej-
ściowego rozpadu perskiego imperium, któ-
re podzielili między siebie dowódcy Nadira.
W 1747 o władzę walczyło 6 rywali; w 1760
środkowa i południowa Persja znalazła się
pod władzą Karima Chana (1705P-1779),
założyciela dynastii Zandów, który jako
regent rządził w imieniu małoletniego szacha
Ismaila III (wzmian. 1755-1780), wnuka
ostatniego szacha z dynastii Safawidów. Do
1757 Karim Chan pokonał trzech rywali
i osadził wówczas na tronie Ismaila. W 1758
zwyciężył Muhameda Hasana - chana Ka-
dżara, założyciela następnej dynastii perskiej
(patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794) wła-
dającego północną Persją i podbił jego państ-
wo. Karim tolerował, a może nawet popierał
państwo Afszarów w Chorasanie, w którym
panował szach Rokh, niewidomy wnuk Nadi-
ra. Od 1760 do swej śmierci Karim Chan,
który nigdy nie przybrał tytułu szacha, usiło-
wał ożywić Persję wznosząc wspaniałe budo-
wle, zmniejszając podatki i rozwijając handel.
PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794. Po
śmierci perskiego władcy Karima Chana
(1705P-1770) z dynastii Zand wybuchły
walki o władzę pomiędzy członkami tej
dynastii. W 1785 szachem został Dżafar
Chan. Głównym wrogiem dynastii Zandów
był członek rywalizującego rodu Kadżarów
(patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Aga
Mohammad Chan (Achta Chan) (1742-
1797) okrutny wojownik, eunuch,
zakładnik u Karima Chana, zbiegły po jego
śmierci i odtąd prowadzący walki w północ-
nej Persji zwyciężył Dżafara Chana i zdobył
jego stolicę Istachan. Dżafar zbiegł do Szi-
razu, gdzie w wyniku spisku został zamor-
dowany. Szachem został jego syn Loft Ali
Chan (1789). W 1791 Aga Mohammad opa-
nował Sziraz. W 1794 zdobył Kerman,
wziętego tu do niewoli Alego kazał zabić,
następnie urządził pogrom mieszkańców
miasta, oślepiając mężczyzn za popieranie
ostatniego przywódcy Zandów. Koronowany
na „króla królów" (szachinszach) w 1796,
najechał Chorasan i zamęczył na śmierć
niewidomego władcę. Jego pragnienie wła-
dzy zniszczyło dobrobyt i gospodarkę Persji,
ale mimo buntów i przeciwności ród Ka-
dżarów pozostawał w Persji u władzy aż do
przejęcia władzy przez dynastię Pahlawich
(patrz PERSKA REWOLUCJA 1921). Aga Mohammad
został zamordowany w 1797.
 PERSKA WOJNA DOMOWA 522-521 p.n.e. wysłać wojska do Armenii i Partii; według
Walki o władzę pomiędzy członkami per - inskrypcji znalezionej we wsi Behistun (Bi-
skiej dynastii Achemenidów były częstym zitun, Iran), do 519, to jest do zdławienia
zjawiskiem. Król Kambyzes II (zm. 522), kolejnego (trzeciego) buntu w Suzjanie,
syn i następca Cyrusa II Wielkiego (600?- - Dariusz w dziewiętnastu bitwach pokonał
529) zamordował potajemnie swego brata dziewięciu przywódców buntów. Teraz mógł
Smerdisa (zm. ok. 525), by nie dzielić z nim już bez przeszkód wyruszyć przeciw zbun -
władzy. Kambyzes wyprawił się na Egipt, towanym satrapom, których pokonanie -za
pod Peluzjum (525) zwyciężył Egipcjan -do jęło mu lata 518 i 517. Dariusz prowadził
wodzonych przez faraona Psametyka III (zm. liczne wyprawy wojenne i zyskał sobie,
ok. 523) i zajął Heliopolis i Memfis. Podczas podobnie jak Cyrus, przydomek Wielki.
nieudanej kampanii w górnym biegu Nilu, Patrz takżePERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e.
przeciw Nubii i Etiopii, Kambyzes dowie -
dział się, że mag Gaumata (zm. 521), kapłan PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. Po
z Medii, zaczął się podawać za Smerdisa umocnieniu władzy w Persji, król Dariusz I
(zabójstwo Smerdisa otoczone było tajemni - Wielki (558?-486) (patrzPERSKIE BUNTY 521-
cą) i jako prawowity władca stanął na czele 519 p.n.e.) podjął wyprawy wojenne mające na
buntu (522). Śpiesząc do kraju, by stłumić celu ochronę granic i powiększenie impe -
ten ruch, Kambyzes zmarł od rany lub rium. Zaczął od zabezpieczenia granic, -po
popełnił samobójstwo. Samozwaniec Smer- tem, według greckiego historyka Herodota
dis panował przez siedem miesięcy, dopóki (484?-425), wystąpił przeciw dokonującym
nie został obalony i zabity przez dalekiego napadów na Persję i siejącym zniszczenie
kuzyna Kambyzesa, Dariusza I (558P-486), Scytom; walczył z nimi z powodzeniem na
nazwanego później Wielkim, który musiał wschód od Morza Kaspijskiego. Działania te
zwalczać wrogów prawie w każdej prowincji powiększyły terytorium Persji aż po dolinę
perskiego imperium. Będąc członkiem królew - Indusu na wschodzie. W 513 Dariusz skiero -
skiej rodziny Achemenidów, Dariusz uznany wał się na zachód i podporządkował sobie
został za prawowitego następcę Kambyzesa. Scytów we wschodniej Tracji - była to
Patrz takżePERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. pierwsza duża ofensywa podjęta przez Persję
w Europie. Przeprawiwszy się przez Bosfor
PERSKA ZATOKA, WOJNA W ZATOCE. Patrz (i rzekę Dunaj) przy użyciu mostu pontono -
IRA Ń SK O-IR AC K AW O JN A. wego, armie Dariusza w 512 wyparły Scytów
i Getów na tereny obecnej Rumunii. Nie -
PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. Po objęciu przyjaciele stosowali praktykę spalonej zie
-
perskiego tronu w czasie PERSKIEJ WOJ - mi, w związku z czym Persowie mieli poważ -
NY DOMOWEJ 522-521 Dariusz I (558?- - ne trudności z zaopatrzeniem armii. Dariusz
486) walczył jeszcze przez dwa lata o umoc - zaniechał dalszej kampanii, polecając satra-
nienie władzy, w niektórych prowincjach pom jej zakończenie. Jego podwładni dokoń
-
napotykał pewien opór. Dariusz rozpoczął czyli podboju Tracji i greckich miast w Azji
od pośpiesznego marszu na Medię, gdzie Mniejszej, zmusili Macedonię do zostania
zwyciężył, kazał stracić pretendenta do tro- wasalem Persji i zajęli wyspy Lemnos i Im-
nu w Medii, a następnie on i jego wodzowie roz na Morzu Egejskim (do 509). Persja była
zdławili powstania w Suzjanie, Babilonii gotowa do wyprawy na kontynent i wojny
i Sagartii. Nawet w samej Persji, a także z Grecją, ale ta zaczęła się dopiero w 500
w Babilonii (w czasie drugiego buntu) Da - (patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY).
riusz musiał się rozprawić z samozwańcami
utrzymującymi, że są potomkami Cyrusa PERSKIE WOJNY. Patrz GRECKO-PERSKIE
lub Kyaksaresa (zm. 585). Musiał również WOJNY.
PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e. prawie 300-tysięczną armię oraz 2000 słoni
Po klęsce Persów pod MARATONEM król dla odparcia najeźdźców. Nadir obszedł
Dariusz I (558P-486) zaczął zbierać armię obóz, zastawił zasadzkę w pobliżu wsi i roz
-
i flotę, przygotowując się do najazdu na bił prawe skrzydło wojsk indyjskich, które
Grecję. Zmarł przed rozpoczęciem działań, wywabił z obozu. Centrum indyjskie wal -
a w yprawę poprow adził w 480 jego syn czyło dzielnie, ale nie oparło się ogniowi
i następca, Kserkses I (519P-465). Persowie muszkietów. Po kapitulacji wojsk indyjskich
przeszli przez Macedonię, która była ich Nadir wkroczył do Delhi. Pogłoski, że został
państwem wasalnym, a następnie przez Te- zamordowany, doprowadziły do rozruchów
salię, która uznała ich zwierzchnictwo i -ru wywołanych przez jego żołnierzy; w czasie
szyli na południe. W celu obrony przesmyku walk Hindusów z Persami Nadir omal nie
Termopile, silna armia pod wodzą króla zginął. Na rozkaz Nadira dokonano -po
Sparty Leonidasa (zm. 480) udała się w kie- gromu, w którym, jak się przypuszcza, zgi
-
runku Termopil, a flota grecka, głównie nęło około 20 tysięcy Hindusów. Wojska
ateńska, zaatakowała flotę perską na Morzu Nadira złupiły i spaliły całe Delhi. Na -
Egejskim zadając jej dwie porażki. Przez kładając haracz na każdego mieszkańca,
dwa dni czołowe ataki Persów na przesmyk Nadir zebrał kontrybucję w wysokości 700
pod Termopilami nie zdołały przełamać milionów rupii, opuścił Delhi, udzielając
Greków. Trzeciego dnia Persowie przez góry cesarzowi mogolskiemu (którego pozostawił
wyszli na tyły Leonidasa. Odesłał on więk - przy władzy) rad z zakresu sztuki rządzenia,
szą część wojsk. Z resztą bił się do ostatka i ruszył z powrotem do Persji. Nadir przy
-
i sam poległ. Flota grecka w bitwie pod łączył jeszcze do swego państwa całe teryto -
Salaminą we wrześniu 480 zniszczyła poważ - rium Indii na zachód od Indusu, po czym
ną część floty perskiej. Kserkses z częścią ruszył do domu eskortując kilkukilomet-
wojska wycofał się do Azji Mniejszej, -zo rowe tabory ze zdobyczą; wiózł między
stawiając Mardoniusza (zm. 479) na czele innymi złupione skarby Indii, klejnoty -ko
ka ronne, diament Koh-i-nor i Pawi Tron
pozostałej armii. Pod Platejami (479), wojs
greckie pod dowództwem Pauzaniasza (zm. (tron cesarski).
471) rozbiły armię Mardoniusza, który
zginął. Flota grecka ponownie rozbiła per - PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738.
ską u przylądka Mykale, w pobliżu Samos, Pod koniec AFGAŃSKICH POWSTAŃ
likwidując ostatecznie groźbę najazdu Per - 1709-1726 Afgańczycy opanowali niemal
sów na Europę. Patrz takżeGRECKO-PERSKIE połowę Persji i zmusili do abdykacji szacha
WOJNY. z dynastii Safawidów perskich, Husajna
(l 675?-1726), na korzyść Aszrafa, Afgań-
P E R S K I N A J A Z D N A IN D IE M O GczykaOŁÓW z plemienia Gilzajów (zm. 1730). Nie
1738-1739. Przyczyną najazdu Nadir Sza - koronowany szach z dynastii Safawidów,
cha (1688-1747) z Persji na upadające -im Tahmasp II (zm. 1739), polegał na radach
perium Mogołów (Indie) była pomoc udzie - swego generała Nadir Chana, późniejszego
lona Afgańczykom przez cesarza z dynastii Nadir Szacha (1688-1747), który prowadził
Mogołów w czasie PERSKO-AFGAŃSKIEJ wojnę z Afgańczykami. Nadir rozbudował
WOJNY 1726-1738. Prowadząc 50 tysięcy armię, wprowadził w niej dyscyplinę i pod -
żo nierzy Nadir zmusił Kabul do kapitulacji bił tereny w pobliżu zajmowanego przez
we wrześniu 1738 i ruszył do Pendżabu. Afganów Heratu, do czasu wzmocnienia
Persowie pokonali Mogołów na przełęczy armii przezornie unikając większych bitew.
Chajber, zdobyli Peszawar i Lahaur i po W 1728 odebrał gilzajowskim Afgańczykom
drodze do Delhi, stolicy Mogołów, pusto - Mazandaran, odcinając drogi wiodące do
szyli okolicę. Hindusi zgromadzili w Karnal Teheranu. W 1729 z przygotowaną już armią
ruszył na Herat i w czterech bitwach pobił (1766-1834), by wywarł presję na afgań -
Afganów z plemienia Abdalów, którzy póź - skiego króla Zamana (zm. 1801?) i odwiódł
niej zastali jego głównymi sojusznikami go od wyruszenia na Indie brytyjskie. Za-
w walce z ich rywalami, Gilzajami. W 1729, man, jeden z 22 potężnych braci Bara-
nad rzeką Mihmandust, siły Nadira zwycię - kzajów (rządząca dynastia w Afganistanie),
żyły armię uzurpatora, szacha Aszrafa; do zaplanował zbrojny atak na Delhi i Ka -
zwycięstwa Nadira przyczynili się głównie szmir i wraz z wojskiem wkroczył na - te
Abdalowie, którzy również pomogli mu rytorium Indii. W czasie jego nieobecności
pokonać Aszrafa w następnej bitwie pod Fath Ali zachęcił starszego brata Zamana,
Murchalkur, w pobliżu Isfahanu, w 1729. Mohammada (wzmian. 1798-1816), by -za
Aszraf uciekł wówczas do Szirazu. Nadir władnął afgańskim tronem. Wspierany
zdobył Isfahan, doprowadził do koronacji przez Persów Mohammad przejął miasto
Tahmaspa, przyjął dobrowolną kapitulację Kandahar i potem afgańską stolicę, Kabul.
Gilzajów w Kermanie, dał odpocząć wojsku Zaman, po powrocie z Indii został ujęty,
i ru szył na Sziraz. Po k olejnej p orażce oślepiony i uwięziony. Nowym królem -zo
w bitwie pod Zarghan (1730) Aszraf uciekł stał Mohammad.
w kierunku afgańskiego miasta Kandahar,
gdzie został zamordowany przez tamtejszego P ER SK O -A FG A Ń SK A W O JN A Przygo
1816.-
władcę, swojego kuzyna. W 1730 Nadir towując się do najazdu na Afganistan i -za
rozpoczął wojnę z Turcją. W 1731 i 1732 jęcia Heratu, miasta, do którego Persowie
Nadir tłumił bunt w Heracie; w 1732 zde - rościli sobie prawa, perskie wojska szacha
tronizował Tahmaspa i osadził na tronie Fatha Alego (1766-1834) wyruszyły do
małoletniego syna Tahmaspa, którego obalił Ghorianu, perskiej twierdzy przygranicznej.
w 1736, po czym sam został szachem. Jed - Afgański zarządca Heratu przekupił Persów,
nocześnie Nadir przesiedlił 100 tysięcy Ab - obiecując im dużą sumę płatną w monetach
dalów oraz spokrewnionych Afszarów do z nazwiskiem Fatha Alego. Wezyr dworu
Meszhedu, aby zapewnienić bezpieczeństwo króla Afganistanu Mahmuda (wzmian.
Chorasanowi; prowadził dalej walki z Tur - 1798-1816) wydał rozkaz zatrzymania i -de
kami (patrzTURECKO-PERSKA WOJNA 1730--1736) portowania zarządcy. Rozgniewany tym
i umacniał porządek oraz spokój w Per sji. W Fath Ali rozkazał wojsku wymarsz na Herat.
1737 ruszył z 80-tysięcznym wojskiem,na Chcąc powstrzymać Persów, Mahmud ośle -
które w większości składała się kawaleria pił wezyra (czego domagał się Fath Ali);
Abdalów, na Kandahar, w tym czasie bardzo w odwecie krewni wezyra pozbawili Mah -
silnie ufortyfikowany. Nadir kierował długim muda tronu.
oblężeniem Kandaharu z nowo zbudowanego
miasta Nadirabadu; w 1738 Kandahar zdoby - PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838.
to podstępem. Mieszkańców, prócz Gilzajów, Za namową Rosji władca perski Mohammad
przesiedlono do Nadirabadu. Zdobywcy częś - Szach (1810-1848) zdecydował się zaatako-
ciowo zrównali Kandahar z ziemią; ruiny wać Afganistan i w tym celu zgromadził
jego grubych, dziesięciometrowych murów wojska w Chorasanie. 23 listopada 1837
zachowały się do dziś. Gilzajów zastąpili Persowie rozpoczęli oblężenie Heratu. Af-
Abdalowie z Chorasanu, a Nadir odpoczywał gańczycy wspomagani przez Anglików, któ -
dwa miesiące, po czym rozpoczął PERSKI rzy dążyli do wyeliminowania wpływów
NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW. Patrz Rosji na tym terenie, wytrzymali dziesięcio -
także PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730. miesięczne oblężenie i zmusili Persów do
wycofania się 28 września 1838. Władca
PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1798. Anglicy afgański, Dost Mohammad (1793-1863)
nakłaniali szacha Persji, Fatha Alego usiłował teraz rozpocząć drugą islamską
świętą wojnę przeciw Peszawarowi, krainie
położonej przy granicy wschodniej, zajmo-
wanej przez członków sekty hinduskiej,
sikhów (pierwsza wojna nie zakończyła się
powodzeniem z powodu wewnętrznych spo-
rów w Afganistanie); jego planom sprzeci-
wiła się Wielka Brytania. Dost Mohammad
zgodził się później na obecność Rosjan na
swoim dworze (patrz AFGAŃSKA WOJNA PIERWSZA
1839-1842).
PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-1857.
Traktat z Peszawaru z 1855 był oficjalnym
potwierdzeniem pokoju i przyjaźni między
Wielką Brytanią i Afganistanem i zakończył
12-letni okres działań wojennych. W tym
samym roku Persowie wkroczyli do Afgani-
stanu, by zdobyć Herat (patrz PERSKO -
-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838), Wobec CZCgO na
prośbę Afganistanu Wielka Brytania udzie-
liła mu pomocy w walce z najeźdźcami
(patrz ANGIELSKO-PERSKA WOJNA isse-iss?). W
1857 Persja wycofała się, a Dost Moham-
med przystąpił do jednoczenia pod swoim
berłem rozbitego Afganistanu, pozostającego
pod panowaniem wielu niezależnych wład-
ców lokalnych.
PERSK O -G RECK IE W OJNY. - P E R U W IA Ń S K A W O J N A D O M O W-A 18 42 -
Patrz GRECKO-
PERSKIE WOJNY. 1845. W 1842 po śmierci prezydenta Au-
PERSKO-LIDYJSKA WOJNA 547-546 p.n.e.
Cyrus II Wielki (600P-529) władca wasal-
nego państwa Persji An-si (Partia) podleg-
łego królestwu Medów, został po MEDYJ-
SKO-PERSKIEJ WOJNIE 550-549 p.n.e.
władcą Medii. Bez poważniejszych walk
wkroczył do stolicy Medów, Ekbatany,
i przeniósł skarb państwa do stolicy An-si,
Suzy. Król Lidii, Krezus (zm. 547), miał
zamiar uwolnić i przywrócić do władzy
swego szwagra, Astiagesa (wzmian. 584--
549), ostatniego króla Medów, który prze-
bywał w niewoli Cyrusa. Cyrus, którego
Babilończycy zaczęli tytułować „królem Per-
sji", zapewnił ich, że nie mają się czego
obawiać i zagwarantował sobie ich neutral-
ność; następnie zajął Cylicję (kraina w połu-
dniowej Turcji) i w ten sposób odciął wszys-
tkie szlaki lądowe, którymi mogła dotrzeć
pomoc dla Lidii. Krezus prosił Babilonię
i Egipt o pomoc, a nie otrzymawszy jej,
zaatakował w 547 Cyrusa nad rzeką Halys
(Kizilirmak), stoczył nie rozstrzygniętą bit-
wę, po czym uznał, iż skończyła się pora
roku odpowiednia do prowadzenia walki
i wrócił do swej stolicy Sardes. Cyrus, nie
licząc się z tym, ruszył na Sardes, pobił
wojska Krezusa i rozpoczął oblężenie mias-
ta, które poddało się dwa tygodnie później
(546); Krezusa wzięto do niewoli, ale daro-
wano mu życie. Cyrus udał się następnie na
zachód i podbił greckie miasta w Eolii
i Jonii, wasali Lidii; opierał mu się tylko
Milet (dzięki pomocy Sparty) i poniósł za
to surową karę.
PERSKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz RoSYJ-
SKO-PERSKIE WOJNY.
PERSKO-RZYMSKIE WOJNY. Patrz RZYM-
S K O-PE R SK IEW O JN Y.
PERSKO-TURECKIE WOJNY. Patrz
TuRECKO--PERSKIE WOJNY.
gustina Gamarry (1785-1841) w bitwie pod
Ingavi w czasie PERUWIAŃSKO-BOLI-
WIJSKIEJ WOJNY 1841, wybuchła w Peru
wojna domowa. Na początku 1843 Manuel
Ignacio Vivanco, tytułujący się „uzdrowi-
cielem", przejął władzę i mając poparcie
wojska rozpoczął rządy dyktatorskie. Od-
rzucił konstytucję z 1839, nie zwoływał
kongresu, stosował ostre represje wobec
przeciwników politycznych. Od początku
1844 opozycja przeciw Vivanco skupiała się
w południowym Peru, skąd Ramon Castilla
(l 797?-1867) poprowadził wojsko w celu
obrony dawnej konstytucji. W czasie nie-
obecności Vivanco wojska konstytucjonalis-
tów przejęły stolicę Peru, Limę. W bitwie
pod Carmen Alto, 22 lipca 1844, siły kon-
stytucjonalistów pod komendą Castilli po-
 konały armię Vivanco, zmuszając dyktatora swym wielkim przodku, ostatnim wodzu
do ucieczki za granicę. Walki między stron
- Inków, stanął na czele powstania Indian
nictwami trwały do wyboru Castilli na z peruwiańskich gór przeciw rządowi hisz -
prezydenta 1845. pańskiemu w związku ze stosowanym przy -
musem pracy. W listopadzie 1780 około 75
P E R U W IA Ń SK A W O JNA P A R T Y Ztysięcy
A N C K źle
A uzbrojonych Indian, wspieranych
1980-. W połowie lat osiemdziesiątych początkowo przez Kreolów (tubylcy pocho -
XX w. grupy partyzanckie znane pod nazwą dzenia hiszpańskiego), wznieciło powstanie
Świetlisty Szlak, których ideologia jest mie
- i niebawem opanowało dużą część obecnego
szaniną maoistowskiego komunizmu i daw - południowego Peru, Boliwii i południowej
nych szczepowych wierzeń, rozpoczęły Argentyny. Tupak Amaru, który ogłosił się
w Peru akcje terrorystyczne; partyzanci wyzwolicielem swego ludu, próbował zdobyć
niszczyli własność prywatną i rządową oraz Cuzco (Cusco), ale mu się to nie udało.
mordowali lokalnych przywódców i inne W marcu 1781 władze schwytały go wraz
osoby. Początkowo terenem tych akcji była z całą rodziną, sprowadziły do Cuzco i tam
Lima i port w Callao. Prawdopodobnie to straciły (Tupak Amaru musiał najpierw być
partyzanci Świetlistego Szlaku zaatakowali świadkiem egzekucji żony i dzieci, potem
więzienie w Ayacucho i pomogli w ucieczce poddano go torturom i ścięto). Powstanie
250 więźniom (1982), podkładali również jednak trwało dalej, kierowane przez przy -
bomby pod urządzenia energetyczne, tory rodnich braci Tupaka Amaru; do czasu
kolejowe i budynki publiczne. Na początku zdławienia powstania w 1782 Indianie dwu -
1983 wieśniacy zabili ośmiu dziennikarzy krotnie oblegali La Paź. W tłumieniu -po
peruwiańskich, badających terroryzm w -po wstania w całym regionie brało udział 60
bliżu Ayacucho; wieśniacy byli przekonani, tysięcy żołnierzy. Aby uspokoić Indian i nie
że byli to partyzanci odpowiedzialni za dopuścić do całkowitego rozstroju gospodar -
morderstwo miejscowych polityków, które ki Peru, rząd ogłosił powszechną amnestię.
zdarzyło się rok wcześniej w tym regionie.
Partyzanci Świetlistego Szlaku zabili później PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1948. APRA
66 mieszkańców wsi, w tym kobiety i dzieci. - Amerykański Sojusz Ludowo-Rewolucyj-
W Limie w 1983 wybuch zniszczył zakłady ny lub Partio Aprista - reformatorska partia
chemiczne i odciął dopływ prądu, późniejpolityczna założona i kierowana przez Vic-
na pobliskim wzgórzu pokazał się świecący tora Raula Hayę de la Torre (1895-1979),
sierp i młot, który miał być wskazówką, że przyczyniła się w 1945 do wyboru na pre -
wybuch jest dziełem partyzantów Świetlis - zydenta Peru Jose Luisa Bustamante y Ri-
tego Szlaku. Prezydent Peru ogłosił cztero- vero. Członkowie Apristy, którzy w wybo -
miesięczny stan wyjątkowy i zwrócił się do rach uzyskali dużo miejsc w obu izbach
wszystkich partii politycznych, by potępiły parlamentu i przyjęli trzy stanowiska w rzą
-
terrorystów, których działalność nadal -za dzie, zdecydowanie dążyli do przeprowa -
grażała stabilności demokracji w państwie. dzenia reform politycznych i społecznych,
Wybrany w 1990 prezydent Alberto K. ale napotkali w rządzie silną opozycję kon -
Fujimori postanowił zakończyć rujnującą serwatywną. W 1947 obarczono członków
kraj wojnę: w tym celu 1992 zawiesił kon - Apristy winą za zabójstwo wydawcy konser -
stytucję oraz prawa i wolności obywatelskie, watywnej gazety; podczas awantury człon -
jednak do 1997 celu nie osiągnął. kowie gabinetu z ramienia Apristy złożyli
rezygnację, a senatorowie nie należący do
PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1780-1782. Apristy odmówili udziału w posiedzeniach
Jose Gabriel Condorcanąui (1742P-1781), Senatu. Nastąpił paraliż władzy ustawodaw -
który przyjął nazwisko Tupak Amaru po czej i wykonawczej. Punktem kulminacyj-
nym walki między Apristą a konserwatys - ływał do wojny; Chile wypowiedziało ją 11
tami było powstanie opozycjonistów z Apri- listopada 1836. Siedem miesięcy później
sty w porcie Callao w październiku 1948; zbuntowani żołnierze zamordowali Portale-
żołnierze i cywile przejęli parę okrętów sa. Pierwsza wyprawa do Peru nie przyniosła
wojennych. Wydawało się, że kraj stoi na rozstrzygających wyników; Santa Gruz -za
krawędzi wojny domowej. 27-29 paździer - proponował zawarcie pokoju na podstawie
nika 1948 szef sztabu generalnego armii porozumienia z Paucarpaty, ale Chile -od
peruwiańskiej, konserwatysta, generał Ma - rzuciło propozycję. W 1838 armia chilijska
nuel Odria (1897-1974), stanął na czele pod dowództwem generała Manuela Bulnesa
skierowanego przeciw Apriście przewrotu (1799-1866) zdobyła Limę, stolicę Peru,
wojskowego, który obalił Bustamante i jego odbitą rok później przez wojska Santa Cru-
gabinet; władzę przejęła junta wojskowa za. Dwie wrogie armie spotkały się ponow -
pod przewodnictwem Odrii. APRA i partia nie 20 stycznia 1839 w bitwie pod Yungay,
komunistyczna zostały zdelegalizowane, w której wojska federacji poniosły zdecydo -
wielu członków Apristy uwięziono lub ska - waną porażkę. Santa Gruz uciekł do Ek -
zano na wygnanie, Haya de la Torre schro - wadoru, a federacja rozpadła się. Patrz także
nił się w ambasadzie kolumbijskiej w Limie. PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKAWOJNA i84i.
2 lipca 1950, w sposób zgodny z prawem,
wybrano Odrię na prezydenta Peru. P E R U W O J N A O N IE P O D L E G Ł O- Ś Ć 1 8 2 0 -
1825. Jose de San Martin (1778-1850),
PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA 1841. południowoamerykański przywódca rewo -
Usiłując przyłączyć Boliwię do Peru prezy - lucyjny pochodzenia hiszpańskiego, był
dent Peru Augustin Gamarra (1785-1841) przekonany, że dopóki Peru, stary bastion
rozpoczął w 1841 inwazję na Boliwię. Boli - hiszpańskiej władzy królewskiej, nie -zo
wijczycy pod wodzą prezydenta Jose Bal- stanie wyzwolone, Ameryka Południowa nie
liviana (1804-1852) pokonali najeźdźców będzie wolna. Po pokonaniu Hiszpanów
w bitwie pod Ingavi 18 listopada 1841; w Chile (patrz CHILIJSKA WOJNA o NIEPOD-
Gamarra poległ w bitwie. W czerwcu 1842 LEGŁOŚĆ isio-isis) San Martin zaokrętował w
podpisano porozumienie pokojowe, które 18 20 ok oło 4 00 0 żo łn ierzy na statkii
położyło kres działaniom zmierzającym do przewiózł ich z Yalparaiso (Chile) do
zjednoczenia Boliwii i Peru. Patrz także Pisco (Peru) pod eskortą floty chilijskiej
PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836- lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860).
1839; PERUWIAŃ SKAW OJNA DOM OWA Armia Martina rozłożyła się obozem w Hua-
1842-1845. cho, gdzie przyłączyło się do niej wielu
ochotników peruwiańskich. Gdy w lipcu
P E R U W IA Ń S K O -B O L IW IJS K IE J F E D E1821
R A C wicekról
JI hiszpański opuścił Limę,
WOJNA 1836-1839. W 1835 boliwijski udając się w głąb kraju, jej mieszkańcy
dyktator Andres Santa Gruz (1792-1865) wezwali San Martina, by wkroczył do mias -
zaatakował Peru, by zdławić bunt w peru - ta. San Martin niezwłocznie ogłosił niepod-
wiańskiej armii; następnie Boliwia i Peru ległość Peru, do którego należała wówczas
zawiązały federację, którą Peruwiańczycy również Boliwia, znana jako Górne Peru.
powitali z uznaniem. Obawiając się zmian Potrzebując wsparcia wojskowego, San Mar -
w równowadze sił, Chile i Argentyna sprze - tin zwrócił się o pomoc do Simona Bolivara
ciwiły się federacji; Chile zgłaszało do Peru (1783-1830), przywódcy rewolucjonistów
pretensje z powodu rywalizacji handlowej południowoamerykańskich z północy. Obaj
i nie zapłaconych długów z czasów PERU przywódcy spotkali się 26-27 lipca 1822
WOJNY O NIEPODLEGŁOŚĆ. Chilijski w Guayaąuil i połączyli swoje wojska. San
polityk Diego Portales (1793-1837) nawo- Martin przekazał władzę Bolivarowi i wy-
 cofał się z działalności rewolucyjnej. Bolivar szkoloną straż miejską. Wiec przebiegał
i Antonio Jose de Sucre (1785-1830) przy - spokojnie do chwili, gdy tuż po rozpoczęciu
byli do Peru w 1823 na czele 9-tysięcznej przemówień władze nakazały, by uczestnicy
armii i 6 sierpnia 1824 pokonali hiszpań - wiecu rozeszli się. Aresztowano mówców,
skich rojalistów dowodzonych przez Jose a ochotnicza straż zaatakowała tłum. Po
Canteraca (1775-1835) w bitwie pod Junin. szarży kawalerii tłum się rozpierzchł, ale na
9 grudnia 1824 Sucre poprowadził około placu pozostało 11 zabitych i ponad 400
6000 żołnierzy do zwycięstwa nad armią rannych. Dochodzenie uwolniło władze od
9300 rojalistów pod wodzą Jose de La Serny winy, jednak oburzona opinia publiczna
(1770-1832) w bitwie pod Ayacucho; do nadała krwawemu zajściu ironiczną nazwę
niewoli dostała się cała armia La Serny Peterloo, była to gorzka trawestacja słowa
zmuszając dowódcę hiszpańskiego do kapi - Waterloo (patrzSTUDNIOWAWOJNA ms).
tulacji i zgody na wycofanie wojsk królew -
skich z Peru. Żołnierze Bolivara i Sucre P IE M O N C K IE P O W ST A N IE P1821od W. pły-
udzielili pomocy rewolucjonistom z Gór - wem FRANCUSKIEJ REWOLUCJI libe -
nego Peru, bez powodzenia prowadzących ralna szlachta oraz karbonariusze (tajne
tam walkę o niepodległość, i w 1824 wspól - stowarzyszenie opowiadające się za wolno -
nie pokonali 4-tysięczną armię hiszpańską. ścią polityczną) podnieśli w Piemoncie bunt
Bolivar chciał zjednoczyć Peru i Górne przeciw reakcyjnym rządom króla Sardynii
Peru, ale Sucre doszedł do porozumienia Wiktora Emanuela I (1759-1824), który
z przywódcami Górnego Peru w sprawie nie zgodził się na przyjęcie konstytucji
utworzenia tam oddzielnego państwa. Na - (Piemont w północno-zachodnich Włoszech
zywając nowe państwo republiką Bolivara, był wówczas częścią Królestwa Sardynii).
czyli Boliwią, Sucre zaspokoił ambicje Bo- Powstańcy wspierani przez Karola Alberta
livara, a sam został pierwszym prezydentem (1798-1849) z dynastii sabaudzkiej, wy -
Boliwii. Patrz takżeA RG EN TY N Y W O JN A o znaczonego na następcę tronu, zmusili Wik -
NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isió; KOLUMBII WOJNA o tora Emanuela do zrzeczenia się władzy na
NIEPODLEGŁOŚĆ isio-1819; WENEZUELSKA WOJNA o rzecz brata Karola Feliksa (1765-1831).
NIEPODLEGŁOŚĆmi-i82i. Powstanie zostało stłumione 10 marca 1821;
pod nieobecność Karola Feliksa regentem
P E T E R L O O M A S A K R A (m 9 ra w został Karol Albert, który proklamował
1 8 1asak
Manchesterze). Na początku XIX w. hiszpańską konstytucję. Jednak Karol Feliks
społeczeństwo angielskie dzieliło się na nie chciał przyjąć konstytucji; 8 kwietnia
klasę uprzywilejowaną, która po NAPOLE - 1821 połączone austriacko-sardyńskie wojs-
OŃSKICH WOJNACH obawiała się rewo - ka królewskie pokonały siły Piemontu w -bi
lucji, oraz klasy niższe żądne reform par - twie pod Novarą. Piemont znalazł się znowu
lamentarnych i gospodarczych. Starcie było pod twardym panowaniem Sardynii. Karol
nieuniknione i doszło do niego 16 sierpnia Feliks przeprowadził czystkę w armii, stracił
1819 na St. Peter's Field w Manchesterze trzech czołowych konspiratorów, a innych
w czasie spokojnego wiecu, ostatniego z wie - uwięził. Karol Albert pojednał się później
lu zebrań organizowanych w 1819 w proteś - z Karolem Feliksem, czym zraził do siebie
cie przeciw kryzysowi gospodarczemu, wy - liberałów.
sokim cenom żywności i bierności rządu.
Na wiecu zebrało się około 60 tysięcy osób. P IĘ C IO D N IO W E P O W S T A N IE B 1ezp
84 o-8.
Duża liczba uczestników i ich żądania -za średnią przyczyną gwałtownych protestów
niepokoiły władze, które dla utrzymania przeciw despotycznym rządom austriackim
porządku wezwały wojsko (15. pułk huza - w Mediolanie stało się zabicie mieszkańca
rów, ochotnicy z Cheshire) oraz nie wy- miasta przez żołnierzy. Zamieszki trwały
pięć dni (18-23 marca 1848). Mediolańczycy P O IT IE R S , B IT W A P O D P O IT IE(bitw
R S 732
a
wyszli na ulice, w całym mieście wznieśli ze pod Tours). W czasie pierwszej wojny
sprzętów domowych 1650 barykad i prawie FRANKÓW Z MAURAMI, Maurowie (mu -
wszędzie toczyli walki z wojskami austriac - zułmanie hiszpańscy) pod wodzą Abd ar- -
kimi. 14-tysięczna armia pod dowództwem Rahm ana (zm. 732) w darli się daleko
austriackiego feldmarszałka Josepha Radetz- w głąb królestwa Akwitanii. Eudo (Eudes)
ky'ego (1766-1858) musiała opuścić Medio - (665-735), król Akwitanii, nie zdołał ich
lan i czekać na zebranie się wojsk koalicyj- powstrzymać i poprosił o pomoc Karola
nych w Lombardii (patrzWŁOSKA REWOLUCJA (688P-741), majordoma frankońskiego
1848-1849). Niepodległość Mediolanu trwała (patrz FRANKOŃSKAWOJNA DOMOWA TRZECIA 714-
krótko - kilka miesięcy później Austriacy 719). Maurowie najechali państwo
odzyskali panowanie nad miastem. frankońskie. Na początku października 732,
w drodze na południe w kierunku Tours
PIĘĆ M IAR RYŻU 190-215. W czasie buntu i Poitiers, gdzieś pomiędzy tymi dwoma
chłopów chińskich w prowincjach Szantung miastami, Karol stoczył bitwę z wojskami
i Szansi (patrz ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE Abd ar-Rahmana. Piechota frankońska, -us
i84-ok. 204) wybuchły również zamieszki w tawiona w zwartym czworoboku, raziła -ko
regionie położonym bardziej na południe, w nie i ludzi nieprzyjaciela, odpierając gwał -
środkowych Chinach, gdzie od początku II towne i szybkie ataki jazdy arabskiej; była
w. miała swą siedzibę niewielka grupa to taktyka, dzięki której Frankowie pokonali
wyznawców taoizmu. Jej założycielem był Maurów pod Tuluzą w 721. Według arab -
Czang Ling (34?-156), który uzdrawiał cho - skich zapisów historycznych Maurowie ata -
rych za pomocą głoszenia prawd wiary; jego kowali przez dwa dni, a według frankońs -
pacjenci dawali mu rocznie pięć miarek (ok. kich - przez siedem. Jazda chrześcijańska
8 1) ryżu za leczenie lub członkostwo w gru- obeszła skrycie szyk nieprzyjaciela i wpadła
pie wiernych. W 190 wnuk Czang Linga, do jego obozu. Maurowie się wycofali. Abd
Czang Lu, wówczas przywódca Zasady Pięciu ar-Rahman poległ w bitwie. Frankowie nie
Miar Ryżu, utworzył własną armię i założył podjęli pościgu. Karol powstrzymał eks -
niepodległe teokratyczne państwo w obecnej pansję muzułmanów w Europie; za to wiel -
prowincji Syczuan; zniósł prywatną włas - kie zwycięstwo uhonorowano go przydom -
ność, rozdzielał mieszkańcom zboże, zbudo - kiem Młot.
wał dla podróżnych „przyzwoite zajazdy"
i krzewił religię taoistyczną. Zachęcał swoich POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356.
„obywateli" do pracy przy naprawie dróg, co Chcąc powstrzymać królewicza angielskie go
miało być pokutą za grzechy. Cesarze dynas - Edwarda, Czarnego Księcia (1330- -
tii Hań wyprawiali wojska przeciw Czang Lu 1376), król Francji Jan II (1319-1364)
i jego zwolennikom, jednakże wojsko nie polecił swoim licznym wojskom, by -za
zdołało zlikwidować ich państwa. Po 25- - stosowały angielską taktykę spieszania -ka
letniej wojnie, Czang Lu poddał się wielkie- walerii. Silną pozycję angielską pod Poi -
mu dowódcy wojskowemu Hanów, Cao Cao tiers 19 września 1356 zaatakowali Fran -
(155-220), zyskał przebaczenie, duże nadanie cuzi pod dowództwem Jana mając w pierw -
ziemskie i wysoki tytuł urzędniczy. szym rzucie jazdę na koniach, w następnych
- spieszoną. Strzały łuczników angielskich
PIĘTNASTOLETNIA WOJNA. Patrz AUSTRIAC spowodowały, że doszło do paniki w pierw -
KO-TURECKA WOJNA 1591-1606. szym rzucie francuskim, który w ucieczce
rozproszył drugi rzut spieszony. Wówczas
„PIĘTNASTU POWSTANIE". Patrz JAKOBI- kontratak Czarnego Księcia na czele -ry
TÓW POWSTANIE ms-me. cerzy angielskich, którzy wsiedli na konie,
rozbił doszczętnie Francuzów. Anglicy
wzięli do niewoli króla Jana i jego syna,
przewieźli ich do Anglii i zażądali 3 milio-
nów koron okupu. W 1357 zawarto rozejm,
w 1359 król Anglii Edward III (1312-1377)
wznowił STULETNIĄ WOJNĘ wypadem
pod Reims i zawarł w 1360 traktat z Breta-
nii, na mocy którego uzyskał Akwitanię
i został następcą tronu francuskiego (po
śmierci Jana). Patrz także EDWARDA ZAGONY
1355-1356.
POLSKA WOJNA DOMOWA 1382-1384.
W 1382 doszło do wojny domowej w Wiel-
kopolsce między Grzymałami, zwolennika-
mi dynastii węgierskiej, a Nałęczami - jej
przeciwnikami. Po śmierci króla Polski
Ludwika Węgierskiego (zm. 1382) Polacy
powołali na tron najmłodszą córkę Ludwika,
Jadwigę (1373-1386), pod warunkiem że
poślubi ona władcę, którego wybierze dla
niej naród polski. Pertraktacje z jej matką
trwały dwa lata, matka wyraziła zgodę na
objęcie przez nią tronu. Stronnictwo Nałę-
czów chciało, by mężem Jadwigi został
książę mazowiecki Siemowit IV. Zajął on
w 1383 zbrojnie Kujawy, a w 1384- Łęczyc-
kie. W 1384 Jadwiga przybyła do Polski
i została koronowana w Krakowie, a w 1386
poślubiła wielkiego księcia litewskiego Ja-
giełłę, co doprowadziło do unii Polski i Lit-
wy. W 1385 Siemiowit zrzekł się pretensji
do tronu polskiego.
POLSKA WOJNA DOMOWA 1768-1773.
W 1768 powstał w Polsce związek polskiej
szlachty i magnatów katolickich, znany jako
konfederacja barska, którego celem było
przeciwstawienie się wpływom Rosji i jej
żądaniu równych praw politycznych i reli-
gijnych dla protestantów i wyznawców pra-
wosławia. Konfederacja, popierana energicz-
nie przez Francję, usiłowała zbrojnie uwol-
nić Polskę od wpływów carycy Rosji Kata-
rzyny II Wielkiej (1729-1796) i zmusić do
abdykacji vróla Polski Stanisława II Augusta
(1732-1798), który na żądanie Katarzyny
przyznał prawa różnowiercom. Konfederację
barską wsparli także Turcy, którzy pragnęli
ograniczyć ekspansjonizm rosyjski. W cze-
rwcu 1770 wojska rosyjskie najechały Pol-
skę, by zakończyć wojnę domową toczącą
się między rządem królewskim a konfe-
deratami. Nie udała się konfederatom po-
przedzona ogłoszeniem bezkrólewia (3 li-
stopada 1771) próba porwania króla Sta-
nisława Augusta. Gdy Austriacy zagrozili
wystąpieniem przeciw Rosji, Katarzyna,
której zawodowa armia pokonała słabe pol-
skie pospolite ruszenie, zwróciła się o pomoc
do króla Prus Fryderyka II Wielkiego
(1712-1786). Fryderyk obawiał się wpra-
wdzie wciągnięcia Prus w powszechną wojnę
europejską, z drugiej jednak strony obawiał
się, że Rosja zagarnie całą Rzeczpospolitą
i stanie się jedyną niekwestionowaną potęgą
w Europie Wschodniej. W lutym 1772 Rosja
i Prusy zawarły porozumienie, na mocy
którego dokonano pierwszego rozbioru Pol-
ski. W tym roku, w sierpniu, również Au-
stria otrzymała swoją część terytorium Pol-
ski. W 1773 zmuszono sejm polski do
akceptacji dokonanego podziału; w wyniku
rozbioru Polska utraciła prawie 30% swego
terytorium (Prusy zagarnęły Warmię, wo-
jewództwo pomorskie, malborskie i che-
łmińskie oraz pas ziemi nad Notecią z nie-
mal całym województwem inowrocławskim
[łącznie 36300 km2]; Austria otrzymała
południową część województwa krakow-
skiego i sandomierskiego, województwo
ruskie, część bełskiego oraz skrawki wo-
jewództwa podolskiego i wołyńskiego [łą-
cznie 81 900 km2]; Rosja objęła 93 tysiące
km 2 : ziemie białoruskie na wschód od
linii Dźwiny i Dniepru).
POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1738.
Po śmierci króla Polski Augusta II
(1670-1733) o tron polski ponownie zaczął
ubiegać się Stanisław Leszczyński (1677--
1766), teść króla Francji Ludwika XV
(1710-1774), który uzyskał poparcie Fran-
cji, Hiszpanii i Sardynii (patrz PÓŁNOCNA
WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 1700-1721). Poparła
go większość polskich magnatów, ale
wielu Polaków, a zwłaszcza Litwinów, wo - groźby szlachta zgodziła się na rozpoczęcie
lało innego kandydata, Augusta III negocjacji. Pokój z królem zawarto w 1717;
(1696-1763), elektora saskiego, syna Augus- wojska saskie miały opuścić Polskę, a liczeb -
ta II, który uzyskał poparcie Rosji i Austrii. ność polskiej armii ograniczono do zaledwie
D o W arszawy wkroczyła armia rosyjska 18 tysięcy żołnierzy.
i zmusiła kadłubowy sejm do ogłoszenia
królem Polski Augusta III. Stanisław uciekł POLSKIE WOJNY Z KRZYŻAKAMI. Patrz
do Gdańska. Od stycznia do czerwca 1734 K RZY ŻA K ÓWPO D BÓ J PRU S 1233-1283;K RZY ŻAKÓW
wojska rosyjskie i saskie oblegały Stanisława W O JNA z POLSKĄ 1309-1343;K RZY ŻAKÓWW I E L K A
i jego stronników oraz przybyłe na odsiecz W O J N A z P O L S K Ą i W I E L K I M K S I Ę S TW EM LITEW SKIM
wojsko francuskie; w czerwcu miasto się 1409-1411;TRZYN A STO LE TNIA
poddało, a Stanisław uciekł tuż przed kapi- WOJNA 1454-1466.
tulacją. Początkowo wojna toczyła się na
dwóch frontach. W Nadrenii nie uzyskano POLSKO-CZESKA W OJNA 1291-1312. Król
rozstrzygających wyników, wyjątek stano - Wacław II (1271-1305) po przejęciu w 1288
wiło oblężenie i zdobycie przez Francuzów pełnej władzy (patrzHABSBURSKO-CZESKA WOJNA
Philippsburga po zajęciu Lotaryngii w 1734. 1274-1278) odbudował potęgę Czech.Król
We Włoszech Austriacy wygrali bitwę pod osiągał duże dochody z bogatych kopa lni
Parmą 26 czerwca 1734, Francuzi - bitwę srebra. W latach 1291-1292 w walkach z
pod Luzzarą 29 września 1734, potem Au - księciem Władysławem Łokietkiem (1260-
striacy znowu wygrali pod Bitonto 25 maja 1333) Wacław opanował Małopolskę,a w
1735, w ostatnim dużym starciu w tej woj - 1300 Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. W
nie. Tymczasem Polskę rozrywały gwałtow - tym samym roku koronował się na króla
ne walki między rywalizującymi stronnic - Polski. W latach 1304-1305 Łokietek wzno -
twami popierającymi Stanisława bądź Au - wił walkę o zjednoczenie Polski i opanował
gusta. Chwilowy pokój z 1735 został wresz - część Małopolski. Syn i następca Wacła -
cie potwierdzony 18 listopada 1738 wa II, król Wacław III (1289-1306), w 1306
traktatem wiedeńskim, w którym Stanisław w drodze do Polski został zamordowany
zrzekł się polskiego tronu, został księciem w O ło m u ń cu n a M o raw a ch . Ł o k ie tek
Lotaryngii (która miała wrócić do korony w 1306 opanował resztę Małopolski i -Po
francuskiej po jego śmierci), a August III morze Gdańskie. W 1320 został koronowany
został koronowany w Krakowie w 1734 na na króla Polski, Władysława I. Śmierć Wac -
króla Polski. Patrz takżeHISZPAŃSKO-POR- ława III zakończyła panowanie dynastii
TUGALSKA WOJNA 1735-1737. Przemyślidów w Czechach. O tron czeski
ubiegało się kilku pretendentów, w 1310
POLSK IE POW STANIE 1715-1717. Gdy Au- otrzymał go książę Jan Luksemburski
gust II (1670-1733) odzyskał polski tron (1296-1346), zięć Wacława II. Z inspiracji
(patrz PÓŁNOCNA WOJNA DRUGA, CZYLI WIEL-KAI Jana doszło do buntu w Krakowie w 1311,
700-1721), zakwaterował w Polsce saskie ale Łokietek go stłumił. Patrz także WĘGIERSKA
wojska. Złodziejstwa i zniszczenia powodo - WOJNA DOMOWA 1301-1308.
wane przez żołnierzy wzbudziły oburzenie
mieszkańców. W rezultacie szlachta polska POLSKO-CZESKA WOJNA 1438-1439.
przy pełnym poparciu magnaterii wznieciła W 1438 król Niemiec Albrecht II (1397- -
powstanie, w którym doszło do starć między 1439), z austriackiego domu Habsburgów,
wojskiem króla a rebeliantami. Setki ludzi po śmierci teścia, Zygmunta (1368-1437),
straciło życie, a August nie mógł opanować został królem Czech i Węgier. Stronnictwo
sytuacji; gdy jego wojska poniosły ciężkie opozycyjne zaproponowało tron królewiczo -
straty, poprosił o pomoc Rosję. Wobec takiej wi polskiemu Kazimierzowi. Po klęsce zwo-
lenników Kazimierza pod Żeleznicami bałtyckich. Walki przerwało zawieszenie
(1438) Polska zawarła rozejm. Albrecht broni trwające do 1620, po czym 16-tysięcz-
prowadził w tym czasie uciążliwą wojnę na armia szwedzka pod wodzą Gustawa
z Turkami; w 1439 zginął na Węgrzech. obiegła i zdobyła Rygę we wrześniu 1621.
Król Polski Władysław III (1424-1444) W krótkim czasie Szwedzi opanowali całe
w 1440 został królem Węgier jako Włady - Inflanty i Kurlandię (południowo-zachodnia
sław I. Walczył on tu ze stronnictwem część Łotwy). Następnie zajęli całe północne
habsburskim. Jego przywódca, Czech Jan Prusy (1626) zagrażając dostępowi Polski
Jiskra z Brandysy (zm. 1470), w 1440 opa - do Morza Bałtyckiego. Gustaw wrócił na
nował Słowację. Po śmierci Władysława zimę do Szwecji; wiosną 1627 sprowadził
w bitwie z Turkami utalentowany wódz posiłki i w 1628 zepchnął polskie wojska na
węgierski Janos Hunyadi (1387-1456) pró - południe, aż do granicy. W tej fazie była to
bował odzyskać Słowację. Jiskra z Brandysy wojna na wyczerpanie przeciwnika, z kilko -
stawił opór Hunyadiemu, zwyciężył go w-ki ma nie rozstrzygniętymi starciami polskiej
lku bitwach (najdotkliwiej pobił go pod i szwedzkiej jazdy; wybrzeże Bałtyku opa -
Lucenec w 1451). W końcu zawarto zawie - no w ane b yło przez w ojska szw ed zk ie.
szenie broni, na mocy którego w ręku Jiskry W 1629 rozejm w Altmarku zakończył woj -
z Brandysy pozostała większa część Słowacji. nę. Polska utraciła Inflanty, Szwedzi zajęli
Patrz takżeCZESKA WOJNA DOMOWA 1448--1451; wszystkie pruskie porty, z wyjątkiem Gdań -
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1441-1444; HUSYCKIE ska, Królewca (obecnie Kaliningrad) i Puc
-
WOJNY. ka. Patrz TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-
1648; POLSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456,
POLSKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz ROSYJ- patrz takżeWĘGIERSKO-TURECKA WOJNA
SKO-POLSK.IE W OJNY. 1444-1456.

POLSKO-SZW EDZKA W OJNA O INFLANTY POLSKO-TURECKA WOJNA 1484-1500. Za

P IE R W S Z A 1 6 0 0 -1 6 W
1 1a. lk a m ię d z y P- o l panowania króla Polski Kazimierza Jagiel-
ską a Szwecją o Inflanty (Estonia i część lończyka (1427-1492) między Polakami
Łotwy), po najeździe Szwedów na Inflanty i Turkami doszło do walk w Mołdawii,
i zdobyciu większej części tego terytorium, która uznała zwierzchnictwo Polski. Flota
przerodziła się w 1600 w otwartą wojnę. turecka zdobyła Kiliję nad ujściem Dunaju
Polskie wojska z powodzeniem broniły Rygi i Akerman (Białogród) u ujścia Dniestru.
i rozpoczęły udany kontratak, wygrywając Aby zlikwidować groźbę wiszącą nad pol -
między innymi bitwy pod Dorpatem (Tartu) skim handlem, Kazimierz wyparł Turków
i Rewlem (Tallin), nie zdołały jednak opa - z Mołdawii i w 1485 ruszył z 20-tysięcznym
nować całych Inflant. 15-tysięczna armia w o jskiem do K oło m yi nad rzeką Prut.
szwedzka pod dowództwem króla Karola IX W Kołomyi sułtan turecki Bajezid II
(1550-1611) najechała w 1604 Inflanty, (1447-1513) rozpoczął negocjacje pokojowe.
ruszyła w kierunku Rygi, została jednak Obie strony nie zdołały osiągnąć porozu -
rozgromiona pod Kircholmem przez liczące mienia w sprawie przejętych twierdz, zawar -
cztery tysiące ludzi polskie siły pod dowódz - to jednak rozejm trwający do śmierci Kazi-
twem Jana Karola Chodkiewicza (1560-- mierza. W 14 96 k ró l Jan O lbracht, syn
1621). Po śmierci Karola, w 1611, strony i następca Kazimierza, podjął wyprawę prze -
zgodziły się na rozejm. Druga polsko-szwe- ciw Turkom. Poniósł jednak klęskę w lasach
dzka wojna o Inflanty 1617-1629. Po -ze bukowińskich. W odwecie Turcy najechali
rwaniu rozejmu i podjęciu działań wojen - Polskę w październiku 1498, doszli pod
nych w 1617 szwedzkie wojska pod wodzą Kraków, jednak wycofali się z powodu
Gustawa II zajęły w Inflantach kilka portów niezwykle mroźnej zimy. W 1500 zawarto
rozejm, który zakończył działania wojennezależność, pozostając jednak pod opieką
między Polakami i Turkami. Turków. Sejm nie zatwierdził traktatu;- Po
lacy zjednoczyli się pod dowództwem- So
POLSKO-TURECKA WOJNA 1614-1621. bieskiego i wznowili wojnę. 11 listopada
W odwecie za podżeganie przez Polskę dow bitwie pod Chocimiem polska armia
powstań w zajmowanej przez Turków Moł - rozgromiła Turków, którzy następnie - wy
dawii i Wołoszczyźnie Turcy sprzymierzenicofali się z Polski. W dniu poprzedzającym
z Tatarami dokonywali krwawych napadówbitwę zmarł król Michał Korybut Wiśnio-
na Ukrainę. Hetman Stanisław Żółkiewskiwiecki; Sobieski triumfalnie wkroczył do
(1547-1620) wyruszył z 10-tysięcznym -wojWarszawy i został wybrany na króla, W 1675
skiem do M ołdawii i z pom ocą Kozakówarmia licząca 150 tysięcy Turków i Tatarów
i Mołdawian pokonał większą liczebnieponownie zajęła Podole; została pokonana
- pod Lwowem. Jan III Sobieski przytłoczony
turecko-tatarską armię pod Jassami 20 wrze
śnia 1620. W odpowiedzi sułtan tureckiwewnętrznymi sporami i intrygami dwor -
Osman II (1604-1622) skierował do Moł - skim i nie zdo łał zebrać w ięks zej arm ii
dawii armię z Konstantynopola, zmuszająci mając zaledwie 20 tysięcy żołnierzy odparł
Żółkiewskiego do odwrotu, gdyż przewagakolejny najazd 200-tysięcznej armii w bitwie
liczebna Turków była znaczna. W końcupod Żórawnem w październiku 1676. Pod
1620 w bitwie pod Cecorą na terenie Moł - ogromnym wrażeniem dzielności króla -Tur
dawii Turcy odnieśli druzgocące zwycięstwocy zaw arli 16 października 1676 traktat
nad oddziałami Żółkiewskiego, który zginąłw Żórawnie, na mocy którego duża część
w bitwie. Nie był to koniec wojny; -75-Ukrainy wróciła do Polski; Turcy zatrzy -
tysięczne wojsko polskie pod dowództwemmali jednak Podole. Patrz także ROSYJSKO-
Stanisław a Lubom irskiego (1583-1641)-TURECKA WOJNA 1678-1681.
w 1621 stoczyło bitwę pod Chocimiem, nad
Dniestrem, zatrzymując pochód Turków.POLSKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.
Wkrótce podpisano rozejm, mimo to obiePatrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.
strony prowadziły dalej najazdy. Patrz także
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618J TRZYDZIE- POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA WOJNA. Patrz
STOLETNIA WOJNA 1618-1648. , W IE L K A1 8 9 9 -1 9 0 2 .
B U R S K AW O JN AD R U G A

POLSKO-TURECKA WOJNA 1671-1677. Po PO M A R A Ń C Z E , W O JN A PO M A R A Ń C Z O W A

ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNIE 1658- - 1801. Napoleon Bonaparte (1769-1821)
1667 K ozacy sprzym ierzeni z T urkam i i domagał się, by Portugalia ustąpiła Francji
Tatarami nie chcieli uznać władzy polskiejczęść terytoriów i zamknęła porty przed
w zachodniej Ukrainie i dokonywali krwa- brytyjskim handlem (patrzWOJNY REWOLU-
wych napadów na te tereny. Polacy podCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). Gdy Portugalia
wodzą Jana Sobieskiego (1624-1696) -rozodrzuciła jego żądania, Napoleon rozpoczął
proszyli wojowniczych Kozaków, musieliwojnę, do której niechętnie przyłączyła się
jednak wycofać się po najeździe na PodoleHiszpania. W kwietniu 1801 francuskie
250-tysięcznej armii tureckiej, prowadzonejwojska dokonały najazdu na Portugalię,
przez sułtana Mehmeda IV (1641-1691),gdzie dołączyły do nich oddziały hiszpań -
która zdobyła w 1672 twierdzę Kamieniecskie pod dowództwem Manuela Godoya
Podolski. Król Polski Michał Korybut Wiś-(1767-1851). Po pokonaniu Portugalczyków
niowiecki (1638-1673) z oporami zgodziłw pobliżu Olivenzy na granicy hiszpańskiej
się na traktat w Buczaczu (18 październikaGodoy wysłał królowej Hiszpanii triumfalną
1672), na mocy którego Podole przejęliwiadomość z zapowiedzią podjęcia marszu
Turcy, a polska część Ukrainy zyskała nie-na Lizbonę. Do przesyłki dołączył pomarań-
 cze zebrane w okolicach Elvas (nazwa skich w bitwie pod Bushy Run uwalniając
wojny pochodzi właśnie od tego podarun - Fort Pitt. Wiosną 1764 Brytyjczycy wysłali
k u). Po rtug alia p ośpieszn ie po dpisała dwie armie na tereny zamieszkane przez
(6 czerwca) traktat pokojowy w Badajoz, Indian. Pomiąć wystąpił z propozycją -po
w którym zobowiązała się do zamknięcia koju dopiero w 1766, zawarł wówczas trak tat
portów przed Wielką Brytanią, udzieliła pokojowy i uzyskał przebaczenie.
Francji przywilejów handlowych, przekaza ła
Hiszpanii Olivenzę, Francji - część PONTYJSKA WOJNA CEZARA 47 p.n.e. Po
Brazylii (Gujana Portugalska) i zobowiązała śmierci Mitrydatesa VI Wielkiego, króla
się do zapłacenia reparacji wojennych. Na - Pontu (ok. 132-63) (patrz MITRYDATESA
poleon jednak odrzucił warunki traktatu, WOJNY), Pompejusz Wielki (106-48), wódz
a ponadto groził zniszczeniem Hiszpanii rzymski na wschodzie, uznał Farnacesa II
i Portugalii, wobec czego Hiszpania przygo - (wzmian. 63-47), syna Mitrydatesa, władcą
towywała się do obrony. Napoleon nie królestwa bosporańskiego (Bosporus Cim-
spełnił swoich gróźb, ponieważ Wielka merius, na Krymie). W czasie walk zwolen -
Brytania zmusiła Francję do podjęcia -in ników Pompejusza przeciw Juliuszowi Ce -
nych działań. Patrz takżeNA PO LEOŃ SKIE zarowi (100-44) w wielkiej RZYMSKIEJ
WOJNY 1803-1815. WOJNIE DOMOWEJ Farnaces skorzystał
z okazji i utworzył na nowo królestwo Pontu
PONTIACA W OJNA 1763-1766 (Pontiaca oraz powiększył jego terytorium, dokonując
powstanie). Na mocy traktatu paryskiego podbojów w Azji Mniejszej. Wówczas Cezar,
z 1763 (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754- pozostawiwszy spacyfikowany Egipt w -rę
1763) Wielka Brytania otrzymała roz ległe kach Kleopatry (69-30), wyruszyłz armią
obszary w dolinie rzeki Ohio, co wzbudziło na północ, poprzez Syrię do Azji Mniejszej.
gniew Pontiaca (1720-1769), wodza W maju 47 w bitwie pod Zelą w Poncie
Indian szczepu Ottawa. Plemio na przeważające siły Cezara z łatwością poko -
zamieszkujące tereny na zachód od Ap- nały Farnacesa i jego armię. Cezar wysłał
palachów utworzyły pod jego przewodnict - do Rzymu słynną wiadomość: „Veni, vidi,
wem konfederację w celu ochrony swoich vici" („Przybyłem, zobaczyłem, zwycięży -
terenów łowieckich i wyparły białych osa - łem"). Obszar Pontu został podzielony na
dników. W maju 1763 Pontiac przypuścił mniejsze królestwa, a górskie twierdze zbu -
zaskakujący atak na Fort Detroit, który rzone.
bronił się aż do nadejścia odsieczy; Pon -
tiac oblegał później Fort Detroit aż do PORTO, REWOLUCJA W PORTO 1820. Po
listopada. W tym samym czasie Brytyj - pokonaniu Francji w wojnie na PÓŁWYS -
czycy zaatakowali obóz Pontiaca, ale -po PIE IBERYJSKIM, stanowiącej ważną fazę
nieśli poważną porażkę w bitwie pod Blo- NAPOLEOŃSKICH WOJEN, rządy w Por -
ody Run 31 lipca 1763. Indianie nigdy tugalii sprawował ustanowiony przez Brytyj -
jednak nie zdobyli Detroit. W tym też czyków regent. Król Portugalii Jan VI
okresie inne plemiona Indian atakowały (1769-1826) pozostawał nadal w Brazylii,
brytyjskie forty i posterunki od północnej dokąd uciekł w czasie wojny i gdzie założył
części stanu Nowy Jork do Wirginii i zni - dwór. Obawiając się wzrostu wpływów por -
szczyły wszystkie poza fortami Niagara tugalskich jakobinów (skrajni radykałowie
i Pitt (poprzednia nazwa: Duąuesne). Na - polityczni), marszałek brytyjski William
dciągające z pomocą wojska pod komendą Carr Beresford (1768-1854), dowódca wojsk
p u łk o w n ik a H en ry 'eg o B o u ąu eta portugalskich, przekonany, że król mógłby
(1719-1765) dotarły do Fort Pitt i 6 sierp - przeszkodzić w wybuchu rewolucji w Por -
nia 1763 rozbiły grupę plemion indiań- tugalii, udał się do Brazylii, by namówić
Jana do powrotu. W czasie nieobecności zieni do Agry, stolicy Mogołów i straceni,
Beresforda, pod wpływem HISZPAŃSKIEJ gdyż odmówili przejścia na islam (1635).
WOJNY DOMOWEJ 1820-1823 liberało - Port już nigdy nie odzyskał dawnej świet -
wie nasilili działania. 24 sierpnia 1820 ności.
członkowie Klubu Jakobinów w Porto (Por -
tugalia) wspólnie z wysokimi rangą oficera - PORTUGALII l OM ANU W OJNY W AFRYCE
mi armii pragnącymi pozbyć się Beresforda, W S C H O D N I E ! 1 6 5 2 -1 U
7 3s0a .d o w iw s z y s ię
przeprowadzili zamach stanu. Dwaj puł - na wyspie Mombasa, u wybrzeży dzisiejszej
kownicy wraz z żołnierzami przejęli władzę Kenii, Portugalczycy opanowali na wiele
i obwieścili powołanie junty narodowej; lat handel złotem i niewolnikami na wscho -
salwa zakończyła „rewolucję". W stolicy, dnim wybrzeżu Afryki. W 1652 tubylcy
Lizbonie, zamieszki wybuchły 15 września z Mombasy prosili sułtana Omanu na Pół -
1820, junta obaliła panującego regenta i zwo- wyspie Arabskim, by pomógł im wypędzić
łała posiedzenie Kortezów (zgromadzenie Portugalczyków z wyspy. Sułtan wysłał
ustawodawcze). Wypędzono wojskowego - re flotę, która zdobyła znajdującą się w posia -
zydenta Wielkiej Brytanii, a Beresford wró - daniu Portugalczyków wyspę Zanzibar na
cił do Anglii. W 1821 Jan przybył do południu od Mombasy; był to początek
Portugalii jako monarcha konstytucyjny. b ard zo d łu giej w alki m iędzy A rab am i
Patrz także BRAZYLIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ z Omanu a Portugalczykami o panowanie
1822-1825;PORTUGALSKAWOJNA DOMOWA 1823-1824. nad wybrzeżem Wschodniej Afryki, o jego
bogactwa i dochodowy handel niewolnika -
P O R T U G A L II l M O G O Ł Ó W W O JN-A 1631-
mi. W 1687 były król Paty (wyspa u wy -
1632. Hugli (Hooghly), miasto w delcie brzeży Kenii) zwrócił się do Portugalczyków
Gangesu i Brahmaputry, założone przez o pomoc w odzyskaniu królestwa, zdobytego
Portugalczyków w 1537, stało się wkrótce przez Oman. Gdy flota portugalska dopły -
największym portugalskim portem w Zatoce nęła do Paty, okazało się, że znajduje się
Bengalskiej, we wschodniej części Indii. tam znacznie silniejsza flota Omanu, wobec
Sukces stał się również przyczyną jego czego Portugalczycy musieli wycofać się na
upadku. Portugalczycy mieli monopol han - południe. W 1696 flota Omanu wpłynęła do
dlu solą, kontrolowali większość bengal- głównego portu Mombasy i rozpoczęła -ob
skiego handlu, nałożyli cło na tytoń, którym lężenie twierdzy Fort Jesus. Po trzech latach
nie chcieli się dzielić z Mogołami. Gniew oblężenia Portugalczycy kapitulowali; do
tubylców budziła także portugalska praktyka tego czasu utracili wszystkie nadbrzeżne
uprowadzania i sprzedaży w niewolę dzieci, ośrodki handlowe na północ od przylądka
zarówno hinduskich, jak i muzułmańskich. Delgado. W 1727 zbuntował się arabski
Szahdźahan (1592-1666), cesarz mogolski, garnizon w Fort Jesus, a król z Pata prosił
zakazał tego rodzaju praktyk, a gdy zakaz Portugalczyków o pomoc w pozbyciu się
nie poskutkował, rozpoczął przygotowania Arabów z Omanu; tym razem jednak Oman
do zdobycia Hugli. 24 czerwca 1632 prawie zajęty wewnętrznymi niepokojami, nie mógł
150-tysięczna armia cesarska rozpoczęła wysłać odsieczy. Portugalczycy prawie bez
trzymiesięczne oblężenie Hugli, którego walki odzyskali Mombasę i Patę i ponownie
broniło 300 żołnierzy portugalskich i 700 założyli na Zanzibarze ośrodek handlu nie -
tubylców chrześcijan. Nim miasto skapitu - wolnikami. W krótkim czasie wybuchły
lowało, utonęło setki mieszkańców podczas nieporozumienia między Portugalczykami
prób ucieczki łodziami i zginęło około 1000 a tubylcami, którzy obiegli garnizon por -
oblegających żołnierzy; 400 ocalałych -ob tugalski; głód zmusił Portugalczyków do
rońców trafiło do niewoli. Zostali przewie- kapitulacji. Do 1730 Portugalczyków wypar to
z Zanzibaru, Mombasy i Paty; przenieśli
 się do kolonii w Goa w Indiach Zachodnich tugalii Jana VI (1769-1826). 30 kwietnia
lub do Portugalskiej Afryki Wschodniej 1824 Dom Miguel i zwolennicy absolutyz -
(Mozambik). mu wystąpili przeciw rządowi i ruszyli na
Lizbonę, gdzie żołnierze tamtejszego gar -
PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1449. nizonu obwołali Miguela królem; poczyna -
W 1446 królem Portugalii został Alfons V nia Dom Miguela poparła jego matka, kró -
(1432-1481), który poślubił córkę swego lowa Portugalii. Pod zarzutem rzekomego
wuja, byłego regenta Piotra (zm. 1449), spisku przeciw rodzinie królewskiej aresz -
księcia Coimbry. Brat Alfonsa, mający tytuł towano szefa policji w Lizbonie i inne
księcia Bragangy, usiłował zrazić króla do osobistości. Umiarkowani doradcy króla
Piotra, który, świadomy uczuć władcy, -od uciekli w popłochu, a król Jan został sam
dalił się do Coimbry. Wysuwane nadal w pałacu Bemposta. Miguel obsadził stano -
oskarżenia w stosunku do Piotra sprawiły, wiska oficerskie w armii swoimi stronnika -
że Alfons zażądał, by Piotr rozwiązał swoją mi. Społeczeństwo portugalskie oburzone
armię. Piotr odmówił, wówczas wyruszył takim samowolnym traktowaniem króla -Ja
przeciw niemu książę Braganęy. Stronnicy na zwróciło się przeciw Dom Miguelowi,
Piotra rozbili wojska księcia pod Penellą. który musiał prosić ojca o przebaczenie.
Alfons zebrał 30 tysięcy żołnierzy i zwycię
- Z pomocą korpusu dyplomatycznego Jan
żył Piotra 21 maja 1449 w bitwie nad rzeką zdołał odzyskać władzę, a aresztowany Mi -
Alfarrobeira. Piotr poległ; jego śmierć -za guel skazany został na wygnanie do Wied -
kończyła wojnę. nia. Król podpisał konstytucję przywracają
-
cą Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze).
P O R T U G A L S K A W O JN A D O M O W- A W 1 481825
1- Jan zgodził się na niepodległość
1483. Po uzyskaniu korony portugalskiej Brazylii; następcą tronu Brazylii i Portugalii
król Jan II (1455-1495) usiłował ograniczyć został jego syn Piotr I (1798-1834), cesarz
rosnącą potęgę magnaterii, dopuszczającej Brazylii (patrz BRAZYLIJSKA WOJNA o NIE-
się nadużyć politycznych i finansowych. PODLEGŁOŚĆ 1822-1825). Patrz także PORTO
Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze), REWOLUCJAw PORTO 1820.
zwołane do Evory w 1481, nałożyły na
magnaterię ograniczenia i wprowadziły P O R T U G A L S K A W O J N A D O M O W- A 18 26 -
przysięgę na wierność. Niezadowolenie z -po 1827. Po śmierci króla Portugalii Jana VI
stanowień Kortezów znalazło ujście w spis- królem został jego syn, cesarz Brazylii
kach i buntach magnatów, które król krwa - Piotr I (1798-1834), który panował w Por -
wo zdławił. Jan osobiście zabił w pałacu tugalii jako Piotr IV (patrzPORTUGALSKAWOJNA
dwóch zbuntowanych kuzynów. Bezlitosne DOMOWA 1823-1824). Ku zadowoleniuliberałów
represje w stosunku do arystokracji nie król ustanowił konstytucję (opartąna
odebrały Janowi nieograniczonego poparcia, brytyjskim systemie parlamentarnym),
jakim darzyli go portugalscy chłopi i klasa pozostał jednak w Brazylii zrzekając się
średnia. tronu portugalskiego na korzyść małoletniej
córki Marii da Gloria (1819-1853); warun -
P O R T U G A L S K A W O J N A D O M O W- A kiem
1 82 3-objęcia przez nią tronu było małżeń
-
1824. W czasie tworzenia demokratycznej stwo z młodszym bratem cesarza, Dom
konstytucji portugalscy rojaliści wzniecili Miguelem (1802-1866), który zobowiązany
dwa nieudane powstania mające na celu został do uznania konstytucyjnego rządu.
przywrócenie monarchii absolutnej; pierw - Doszło do wojny domowej między zwolen -
sze wybuchło w Vila Real, drugie - w Vila nikami absolutyzmu, stronnikami Miguela,
Franca de Xira. To ostatnie popierał Dom zwanymi miguelistami, którzy opanowali
Miguel (1802-1866), trzeci syn króla Por- Lizbonę, a konstytucjonalistami wspierany-
mi przez generała Jana Carlosa de Oliveirę Wybrzeżu Malabarskim w Indiach. Po trzech
e Daun Saldanha (1791-1876). W styczniu miesiącach odpłynęła do kraju z ładowniami
1827 w Lizbonie wylądowało 5000 żołnierzy pełnymi korzeni. Portugalczycy byli przeko-
angielskich, którzy pomogli pokonać stron- nani, że Indie otwierają dla Portugalii moż-
ników Miguela. Anglicy opuścili Portugalię, liwości krzewienia chrześcijaństwa, nabywa-
gdy Miguel przyjął konstytucję ustanowioną nia cennych korzeni i przełamania monopolu
przez Piotra (wcześniej poślubił Marię per handlowego muzułmanów z wschodniej czę-
procura, małżeństwo nie zostało spełnione) ści Morza Śródziemnego, których Portugal-
i został regentem. Patrz także MIGUELISTÓW czycy darzyli nienawiścią za ataki na świat
WOJNY 1828-1834. chrześcijański. Ta wyprawa w 1498 stała się
bodźcem do stworzenia niezwykłego por-
P O R T U G A L S K IE K A M P A N IE P R Z E C tugalskiego
I W D IU imperium - łańcucha twierdz
1509-1547. Portugalia chcąc zapewnić so- i placówek handlowych od Indii Wschodnich
bie monopol na handel korzeniami z Indii do Morza Arabskiego, bronionego przez
Wschodnich musiała odebrać egipskim mu- silnie uzbrojoną flotę. Nie myślano o kolo-
zułmanom panowanie na Morzu Arabskim. niach; zakładanie kolonii zaczęło się dopiero
Równolegle z zakładaniem twierdz i punk- w 1557 po nabyciu Makau na chińskim
tów handlowych w Indiach (patrz PORTUGAL- wybrzeżu. Aby udowodnić życzliwym ra-
SKIE PODBOJE w INDIACH i INDIACH WSCHODNICH dżom i wrogim sułtanom wyższość chrześ-
1500-1545) w 1509 Portugalczycy rozpoczęli cijańskich kupców, aż do 1505 butne eks-
działania wojenne przeciw muzułmanom, pedycje odpływając z ładowniami pełnymi
atakując i zatapiając statki egipskie u korzeni strzelały z armat. W 1505 przybył
wybrzeży wyspy Diu, należącej do muzuł- do Indii pierwszy wicekról portugalski, Fran-
mańskiego państwa Gudżarat w Indiach. cisco Almeida (ok. 1450-1510), następnym
W 1531 Portugalczycy podjęli działania od 1509 do 1515 był Alfonso de Albuąuerąue
mające na celu zdobycie Diu, które podbiło (1453-1515), który opracował plan stworze-
miasta portowe na zachodnim wybrzeżu nia imperium portugalskiego na tamtych
Indii, w tym Goa. Diu bronili Egipcjanie obszarach. Portugalczycy zbudowali twierdze
oraz żołnierze z Gudżaratu. W 1533 Por- w Kalikacie, Koczinie i Kannanurze w In-
tugalczycy zdobyli wyspę, która ponad czte- diach, na Sokotrze (wyspa u wybrzeża połu-
ry wieki była ich kolonią. Wojska Gudżaratu dniowej części Jemenu) oraz na wybrzeżu
oblegały Diu w 1538, jednakże bez powo- wschodniej Afryki. W 1509 rozbili egipską
dzenia. Diu wraz z Goa i Damanem (zdoby- flotę u wybrzeża Diu (wyspa indyjska) (patrz
ty w 1538) stały się trzema ufortyfikowany- PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW Diu 1509-
mi ośrodkami portugalskiego handlu, które 154?). Po dwóch wyprawach wojennych
zdominowały wschodni kraniec Morza Arab- Portugalczycy odebrali Goa na Wybrzeżu
skiego. Władza portugalska początkowo była Malabarskim szyickiemu szachowi Bidźapu-
słaba; w latach 1546-1547 Gudżarat oblegał ru, władcy Widżajanagaru; w 1511 Albuąuer-
Diu i stworzył tak poważne zagrożenie, że ąue rozpoczął podbój obszarów uprawy ko-
portugalski wicekról w Goa musiał przysłać rzeni w Indiach Wschodnich od zdobycia
wojska na odsiecz. Diu, Daman i Goa Malakki (Malezja). W 1516 padł Aczin i Pa-
pozostały w posiadaniu Portugalii do 1961, sai, Ternate i Tidor w 1521, a Makasar
później przejęły je Indie. w 1545. Do tego czasu Portugalczycy stoczyli
już cztery wojny z Kalikatem (1505, 1509,
PO R TUG A LSK IE PO D BOJE W IN D IAC - H1510
l INi 1525-1526); w 1520 po zwycięskiej
D IA C H W S C H O D N IC H 1 5 0 0 W
-1 5y 4p 5ra. w a wojnie zdobyli Czaul, opanowali Bombaj
portugalska Vasco da Gamy (1469?-1524) (1534), podbili Diu (1533) i Daman (1538).
w 1498 dotarła do Kalikaty (Kożikode) na Bardzo wrogo nastawieni do muzułmanów,
 a przyjaźnie ustosunkowani do Hindusów,la panowanie Hiszpanii na morzach, po
skłonni do zawierania mieszanych małżeństwczym Portugalczyków i Hiszpanów znowu
hindusko-portugalskich, Portugalczycy w -cią wypędzono z Ternate.
gu niespełna pół wieku zdobyli monopol na
handel korzeniami i stworzyli jedno z -naj PORTUGALSKI PODBÓJ CEUTY 1415. Gdy
większych imperiów handlowych w historii.sułtan Maurów walczył z buntem w Maghre-
Patrz takżeWIDŻAJANAGARUWOJNY 1509-1555. bie (część Maroka, Algierii i Tunezji), Ceuta,
ufortyfikowane miasto portowe w Afryce
P O R T U G A L S K I E W O J N Y P R Z E C IW Północnej
T E R N A T nad
E Cieśniną Gibraltarską, pozo-
1550-1588. W XVI w. Portugalia była stała bez obrony. Chcąc pozyskać uznanie
przodującą potęgą morską, posiadała portypapieża i króla Kastylii, król Portugalii Jan I
i traktorie handlowe na całym świecie. Kilka(1357-1433) zorganizował wyprawę przeciw -
z nich znajdowało się na wyspach archipelaguko Ceucie, traktując ją jako krucjatę. Król
Moluków w Indiach Wschodnich, gdziewziął na wyprawę synów, między nimi także
Portugalczycy mieli monopol na lukratywnyksięcia Henryka (1394-1460), nazwanego
handel korzeniami. Na jednej z wysp moluc-później Żeglarzem, pragnął bowiem, by -na
kich, Ternate, skupiła się uprawa goździków.brali doświadczenia w bitwie. Flota odpłynęła
Za zgodą panującego tam sułtana muzułmań - z Lizbony 25 lipca 1415. Okręty zakotwiczyły
skiego, Hajruna (zm. 1570), Portugalczycynajpierw w Tarifie, a potem ruszyły do Ceuty,
zbudowali twierdzę (1522) i przekształciliktóra oparła się pierwszemu szturmowi. Mie -
wyspę w główny ośrodek uprawy goździków.szkańcy miasta wystawili świece w oknach,
Niebawem gwałty marynarzy i zarządcówby sprawić wrażenie, że jest ich znacznie
portugalskich zmieniły nastawienie sułtana,więcej niż w rzeczywistości. Na pomoc Ceucie
wybuchła wojna. W 1565 nad chrześcijań - przybyły plemiona górskie, mimo to drugi
skimi osadnikami zawisła poważna groźba;szturm portugalski doprowadził do zdobycia
uratowała ich flota, która przypłynęła z Goamiasta (24 sierpnia 1415). Był to początek
w Indiach. Przywrócono pokój, ale po kilkuekspansji Portugalii na kontynencie afrykań -
latach doszło do wzrostu napięcia, gdyżskim. Niewielki oddział portugalski pozosta -
okazało się, że Portugalczycy zatrzymująwiony w Ceucie odparł wielokrotne ataki
więcej zysków z handlu korzeniami, niż topodejmowane w ciągu następnych trzech lat,
przewidywało porozumienie z sułtanem Ter - zwłaszcza przez Maurów z Grenady.
nate. W celu uniknięcia rozlewu krwi sułtan
przysiągł na Koran, a portugalski wicekrólP O R T U G A L SK I P R Z E W R Ó T(przew
1640 rótl
na Biblię, że zachowają pokój, ale już następ- grudnia). Ucisk hiszpański w Portugalii i
nego dnia w czasie wizyty w twierdzy Hajrunhiszpańskie tendencje unifikacyjne -do
został zamordowany. Syn i następca, Baabul-prowadziły do zawiązania spisku; uzyskał
lah poprzysiągł zemstę i rozpoczął oblężenieon poparcie Jana (1605-1656), księcia Bra-
tw ierdzy; zdobył ją po czterech latach,gangy. l grudnia 1640 doszło do powstania
w 1574, i wyciął w pień cały portugalskiw Lizbonie. Spiskowcy zaatakowali pałac
garnizon. Pięć lat później angielski korsarzkrólewski. Ofiarowano portugalską koronę
Francis Drakę (1540P-1596) przybył naJanowi, księciu Braganęy, który ją przyjął;
Ternate, został dobrze przyjęty przez sułtana15 grudnia 1640 został królem Janem V.
i odpłynął z 5 tonami goździków. W 1581
Portugalczyków znowu wypędzono. Zjedno - PORTUGALSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.
czone rok w cześniej królestwa H iszpaniiPatrz HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKIE WOJNY.
i Portugalii wspólnymi siłami odzyskały
Ternate, ale porażka HISZPAŃSKIEJ AR - PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY
MADY u wybrzeży Anglii w 1588 zakończy- W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641. Na
początku XVII w. Holendrzy zyskali prze-
wagę w Indiach Wschodnich (Archipelag
Malajski wraz z Indochinami i Indiami)
i zaczęli usuwać Portugalczyków z tych
obszarów, na których osiedlili się przed
stoma laty. W 1602 wielka portugalska flota
wojenna została pobita przez Holendrów
u wybrzeży Wysp Banda (wschodnia część
Indonezji). Położona dalej na północ wyspa
Ambon, zajmowana dotychczas przez Por-
tugalię, została w 1605 zdobyta przez Holen-
drów. Później zmusili oni Portugalię do
zawarcia 12-letniego zawieszenia broni.
W 1619 Holendrzy zdobyli i zrównali z zie-
mią Dżakartę na Jawie i zbudowali w po-
bliżu warowne miasto Batawia, które było
główną siedzibą holenderskiej Kompanii
Wschodnioindyjskiej. Właśnie stamtąd ho-
lenderskie statki wyruszały przeciw Por-
tugalczykom, a także przeciw Anglikom
i tubylczym władcom. Holendrzy stopniowo
opanowywali zyskowny handel korzeniami
na Ambonie, Bandach, Temacie, Cejlonie
i Jawie, zakładali tam i na innych wyspach
wschodnioindyjskich placówki handlowe
lub faktorie. Prowadzili działania wojenne
na obsxarach sięgających portugalskich In-
dii. Holendrzy najechali i zdobyli w 1640
największy port i ośrodek handlu korzenia-
mi na Cejlonie, Point de Galie (Galia), od
1507 pod panowaniem Portugalii. Tego
samego roku obiegli również zajmowane
przez Portugalczyków miasto portowe Ma-
lakka (patrz MALARKI OBLĘŻENIE 1640-1641). Po
upadku miasta w 1641 Holendrzy zostali
nowymi panami Indii Wschodnich, a han-
dlowe imperium portugalskie legło w gru-
zach. Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1023.
PORTUGALSKO-KASTYLIJSKA WOJNA 1140.
Poprowadziwszy Portugalczyków do zwy-
cięstwa nad Maurami (muzułmanie) w bit-
w : pod Ouriąue (miejsce niepewne, ale
piawdopodobnie nie jest to dzisiejsze Ouri-
ąue w południowej Portugalii), hrabia Al-
fons Henryk (1112-1185) ogłosił swą nie-
zależność od kuzyna, króla Kastylii i Leonu
Alfonsa VII (zm. 1157) i został koronowany
na pierwszego króla Portugalii (1139). Do-
chodził następnie swych praw po matce do
ziem w południowej Galicji (północno-za-
chodnia część Hiszpanii); w odpowiedzi
król hiszpański zebrał armię i najechał
terytorium Portugalii w 1140. Alfons Hen-
ryk i Alfons VII spotkali się i postanowili,
że spór rozstrzygnie turniej rycerski
w Val-de-Vez. Rycerze portugalscy odnieśli
zwycięstwo w symbolicznej walce turniejo-
wej, ziemie przeszły na własność Portugalii,
Alfons Henryk został niechętnie uznany za
króla Portugalii. Alfons VII uznał formalnie
jego koronę w porozumieniu pokojowym
z Zamory w 1143.
P O R T U G A L S K O -K A S T Y L IJ S K IE W -O J N Y 1 3 6 9 -
1388. W czasie STULETNIEJ WOJNY
król Portugalii Piotr I Okrutny (1320-1367)
wdał się w spór z hrabią Henrykiem Tras-
tamarą (1333-1379) o prawa do tronu kas-
tylijskiego. Po zamordowaniu Piotra królem
Portugalii został jego syn Ferdynand I Przy-
stojny (1345-1383), który przyjął także
proponowane mu zwierzchnictwo nad kil-
koma miastami kastylijskimi. W 1369 tron
Kastylii (i Leonu) objął hrabia Henryk jako
król Henryk II i niezwłocznie podjął wy-
prawę do Portugalii. Ferdynand musiał
przyjąć warunki pokoju z Alcoutin (1371),
na mocy którego zrzekł się praw do Kastylii,
obiecał również poślubić córkę Henryka.
Jednak Ferdynand darzył uczuciem zamęż-
ną Eleonorę Teles (zm. 1386), portugalską
arystokratkę (później doprowadził do anu-
lowania jej małżeństwa; po ślubie Eleonora
została królową). W 1372 Henryk ponownie
zaatakował Portugalię, obiegł Lizbonę, zmu-
sił Ferdynanda do oddania kilku twierdz
i zerwania sojuszu z Janem z Gandawy
(1340-1399), angielskim księciem Lancas-
ter, który rościł pretensje do kastylijskiego
tronu, wynikające z jego małżeństwa ze
starszą córką Piotra I. Po śmierci Henryka
Ferdynand odnowił sojusz z Anglią, której
wojska wzięły w 1381 udział w najeździe
Portugalii na Kastylię. Ferdynand poniósł
klęskę w tej wojnie, zawarł pokój (sierpień
 1382) i z niechęcią oddał rękę córki i następ
- kami osmańskimi. Przejawem tego strachu
czyni tronu, Beatrice, kastylijskiemu królowi było porozumienie między portugalskim
Janowi I (1358-1390). Według kontraktu królem Alfonsem V Afrykańskim (1432- -
małżeńskiego rządy w Portugalii po śmierci 1481) i królem Kastylii Henrykiem I
Ferdynanda miała sprawować wdowa po nim (1425-1474) w sprawie krucjaty przeciw
Eleonora jako regentka, do czasu, aż Beatrice muzułmanom. Henryk miał podbić państwo
urodzi dziecko. Ferdynand nie cieszył się Maurów w Hiszpanii, a Alfons - teren
sympatią poddanych; po jego śmierci Portu- obecnego Maroka. W 1458 Alfons prze -
galczycy nie uznali praw Kastylii do portu- płynął z 25 tysiącami żołnierzy Cieśninę
galskiego tronu i obwołali nieślubnego syna Gibraltarską. Zamierzał zburzyć Tanger,
Piotra I, Jana (1357-1433), wielkiego mist - muzułmańską twierdzę, przekonano go jed -
rza zakonu rycerskiego Aviz, „obrońcą kró - nak, by pomaszerował w głąb lądu i obiegł
lestwa". Regentka królowa Eleonora została miasto Alcazarquivir (Kasr el-Kebir). Mias -
wypędzona z Lizbony; uciekła do Santarem, to zostało zdobyte przez portugalskich -na
gdzie w 1384 przyszły jej z pomocą wojska jeźdźców. W 1464 Alfons rozpoczął w końcu
Jana I Kastylijskiego (królową niebawem atak na Tanger, główny port muzułmański
posłano do klasztoru). Oblężenie Lizbony w Maroku, ale poniósł klęskę; sam król
przez Hiszpanów nie powiodło się z powodu ledwie uszedł z życiem i przez parę lat
zarazy; Jan z wojskiem wrócił do Hiszpanii. obawiał się wyruszyć z następną wyprawą
6 kwietnia 1385 portugalskie Kortezy (zgro - wojenną. W 1468 Portugalczycy zdobyli
madzenie ustawodawcze) w Coimbrze obwo - i zburzyli muzułmańskie miasto Anfa (Ca -
łały Jana z Aviz królem. Jan natychmiast sablanca) nad Oceanem Atlantyckim. Trzy
podjął wyprawę przeciw obszarom, które nie lata później Alfons na czele 30-tysięcznego
uznały jego praw do tronu. Stało się to wojska, ruszył na Tanger, dokonując po
przyczyną powrotu Jana z Kastylii na czele drodze pogromu muzułmanów. Przerażeni
żołnierzy hiszpańskich i żołnierzy sojuszni
- mieszkańcy Tangeru opuścili miasto, zajęte
czej Francji. W bitwie pod Aljubarrotą, następnie przez Portugalczyków. Patrz także
w pobliżu Lizbony, liczniejsza armia portu- HlSZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492.
galska wspomagana przez angielskich łucz -
ników zwyciężyła wojska hiszpańsko-francu- P O R T U G A L S K O -M A R O K A Ń S K A W O JN A
skie, które wycofały się potemz Portugalii; 1578. Król Portugalii Sebastian (1554- -
niepodległość kraju została ostatecznie zape
- 1578), wychowanek jezuitów, dążył do
wniona. W 1386 Portugalia i Anglia podpisa ły zorganizowania wielkiej krucjaty przeciw
traktat w Windsorze, który ustanawiał niewiernym zamieszkującym tereny obec -
wieczny sojusz między tymi krajami. Jan nego Maroka. Mimo przestróg papieża Grze -
z Gandaw y wysuwał nadal pretensje do gorza XIII (1502-1585) i króla Hiszpanii
tronu kastylijskiego i z pomocą Portugalczy- Filipa II (1527-1598) Sebastian zebrał armię
ków najechał, bez powodzenia, Kastylię złożoną z 25 tysięcy żołnierzy, częściowo
(1387); zawarł pokój w Bayonne (Francja); cudzoziemców. Wyprawa wyruszyła w czerw -
w 1388 zrezygnował z praw do Kastylii cu 1578; jej celem było poparcie pretendenta
w zamian za rekompensatę finansową. Por- do tronu w Fezie (Maroko). Wojsko poma -
tugalsko-kastylijskie zawieszenie broni szerowało do Alcazarquivir (Kasr el-Kebir),
w 1387 zostało przedłużone aż do zawarcia gdzie znacznie liczniejsze oddziały króla
oficjalnego traktatu pokojowego w 1411. Fezu czekały już na pozbawionych żywności
i osłabionych upałem przeciwników. 4 sier
-
P O R T U G A L S K O -M A R O K A Ń S K A Wpnia
O J N1578
A doszło do tzw. bitwy trzech króli;
1458-1471. Po upadku KONSTANTY - armia portugalska pod nieudolnym dowódz -
NOPOLA (1453) Europa drżała przed Tur- twem Sebastiana, któremu towarzyszył mu-
zułmański pretendent, poniosia klęskę. Na (1861), w starciach zginęło ponad 200
polu w alki zginęli król Fezu, Sebastian osób. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS FERRY
i pretendent do tronu; poległo około ośmiu 1859.
tysięcy żołnierzy Sebastiana, a około 15
tysięcy dostało się do niewoli, reszcie udało P O W H A T A N F E D E R A C J I W O J N- A 1 6 2 2 -
się uciec. Portugalia wykupiła z niewoli 1644. Anglicy, którzy przeżyli masakrę
szlachtę za olbrzymią sumę, co niemal -do w JAMESTOWN, zaprosili wodzów indiań -
prowadziło do bankructwa państwa; w kraju skich z federacji Powhatana (ok. 30 plemion
utrzymywały się pogłoski, że Sebastian nie algonkińskiej rodziny językowej z zachod -
zginął, co spowodowało powstanie ruchu niej części Wirginii, zjednoczonych wcześ -
znanego jako sebastianizm (mesjanistyczne niej przez wodza Powhatana [1550P-1618])
przekonanie, że król wróci i pomoże Por- na rzekomą konferencję pokojową i podczas
tugalczykom pozbyć się hiszpańskiej domi - spotkania zaatakowali Indian. Wódz Open-
nacji). Patrz takżeHISZPAŃSKO-PORTUGALSKA kanano (zm. 1644) i inni zdołali się urato -
WOJNA 1580-1589. wać i rozpoczęli walkę przeciw białym
kolonistom. Osadnicy, którzy postanowili
P O T T A W A T O M IE , M A S A K R A W P O Tzgnieść
T A W A -federację, przez 14 lat organizowali
TOMIE 1856.WOJNĘ SECESYJNĄ poprze - po trzy wyprawy rocznie. Przerwane już
dziły w połowie lat pięćdziesiątych XIX w. działania wznowili Indianie niespodziewa -
walki na terenie Kansas między zwolen - nym atakiem w 1641, potem nastąpiła zno -
nikami i przeciwnikami niewolnictwa (patrz wu cisza i na koniec atak Indian w 1644,
WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855). w którym zginęło około 500 białych. Ang -
21 maja 1856 grupa zwolenników licy wspierani teraz przez zaprzyjaźnionych,
niewolnictwa zwanych „bandyci z pograni - nawróconych na chrześcijaństwo Indian
cza", banda uzbrojonych zbirów z Missouri, zdołali rozbić federację Powhatana (Open-
n ap ad ła n a m iasto L aw rence w K ansas kanano został pojmany i zamordowany).
i spaliła lub zniszczyła zabudowania będące Koloniści zawarli potem pokój z każdym
własnością zwolenników „wolnej ziemi" plemieniem oddzielnie.
(przeciwników niewolnictwa na terenach
zachodnich). Fanatyczny amerykański POWSTANIE LISTOPADOWE 1830-1831. Po
abolicjonista, John Brown (1800-1859), który trzecim rozbiorze Polski (patrzINSUREKCJA
przybył do Osawatomie w Kansas w 1855, by KOŚCIUSZKOWSKA 1794) działania administ racji
przyłączyć się do synów i pomóc im w rosyjskiej sprawującej rządy w Polsce
zwalczaniu niewolnictwa, oburzony „spu - - upokorzenia i pozbawianie praw i swobód
stoszeniem LawrenceY' postanowił wziąć - oburzały polskich poddanych i budziły
odwet. W nocy 24-25 maja 1856 Brown w nich pragnienie walki o niepodległość.
i sześciu stronników, w tym jego czterej Polscy żołnierze zawiązali tajny związek,
synowie, wyciągnęli pięciu mężczyzn z -do sprzysiężenie Wysockiego i natchnieni
mów w Pottawatomie Greek (hrabstwo FRANCUSKĄ REWOLUCJĄ 1830 snuli
Franklin), osadzie opowiadającej się za nie - plany spisku, którego celem było obalenie
wolnictwem i po kolei zarąbali ich na władzy rosyjskiej. Pewni pomocy z Francji,
śmierć. Masakra przyczyniła się w dużym wykładowcy Szkoły Podchorążych w War
stopniu do rozpalenia walk w przygranicznej szawie, obawiając się, że na ich miejsce
wojnie partyzanckiej w „krwawiącym Kan- mianowani zostaną Rosjanie, 29 listopada
sasie". W końcu wkroczyły do akcji wojska 1830 rozpoczęli powstanie od ataku na
federalne i sk ończyły z rozlew em k rw i rosyjską kawalerię i warszawską rezydencję
i bezprawiem; nim Kansas przystąpił do wielkiego księcia. Oddziały polskie, miesz
Unii jako wolny (bez niewolnictwa) stan kańcy Warszawy i więźniowie dołączyli do
powstańców, ale jednocześnie miasto ogar-
niała stopniowo anarchia i gwałty. Wielki
książę Konstanty (1779-1831), brat cara
Mikołaja I (1796-1855), uciekł; dyktatorem
obwołano generała Józefa Chłopickiego
(1771-1854). Sejm 18 grudnia 1830 pod
naciskiem opinii publicznej ogłosił powsta-
nie powstaniem narodowym, 25 stycznia
1831 zaś złożył z polskiego tronu cara
Mikołaja I. Car nie uznał nowych władz
polskich i nakazał stłumienie powstania.
6 lutego 1831 armia rosyjska pod dowództ-
wem Iwana Dybicza (1785-1831) wkroczyła
do Królestwa Polskiego. Po bitwach pod
Stoczkiem, Wawrem i Grochowem ofensywę
rosyjską wstrzymano. Pod koniec marca
wojska polskie przeszły do kontrofensywy,
szansę sukcesu zaprzepaszczono jednak, Ro-
sjanie wygrali decydującą bitwę pod Ostro-
łęką (26 maja 1831), przeszli do kontrude-
rzenia, zdobyli Warszawę (6-7 września
1831). We wrześniu i październiku więk-
szość wojska polskiego przeszła granicę
z Prusami lub Austrią i złożyła" broń. Stłu-
mione zostało powstanie na Ukrainie i na
Litwie. Duża część przywódców powstania
udała się na emigrację.
POWSTANIE STYCZNIOWE 1863-1864. Car
Aleksander II (1818-1881), dążąc do zjed-
nania sobie Polaków, wprowadził liberalne
reformy w szkolnictwie, administracji i spra-
wach dotyczących wyznań, ale jego zarządca
swoim dyktatorskim postępowaniem w 1861
sprowokował zarówno radykalną młodzież,
jak i umiarkowaną szlachtę do demonstracji
na rzecz uzyskania niepodległości. W rok
później car mianował na namiestnika Kró-
lestwa Polskiego swego brata Konstantego
(1827-1892) i zgodził się na wybory lokalne.
Polaków nie zadowoliły jednak te pociąg-
nięcia, dokonano nawet zamachu na życie
Konstantego. Gdy autokratyczny gubernator
zarządził pobór do rosyjskiego wojska (bran-
ka), wielu młodych zbiegło do lasu i utwo-
rzyło rewolucyjne stowarzyszenie, którego
celem było obalenie rządu. Otwarte po-
wstanie wybuchło 22 stycznia 1863, roz-
przestrzeniając się szybko na cały kraj oraz
Litwę. Oddziały źle uzbrojonej i niedo-
świadczonej młodzieży prawie przez dwa
lata prowadziły walkę partyzancką przeciw
wojskom rosyjskim. Ogółem w powstaniu
stoczono 1229 bitew i potyczek. Wysiłki
dyplomatyczne Wielkiej Brytanii, Francji
i Austrii, mające doprowadzić do zakoń-
czenia walk, nie dały oczekiwanych rezul-
tatów, natomiast sprowokowały nasilenie
nacjonalizmu w Rosji. Polscy powstańcy
utworzyli w Warszawie i na Litwie tajny
rząd; jednak bez pomocy wojskowej obieca-
nej przez cesarza Francji Napoleona III
(1808-1873), niezadowolonego z pomocy
udzielonej Rosji przez Prusy, w maju 1864
powstanie ostatecznie upadło. Rosjanie za-
bili lub skazali na zesłanie uczestników
powstania i skonfiskowali ich majątki. Pol-
ska utraciła wszelkie prawa samorządowe
i została przekształcona w prowincję rosyj-
skiego imperium; językiem obowiązkowym
w urzędach i szkołach stał się język rosyjski.
PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA 1655-1660.
Król Szwecji Karol X (1622-1660) dążył
do opanowania pobrzeży bałtyckich Rze-
czypospolitej (patrz POLSKO-SZWEDZKA WOJNA o
INFLANTY DRUGA 1617-1629). Najechał Polskę
prowadzącą wojnę z Rosją (patrz
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656; ROSYJSKO-
-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658). Zwyciężył w kilku
bitwach i opanował znaczną część Polski
oraz Żmudzi. Poddała mu się i przeszła na
jego stronę większość wojska polskiego.
Król polski Jan Kazimierz (1609-1672)
uszedł na austriacki Śląsk. Obroniła się
tylko Jasna Góra pod Częstochową. Przy-
śpieszyło to wybuch powstania narodowego
w końcu 1655, wzięło w nim udział wojsko.
Jan Kazimierz powrócił do kraju. W lutym
1656 Karol Gustaw wyruszył w kierunku
Lwowa, by zdławić powstanie. Wojna par-
tyzancka prowadzona głównie przez Stefana
Czarnieckiego nad Sanem doprowadziła do
wyniszczenia głównej armii szwedzkiej
i zmusiła Karola Gustawa do odwrotu.
Polacy obiegli i zdobyli Warszawę (kwiecień
- czerwiec). Karol Gustaw 25 czerwca zawarł
przymierze z Fryderykiem Wilhelmem
(1620-1688), elektorem brandenburskim
i władcą Prus Książęcych. Obaj odnieśli
zwycięstwo w wielkiej bitwie pod Warszawą
(28-30 lipca 1656), ale okazało się ono
bezowocne. Jesienna ofensywa polska do-
prowadziła do odzyskania dalszej części
kraju. W końcu tego roku Szwedzi zawarli
przymierze z Jerzym II Rakoczym, księciem
Siedmiogrodu. Jego najazd na Polskę prze-
prowadzony wespół ze Szwedami doprowa-
dził do spustoszenia znacznej części kraju
(1657). Tymczasem Dania sprzymierzyła się
z Polską i wypowiedziała wojnę Szwecji (l
czerwca). Karol Gustaw opuścił Jerzego II
i rozpoczął podbój Holsztynu, Szlezwiku
i Jutlandii - posiadłości Danii. Jerzy II
otoczony przez Polaków i Tatarów pod
Czarnym Ostrowiem kapitulował ze swą
armią (22 lipca). Fryderyk Wilhelm zerwał
ze Szwedami i zawarł przymierze z Polską
za cenę suwerenności Prus Książęcych (tra-
ktaty welawsko-bydgoskie, 19 września, 6 li-
stopada). Karol Gustaw w lutym 1658 prze-
szedł po lodzie morze, zajął wyspę Fionię
i zagroził Kopenhadze, stolicy Danii. Wy-
musił na Danii traktat pokojowy w Roskilde
(24 lutego 1658). Niezadowolony z układu
zerwał go 15 sierpnia i rozpoczął oblężenie
Kopenhagi. Flota holenderska wsparta przez
Duńczyków odniosła zwycięstwo w Sundzie
(8 listopada) nad flotą szwedzką, która
musiała zrezygnować z blokady Kopenhagi.
Branderburczycy, Austriacy i Polacy wyparli
Szwedów z Holsztynu i Szlezwiku i części
Jutlandii, a z Bornholmu i Trondheimu
wyparli ich Duńczycy i Norwegowie. Ob-
rońcy Kopenhagi odparli szturm szwedzki
w lutym 1659, po zwycięstwie Danii w bit-
wie pod Nyborgiem i kapitulacji armii
szwedzkiej w listopadzie 1659, szwedzki
rząd regencyjny, który objął władzę po
śmierci Karola (zmarł na febrę przygotowu-
jąc najazd na Norwegię), podpisał pokój
w Oliwie w 1660. Traktatem pokojowym
Polska uznawała posiadanie przez Szwecję
Inflant, Dania odzyskiwała Bornholm
i Trondheim, ale traciła Skawę. Utwier-
dzano suwerenność Prus Książęcych. Dru-
ga, czyli wielka wojna północna 1700--
1721. Gdy w 1697 królem został Karol XII
(1682-1718), Szwecji zagrażali aż trzej wład-
cy, którzy w 1700 wszczęli z nią wojnę.
Król duński, Fryderyk IV (1671-1730)
chciał wcielić Holsztyn-Gottorp do Danii.
Król polski, August II (1670-1733), jako
elektor saski, chciał zdobyć Inflanty i obiegi
Rygę, największe miasto Inflant. Car Rosji,
Piotr I Wielki (1672-1725), wystąpił prze-
ciw Szwecji, aby zdobyć Ingrię i obiegł
Narwę. Karol najpierw zaatakował Danię
i zajął Kopenhagę, zmuszając przeciwnika
do zawarcia pokoju. Potem rozbił armię
rosyjską pod Narwą. Zwyciężył Sasów pod
Rygą (19 lipca 1701), zajął Kurlandię i Lit-
wę, opanował Warszawę; pobił armię sas-
ko-polską pod Kliszowem 19 lipca 1702, po
czym zajął Kraków. 2 maja 1703 Karol
pobił Sasów w bitwie pod Pułtuskiem.
W 1704 pod naciskiem Karola szlachta
polska z ugrupowania antyaugustowskiego
wybrała na .króla Stanisława Leszczyńskiego
(1677-1766). 13 lutego 1706 Karol zwycię-
żył Sasów i Rosjan pod Wschową. Następnie
wyparł Rosjan z Białorusi. We wrześniu
wkroczył do Saksonii. August II zawarł
pokój zrzekając się polskiego tronu na rzecz
Stanisława Leszczyńskiego. We wrześniu
1707 Karol wyruszył z Saksonii, aby na
czele armii liczącej 40 tysięcy żołnierzy
podjąć wyprawę poprzez wschodnią część
Polski i Białoruś w kierunku Rosji. Pod
Hołowczynem 14 lipca 1708 zwyciężył Ros-
jan. Dalej jednak Rosjanie stawiali opór
stosując szańce polowe i zasieki. Doznawał
braku żywności. Wobec tego mając nawią-
zane kontakty z Iwanem Mazepą (1640?--
1709), zadnieprzańskim hetmanem kozac-
kim, przeszedł na Ukrainę. Mazepa jednak
pociągnął za sobą tylko niewielką część
Kozaków. W czasie srogiej zimy wymarło
wielu Szwedów. 28 czerwca 1709 Karol
poniósł klęskę w bitwie z Piotrem I pod
Połtawą, po której z zaledwie 1800 ludźmi
uszedł do Mołdawii stanowiącej lenno turec-
kie. W latach 1701-1710 Piotr podbił In-0władzę między rywalizującymi dowódcami.
grię, Inflanty, rozpoczął podbój Finlandii.Kierując się zasadami Suną, w celu zjedno
Rosjanie wyparli Szwedów i Stanisława z czenia kraju wojska Kuomintangu pod do
Polski, na jej tron wrócił August. Szwecjawództwem generała Czang Kaj-szeka
w alczyła z koalicją - Rosją, Prusami od(1886-1975) wyruszyły w lipcu 1926 z Kan
1715, Saksonią, Hanowerem od 1715 i -Da tonu, siedziby Kuomintangu, i skierowały
nią, która w 1709 ponownie przystąpiła dosię na północ. Do sierpnia opanowały pro
wojny. Wojska szwedzkie pobiły w 1710w incję Junan, a do października m iasta
Duńczyków w Skanii (południowy kraniecWuzhang, Hankow, Hanyang i Nanzhang.
Szwecji) i zwyciężyły armię duńsko-saskąWiosną 1927 Kuomintang sprawował władzę
w Meklemburgii (1713), jednak w Holszty - nad wszystkimi prowincjami na południe od
nie wojska rosyjskie, duńskie i saskie zmu - rzeki Jangcy oraz nad prowincją Honan na
siły Szwedów do kapitulacji (1714). Karolpółnocy. Jedną z przyczyn powodzenia armii
nakłonił Turków do rozpoczęcia krótko - Kuomintangu była zasada wpojona żołnie
trwałej wojny z Rosją (patrzROSYJSKO-TURE-CKA rzom, że nie wolno grabić ludności cywilnej,
WOJNA 1710-1711). Karol w 1714 przybył do stąd po raz pierwszy w historii Chin wojsko
Stralsundu nad Bałtykiem . W latachbyło życzliwie przyjmowane przez mieszkań
1711-1713 sprzymierzeni opanowali prawieców. Ważną rolę odegrała również skuteczna
całe Pomorze Szwedzkie. W latachpropaganda. W ciągu lata pogłębił się jednak
1712-1714 Rosjanie zajęli większą częśćrozłam w szeregach Kuomintangu. W celu
Finlandii. Sojusznicy obiegli Stralsund i rozwiązania sporu Czang Kaj-szek zrezygno
zdobyli go w grudniu 1715. Karol uszedłwał z dowodzenia, partia zwolniła rosyjskich
do Szwecji, najechał Norwegię (wówczasdoradców, usunęła komunistów i radykałów
w unii z Danią), został jednak śmiertelnie1przeprowadziła reorganizację. Wiosną 1928
postrzelony w okopach w czasie przygoto - Czang Kaj-szek ponownie objął dowództwo
wań do oblężenia Fredrikshaldu (Halden)armii i podjął ofensywę na północ. Jeden
w grudniu 1718. Po śmierci Karola armiaz sympatyzujących z Kuomintangiem gene
szwedzka wróciła do kraju. Ustalono -wa rałów z północy zdobył Pekin, stolicę Chin,
runki pokoju; w traktatach podpisanycha drugi uciekł do Mandżurii. Zwycięstwo
w Sztokholmie (1719-1720) Szwedzi w - za zjednoczyło Chiny, stolicę przeniesiono
mian za duże odszkodowanie zrzekli sięz Pekinu na południe, do Nankinu. W ten
księstw Bremy i Yerden na rzecz Hanoweru i sposób zakończyła się pierwsza faza planu
przekazali Prusom Szczecin i część -za Sun Czong-szana: zjednoczenie kraju po
chodniego Pomorza. D ania w zamian zaprzez działania militarne i rozpoczęła się
pewną sumę zrezygnowała ze zdobytychdruga faza: uświadamiania politycznego.
ziem, z wyjątkiem Szlezwiku. Na mocyPatrz także C HIŃSKA W OJNA DOMOWA
traktatu z Nystad (1721) Rosja zatrzymała1930-1934.
Inflanty, Ingrię, część Karelii i wiele wysp
na Bałtyku, a zrzekła się Finlandii. RosjaPÓŁNOCNO-ZACHODNIE POWSTANIE. Patrz
stała się dominującym mocarstwem Europy. RIELA POWSTANIEDRUGIE isss.

PÓŁNOCNA WYPRAWA 1926-1928. Po P O Ł N O C N O A F R Y K A Ń S K IE K A M P A- N IE 1 9 4 0 -

śmierci Sun Czong-szana (Sun Yat-sena)1943. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II
(1866-1925), założony przez niego w połu
- głównym celem państw Osi w Afryce Pół -
dniowych Chinach Kuomintang, czyli chiń
- nocnej było zdobycie Kanału Sueskiego,
ska Partia Narodowa, podzielił się na dwaa tym samym osiągnięcie panowania na
ugrupowania - prokomunistyczne i prawi- Morzu Śródziemnym; dlatego też alianci
cowe. W północnych Chinach trwała walka starali się utrzymać te strategicznie ważne
tereny. Większość walk toczyła się wzdłuż nawet przed podjęciem przez Austrię próby
wybrzeży Libii i Egiptu; dużą rolę odegrałyuniezależnienia się w czasie NAPOLEOŃ-
czołgi, lotnictwo oraz miny przeciwczołgoweSKICH WOJEN - kłopoty te skończyły się
i przeciwpiechotne. We wrześniu 1940 włos- dopiero z końcem jego panowania. Gdy
ka armia wkroczyła do Egiptu, ale Brytyj- Portugalia, sojusznik Wielkiej Brytanii, nie
czycy zdołali ją odeprzeć; do lutego 1941 chciała uczestniczyć w blokadzie kontynen-
Włosi zostali pokonani. Niemiecki Afrika talnej (bojkot handlowy Wielkiej Brytanii
Korps, specjalnie przeszkolony do walk na narzucony przez Napoleona), Napoleon za-
pustyni przez swego dowódcę, generała Er- pewnił sobie zgodę Hiszpanii na przemarsz
wina Rommla (1891-1944), znanego pod wojsk dla uderzenia na Portugalię. Wzbu-
przydomkiem „Lis pustyni", wszedł do dziło to powszechne niezadowolenie Hisz-
walki w marcu 1941 i wyparł Brytyjczyków panów i doprowadziło w 1808 do abdykacji
z Libii z powrotem do Egiptu. Brytyjska 8. króla Karola IV (1748-1819) na korzyść
Armia zaczęła kontrofensywę w listopadzie syna Ferdynanda VII (1784-1833), przyję-
tego samego roku i odrzuciła Niemców na tego entuzjastycznie przez naród. Napoleon
zachód. W maju 1942 Niemcy i Włosi pod zmusił jednak Ferdynanda do zwrotu koro-
dowództwem Rommla jeszcze raz rozpoczęli ny ojcu, który następnie zrzekł się swych
ofensywę, rozbili Brytyjczyków w wielkiej praw na rzecz cesarza Francuzów. Napoleon
bitwie pancernej na linii El-Ghazala-Bir oddał koronę swemu bratu, Józefowi Bona-
Hakeim (28 maja-13 czerwca 1942) i od- partemu (1768-1844), co stało się przyczyną
rzucili ich około 400 kilometrów w głąb wybuchu powstania narodowego popierane-
Egiptu. Brytyjczycy umocnili swój front go przez Wielką Brytanię. Po porażkach
rozciągający się od El-Alamejn na wybrzeżu pod Bailen i Vimeiro w 1808 Francuzi
do depresji tektonicznej El-Kattara, pus- poddali Lizbonę. Napoleon osobiście objął
tynnego terenu niemożliwego do przebycia. dowództwo nad wojskami francuskimi i na
Afrika Korps nie zdołał przełamać tej pozy-początku 1809 był bliski zwycięstwa nad
cji. 23 października 1942 8. Armia brytyjska
Brytyjczykami pod Coruną. Jeszcze w 1809,
przejęta przez generała Bernarda L. Mont- gdy Francja zajęta była walkami w Austrii,
gomery'ego (1887-1976) rozpoczęła decy- Anglicy pod dowództwem sir Arthura Wel-
dującą ofensywę po ciężkim bombardowaniu lesleya, lorda Wellingtona (1769-1852) po-
lotniczym i artyleryjskim niemieckich po- wrócili, by wyprzeć Francuzów z Portugalii
zycji. Brytyjczycy przełamali niemieckie i wkroczyć do Hiszpanii. 28 lipca 1809
pozycje obronne i zmusili Rommla do roz- pokonali Francuzów pod Talavera, ale Fran-
poczęcia jednego z najdłuższych odwrotów cuzi otrzymali posiłki i odzyskali przewagę.
w historii - w kierunku zachodnim, do Od 1811 wojska Wellingtona niepowstrzy-
Tunezji. Bitwa pod El-Alamejn udaremniła manie odzyskiwały kolejne portugalskie
Rommlowi zamiar zdobycia Kairu i Kanału twierdze przygraniczne. Doszły do Sala-
Sueskiego i zaliczana jest do jednej z decy-
manki i Madrytu i do 1812 usunęły Fran-
dujących bitew tej wojny, wpłynęła również cuzów z południowej Hiszpanii. Wellington
bardzo korzystnie na morale wojsk sojusz- nie zdołał zająć Burgos, ale w 1813 roz-
niczych. Po porażkach zadanych im przez gromił Francuzów pod Vitorią i ruszył za
wojska brytyjskie i amerykańskie w Tunezji nimi w pościg do Francji, gdzie rozpoczął
wojska Osi w Afryce Północnej skapitulo- oblężenie Bayonne i Bordeaux. Jego działa-
wały 12 maja 1943. nia połączyły się z wysiłkami sojuszników
na innych frontach. Wojna na Półwyspie
PÓ Ł W Y SPU IB ER Y JSK IE G O W O JN A- 1808-
Iberyjskim ściągnęła na jego mieszkańców
1814. Napoleon (1760-1821) zawsze na- okrucieństwa i zainicjowała liczne rewolucje
potykał kłopoty na Półwyspie Iberyjskim, w całej Ameryce Łacińskiej.
 PRACERIA 1440.Pięciomiesięczny bunt nował niejaki Guy Fawkes (1570-1606).
francuskich książąt i magnatów wybuchł poO spisku dowiedziano się z tajemniczego
podobnym powstaniu w Pradze (stąd nazwa)listu nadesłanego do jednego z lordów .
i pozostałej części Czech. STULETNIAList zaw ierał ostrzeżenie, by nie brać
WOJNA obniżyła autorytet francuskiegoudziału w otwarciu obrad parlamentu,- je
monarchy, a przydała potęgi możnowład-żeli chce się uniknąć „przerażającego -wy
com, którzy niekiedy osiągali całkowitąbuchu". Aresztowany w piwnicy Fawkes
niezależność. Karol, chcąc wzmocnić swojązostał poddany torturom; na mękach -uja
władzę, zabronił zaciągania i utrzymywaniawnił nazwiska spiskowców, których wkró -
prywatnych armii (co kładło kres prywat - tce ujęto. Fawkesa powieszono, innych
nym wojnom), na co część magnatów i ksią - uczestników spisku stracono lub uwięzio -
żąt, łącznie z synem Karola, delfinem, póź - no. Spisek przyczynił się do uchwalenia
niejszym królem Ludwikiem XI (1423- - jeszcze surowszych praw wymierzonych
1483), oraz dowódcy zaciężnych armiiprzeciw angielskim katolikom.
podnieśli bunt w Poitou w lutym 1440.
Zwyciężeni tam przez armię królewską,P R Z E D M IE Ś C IE (A R R A B A L ), P O W S T A N IE N A
przenieśli się pod wodzą księcia Burbon naPRZEDMIEŚCIU814. W 805 spisek mający
terytoria Burbonów i tam ponieśli kolejnąna celu obalenie Al-Hakama I (zm. 822),
porażkę. Walki zakończył pokój z Cusset;muzułmańskiego emira Kordoby (Hiszpa -
uczestnicy buntu i ich przywódcy łącznienia) z dynastii Omajjadów, zakończył się
z Janem II (zm. 1476), księciem Ałencon,niepowodzeniem. Represje i podatki -Al-
który walczył z Joanną d'Arc (1412-1431)Hakama budziły coraz większe niezadowo -
w Orleanie w 1429, zostali potraktowanilenie przeciwników emira i doprowadziły
łagodnie. Rywalizacja między władzą -mo w końcu do wybuchu w marcu 814 gwał -
narszą a książętami zakończyła się dopierotownych zamieszek wznieconych przez mie -
w 1477, kiedy wojskom Ludwika udało sięszkańców przedmieść (arrabal) Kordoby.
złamać potęgę wielkich panów, na którychStraż pałacowa zwyciężyła ludzi atakujących
czele stał Karol Śmiały z Burgundiipałac emira, a później zgładziła (przez - uk
(1433-1477). Patrz takżeANGIELSKO-FRAN- rzyżowanie) trzystu notabli z przedmieść.
CUSKA WOJNA 1475; BURGUNDZKO -SZWAJCARSKA Przedmieścia spustoszono i zburzono, a ich
WOJNA 1474-1477;HUSYCKIE WOJNY; DWÓCH Róż mieszkańców (60 tysięcy) wypędzono z- Hi
WOJNY 1455-1485. szpanii; część z nich osiedliła się w Fezie,
w Maroku; inni zostali piratami, popłynęli
PROCHOWY SPISEK 1605. Tajne działania do Aleksandrii w Egipcie i opanowali mias-
podejmowane przez kraje katolickie w celuto, skąd ich w 827 wyparto, uszli na Kretę.
obalenia władz w Anglii (inicjowane zwykleAl-Hakam w 814, a w 837 jego następca
przez Hiszpanię) stały się również bodźcememir Abd ar-Rahman II (788-852) okrutnie
do zawiązania spisku w kraju; uczestnicyzdławili również bunty hiszpańskich chrześ -
konspiracji zamierzali wysadzić parlamentcijan oraz żydów w Toledo (Hiszpania).
i zabić króla Jakuba I (1566-1625) w dniu
5 listopada 1605 (ustalony termin, w którym„PUCZ PIWIARNI" 1923(monachijski
król miał otworzyć obrady parlamentu).pucz.) Adolf Hitler, przywódca partii nazi -
Miał to być początek wielkiego powstaniastowskiej, kierował nieudaną próbą obalenia
angielskich katolików, dążących do ustano - republikańskiego rządu Niemiec. 8 listopada
wienia rządu, który uwolniłby ich od prze - 1923 w Monachium bojówkarze jego partii
śladowań. Spiskowcy z katolickich hrabstwwdarli się na duży polityczny mityng miej -
środkowych zgromadzili w piwnicy pod Izbąscowych prawicowych polityków w jednej
Lo rd ó w 3 6 b aryłek p ro ch u, któ ry ch pil- z piwiarni i wymusili na bawarskich przy-
wódcach deklarację lojalności wobec nazis- (1729-1796), przejęła tron. Podawanie się
tów. Głównym uczestnikom spotkania udało Pugaczowa za cara, żarliwe nauki starowier-
się jednak zbiec i zmobilizować wojsko ców i obietnice zniesienia pańszczyzny po
przeciwko zamachowcom. Hilter uciekł, gdy zdobyciu władzy przez Pugaczowa sprawiły,
uświadomił sobie, że nie zyska poparcia że zdołał zebrać armię złożoną z jaickich
armii, ale został wkrótce aresztowany. Kozaków, chłopów i miejskiej biedoty, a ta-
W czasie dziewięciomiesięcznego pobytu kże Baszkirów. W latach 1773-1774 armia
w więzieniu, w twierdzy Landsberg, napisał Pugaczowa bez powodzenia oblegała Oren-
„Mein Kampf", książkę, która stała się burg nad rzeką Jaik. Pierwsze oddziały
świętą księgą narodowego socjalizmu. Jak- wysłane przez Katarzynę zostały pobite
kolwiek pucz zakończył się fiaskiem, przy- w listopadzie 1773. Następne siły carycy
czynił się jednak do wzrostu popularności zwyciężyły jednak Pugaczowa pod Tatisz-
Hitlera w społeczeństwie; wielu Niemców czewą 2 kwietnia, a pod Samarskim Gorod-
uważało go odtąd za bohatera. kiem 12 kwietnia. Powstańcy odeszli na
Ural, a stamtąd ruszyli na Powołże. 23 lipca
P U E B L O PO W S T A N IE 1680.Pod koniec zdobyli Kazań, a 17 sierpnia Saratów.
XVI w. Hiszpanie zaczęli posyłać misjo- 4 września Pugaczow został pobity pod
narzy katolickich do wiosek indiańskich Carycynem (Wołgograd). Pugaczow zdołał
na terenie obecnego Meksyku, gdzie mie- ujść. Zdradzony, został wydany władzom,
szkały wówczas różne plemiona Indian, przewieziony do Moskwy i stracony w 1775.
którym Hiszpanie nadali wspólną nazwę Carskie reformy jeszcze bardziej umocniły
Pueblo. Indianie szybko podporządkowali instytucję pańszczyzny w Rosji.
się kolonizatorom, ale z biegiem czasu
niszczenie przez Hiszpanów świętych obie- PU NICK A W O JN A PIER W SZA 264-241
któw Indian budziło coraz większą niechęć p.n.e. W czasie gdy Rzymianie powiększali
do hiszpańskich zdobywców. W 1680 zna- swoje terytoria na Półwyspie Apenińskim,
chor i wódz, Pope (zm. ok. 1690) zjednoczył Kartagina, fenickie miasto w Afryce Pół-
pod swoim przewodnictwem Hopi, Zuni nocnej, rozciągnęła swoją władzę nad za-
i inne plemiona Pueblo. W sierpniu tegoż chodnią częścią Morza Śródziemnego i jego
roku wybuchło powstanie przeciw Hisz- wybrzeżami łącznie z Sycylią. W 264 Rzy-
panom. Indianie zabili około 400 hiszpań- mianie podstępnie opanowali Messanę i od-
skich kolonistów i misjonarzy, spalili mi- rzucili żądanie Kartagińczyków, domagają-
sje, wypędzili Hiszpanów ze stolicy Santa cych się oddania miasta, co stało się bezpo-
Fe i niszczyli wszystkie ślady kultury hi- średnim powodem wojny. Walki toczyły się
szpańskiej. Po śmierci Pope Indianie zno- głównie na Sycylii. Rzymianie, którzy chcie-
wu podzielili się na nie związane ze sobą li pokonać Kartaginę również na morzu,
plemiona. W 1692 Hiszpanie odzyskali te- przystąpili do budowy okrętów i zbierania
reny zajęte przez Pueblo i zrównali z ziemią załóg, co było przedsięwzięciem bardzo
wiele indiańskich wiosek. kosztownym. Mimo kilku porażek na Sycy-
lii, w Afryce Północnej i na morzu Rzymia-
PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774. nie zyskali jednak panowanie na Morzu
W 1773 na stepach nad rzeką Jaik (obecnie Śródziemnym; wojska Kartaginy na Sycylii,
Ural) pojawił się niespodziewanie Jemieljan pozbawione posiłków i zaopatrzenia, po
Pugaczow, podając się za zdetronizowanego klęsce floty kartagińskiej w bitwie u Wysp
cara Piotra III (1728-1762). W rzeczywisto- Egadzkich, musiały się poddać (241). Zgod-
ści Piotr został zamordowany w czasie RO- nie z warunkami traktatu pokojowego Sy-
SYJSKIEGO PRZEWROTU 1762, po któ- cylia została rzymską prowincją, a Kartagina
rym jego żona, Katarzyna II Wielka musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję.
 Mimo tej klęski żądny odwetu wódz kar-
tagiński Hamilkar Barkas (270P-228) zaczął
zakładać kolonie w Hiszpanii. Po jego śmie-
rci syn Hannibal (247-183) podjął działania
ojca w Hiszpanii i w 218 zebrał tam dużą
armię. Armia Hannibala (w tym także około
80 słoni) szybkim marszem przeszła przez
południową Francję, pokonała Alpy i wkro-
czyła do północnej Italii, rozpoczynając
nową wojnę. Druga wojna punicka 218-202
p.n.e. (wojna Hannibala). Rzymianie nie
byli przygotowani do walki z dużą, dobrze
uzbrojoną armią Kartaginy, której szeregi
powiększyli jeszcze Galowie. Hannibal zadał
im kolejne klęski w bitwach nad rzeką
Ticinus (218), nad Trebią (218) i nad Jezio-
rem Trazymeńskim (217). Szczególnie cięż-
ką klęskę ponieśli Rzymianie w bitwie pod
Kannami, 2 sierpnia 216. Rzymiane stracili
w tej bitwie ponad 50 tysięcy ludzi. Han-
nibal liczył, że podbite ludy italskie po-
wstaną przeciw Rzymianom i przyłączą się
do niego; okazało się, że tylko nieliczni
skorzystali z tej okazji. Nowy wódz rzymski
zmienił taktykę; unikał otwartych bitew,
cofał się i zmuszał Kartagińczyków do
wyczerpywania zapasów i sił ludzkich w da-
remnych pościgach. W latach 210-206 Scy-
pion Afrykański Starszy (237-183) zdobył
kartagińską Hiszpanię, a w 204 wylądował
w Afryce. Wówczas Hannibal pośpieszył na
odsiecz Kartaginie. W bitwie pod Zamą
w 202 Rzymianie zadali mu druzgocącą
klęskę. Rzymianie nałożyli na Kartaginę
kolejną ogromną kontrybucję, kartagińską
flota wojenna została zredukowana do dzie-
sięciu okrętów, ponadto zastrzegli sobie
prawo nadzoru nad kartagińską polityką
zagraniczną. Wkrótce Kartagina odzyskała
w dużej mierze swoją pozycję centrum han-
dlowego. W 150 Kartagina bez zgody Rzy-
mu podjęła próbę obrony przed najazdem
sprzymierzonej z Rzymem Numidii. Rzy-
mianie potraktowali to jako pretekst do
wypowiedzenia wojny Kartaginie. Trzecia
wojna punicka 149-146 p.n.e. Wojnę prze-
ciw Kartaginie sprowokował prawdopodob-
nie król Numidii Masyniss (238P-149).
Kartagina została oblężona w 149, broniła
się przez trzy lata, dopiero w 146 armia
rzymska pod wodzą Scypiona Młodszego
(Emilianus) (185?-129) zdobyła szturmem
miasto. Kartaginę zburzono. W walkach,
z głodu i chorób zginęło 90% mieszkańców
miasta, a ci, którzy ocaleli, zostali sprzedani
w niewolę. Rzym na terenach kartagińskich
utworzył prowincję, a pozostałe miasta pu-
nickie przejęły handel zdominowany przed-
tem przez Kartaginę. Patrz także CELTYBE-
RYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e..
Q
OUANTRILLA NAPADY 1861-1865. Żądny
krwi awanturnik William Clarke Quantrill
(1837-1865), były nauczyciel, walczący
w czasie WOJNY SECESYJNEJ po stronie
Południa, dowodził sympatyzującą z Kon-
federacją bandą morderców, w której znale-
źli się Cole Younger (1844-1916), William
Andersen (zm.1864), Frank James (1843--
1915) i jego młodszy brat Jesse (1847--
1882), który przyłączył się do bandy
w 1864 (patrz ANDERSONA NAPAD 1864). W
Kansas i Missouri ludzie Quantrilla stale
nękali oddziały Unii, napadali, grabili i mor-
dowali ludność pod pozorem, że walczą po
stronie Konfederacji (rzeczywistym ich ce-
lem była kradzież pieniędzy i kosztowności).
Najbardziej osławione wyczyny Quantrilla
to napad na Olathe (Kansas), ograbione
i spalone 6 września 1862; napad na warownię
Lawrence, której ludność sprzyjała zniesieniu
niewolnictwa, gdzie 450-osobowa banda
Quantrilla 21 sierpnia 1863 zastrzeliła 180
mężczyzn, kobiet oraz dzieci i spaliła więk-
szość budynków; napad na Baxter Springs
(Kansas), gdzie 6 października banda pokona-
ła prawie 100 żołnierzy Unii, a potem zastrze-
liła wszystkich jeńców, również cywilów.
Później, wskutek rywalizacji jej przywódców,
banda Quantrilla rozpadła się; z grupą dwu-
dziestu wiernych zwolenników Quantrill
przeniósł się do Kentucky, gdzie wytropili go
żołnierze Unii; w czasie ucieczki został
postrzelony w plecy i złapany. Zmarł od rany
w więzieniu w Louisville 6 czerwca 1865.
 R
R A D Z IE C K A IN T E R W E N C J A W A F-G Ado
N ISPersji
T A i tam zmarł. Mewar zawarł pokój,
NIE. Patrz AFGAŃSKAWOJNA DOMOWA1979-. w którym w zamian za zniesienie dżizji
poczynił ustępstwa terytorialne. Chociaż
RADlPUTÓW POW STANIE PRZECIW trudno AU- było wierzyć w lojalność pokona -
R A N G Z E B O W I 1 6 7 9 -1 7 0P9ra. w ow ie rn y nych Radżputów, Aurangzeb przeniósł dwór
muzuimanin, indyjski cesarz z dynastii do Dekanu i nigdy więcej nie ujrzał Delhi
Mogołów Aurangzeb (1618-1707), który i Hindustanu (równina Gangesu w północ -
przyjął tytuł Alamgir (Zdobywca świata), nych Indiach) (patrzMARATHÓW i MOGO-ŁÓW
postanowił podnieść godność islamu przez WOJNA 1681-1705). Radżputowie Mar waru
poniżenie hindusów (wyznawców hinduiz - nadal walczyli (do 1707); Adźit Singh
mu) i ich władców. W 1678 pojmował obwożony po Dekanie jako więzień królew -
małoletniego radżputańskiego następcę tro - skiej krwi, został uwolniony w 1709 po
nu Marwaru (Dźodhpur), hindusa Adźita MOGOŁÓW WOJNIE DOMOWEJ 1707- -
Singha (1678-ok. 1720), wcielił Marwar do 1708. Patrz takżeA U R A N G Z E B A W O JN Y
swego państwa, ale Radźmutowie Marwaru i 1636-1657.
Mewaru podjęli z nim walkę w 1679.
Aurangzeb przeniósł dwór cesarski do Adź- R A S Z T R A K U T Ó W l Ć O L Ó W W O940- J N A ok .
meru w zaprzyjaźnionym państwie hindu - 972. W czasie pierwszej wojny ĆA-
skim Amber (Dźajpur), ponownie ujął Adźi ta LUKJÓWI RASZTRAKUTÓW w Indiach
Singha (którego na krótko uwolnili żoł - Rasztrakutowie, dawni wasale Ćalukjów,
nierze Radżputów), przywrócił zniesiony mieli okazję do powiększenia terytoriów
w 1562 przez poprzedniego cesarza Akbara przez przyłączenie do nich Malwy, króles -
(1542-1605) znienawidzony podatek pogłów- twa położonego na północ od rzeki Nar-
ny (dżizja), przy czym zrobił to tylko dlate - mady, a za panowania króla Kryszny III
go, że podatek płacili wyłącznie hindusi, (wzmian. 939-968) - do zdobycia dawnego
oraz rozkazał zburzyć ponad 250 świątyń terytorium Pallawów jeszcze nie opanowa -
hinduskich we wszystkich trzech państwach nego przez Ćolów. Jednakże za panowania
Radżputów. W 1681 syn Aurangzeba, książę króla Parantaki I (wzmian. 907-953) Ćolo-
Akbar (zm. 1704), podniósł bunt. Przyczyną wie zaczęli przyłączać te ziemie do swego
buntu były m.in. okrutne prześladowania królestwa; w 940 odebrali Rasztrakutom
hindusów. Opuszczając Adźmer Akbar -za Nellur. Później z kolei Kryszna i jego
brał ze sobą swoją armię i zawarł porozu - następca Indra IV (koniec panowania w 973)
mienie z Radźmutami przeciw ojcu. Chociaż zwyciężyli Ćolów, którzy ponieśli duże stra -
wojska Akbara były liczniejsze niż Aurang - ty terytorialne - stracili między innymi
zeba, intrygi cesarza sprawiły, że Akbara równiny Wengi i Tamil (948-967). Raszt -
opuścili książęta Radżputów i jego własne rakutowie walczyli o Kańćipuram, stolicę
wojska. Akbar uciekł do Dekanu, gdzie najpierw Ćolów, potem Pallawów, potem
daremnie starał się o pomoc, potem udał się znowu Ćolów; zdobyli miasto w 972. Zwy-
cięstwa te zapewniły Rasztrakutom pano - ków i za wprowadzone „reformy" prawa
wanie nad południową częścią Indii jednak 0 ubogich (1834), które pogorszyły ich
tylko na krótko, gdyż w czasie drugiej wojny los. Gniew członków sprzysiężenia budziły
Ćalukjów i Rasztrakutów dynastia chyliła przede wszystkim rogatki i komory celne
się szybko ku upadkowi. W 975 wojna na drogach Walii. Nowe rogatki i wzrost
zakończyła się ustanowieniem drugiej -za opłat przeważyły szalę. Spiskowcy zaczer
chodniej dynastii Ćalukjów i doprowadziła pnęli motto z Księgi Rodzaju: „Błogosła
do wojen ĆALUKJÓW I ĆOLÓW. wili Rebekę i rzekli jej... niech twoi po
tomkowie posiądą bramę tych, którzy ich
R AZI N A PO W STA N IE 1665-1671. Po w oj- nienawidzą!"; uczestnicy sprzysiężenia na
nie ROSYJSKO-POLSKIEJ 1658-1667 zywali każdego przywódcę „Rebeka", a ka
Stiepan (Stieńka) Razin (zm. 1671), którego żdego członka „jej córką". Mężczyźni prze
brat został stracony za dezercję, w 1665 brani w szaty kobiece, z toporami i po
został przywódcą ubogich Kozaków z gór - chodniami, napadali nocą na rogatki i ko
nego biegu Donu. W latach 1667-1668 mory celne; zniszczyli w sumie około 120,
dokonywał napadów na obszary położone ale zaskoczonym poborcom myta na ogół
nad dolnym biegiem Wołgi oraz rzeki Jaik nie wyrządzali krzywdy. W 1834 wojsko
(Ural), a w latach 1668-1669 - na perskie 1 policja usiłowały przeciwdziałać napa
wybrzeże Morza Kaspijskiego. Władze -ro dom , ale te ustały dopiero po w prow a
syjskie udzieliły amnestii razinowcom w -za dzeniu poprawek do prawa o poborze myta
mian za wydanie broni, statków i jeńców, i zmniejszeniu liczby rogatek.
co Razin wypełnił tylko częściowo. Wrócił
nad Don wraz z ludźmi i łupem. W kwietniu RED RIYER, POWSTANIE NAD RED RIYER.
1670 Kozacy Razina (około 7000 ludzi) PatrzR IE L AP O W ST A N IEPIE R W SZ E1869-1870.
zdobyli Carycyn (Wołgograd) i wymordo -
wali tamtejszą szlachtę, a 3 lipca w sile 12 RED RIYER, WOJNA INDIAN ZNAD RZEKI
tysięcy wzięli szturmem Astrachań. Do Ko - R E D R IY E R 1874-1875. W końcu lat sześć
-
zaków dołączyły tysiące chłopów, połączone dziesiątych X IX w . dw ie g ru py In dian
siły ruszyły w górę Wołgi. Razinowcy zdo - - Czejenów, Arapahów, Komańczy, Kataka
byli Saratów i obiegli Symbirsk. Przeciw i K iow a - przesiedlono do rezerw atów
niezdyscyplinowanym 20-tysięcznym wojs - w Oklahomie i Teksasie. Wielu z nich nie
kom Razina wyruszyła armia carska; 15-16 znosiło ograniczeń swobody, wymykało się
października 1670 wojsko Razina zostało i napadało na osady białych. Jesienią 1874
pobite pod Symbirskiem, Razin uciekł nad przeciw Indianom w yruszyły kawaleria
Don, został ujęty przez Kozaków niżowych i piechota USA dowodzone przez generała
w kwietniu 1671, przekazany do Moskwy Williama T. Shermana (1820-1891). Wojs -
i tam stracony. Wojska carskie stosowały ko stoczyło 14 zaciętych bitew* przeważnie
krwawe represje. Obiegły i zdobyły Ast - w dolinie rzeki Red, w północnym Teksasie.
rachań (8 grudnia 1671), ostatni ośrodek Żołnierze zniszczyli obozowiska zimowe
oporu powstańców. kilku plemion w kanionie Pało Duro (patrz
KIOWA INDIAN WOJNA 1374) i przez całą zimę
C złonkow ie prześladowali wszystkich Indian w Tek
R E B E K I N A PA D Y 1842-1844. -
tajnego sprzysiężenia w wiejskim okręgu sasie; Indianie nigdy nie mieli dość czasu,
Carmarthenshire w Walii protestowali prze - by naprawić namioty i zająć się dobytkiem,
ciw wielu przejawom zła, potępiali rząd polować, wysuszyć mięso lub wypocząć.
brytyjski za opór stawiany przemysłowym W jednej z bitew zniszczono obóz wodza
i politycznym reformom wysuwanym przez Czejenów, który dał się zwieść i uwierzył,
czartyzm, za ucisk rolników, wzrost podat- że atakujące wojsko jest liczniejsze, niż to
 miało miejsce w rzeczywistości. Stopniowo kłopoty finansowe, skonfiskował własność
Indianie poddawali się i wracali do rezer- kościelną, dzięki czemu mógł lepiej uzbroić
watów; ich wodzów zamykano w więzie - i wyposażyć armię. Jesus Gonzalez Ortega
niach na Florydzie. Część Czejenów zbiegła (1824-1881) poprowadził wojska liberałów
do Kansas, ale wytropiono ich i bezlitośnie do zwycięstwa w pobliżu Guadalajary, a -po
wybito. Wojna na ogół nie dotknęła Koman- tem pod Calderonem (1860). Decydujące
czów, ponieważ przebywali daleko, na rów - zwycięstwo Ortegi nad wojskami Miramona
ninie Stakes; w końcu i oni ulegli, gdy zdali w bitwie pod Calpulalpam 20 grudnia 1860
sobie sprawę, że nigdy nie zdołają pokonać otworzyło liberałom drogę do stolicy. Juarez
białych. Do końca 1875 na południowych wkroczył do Meksyku l stycznia 1861.
równinach Ameryki nie było już ani koczu - Przejął następnie władzę nad całym krajem
jących Indian, ani stad bizonów. i zaczął wprowadzać w życie reformy prze -
widziane w konstytucji. Patrz także M EK-
R E F O R M Y , W O J N A O R E F O R M Y -M E SYKAŃSKO-FRANCUSKA
K SY K A Ń WOJNA 1861-1867.
SKIE 1857-1860.Reformatorskie postano -
wienia meksykańskiej konstytucji z 1857 REGULATORÓW REWOLTA 1771 (wojna
spotkały się z poparciem liberałów i sprze- 0 sprawiedliwość). Farmerzy z pogranicza,
ciwem konserwatystów. Generał Felix Zu- z zachodnich okręgów Karoliny Północnej,
loaga (1814-1876), konserwatysta, opanował wysuwali wiele zarzutów wobec wschodniej
stolicę, miasto Meksyk, zmusił liberalnego arystokracji, która zdominowała władze ko
prezydenta Meksyku, Ignacio Comonforta lonii. W 1768 zawiązali związek, którego
(1812-1863) do udania się na emigrację celem był protest przeciw nierównemu opo
i na początku 1858 objął urząd prezydenta; datkowaniu i korupcji w sądow nictw ie.
zastąpił go potem inny konserwatysta, Mi- W rok później grupa nadgranicznych far
guel Miramon (1832-1867). W 1858 w Qu- merów i osadników, która przybrała miano
eretaro zebrał się kadłubowy Kongres i -og „regulatorzy", zyskała przewagę w zgroma
łosił prezydentem Meksyku liberała, Benito dzeniu prowincji, jednak brytyjski guber
Juareza (1806-1872). W stolicy, w Meksyku, nator prowincji, William Tryon (1729-
konserwatyści opanowali armię, popierani -1788), rozwiązał zgromadzenie, nim zdo
byli także przez Kościół i bogaczy. Rząd łało rozpocząć działanie. Początkowo poko
liberałów, dysponujący źle uzbrojonymi woj- jowo nastawieni regulatorzy zaczęli działać
skami ochotniczymi, musiał ujść z Quereta- gwałtowniej; gdy adwokata uznanego za
ro do Guadalajary, stamtąd na wybrzeże winnego przekupstwa puszczono wolno, re
Oceanu Spokojnego i do Panamy; w końcu, gulatorzy wdarli się do budynku sądu i po
4 maja 1859, obrał za swą siedzibę port bili go. W 1771 rząd uchwalił Bloody Act,
Yeracruz. W 1859 Stany Zjednoczone -uz który postanawiał, że ludzie dopuszczający
nały ten rząd i przekazały liberałom broń. się buntu, winni są zdrady. Napięcia przy
Armia liberałów pod dowództwem Santosa bierały na sile; w maju tegoż roku Tryon
Degollado (zm. 1861) walczyła na zachodzie, wysłał 1200 żołnierzy, którzy 16 maja 1771
przegrała jednak wszystkie większe bitwy; stoczyli bitwę przy Alamance Greek z dwo
szczególnie dotkliwe były porażki pod Ta- ma tysiącami źle uzbrojonych regulatorów
cubayą (11 kwietnia 1859) i Calayą (listopad 1 rozbili ich doszczętnie. Sześciu regulato
1859). Na początku 1859 Miramon usiłował rów powieszono, reszta musiała złożyć przy
wyprzeć Juareza z Yeracruz, jednakże na sięgę na posłuszeństwo władzy kolonii.
nizinie wielu żołnierzy zachorowało i zmar-
ło. Degollado ruszył w kierunku Meksyku, REPUBLIKA Z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTAN-
ale przegrał bitwę pod Chapultepec w kwiet- DARZE, POWSTANIE W KALIFORNII 1846.
niu 1859. Rząd Juareza, mający ogromne Po wybuchu MEKSYKAŃSKIEJ WOJNY
1846-1847, amerykańscy osadnicy w Kali - w alk i Fo rt G arry .Riel u ciekł z k raju .
fornii pod wodzą kapitana C. Fremonta W 1870 teren sporny został włączony do
(1813-1890) wypędzili władze meksykań - prowincji Manitoba, po czym uchwalono
skie i 14 czerwca 1846 ustanowili niepod - wówczas wiele praw, których domagał się
ległe państwo pod nazwą Republika z Nie - Riel, jak np. wydzielone szkoły francuskie
dźwiedziem na Sztandarze. W lipcu amery - dla Metysów. Riela drugie powstanie 1885
kańska eskadra pod dowództwem komodora (północno-zachodnie powstanie). Metysi
Johna D. Sloata (1781-1867) zdobyła stolicę i Indianie przenieśli się do obecnego Sas-
Kalifornii, Monterey, podniosła amerykań - katchewan i tam walczyli o zachowanie
ską flagę i ogłosiła przynależność Kalifornii tytułu własności do swoich ziem. Wezwany
do Stanów Zjednoczonych. Gdy na początku przez Metysów Riel powrócił i został przy -
1847 dotarł tam generał Stephen W. Kearny wódcą otwartego powstania, ustanowił rząd
(1794-1848), stwierdził, że Kalifornia znaj - tymczasowy i nawoływał Indian do przyłą -
duje się już pod panowaniem USA, a władzę czenia się do walki. Królewska Kanadyjska
sprawują Fremont i komodor Robert Stock- Policja Konna, powołana w 1873, oraz armia
ton (1795-1866), następca Sloata. Rozpo - kanadyjska przystąpiły wspólnie do walki
częła się rywalizacja o władzę między Stock- z powstaniem; otoczyły główną siedzibę
tonem a Kearnym; Fremont poparł Stock- Riela w Batoche i pokonały go zdecydowa -
tona. Rząd USA utrzymał nominację Kear- nie 12 maja 1885. Riela ujęto, postawiono
ny'ego, a Fremont stanął przed sądem przed sądem pod zarzutem zdrady i powie -
wojskowym za niesubordynację. Meksyk szono. Egzekucja sprowokowała protest
formalnie zrzekł się Kalifornii w 1848. francuskich Kanadyjczyków w Quebecu
i zaciekły spór na temat wydzielonych szkół
REWOLUCJA 1848.Patrz AUSTRIACKA RE - w Manitobie i Quebecu.
WOLUCJA 1848-1849;FRANCUSKAREWOLUCJA1848;
NIEMIECKA REWOLUCJA 1848; WĘGIERSKA REWOLUCJA RIFENÓW W OJNA 1893. M uzułmańscy Ber-
1848-1849;WŁOSKA REWOLUCJA berowie zwani Rifenami, zamieszkujący -gó
1848-1849. ry Er-Rif w północnej części Maroka, -za
grażali hiszpańskim posiadłościom na ma -
RIELA POWSTANIE PIERWSZE 1869-1870 rokańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego.
(powstanie nad Red River). Kiedy w 1869 Gdy sułtanowi Maroka nie udało się uspo -
Kompania Zatoki Hudsońskiej przekazała koić Rifenów, Hiszpanie wznieśli fortyfika -
rządowi kanadyjskiemu posiadane przez nią cje dookoła swojej enklawy Melilla. Rifeno-
obszary w obecnej południowej Manitobie, wie wkrótce rozpoczęli oblężenie enklawy.
francusko-kanadyjscy potomkowie Indian Atak Rifenów oraz zabójstwo komendanta
obawiali się, że mogą utracić swoje tradycyj- Melilli spotkały się z ogromnym oburze -
ne prawa do osiedlania się w dolinie rzeki niem opinii publicznej w Hiszpanii. W -lis
Red. Louis Riel (1844-1885), Metys fran - topadzie 1893 wysłano do Melilli 25-tysięcz-
cuskiego pochodzenia, stanął na czele zbroj - ną armię, która wyparła Rifenów. Zawarto
nego powstania i zdobył Fort Garry (Win- traktat w Fezie (1894), w którym sułtan
nipeg) w listopadzie 1869. Ustanowiono rząd zgodził się na zapłacenie Hiszpanii 25 -mi
tymczasowy, którego prezydentem został lionów peset odszkodowania wojennego
Riel. Doszło do walk między stronnikami i ukaranie Rifenów, ponadto Hiszpanii wol -
Riela i angielskimi osadnikami. Wysłano no było rozbudować fortyfikacje enklawy,
regularne wojska brytyjskie pod dowódz - dookoła której ustanowiono strefę buforową.
twem pułkownika Gameta J. Wolseleya
(1833-1913), które miało stłumić powstanie. RIFENÓW WOJNA 1919-1926 (Abd el-Kri-
24 sierpnia 1870 powstańcy poddali bez ma powstanie). W 1919 posiadłości hisz-
 pańskie w północnym Maroku atakowali na wienia rządów czarnej większości w opano-
wschodzie Rifenowie, muzułmańscy Berbero-wanej przez białych Rodezji (Zimbabwe)
wie, pod wodzą Abd el-Krima (1882-1963), utworzyły koalicyjny Front Wyzwolenia
a na zachodzie Marokańczycy prowadzeni Zimbabwe, łącząc partyzanckie siły zbrojne
przez rozbójnika Ahmeda ibn Muhammada walczące o obalenie dotychczasowych władz.
Rajsuliego (1875-1925). Wysoki komisarz Czarni partyzanci założyli bazy w Zambii
hiszpański Maroka, Damaso Berenguer oraz na terenach opanowanych przez FRE-
(1873-1953), uporał się z Rajsulim, natomiast
LIMO w Mozambiku i stamtąd atakowali
generał Fernandez Silvestre (zm. 1921) po-
Rodezję. Po upadku kolonialnego imperium
niósł klęskę; 21 lipca 1921 Abd el-Krim Portugalii w Afryce (patrz ANGOLI WOJNA o
zwyciężył w bitwie pod Anual, w której NIEPODLEGŁOŚĆ 1901-1976; MOZAMBIKU WOJNA o
poległ Silvestre oraz 12 tysięcy żołnierzy
NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974) premier Rodezji łan
hiszpańskich (z ogólnej liczby 20 tysięcy).
Douglas Smith (ur. 1919) stwierdził, iż kraj
Porażka zmusiła Hiszpanów do odwrotu otaczają z trzech stron nieprzyjazne
z terenów na wschodzie, na których Abd el-
państwa afrykańskie, ogłosił stan
Krim ustanowił „Republikę Rifu", obwołał się
wyjątkowy i rozpoczął walkę z partyzantami.
jej prezydentem i przygotowywał się do Mozambik zamknął granicę z Rodezją (ok.
wyparcia Francuzów z całego Maroka i prze-
1300 km długości), ale wojska Rodezji często
jęcia władzy. Z dobrze uzbrojoną, 20-tysięcz-
naruszały tę granicę w pościgu za partyzan-
ną armią Rifenów ruszył na południe i po tami. W 1976 żołnierze rodezyjscy zniszczyli
drodze do Fezu zdobył w 1925 wiele francus-
obóz uchodźców pozostający pod patrona-
kich strażnic. Francuzi i Hiszpanie odłożyli
tem Organizacji Narodów Zjednoczonych,
na bok wzajemną rywalizację w Maroku dowództwo armii stwierdziło bowiem, że
i zawarli sojusz w celu prowadzenia wspólnej
obozy są miejscem schronienia partyzantów.
walki z Abd el-Krimem. Dyktator hiszpań- Również czarni rebelianci działali z trzech
ski, Miguel Primo de Rivera (1870-1930), kierunków w Zambii. Gdy obie strony
osobiście dowodził dużym francusko-hisz- zaczęły dopuszczać się coraz większych
pańskim korpusem ekspedycyjnym, który gwałtów, Stany Zjednoczone i Wielka Bry-
wylądował we wrześniu 1925 w zatoce Alhu-tania podjęły działania na rzecz porozumie-
cemas na wodach przybrzeżnych Morza Śró- nia pokojowego na drodze negocjacji, jednak
dziemnego i ruszył w kierunku głównej kwa-
biali Rodezyjczycy nie chcieli wyrzec się
tery Abd el-Krima w Targuiście. Od południa
politycznej i gospodarczej władzy, a czar-
szybkim marszem ruszyła w kierunku półno-nych mieszkańców dzieliły spory plemien-
cnym 160-tysięczna armia francuska pod ne, ideologiczne i polityczne. W 1978 par-
komendą marszałka Philippe'a Petaina tyzanci zaatakowali ogniem z moździerzy
(1856-1951), wypierając zaciekle walczących
Umtali, jedno z większych miast Rodezji;
Rifenów na terytorium na północ od Tazy w odwecie armia rodezyjska zbombardowała
(1925). Wobec nieuniknionej porażki w walce
bazy w Mozambiku położone w odległości
z przeważającymi siłami Abd el-Krim poddał
ok. 200 km od granicy. W 1978 osiągnięto
się 26 maja 1926; został zesłany na wyspęw końcu porozumienie w sprawie konstytu-
Reunion. Na konferencji w Paryżu (16 czerw-
cji przyznającej władzę czarnej większości.
ca-10 lipca 1926) Francja i Hiszpania przy-
Nazwa kraju została zmieniona na Zimbab-
wróciły granice swych stref w Maroku, które
we Rodezją, a w wyborach (24 kwietnia
ustanowiono w traktacie z 1912. 1979) ponad 67% głosów zdobyła partia
biskupa Abla Muzorewy (ur. 1925), który
RO D E Z Y JSK A W O JNA D O M O W A - 1971-
został pierwszym czarnym premierem kraju.
1980. W końcu 1971 rywalizujące ugrupo- Porozumienie zakwestionowali jednak przy-
wania afrykańskie zmierzające do ustano- wódcy dwóch dużych ugrupowań tubyl-
czych, Joszua Nkomo (ur. 1917) i Robert
Mugabe (ur. 1924), którzy kontynuowali
walkę. Jesienią 1979 Wielka Brytania zwo-
łała konferencję pokojową w Londynie, na
którą zaprosiła wszystkich afrykańskich
przywódców politycznych. Na konferencji
wypracowano porozumienie przyjęte przez
wszystkich. W końcu 1979 zniesiono sank-
cje nałożone na Rodezję przez Organizację
Narodów Zjednoczonych w 1966. W wybo-
rach w 1980 Mugabe otrzymał prawie 63%
głosów i został wybrany na premiera. Wiel-
ka Brytania przekazała mu ster rządów,
przyjęto oficjalnie nową skróconą nazwę
państwa: Zimbabwe.
RO DO S O BLĘŻENIE 305-304 p.n.e. W nie-
ustającej walce z Ptolomeuszem I (zm. 283?)
(patrz DIADOCHÓW WOJNA 323-231 p.n.e.) An-
tygon I (ok. 382-301) podjął niefortunną
decyzję oblężenia Rodos (wyspa i miasto).
Po utracie Cypru w 307 Ptolomeusz nie
miał żeglarzy i wobec tego dostawy drewna
z Rodos na budowę okrętów straciły na
znaczeniu, ale Antygon postanowił ukarać
mieszkańców wyspy za nieudzielenie mu
pomocy w wojnie z Egiptem. Zadanie to
powierzył swemu synowi Demetriuszowi I
(337P-283). Demetriusz przyprowadził na
Rodos 200 okrętów wojennych, 170 okrętów
transportowych, 40 tysięcy żołnierzy i 30
tysięcy robotników. Obrońcy zniszczyli pły-
wające osłony, zza których okręty greckie
atakowały port. Potem Demetriusz zbudo-
wał olbrzymią wieżę oblężniczą Helepolis
(Burzycielkę miast); mieszkańcy miasta
wznieśli jednak dwa mury wewnętrzne i spa-
lili Helepolis. Demetriusz zastosował pod-
kony, ale obrońcy odpowiedzieli kontrpod-
kopami. Demetriusz próbował przeprowa-
dzić atak z zaskoczenia, ale i ta próba
zawiodła. Usiłował zablokować port, ale nie
w pełni mu się to udało, obrońcy otrzymy-
wali drogą morską żywność i najemnych
żołnierzy od Ptolomeusza. Po roku oblęże-
nia Demetriusz otrzymał rozkaz przerwania
działań. Rodyjczycy uzyskali prawo zacho-
wania neutralności w wojnie między Anty-
gonem i Egiptem, nadali Demetriuszowi
ironiczny przydomek Poliokertes („Oblega-
jący") i zbudowali Kolosa Rodyjskiego, aby
wyrazić swą radość ze zwycięstwa.
R O G U E R IY E R , W O J N Y N A P R Z E K Ą R O O U E
1855-1856. W połowie XIX w. zaczęły
się nieporozumienia między gubernatorem
Terytorium Waszyngton a dowództwem
armii USA; przyczyną ich była polityka
wobec Indian - gubernator, popierany
przez białych osadników, chciał usunąć
Indian i zająć ich ziemie, natomiast armia
sprzeciwiała się takiej grabieży. W górzy-
stych okolicach rzeki Rogue, w Oregonie,
komendant Fort Lane często angażował
wojsko w nieporozumienia między India-
nami i osadnikami, którzy zaczęli atakować
wioski indiańskie. W październiku 1855
przeniósł do fortu indiańskie kobiety
i dzieci, chcąc zapewnić im bezpieczeństwo.
Tuż potem wojowniczo nastawieni osad-
nicy napadli na wioskę indiańską i zabili
27 wojowników, a w odwecie Indianie za-
bili 27 osadników. Biali w ciągu zimy
atakowali wybrane losowo obozowiska In-
dian. 27 maja 1856 Indianie mieli się pod-
dać pod Big Meadow żołnierzom Fort La-
ne, ale zamiast skapitulować, nagle zaata-
kowali żołnierzy. Ostrzeżony dowódca ka-
zał wojsku okopać się, po czym aż do
nadejścia odsieczy (28 maja) żołnierze og-
niem z karabinów i haubic odpierali ko-
lejne fale napierających Indian. Indianie
uciekli, po miesiącu poddali się i zostali
wypędzeni do rezerwatów na wybrzeżu
Oceanu Spokojnego.
ROHANA ROKOSZE. Patrz BEARNEŃSKIE Ro-
KOSZE.
ROHILLÓW W OJNA 1774. Rohillowie, lud
pochodzenia afgańskiego, wyparty na
wschód przez Nadir Szacha (1688-1747),
osiadł w 1740 w okręgu Rohilkhand (Uttar
Pradesz) w północno-środkowej części Indii.
W 1771 zagrożeni przez Marathów, zwrócili
się o pomoc do nababa Oudhu, który posłał
 do nich najemników. Rohillowie nie za- Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (ka -
placili za tę pomoc, a na dodatek ruszyli na deci). Domagając się „ziemi dla ludu",
Oudh, który teraz sam atakowany był przez chłopi przejmowali lub niszczyli majątki
Marathów. Brytyjski gubernator generalny ziemskie. Robotnicy w czasie strajku kole -
Bengalu Warren Hastings (1732-1818) pra - jowego w Moskwie domagali się zmiany
gnąc, by Oudh stanowiło zaporę między praw obywatelskich oraz powszechnej amne -
Marathami a wschodnią częścią Indii, zgo - stii. Car uległ swojemu doradcy, hrabiemu
dził się oddać do dyspozycji nababa brygadę Siergiejowi Wittemu (1849-1915), i wydał
żołnierzy Kompanii Wschodnioindyjskiej. Manifest Październikowy (30 października
W 1773 Oudh i żołnierze brytyjscy zmusili 1905), w którym przyznał swobody obywa -
Marathów do wycofania się. Później nabab telskie, konstytucję i zapowiedział wybory
z pomocą najemników brytyjskich zwyciężył do Dumy (zgromadzenie narodowe). Wyda -
Rohillów w Miranput Katra w lutym 1774 wało się, że cele rewolucji zostały osiągnięte,
i włączył Rohilkhand do Oudh. Hasting ale car nadal rządził jak despota i popierał
dostał swoje buforowe państwo, Oudh -po reakcyjny terror (patrzCZARNEJ SOTNI NAPADY
większyło terytorium i tylko parlament 1906-1911). 16 grudnia 1905 władze
brytyjski w Londynie był niezadowolony; aresztowały i wtrąciły do więzienia prawie
Hasting został oskarżony o nadużycie wła - 200 członków rady St. Petersburga. Tydzień
dzy, ale proces zakończył się uniewinnie - później protestujący robotnicy wzniecili
niem. Patrz takżeMARATHÓW WOJNY. powstanie w Moskwie. W dwóch miastach
rosyjskich doszło do walk ulicznych między
RO SYJSK A REW O LUCJA 1905. Niezadow-o robotnikami i lojalnymi wojskami rządo -
lenie wielu grup społecznych w Rosji - chło
- wymi, które zdławiły bunt.
pów, robotników, szlachty, a także pod -
bitych narodów - z istniejącego porządku RO SYJSK A REW O LUCJA 1917. Patrz BOL
-
podważało stabilność władzy carskiej; sytua
- SZEW ICKAREW OLUCJA1917; LUTOW A REW OLUC JA
cję pogłębiła jeszcze klęska Rosji w ROSYJ- R O SY JS K A 1917; K O R N IŁO W A P ucz 1917;
SKO-JAPOŃSKIEJ WOJNIE 1904-1905. PA Ź D Z IE R N IK O WRAE W O L U C JAR O SY JS K A1917.
22 stycznia 1905 (krwawa niedziela) robot-
nicy z popem Gieorgijem Haponem ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1604-1613.
(1870?-1906) na czele wyruszyli w pocho - P a trz„S M U T A" w R O S J I1 60 4 -1 6 1 3 .
dzie pod Pałac Zimowy, carską rezydencję
w St. Petersburgu, by wręczyć carowi Mi - ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.
kołajowi II (1868-1918) petycję ze skargami Wojna domowa wybuchła w kilka miesięcy
i postulatami. Cara w tym czasie nie było po rozwiązaniu przez bolszewików Dumy
w pałacu. Wojska rządowe otworzyły ogień (zgromadzenia ustawodawczego) wybranej
do uczestników pochodu zabijając około 70, w powszechnych wyborach. (Lenin uznał
a raniąc prawie 300 robotników. Masakra ta Dumę za ciało kontrrewolucyjne.) W 1918
wywołała strajki w całym kraju. Minister zaczęła się walka między sprawującymi wła -
spraw wewnętrznych zaproponował uchwa - dzę bolszewikami (czerwonymi) a ich prze -
lenie umiarkowanej konstytucji, co spowo - ciwnikami - białymi. Wojnę zapoczątkowało
dowało znaczną aktywizację lewicowej opo - starcie pomiędzy przechodzącymi przez -Sy
zycji i doprowadziło do wybuchu strajku berię wojskami czeskimi a bolszewikami.
powszechnego, który 20-30 października Ukarani przez bolszewików Czesi napadli
1905 objął całą Rosję. Pojawiły się dwa na syberyjskie wioski. Wykorzystując oka -
ośrodki przewodzące rewolucji: Rady Dele - zję, biali rozpoczęli walkę z nowo tworzoną
gatów Robotniczych, których wiceprzewod - bolszewicką Armią Czerwoną i zajęli prawie
niczącym był Lew Trocki (1879-1940), oraz całą Syberię. W tym samym okresie, w lipcu
1918, w Jekaterynburgu zamordowany został w Azji Środkowej, zamieszkujący stepy na
car Mikołaj II (1868-1918) z rodziną. Mie- południe od Syberii, dostali się pod pano-
siąc później, przychodząc z pomocą białym, wanie Rosji w XIX w. Istotną rolę w pod-
we Władywostoku nad Morzem Japońskim porządkowywaniu plemion kirgiskich zaj-
wylądowały wojska brytyjskie, francuskie, mujących terytoria po rzekę Syr-Darię ode-
japońskie i amerykańskie, natomiast w Ar- grały twierdze wzniesione przez cara Alek-
changielsku nad Morzem Białym wylądowa- sandra I (1777-1825) i Mikołaja I (1796--
ły posiłki brytyjskie oraz amerykańskie, 1855). Na południe od Morza Aralskiego
które pomogły w umocnieniu władzy utwo- ataki ekstremistów islamskich na emirat
rzonego tam nowego rządu tymczasowego. Buchary oraz chanaty chiwański i kokan-
Dzięki pomocy z zagranicy tereny na dzki stały się pretekstem podboju tych
wschód od Uralu uwolniono spod władzy terytoriów przez rosyjskich gubernatorów
bolszewików. Jednakże Armia Czerwona wojskowych. Rosyjskie wojska zajęły główne
pod dowództwem bolszewickiego komisarza miasta Taszkient (1865) i Samarkandę
ludowego spraw wojskowych, Lwa Trockie- (1868), a w 1867 mianowano rosyjskiego
go (1879-1940), przejęła inicjatywę i poko- generał-gubernatora nowej prowincji tur-
nała trzy armie białych na terenie Kaukazu, kiestańskiej utworzonej między Morzem
Syberii i na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Aralskim a jeziorem Issyk-Kul. Po upływie
Czesi wycofali się, ale mocarstwa Ententy dwu lat od poniesionej porażki, w 1868,
nadal przysyłały wojska i dostawy wyposaże- emir Buchary (muzułmanin) zgodził się na
nia do walki z bolszewikami. Terror i zabój- zwierzchnictwo Rosji w zamian za zacho-
stwa szerzyły się po obu stronach, pogłębiał wanie tronu. Chan Chiwy zrobił to samo
się brak zaufania bolszewików do wszyst- w 1873, a między Morzem Kaspijskim
kich, którzy nie przyłączyli się do nich. Gdy i Amu-Darią Rosjanie utworzyli prowincję
zawiodły rokowania pokojowe, jedna armia zakaukaską. Gdy chan Kokandy nie chciał
białych ruszyła na Moskwę i doszła do Orła, podporządkować się władzy Rosji, wojska
około 320 km na południe od Moskwy, rosyjskie najechały chanat i wcieliły go do
drugą armię białych dzieliło tylko 10 km od Rosji (1876). Do 1881 ustanowiono rosyjski
Piotrogrodu (Sankt Petersburg). Armia Cze- Turkiestan, zajmujący rozległe obszary
rwona odparła białych i pokonała ich w No- w Azji Środkowej, od Morza Kaspijskiego
worosyjsku nad Morzem Czarnym. W listo- na wschód do granicy chińskiej oraz od
padzie 1919 w ręce czerwonych wpadła działu wodnego Irtysza na południe, do
kwatera główna dowódcy wojsk białych, granicy z Afganistanem.
admirała Aleksandra Kołczaka (1874-1920)
w Omsku, na Syberii, później mocarstwa R O SY JSK I P R Z E W R Ó T 1762.
G w ardię i sfery
Ententy wycofały z walk swoje wojska, dworskie zrażało postępowanie cara Piotra III
(1728-1762). Szczególny opór budziły próby
a oddziały białych walczące na sprzyjającym
ściślejszego podporządkowania cerkwi i og-
bolszewikom terenie zaczęły ponosić ciężkie
straty. Krwawa wojna domowa, w czasie raniczenie jej praw. Jego ambitna żona,
której doszło również do KRONSZTADZ- Niemka, Katarzyna (1729-1796), zawiązała
KIEGO BUNTU, zakończyła się w 1921; spisek mający na celu przejęcie władzy; do
spisku wciągnięto gwardię carską pozyskaną
bolszewicy mocno dzierżyli władzę w całym
przez jej oficera i kochanka, Grigorija Or-
kraju (łącznie z Syberią). Patrz także FIŃSKA
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJ- łowa (1734-1783). W czasie pobytu Piotra
SKO-POLSKA WOJNA 1919-1920. w Oranienbaumie, w pobliżu Petersburga
Katarzyna z Peterhofu przybyła do stolicy
i mając poparcie trzech pułków gwardii
ROSYJSK I PO DBÓ J AZJI ŚRO DKO W EJ- 1865-
1881. Turkmeńscy i tatarscy koczownicy ogłosiła się władczynią 9 lipca (28 czerwca
 wg kalendarza starego stylu) 1762. Katarzy - powstania tatarskiego. Rosja podjęła wojnę
na została koronowana w Soborze Kazań- w przymierzu z cesarzem niemieckim Józe -
skim na carycę i natychmiast ogłosiła- defem I. W 1787 Suworow udaremnił odzys -
tronizację Piotra; wszystko przeprowadzono kanie Krymu przez Turków, zadając klęskę
bardzo szybko, tak że stronnicy syna Kata - ich desantowi pod Kinburnem, a Piotr
rzyny Pawła (1754-1801), którego matka Rumiancew w 1788 wkroczył do Mołdawii.
darzyła głęboką niechęcią, nie zdążyli stawić Rosyjska flota czarnomorska pod dowódz -
oporu. Tej sam ej nocy Katarzyna zjawiła twem bohatera amerykańskiej marynarki
się z wojskiem w Oranienbaumie, gdzie Johna Paula Jonesa (1747-1792), który- słu
skłoniła Piotra do formalnej abdykacji (10 żył w rosyjskiej flocie w stopniu kontr -
lipca). Tydzień później trzymany pod strażą admirała, zwyciężyła w czerwcu 1788 w dwóch
Piotr został zabity podczas awantury zaaran - bitwach morskich w pobliżu ujścia Dniepru.
żowanej przez brata Grigorija, Aleksieja W 1788 Rumiancew zdobył Oczaków nad
Orłowa (1737-1809), uczestnika spisku. Morzem Czarnym; doszło do rzezi Turków.
Rosjanie i Austriacy pobili Turków w bitwie
ROSYJSKO-AFOAŃSKA WOJNA 1885. pod Fokszananu (Focsani) na granicy mołdaw-
W1884 Rosjanie zajęli miasto Merw (Mary), sko-wołoskiej; Austriacy zdobyli Belgrad 1789.
przekroczyli sporną granicę afgańsko-rosyj- Po objęciu austriackiego tronu przez niechęt -
ską, a w 1885 w yparli w ojska afgańskie nego Rosji Leopolda II (1747-1792) doszło do
z okręgu Pandżdeh. Anglicy zaniepokojeni podpisania w Sistowej austriacko-tureckiego
wstrzymaniem przez Rosję prac angielsko- - traktatu pokojowego, na mocy którego Belgrad
rosyjskiej komisji ds. pokojowego ustalenia wrócił do Turcji (1791). Suworow w 1790
przebiegu granicy afgańsko-rosyjskiej - rozzdobył twierdzę Izmaił nad Dunajem, a admi -
poczęli przygotowania do obrony miasta rał F iodor U szakow rozbił flotę turecką
Herat, mającego zasadnicze znaczenie dla u przylądka Kaliakri (1791). Rosja i Turcja
bezpieczeństwa Indii. W porozumieniu -tymzawarły 9 stycznia 1792 w Jassach traktat
czasowym Rosja zgodziła się powstrzymać pokojowy. Rosja zwróciła Mołdawię, a zacho -
dalszy marsz wojsk do czasu ustalenia- grawała Oczaków i wszystkie zdobyte ziemie na
nic, jednakże wojska rosyjskie pogwałciły wschód od Dniestru.
wydane im rozkazy i stoczyły krwawą bitwę
pod Ak-Tepe 30 marca 1885, zadając Af- ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1918-1920.
gańczykom dotkliwą porażkę. Wydawało się, Patrz FI Ń SK A W O JN A o N IE PO D L E G Ł O Ś Ć
że wojna między W ielką Brytanią i Rosją 1918-1920.
jest nieunikniona, ale premier brytyjski
W illiam Gladstone (1809-1898) oparł się R O SY JSK O -F IŃ SK A W O JN A 1939-1940 (zi-
wojennym nastrojom w kraju i drogą roko - mowa wojna). W 1939 po wybuchu działań
wań zdołał osiągnąć porozumienie; Rosja wojennych w Europie Związek Radziecki
uzyskała okręg Pandżdeh, natomiast- Afzażądał, by Finlandia odstąpiła mu bazę
ganistan zachował przełęcz Zulfigar. Dalszy morską na półwyspie Hanko, zdemilitary-
przebieg granicy ustalono w 1887. zowała linię Mannerheima (ufortyfikowana
linia obrony przed Związkiem Radzieckim,
R O S Y J S K O -A U S T R I A C K O -T U R E C K Aprzecinająca
W O J N A Przesmyk Karelski) i ustąpiła
1787-1792.Do wznowienia wojny prowa - kilka wysp w Zatoce Fińskiej. Finlandia
dzonej przez Katarzynę (krążyły pogłoski, odmówiła; po zerwaniu rokowań w listopa -
że caryca pragnie podbić tureckie imperium) dzie 1939 Finlandię najechały siły armii
przyczyniło się wcielenie do Rosji Krymu radzieckiej liczące około miliona żołnierzy.
(1783), objęcie przez Rosję protektoratu nad Przez ponad trzy miesiące około 300-tysięcz-
Gruzją, a także tureckie próby wywołaniane wojsko fińskie (około 80% armii stano-
wili zmobilizowani rezerwiści) powstrzy-
mywało przeważające siły wroga świetnie
wykorzystując ciężkie warunki fińskiej zimy
(głębokie śniegi i temperatura poniżej zera).
W pobliżu wsi Suomussalmi we wschodniej
Finlandii Finowie wygrali trwającą miesiąc
bitwę, w której artyleria i piechota fińska
zdziesiątkowała dwie radzieckie dywizje
(11 grudnia 1939-8 stycznia 1940). Mimo
że na pomoc Finom przyszli solidaryzujący
się z nimi ochotnicy ze Szwecji i Norwegii,
a także wojska alianckie, wojska fińskie nie
zdołały w lutym 1940 odeprzeć zmasowa-
nych ataków wojsk radzieckich na linię
Mannerheima; wspartych ciężkim ogniem
artyleryjskim i atakami lotniczymi, wojska
radzieckie przełamały linię obrony, pono-
sząc przy tym ciężkie straty, i kontynuowały
ofensywę w kierunku Yiipuri (Wyborg).
Wyczerpani, bez wystarczającej pomocy
z zagranicy, Finowie poprosili o pokój i 12
marca 1940 przyjęli radzieckie warunki, to
znaczy oddali Przesmyk Karelski i Yiipuri.
W czerwcu 1941 Finlandia przyłączyła się
do najazdu Niemiec hitlerowskich na Zwią-
zek Radziecki (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA
FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945).
ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-1905.
W 1903 rząd japoński zaproponował rządo-
wi rosyjskiemu, aby wzajemnie uznać inte-
resy i przywileje ekonomiczne obu stron
w Mandżurii i Korei. Poprzednio Japonia
rozbudowała swoją flotę i armię. Rosjanie
przedłużali rokowania, aż w końcu 6 lutego
1904 zniecierpliwiony ambasador japoński
przerwał rozmowy i wrócił do kraju. Trzy
dni później japońska flota zatopiła dwa
rosyjskie okręty wojenne w pobliżu Czemul-
po (Inczhon, Korea) i przypuściła atak
torpedowy na główne siły rosyjskie w Port
Artur (Lushun), na chińskim półwyspie
Liaodong; reszta floty rosyjskiej tkwiła
w lodach we Władywostoku. Osiągnąwszy
przewagę na morzu, Japonia mogła prze-
transportować tysiące żołnierzy do Korei
i Mandżurii. Japończycy szybko zagarnęli
Koreę i l maja wtargnęli do Mandżurii. Do
września Rosjanie zostali wyparci na północ,
do Mukdenu (Shenyang); Japończycy oto-
czyli także Port Artur. Po dwóch krwawych,
choć nie rozstrzygniętych, bitwach Rosjanie
musieli jesienią wycofać się jeszcze dalej na
północ. 2 stycznia 1905 po ciężkim ob-
lężeniu skapitulował Port Artur. W tym
czasie Rosjanie wyprawili do tego akwenu
dużą eskadrę okrętów floty bałtyckiej. Na
początku 1905 Japończycy ponownie podjęli
ofensywę w Mandżurii, wygrali bitwę pod
Mukdenem (21 lutego-10 marca) i odrzucili
Rosjan o dalsze 100 km na północ. W maju
1905 przybyła rosyjska flota z Europy i skie-
rowała się w stronę Władywostoku, ale po
drodze natknęła się na flotę japońską. Bitwa
pod Cuszimą trwała dwie doby; flota rosyj-
ska poniosła druzgocącą klęskę, natomiast
Japończycy stracili tylko trzy torpedowce.
Prezydent USA Theodore Roosevelt
(1858-1919) zaofiarował pośrednictwo Sta-
nów Zjednoczonych w rozmowach pokojo-
wych, 10 sierpnia przedstawiciele walczą-
cych stron spotkali się w Portsmouth w sta-
nie New Hampshire, 5 września podpisali
tam traktat pokojowy. Rosja ustąpiła Japonii
część wyspy Sachalin (poniżej 50. równo-
leżnika), uznała japońskie „polityczne, woj-
skowe i gospodarcze interesy" w Korei,
przekazała Japonii terytoria, które dzier-
żawiła od Chin w Liaodong, zgodziła się
zwrócić Japonii koszty utrzymania rosyj-
skich jeńców i udzieliła prawa połowu ryb
u wybrzeży Syberii. Dzięki zadziwiającemu
i nieoczekiwanemu zwycięstwu Japonia zo-
stała uznana za światową potęgę, co było
dla niej najważniejszym osiągnięciem tej
wojny. Patrz także SAMILÓW RUCH NIEPOD-
LEGŁOŚCIOWY I9i9-i92o; CHIŃSKO-JAPOŃSKA
WOJNA 1894-1895.
ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723.
Druga, czyli Wielka PÓŁNOCNA WOJNA
bardzo wyczerpała siły Rosji, mimo to car
Piotr I Wielki (1672-1725), obawiając się,
że Turcja opanuje perskie nabrzeża Morza
Kaspijskiego, rozpoczął wojnę z Persją,
osłabioną powstaniami w Afganistanie
(patrz AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1720). Wojska przerażona ogniem artylerii rosyjskiej uciek
-
rosyjskie bez większego wysifku zdobyły ła, wojska perskie przegrały bitwę. Posuwa -
miasta Derbent w 1722 i Baku oraz Reszt jąc się w głąb Persji wojska rosyjskie Iwana
w 1723. Turcy ze swej strony podjęli rywa - Paskiewicza (1782-1856) zajęły Erewan
lizację z Rosją i zdobyli Tyflis (Tbilisi), i Tebriz w 1827. Gdy wojska perskie roze -
stolicę Gruzji. Na mocy traktatu z Peters - szły się z powodu nadchodzącej zimy, Ros -
burga z 12 września 1723 Rosja uzyskała janie wkroczyli i zdobyli Teheran, gdzie
wybrzeże Morza Kaspijskiego między Der- przejęli cały arsenał artylerii perskiej. To
bentem a Resztem. Traktat z Konstantyno - zakończyło wojnę; w traktacie z Turkman-
pola (1724) zapobiegł bezpośredniej wojnie czaju obie strony uznały rzekę Aras za
Rosji z Turcją; zgodnie z traktatem Turcy granicę rosyjsko-perską, Rosja uzyskała wy -
otrzymali zachodnią część Persji (zajęli łączne prawa do utrzymywania okrętów
w latach 1724-1725 Tebriz, Kermanszah wojennych na Morzu Kaspijskim, a Persja
i Hamadan), a Rosja część północną (za - zgodziła się zapłacić reparacje wojenne;
trzymując trzy regiony kaspijskie i zajęte Rosja otrzymała ponadto nowe terytoria
terytoria). i prawa handlowe.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813. Po R O S Y JSK O -P E R S K A W O JN A 1911.

PE R- P o
przyłączeniu do Rosji kaukaskich regionów SKIEJ REWOLUCJI 1906-1909 Rosja wy -
pozostających do tej pory pod zwierzchnic- słała wojska do Kazwinu dla ochrony swo -
twem Persji, Gruzji (1800) i Karabachu ich interesów. Następnie nie zgodziła się na
ugrupowania przeciwne aneksji stawiły opór wycofanie wojsk, pogwałcając tym samym
i zwróciły się o pomoc do Persji. Wojska porozumienie angielsko-rosyjskie z 1907.
rosyjskie obiegły Erewan w 1804, ale nadej
- Amerykanin, William Morgan Shuster
ście posiłków perskich pod wodzą szacha (1877-1960), zatrudniony w Persji jako
Fatha Alego (1762?-1835) i następcy tronu naczelny skarbnik dla uporządkowania - fi
księcia Abbasa (1783-1833) zmusiło Rosjan nansów państwa, starł się z Rosją, która
do wycofania się. Wojna ciągnęła się ze wyraźnie popierała nieudany zbrojny -za
zmiennym szczęściem, dopiero w 1812 w-bi mach stanu, przeprowadzony w połowie
twie pod Aslanduz Rosjanie zaskoczyli więk
- 1911 przez byłego szacha Persji Moham-
szą liczebnie armię perską pod wodzą Ab - mada Alego (1872-1925). Rosjanie dwu -
basa Mirzy i rozgromili ją. Mimo ogrom - krotnie wystosowali ultimatum, żądając usu -
nego zaangażowania Rosji w walce z Napo - nięcia Shustera, oba zostały odrzucone przez
leonem (patrzNAPOLEONA KAM PANIA ROSYJSKA zgromadzenie narodowe (Madżles) w -lis
1812), szach podpisał traktat poko jowy w topadzie 1911. Rosjanie dopuścili się okru -
Giulistanie (1813), w którym ustąpiłRosji cieństw w Tebrizie, w północnej Persji,
Gruzję, Karabach i inne ziemie kau kaskie. przejęli Azerbejdżan, a potem ruszyli na
Patrz takżeTURECKO-PERSKA WOJNA Teheran. Regent Persji, stojący na czele
1821-1823. rządu w okresie małoletności szacha Ah-
mada (1898-1930), dokonał 24 grudnia 1911
ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-1828. zamachu stanu, rozwiązał zgromadzenie,
Dwuznaczność traktatu zawartego w Giuli - powołał dyrektoriat dla sprawowania rządów
stanie z 1813 (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA i zgodnie z żądaniem Rosji zgodził się
1804-1813) i pośpiech, z jakim Rosja wcielała zwolnić Shustera.
nowo pozyskane terytoria, skłoniły Persję
w 1825 do złamania traktatu i podjęcia ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618.
próby odzyskania Gruzji. W bitwie pod Korzystając z zamętu w Rosji w okresie
Gandżą, 26 września 1826, kawaleria perska SMUTY i mając nadzieję na zdobycie mos-
kiewskiego tronu, król Polski Zygmunt III
Waza (1566-1632) najechał Rosję i obiegł
Smoleńsk w 1609. Wezwał wszystkich Po-
laków na Rusi do udzielenia mu pomocy.
Posłowie bojarscy zawarli w lutym 1610
w obozie pod Smoleńskiem układ z Zyg-
muntem III, w którym uznali za cara króle-
wicza polskiego Władysława (późniejszego
króla Władysława IV [1595-1648]). Na mo-
cy traktatu Dumie bojarskiej zapewniono
współrządy w kraju, właścicielom ziemskim
- nietykalność majątkową i osobistą oraz
pełnię władzy nad chłopami. Wyższe urzędy
w państwie zastrzeżono wyłącznie dla Ros-
jan. Tymczasem nowy dowódca rosyjski
Dymitr Szujski (zm. 1612) wyruszył z woj-
skiem na odsiecz Smoleńskowi. Naprzeciw
tej odsieczy stanął hetman Stanisław Żół-
kiewski (1547-1620) i rozbił doszczętnie
siły rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem
4 lipca 1610. W sierpniu tego roku wojsko
polskie dotarło pod Moskwę. Zawarto kolej-
ny układ, potwierdzający ustalenia układu
smoleńskiego. Porozumienie z bojarami ot-
worzyło Polakom drogę do Moskwy, do
której oddziały Żółkiewskiego wkroczyły
we wrześniu 1610. Tymczasem doszło do
poważnych rozdźwięków w obozie polskim:
król Zygmunt III - wbrew postanowieniom
układu z bojarami - zaczął dążyć do inkor-
poracji państwa rosyjskiego do Rzeczypos-
politej, przy czym władcą tego nowego
tworu państwowego miał być on sam, a nie
Władysław, plan króla stał w sprzeczności
z rozsądną polityką hetmana Żółkiewskiego,
który potrafił zaskarbić sobie zaufanie Mos-
kwy. Żółkiewskiemu nie udało się odwieść
króla od wcielania w życie nierealnych
planów. W 1611 mieszkańcy Moskwy oraz
prowincji zbuntowali się przeciw najeźdź-
com. Tłumiąc powstanie Polacy spalili zna-
czną część Moskwy, ale zostali oblężeni na
Kremlu przez pospolite ruszenie zorganizo-
wane na prowincji. Siły pospolitego ruszenia
zdołały powstrzymać wojska polskie idące
na odsiecz oblężonym rodakom; oblężona
od dłuższego czasu na Kremlu załoga polska
została zmuszona do kapitulacji 26 paź-
dziernika 1612. W 1613 na cara wybrano
Michała Romanowa (1596-1645), który po-
chodził ze starego rodu bojarskiego. Rzecz-
pospolita nadal okupowała wielkie obszary
Rosji, oddziały polskie lub podległe Pola-
kom penetrowały wiele rejonów kraju, do-
puszczając się wobec ludności gwałtów i gra-
bieży. Polacy początkowo nie uznali obioru
Michała Romanowa, uważali za jedynego
prawowitego władcę państwa moskiewskiego
polskiego królewicza Władysława. W latach
1612-1616 prowadzono przy pośrednictwie
austriackim rokowania polsko-moskiewskie,
nie dały one jednak rezultatu. Zdecydowano
się więc na rozstrzygnięcie militarne - wios-
ną 1617 Władysław podjął wyprawę na
Moskwę „po należną mu prawnie koronę".
Szturm Moskwy nie powiódł się. Rozpoczęte
wkrótce potem rokowania zakończyły się
23 grudnia 1618 (3 stycznia 1619) pod-
pisaniem we wsi Dywilino 15-letniego rozej-
mu, na mocy którego Smoleńsk i Siewiersz-
czyzna przechodziły we władanie Rzeczpo-
spolitej. Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA
1613-1617.
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634
(wojna smoleńska). Wobec zbliżającego się
terminu wygaśnięcia rozejmu z Polską
(patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618) car
Michał Romanów (1569-1645) przygotował
wojnę, chcąc odzyskać utracony w 1611
Smoleńsk. Po śmierci króla Polski i wiel-
kiego księcia litewskiego Zygmunta III Wa-
zy (1566-1632) car stwierdził, że termin
rozejmu obowiązywał tylko jego sygnata-
riuszy, po czym wyprawił we wrześniu 1632
Michała Szeina z 24-tysięcznym wojskiem.
18 października obiegł on Smoleńsk, bro-
niony przez dwutysięczną załogę. W marcu
1633 dotarły do Smoleńska posiłki (900
żołnierzy). Polacy 17 lipca 1633 odparli
szturm. Król Władysław IV (1595-1648)
30 sierpnia przybył z odsieczą na czele
25 tysięcy wojska. 19 września do króla
przyłączyło się jeszcze prawie 15 tysięcy
Kozaków zaporoskich. 21 września Włady-
sław uderzył na szańce rosyjskie na północ-
 nym brzegu Dniepru. Rosjanie wsparci
przez oddziały Szeina zza rzeki podejmowali
kontrataki, które zostały odparte, głównie
przez jazdę polską z drugiego rzutu. Polacy
ufortyfikowali się na zajętych pozycjach,
osaczając niemal szańce Matisona, który
wycofał się na południowy brzeg w nocy
z 22 na 23 września. 28 września Władysław
uderzył na szańce rosyjskie na południowym
brzegu Dniepru, leżące na zachód od miasta.
Zdobyto ich pierwszą linię. W nocy Ros-
janie odeszli na swe pozycje na wschód
Smoleńska, a następnie skupili tu całość
swych sił w jednym obozie. 19 października
Polacy zajęli Żaworonkowe Wzgórza na
północnym brzegu Dniepru, stanowiące do-
godną pozycję dla ostrzeliwania obozu Sze-
ina. Kontrataki rosyjskie zostały odparte.
W następnych dniach otoczono szańcami
polskimi obóz Szeina. Głód i brak nadziei
na odsiecz zmusiły Rosjan do kapitulacji 25
lutego 1634. Traktat pokojowy zawarto
w czerwcu 1634 w Polanówce na zasadzie
status quo. Władysław IV zrezygnował z ty-
tułu cara rosyjskiego i uznał Michała Ro-
manowa za cara Rosji.
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656.
W odwecie za porażkę poniesioną w walce
z Polakami na Ukrainie (patrz CHMIELNIC-
KIEGO POWSTANIE 1648-1054) Kozacy pod wodzą
Bohdana Chmielnickiego (1593P-1657)
zawarli sojusz z Rosjanami (ugoda perejas-
iawska). W 1654 wojska moskiewskie pod
dowództwem cara Aleksego (1629-1676)
rozpoczęły silne uderzenie na zajmowany
przez Polaków Smoleńsk. Armia rosyjska
posuwająca się w kierunku Smoleńska starła
się z wojskami polskimi i litewskimi pod
Orszą i Szepielewiczami (Polacy dowodzeni
przez księcia Janusza Radziwiłła ponieśli
klęskę). Na początku października poddała
się załoga Smoleńska. Działająca na północ-
nym zachodzie druga armia rosyjska zajęła
pod koniec lipca Połock, co dawało Ros-
janom znakomity punkt wyjściowy do dal-
szej ofensywy w głąb Rzeczpospolitej. Koń-
cowym akordem zwycięskiej kampanii ro-
syjskiej 1654 było zdobycie Witebska. Podej-
mowane na początku 1655 polskie i litew-
skie próby podjęcia kontrofensywy zakoń-
czyły się niepowodzeniem. Armia rosyjska
parła dalej naprzód - 13 lipca wojska cara
Aleksego zajęły Mińsk, a 10 sierpnia - mimo
pełnej poświęcenia postawy garnizonu pol-
skiego - Wilno. Wielkie Księstwo Litewskie
zostało niemal całkowicie zajęte przez Ros-
jan. Zaniepokojeni wzrostem potęgi Mosk-
wy Szwedzi podjęli interwencję zbrojną
w Polsce (miała ona na celu zarówno osła-
bienie Rzeczpospolitej, jak i Rosji). W tej
sytuacji Rosjanie zaczęli szukać kontaktów
z przebywającym na emigracji, na Śląsku,
królem Polskim Janem Kazimierzem
(1609-1672). Król zawarł sojusz z cesarzem
Świętego Cesarstwa Rzymskiego Leopol-
dem I (1640-1705) i podpisał rozejm z ca-
rem. Car ściągnął niepotrzebne teraz w Pol-
sce wojska z powrotem na Ukrainę i skiero-
wał je do walki ze Szwedami o Inflanty
(patrz ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658).
Wojna zakończyła się traktatem w Niemieży
w 1656, w którym Rosja i Polska zawarły
pakt skierowany przeciw Szwedom. Rozejm
przerwała następna ROSYJSKO-POLSKA
WOJNA 1658-1667.
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667.
Po wygaśnięciu trzyletniego układu z Rosją
(patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656) na
Litwie ponownie doszło do walki pomiędzy
Polakami a Rosjanami. Po początkowych
porażkach pod Wilnem i Kownem Polacy
wyparli później Rosjan z Litwy. W 1660
Rzeczpospolita mogła - po podpisaniu trak-
tatu oliwskiego, kończącego wojnę ze Szwe-
cją - przerzucić na wschód siły militarne,
zaangażowane dotąd na północy. Latem
i jesienią tego roku doszło do dwóch wiel-
kich kampanii na Białorusi i Ukrainie.
Wojska litewskie pobiły armię rosyjską pod
Lachowiczami i Połonką, wojska koronne
zaś dowodzone przez Jerzego Lubomir-
skiego (1616-1667) zadały klęskę oddziałom
kozackim pod Słobodyszczami. Wojna ogra-
niczyła się później do walk przygranicznych,
wreszcie zwycięstwo Polski w bitwie pod
Lublinem otworzyło w 1664 drogę do negoc-
jacji. Jednakże rokosz LUBOMIRSKIEGO
sparaliżował polski rząd, pozwalając Moskwie
na dyktowanie warunków traktatu pokojo-
wego. Na mocy traktatu w Andruszowie
(1667) Polska ustąpiła Rosji Smoleńsk i Ki-
jów (według traktatu na dwa lata, jednakże
Polska nigdy już Kijowa nie odzyskała),
Ukrainę podzielono między oba kraje, usta-
lając granicę na Dnieprze. Kozacy mieli
pozostawać pod wspólną kontrolą obu kra-
jów. Patrz także POLSKO-TURECKA WOJNA
1671-1677.
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920.
Po wycofaniu się zgodnie z warunkami
rozejmu z 1918 (patrz ŚWIATOWA WOJNA i
1914-1918) wojsk niemieckich z Polski, w lu-
tym 1919 na polskie terytoria nad Bugiem
wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej. W od-
powiedzi wojska polskie, dowodzone przez
Józefa Piłsudskiego (1867-1935), zepchnęły
wojska przeciwnika nad Berezynę i na Ukra-
inę. Sojusznicza Rada zaakceptowała tym-
czasową granicę między Polską a Rosją
Radziecką. Jednakże 28 stycznia 1920 przy-
wódcy rosyjscy usiłowali narzucić granicę
zgodną z istniejącą wówczas linią frontu, to
znaczy położoną dalej na zachód, Piłsudski
natomiast miał nadzieję przywrócić granice
z 1772 i opanować Ukrainę. W tym celu
zawarł układ z antyradzieckim ugrupowa-
niem Symona Petlury (1879-1926), po czym
rozpoczął ofensywę; armia polska weszła na
Ukrainę i zajęła Kijów (25 kwietnia-7 maja
1920). Potężne kontruderzenie radzieckie
wyparło Polaków z Kijowa i Wilna; pod
naporem armii rosyjskiej dowodzonej przez
Michaiła Tuchaczewskiego (1893-1937)
wojska polskie zaczęły uciekać. W połowie
sierpnia 1920 siły rosyjskie przybliżyły się
do przedmieść Warszawy, gdzie Polacy z po-
mocą Francuzów kierowanych przez gene-
rała Maxime'a Weyganda (1867-1965) prze-
szli do ofensywy i pokonali najeźdźców
w zaciętej dziesięciodniowej bitwie. Polska
armia pokonała wojska Tuchaczewskiego
w bitwie nad Niemnem we wrześniu 1920.
12 października 1921 strony zawarły wstęp-
ne porozumienie w Rydze i zgodziły się na
rozejm; porozumienie to zostało zatwier-
dzone 18 marca 1921. Patrz także LITEWSKA
WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJSKA WOJNA
DOMOWA 1918-1921.
R O S Y J S K O -S Z W E D Z K A W O J N A- 15 90 -
1595. Car rosyjski Fiodor I (1557-1598)
pragnął zdobyć należącą do Szwedów pół-
nocną część Estonii oraz jej największe
miasto, Rewel (Tallin). Armia rosyjska wy-
ruszyła na zachód w kierunku Narwy, nie-
daleko której na początku 1590 zwyciężyła
około 20-tysięczną armię szwedzką. Ob-
legając bronioną przez Szwedów Narwę,
wojska rosyjskie jednocześnie grabiły Es-
tonię. Rokowania doprowadziły do rocznego
rozejmu, Rosja uzyskała pewne miasta nad
Zatoką Fińską. Król Szwecji Jan III
(1537-1592) postanowił odzyskać miasta
ustąpione Rosji. Plan ten nie powiódł się
jednak. Jan III zmarł w czasie walk. Zawarto
pokój w 1595. Zdobyte miasta pozostały
w ręku Rosjan.
R O S Y J S K O -S Z W E D Z K A W O J N A- 16 13 -
1617. W latach 1610-1611 Szwedzi zajęli
rosyjskie pobrzeże Zatoki Fińskiej i Nowo-
gród. W 1613 po wyborze na cara Michała
Romanowa (1596-1645) Rosjanie podjęli
wyprawę na Nowogród, ale zostali pobici
pod Bronnicami (24 lipca 1614). W 1615
król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1645)
obiegł Psków, potężną przygraniczną twier-
dzę, ale nie udało mu się jej zdobyć. Gustaw
postanowił wówczas wycofać się. Rokowania
pokojowe zakończyły się traktatem w Stoł-
bowie 26 stycznia 1617. Szwedzi oddali
Moskwie Nowogród, a zyskali wszystkie
ziemie nad Zatoką Fińską. Rosja zrezyg-
nowała z roszczeń do Estonii i Inflant.
R O S Y J S K O -S Z W E D Z K A W O J N A- 16 56 -
1658. Car rosyjski Aleksy (1629-1676)
uznał, że pierwsza PÓŁNOCNA WOJNA
stworzyła okazję do odzyskania utraconych
 na rzecz Szwecji ziem i opanowania Inflant.część Finlandii chcąc ją odzyskać. W 1788
W czasie wyprawy na Rygę wojska Aleksegoi 1789 kampania nie przyniosła żadnych
zdobyły kilka miast i twierdz, po czym wyników. Oficerowie szwedzcy nie chcieli
obiegły Rygę 2 września, 12 października brać udziału w bezprawnej wojnie. Zawiązali
Szwedzi dokonali wypadu z miasta; Rosjanie oni w Anjala tajny Związek Wojskowy,
ponieśli znaczną porażkę. Wkrótce zwinęlijednym z jego celów były negocjacje poko -
oblężenie. Szwedzi wzmocnili potem sys - jowe z carycą Rosji Katarzyną II Wielką
tem obronny wybrzeży Morza Bałtyckiego,(1729-1796). W rezultacie doszło do zwi -
a w 1658 odparli jeszcze jedną ofensywę nięcia oblężenia Fredrikshammu (Hamina)
Rosjan. W tym samym roku zawarto rozejm. w Finlandii 5 lipca 1788. Szwedzi ponieśli
w latach 1788-1789 kilka klęsk na morzu,
R O SY JS K O -SZ W E D Z K A W O JN-1743.
A 1741- stracili wiele okrętów. W 1790 Gustaw
Rosnące w siłę szwedzkie stronnic two wrócił na front i podjął działania w kierun ku
Hattar („kapelusze") było rzecznikiemPetersburga, ale szwedzkie wojska lądowe
wojny z Rosją o odzyskanie utraconychzostały powstrzymane pod Wyborgiem, a- za
przez Szwecję terytoriów. Pod wpływemblokowana flota szwedzka uwolniła się -do
Francji źle przygotowana do wojny Szwecjapiero po zwycięstwie pod Svensksund (2-9
rozpoczęła w 1741 działania, dysponująclipca 1790); jedna trzecia okrętów rosyjskich
zaledwie 20 tysiącami żołnierzy. Rosja, którazatonęła lub została zdobyta. Dania, wal -
właśnie zakończyła ROSYJSKO-TUREC-cząca u boku Rosji, najechała Yastergotland
KĄ WOJNĘ 1736-1739, rozpoczęła ofen - w południowo-zachodniej części Szwecji
sywę wygrywając 3 września 1741 bitwęi obiegła Góteborg. Anglia i Prusy pośred -
pod Wilmanstrand w Finlandii. W Peters - niczyły w zawarciu rozejmu z Danią, 15
burgu, w wyniku bezkrwawego przewrotusierpnia 1790 Rosja i Szwecja podpisały
pałacowego, tron objęła Elżbieta Piotrownatraktat pokojowy w Yarala, przywracający
(1709-1762). Caryca dążyła do pokoju zestatus quo ante bellum.
Szwecją, jednakże uznała warunki Szwedów
za niemożliwe do przyjęcia. Rosyjskie woj - R O S Y JS K O -S Z W E D Z K A W O J N A- 18 08 -
ska ponownie najechały Finlandię, otoczyły1809. W czasie NAPOLEOŃSKICH WO -
główną armię szwedzką pod HelsingforsJEN Francja i Rosja zawarły pokój (1807)
(Helsinki). Szwedzi, dysponujący 17 tysią - i w ezw ały Szw ecję do zerw ania sojuszu
cami wojska, kapitulowali 4 września 1742.z Wielką Brytanią skierowanego przeciw
Rokowania zakończyły się traktatem poko - Francji. Gdy król Szwecji Gustaw IV
jowym z Abo (7 sierpnia 1743). Rosja - za (1778-1837) odmówił, car Aleksander I
chowała południową część ziem fińskich po(1777-1825) rozpoczął w lutym 1808 inwa -
graniczną rzekę Kymmene. W zamian zazję na należącą do Szwedów Finlandię.
łagodne warunki pokojowe bezdzietny królWojska rosyjskie zdobyły twierdzę Swea-
Szwecji Fryderyk I (1676-1751) zgodził się,borg i ruszyły w głąb Finlandii, w końcu
aby dziedzicem korony szwedzkiej był -wy 1808 zmuszając Szwedów do opuszczenia
brany przez Elżbietę Adolf Fryderyktego kraju. Gustaw musiał udać się na
(1710-1771), książę Holsztynu. Patrz takżee m ig r a c ję p o u d a n y m z a m a c h u sta n u
AUSTRIACKAWOJNA SUKCESYJNA1740-1748. (13 marca 1809). Latem 1809 Rosja nie
zgodziła się na rokowania pokojowe z -nie
R O S Y JS K O -S Z W E D Z K A W O JN A- ustabilizowanym
17 8 8 - rządem szwedzkim; - za
1790. W czasie drugiej ROSYJSKO-AUS- miast tego zwiększyła natężenie walk, zdo -
TRIACKO-TURECKIEJ WOJNY królbyła Wyspy Alandzkie i wygrała dwie bitwy
Szwecji Gustaw III (1746-1792) w czerwcuw północnej Szwecji. W końcu nowy król
1788 bez zgody sejmu najechał rosyjską Szwecji Karol XIII (1748-1818) zawarł po-
kój z carem; w traktacie z Fredriksham (17
września 1809) Szwedzi ustąpili Rosji Fin-
landię i Wyspy Alandzkie. Finlandia została
wielkim księstwem pod berłem cara.
ROSYJSKO-TATARSKA WOJNA 1571 -1572.
Chan Tatarów krymskich Dewlet Girej wy-
ruszył na północ, po drodze pustosząc kraj.
Car Iwan IV Groźny (1530-1584) uszedł
z Moskwy. Tatarzy dotarli pod mury miasta
w 1571. Zdobyli i spalili Moskwę, oszczę-
dzono tylko Kreml; Tatarzy uprowadzili
rzekomo 100 tysięcy jeńców. W 1572 doszło
do nowego najazdu Tatarów na państwo
moskiewskie, Dewlet Girej dotarł nad Okę,
gdzie jednak natrafił na bardzo silny opór.
Tatarzy wycofali się.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1568-1569.
Za panowania sułtana Selima II (1524?--
1574) turecki wielki wezyr Mehmed So-
kollu (1505-1579), dążąc do powstrzyma-
nia ekspansji Rosji, chciał zbudować kanał
łączący Don i Wołgę, który umożliwiłby
żeglugę między Morzem Czarnym i Ka-
spijskim. W 1568 wysłał do Azowa wojsko,
które miało odbić Rosjanom Astrachań.
Wojska ruszyły w górę Donu, aby roz-
począć budowę kanału. Po wykopaniu oko-
ło jednej trzeciej jego długości dalszy bieg
robót zahamowały problemy techniczne;
okręty potrzebne do oblężenia Astrachania
(1569) trzeba było przewieźć lądem. Po
bezskutecznym oblężeniu w trakcie odwro-
tu Morzem Czarnym armia turecka po-
niosła wielkie straty w ludziach w czasie
sztormu. Sułtan nakazał Sokollu, by za-
niechał budowy kanału.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1678-1681.
Sułtan turecki Mehmed IV po podporząd-
kowaniu sobie hetmana kozackiego prawo-
brzeżnej Ukrainy Piotra Doroszenki (patrz
POLSKO-TURECKA WOJNA 1672-1677) pOStanO-
wił podbić tę część Ukrainy Prawobrzeżnej,
którą zajęli Rosjanie i przekazać Doroszen-
ce. W tym celu wysłał wojska tureckie pod
wodzą wielkiego wezyra Kara Mustafy (zm.
1683); Turcy zdobyli i spustoszyli znaczne
terytorium. 8 stycznia 1681 podpisano układ
w Radzynie, na jego podstawie Rosja zrzekła
się Ukrainy Prawobrzeżnej (poza Kijowem).
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700.
Car Rosji Piotr I Wielki (1672-1725), przy-
naglany przez przyjaciela Francois'a Leforta
(1656-1699), oficera rosyjskiego pochodze-
nia szwajcarsko-szkockiego, postanowił zdo-
być ufortyfikowane miasto tureckie Azow,
leżące w delcie Donu. Pierwsze oblężenie
w 1695, kierowane przez samego cara, nie
zakończyło się powodzeniem; nie można
było zablokować miasta od strony wody,
ponieważ Rosja nie miała okrętów. Rosjanie
ponieśli ciężkie straty. Car zbudował flotę,
która w 1696 zablokowała Azow. Zdobyto
miasto w lipcu tego roku. Ponad 30 tysięcy
Rosjan okupiło życiem to zwycięstwo. Piotr
snuł plany wielkiej wyprawy przeciw Turcji.
Udał się w podróż po Europie, by poszukać
sprzymierzeńców i poznać techniczne i nau-
kowe zdobycze Zachodu. Gdy inne państwa
prowadzące wojnę z Turcją zawarły z nią
pokój, który zakończył m.in. AUSTRIAC-
KO-TURECKA WOJNĘ 1683-1699, Piotr
porzucił swoje tureckie plany i wraz z Au-
gustem II oraz z Danią postanowił rozpo-
cząć wojnę ze Szwecją, co stanowiło po-
czątek drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ
WOJNY. W 1700 Rosja podpisała traktat
rozejmowy z Turcją; na jego podstawie
zatrzymała Azow.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1710-1711.
Gdy Rosjanie pod Połtawą w 1709 w czasie
drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ WOJ-
NY rozbili armię szwedzką, król Karol XII
z jej resztkami uciekł do tureckiej Mołdawii.
W październiku 1710 sułtan turecki pod
wpływem Karola rozpoczął wojnę z carem
Piotrem I. Turcy wtargnęli w granice Rosji
(1711), Piotr z 60-tysięcznym wojskiem
w 1711 najechał Mołdawię. Znacznie licz-
niejsza armia turecka zaskoczyła Rosjan
i otoczyła ich siły nad Prutem. W tej sytuacji
Piotr przystąpił do rozmów pokojowych.
Na mocy pokoju pruckiego z 21 lipca 1711
Rosja oddala Azow Turcji (patrz ROSYJ-SKO-
TURECKA WOJNA 1695-1700) i zniszczyła
twierdze nadgraniczne; Karol uzyskał zape-
wnienie wolnego przejścia do Szwecji, pozo-
stał jednak jeszcze przez trzy lata w Turcji
starając się bezskutecznie, by Turcja rozpo-
częła przeciw Rosji działania na większą
skalę.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1722-1724.
PatrzR O SY JSK -OPE R SK AW O JN A1722-1723.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739
(austriacko-rosyjsko-turecka wojna
1737-1739). Zorientowawszy się, że Francja
stara się o pomoc imperium tureckiego
w POLSKIEJ WOJNIE SUKCESYJNEJ
1733-1738, Rosja wypowiedziała Turcji woj-
nę (1736) i wysłała wojska na tereny tureckie
leżące na północ od Morza Kaspijskiego.
Główne swe siły Rosja skierowała na Krym
(wasalne państwo Turcji). Najechała i spus-
toszyła półwysep. Wycofała się z niego
obawiając się powrotu głównych sił tatars-
kich z Zakaukazia. Rosja wymusiła na swym
sprzymierzeńcu - Austrii wypowiedzenie
wojny w styczniu 1737. Austriackie wojska
wkroczyły do Bośni, Wołoszczyzny i połu-
dniowej Serbii, ale napotkawszy silny opór,
wycofały się. Rosjanie i Turcy walczyli
o Azow, Oczakow i inne miasta, na prze-
mian zdobywając je, tracąc i odzyskując. Za
pośrednictwem Francji osiągnięto porozu-
mienie pokojowe, ale mimo to wojna trwała
nadal do 1738, a Turcy wyprawili się wzdłuż
Dunaju w kierunku Belgradu. Wojskom
austriackim nie udało się powstrzymać Tur-
ków na Bałkanach, ale w Mołdawii armia
rosyjska pod komendą księcia Burkharda
C. von Miinnicha (1683-1767) odniosła
zdecydowanie zwycięstwo nad silną armią
turecką, zdobyła Chocim i Jassy, stolicę
Mołdawii, i miała zamiar wyprawić się na
Konstantynopol (Stambuł), stolicę Turcji.
Po upadku Belgradu 18 września 1739 Aus-
triacy podpisali w tym mieście układ poko-
jowy; ustąpili Turcji Belgrad, północną
część Serbii i część Bośni oraz Wołoszczyz-
ny. Turcy wyruszyli naprzeciw Miinnicha,
ale Rosja, walcząca teraz samotnie, pos-
tanowiła zawrzeć pokój. Na mocy traktatu
z Niszu, z 3 października 1739, Rosja zwró-
ciła prawie wszystkie swoje zdobycze tery-
torialne z wyjątkiem Azowa, który nie miał
należeć do żadnego z obu państw, zobowią-
zała się jednak zniszczyć umocnienia twier-
dzy i zgodziła się na zakaz pływania rosyjs-
kich okrętów wojennych na Morzu Azows-
kim i Morzu Czarnym.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1768-1774.
Ingerencja carycy Rosji Katarzyny II
(1729-1796) w wewnętrzne sprawy Polski
doprowadziła do zawiązania w 1768 kon-
federacji barskiej i walk polsko-rosyjskich.
Turcja już uprzednio domagała się wycofa-
nia wojsk rosyjskich z Polski. Napad haj-
damaków (powstańców ukraińskich) na Bał-
tę, pograniczne miasto tureckie, i jego spa-
lenie zostały wzięte przez władze tureckie
za działania wojsk rosyjskich, wobec tego
wypowiedziały one wojnę Rosji. Zwycięstwo
Rosjan pod Chocimiem (1769) doprowadziło
do zajęcia Mołdawii i Wołoszczyzny. Ros-
janie zdobyli też Azow. Turcy z pomocą
Albańczyków zdołali w 1770 stłumić po-
wstanie w Grecji, zainspirowane i wspoma-
gane przez Rosję. Rosjanie rozbili 7 lipca
1779 flotę turecką w bitwie w Zatoce Czes-
meńskiej (Morze Egejskie), a l sierpnia
1770 pod dowództwem hrabiego Piotra Ru-
miancewa (1725-1796) zwyciężyli nad Ka-
hulem turecko-tatarską armię próbującą od-
bić Mołdawię. Rosjanie opanowali twierdze
tureckie wzdłuż Dunaju, Dniestru i Prutu.
W 1771 armia rosyjska zdobyła Krym.
W tym czasie w Egipcie i Syrii wybuchło
powstanie przeciw tureckiemu panowaniu,
które Turcy zdławili w 1773. Za pośrednic-
twem Austrii 19 maja 1772 zawarto zawie-
szenie broni i rozpoczęto pertraktacje poko-
jowe. W kwietniu 1773 działania wznowio-
no. Rosjanie zdobyli Warnę i Silistrię. Wiel-
ki wezyr rozpoczął negocjacje pokojowe
z Rumiancewem. W czerwcu 1774 wojska
rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Su-
worowa (1729-1800) wygrały bitwę nad
Koludżi w pobliżu Szumli. 16 lipca 1774
Turcy i Rosjanie (walczący wówczas z PO-
WSTANIEM PUGACZOWA) podpisali trak-
tat w Kuczuk-Kainardżi; Mołdawia i Wo-
łoszczyzna wróciły pod władzę Turcji,
Krym zyskał niezależność, a Rosja uzyskała
część północnego wybrzeża Morza Czarnego
i dwuznaczne prawo do interweniowania
w sprawy Turcji, gdy wymagać tego będzie
ochrona interesów Kościoła prawosławnego
(zastrzeżenie to przyczyniło się do powsta-
nia „kwestii wschodniej", stale powracającej
w odniesieniu do ziem europejskich pod-
ległych Turkom).
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1787-1792.
Patrz ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1787-1792.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812.
W 1806 sułtan turecki Selim III odwołał
popieranych przez Rosję gubernatorów Moł-
dawii i Wołoszczyzny za podżeganie do
buntu. Za namową ambasadora francuskiego
przy Porcie sułtan wypowiedział wojnę Rosji
(patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis) w
1806. Brytyjska flota wojenna popłynęła do
Konstantynopola i zażądała, by sułtan usunął
ambasadora Francji i zawarł pokój z Rosją
(1807), ale sułtan odmówił; zmobilizowani
mieszkańcy Konstantynopola skierowali na
flotę brytyjską ogień z tysiąca dział. Anglicy
ponieśli dotkliwe straty. W czerwcu 1807
flota rosyjska pokonała Turków w bitwie
w pobliżu Lemnos. Napoleon (1769-1821)
pośredniczył między Turkami a Rosjanami,
doprowadzając do zawarcia rozejmu (sierpień
1807); obie strony wycofały wojska z Mołda-
wii i Wołoszczyzny, Turcy wrócili do Adria-
nopola (Edirne). Jednak potyczki trwały aż
do zawarcia pokoju w Bukareszcie 28 maja
1812; pokój był wynikiem pośrednictwa
Wielkiej Brytanii. Mołdawia i Wołoszczyzna
pozostały pod władzą Turcji, ale granicę
rosyjsko-turecką ustanowiono na Prucie; Be-
sarabia przeszła pod panowanie Rosji.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829.
Przychodząc z pomocą Grecji w jej walce
o niepodległość (patrz GRECKA WOJNA o NIE-
PODLEGŁOŚĆ 1821-1832) i widząc możliwość
powiększenia swego terytorium, 26 kwietnia
1828 Rosja wypowiedziała Turcji wojnę.
Rosyjskie wojska z powodzeniem oblegały
Braiłę na Wołoszczyźnie, przekroczyły Du-
naj i zdobyły tureckie twierdze Ruszczuk
(Ruse) i Widyń (Yidin). Inna armia rosyjska
po trzymiesięcznym oblężeniu zdobyła
w 1828 Warnę. Na Kaukazie Rosjanie zdo-
byli Kars i zwyciężyli pod Achałcychem,
później powstrzymał ich opór Kurdów.
W 1829 Turcy stracili Sylistrię; w bitwie
pod Czerkowną (11 czerwca) wojska rosyj-
skie generała Iwana Dybicza Zabałkań-
skiego (1785-1831) odniosły zwycięstwo nad
armią wielkiego wezyra Mustafy Reszida
Paszy (1802-1858), a następnie zwyciężyły
pod Sliwen (12 sierpnia). Osiem dni później
bardzo przerzedzone i dotknięte zarazą wojs-
ka Dybicza wkroczyły do Adrianopola (Edir-
ne). W tym samym czasie inna armia rosyjska,
nie wiedząc, że Dybicz już podpisał traktat
pokojowy, zwyciężyła w bitwie pod Erewa-
niem. Traktat pokojowy z Adrianopola,
z 16 września 1929, zapewnił księstwom nad-
dunajskim (Mołdawia i Wołoszczyzna) ogra-
niczoną autonomię, a Rosja uzyskała władzę
nad ujściem Dunaju. Wszystkie pokojowo
nastawione państwa otrzymały prawo żeglugi
przez cieśniny tureckie, a Grecja zyskała
niepodległość. Turcja musiała zapłacić wyso-
kie reparacje wojenne i potwierdzić prawa
Kościoła prawosławnego na jej terytoriach
(patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1768-1774).
Patrz także KRYMSKA WOJNA isss-isse.
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878.
Rosja udzielała pomocy powstańcom serbs-
kim (patrz SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876--
1877). Mimo to w Serbii nadal sprawowało
władzę imperium osmańskie, które uciskało
wyznawców prawosławia. Gdy Turcy nie
zgodzili się na wprowadzenie reform, Rosja
przystępując do kierowanego przez nią po-
tężnego ruchu panslawistycznego, 24 kwiet-
 nią 1877 wypowiedziała Turcji wojnę. Ru- ności głosowało za zniesieniem monarchii.
munia (unia Mołdawii i Wołoszczyzny od Zdetronizowano mwami (króla) z plemienia
1862) wzięła udział w wojnie u boku Rosji. Tutsi i ogłoszono Ruandę republiką. W -na
Wojska rosyjskie wtargnęły na Bałkany, stępstwie tych wydarzeń ponad 150 tysięcy
zdobyły przełęcz Szypka i Plewnę, która Tutsi uciekło z kraju do sąsiednich państw
padła w 1877 po bohaterskiej, pięciomiesię
- (patrz BU R U N D I W O JN A D O M O W A 1972). W
cznej obronie Turków. Ofensywy i kontr - 1963 przebywający na emigracji Tutsi
ofensywy obu stron, które miały na celu wtargnęli zbrojnie do Ruandy, od roku
wyparcie z twierdz i zajmowanych obszarów, będącej niepodległym państwem (po uzys -
były na ogół nieskuteczne, jednak 18 -lis kaniu niepodległości zmieniono pisownię
topada 1877 Rosjanie zdobyli turecką twier
- nazwy państwa), w którym rządy sprawowali
dzę Kars w Kaukazie, a potem obiegli Hutu. Hutu odrzucili najeźdźców i wyrżnęli
Erzerum. 30 stycznia 1878 potężna armia w odwecie wielu Tutsi. W 1964 Tutsi zaata -
rosyjska pod wodzą Michaiła Skobielewa kowali ponownie, równie bezskutecznie.
(1843-1882), zdobywcy Plewny, Płowdiw
i Adrianopola, znalazła się pod Konstan- R U C H 2 6 L IP C A 1 9 5 3 , W A L K A Z- D Y K T A
tynopolem. Obie strony przystąpiły do -ro TURĄ BATISTY.Mianem tym określa się
kowań w Adrianopolu (Edirne), które -do ruch partyzancki i wezwanie, którym Fidel
prowadziły do traktatu pokojowego pod - Castro (ur. 1926) starał się zachęcić mie -
pisanego w San Stefano 3 marca 1878. szkańców Kuby do walki z dyktaturą Ful-
Rumunia i Serbia uzyskały niepodległość, gencia Batisty y Zaldivara (1901-1973).
a Bułgarii, która powiększyła się o dodat
- „26 lipca 1953" upamiętnia dzień, w któ -
kowe terytoria, przyznano autonomię pod rym Castro na czele około 200 młodych
protektoratem Rosji. powstańców kubańskich zaatakował kosza ry
armii Moncada w Santiago (Kuba). Atak się
RUANDYJSKA WOJNA DOMOW A 1959- - nie powiódł; większość atakujących stała zo
1944. Po ŚWIATOWEJ WOJNIE II Ru- zabita, Fidel wraz z bratem, Raulem(ur.
anda, dawna kolonia niemiecka w wschod - 1931), zdołali uciec. Po kilku mie siącach
- poddali się, by powstrzymać policję
niej Afryce, została oddana pod administra Batisty
cję Belgii jako terytorium powiernicze -Or od brutalnych prześladowań nie winnych
ganizacji Narodów Zjednoczonych Ruan-da- mieszkańców Santiago, którychoskarżano
Urundi. Kraj ten od dawna był zdomino - o uczestnictwo w walce z rzą dem. Castro
wany przez lud Tutsi (inaczej Watussi lub został skazany na 15 lat wię zienia na wyspie
Tusi), choć stanowił on tylko 15% ludności. Pinos należącej do Kuby; karę darowano
W listopadzie 1959 uciskany lud Hutu mu po 11-miesięcznym po bycie w
(Bahutu), stanowiący większość ludności więzieniu. Udał się do Meksyku,skąd
kraju, lecz utrzymywany długo w feudalnej wrócił, by kontynuować walkę z Ba- tistą
zależności, podniósł bunt przeciw rządzą- (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1955-1959).Śmiały,
cym Tutsi, których poparli Tua (Pigmeje). choć nieudany atak Castro w 1953oraz
Belgia przyznała Ruandzie samorząd. Hutu jego długa mowa obrończa na procesie
spodziewając się, że nie będą uczestniczyć przysporzyły mu sławy bohatera wśród
w życiu politycznym Ruandy w takim stop - mieszkańców Kuby, zwłaszcza młodych.
niu, jaki wynikałby z ich liczebności, pod
-
nieśli bunt. Wybuchły krwawe walki ple - RUMOWY BUNT. Patrz AUSTRALIJSKI BUNT
mienne, w których zwycięską stroną okazali RUMOWY1808.
się Hutu. Społeczeństwu pozwolono na wy -
bór formy rządów. W 1961 w referendum RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1015-1025.
nadzorowanym przez ONZ ponad 80% lud- Po śmierci wielkiego księcia kijowskiego
Włodzimierza (956-1015) księstwo podzie - RUSKO-BUŁGARSKA WOJNA 967-972. Po
lono między wielu spadkobierców. Jego śmierci cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy
ambitny syn Świętopełk Przeklęty (zm. pozostali bez silnego politycznego przywód -
1021) usiłował zdobyć władzę nad całą cy. W 967 cesarz bizantyjski Nicefor rozpo -
Rusią; zamordował braci Borysa i Gleba czął wojnę z Bułgarią. Sprzymierzył się
(zm. 1015 lub 1018), a także Śwłatosława z księciem kijowskim Swiatosławem (zm.
i przejął Kijów. Jego czwarty brat, Jaro - 972). Opanował on miasta bułgarskie nad
sław (zm. 1054), który odziedziczył Nowo - dolnym Dunajem (967). Car bułgarski Piotr
gród, wyruszył z wojskiem na Kijów, prze - zwrócił się o pomoc do Nicefora, który
ciw Świętopełkowi. Swiętopełk przegrał zgodził się jej udzielić za cenę uznania
bitwę (1016), po czym uciekł do Polski, na przez Bułgarię zwierzchnictwa Bizancjum.
dwór teścia, Bolesława I Chrobrego (zm. Następca Nicefora, Jan Tzimiskes (925-976)
1025). W 1018 Swiętopełk i Bolesław pobi li wyruszył w 972 do Bułgarii przeciw Rusom
Jarosław a nad Bugiem , najechali Ruś i i zwyciężył ich w kilku bitwach, po klęsce
zajęli Kijów (patrzRUSKOPOLSKA WOJNA 1018- 22 lipca pod Dorostolonem Światosław -za
1025). Swiętopełk odzyskał tron kijow ski, a warł układ, na podstawie którego opuścił
Jarosław wycofał się do Nowogrodu. Bułgarię (patrzBIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA
Swiętopełk podburzał ludność przeciw -po 970-972).
pierającym go Polakom, którzy opuścili
Ruś i przyłączyli do Polski Grody Czer - RUSK O-PO LSKA W OJNA 1018-1025. Książę
wieńskie. Jarosław wyruszył przeciw Świę - kijowski Swiętopełk (zm. 1021), po klęsce
topełkowi, który w 1019 został pobity nad poniesionej w 1016 w bitwie z bratem,
Altą. Swiętopełk uszedł do Polski, a -na wielkim księciem Nowogrodu, Jarosławem
stępnie do Czech. Władcą Rusi został Jaro - (zm. 1054), uciekł szukając schronienia na
sław, wielki książę Kijowa i Nowogrodu. dworze teścia, księcia Polski Bolesława I
Kampania wojenna podjęta później prze - Chrobrego (zm. 1025). Swiętopełk nakłaniał
ciw Jarosławowi przez jeszcze jednego syna Polaków do przywrócenia mu władzy w -Ki
Włodzimierza doprowadziła do podziału jowie. Bolesław poprowadził wojska na Ruś,
posiadłości ruskich między obu braci, jed - zwyciężył Jarosława w bitwie nad Bugiem
nak wkrótce po śmierci brata ziemie te (1020), zajął potem Kijów i przywrócił tron
powróciły do Jarosława. Świętopełkowi; Jarosław wycofał się do
Nowogrodu. Swiętopełk zaczął się niecierp
-
RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 972-98O. liwić z powodu obecności wojsk polskich
Książę Światosław (zm. 972) pozostawił w mieście i podburzał ludność przeciw nim.
księstwo ruskie trzem synom: Olegowi (zm. Polacy wyszli z Kijowa. W odwrocie zajęli
977?), Jaropełkowi (zm. 979?) i Włodzimie - Grody Czerwieńskie. Bolesław w chwili
rzowi (956-1015). Po śmierci księcia rozpo - śmierci panował na obszarach od Łaby do
częły się bratobójcze walki o tron; w 977 Bugu i od Morza Bałtyckiego do Dunaju.
siły Jaropełka z Kijowa zwyciężyły wojska
Olega, Oleg został zabity w czasie ucieczki. RUSKO-SZWEDZKA WOJNA 1240-1242.
Włodzimierz władający Nowogrodem został Szwecja, Dania i Litwa miały nadzieję, że
pobity, udał się do Skandynawii i tam starał skorzystają z zamieszania powstałego po
się o pomoc. W 978 wrócił z najemnikami najeździe Mongołów (patrzMONGOŁÓW NAJAZD
skandynawskimi, odzyskał Nowogród i zdo - NA Ruś DRUGI 1235-1240), żeby zdobyćnowe
był Połock, a następnie Kijów. Jaropełk terytoria. Popierany przez papieża
został stracony z rozkazu Włodzimierza. Grzegorza IX (l 147?-1241) szwedzki wódz
W 980 Włodzimierz był już jedynym wład - i mąż stanu, Birger (zm. 1266), podjął
cą. Patrz WŁODZIMIERZAPODBOJE 981-985. wyprawę na Ruś. W 1240 wojska księcia
 Nowogrodu, Aleksandra (1220?-1263), -po zaczęli od III w. zagrażać granicom rzym-
pierającego prawosławie, stoczyły bitwę ze skiego imperium (później podzielili się na
Szwedami nad Newą, w pobliżu obecnego Ostrogotów [wschodni Goci] i Wizygotów
Sankt Petersburga i odniosły świetne zwy - [zachodni Goci]; nazwy obu grup pochodzą
cięstwo. Książę w uznaniu tego sukcesuod regionów ich zamieszkania). W 250 Goci
otrzymał przydomek Newski. Opozycjaprzekroczyli Dunaj i ruszyli na południe do
w Nowogrodzie zmusiła Aleksandra do opu - Dolnej Mezji (Bułgaria). Zostali pobici
szczenia państwa nowogrodzkiego. W tym przez rzymską armię dowodzoną przez -ce
samym roku Krzyżacy inflanckiej gałęzi sarza Decjusza (201-251), ale ruszyli do
tego zakonu zdobyli Psków. Zbudowali północnej Grecji. Decjusz podążył ich śla -
twierdzę Koporie nad Newą. Aleksanderdem, ale został zaskoczony przez nich i -po
w 1241 znów został księciem Nowogrodu,niósł klęskę. Cesarz zebrał nowe siły i zno -
zdobył i zniszczył Koporie. W 1242 opano - wu wyruszył przeciw Gotom (251). Doszło
wał Psków i podjął wyprawę na Izborsk.do bitwy pod Abrittus, w której początkowo
5 kwietnia rozbił Krzyżaków w bitwie, zwycięstwo przechylało się na jego stronę,
zwanej bitwą na Lodowym Pobojowisku, na ale potem szczęście się odwróciło. Obaj
zamarzniętym kanale prowadzącym do - je Decjuszowie - ojciec i syn - zostali zabici.
ziora Pejpus. Aleksander wrócił potem do Nowy cesarz rzymski, Gallus (205P-253),
Nowogrodu, gdzie zawarto pokój. który kiedyś walczył pod rozkazami Dec -
jusza, zawarł haniebny pokój; pozwolił Go
-
R Y C E R Z Y P O W S T A N IE 1522-1523.
L uterań- tom zachować łupy, wycofać się w spokoju
ska reformacja w Niemczech charakteryzo - za Dunaj i zobowiązał się, że Rzym będzie
wała się nasileniem ruchów społecznych, płacić Gotom coroczną daninę w zamian za
których celem było najczęściej ograniczenie zaniechanie ataków na cesarstwo. Druga
władzy szlachty i Kościoła. W 1522 Franz wojna Rzymian i Gotów 253-268. Wojna
von Sickingen (1481-1523) i Ulrych von ograniczyła się w zasadzie do licznych -na
Hutten (1488-1523), dwaj cesarscy (wolni) jazdów Gotów na terytorium cesarstwa na
rycerze i rzecznicy reformacji, zainicjowali Bałkanach i w Azji Mniejszej. W 253 Goci
powstanie, którego celem było zachowanie zaatakowali wybrzeże Morza Egejskiego,
uświęconego tradycją statusu cesarskich -ry kilka lat później przeprawili się przez Hel-
cerzy oraz odebranie ziem książętom i Koś - lespont (Dardanele) i najechali miasta na
ciołowi. Zawiązana przez nich liga rycerzy wybrzeżu jońskim Azji Mniejszej. Obłado -
bez powodzenia oblegała w 1522 katolickie wani łupami zawrócili na kontynent euro -
miasto Trewir należące do arcybiskupa Tre- pejski, pustosząc po drodze wszystko, co
wiru. W odwecie niemieccy książęta Hesji tylko mogli. W końcu dotarli do Morza
i Palatynatu oraz arcybiskup Trewiru obiegli Czarnego i popłynęli do rodzinnych siedzib
Sickingena w jego własnym zamku w Land- na północy. W 267 pożeglowali na południe
stuhl i zmusili go do kapitulacji. Następnego i ponownie zaatakowali wybrzeża Azji
dnia Sickingen zmarł od ran poniesionych Mniejszej; napadli na wiele miast położo -
w bitwie. Von Hutten uratował się, uciekając nych nawet tak daleko na południu, jak
do Zurychu do szwajcarskiego reformatora Sparta, oraz zdobyli i złupili Ateny. W 268
religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531); spustoszyli całą Grecję. Cesarz rzymski Ga-
zmarł tam po kilku miesiącach. Książęta lienus (zm. 268) poprowadził armię do
niemieccy zwyciężyli później jeszcze raz Mezji. W bitwie pod Naissus (Nisz) rozbił
- w CHŁOPSKIEJ WOJNIE 1524-1525. Gotów, na polu walki pozostało ich tysiące.
Galienus zrezygnował z pościgu, ponieważ
RZYM IAN l GOTÓW W OJNA PIER W SZA musiał wracać do Italii, gdzie czekały na
249-252. Goci, wojowniczy lud germański, niego inne zadania. Trzecia wojna Rzymian
i Gotów 269-270. W 269 Goci i Herulowie
wyprawili się Morzem Czarnym, by pusto-
szyć nabrzeża należące do Rzymu. Część
Germanów postanowiła wrócić lądem. Na-
stępca Galieusza, Klaudiusz II Gocki
(214-270), rozbił armię Gotów pod Naissus
(Nisz w Jugosławii). Flota rzymska zadała
klęskę tym Gotom, którzy wpłynęli na
Morze Śródziemne. Jeńców wcielono do
armii rzymskiej. W 270 następcą Klaudiusza
został Aurelian (212P-275), który zakończył
walki z Gotami i pozwolił im osiedlać się
w Dacji (Rumunia). Przez następne stulecie
na terytoriach za Dunajem i Renem panował
względny spokój. Czwarta wojna Rzymian
i Gotów 367-369. Jedną z przyczyn wybu-
chu wojny były najazdy Hunów, koczow-
niczego ludu z Azji Środkowej, który wy-
pierał plemiona z Europy Wschodniej na
zachód i południe. Wizygoci pod wodzą
Atanaryka (zm. 381), wypierani z Dacji,
najeżdżali wielokrotnie Trację i zmusili
cesarza rzymskiego na Wschodzie, Walensa
(328P-378), do podjęcia walki. W latach
367-369 Rzymianie kilkakrotnie wyprawiali
się na ziemie Wizygotów. Atanaryk musiał
zobowiązać się w porozumieniu pokojowym,
że Wizygoci pozostaną na obszarach leżą-
cych na północ od Dunaju. Pokój trwał
krótko. Hunowie wtargnęli na obszary Os-
trogotów (ziemie na terenie obecnej Ukrai-
ny) i napierali na wszystkie plemiona ger-
mańskie w tym rejonie; część plemion po-
prosiła Walensa o pozwolenie na osiedlenie
się w Tracji. Zgodę uzyskali, lecz skorum-
powani urzędnicy rzymscy tak wykorzys-
tywali nowych osadników, że ci w końcu
chwycili za broń. Piąta wojna Rzymian
i Gotów 377-383. Mimo uzyskanych posił-
ków rzymskim dowódcom nie udało się
zwyciężyć grasujących i plądrujących Wizy-
gotów, wobec czego w 378 sam Walens
objął komendę nad wojskami. Mimo liczeb-
nej przewagi Gotów i ich sprzymierzeńców
zaatakował ich pod Adrianopolem (Edirne),
co zakończyło się straszliwą klęską (patrz
WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE,
WCZESNE 332-390). Poległo dwie trzecie
Rzymian, wśród nich także Walens; klęska
pod Adrianopolem sprawiła, że rzymskie
prowincje na wschodzie stały się bezbronne.
Następny cesarz, Teodozjusz I Wielki
(346?-395), walczył nadal z Wizygotami na
Bałkanach, ale działania te były nieskutecz-
ne i kosztowne. Uciekając się do dyplomacji,
wynegocjował bezprecedensowe porozumie-
nie, na mocy którego barbarzyńcy mogli
osiedlać się na wyznaczonych obszarach,
zachować własną władzę i tożsamość ple-
mienną, a w zamian mieli walczyć u boku
Rzymian jako sojusznicy. Patrz także WIZY-
GOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE
410-470.
R Z Y M IA N W O JN A Z A L E M A N A A Mle-
I 27 1.
manowie, lud pochodzenia germańskiego,
ruszyli na zachód pragnąc zająć obszar
zwany przez Rzymian Agri Decumates,
obecnie Badenia-Wirtembergia w Niem-
czech. Około 270 Alemanowie rozpoczęli
najazd na północną Italię. Cesarz rzymski
Aurelian (212P-275) ruszył pośpiesznie
z wojskiem na północ, do Mediolanu i po-
niósł klęskę pod Placentią (Piacenza). Ale-
manowie skierowali się na południe ku
Rzymowi. Aurelian zebrał na nowo wojska,
pociągnął śladem barbarzyńskich najeźdź-
ców i dogonił ich pod Fano, w środkowej
Italii. Alemanowie zostali pobici i zaczęli
odwrót na północ. Wojska rzymskie ruszyły
za nimi i zwyciężyły w następnej bitwie,
pod Pawią, w której najeźdźcy zostali prawie
zupełnie wybici. Resztki Alemanów uciekły
przez Alpy w rodzinne strony. Aby zapew-
nić Rzymowi bezpieczeństwo, pod koniec
lat siedemdziesiątych III wieku zbudowano
twierdze na południowym brzegu Dunaju
i otoczono Rzym murami obronnymi
(271-282).
RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 55-33 p.n.e.
Partia, starożytne państwo położone na te-
renach należących obecnie do Iranu, do 65
utrzymywało przyjacielskie stosunki z Rzy-
mem. Krassus (l 15-53), który pragnął sławy
i łupów wojennych, postanowił podbić Me-
zopotamię należącą do Partii. W 53 wkro - chodniej Mezopotamii ogłosił swą niezależ -
czył na jej teren na czele 35-tysięcznego ność od Rzymu. Cesarz Lucjusz Septymiusz
wojska. Spotkało go jednak rozczarowanie. Sew er (146-211) podbił w 105 O rsoene
Jego żołnierze nie mieli doświadczenia i zamienił ją w prowincję rzymską. Król
w prowadzeniu walk na stepach, miał nie - Partii Wologezes IV (wzmian. 191-209)
wiele jazdy, podczas gdy Partowie rozpo - w 197 najechał Orsoene i obiegł miasto
rządzali liczną kawalerią, głównie łucznika- Nisibis (Nisibin lub Nusajbin). Sewer wy -
mi. Ich strzały zdziesiątkowały piechotę ruszył przeciw niemu na wschód, przekro -
rzymską pod Carrhae; Rzymianie skapitu - czył Eufrat i zajął partyjskie miasto Seleucję.
lowali, tylko 10 tysięcy się przebiło. Krassus Armia rzymska ruszyła dalej, na Ktezyfont,
został zamordowany. W 40 Partowie podbili który zniszczono. Wologezes odstąpił od
Syrię i Palestynę, ale w latach 39-37 zostali oblężenia Nisibis i wycofał się w góry.
stamtąd wyparci przez Rzymina. W 36 Partyjska twierdza Hatra oparła się Rzy -
Antoniusz (83P-30) dokonał najazdu na mianom w 197 oraz w 199. Sewer zdobył
Partię poprzez góry Armenii, ale król -Ar jednak Nisibis i ustanowił tam stolicę par-
menii odmówił pomocy, a jazda partyjska tyjskiej prowincji cesarstwa rzymskiego.
napadała linie zaopatrzeniowe armii An - Wprawdzie Rzymianie nie zdobyli Hatry,
toniusza i rozbiła kolumnę prowadzącą jego jednak w sumie działania Sewera przeciw
machiny oblężnicze. Rzymianie nie zdołali Partom zakończyły się sukcesem.
zdobyć twierdzy Praspa, ponieśli ciężkie
straty i musieli się wycofać. W 34 Antoniusz RZY M SK A W OJNA DO M O W A 193-197. Pre-
najechał Armenię i detronizował jej króla. torianie (cesarska gwardia), zamordowali
cesarza rzymskiego Publiusza Helwiusza
RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 56-63 n.e. Pertynaksa (126-193), ponieważ nie podo -
Wologezes I (wzmian. 51-77), który został bały im się zarządzone przez niego surowe
królem Partów w 51, po zamordowaniu pociągnięcia finansowe. Następnie sprzedali
marionetkowego króla Armenii z ramienia tron cesarski ofiarodawcy najwyższej ceny,
Rzymu, osadził na armeńskim tronie brata niejakiemu Markowi Didiuszowi Julianu-
Tiridatesa (zm. 73?). Niezadowolony z tego sowi (133-193). Wkrótce cesarzami ogłosili
cesarz rzymski Neron (37-68) wyprawił do się trzej dowódcy armii popierani przez
Azji Mniejszej swego wodza, Korbulona podległe im legiony: Klodiusz Septymiusz
(zm. 57), by przywrócił zwierzchnictwo Albinus (zm. 197) z Brytanii, Lucjusz Sep -
Rzymu nad Armenią. W latach 57-60 Kor- tymiusz Sewer (146-211) z Pannonii i Pes-
bulon w ciężkich walkach opanował -Ar ceniusz Niger (zm. 194) z Syrii. Sewera
menię i osadził na tronie armeńskim Tig- poparły także legiony nadreńskie. Wyruszył
ranesa. Wologezes, zajęty w tym czasie on na Rzym, senat rzymski uznał za cesarza
wewnętrznymi sprawami Partii, nie mógł Sewera i kazał stracić Didiusza. Sewer roz -
wysyłać wojsk przeciw Rzymianom, ale w 61 wiązał kohorty pretoriańskie. Nowe utwo -
najechał Armenię i ponownie osadził na rzył ze swych legionistów. Zdobył poparcie
tronie Tiridatesa. W następstwie wyprawy rywala, Albinusa, wyznaczając go na swego
Korbulona na Armenię w 64 doszło do następcę - cezara. Maszerując na wschód,
porozumienia, na mocy którego Tiridates wojska Sewera odniosły zwycięstwo nad
pozostał nadal królem, ale uznał zwierzch - Nigerem w bitwach pod Kyzikos (193),
nictwo Nerona. Niceą (193) i Issos (194); Niger został ujęty
w czasie ucieczki i zamordowany. Sewer
RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 195-202. długo oblegał Bizancjum, którego bronili
Gdy rywalizujący ze sobą cesarze walczyli wierni żołnierze Nigera, ostatecznie jednak
w Rzymie o władzę, książę Orsoene w za- miasto zdobył i zniszczył (196). Między
Sewerem i Albinusem pojawiły się tarcia;
Albinus ogłosił się cesarzem (augustem),
ruszył z legionami z Brytanii do Galii,
Sewer przerwał swoje działania w Mezo-
potamii (patrz RZYMIAN WOJNA z PAKTAMI 195-
202) i wrócił na zachód. Albinus poniósł
klęskę i zginął pod Lugdunum (Lyon),
które później Sewer niemal całkowicie zbu-
rzył (197). Sewer podjął następnie działania
w Mezopotamii. W czasie panowania Sewe-
ra, ku bolesnemu rozczarowaniu senatu,
władzę w Rzymie dzierżyli wojskowi.
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-79 p.n.e.
Gdy wódz rzymski Lucjusz Korneliusz Sul-
la (138-78) walczył w Azji Mniejszej z kró-
lem Pontu Mitrydatesem VI Eupatorem,
zwanym Wielkim (ok. 132-63) w czasie
pierwszej wojny MITRYDATESA, jego nie-
przyjaciele w Rzymie przejęli władzę i wy-
słali Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84)
z armią, by zamiast Sulli objął dowództwo
nad wojskami rzymskimi na wschodzie.
Sulla przeciągnął na swą stronę większość
żołnierzy Fimbrii, który popełnił samobój-
stwo. Sulla wrócił do Italii w 83 szukać
pomsty. Wojska rzymskie przeciwników
Sulli wspierane przez Samnitów zostały
kilkakrotnie zwyciężone przez Sullę. Jego
przeciwnicy spróbowali zdobyć Rzym, ale
Sulla zdążył przybyć do stolicy i w bitwie
u Bramy Kollińskiej rozbił doszczętnie ich
ostatnią armię w listopadzie 82. Senat rzym-
ski zalegalizował wszystkie jego poczynania,
także proskrypcje - mordowanie przeciw-
ników bez sądów (na podstawie list pro-
skrypcyjnych zamordowano 90 senatorów
i 2600 ekwitów). W 82 Sulla został dyk-
tatorem. Walki trwały do 79.
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-30 p.n.e.
Był to okres pełen zamętu, intryg, podej-
rzeń, propagandowych kłamstw, zemsty
i zdrad. Po śmierci Juliusza Cezara (100-44)
(patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44
p.n.e.) w 43 przywódcy jego zwolenników,
syn jego siostrzenicy i spadkobierca
Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.), nazwany póź-
niej Augustem, wraz z Antoniuszem (83-30)
i Markiem Lepidusem (zm. 13) przejęli
rzeczywistą władzę w państwie, co zostało
zatwierdzone w formie ustawy o trium-
wiracie (drugim) przyznającej im wspólnie
absolutną władzę na okres pięciu lat, okres
sprawowania władzy przedłużono im w 37.
Przed podjęciem wyprawy przeciw wojskom
zebranym przez zabójców Cezara, Marka
Juniusza Brutusa (85P-42) i Gajusza Kas-
jusza Longinusa (zm. 42), triumwirowie
rozprawili się z opozycją w Italii, skazując
na śmierć wszystkich przywódców partii
antycezariańskiej i konfiskując jednocześnie
ich majątki. Następnie udali się do Mace-
donii, gdzie w październiku 42, w bitwie
pod Filippi, zwyciężyli nieprzyjaciół w trak-
cie walk. Kasjusz i Brutus popełnili samo-
bójstwo. Lepidusa, pod pozorem związków
z Pompejuszem Młodszym, usunięto z trium-
wiratu. Zwycięzcy podzielili się imperium,
ale spory były nieuchronne. Żona Antoniu-
sza Fulwia i jego brat Lucjusz wzniecili
w Peruzji (Perugia) zakończone klęską po-
wstanie (41) przeciw Oktawianowi. Opór
Oktawianowi stawiła również flota pod wo-
dzą Pompejusza Młodszego (75-35), który
nie przepuszczał dostaw zboża do Rzymu.
Oktawian poniósł dwie porażki, w trzecim
spotkaniu, w 36, pod Naulochos, u wybrzeży
Sycylii, odniósł zwycięstwo dzięki utalen-
towanemu wodzowi, swojemu zięciowi, Mar-
kowi Wipsaniuszowi Agryppie (63-12).
W tym samym czasie Antoniusz wznowił
wojnę z Partią (patrz RZYMIAN WOJNA z PAR-
TAMI 55-33 p.n.e.). Gdy Oktawian nie zgodził
się na przysłanie mu posiłków, Antoniusz
zwrócił się po pomoc do Kleopatry, z którą
łączyły go stosunki osobiste; po poniesionej
klęsce w Partii Antoniusz wrócił do Egiptu.
W tym czasie Oktawian umacniał swą pozy-
cję w Rzymie; wykorzystał także związek
Antoniusza z Kleopatrą, by obrócić opinię
ludu przeciw Antoniuszowi. Powszechną
nienawiść do Antoniusza wzbudził jego
rozwód z żoną (siostrą Oktawiana) w 32,
poślubienie Kleopatry i zapisanie w tes-
tamencie jej i jej dzieciom całego majątku.
Senat wypowiedział Kleopatrze wojnę, obiesenat za cesarza. Cesarzem obwołany został
strony zebrały flotę i wojska. Przeciwnicyrównież, przy poparciu rzymskiego namiest -
spotkali się pod Akcjum, na Morzu Jońskimnika Syrii i Egiptu, Wespazjan (9-79), wybit -
(2 września 31); okręty Agryppy zabloko - ny wódz armii w Judei. Duża armia nad
wały flotę Antoniusza, natomiast wojskaDunajem opowiedziała się za Wespazjanem
Oktawiana częściowo osaczyły armię. -An i wyruszyła do Italii. Jej wódz Antoniusz
toniusz z Kleopatrą podjęli desperacką pró- Primus w drugiej bitwie pod Bedriakum
bę przedarcia się przez blokadę, jednak ich(listopad? 69) zwyciężył główne siły Witeliu -
armia i flota wkrótce skapitulowały. Opa - sza, którego zamordowano w dniu (20 grudnia
nowanie Egiptu (30) zakończyło wojnę.69), gdy zwycięzcy przybyli do Rzymu, by
Oktawian był teraz panem rzymskiego -im objąć władzę. Dzień później senat obwołał
perium, w którym zaczął się okres wewnęt - Wespazjana cesarzem.
rznego spokoju. Patrz takżeOKTAWIANA
WOJNA z ANTONIUSZEM33-30 p.n.e. R ZY M SK A W O JN A D O M O W A 235-268.
L ata
235-268 były dla rozległego cesarstwa
R ZY M SK A W O JNA D O M O W A 68-69 Ok- n.e.rzymskiego czasem nieustającej niemal anar
-
rutne, tyrańskie rządy cesarza Nerona (37-68)chii i wojny domowej, w którym rozliczni
wywoływały ogromne niezadowolenie w- ca rywale walczyli o tytuł „augusta" (cesarza)
łym imperium rzymskim. Namiestnik rzyms - oraz o władzę (patrzRZYMSKA WOJNA DOMOWA
ki w Galii Lugdańskiej Gajusz Juliusz Win-238). Korupcja, nieustanne intrygi, poda tki,
deks (zm. 68) podniósł bunt, do któregokonfiskaty majątku i 15 lat trwająca zaraza
przyłączył się Serwiusz Sulpicjusz Galba(251-265) przyczyniły się do osła bienia
(3-69), namiestnik Hiszpanii Tarrakońskiej,potęgi cesarstwa, którego granicezaczęły
obwołany cesarzem (za namową Windeksa)się chwiać pod naporem plemion
przez własne legiony. Bunt Windeksa zdławiłgermańskich (patrzRZYMIAN i GOTÓW WOJNY).
Lucjusz Wirginiusz Rufus (15-69), namiest - Za panowania cesarza Galliena (Pub-liusz
nik G órnej Germ anii, W indeks popełniłLicyniusz Egnacjusz) (zm. 268), który w
samobójstwo. Rufus nie zgodził się, by wojskolatach 253-260 panował wspólnie z ojcem
tytułowało go cesarzem, poparł Galbę, któregoWalerianem (zm. 261?), w całym imperium
cesarzem obwołali też pretorianie (cesarskanieustannie walczyli pretendenci do tronu,
gwardia przyboczna), a potem senat; Neron,szczególnie wielu było ich w Galii (Francja),
skazany przez senat, popełnił samobójstwo.Ilirii (Illiricum ) (Jugosła w ia i A lba nia )
Legiony w Dolnej Germanii obwołały nato - i w prowincjach wschodnich. W tym czasie
miast 3 stycznia 69 cesarzem namiestnikatak wielu pretendentów ustanawiało swe
prowincji Aulusa Witeliusza, który ruszył dopaństwa lub dążyło do objęcia tronu, że
Ita lii, by prz ejąć w ładzę . W tym c za sieniektórzy historycy nazywają okres pano -
zmienni w upodobaniach pretorianie przenie- wania Galliena „okresem trzydziestu tyra -
śli sympatie na Marka Salwiusza Othonanów", choć angielski historyk Edward Gib-
(32-69), namiestnika Luzytanii (Portugalia),bon (1737-1794) doliczył się tylko 19. Na
współuczestnika działań Galby przeciw Nero- polach bitew piechota rzymska utraciła swą
nowi i zamordowali Galbę 15 stycznia. Othondotychczasową przewagę nad jazdą; Gallien
został uznany przez senat; trzy miesiącepozbawił senatorów dowództwa nad armią
później wyruszył z wojskami z Rzymu, byi przekazał je doświadczonym oficerom
walczyć z Witeliuszem. Wojska Witeliuszajazdy. Usiłując zgnieść bunt w Mediolanie,
zwyciężyły w pierwszej bitwie pod Bedria-został zamordowany przez własnych -żoł
kum, w pobliżu Cremony (północne Włochy);nierzy (268). Patrz takżeAURELIANA WOJNA
Othon popełnił samobójstwo. W iteliuszPRZECIW TETRYKOWI 273-274; AURELIANA WOJNA
wkroczył do Rzymu i został uznany przezPRZECIWZENOBII 271-273.
 238. dowódców. Dioklecjan odniósł zwycięstwo
R Z Y M SK A W O JN A D O M O W AC esarz
Gajusz Juliusz Werusa Maksymin Trak i został jedynym cesarzem zjednoczonego
(173-238), krzepki mieszkaniec Tracji, cesarstwa rzymskiego. Patrz także RZYMIAN i
przez większą część swego panowania (od GOTÓW WOJNY.
235) prowadził wojnę z Germanami. Zbun -
towane wojska rzymskie w prowincji Afryki RZYMSKA WOJNA DOMOWA 306-307.
Północnej wybrały na cesarza w 238 pod - W 305 ze względu na zły stan zdrowia
starzałego Gordiana I (158-238). Wspólnie august (cesarz) Dioklecjan zrezygnował
z nim panował jego syn, Gordian II z tronu i skłonił do tego również drugiego
(192-238), który wkrótce poległ w bitwie augusta Maksymiana (zm. 310). Jego ab-
w pobliżu Kartaginy walcząc ze stronnikami dykacja wywołała kolejną rujnującą wojnę
Maksymina. Wkrótce potem Gordian I -po domową; wcześniej Dioklecjan mianował
pełnił samobójstwo z żalu po stracie syna. „cezarem" (cesarzem) Wschodu Galeriusza
Senat rzymski uznał uprzednio cesarzami (zm. 311), a augustem Zachodu Konstan-
Gordianów, a po ich śmierci przyznał god - cjusza I (250P-306). Cesarzami pomocni -
ność cesarską Maksyminusowi Klodiuszowi czymi (cezarami) zostali na Zachodzie Se-
Pupienusowi (zm. 238) i Decynusowi Ce- werus (zm. 307), a na Wschodzie Maksymi-
liuszowi Balbinusowi (zm. 238), którzy mieli nus Dają. Po śmierci Konstancjusza (306)
panować wspólnie, a godność cezara Gor- wojska wybrały na jego następcę syna, Kon-
dianowi III (224P-244), synowi Gordiana II. stantyna I, uznał go za cezara Galeriusz,
Maksymin wyruszył na południe, wkroczył który mianował augustem Sewerusa. Rosz -
do północno-wschodniej Italii i obiegł Ak- czenia do tronu wkrótce wysunął w Italii
wileę, stolicę tego regionu. Oblężenie się syn Maksymiana, Maksencjusz (zm. 312).
przewlekało, niezadowoleni z tego żołnierze Sewerus wyruszył przeciw niemu. Maksy-
Maksymina zam ordowali go. Pupienusa mian chcąc przyjść synowi z pomocą, wrócił
i Balbinusa zamordowali wkrótce pretoria - do czynnego życia politycznego. Gdy Sewe -
nie, którzy uprzednio przed śmiercią Ma - rus stanął pod Rzymem, większość jego
ksymina wszczęli bunt, zakończony co pra - żołnierzy przeszła na stronę przeciwników.
wda porozumieniem, ale żołnierze ci oba - On sam uszedł do Rawenny, gdzie poddał
wiali się kary. się Maksymłanowi, który kazał go zabić.
Galeriusz wyprawił się do Italii, ale uznaw-
R Z Y M SK A W O JN A D O M O W A 284-28
C e- 5.szy, że ma zbyt słabe siły, wycofał się.
sarz rzymski Marek Aureliusz Karus W 307 Maksencjusz ogłosił się cesarzem.
(223?-283) zginął w czasie wojny RZYM- W 310 w różnych obszarach rzymskiego
SKO-PERSKIEJ 282-283. Jego ocalały syn, imperium rządziło pięciu cesarzy.
Karynus (zm. 285) został obwołany cesa -
rzem rzymskim na Zachodzie. W tym -sa R Z Y M SK A W O JN A D O M O W A 311Ce--312.
mym czasie żołnierze na wschodzie wybrali sarz Konstantyn I Wielki (280P-337) wkro -
na cesarza na Wschodzie Dioklecjana czył w 312 do północnej Italii z 40-tysięczną
(245-313), dowódcę wojsk Karusa. Karynus armią i odniósł zwycięstwa w Turynie Bres-
uważający się za władcę całego imperium cii i Weronie nad przeważającymi liczebnie
- Wschodu i Zachodu - poprowadził wojska wojskami dowodzonymi przez generałów
na wschód do walki z Dioklecjanem. Zwy - jego rywala, cesarza Maksencjusza (zm. 312),
ciężył w kilku potyczkach w Mezji (Buł - zajął Segusio (Suzę) Turyn, Mediolan, We-
garia); w bitwie pod Margus (Morawa) ronę i Akwileję, po czym ruszył na Rzym.
wydawało się, że jego armia wygrywa, ale Maksencjusz z 75-tysięczną armią zmierzył
wówczas Karynus został zamordowany, naj - się z nim w 312 przy Moście Mulwijskim
prawdopodobniej przez jednego ze swoich nad Tybrem, w pobliżu Rzymu. Mniejsza
 liczebnie armia Konstantyna (ok. 50 tysięcy mendą 200 okrętów, zwyciężył flotę Licy -
żołnierzy) odniosła zdecydowane zwycięs - niusza, liczącą 350 okrętów w cieśninie
two; w czasie ucieczki Maksencjusz utonął Hellespont (Dardanele), także w lipcu 324.
w rzece. Według legendy Konstantyn przed Licyniusz uciekł z Bizancjum do Azji
bitwą zobaczył na niebie świetlisty krzyż Mniejszej, zebrał ogromną armię i stoczył
z napisem „In hoc signo vinces" (pod tym długą i krwawą bitwę pod Chryzopolis
znakiem zwyciężysz). Konstantyn przysiągł, (Scutari) we wrześniu 324, w której Kon -
że jeżeli odniesie zwycięstwo, nawróci się stantyn zadał mu druzgocącą klęskę. Licy -
na chrześcijaństwo. Rok później, w 313, niusz znowu zbiegł, potem jednak poddał
Konstantyn i Licyniusz (270P-325), rzym - się. Został stracony za snucie intryg. Patrz
ski cesarz Wschodu, spotkali się w Medio - także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY.
lanie i podpisali edykt, którym przyznali
chrześcijanom swobodę wyznania. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 350-351. Po
śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I
R ZY M SK A W O JN A DO M O W A P rzeciw
31 3.- Wielkiego cesarstwo rzymskie zostało -po
nikiem Licyniusza (270P-325) augusta (ce - dzielone między jego trzech synów; Kon -
sarza) rzymskiego na Wschodzie, był august stantyn II (317P-340) otrzymał Galię (Fran-
Maksymin, zwany Dają (zm. 313), dążący cję), Hiszpanię i Brytanię, Konstancjusz
do opanowania całej wschodniej części -ce (317-361) - Azję Mniejszą, Egipt i Syrię,
sarstwa rzymskiego. W 313 Maksymin prze - Konstans (323P-350) - Italię i Ilirię (Pół
-
prawił się z armią przez Bosfor. Prowadząc wysep Bałkański) i prowincję Afrykę. Wkrótce
ok. 30 tysięcy oddanych mu żołnierzy, Konstantyn II zażądał od młodszego brata
Licyniusz ruszył naprzeciw siłom Maksy- Konstansa Italii i Afryki, po czym najechał
mina i rozbił je pod Adrianopolem (Edirne) w 340 Italię, został zwyciężony w bitwie
w Tracji. Maksymin wycofał się do Azji pod Akwileją i sam zginął, a Konstans
Mniejszej, gdzie wkrótce zmarł. przejął zachodnią część imperium. Nie cie
-
szył się jednak sympatią wojska, w 350
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 314-324. w wyniku udanego spisku wojskowego -zo
Obaj cesarze - Zachodu, Konstantyn I Wiel ki stał zamordowany. Armia wybrała na cesa -
(280P-337) i Wschodu, Licyniusz (270?-- rza Magnencjusza (zm. 353). Konstancjusz
325) - dążyli do opanowania całego -im ruszył na zachód, by pomścić Konstansa,
perium rzymskiego. Konstantyn pomasze - a Magnencjusz wyprawił się do Ilirii w 351.
rował na wschód na czele 20-tysięcznej Początkowo zajął część Ilirii, ale przegrał
armii i w 314 stoczył zwycięską bitwę pod bitwę pod Mursą (Osijek, Jugosławia) do
Cybale w południowo-wschodniej części czego przyczyniła się ciężka jazda Konstan-
Pannonii, po czym ścigał wycofującego się cjusza. Obie strony poniosły w tej walce
Licyniusza. Po przegranej bitwie pod Mar- ciężkie straty. Magnencjusz uciekł do pół -
dią Licyniusz zgodził się uznać władzę nocnej Italii, a Konstancjusz opanował pro -
Konstantyna we wszystkich terytoriach -eu wincje: Afrykę, Hiszpanię i południową
ropejskich z wyjątkiem Tracji i Mezji. Kon - Italię. Uciekając przed Konstancjuszem,
stantyn zgodził się zrezygnować ze swoich Magnencjusz udał się do Galii. Aresztowany
roszczeń do zwierzchności nad całym cesar - przez swą gwardię, popełnił samobójstwo.
stwem. Napięcia i nieporozumienia powsta - Konstancjusz został tym samym jedynym
wały także na tle stosunku do chrześcijan. władcą imperium rzymskiego.
W 324 wojnę wznowiono. Konstantyn zwy -
ciężył wojska Licyniusza pod Adrianopolem RZYMSKA WOJNA DOMOWA 360-361.
(Edirne) 3 lipca 324; jego syn Flawiusz W 350 Persowie najechali rzymską Mezo -
Juliusz Kryspus (zm. 326), mając pod ko- potamię. Cesarz rzymski (august) Konstan-
cjusz II (317-361) nakazał wówczas, by 388). Gracjan wyruszył z wyprawą karną do
z pomocą przyszedł mu jego krewny, cezar Galii, ale tu zamordowali go jego zbun -
Julian (331-363), chrześcijanin, który z -po towani żołnierze. Walentynian i Teodozjusz
wodzeniem walczył z Frankami i Alemana- musieli uznać Maksymusa za augusta, wład -
mi w Galii i cieszył się sympatią żołnierzy. cę Galii, Hiszpanii i Brytanii. W 387 Ma-
Julian gotowy był przyjść z pomocą, ale ksymus najechał Italię, Walentynian zwrócił
jego wojska zbuntowały się i nie chciały się wówczas do Teodozjusza po pomoc.
opuścić Galii. Żołnierze obwołali Juliana Teodozjusz zebrał ogromną armię lądową
augustem, a Julian przyjął tytuł. Dowie - oraz flotę i wyruszył do Ilirii przeciw Ma-
dziawszy się o tym, Konstancjusz postano - ksymusowi. Zwyciężył tam Maksymusa
wił wrócić na zachód i zgnieść bunt; decyzją w dwóch bitwach; w jednej z nich zaskoczył
tą rozpętał wojnę domową. Julian zdecydo - nieprzyjaciela, przeprawiając się odważnie
wany był stawić czoło swemu stryjowi. Obie przez rzekę (388). Maksymus wycofał się do
armie wyruszyły w kierunku Konstantyno - Italii, a za nim podążył Teodozjusz, którego
pola z przeciwnych kierunków. Julian -po flota opanowała Adriatyk. Osaczony w Ak-
szedł szybkim marszem przez południowe wilei (w pobliżu Wenecji) Maksymus poddał
Niemcy do Pannonii (część Austrii, Węgier się Teodozjuszowi, który kazał go stracić
i Jugosławii), gdzie bez walki pochwycił i przywrócił do władzy Walentyniana. Jak -
pod Sirmium (Sremska Mitrovica) Lucylia- kolwiek w IV w. wielokrotnie walczono
na, legata Konstancjusza i wodza wysłanej o władzę, jednakże imperium rzymskie -na
przeciw niemu armii. Maszerując dalej na dal zachowało swą jedność, sytuacja ta miała
Konstantynopol, dowiedział się, że Kon - ulec zmianie dopiero w następnym stuleciu.
stancjusz w drodze zachorow ał i zmarł Patrz także HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO
w Azji Mniejszej. Julian publicznie wyrzekł RZYMSKIE; WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO
się wiary chrześcijańskiej i wrócił do wie - RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE410-470.
rzeń pogańskich, stąd znany jest jako Julian
Apostata. Julian, wyznaczony przez Kon - R Z Y M SK A W O JN A D O M O W AA rbogast
394.
stancjusza na dziedzica tronu, objął władzę (zm. 394), z plemienia Franków, osiągnął
i prowadził dalej wojnę z Persami (patrz znaczną pozycję jako wódz w służbie Rzy -
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363). Patrz także mian. Zwyciężał Germanów w Galii oraz na
WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, terenach wzdłuż granicy cesarstwa rzym -
WCZESNE 332-390. skiego na Renie (388-389). Zapewne to on
zaaranżował zabójstwo Walentyniana II
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 387-388. (372-392), cesarza rzymskiego na Zacho -
W 375 imperium rzymskim rządziło trzech dzie, po czym ogłosił cesarzem swego pogań -
augustów (cesarzy): Gracjan (359-383) na skiego protegowanego, Eugeniusza (zm.
zachodzie, jego przyrodni brat Walentynian 394), dawnego nauczyciela retoryki. Teodoz -
II (373-392) w Italii, Ilirii (Bałkany) i -Af jusz I Wielki (346P-395), cesarz rzymski na
ryce, a ich wuj Walens (328P-378) na Wschodzie (od 379) i Zachodzie (od 392),
Wschodzie. W 378 Walens poległ w bitwie nie uznał pogańskiego uzurpatora i wyruszył
z Wizygotami pod Adrianopolem (Edirne) z wielką armią z Konstantynopola, by -po
(patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNA PIĄTA 377- mścić śmierć Walentyniana. W północno--
383); na jego następcę Gracjan wy znaczył wschodniej Italii stoczył bitwę z Eugeniu -
Teodozjusza. Gracjan był raczejmiernym szem, Arbogastem i ich wojskami nad rzeką
cesarzem; jego rządy budziły duże Frigidus (Yipacco) w pobliżu Akwilei.
niezadowolenie, zwłaszcza w Brytanii, gdzie W pierwszym dniu walki (5 września 394)
wojsko wybrało w 383 na augusta swego Teodozjusz był bliski porażki, ocaliły go
wodza Magnusa Klemensa Maksymusa (zm. zapadające ciemności. Noc spędził na mód-
 litwie (byi chrześcijaninem), następnego pod wodzą króla Juby I (ok. 85-46). Legiony
dnia wygrał bitwę, przede wszystkim dzięki Cezara rozbiły przeciwników w bitwie pod
dobrej taktyce wodza Teodozjusza, Flawiu- Tapsus w 46. W tym czasie syn Pompejusza
sza Stylichona (359P-408) (patrzSTYLICHO-NA Sextus zbierał wojska w Hiszpanii. Cezar
WOJNY z WIZYGOTAMI390-408). Eugeniuszpoległ, zwyciężył go 17 marca 45 pod Mundą, praw -
a Arbogast popełnił samobójstwo;bunt dopodobnie w pobliżu Montilli (Hiszpania);
pogan stłumiono, imperium zostało była to ostatnia podjęta przez stronnictwo
zjednoczone. Po śmierci Teodozjusza senackie próba zbrojnego przeciwstwienia
wschodnią część imperium objął jego syn się Cezarowi. Cezar wrócił do Rzymu i przy -
Arkadiusz (377P-408), zachodnią - młodszy jął dożywotni urząd dyktatora. Nie można
syn, Flawiusz Honoriusz (384-423); obaj z całą pewnością stwierdzić, czy chciał zostać
nie byli przygotowani do odpierania bar - królem, ale wielu jego przeciwników, a nawet
barzyńców atakujących granice państwa. przyjaciół twierdziło, że miał taki zamiar.
Uczestnicy spisku przeciw Cezarowi zamor -
R Z Y M SK A W O JN A D O M O W A W IE L K Adowali
49-44 go 15 marca 44 w budynku senatu;
p.n.e. Podbój Galii (patrz GALIJSKIE WOJNY) wśród morderców znaleźli się dawni stronni -
przyniósł Juliuszowi Cezarowi (100-44) sła - cy Pompejusza oraz kilku zawiedzionych
wę; senat rzymski obawiał się popularności towarzyszy Cezara, między innymi Marek
Cezara, a także jego legionów. Rywal Cezara, Juniusz Brutus (85P-42). Zabójstwo to spo -
Pompejusz Wielki (106-48), popierał senat wodowało ponowny wybuch wojny domowej
i jego decyzję nakazującą Cezarowi złożenie (patrz RZYMSKAWOJNA DOMOWA 43-41 P.n.e.).
dowództwa w Galii. Cezar nie posłuchał
senatu i przekraczając rzekę Rubikon - gra - RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI
nicę w Italii - rozpoczął wojnę domową Z E P IR U 2 81 -27 2 p .n.e. T arent (T a ren tu m ,
z Pompejuszem. Cezar na czele swych -od obecnie Taranto), spartańska kolonia na
działów ruszył na Rzym, po drodze zbierając wybrzeżu południowej Italii, wystąpił prze -
zwolenników zajął Italię. Pompejusz z armią ciw rzymskiej ekspansji na tym terenie.
i większością senatorów udał się do Grecji, Gdy Rzym wbrew układowi z Tarentem
by zebrać nowe wojska. Tymczasem Cezar wysłał okręty do Zatoki Tarenckiej, Taren-
wyprawił się do Hiszpanii i zwyciężył tam czycy je zatopili. Doszło do wojny. Tarent
legiony Pompejusza. Po powrocie do Rzymu poprosił o pomoc wybitnego wodza, króla
ruszył do Grecji, gdzie dzięki znakomitej Epiru (Grecja), Pyrrusa (319-272). Pyrrus
taktyce rozbił armię Pompejusza w bitwie z chęcią przyszedł z pomocą. W pierwszej
pod Farsalos 9 sierpnia 48. Pompejusz bitwie z nim pod Herakleją w 280 Rzymia -
uciekł do Egiptu, ale tu został zamordowany nie ponieśli druzgocącą klęskę. W następ -
z rozkazu króla Egiptu Ptolomeusza XII nym roku Grecy dowodzeni przez Pyrrusa
(95P-47). Cezar udał się do Egiptu. Tu ponownie zwyciężyli Rzymian, tym razem
toczył spór o władzę Ptolomeusz XII i jego w południowej Italii, pod Auskulum (As-
siostra-żona Kleopatra (69-30). Cezar -po coli), ale zadano im w bitwie ciężkie straty;
parł Kleopatrę, został oblężony w Aleksan - oceniając je Pyrrus miał powiedzieć: „Jesz -
drii przez wojsko jej brata, po nadejściu cze jedno takie zwycięstwo i będę zgubiony"
rozbił je, Ptolomeusz zginął (47). W Poncie (stąd powiedzenie „pyrrusowe zwycięstwo").
zwyciężył i obalił króla Farnacesa (wzmian. Patrz takżeKARTAGIŃSKAWOJNA PRZECIW
63-47) (patrz CEZARA WOJNA w FONCIE 47 PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.
p.n.e.). Wrócił na zimę 47-46 do Rzymu,
wiosną wyruszył do Afryki Północnej, gdzie RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 161-166.
partia senacka zebrała nową armię, w której W początkach panowania cesarza rzym -
skład wchodziły również wojska Numidii skiego Marka Aureliusza (121-180), Wologe-
zes III (wzmian. 147-191), król Fartów, połączył się z inną armią rzymską i rozbił
wyprawił się do Armenii, pobił wojsko Cymbrów w bitwie pod Yercellae w 101;
rzymskie i osadził na tronie w Armenii rzekomo poległo w niej około 140 tysięcy
księcia z rodu Arsacydów. Marek Aureliusz barbarzyńców, a ponad 50 tysięcy wzięto do
wysłał współcesarza swego przybranego brata, niewoli. Tygurnowie zostali odparci przez
Lucjusza Aureliusza Werusa (130-169), by Rzymian w Alpach Wschodnich.
objął dowództwo wojsk w wojnie z Partią.
Rzeczywiste dowództwo sprawowali jego po- R Z Y M S K A W O J N A Z M IA S T E M W- E J E P IE R
dkomendni. W 163 Stacjusz Pryskus zdobył WSZA 438-426 p.n.e. Do potężnego miasta
Armenię. Awidiusz Kasjusz (zm. 175) zwy- etruskiego, Weje (Veii), położonego około
ciężył w bitwie pod Dura-Europos nad Eu- 20 km na północ od Rzymu, na prawym
frateme (165?) W następnych dwóch latach brzegu Tybru, należała osada, Fideny, po-
toczył walki w Mezopotamii, gdzie zdobył łożona 17 km na północ od Rzymu na
Seleucję i Ktezyfont, stolicę Partii, wtargnął lewym brzegu Tybru, strzegąca przeprawy
do Medii. Partia zaproponowała pokój. Wład- przez rzekę. Rzymianie usiłowali opanować
cą Armenii został książę z rodu Arsacydów, Fideny i około 438 zaczęli podejmować
ale o orientacji rzymskiej. Wasalem Rzymu wyprawy w celu ich zdobycia. W czasie
stało się królestwo Orsoene w Mezopotamii, jednej z bitew poległ z ręki rzymskiego
dotąd lennik Partii. W tym czasie Wschód wodza król Wejów, Tolumniusz (zm. ok.
i Europę ogarnęła groźna zaraza, której 430). Weje wzywały inne miasta z Ligi
ofiarą padło tysiące ludzi, w tym również Etruskiej, aby przyszły im z pomocą, jed-
żołnierze rzymscy wracający z wojny. nakże żadne tego nie zrobiło. Po długo-
trwałym oblężeniu Rzymianie zdobyli Fi-
R Z Y M S K A W O Jł NCAY M B R A M I l T E U Tdeny
O - w 426 i wcielili je do swojego teryto-
NAMI104-101 p.n.e. Przez wiele lat Cym- rium. Druga rzymska wojna z miastem
browie i Teutoni, ludy germańskie zamiesz- Weje 405-396 p.n.e. Licząc się z atakiem
kujące pierwotnie Półwysep Jutlandzki prze- Rzymu, mieszkańcy Wejów otoczyli miasto
suwali się na południe. W 109 dotarli w oko- silnymi fortyfikacjami (miasto położone
lice Galii Narbońskiej (rzymskiej). W latach było na wzgórzu). Armia rzymska nie zdo-
100-105 zwyciężyli kilka armii rzymskich. łała zdobyć miasta, potem późniejszy dyk-
Najeżdżali Galię, niepodległą Hiszpanię. tator rzymski, Marek Furiusz Kamillus (zm.
W 102 postanowili najechać Italię trzema ok. 365) rozpoczął oblężenie, które rzekomo
zgrupowaniami (trzecie stanowili celtyccy trwało dziewięć lat; jego żołnierze opano-
Tygurnowie). Od 104 wybitny wódz rzym- wali równinę na północ od Wei i podobno
ski, Gajusz Mariusz (l55?-86), zbierał wczołgali się w 396 kanałem ściekowym do
i szkolił nowe wojska do walki z najeźdź- środka miasta. Miasto zdobyto, zburzono,
cami. Zbudował silnie ufortyfikowany obóz dokonano rzezi mieszkańców, część sprze-
w widłach Rodanu i Izery. Duże siły Teu- dano w niewolę. Upadek Wejów był syg-
tonów idące w dół Rodanu miały zamiar nałem końca panowania Etrusków w środ-
przejść przez Alpy i wejść do Italii, zostały kowej Italii, obszar ten zaczęli opanowywać
jednak okrążone i wybite przez wojska Rzymianie. Patrz także ETRUSKO-RZYMSKIE
Mariusza w bitwie pod Aquae Sextiae (Aix- WOJNY; RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW
en-Provence) w 102. Cymbrowie idący na 390 p.n.e..
wschód przez Szwajcarię, a potem przez
przełęcz Brenner, rozbili wojska rzymskie RZYMSKA WOJNA Z WANDALAMI 468.
w dolinie Adygi, w północnej Italii. Poma- W 468 Wandalowie, lud germański, pod
szerowali następnie na południe, do doliny wodzą króla Genzeryka (390-477) panowali
Padu. Mariusz z wojskiem ruszył do Italii, w Afryce Północnej, Sardynii i na innych
wyspach w zachodniej części Morza Śród - w Germanii, w 6 przeprowadzał ofensywę
ziemnego, kontrolowanej przez ich flotę przeciw Markomanom, ale musiał ją prze -
(patrz WANDALÓWNAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE rwać, aby w latach 6-7 n.e. stłumić -po
406-533). Leon I (400P-474), cesarzrzymski wstanie w Pannonii. Tyberiusz przekazał
na Wschodzie, podjął działaniaprzeciw dowództwo nad wojskami w Germanii Wa-
Wandalom razem z cesarzem chodnim za rusowi (zm. 9 n.e.). Katastrofalna klęska
Antemiuszem. Wojska tego ostat niego Rzymian w bitwie w TEUTOBURSKIM
zajęły Sardynię, a wojska wschodnio- LESIE w 9 n.e. zahamowała dalszą romani-
rzymskie Trypolitanię. Leon I wysłał prze - zację Germanii. W wyniku kilku wypraw,
ciw Wandalom flotę pod komendą szwagra, dowodzonych początkowo przez Tyberiusza,
Basiliskosa (zm. 478). Odniosła ona począt - a później przez G erm anika Cezara (15
kowo zwycięstwo nad flotą Wandalów. Jed - p.n.e.-19 n.e.), syna Druzusa, podjętych
nak od branderów waldalskich spłonęła w odwecie za haniebną porażkę teutoburską,
znaczna część okrętów rzymskich w pobliżu Germanie ponieśli ciężkie straty (11-16
przylądka Bon (Ras ed-Dar, Tunezja). Eks - n.e.). Patrz takżeRZYMIAN i GOTÓW WOJNY.
pedycja zakończyła się klęską; Basiliskos
uciekł do Konstantynopola (Stambuł), Wan - RZYMSKIE WOJNY NA WSCHODNICH- GRA
dalowie pozostali panami Morza Śródziem - N IC A C H 20 p.n .e.-19 nC.e. esarz rzym ski
nego. Patrz takżeWANDALÓW i RZYMIAN WOJNA Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) stale utrzymy -
w PÓŁNOCNEJAFRYCE 533-534. wał legiony rzymskie w odległych prowin -
cjach wschodnich cesarstwa, które w dużym
RZYMSKIE WOJNY NA GRANICY PÓŁNOC - stopniu narażone były na zbrojne najazdy,
N E J 2 4 p .n .e .- 1 6 n .Per. a g n ą c u s ta n o w ić zwłaszcza ze strony Armenii (stanowiącej
bezpieczne, naturalne granice imperium, w zasadzie kraj wasalny Rzymu) i niezależ -
które chroniłyby Italię i Galię (Francja), nej Partii. W 20 n.e. pasierb Oktawiana,
cesarz Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) przesu nął Tyberiusz (42 p.n.e.-37 n.e.), wyruszył do
legiony na północ i wschód od granicy na Armenii, aby wprowadzić na tron Tigranesa,
Renie wytyczonej w 51 p.n.e. przez który gotów był zostać wasalem Rzymu.
Juliusza Cezara (100-44); Oktawian roz - Udało się Tyberiuszowi te zamiary zreali -
ciągnął władzę Rzymu na Ilirię i Mezję. zować. Król Partii z obawy przed najazdem
W 17 p.n.e. Germanie z powodzeniem -za rzymskim zawarł pokój i oddał znaki bojowe
atakowali terytorium cesarstwa nad środ - legionów rzymskich, które Partowie zdobyli
kowym Renem, w związku z czym August w 53 p.n.e. (patrzRZYMIAN WOJNA z PAKTAMI
udał się do Galii, by osobiście kierować 55-36 p.n.e.). Było to bardzo ważne dla
działaniami wojennymi. W tym samym prestiżu Rzymu; Tyberiusz zyskał ogromne
czasie w 15 p.n.e. jego pasierbowie Tybe- uznanie, a po śmierci Oktawiania został
riusz (42 p.n.e.-37 n.e.) i Druzus (38-9 cesarzem. Ok 6 p.n.e. Armenia dostała się
p.n.e.) podbili Recję (środkowe i wschodnie pod zwierzchnictwo Partii. W l p.n.e. Ga-
Alpy). Około 16 n.e. zajęto Norikum (Au - jusz Cezar znów osadził na tronie w Armenii
stria). W latach 12-9 p.n.e. Tyberiusz pod - wasali Rzymu, wkrótce potem zdetronizo -
bił Pannonię (zachodnie Węgry i Austria). wanego. Patrz także RZYMSKO-ARMEŃSKIE
W tym samym czasie Druzus dokonywał W O J N Y; R Z Y M S K I E W O J N Y W S C H O D N I E
najazdów na ziemie germańskie między 113-117.
Renem a Łabą. Po śmierci Druzusa (zmarł
od ran odniesionych przy upadku z konia). RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113-117.
Tyberiusz w latach 8-7 p.n.e. umacniał Cesarz rzymski Trajan (53-117) był nie -
zwierzchnictwo Rzymu nad tymi terenami. zwykle uczciwym i dobrze przygotowanym
W latach 4-5 n.e. przeprowadzał działania administratorem, a także bardzo zdolnym
dowódcą wojskowym. Kiedy król Armenii, R Z Y M S K I P O D B Ó J B R Y T A N II W 43-61.
ódz
zaaprobowany przez Rzym, został odsunięty rzymski, Juliusz Cezar (100-44 p.n.e.) w cza -
od władzy, a tron uzyskał Part, który nie sie GALIJSKICH WOJEN dokonał wpraw -
zyskał aprobaty Rzymu, Trajan wyruszył dzie uwieńczonego sukcesem najazdu na
z armią na wschód (113). W 114 najechał Brytanię, jednakże właściwy podbój wyspy
Armenię, nie napotkawszy właściwie oporu, zaczął się dopiero za czasów cesarza Klaudiu -
obalił króla i przekształcił kraj w rzymską sza I (10 p.n.e.-54 n.e.), który wysłał na
prowincję. Trajan podbił następnie należącą wyspę cztery legiony pod komendą Aulusa
do Partii Mezopotamię, i ustanowił na tym Plaucjusza. W 43 n.e. rzymscy najeźdźcy
terenie nową prowincję - Asyrię. Rok póź - wylądowali w Rutupiae (Richborough,
niej, gdy wojska rzymskie znajdowały się Kent), zaskoczyli i zwyciężyli wojownicze
w Babilonii, nowe prowincje zbuntowały plemiona Catuvelaunów i Trynovantów, pod
się. Trajan szybko stłumił powstania, odbił dowództwem wodza Catuvelaunów Karata-
Mezopotamię. Koronował na króla Partii cusa (wzmian. 30-60). Pobite plemiona wy -
Partamaspatesa, syna ówczesnego władcy cofały się w kierunku Londinium (Londyn),
Partii - Chosnesa. Trajanowi nie powiodło poniosły jednak jeszcze jedną klęskę w pobli żu
się oblężenie Hatry. Rozpoczął odwrót, ale Durobrivae (Rochester). Wkrótce potem
zachorował i zmarł w Selinuncie (Selindi, przybył Klaudiusz, by osobiście dowodzić
Turcja). Następca Trajana - Hadrian oddał wyprawą i odniósł zdecydowane zwycięstwo.
Partii obszary zdobyte przez poprzednika. Karatacus, którego brat Togidubnus (zm. 43)
poległ w walce z Rzymianami, uciekł na
R Z Y M S K IE W O J N Y Z K W A D A M I l -S A Rzachód
M A T Ai uzyskał pomoc różnych plemion
MI 374-375.Pogwałcenie przez urzędników (Sylurów i Ordowinów z Walii). Rzymianie
rzymskich układów z Kwadami, osiadłymi wysyłali wciąż wojska, które wreszcie upora -
w Dacji, spowodowało to, że ich król Gabi- ły się z tubylcami; niektóre plemiona podda -
nus (zm. 374) wniósł skargę przeciw zerwa - wały się bez stawiania oporu. Do 47 Rzymia -
niu umów. Komendant twierdzy zamordo - nie całkowicie opanowali południowo- -
wał go za to. Kwadowie wraz ze swymi wschodnią część Brytanii; głównym ośrod -
sprzymierzeńcami, Sarmatami, przekroczyli kami romanizacji życia mieszkańców wyspy
Dunaj; pustoszyli Mezję (Bułgaria), Panno- były Londinium, Camulodunum (Colches-
nię (część A ustrii, W ęgry i Jugosławia) ter) i Yerulamium (St. Albans). Na zachodzie
i zwyciężali legiony rzymskie. Działania granica biegła wzdłuż drogi znanej pod
przyszłego cesarza, Teodozjusza (346P-395), nazwą Fosse Way, którą rzymskie legiony
powstrzymały Sarmatów, którzy zawarli -od przekroczyły przy najeździe na terytorium
rębny pokój (374), a cesarz rzymski Walen- Brygantów. Po porażce w północnej Walii
tynian I (321-375) wyruszył z wojskami Karatacus udał się po pomoc do królowej
z Galii na terytorium Kwadów (375), spu - Brygantów, Kartymandui (wzmian. 30-70),
stoszył je i wrócił na zimowe leża. Zwycię - jednak w 51 królowa wydała go Rzymianom,
żeni Kwadowie wysłali do Walentyniana którzy pomogli jej umocnić władzę, tłumiąc
posłów, którzy podjęcie walki usprawiedli - kilka powstań (później, w 57, Rzymianie
wiali zerwaniem układów przez Rzymian. pomogli jej zdławić bunt wzniecony przez jej
Słysząc to, Walentynian wpadł w taki gniew, męża i współwładcę). Jeszcze kilkakrotnie
że dostał zawału. Kwadowie zachowali spo - wybuchały nieudane powstania (patrz BOADI-
kój do 405, kiedy to najechali Italię wspólnie CEI POWSTANIE 60-6i), ale w 61, za panowania
z Wizygotami (patrzSTY LICHO NA W OJN Y z cesarza Nerona (37-68), pogranicze brytyjs -
WIZYGOTAMI 390-408). Patrz także GOTÓW i kie w sposób trwały włączono do obszarów
S A R M A T Ó W W O J N A 332-334; R Z Y M I A N i cesarstwa rzymskiego. Patrz takżeMONS
GOTÓW WOJNY. GRAUPIUS, BITWA POD MONS GRAUPIUS 84 n.c.
 RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 113-117. szej. Zawarł przymierze z królem Pontu,
P atrzR Z Y M S K AW O JN AW S C H O D N IA1 13-1 17 . Mitrydatesem VI Eupatorem, zwanym Wiel-
kim (ok. 132-63) i poślubił jego córkę
RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 162-165. (patrz MITRYDATESA WOJNY). W 93 Tigranes
P atrzR Z Y M S K AW O JN AW S C H O D N IA16 2 -10 5. najechał Kapadocję we wschodniej części
Azji Mniejszej, państwo pozostające pod
RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 72-66 patronatem Rzymu. Lucjusz Korneliusz
p.n.e. Król Fontu, Mitrydates VI Eupator, Sulla (138-78), wódz rzymski i pretor
zwany W ielkim (ok. 132-63), pokonany w Azji Mniejszej, spotkał się z wysłan-
przez Rzymian pod dowództwem Lucjusza nikiem Mitrydatesa II, Orobaze (zm. 91?),
Licyniusza Lukullusa (110?-56) w trzeciej nad Eufratem (obie strony przyjęły, że rzeka
wojnie MITRYDATESA, znalazł schronie - stanowi wspólną granicę) i zawarł przymie-
nie u swego zięcia, króla Armenii Tigranesa rze przeciw Tigranesowi. Rzymianie jednak
I W ielkiego (140?-56), który nie zgodził zdołali sami, przed nadejściem pomocy Par-
się na wydanie Mitrydatesa Rzymianom. tów, wyprzeć armeńskich najeźdźców z Ka-
Lukullus najechał wówczas Armenię i po padocji. Orobaze po powrocie do kraju został
zwycięskiej bitwie zdobył jesienią 69 bogatą oskarżony o obrazę majestatu (w czasie spot-
stolicę, Tigranocertę. Następnego roku- usikania nad Eufratem zajął miejsce poniżej
łował zająć resztę kraju, nie był jednak Sulli) i ścięty.
przygotowany do walki w górzystym terenie
i surowego klimatu. Mitrydates szybko -przeRZYMSKO-ETRUSKIE WOJNY. Patrz ElRU-
szkolił nowo zebraną armię armeńską w rzym
- SKO-RZYMSKIE WOJNY.
skim sposobie walki, mimo to żołnierze
Tigranesa zostali pobici w 68. Zmęczeni RZYMSKO-PERSKA WOJNA 230-233.
żołnierze Lukullusa byli już blisko nowej W 224 przywódca Persów Ardaszir (Atak-
stolicy Armenii, Artaksaty, ale odmówili serkses) I (zm. 241) wystąpił przeciw królo-
dalszego marszu, zmuszając Lukullusa do wi Partii, zwyciężył i obalił go, podbił całe
odwrotu w dolinę Eufratu. Mitrydates -wróimperium Partii i założył dynastię Sasani-
cił do Pontu, by podjąć znowu walkę z -Rzydów. Zamierzał przywrócić granice z czasów
mianami. Lukullus ruszył za nim, ale w 66 Achemenidów, podbić Azję Mniejszą i Sy-
został odwołany do Rzymu. Pompejusz Wielki rię. W 230 najechał rzymską Mezopotamię.
(106-48) objął komendę nad wojskami- rzyMłody i nie mający doświadczenia w dowo-
mskimi na wschodzie i wspomagany przez dzeniu cesarz Marek Aureliusz Aleksander
zbuntowanego syna Tigranesa, wyruszył do Sewer (208P-235) po bezskutecznych pró-
Armenii (66). Tigranes zapłacił ogromną bach wynegocjowania pokoju musiał podjąć
kontrybucję, a później sprawował rządy pod walkę. W 232 trzy armie rzymskie z różnych
patronatem Rzymu. kierunków ruszyły na Persję. Armia pod
wodzą Aleksandra Sewera doznała klęski,
R ZY M SK O -AR M EŃSK A W O JN A 93-92 dwie pozostałe armie uzyskały pewne po-
p.n.e. Armeńskie królestwo Tigranesa Iwodzenie. Ardaszir poniósł jednak tak cięż-
Wielkiego (140?-56) uzależnione było od kie straty, że nie mógł wykorzystać swego
imperium Fartów króla Mitrydatesa II Wiel
- „zwycięstwa". Aleksander Sewer wrócił do
kiego (124P-87). Sam Tigranes był swego Rzymu i odbył triumf. Nie zawarto formal-
czasu zakładnikiem Mitrydatesa, prawdo - nego pokoju, przywrócono jednak poprzed-
podobnie kupił wolność za 70 dolin- odnie granice rzymskie.
stąpionych Fartom. Tigranes zaczął powięk
-
szać swoje terytoria od wcielenia sąsiednich
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 241-244. Sz-
obszarów we wschodniej części Azji Mniej-pur I (zm. 272), król Persji z
dynastii
Sasanidów, syn Ardaszira I (zm. 241), podjął
próbę zdobywania pogranicznych prowincji
rzymskich. Zdobył rzymską Mezopotamię,
większą część Syrii i zagroził Antiochii.
Cesarz rzymski Marek Antoniusz Gor-
dian III (224P-244) i jego teść, wybitny
wódz Gajusz Furiusz Timezyteusz (zm. 243)
przybyli w 242 z armią do Syrii, zwyciężyli
Szapura w bitwie pod Resaena w 243 i wyparli
go z Syrii. Jednak śmierć Timezeusza i za-
bójstwo Gordiana (zdaniem niektórych, po-
pełnione przez jego następcę, Filipa Araba
[204-249]) uniemożliwiły Rzymianom wy-
korzystanie tego sukcesu. Cesarz Filip za-
warł pokój z Szapurem; przywrócono po-
przednie granice rzymsko-perskie.
R ZY M SK O -PER SK A W O JN A 256-261. K ról
Persji Szapur I (zm. 272) zdobył Armenię
i osadził na jej tronie marionetkowego króla.
Wojska perskie najechały rzymską Mezo-
potamię i Syrię oraz zdobyły Antiochię
(256). Cesarz rzymski Walerian (zm. 261?)
wyruszył z armią do Azji Mniejszej i odbił
Antiochię, przegrał jednak bitwę pod Edessą
(Urfa) w 260. Po otoczeniu armii rzymskiej
zdesperowany Walerian rozpoczął negocja-
cje pokojowe z Szapurem, podczas których
Persowie wzięli go do niewoli. Po uwięzie-
niu cesarza Rzymianie poddali się. Przewie-
ziony do Persji Walerian zmarł w niewoli.
Wojska Szapura pośpiesznie zajęły Syrię
i odbiły Antiochię. Wracając z łupem do
kraju, Persowie zostali zwyciężeni przez
księcia Palmiry; klęska ta położyła kres
najazdom Szapura na Azję Mniejszą i Syrię.
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 282-283.
W 282 nowy cesarz rzymski Marek Aure-
liusz Karus (223P-283) wraz z młodszym
synem Markiem Aureliuszem Numerianu-
sem (zm. 284) objęli dowództwo nad wy-
prawą przeciw Persom, którymi dowodził
król Bahram I (zm. 276). Rzymianie odnieśli
sukces; odbili górną Mezopotamię i zdobyli
Ktezyfont, stolicę Persji. Karus wkroczył
na tereny położone na wschód od Tygrysu,
chcąc prawdopodobnie pobić perskie im-
perium Sasanidów. Bahram ze względu na
bunt we wschodniej części swego państwa
zawarł pokój. W 283 Karus w tajemniczych
okolicznościach zmarł w pobliżu Tygrysu,
rzekomo od uderzenia piorunu; krążyły
jednak pogłoski, że zamordował go prefekt
pretorianów, Ariusz Aper (zm. 285). Współ-
cesarzami Rzymu zostali bracia Numerianus
i Karinus (zm. 285). Armia rzymska rozpo-
częła odwrót przez Azję Mniejszą; już nad
Bosforem Numerianusa znaleziono mart-
wego. Oskarżonego o zamordowanie go
Apera własnoręcznie zabił Dioklecjan
(245-313), służący pod rozkazami Karusa,
po czym wojsko obwołało go cesarzem (patrz
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 284-285).
R ZY M SK O -PE R SK A W O JN A 295-297.
N ar-
ses (zm. ok. 302), król Persji z dynastii
Sasanidów, najechał rzymską Mezopotamię
i podporządkował sobie Armenię. Rzymski
cezar na wschodzie, Galeriusz (zm. 311),
wyruszył przeciw Persom ze stosunkowo
niewielką armią; odniósł zwycięstwa w kilku
potyczkach w Mezopotamii, ale poniósł
druzgocącą klęskę w bitwie pod Carrhae
(Harran) w 296. Rok później, wzmocniwszy
armię, Galeriusz wyruszył znowu do Persji
i tym razem odniósł zwycięstwo; gdzieś nad
Tygrysem udało mu się zaskoczyć i rozbić
znacznie większą armię perską. Wziął wielu
jeńców i zdobył ogromne łupy, do niewoli
dostały się także rodzina i harem Narsesa.
Narses musiał przyjąć warunki pokoju po-
dyktowane przez Rzym. Na mocy pokoju
z Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) z 295,
Persja zwróciła Rzymowi górną Mezopota-
mię, ustąpiła pięć prowincji położonych na
północny wschód od Tygrysu i uznała króla
z ramienia Rzymu, Tiridatesa III (238?--
314) władcą Armenii. Rodzina i harem
wróciły do Narsesa.
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363. Po
śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I
Wielkiego (228P-337), władcą wschodniej
części cesarstwa został jego drugi syn Kon-
stancjusz II (317-361). Prowadził długie
 wojny z królem Persji Szapurem II Wielkimpieniądze były mu potrzebne na daninę dla
(309-379), który pragnął odzyskać Armenię i Heftalitów (tzw. Białych Hunów), którzy
północną Mezopotamię. Szapur najechałpomogli Kawadowi odzyskać tron zabrany
Mezopotamię w 351. Konstancjusz w 360mu przez brata. Gdy Anastazjusz odmówił,
przybył do Syrii, ale miał zbyt słabe siły, byKawad najechał w 502 rzymską Armenię
odzyskać utracone tereny. Zmarł w Tarsie,i zdobył największe miasto, Teodozjopolis
w Cylicji (361). Jego następca, cesarz Julian(Erzurum). W następnym roku ponownie
(331-363), w 363 podjął wyprawę do Persji,triumfował w rzymskiej Mezopotamii, gdzie
początkowo z powodzeniem, nie zdołał -jed po trzymiesięcznym oblężeniu zdobył Ami-
nak zdobyć Ktezyfontu. Podobnie jak innidę (Diyarbakir). Nie powiodło mu się -jed
wodzowie rzymscy, miał trudności z prowa - nak oblężenie Edessy (Urfa) i wojska cesar-
dzeniem walki na pustyni. W czasie odwrotustwa wschodniorzymskiego odzyskały Ami-
spod Ktezyfontu poległ w potyczce. Szapurdę. Wreszcie zawarto pokój; granica rzym-
mógł po tym swobodnie budować perskiesko-perska biegła tak, jak w 502. Patrz
imperium, nie napotykając przeszkód zetakże GHASSANIDÓWi LACHMIDÓWWOJNY;
strony Rzymu. JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532.

R ZY M SK O -PER SK A W O JNA 421-422. K ról R ZY M SK O -PE R SK A W O JN A 524-532. Patrz

Persji Bahram V (zm. 439), zwany GórJU S T Y N IA N AW O JN AP ER S K AP IE R W S Z A524-532.
(„dziki osioł"), po objęciu tronu i umoc -
nieniu swojej pozycji m.in. dzięki poparciuR ZY M SK O -PE R SK A W O JN A 539-562. Patrz
możnowładców zmienił politykę ojca, Jez-J U S T Y N IA N AW O J N AP E R S K AD R U G A5 3 9 -5 0 2 .
degerda I (zm. 420) i wznowił gwałtowne
prześladowania chrześcijan. PrześladowaniaR ZY M SK O -PER SK A W O JN A 572-591. Zbli-
oburzyły Rzym i ściągnęły na Persję wojnężenie Bizancjum z Turkami, wrogami -Pe
z cesarstwem. W kilku mniejszych bitwachrsów doprowadziło do wojny. Król Persji
w Mezopotamii wojska Bahrama poniosłyz dynastii Sasanidów Chosroes I (zm. 579)
porażkę; król zgodził się na warunki poko - najechał rzymską część Armenii i zdobył
jowe, które zapewniały chrześcijanom swo - twierdzę Dara nad Eufratem. Gorzej -po
bodę wyznania w całej Persji. Rzymianiewiodło mu się w Mezopotamii. W 575
z kolei zgodzili się na tolerowanie zoroast-bizantyjski wódz Justynian odniósł zwy -
ryzmu, religii panującej w Persji. cięstwo pod Mekitene. W 579 Rzymianie
(Bizantyjczycy) i Persowie rozpoczęli negocja -
RZYM SK O -PERSK A W O JNAKról 441. Persji cje pokojowe, które przerwano po śmierci
z dynastii Sasanidów, Jezdegerd II (zm.Chosroesa. Jego syn i następca, Hormizd
457), syn i następca Bahrama V (zm. 439)(Ormizd) IV (zm. 590) nie chciał zrezygnować
zaczął prześladować żydów i chrześcijanz ziem zdobytych przez ojca, wobec czego
(patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA 421-422). Wobec wojna wybuchła ponownie. Potęgę imperium
tego Rzym wysłał przeciw JezdegerdowiSasanidów nadwerężyło powstanie wewnątrz
armię. Po kilku drobnych zwycięstwachkraju i najazd Turków, którzy zajęli większą
wojsk rzymskich król Jezdegerd przystał naczęść Chorasanu. Wybitny wódz perski, Bah -
pokój i zapewnił żydom i chrześcijanomram Czobin (zm. 591?), odniósł wielkie zwy -
swobodę wyznania. cięstwo w bitwie z Turkami i odzyskał więk -
szą część utraconego terytorium, natomiast
R Z Y M SK O -PER SK A W O JN A 502-506.
K rólz Rzymianie zadali mu ciężkie klęski pod
dynastii Sasanidów, Kawad I (zm. 531),Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) i nad rzeką
poprosił cesarza wschodniorzymskiego Ana-Araks (Aras) w 590. Mimo klęsk Bahram miał
stazjusza I (430?-518) o pomoc finansową; jeszcze wystarczająco dużą armię, by stanąć na
czele spisku przeciw Hormizdowi; w wyniku R Z Y M U S P U S T O S Z E N IE P R Z E Z M- U Z U Ł M A
spisku pozbawiono Hormizda tronu i zamor - NÓW 846. Na początku IX w. Morze Śród -
dowano. Bahram obwołał się królem w 590, ziemne opanowali muzułmańscy piraci z -Hi
a prawowity następca tronu, Chosroes II szpanii. W 831 zdobyli Palermo na Sycylii,
(zm. 628), uciekł do Syrii i zabiegał o pomoc założyli małe państwa muzułmańskie w Ta-
cesarza wschodniorzymskiego Maurycego rencie i Bari na południowym wybrzeżu
(ok. 539-602). Maurycy udzielił mu jej; Italii (840) i z tych siedzib siali terror na
armia cesarska wyruszyła z Chosroesem do Morzu Adriatyckim i Tyrreńskim, zapusz -
Persji i zwyciężyła wojska Bahrama w bitwie czając się często i w głąb lądu. Odparci pod
pod Zabem (590). Ostatecznie Rzymianie Neapolem w 846, ruszyli na północ, dotarli
rozbili armię Bahrama w 591, w Medii do Tybru i zdobyli twierdzę zbudowaną
(obecnie północno-zachodni Iran). Bahram u ujścia rzeki przez papieża Grzegorza IV
uciekł, ale wkrótce został zabity lub zmarł (zm. 844). Następnie wylądowali na połu -
śmiercią naturalną. Chosroes odzyskał tron dniowym brzegu Tybru i pomaszerowali na
i zawarł pokój z cesarstwem wschodnio- Rzym, grabiąc i paląc rzymskie przedmieś -
rzymskim; przywrócono dawne granice, Rzy - cia. Ogromne straty poniosło Wzgórze Wa -
mianie przestali płacić daninę za kaukaskie tykańskie, znajdujące się wówczas poza mu -
twierdze. rami obronnymi Rzymu, zbezczeszczona
została stara Bazylika św. Piotra. Po odejściu
R Z Y M U S P U S T O S Z E N IE P R Z E Z C E L Tobładowanych
Ó W 390 łupami najeźdźców papież
p.n.e. Celtowie (inaczej Galowie) przeszli Leon IV (800P-855) zbudował dookoła Wa -
przez Alpy i wtargnęli do Italii północnej; tykanu mury obronne; znane przez lata pod
w 396 zajęli miasto Melpum (Mediolan), nazwą „mury leonijskie" otaczały grodek
ruszyli dalej na południe, do środkowej zwany „civitas Leonina".
Etrurii, około 391 obiegli etruskie miasto
Clusium (Chiusi). Na wezwania Clusium R Z Y M U S P U S T O S Z E N IE P R Z E Z W IZ Y G O T Ó W
0 pomoc z Rzymu przybyła misja pokojowa, 410. W 408 cesarz Honoriusz odrzucił
która bezskutecznie usiłowała namówić Cel żądania Wizygotów domagających się od
tów do powrotu na północ. Najeźdźcy prowa Rzymu wypłaty znacznych sum. Król Wi -
dzeni przez wodza Brennusa zwyciężyli armię zygotów, Alaryk (370P-410), otoczył Rzym,
rzymską nad Allią (lipiec 390), później przy zgodził się odstąpić za cenę znacznego
puścili atak na Rzym i zdobyli miasto z wyjąt okupu i odszedł do Toskanii. Gdy władze
kiem twierdzy i świątyni Jowisza Qupitera) rzymskie opóźniały się z wypłatą okupu
na Kapitolu. Wiele budynków, przeważnie Wizygoci zdobyli w 409 port Rzymu - Ostię.
drewnianych, spłonęło całkowicie, najeźdź Alaryk zmusił senat rzymski do obrania
ców ogarnął szał grabieży i mordów. Po kilku marionetkowego cesarza Pryskusa Attakusa,
miesiącach, nie mogąc zdobyć wzgórza i do który mianował go naczelnym wodzem rzym -
wiedziawszy się, że ich ziemiom położonym skim. Doszło do sporów między Pryskusem
w dolinie Padu grozi atak iliryjskiego plemie a Alarykiem, który zdetronizował cesarza.
nia Wenetów, Celtowie przyjęli dużą daninę Próbował dojść do porozumienia z Hono -
zaofiarowaną im przez rzymskiego polityka riuszem, ale to się nie powiodło. Rozejm
Marka Furiusza Kamillusa (zm. ok. 365) zerwali Rzymianie atakując obóz Alaryka
1 odeszli. Według legendy, w czasie ważenia (410). Postanowił złupić Rzym, w tym celu
złota na daninę trybun rzymski narzekał na obiegł go. Gdy w mieście zapanował głód,
niedokładność wagi, wówczas Brennus poło senat rzymski zgodził się złożyć Alarykowi
żył miecz na szali mówiąc: „Vae victis!" jeszcze większą daninę, ale władze w Rawen -
(Biada zwyciężonym!). Patrz także ETRUSKO- nie odrzuciły tę możliwość. Trzy tygodnie
-RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. później 24 sierpnia zdrajcy wpuścili żoł-
nierzy Alaryka przez Bramę Salariańską.
Wizygoci wspólnie z rzymskimi niewol-
nikami zlupili Rzym, podpalali znaczniejsze
budynki, oszczędzali jedynie kościoły. Za-
mordowano wielu mieszkańców, innych
zwolniono za okupem, a część zamieniono
w niewolników. Obładowani łupem Wizy-
goci pomaszerowali na południe (patrz WI-
ZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE,
PÓŹNIEJSZE 410-476). Patrz także RZYMU UPADEK
476.
RZYMU UPADEK 476. Przez dwa dziesięcio-
lecia po spustoszeniu Rzymu przez Wan-
dalów w 455 (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA
CESARSTWO RZYMSKIE 400-533) w Italii duży
wpływ na rząd mieli germańscy dowódcy
wojskowi na służbie rzymskiej. W 476 na-
jemnicy germańscy, stanowiący większość
żołnierzy rzymskiej armii zażądali przy-
dzielenia im części ziem wielkich majątków.
Odmówił im tego Orestes, wódz naczelny
armii rzymskiej, rządzący w imieniu cesarza,
a swego małoletniego syna Romulusa Au-
gustulusa (zm. po 507?). Najemnicy się
zbuntowali i obwołali królem swego wodza
Odoakra (434P-493). 23 sierpnia 476 Odo-
aker pobił Orestesa (zm. 476); Orestes dostał
się do niewoli i został stracony. Odoaker
zdobył Rawennę, stolicę zachodniego cesar-
stwa rzymskiego, zdetronizował cesarza Ro-
mulusa Augustulusa, pozwalając mu osiąść
w Kampanii, po czym objął rządy w Italii.
Tytułu cesarza nie przybrał, ale nie uważał
swego terytorium za część wschodniego
cesarstwa rzymskiego. Rok 476 uważany
jest za ostateczny upadek wielowiekowego
układu politycznego w Europie Zachodniej
i początek okresu zwanego wczesnym śred-
niowieczem.
s
SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA O SAHARĘ ryce Północnej (Kanada) była obawa Kana-
H IS Z P A Ń SK Ą 197 6-.W 1976 H iszpania dyjczyków przed agresją Stanów Zjedno-
przekazała Maroku dwie trzecie obszaru czonych. W czasie WOJNY SECESYJNEJ
swojej zamorskiej prowincji, Sahary Hisz- około 25 konfederatów przebywających
pańskiej, a jedną trzecią (część południową) w Kanadzie przekroczyło granicę Unii i za-
- Mauretanii. Tuż potem oddziały Maroka atakowało miasto Saint Albans w stanie
poprowadziły „Zielony marsz" 350 tysięcy Yermont (19 października 1864). Napastnicy
ludzi na tereny, do których Maroko rościło zabili jednego mężczyznę, zrabowali około
sobie prawa; w tym samym czasie na swoje 200 tysięcy dolarów z trzech banków i ucie-
obszary wkroczyły wojska Mauretanii. Front kli z powrotem do Kanady. Ścigający ich
Polisario, popierane przez Algierię saharyj- ludzie szeryfa przekroczyli granicę; kilku
skie ugrupowanie niepodległościowe, roz- napastników złapali, musieli jednak wydać
począł walkę partyzancką z wojskami obu ich władzom Kanady. Wkrótce aresztowano
tych państw. Celem frontu było utworzenie prawie połowę sprawców napadu; gdy sąd
niepodległego państwa, Arabskiej Demo- kanadyjski zwolnił ich bez kary, w Stanach
kratycznej Republiki Sahary (ADRS). Zjednoczonych zaczęto mówić o wojnie
W 1980 Mauretania podpisała z Polisario z Wielką Brytanią i Kanadą. Zrabowane
traktat, zrzekając się na rzecz Frontu zwierzch- pieniądze zwrócono, pięciu napastników
ności nad należącym do niej obszarem. Król aresztowano ponownie i zatrzymano pod
Maroka Hasan II (ur. 1929) dokonał aneksji zarzutem naruszenia neutralności Kanady.
tego obszaru i wysłał tam marokańskie Narastająca obawa przed wybuchem wojny
wojska. W 1981 ponad 40 krajów, w tym skłoniła Kanadę na początku 1865 do roz-
większość krajów afrykańskich, uznało rząd mieszczenia wzdłuż granicy 2000 żołnierzy
ADRS na uchodźstwie. Powstańcy Polisario wojsk terytorialnych.
atakowali wojska marokańskie, dążąc do
wyparcia ich z obszaru zwanego obecnie SAJO, BITW A NAD SAJO 1241. Gdy M on-
Saharą Zachodnią. We wrześniu 1991, po gołowie wtargnęli na Węgry, król Węgier
15 latach walk, Front Polisario zawarł ro- Bela IV (1206-1270) skoncentrował swe
zejm z armią marokańską, osiągnięty dzięki siły pod Budą. Mongołowie podszedłszy
mediacji ONZ. Przewidziane na styczeń pod Peszt, wycofali się na północny wschód,
1992 referendum w sprawie niepodległości za nimi ruszyła armia węgierska. Mongoło-
Sahary Zachodniej nie doszło do skutku ze wie zajęli pozycję na lewym brzegu Sajo,
względu na spór o liczbę uprawnionych do w pobliżu Mohi. Straż przednia węgierska
głosowania. 10 kwietnia 1241 opanowała most. Wódz
Mongołów Subedej kazał Batuchanowi zwią-
SA IN T A L BA N S, N A JA ZD N A SA IN T A L BA zaćN Sczołowo Węgrów, a sam z siłami głów-
1864. Bodźcem do utworzenia w 1867 unii nymi miał uderzyć na nich z tyłu. 11 kwiet-
wszystkich posiadłości brytyjskich w Ame- nia Batuchan zdobył most i zaatakował
 Węgrów na prawym brzegu Sajo. Subedejzwycięstwo nad krzyżowcami dowodzonymi
przeprawiwszy się przez rzekę, wyszedł naprzez Rajnolda i Gwidona z Lusignan
tyły Węgrów. Doszło do ich częściowego(1129-1194) i wzięła do niewoli obu -wo
osaczenia, znaczna ich część poległa lubdzów chrześcijańskich (Rajnolda obwinia -
dostała się do niewoli. Część uciekła, m.in.nego o pogwałcenie rozejmu ścięto po -od
król Bela. Doszło do pościgu Mongołów.mowie przejścia na islam, Gwidona zwol -
Śmierć najwyższego chana chanów Mon - niono w zamian za odstąpienie Saladynowi
gołów Ugedeja (zm. 1241) spowodowała, żeportu Askalon). Saladyn z powodzeniem
musieli wrócić do Karakorum, by dokonaćoblegał Jerozolimę; zajął ją 2 października
wyboru nowego władcy. 1187. W 1189 krzyżowcy obiegli Akkę i sami
z kolei zostali oblężeni przez Saladyna. Po
S A N D A Ł , P O W S T A N IE 1B93
ezrolni
5. chłop i przybyciu 8 czerwca krzyżowców pod -do
zatrudnieni na wielkich plantacjach w środ - wództwem króla Anglii Ryszarda I Lwie
kowej części Luzonu (Filipiny) zaczęli naSerce (1157-1199) miasto poddało się 12
początku lat trzydziestych XX w. masowolipca (patrzKRUCJATA TRZECIA 1189-1192).Patrz
wstępować do ruchu Sakdal, zapoczątkowa - także KRZYŻOWCÓWi TURKÓW WOJNY.
nego i kierowanego przez Benigno Ramosa
(wzmian. 1930-1935), sakdal w języku ta-SA L W A D O R SK A W O JN A D O M O W -A 1977-
galog (największa grupa językowa na Filipi - 1992. W 1977 do władzy w Salwadorze
nach) znaczy „oskarżenie". Ramos domagałdoszedł konserwatywny rząd cywilno-wojs -
się niższych podatków od ubogich, reformykowy; w tym czasie w Salwadorze nasilały
rolnej i niezależności Filipin od Stanówsię gwałtowne starcia między zwalczającymi
Zjednoczonych. Ruch przerodził się stop - się frakcjami lewicowymi i prawicowymi.
niowo w partię polityczną, która w wybo - W kraju szerzyły się porwania, zabójstwa
rach jesienią 1934 zyskała dużą liczbę gło - i nieuzasadnione aresztowania. W tych oko -
sów. W nocy 2 maja 1935 stronnicy Sakdalulicznościach doszło do puczu wojskowego
przejęli budynki rządowe w czternastu mias - (15 października 1979), w wyniku którego
tach na Luzonie. Następnego dnia wezwanepowstała nowa rządząca junta. Rząd nawo -
wojska rządowe szybko uspokoiły zbun - ływał bezskutecznie zarówno ugrupowania
towanych chłopów; w starciach zginęłolewicowe, jak i prawicowe do złożenia broni.
około 100 powstańców. Ramos uciekł do24 marca 1980 w stolicy, San Salvador,
Japonii, partię Sakdal zdelegalizowano i roz- prawicowy terrorysta zamordował salwador-
wiązano. W pośrednim następstwie tegoskiego arcybiskupa Oscara Arnulfo Romero
powstania w tym samym roku zagwaran - (1918-1980), gorącego obrońcę praw czło -
towano większą samodzielność Filipinom,wieka i rzecznika biedoty. W czasie jego
aby zapewnić Ameryce ich przynależnośćpogrzebu rozległy się wybuchy oraz strzały
w wypadku konfliktu z Japonią. snajperów. Działania te wywołały panikę,
w wyniku której zginęło 31 osób, a około
SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189. 200 zostało rannych. Później tego samego
Zebrawszy ogromną armię, Saladyn (1137?- - roku (4 grudnia 1980) znaleziono w Sal -
1193), sułtan Egiptu i wielki wódz muzuł - wadorze ciała czterech zaginionych amery -
mański, rozpoczął świętą wojnę z chrześ - kańskich sióstr zakonnych. W odpowiedzi
cijańskimi krzyżowcami w celu zdobyciawładze Stanów Zjednoczonych zawiesiły
łacińskiego Królestwa Jerozolimy (rozejmtymczasowo pomoc wojskową i ekonomicz -
został pogwałcony przez chrześcijan, którzyną dla Salwadoru. Lewicowi partyzanci,
pod wodzą Rajnolda z Chatillon [zm. 1187]wspierani przez Kubę i Nikaraguę, działali
ograbili muzułmańską karawanę). W bitwiegłównie na wsiach, napadali na miasta,
pod Hattin w 1187 armia Saladyna odniosła posterunki policyjne i wojskowe, zby zdobyć
tam broń; opanowali około jednej trzeciej SAM ILÓ W RUCH NIEPO DLEG ŁO ŚCIO W Y
terytorium kraju. Szacuje się, że do 1986 1919-1920 (ruch l marca). W 1910 Japonia
zginęło w walkach około 45 tysięcy osób, dokonała aneksji Korei. Pod koniec ŚWIA-
przeważnie cywilów. Zabójstwa jezuitów, TOWEJ WOJNY I Koreańczycy bezskute-
zakonnic, związkowców, przywódców chłop- cznie usiłowali skłonić Konferencję Paryską
skich, ludzi podejrzewanych o komunizm do uznania ich za naród uciskany i mający
lub o chęć wprowadzenia reform demo- prawo do samostanowienia. Trzydziestu
kratycznych przypisuje się prawicowym trzech czołowych koreańskich działaczy re-
szwadronom śmierci. W 1990 obie strony ligijnych oraz kulturalnych podpisało l ma-
konfliktu rozpoczęły w Meksyku negocjacje rca 1919 „Deklarację niepodległości". Tego
pokojowe. W listopadzie 1991 opozycja mar- samego dnia „Deklaracja" została odczytana
ksistowska proklamowała zakończenie woj- na ogromnym wiecu w stolicy Korei, Seulu.
ny przeciwko rządowi. 15 stycznia 1992 Ruch niepodległościowy rozszerzał się błys-
podpisano oficjalne porozumienie pokojowe. kawicznie obejmując inne miasta; w ciągu
następnego roku w całym kraju odbyło się
S A L W A D O R S K I P R Z E W R Ó T O1948. d 1931 ponad 1500 demonstracji, w których uczes-
do 1944 w Salwadorze dyktatorskie rządy tniczyło około 2 milionów osób. Demons-
sprawował prezydent, generał Maximiliano tracje przebiegały spokojnie, mimo to japoń-
Hernandez Martinez (1882-1966); ustąpił ska policja i wojsko występowały niezwykle
z urzędu po strajku powszechnym (maj ostro przeciw demonstrantom; w czasie starć
1944) zorganizowanym w proteście przeciw zabito lub zraniono prawie 23 tysiące ludzi,
bezlitosnym represjom po zdławionym przez z 47 tysięcy aresztowano, około pięciu ty-
niego przewrocie wojskowym, do którego sięcy osadzono w więzieniach. Po stłumie-
doszło miesiąc wcześniej. Rząd wojskowy niu demonstracji japoński rząd przyznał
wysunął na stanowisko prezydenta Salvado- Koreańczykom pewną autonomię, jakkol-
ra Castanedę Castro (ok. 1888-1965), wiek bardzo ograniczoną. Obecnie l marca
a w ciągu następnych trzech lat ograniczył obchodzony jest w obu państwach koreań-
swobody obywatelskie. Castaneda wprowa- skich jako święto narodowe dla upamięt-
dził wszakże wiele reform w szkolnictwie nienia patriotyzmu uczestników demonstracji.
i ustawodawstwie pracy, a także propagował Patrz także CHIŃSKO -JAPOŃSKA WOJNA
związek Salwadoru z sąsiednią Gwatemalą. 1894-1895.
Mimo to został usunięty w wyniku puczu
młodych oficerów (12-14 grudnia 1948), S A M N IC K A W O J N A P IE R W S Z A 3 4 3 -3 4 1
którzy domagali się reform społecznych p.n.e. Wojownicze plemiona Samnitów za-
i gospodarczych. Na czele gabinetu stanął mieszkiwały obecny region Abruzzów we
major Oscar Osorio (1910-1969), członek Włoszech, głównie południową część Ape-
junty, która przejęła władzę; w 1950 został ninów. W IV w. p.n.e. Samnici zaczęli
wybrany na prezydenta; zalegalizował związ- powiększać swoje terytoria, co prowadziło
ki zawodowe, usprawnił budownictwo mie- do konfrontacji z Rzymem. Pierwsze starcie
szkaniowe i stworzył korzystne warunki dla nastąpiło w 343, gdy Kapua, miasto należące
rozwoju przemysłu i rolnictwa. do Związku Latyńskiego, poprosiło Rzym
o pomoc w walce z Samnitami. Rzym przy-
SA L W A D O R SK O -H O N D U RA SK A słałAwojska, które zwyciężyły w niewielkiej
W O JN
1969. Patrz FUTBOLOWA WOJNA 1969. bitwie pod Mount Gaurus w 342, ale bunty
żołnierzy rzymskich sprawiły, że pomoc
SAM ARKANDY ZBURZENIE PRZEZ M Rzymu
- O NG O okazała się nieskuteczna. Układ
Ł Ó W . P a trz B U C H A R Yi S A M A R K A N D YZ D O B YC IE pokojowy (341), na mocy którego Samnici
1220.
P R Z E ZM O N G O Ł Ó W przejęli kilka miast w Kampanii, wzbudził
 wielkie oburzenie wśród latyńskich sojusz - nów, Umbrów, Etrusków i Galów. Połączo -
ników Rzymu (patrz LA TY Ń SK A W O JN A ne wojska Etrusków, Galów i Samnitów
340-338 p.n.e.). Większa część Kampanii zna- poniosły klęskę w 295 pod Sentinum (Sas-
lazła się pod protektoratem Rzymu. Druga soferrato) niedaleko wybrzeży Adriatyku.
w ojna samn icka 3 27-30 4 p.n .e. W 327 Wszystkie plemiona biorące udział w woj -
Samnici poparli jedną z grup walczących nie, z wyjątkiem Samnitów, zawarły z Rzy -
o władzę w Neapolu i obsadzili miasto. mem pokój. Rzymianie systematycznie pus -
Samnitów skłoniono do opuszczenia Nea - toszyli ziemie Samnitów i wygrali bitwę
polu, który został sojusznikiem Rzymu, co pod Akwilonią (293). W końcu, w 290
doprowadziło do wznowienia walk. W wal - Samnici musieli wystąpić o pokój. Zostali
kach w górzystym terenie Samnici górowali podporządkowani Rzymowi jako tzw. sprzy -
nad Rzymianami; w 321 otoczyli Rzymian mierzeńcy.
w wąskim przesmyku apenińskim, zwanym
Wąwozami Kaudyńskimi (Furculae Cudi- SA M O A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1880-
nae) i zmusili ich do kapitulacji. Rzymianie, 1881. Plemiona zamieszkałe na Samoa,
zmuszeni do przejścia pod jarzmem, przeżyli archipelagu w południowej części Oceanu
upokorzenie, którego nigdy nie zapomnieli. Spokojnego, od dawna toczyły ze sobą okre -
Rzym zmienił organizację armii i przyjął sowe walki. W latach 1878-1879 Stany
taktykę bardziej odpowiednią do walki w -gó Zjednoczone, Niemcy i Wielka Brytania
rach. Działania wojenne podjęto w 317, podpisały porozumienia zapewniające im
w następnym roku Rzymianie wpadli w -za na Samoa prawa handlowe i inne przywileje.
sadzkę w wąwozie pod Lautułae. Rzymianie W 1880 mocarstwa te zgodziły się uznać
szybko zebrali siły, wygrali ważną bitwę Malietoa Talavou za króla Samoa, zmarł on
pod Ciuną (315) i odbili utracone obszary, jednak jeszcze w tym samym roku, co
wypierając Samnitów z Kampanii. Rzymia - spowodowało wybuch wojny domowej mię -
nie założyli kolonie dokoła Samnium (kraj dzy różnymi grupami dążącymi do władzy.
Samnitów), stanowiły one bazy wypadowe Około ośmiu miesięcy później Malietoa
dla wojsk rzymskich wznoszono w nich Laupepa (zm. 1898) objął tron i został
twierdze, poprowadzili również z Rzymu uznany przez mocarstwa.
do Kampanii brukowaną drogę, Via Appia,
która umożliwiała komunikację nawet przy SA M O A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1887-
intensywnych deszczach. Samnici nakłonili1889. Tubylcy z Samoa, archipelagu wysp
miasta etruskie na północy do powstaniaw południowej części Oceanu Spokojnego,
przeciw Rzymowi, ale Etruskowie ponieślibyli oburzeni z powodu wysokich podatków
porażkę w bitwie nad Jeziorem Wadymoń- ściąganych przez niemiecką kompanię han -
skim (310) i musieli zawrzeć pokój (308). dlową. Niemieckie okręty przywiozły żoł -
Samnici namówili również plemiona -za nierzy na pomoc miejscowemu wodzowi,
mieszkujące środkowe Apeniny do zerwania Tamasese, który w 1887 obwołał się tafaifa
sojuszu z Rzymem, jednak Rzymianie zmu - („królem całej Samoa"); stary król Malietoa
sili je do uległości. Po przegraniu bitwy pod Laupepa (zm. 1898) został wygnany. We
Bovianum (305) Samnici i ich sprzymie - wrześniu 1888 Samoańczycy prowadzeni
rzeńcy musieli w 304 zawrzeć pokój. Trze - przez potężnego wodza Mataafę (zm. po
cia wojna samnicka 298-290 p.n.e. Samnici 1899) podnieśli bunt przeciw Tamasese.
starali się siłą zmusić Lukanów do zawarcia Niemiecki konsul w Apii (na samoańskiej
z nimi przymierza. Ci zwrócili się o pomocwyspie Uppola) powiódł wojowników -Ta
do Rzymian, którzy wyparli Samnitów z Lu- masese przeciw buntownikom, ale został
kanii. W 296 Samnitom udało się wciągnąć zmuszony do odwrotu do przylądka Muli-
do przymierza przeciw Rzymianom Sabi-nu'u, gdzie kanonierka niemiecka zapewniła
im ochronę. Gdy kanonierka ostrzelała wio- skie wojska opanowały drogi na wybrzeżu,
ski buntowników, przedstawiciele Wielkiej ale nie zdołały pokonać nieprzyjaciela
Brytanii i USA złożyli protest. Wojownicy w głębi kraju. Wszystkie walki ustały po
Mataafy spustoszyli niemieckie plantacje przybyciu 13 maja 1899 komisji trójstron-
i zabili żołnierzy niemieckich. Konsul nie- nej (USA, Wielka Brytania i Niemcy);
miecki ogłosił stan wyjątkowy; zażądał obie walczące strony samoańskie zgodziły
dwóch kompanii piechoty morskiej, wojska się zdać broń, za którą przyznano odszko-
jednak nie przysłano, ponieważ rząd niemie- dowania. Monarchia została zniesiona. Na
cki obawiał się, że mogłoby to spowodować mocy trójstronnego porozumienia (1899)
interwencję USA. W 1889 za zgodą Stanów Niemcy uzyskały zachodnie wyspy samo-
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemiec ańskłe z dwiema najważniejszymi - Savaii
Malietoa wrócił na tron; wszystkie te pań- i Uppola (na której znajdowała się Apia),
stwa uzyskały prawa administracyjne do Stany Zjednoczone otrzymały wschodnie
Samoa. wyspy (amerykańskie Samoa ze stolicą Pa-
go Pago na wyspie Tutula), a Wielka Bry-
SA M O A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1893- tania zrezygnowała z tego regionu w za-
1894. Wiosną 1893 Mataafa (zm. po 1899), mian za uznanie jej praw do archipelagu
wódz Samoa, nie zastosował się do nakazu Tonga i Wysp Salomona.
udania się do Apii, stolicy Samoa, i rozpo-
czął wojnę przeciw swemu rywalowi, Malie- S A N D C R E E K , M A S A K R A W S A Ń D C R E E K
toa Laupepie (zm. 1898), królowi Samoa. 1864 (Chivingtona masakra). 28 listopada
Siły wodza Mataafy okazały się za słabe 1864 oddział amerykańskiej kawalerii i ar-
i Mataafa musiał się wycofać na małą wyspę tylerii po pięciu dniach marszu w zimnie
samoańską Manono. Okręty niemieckie przez równiny natrafił na obóz Indian Cze-
i brytyjskie przybyły, by przerwać walkę; jenów i Arapahów nad Sand Greek (dopływ
Mataafa skapitulował i wraz z kilkoma rzeki Arkansas w południowo-wschodniej
zwolennikami został przewieziony na po- części Kolorado). Dowódca, pułkownik
kładzie okrętu niemieckiego na wyspy Mar- John M. Chivington (1821-1894), postano-
shalla. wił wejść do obozu. Wódz Czejenów, Czarny
Kocioł (zm. 1868), wywiesił nad swym
SA M O A Ń SK A W O JN A D O M O W A- 1898- namiotem białą oraz amerykańską flagę na
1899. Po śmierci w 1898 samoańskiego znak przyjaźni, a przebywający w obozie
króla, Malietoa Laupepy, jego rywal, Mata- biały kupiec usiłował odwieść wojsko od
afa (zm. po 1899) wrócił na pokładzie okrętu gwałtów. W ogólnym zamieszaniu doszło
niemieckiego z wygnania i wkrótce został do starć i obie strony zaczęły strzelać.
wybrany na samoańskiego króla; w rzeczy- W toku walki Indianie zostali wyparci w gó-
wistości był marionetkowym władcą, pozo- rę rzeki; łuki i strzały Indian nie mogły
stającym pod wpływem Niemców. Konsu- sprostać broni palnej żołnierzy, którzy pod-
lowie USA i Wielkiej Brytanii nie zgadzali czas gwałtownego pościgu strzelali na oślep
się z tym wyborem i popierali syna zmarłego - do mężczyzn, kobiet i dzieci. Przy życiu
króla. Samoańczycy rozpoczęli walki. W sty- pozostały tylko dwie Indianki i pięcioro
czniu 1899 w stolicy Apii zapanował ogrom- dzieci (zostali wzięci do niewoli). Zginęło
ny chaos; toczono walki uliczne, grabiono siedmiu żołnierzy i ponad czterystu Indian.
i palono domy. Początkowo przewagę miał Wojsko zarekwirowało dobytek Indian i ru-
Mataafa i jego samoańscy oraz niemieccy szyło w dalszą drogę. Wydarzenie badała
zwolennicy, później przybyły okręty wojen- komisja wojskowa, która ustalała również
ne USA i Wielkiej Brytanii i ostrzelały odpowiedzialność Chivingtona za masakrę.
Apię (15 marca 1899); angielsko-amerykań- Komisja nie orzekła, kto ponosi winę i wo-
bęc tego nie wydala żadnego wiążącego wybrzeżu, od Kentu na zachodzie do obec-
oświadczenia. Patrz także CZEJENÓW i ARA- nego Portsmouth w Hampshire; dowodził
PAHÓW WOJNA 1864-1868. nimi komes brzegu saskiego z siedzibą
w Rutupiae (Richborough). Do początku
SANDINO PRZEWRÓT. Patrz NlKARAGUAŃ- IV w. linia twierdz sięgała na zachodzie aż
SK A W OJN A DO M OW A1925-1933. po Cardiff; Londyn wyposażono w mury
obronne, York też zyskał umocnienia.
SANUSIJJI POWSTANIE 1915-1917. Sanu- W czasie krótkotrwałych najazdów napast-
sijja, islamski zakon-sekta, założony w 1837 nicy pustoszyli, mordowali, dopuszczali się
przez Muhammada ibn Alego as-Sanusi, gwałtów i palili domostwa. Najeźdźcy wy-
przyjął zasady mistycznego sufizmu i nawo- ruszali albo z wybrzeża amsterdamskiego
ływał do ścisłego przestrzegania pierwo- i lądowali w regionie Britain's Wash, albo
tnych zasad islamu. Zakon zyskał wielu z regionu Boulogne i docierali do Kentu,
zwolenników w Cyrenajce (wschodnia część albo też z okolic Cherbourga, skąd udawali
Libii). Politycznie zaangażowani, wojow- się w kierunku wyspy Wight. Najazdy na
niczy członkowie zakonu, zwani sanusytami, Brytanię osiągnęły szczytowe nasilenie
walczyli bez powodzenia z francuskim eks- w 367, przy czym napady Sasów zbiegły się
pansjonizmem na Saharze (1902-1913) z zagonami Piktów z terenów obecnej Szko-
i włoską kolonizacją oraz pacyfikacją Libii cji i Szkotów (Irlandczyków) z zachodu.
(1911-1934). W czasie ŚWIATOWEJ WOJ- W bitwie z Sasami poległ wówczas komes
NY I pod wpływem propagandy tureckiej brzegu saskiego i wódz Armii Północnej.
sanusyci w listopadzie 1915 zaatakowali Najazdom Sasów sprzyjało wycofanie części
wojska brytyjskie na Pustyni Libijskiej wojsk rzymskich z Brytanii. Opustoszały
w Egipcie. Początkowo odnosili sukcesy. wsie, ich mieszkańcy schronili się bowiem
Anglicy byli zmuszeni przysłać posiłki w ce- za murami obronnymi miast; poważnie
lu powstrzymania ich ataków. Ofensywa ucierpiał handel i rolnictwo. Wreszcie w la-
brytyjska w lutym-marcu 1916 zmusiła tach 368-369 rzymski wódz Teodozjusz
sanusytów do wycofania się do oazy Siwa, wyparł najeźdźców, sytuacja się ustabilizo-
ale nie skłoniła do kapitulacji. W 1917 wała aż do pierwszych lat panowania jego
Anglicy przejęli oazę i wypędzili niedobitki syna, rzymskiego cesarza Honoriusza
sanusytów, którzy wrócili do Libii, by sta- (384-423).
wiać opór Włochom. Po ŚWIATOWEJ
WOJNIE II doszli w Libii do władzy. Idris I SASÓW NAJAZDY 407-550. Gdy wojska
(1890-1983), przywódca sekty i wnuk Ali rzymskie opuściły w 407 Brytanię, by wziąć
as-Sanusiego, został w 1951 pierwszym kró- udział w walkach o tron cesarski, Sasi
lem niepodległej Libii. Panował do 1969, ponownie zaczęli dokonywać częstych na-
następnie został obalony w wyniku puczu jazdów na wyspę i zapuszczali się daleko
pułkownika Muammara al-Kadafiego (ur. w głąb jej terytorium. Do roku 429 trwały
1943). walki bez walnych bitew. W 429 piracka
flota Sasów i Piktów zaatakowała Yerula-
SARDYŃSKIE POWSTANIE 1821. Patrz PlE- mium (St. Albans). Najazdy Sasów, Szkotów
MONCKIE POWSTANIE 1321. i Piktów wywołały chaos, ale brytyjska
prośba o pomoc Rzymu pozostała bez echa
SASÓW NAJAZDY ek. 205-369. Najazdy (446). Władzę przejmowali samozwańczy
Germanów na zajmowaną przez Rzymian tyrani, między innymi Yortigern (zm. ok.
Brytanię rozpoczęły się na początku III w. 461), wódz brytyjski, który najął Germanów
Rzymianie nazwali najeźdźców Sasami. do walki z Piktami i ofiarował im w nagrodę
Około 250 zaczęli budować twierdze na ziemie w Kent. Najemni barbarzyńcy Juto-
wie (właściwie Jutowie, Anglowie, Sasi, ham (Dyrham, w pobliżu Bath) poległo
Fryzowie i Frankowie) buntowali się, żądali bardzo wielu Brytów z Dumnonii, ale Dum-
coraz więcej ziemi i wezwali pobratymców, nonia nie została zajęta. Celtycka Brytania
którzy pomogli im odnieść zwycięstwa pod była wyczerpana wojnami i choć Sasi z kon -
Aylesford (ok. 455) i Crayford (ok. 457), tynentu nadal sporadycznie napadali na
a około 475 ustanowić królestwo Kent. Po ziemie saskie w Brytanii, najeźdźcy toczyli
śmierci Yortigerna nastąpiła wędrówka Bry- mordercze walki między sobą, które tylko
tów na zachód i emigracja wielu tysięcy do z rzadka dotykały Brytów. Patrz także
Armoryki (Mała Brytania). Doszło do -po ETHELFRITHAWOJNY 593-016.
wstania ok. 470 unii Brytów. Utworzone
zostały królestwa Sussex (477) i Wessex SATSUMY BUNT 1877.Od XII w. samurajo-
(495). Wódz Brytów, nie wymieniony z -na wie byli w Japonii społeczną warstwą wojo -
zwiska przez historyka Gildasa (516P-570), wników z prawem dziedziczenia tytułu. Ich
a nazywany przez historyka Nenniusza skargi na szogunat Tokugawy doprowadziły
(wzmian. ok. 796) Artoriusem (Arturem), do upadku szoguna w 1867 (patrzMEIJI
w 516 lub 518 zadał Sasom dotkliwą porażkę REWOLUCJA1863-1868) i zjednoczenia krajupod
pod Baddon Hill (Mount Badon lub Lid- berłem cesarza. Potężni daimyo sami
dington Badbury); sukces ten osiągnął dzię
ki przekazali swe posiadłości cesarzowi, co
użyciu kawalerii, której Sasi nie mieli.Do było pierwszym krokiem ku obaleniu sys -
około 550 stara droga rzymska zwana Drogą temu feudalnego. W 1871 samurajowie byli
Fosse (Fosse Way) oddzielała Brytówna jedynym reliktem feudalizmu. Przyznano
zachodzie od Sasów na wschodzie. im stałą rentę odpowiadającą połowie daw-
nego dziedziczonego uposażenia, pozwolono
SASÓW NAJAZDY 550-577. Pod koniecV odłożyć miecze (dotychczas mieli obowiązek
w. germańscy najeźdźcy, którzy osiedli w noszenia dwóch mieczy) i zająć się handlem,
Brytanii, zaczęli tworzyć oddzielne króles
twa rolnictwem lub przemysłem. W 1873 samu -
(Kent ok. 475, Sussex ok. 477, Wessex ok. rajom zaproponowano możliwość zamiany
495, Wschodnia Anglia ok. 500, Essex ok. rent na jednorazowy ekwiwalent, a od 1876
505, Nortumbria [Bernicja 559 i Deira ok. zamiana rent na ekwiwalent była obowiąz -
560] ok. 605, Mercja ok. 606 - wszystkie kowa. W tym samym czasie wydano dekret
zwane przez historyków Heptarchią). Po zakazujący noszenia mieczy; mogli je nosić
550 w Brytanii walczono dla zdobycia łupów tylko wojskowi zreformowanej armii. Była
i ich ekspansji terytorialnej. Do 522 Bryto- to obraza honoru samurajów, dekret ten
wie na zachodzie tworzyli królestwo walij - spowodował liczne bunty. Większość z nich
skie Strathclyde (Szkocja), Rheged, Godod- z łatwością uspokojono, ale na południu,
din, Elmet, Cumbrię; walijskie królestwa w Satsumie, bunt podniosło 40 tysięcy wo -
Gwynedd, Dyged i Gwent; oraz Dumnonię jowników wyszkolonych w posługiwaniu
(Somerset, Devon i Kornwalię). Większość się bronią tradycyjną oraz nowoczesną. Na
walk Brytowie prowadzili na obszarach czele buntu stanął Saigo Takamori (1827- -
południowo-zachodnich oraz w Wessex. 1877), jeden z pierwszych reformatorów.
W 552 Brytowie próbowali najeżdżać na Bunt wybuchł 29 stycznia 1877 i trwał
tereny w rejonie Drogi Fosse pod Searoburh osiem miesięcy. Cesarz wysłał do walki
(Old Sarum), jednakże bez powodzenia. z samurajami 65 tysięcy ludzi; armia ta,
W odwecie Sasi przekroczyli Drogę Fosse sformowana z chłopów i mieszczan, osiąg -
w 556 oraz w 571, zwyciężyli pod Beranburh nęła w końcu przewagę nad dawną elitą
(Barbury) i Bedeanford (Bedford?). W 577, wojskową. Niektórzy historycy twierdzą, że
w decydującej i ostatniej ważnej bitwie gdyby Saigo nie marnotrawił czasu i ludzi
w historii najazdów anglosaskich, pod Deor- na obleganie zamku K umam oto, wynik
 walki mógłby być inny. Saigo poległ w ostat
- z terytoriów w górnym biegu rzeki Klang
niej bitwie pod Kagoshimą (24 września prowadzili sporadyczne walki z wodzami
1877), a jego oddani stronnicy popełnili z dolnego biegu tej rzeki oraz z sułtanem
samobójstwo. Selanguru. Około 1870 do walki przyłączyli
się chińscy imigranci, górnicy z kopalń
SE K IG A H A R A , B IT W A PO D SE K IG Acyny,
H A R Ąnależący do dwóch tajnych stowarzy
-
1600. Przed śmiercią Toyotomi Hideyoshi szeń chińskich; stowarzyszenie Ghee Hin
(1536-1598) mianował swego wiernego stanęło po stronie grupyz górnej Klang,
i najpotężniejszego daimyo w Japonii, To- a stowarzyszenie Hai San - po stronie grupy
kugawę lyeyasu (1542-1616), przewodni - z dolnej Klang. Wiele walk toczyło się na
czącym rady regentów, która miała panować terenach obozów położonych w dżungli,
w imieniu małoletniego syna Toyotomi, miejscach zamieszkania górników. O zwy -
Hideyori (1598-1615). Wykonawczą władzę cięstwie zadecydowała interwencja Angli -
sprawowała powołana w 1585 rada pięciu ków, którzy opowiedzieli się po stronie
ministrów. Przewodniczący rady, Ishida wodzów z dolnej Klang, również armia
Mitsunari (1563-1600), zaczął wkrótce knuć pobliskiego Pahangu przyszła im z pomocą;
spisek przeciw Tokugawie. Dowiedziawszy w końcu 1873 dysydenci z górnej Klang
się o tym, Tokugawa, utalentowany mąż zostali pokonani. W rok później Selangur
stanu, nakłonił wielu stronników Mitsunari znalazł się pod protektoratem brytyjskim.
do przejścia na jego stronę i coraz bardziej
powiększał szeregi własnych zwolenników. S E L E U C Y D Ó W W O JN A Z E G IP T E M 16 9-16 8
Obie strony spotkały się 16 października p.n.e. Antioch IV Epifanes (zm. 163), król
1600 w bitwie pod Sekigahara w prowincji z dynastii Seleucydów, władał obszarami
Mino. W tym czasie Japończycy dyspono - Syrii - Celesyrii (Dolina Bekaa, Liban),
wali już bronią palną kupowaną od Euro - Fenicji i Palestyny. Prawa do tych obszarów
pejczyków i posługiwali się nią równie rościł również Egipt, który przygotowywał
dobrze jak mieczami. Nieregularna, podzie- się do inwazji. Antioch uprzedził ją i naje
-
lona wewnętrznymi sporami, 100-tysięczna chał państwo egipskie, zdobył Peluzjum,
armia Ishidy nie dorównywała dobrze wy - najważniejszą egipską twierdzę nadgranicz -
szkolonej, zdyscyplinowanej 80-tysięcznej ną, a następnie obiegł Aleksandrię, ale
armii Tokugawy, która odniosła zdecydo - zwinął oblężenie i wrócił, by uspokoić -za
wane zwycięstwo zabijając ponad 30 tysięcy mieszki w swoim kraju. Ptolomeusz VI
przeciwników. Ishida dostał się do niewoli Filometor (186?-145) i jego brat Ptolo -
i został stracony. Był to jeden z najważniej
- meusz VIII Euergetes (184?-116), władcy
szych konfliktów w historii Japonii, przy- Egiptu, poprosili Rzym o pomoc. W 168
gotował on bowiem scenę polityczną dla Antioch najechał ponownie Egipt, podszedł
szogunatu Tokugawy, a szogunat ten spra - pod Aleksandrię, ale wycofał się z Egiptu
wował władzę przez następne 250 lat. Patrz na żądanie Rzymu. Patrz takżeSYRYJSKO--
także OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU ISH-IÓIS. EGIPSKIE WOJNY.

SE LA NG UR U W O JNA DO M O W A - S1E8 M
6 7IN
- O L Ó W W O J N A P IE R W S Z-A 1 8 1 7 -
1873. Wodzowie Selanguru, państwa w po- 1818. Hiszpańska kolonia na Florydzie
łudniowo-zachodniej części Malezji, skłó
- była schronieniem dla zbiegłych niewol -
ceni z powodów politycznych i ekonomicz
- ników, którzy wśród Indian Seminolów
nych (szczególnie z powodu ściągania ceł znajdowali nowe domy. W pogoni za zbie -
z dochodowego eksportu cyny) w latach gami wojska USA przekraczały często gra -
sześćdziesiątych XIX w. podzielili się na nicę; w odwecie Seminolowie dokonywali
dwa zwalczające się ugrupowania. Wodzowie błyskawicznych napadów i oskalpowali wie-
lu Amerykanów. Armia USA wysłała eks-
pedycję z zadaniem zniszczenia hiszpańskiej
twierdzy nad rzeką Apalachicola, co stało
się początkiem poważnego konfliktu.
W 1817 dowództwo nad wojskami USA
objął generał Andrew Jackson (1767-1845);
bez upoważnienia pomaszerował z niewiel-
kim oddziałem żołnierzy na południe i zdo-
był hiszpańskie twierdze Marks i Pensacola.
Schwytał również kilku indiańskich wo-
dzów i dwóch kupców angielskich hand-
lujących z Indianami - Alexandra Arbuth-
nota oraz Roberta Ambristera - i wszystkich
kazał stracić (1818). Wywołało to burzę
protestów brytyjskich, zaprotestowała rów-
nież większość członków gabinetu prezyden-
ta USA, nie podjęto jednak żadnych działań;
natomiast na amerykańskim Zachodzie uz-
nano Jacksona za bohatera. W 1819 prezy-
dent USA John Quincy Adams (1767--
1848) wynegocjował porozumienie, na mo-
cy którego Hiszpania odstąpiła za 5 milio-
nów dolarów wszystkie swe posiadłości na
wschód od Missisipi. Druga wojna Semi-
nolów 1835-1842. Powodem wybuchu woj-
ny była odmowa wodza Osceoli (1800?--
1839) i większości jego plemienia uznania
porozumienia w sprawie przeniesienia się
do rezerwatu, jakie rząd USA zawarł z kil-
koma wodzami indiańskimi. Seminolowie
nie opuścili rodzinnego kraju, Florydy, i nie
przenieśli się na zachód od Missisipi, lecz
wycofali się do Everglades na Florydzie
i latami z powodzeniem unikali armii USA.
Otrzymawszy gwarancję bezpieczeństwa,
Osceola przybył na konferencję pokojową,
jednakże zdradziecko ujęto go i osadzono
w więzieniu, gdzie wkrótce zmarł. Pozba-
wieni przywódcy Seminołowie stopniowo
ulegali i zostali w końcu podporządkowani.
Większość Indian zgodziła przenieść się na
zachód i żyć w rezerwacie w obecnej Okla-
homie, niewielka liczba pozostała w Everg-
lades, gdzie obecnie pozostaje przy życiu
około tysiąca ich potomków. Była to najbar-
dziej kosztowna z wojen między wojskami
USA a Indianami; ponad 40 milionów do-
larów, zginęło około 2000 żołnierzy armii
USA, a tysiące Indian straciło życie i domy.
Trzecia wojna Seminolów 1855-1858. Gdy
Floryda w 1845 została stanem USA, pozo-
stali na Florydzie Seminolowie z uporem
trzymali się ziemi swoich przodków i od-
pierali ataki białych wdzierających się na te
tereny. Dziesięć lat później władze podjęły
skoordynowaną akcję, by wytropić i prze-
siedlić kilkuset Indian z ich siedzib w Ever-
glades. Walki nie były zbyt intensywne.
Rząd USA zapłacił w końcu najbardziej
opornym Seminolom za przeniesienie się
na zachód, mimo to mała grupa pozostała
na tych bagnistych terenach i zawarła pokój
dopiero w 1934.
S E R B S K IE P O W S T A N IE P IE R W S Z- E 18 04 -
1813. Imperium tureckie od długiego czasu
usiłowało zdławić narastające nastroje
patriotyczne swych serbskich poddanych,
którzy na własnych ziemiach (zagarniętych
przez Turków) traktowani byli jak chłopi
pańszczyźniani. Serbowie z paszałyku bel-
gradzkiego mieli ponadto dosyć rządów
znienawidzonych janczarów. Pod wodzą
Jerzego Czarnego (Karadjordje) (1762--
1817), syna chłopa serbskiego, Serbowie
podnieśli bunt i wypędzili janczarów w gru-
dniu 1806. Po odrzuceniu przez Portę pro-
śby o autonomię dla Serbii Jerzy Czarny
zawarł sojusz z Rosją, która w tym czasie
walczyła z Turcją (patrz ROSYJSKO-TURECKA
WOJNA 1806-1812). Wojska serbsko-rosyjskie
pokonały Turków w bitwach pod Varvari-
nem i Łożnicą (1810), i wyzwoliły niemal
całą Serbię, ale NAPOLEONA KAMPA-
NIA ROSYJSKA (1812) zmusiła Rosjan do
zawarcia w Bukareszcie porozumienia z Tu-
rcją. Turcy mogli teraz skoncentrować wszy-
stkie siły na Serbii; do Serbii wkroczyła
ogromna armia turecka, pokonała Serbów
w 1813 i odzyskała władzę. Jerzy Czarny
uciekł do Austrii. Drugie powstanie serb-
skie 1815-1817. Na czele nowego, udanego
powstania Serbów przeciw Turkom (1815),
które zapewniło Serbii znaczną autonomię,
stanął chłopski rewolucjonista, Miłosz Ob-
renowić (1780-1860), rywal Jerzego Czar-
 nego. W 1817 Jerzy Czarny wrócił do kraju, przez Rosję skłoniły Serbię do wypowiedze-
ale został zamordowany z rozkazu Obreno- nia Turcji wojny (30 czerwca 1876), dzień
wicia (zapoczątkowało to długą i krwawą później to samo zrobiła Czarnogóra. Wojska
walkę między rywalizującymi rodzinami Czarnogóry odniosły zwycięstwo pokonując
obu przywódców). Zgromadzenie narodowe Turków w Hercegowinie; pozostały tam do
przyznało Obrenowiciowi tytuł księcia Ser - końca wojny. Serbom powodziło się gorzej,
bii (1817), później (1827) Turcy uznali ten ponieważ obiecana przez Rosję pomoc nie
tytuł za tytuł dziedziczny. Do 1830 status nadeszła. Turcy najechali Serbię i wygrali
Serbii, jako księstwa autonomicznego pod zaciętą bitwę pod Aleksinac 9 sierpnia 1876,
zwierzchnictwem Turcji i protekcją Rosji, po której Serbia poprosiła wielkie mocar -
zyskał międzynarodowe uznanie. stwa o mediację. Druga porażka Serbów
pod Aleksinac l września 1876 doprowadziła
SERBSKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886. do krótkiego zawieszenia broni, zerwanego
Pokój na Bałkanach, który zapanował po przez Serbię trzy tygodnie później. Rosja
kongresie berlińskim w 1878 (patrzROSYJ- bezskutecznie domagała się od Turków
SKO-TURECKA WOJNA 1877-1878; SERBSKO-TU- zaprzestania walki. Turcy opanowali prawie
RECKA WOJNA 1876-1878), naruszyła Bułgaria
za całą Serbię i dopiero wtedy nastąpiło zawie
-
panowania Aleksandra Józefa Battenberga szenie broni, a po nim oddzielne porozu -
(1857-1893), zajmując w 1885 Wschodnią mienie pokojowe (1877) między Porta a Ser -
Rumelię (południowa Bułgaria). Serbia, nie - bią, zawarte pod auspicjami wielkich mo -
zadowolona z tego, co posiadała, domagała carstw. Konflikt między Turcją a Rosją
się, by Bułgaria przekazała jej część swoich przerodził się w wojnę (patrzROSYJSKO--
ziem. Gdy na konferencji międzynarodowej TURECKA WOJNA 1877-1878). Niezadowolenie
nie osiągnięto porozumienia co do ekspansji Wielkiej Brytanii z powodu traktatu z San
Bułgarii i żądań Serbii, Serbia wypowie - Stefan o, kończącego wojny z 1878, dopro-
działa wojnę Bułgarii i wysłała wojska do wadziło do zwołania kongresu berlińskiego;
Bułgarii, ale oddziały Aleksandra wyparły porozumienie uzyskane na kongresie, -op
je z powrotem do Serbii i ruszyły w kierun - rócz przyznania niepodległości Serbii, Czar
-
ku Belgradu. Wzbudziło to niepokój protek - nogórze i Rumunii, oddało Austro-Węgrom
tora Serbii, Austrii, zwłaszcza po porażce Bośnię i Hercegowinę, upokorzyło Rosję
Serbów w bitwie pod Slivnicą 17-19 -lis jako potęgę morską, a wskutek braku kon -
topada 1885. Dalszy marsz wojsk bułgar - sultacji z krajami bałkańskimi stało się
skich w głąb Serbii został wstrzymany -do przyczyną przyszłych konfliktów, z których
piero po interwencji Austrii. Aleksander największym była ŚWIATOWA WOJNA I.
zgodził się na zawieszenie broni; w 1886, Patrz takżeTURCJI i CZARNOGÓRYWOJNY.
w traktacie bukareszteńskim przywrócono
starą granicę między Serbią a Bułgarią oraz SERTORIUSZA W OJNA 80-72 p.n.e. W ybit-
uznano dokonaną przez Aleksandra aneksję ny wódz rzymski Kwintus Sertoriusz (zm.
Wschodniej Rumelii. 72), zwolennik Mariusza, został w 83 -na
miestnikiem Luzytanii (Portugalia i zachod
-
SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876-1878. nia Hiszpania). Gdy Lucjusz Korneliusz
Chrześcijańscy mieszkańcy Bośni i Her - Sulla (138-72) został dyktatorem rzymskim,
cegowiny zbuntowali się w 1875 przeciw a wojska jego legata wyparły z Luzytanii
muzułmańskim władcom tureckim i zwró - należącego do jego przeciwników Sertoriu-
cili się o pomoc do Serbii, autonomicznego sza, ten ostatni musiał uciekać w 81 do
wówczas państwa w ramach tureckiego -im Afryki Północnej (patrz RZYMSKA WOJNA
perium. Wybujały nacjonalizm serbski oraz DOMOWA 84-82 p.n.e.)- Rok później Luzytanie
obietnice pomocy dla powstańców zgłaszane chwycili za broń, zbuntowali się przeciw
Rzymowi i poprosili Sertoriusza, by stanął West Company podburzyli wówczas swoich
na czele powstania, na co Sertoriusz wyraził sojuszników, którzy w czerwcu 1816 znisz-
zgodę. W 80 nie powiodła się próba pobicia czyli położone na obrzeżach posterunki oraz
go przez namiestnika rzymskiego w Luzy- zbiory kolonistów. W miejscowości zwanej
tanii. Armia pod dowództwem Kwintusa Seven Oaks grupa 25 osadników zmierzyła
Metellusa Piusa (zm. ok. 64), wysłana przez się ze swoimi prześladowcami (60 ludzi);
Sullę w celu zdławienia powstania, również chcieli położyć kres ich akcjom; w starciu
nie zdołała go pokonać. Do 77 Sertoriusz zginęło 21 kolonistów. Kolonia nad rzeką
opanował większą część obecnej Hiszpanii Red dostała się w ręce North West Com-
i Portugalii. W 77 siły Sertoriusza zostały pany. W odwecie Douglas najął grupę szwaj-
wzmocnione przez Marka Perpennę (zm. carskich najemników, którzy zajęli główną
72), który przybył z niedobitkami armii placówkę North West w Fort William.
Marka Emiliusza Lepidusa, który zbuntował Zaaresztowano prowodyrów masakry w Se-
się przeciw senatowi. Z Rzymu wyruszyła ven Oaks, a w 1817 nad rzekę Red znów
w 77 za Pireneje nowa armia dowodzona przybyli koloniści. Tym razem udało im się
przez Pompejusza Wielkiego (106-48), któ- przeżyć i rozwinąć kolonię.
ra miała wesprzeć wojska Metellusa, prze-
ważnie jednak obaj wodzowie działali osob- SH A Y SA PO W STA N IE 1786-1787.Po A M E-
no. Pompejusz został pobity w 76 pod RYKAŃSKIEJ REWOLUCJI nastąpił kry-
Lauronem, a w 75 pod Sucro (obecnie zys gospodarczy. Niskie ceny, wysokie poda-
Aluza). W 75 Metellus odniósł zwycięstwo tki przyczyniły się do zubożenia gospo-
nad Hurtulejuszem, wodzem Sertoriusza, darstw farmerskich. Farmerzy w zachodniej
w pobliżu Segowii. W latach 74-73 Metellus części Massachusetts domagali się pomocy
i Pompejusz zdobyli znaczną liczbę twierdz w postaci papierowego pieniądza, odroczenia
spychając siły Sertoriusza do doliny Ebra. spłaty długów i zlikwidowania kary więzie-
Sertoriusz wprowadził ostrą dyscyplinę i cię- nia za długi. Gdy stanowe zgromadzenie
żkie kary za jej naruszanie, czym wywołał ustawodawcze odroczyło obrady bez udzie-
niezadowolenie swego wojska. Perpenna lenia pomocy, Daniel Shays (1747-1825)
zamordował Sertoriusza i objął dowództwo, stanął w sierpniu 1786 na czele zbrojnego
ale wkrótce został zwyciężony przez Pom- powstania, które miało na celu przeciw-
pejusza i stracony. stawienie się orzeczeniom sądów cywilnych,
pozbawiającym farmerów prawa wykupu
S E Y E N O A K S , M A S A K R A W S E Y E Nfarm.
OAKNaS początku 1787 farmerzy zagrozili
1816. Szkocki filantrop, Thomas Douglas arsenałowi federalnemu w Springfield (Mas-
(1771-1820), piąty hrabia Selkirk, właściciel sachusetts), w związku z czym gubernator
kontrolnego pakietu akcji Kompanii Hud- James Bowdoin (1726-1790) wezwał milicję
sońskiej, postanowił założyć kolonię osad- stanową pod dowództwem generała Ben-
ników szkockich w żyznej dolinie rzeki jamina Lincolna (1733-1810). W lutym
Red w pobliżu obecnego Winnipeg, w rejo- 1787 powstańców rozgromiono pod Peters-
nie Manitoba. Pierwsi osadnicy przybyli ham; oddziały powstańcze poszły w rozsyp-
w 1812. Ich przybycie zaskoczyło North kę. Shays uciekł do Yermont, później uzys-
West Company (głównego rywala Kompanii kał przebaczenie. Bunt przyśpieszył rewizję
Hudsońskiej), której dostawcy futer wyko- Artykułów Konfederacji i ratyfikację nowej
rzystywali ten teren do transportu towarów. konstytucji federalnej.
Pierwsi osadnicy dali się przekonać i od-
jechali w 1815, ale następnego roku przybyła SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE
nowa grupa i ponownie osiadła w kolonii SH IM A B A R A 1637-1638. W iarę katolicką
nad rzeką Red. Handlarze futer z North wprowadził do Japonii portugalski ksiądz
w 1549. W ślad za nim przybyło wielu
misjonarzy, którzy nawrócili na chrześcijań-
stwo liczne rzesze Japończyków. Szoguno-
wie Tokugawa często wypędzali z kraju
misjonarzy i zabraniali Japończykom prak-
tykowania wiary katolickiej. W 1623 nowy
szogun ponownie wprowadził wszystkie sta-
re prawa przeciw chrześcijaństwu; wyznaw-
cy chrześcijaństwa byli bezlitośnie prze-
śladowani, szczególnie na południowej wy-
spie Kiusiu, której ludność utrzymywała
kontakty z Hiszpanami i Portugalczykami.
Katolicyzm przyjął się dość wcześnie na
półwyspie Shimabara, na wschód od Naga-
saki, na Kiusiu oraz na pobliskich wyspach
Amakusa, gdzie po 1623 wielu chrześcijan
skazano na śmierć. Pod koniec 1637 chrześ-
cijanie podnieśli otwarty bunt przeciw ucis-
kowi religijnemu, polityce rolnej i podat-
kowej rządów Tokugawy. Na początku 1638
około 37 tysięcy powstańców - mężczyzn,
kobiet i dzieci - schroniło się w opusz-
czonym zamku Hara na wybrzeżu półwyspu
Shimabara i przez trzy miesiące wytrzymało
oblężenie 100-tysięcznej armii Tokugawy
oraz ostrzał holenderskiego okrętu wezwa-
nego przez japoński rząd. W końcu przy-
mierający głodem, pozbawieni amunicji ob-
rońcy nie mogli dłużej bronić murów; za-
mek został zdobyty szturmem, większość
powstańców poniosła śmierć, do niewoli
wzięto jedynie 105 ludzi. Upadek powstania
stanowił w Japonii koniec chrześcijaństwa
jako religii zorganizowanej.
SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864. Da-
imyo klanu Choshu, którego posiadłości
ciągnęły się wzdłuż północnych wybrzeży
strategicznej cieśniny Shimonoseki w Japo-
nii, popierał stronnictwo opowiadające się
za wypędzeniem z kraju wszystkich obco-
krajowców. 26 czerwca 1863 jego dwa okręty
zaatakowały amerykański parostatek zakot-
wiczony u wejścia do cieśniny, a w lipcu
działa nadbrzeżne oraz okręty wojenne ost-
rzelały statki francuskie i holenderskie.
W odwecie amerykański okręt wojenny
zatopił dwa okręty Choshu, a francuski
okręt wojenny spalił małą wieś i zniszczył
nadbrzeżną baterię. Choshu jednak nadal
ostrzeliwali każdy obcy statek, jaki znalazł
się w zasięgu ich dział. W marcu następnego
roku konsul brytyjski w Edo (Tokio) prze-
konał swoich zagranicznych kolegów, że
należy siłą otworzyć zagranicznym statkom
wejście do cieśniny i zmusić Japończyków
do przestrzegania traktatów handlowych
zawartych z europejskimi mocarstwami. Po-
stanowili działać wspólnie; 5 września 1864
siedemnaście okrętów należących do Fran-
cji, Wielkiej Brytanii, Holandii i Stanów
Zjednoczonych wpłynęło do cieśniny Shi-
monoseki i w ciągu trzech dni zniszczyło
wszystkie baterie Choshu na wybrzeżu. Do-
wódcy sojuszniczy wynegocjowali następnie
porozumienie, w którym Japończycy za-
gwarantowali swobodną żeglugę przez cieś-
ninę, przyznali sojusznikom prawo handlu
na półwyspie Shimonoseki. Zwycięzcy za-
kazali wznoszenia umocnień na wybrzeżu
cieśniny i zażądali wysokiego odszkodowa-
nia. Od tego czasu Japończycy nie podej-
mowali prób pozbycia się cudzoziemców,
przeciwnie, zaczęli ich naśladować i przy-
swajać sobie ich naukę i technikę. Patrz
także MEIJI REWOLUCJA 1863-1868.
SIEDMIOGRODU WOJNA ł HABSBURGAMI
1644-1645. W czasie TRZYDZIESTOLE-
TNIEJ WOJNY Siedmiogród opierał się
skutecznie katolickim Habsburgom dążą-
cym do narzucenia Węgrom kontrreformacji
(Siedmiogród stanowił wówczas wschodnią
część Węgier). Za rządów Jerzego I Rako-
czego (1591-1648) Siedmiogród uzyskał
międzynarodowy autorytet jako obrońca
protestantyzmu i zwrócił na siebie uwagę
Szwedów, którzy w zwycięskim marszu po-
suwali się przez Śląsk ku Morawom; po
drodze zajęli w 1642 Lipsk. W 1644 Szwecja
i Siedmiogród zawarły przymierze i wypo-
wiedziały wojnę Habsburgom. Wojna roz-
poczęła się w 1645 ponownym najazdem
Szwedów na Czechy, porażką austriackiej
armii i jazdy bawarskiej pod Jankowicami
(6 marca 1645). Szwedzi ruszyli w kierunku
Górnej Austrii, a wojska Rakoczego poma - dodatkowo osłabione na skutek odejścia
szerowały na północ, zagrażając samemu wojsk austriackich, które wycofały się w -ob
Wiedniowi. 3 sierpnia 1645 połączone woj - liczu czterech armii tureckich pustoszących
ska Szwecji i Siedmiogrodu, wspomagane Siedmiogród. Książę został otoczony w -po
przez wojska Francji i Hesji, rozniosły bliżu Segesvar (Scharsburg), poniósł poraż kę
cesarską (austriacko-bawarską) armię pod i został zamordowany (1662). Turcy
Allerheimem (Nordlingen) w Bawarii; w -bi przywrócili w Siedmiogrodzie porządek,
twie poległ dzielny dowódca cesarski, baron osadzili własnego księcia i, jak na ironię,
Franz von Mercy (1590P-1645). Na mocy rozpoczynając wojnę AUSTRIACKO-TU-
pokoju w Linzu, z 16 grudnia 1645, Węgry RECKĄ WOJNĘ 1663-1664, przekształcili
uzyskały swobodę wyznania, a Siedmiogród zwycięstwo w porażkę.
dodatkowe terytorium.
SIED M IO LETN IA W O JN A 1756-1763. Ry-
walizacja
S IE D M IO G R O D Z K O -T U R E C K A W O-JN A 1 65 7 - o kolonie między Wielką Brytanią
1662. Imperium osmańskie musiało często i Francją, a także walka o hegemonię w Niem -
podejmować działania represyjne w celu czech między Prusami a Austrią rozpoczęta
zachowania swej zwierzchności nad podleg - w czasie AUSTRIACKIEJ WOJNY SUK -
łymi państwami europejskimi. Podporząd - CESYJNEJ doprowadziły w końcu do świa -
kowany Turcji Siedmiogród podjął w 1657 towego konfliktu. W Europie walki toczyły
samodzielną, bezowocną walkę z Polską, co Prusy, Wielka Brytania i Hanower z jednej
sprawiło, że Porta wystąpiła przeciw księciu strony, a Francja, Austria, Rosja, Szwecja
Jerzemu II Rakoczemu (1621-1660). Wy - i przez pewien czas Hiszpania z drugiej;
brano nowego księcia, jednakże w 1658 w Ameryce Północnej walki prowadziły ze
Rakoczy ponownie objął panowanie i odparł sobą Francja i Wielka Brytania (patrz FRAN-
Turków oblegających Lippę, stolicę Sied - CUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763); w Indiach
miogrodu. Pięć miesięcy później atak Wo - walczyli ci sami przeciwnicy. W Europie
łochów i Turków dowodzonych przez wiel - i na innych kontynentach stoczono ponad
kiego wezyra doprowadził do spustoszenia 30 bitew. Był to ostatni konflikt przed
K arlsburgu i zdobycia trzech innych WOJNAMI REWOLUCYJNEJ FRANCJI,
twierdz. Pozbawiony władzy Rakoczy uciekł w którym uczestniczyły wszystkie wielkie
do swoich posiadłości w austriackiej części mocarstwa europejskie. Armia pruska i -au
Węgier. W 1659 zebrał żołnierzy węgier - striacka stoczyły ze sobą tak wiele walk, że
skich, wrócił do Siedmiogrodu i został tam wojnę tę zwie się często wojną austriacko--
ponownie obwołany księciem. W odpowie - pruską. Rozpoczęło ją wtargnięcie Prus do
dzi tureckie wojska pod wodzą paszy Budy Saksonii w 1756 osaczenie i kapitulacja
najechały Siedmiogród i przypuściły zwycię - armii saskiej pod Pirną; na co Austria
ski atak na tereny od Temeswaru do Tordy wypowiedziała wojnę królowi Prus Fryde -
i Hermannstadtu. Rakoczy zwrócił się o -po rykowi II Wielkiemu (1712-1786). Wojska
moc do austriackich Węgier i poczynił pruskie najechały następnie Czechy, zwy -
pewne ustępstwa terytorialne. Austriacy ciężyły główną armię austriacką pod Pragą
zwlekali, a armia turecka ruszyła (1660) (6 maja) i obiegły ją w tym mieście. Idący
z północno-wschodnich Węgier; siejąc po na odsiecz Austriacy pod wodzą marszałka
drodze spustoszenie, wkroczyła do Sied - Leopolda von Dauna (1705-1766) pobili
miogrodu i pokonała Rakoczego pod Fenes, króla pruskiego w bitwie pod Kolinem.
Rakoczy został śmiertelnie ranny w bitwie. Porażka zmusiła Fryderyka do zwinięcia
W 1661 buntowniczy Siedmiogród wybrał oblężenia Pragi i wycofania się z Czech.
następnego księcia. Armia księcia liczyła W Saksonii wojska pruskie dowodzone
jedynie 10 tysięcy żołnierzy, jego siły zostały przez Fryderyka zwyciężyły 5 listopada 1757
 siły austriacko-francuskie pod Rossbach;
6 grudnia 1757 armia austriacka doznała
kolejnej klęski pod Lutynią (Leuthen) na
Śląsku. 25 sierpnia 1758 Prusacy zwyciężyli
także Rosjan w krwawej bitwie pod Sar-
binowem (Zorndorf) na Pomorzu Zachod-
nim, została jednak pobita przez Dauna
pod Hochkirch (Saksonia) 14 października.
Armia brytyjska i hanowerska odniosła
zwycięstwa nad Francuzami 23 czerwca
1758 pod Krefeld i l sierpnia 1759 pod
Minden; przed bitwą pod Minden Francuzi
po raz ostatni w tej wojnie zagrozili Hano-
werowi i Prusom. Powodzenie Prus zach-
wiało się w 1759 pod Maxen, gdzie Austria-
kom poddało się 12 tysięcy Prusaków. Nas-
tępnie ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie
pod Kunowicami (Kunersdorfem), w której
90-tysięczna armia austro-rosyjska rozgro-
miła 50 tysięcy Prusaków dowodzonych
przez Fryderyka. Król pruski załamał się
pod wpływem klęski i chciał abdykować. 15
sierpnia 1760 Fryderyk zwyciężył Austria-
ków pod Legnicą. W październiku Berlin,
stolica Prus, został zajęty przez Rosjan.
Szczęście uśmiechnęło się do Prus na krótko
w bitwie pod Torgau 3 listopada 1760,
w której pobito armię Dauna. Prusy miały
jednak kłopoty; skończyły się subsydia bry-
tyjskie, gdyż w 1761 w wyniku wyborów
w Wielkiej Brytanii ustąpili z rządu stron-
nicy Prus. Niepowodzenie to zrównoważyła
zmiana władcy Rosji; Piotr III (1728-1762)
zostawszy w 1762 carem (na krótko), zawarł
sojusz z Prusami. Daun został 21 lipca 1762
pobity przez Fryderyka, wspartego przez
Rosjan pod Burkatowem (Burkersdorfem)
na Śląsku. Po obaleniu Piotra III Rosja
wycofała się z wojny. 27 maja 1762 Szwecja
zawarła separatystyczny pokój z Prusami.
W Karnatiku, w południowej części Indii,
wojska brytyjskie zyskały przewagę nad
wojskami francuskimi po zwycięstwie pod
Wandiwash w 1760 i zdobyciu Puttuczczeri
w 1761. Anglicy z powodzeniem walczyli
z H is zpa ni ą w Europ ie , na Kubi e i na
Filipinach (1762). Większość walczących
krajów dążyła do pokoju, ponieważ prze-
dłużający się konflikt poważnie nadwerężył
ich finanse. W traktacie paryskim 10 lutego
1763 Francja zrzekła się na korzyść Wielkiej
Brytanii roszczeń do Ameryki Północnej
i Indii, a w traktacie z Hubertusburgu, sześć
dni później, ustanowiono pokój na zasadzie
status quo między Austrią, Saksonią i Prusa-
mi, które zatrzymały Śląsk. Patrz także KAR-
NATIK, WOJNY w KARNATIKU; MAJSURU WOJNY;
HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762.
S IE D M IO T Y G O D N IO W A W O J N A(au1- 86 6
striacko-pruska wojna). Premier Prus, Otto
von Bismarck (1815-1898), dążąc do zakoń -
czenia dominacji Austrii w Związku Nie -
mieckim i zjednoczenia Niemiec pod hege -
monią Prus, zignorował zastrzeżenia swego
króla Wilhelma I (1797-1888) i wywołał
wojnę, zajmując księstwo Holsztyn zarzą -
dzane przez Austrię na mocy traktatu zawar -
tego po DUŃSKO-PRUSKIEJ WOJNIE
1864. Po zajęciu Holsztynu Austria i jej
sprzymierzeńcy - Wirtembergia, Saksonia,
Hanower, Badenia i inne mniejsze pań -
stewka niemieckie - wystąpili przeciw Pru -
som i sprzymierzonym z nimi Włochom.
Pruskie wojska zaatakowały Saksonię, Ha -
nower, Hesję ełektorską i Czechy, 3 lipca
1866 rozbiły Austriaków w bitwie pod -Sa
dową (Kóniggratz) we wschodnich Cze -
chach. We Włoszech Austria wygrała 24
czerwca 1966 bitwę pod Custozzą, w której
80 tysięcy Austriaków zmierzyło się ze 120
tysiącami Włochów dowodzonych nieudol -
nie przez króla Sardynii Wiktora Emanuela
II (1820-1878). 20 lipca 1866 Austria wy -
grała także bitwę na morzu w pobliżu Lissy
(Vis), w której po raz pierwszy w Europie
brały udział okręty opancerzone. Za -po
średnictwem cesarza Napoleona III
(1808-1873) rozpoczęły się wstępne roz -
mowy pokojowe, które doprowadziły do
porozumienia w Pradze (23 sierpnia 1866),
kończącego tę trwającą siedem tygodni woj -
nę. Austria została wyłączona ze Związku
Niemieckiego, Prusy zyskały zwierzchnict -
wo nad Szlezwikiem-Holsztynem, Hanowe -
rem, Hesją, Nassau i Frankfurtem, a nowy,
zdominowany przez Prusy, Związek Pół- a Europejczykami; w 1846 wybuchały lokal -
nocnoniemiecki, zastąpił dawny Związek ne walki o pastwiska i ziemie uprawne
Niemiecki. Był to wstęp do ustanowienia wzdłuż rzeki Great Fish (patrzKAPRÓW
w 1871, po FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNY). Nasilały się kradzieże bydła, wojska
WOJNIE, cesarstwa niemieckiego. Mimo brytyjskie wkroczyły do kraju Kafrów, by
zwycięstw we Włoszech za namową Napo - zmusić plemię Kosa do wydania ludzi ści -
leona III Austria oddała Włochom Wenecję ganych za łamanie prawa (w tym człowieka,
(traktat wiedeński). W 1867 Austria zmie - który skradł siekierę ze sklepu w Fort
niła organizację państwa na pozostałych Beaufort i uciekł dzięki pomocy oddziału
terenach i utworzyła Austro-Węgry. Kosa - stąd nazwa wojny). Kosa uzyskali
przewagę i z kolei napadli na tereny kolonis
-
S IE D M IU R E D U C C IO N E S W O J N A- tów,
1 75 2 -ale po początkowym powodzeniu -zo
1756. Przez długi czas Hiszpania i Portugalia stali znowu wyparci, a ich ziemie włączono
walczyły o Banda Oriental (południowy do kolonii. Gubernator brytyjski, sir Henry
Urugwaj) nad Rio de la Pląta; do 1724 Smith (1787-1860) w obecności pokona -
większa część tego terytorium przeszła pod nych wodzów Kosa wysadził w powietrze
władzę Hiszpanii. W porozumieniu hiszpań- wagon prochu, usiłując w ten sposób -za
sko-portugalskim (1750) zaproponowano, by straszyć ich i nakłonić do zawarcia trwałego
siedem założonych i prowadzonych przez pokoju. Jego wysiłki okazały się daremne.
jezuitów reducciones (osady misyjne zakłada -
ne dla krzewienia chrześcijaństwa, obrony SIKHÓW WOJNA PIERWSZA 1845-1846. Po
oraz dla szerzenia uprawy roli wśród tubyl - 1818 Anglicy mieli tylko jednego rywala do
czych Indian Guarani, których Hiszpanie władzy w Indiach, było nim niedawno -po
często usiłowali wykorzystywać jako robotni - wstałe królestwo sikhów w Pendżabie, posia -
ków), położonych wzdłuż rzeki obecnie zwa - dające olbrzymią, 100-tysięczną armię khal-
nej Urugwaj, wymienić na założone i opano - sów („czysty": żołnierze-święci). Anglicy -uz
wane przez Portugalczyków miasto Colonia, nali, że Pendżab, którym władał Randźit
ważny nadbrzeżny ośrodek handlowy nad Singha, jest zbyt silny, by go atakować,
Rio de la Pląta. Planowi temu sprzeciwili się i zostawili kraj w spokoju. Stosunki pogorszy
-
zarówno jezuici, jak i Anglicy, handlowi ły się w 1838, gdy Randźit Singh nie wysłał
partnerzy jezuitów i Portugalczyków. Działa - wojsk do Afganistanu i nie pozwolił na
nia podjęli tylko jezuici, którzy namówili przejście tam wojsk brytyjskich (patrz AFGAŃ-
Guarani do buntu przeciw przymusowemu SKA WOJNA PIERWSZA 1839-1842). Osłabienie
przesiedleniu do Brazylii. Wojska hiszpań - Pendżabu po śmierci Randźit Singha skłoni ło
skie i portugalskie przez cztery lata prowadzi
- Anglików do wszczęcia działań wojennych.
ły pacyfikację Indian. Czterech „zbuntowa - Najpierw podbili Sind na granicy Pendżabu
nych" jezuitów wezwano do Lizbony i posta - (1843); w 1844 zgromadzili wojska w pobliżu
wiono przed sądem, do 1759 premier portuga - tej granicy, a rok później rozpoczęli walkę
lski Sebastiao Jose de Carvalho e Mello i w ciągu trzech miesięcy zdobyli Lahaur.
(markiz Pombal) (1699-1782) zwolnił wszyst - Porozumienie z 1846 kosztowało Pendżab
kich jezuitów z rządu, szkół i administracji utratę Kaszmiru i wszystkich urodzajnych
kolonialnej. Hiszpania pozyskała Colonię ziem między rzekami Beas i Satledź. Druga
w 1777. wojna sikhów 1848-1849. Do drugiej wojny
doprowadziła sprzeczność między duchem
SIEKIERA, WOJNA O SIEKIERĘ 1846-1847. niezależności narodowej cechującym sikhów
Susza i plaga szarańczy w Afryce Połu - a dążeniem Anglików do opanowania całych
dniowej przyczyniły się do zaostrzenia -na Indii. W 1848 wojskom brytyjskim wiodło się
strojów między tubylcami z plemienia Kosa źle. Na początku 1849 Brytyjczycy przegrali
 znowu pod Ćilianawalla, ale potem w ciągu (1465-1503) z rodziny Yorków, córka Edwa -
dwóch miesięcy zdobyli cały Pendżab - spi - rda IV (1442-1483), która była przeciwnicz -
chlerz brytyjskiego imperium, a później serce ką Lancasterów (patrz DWÓCH Róż WOJNY
Pakistanu. Sprawując rządy Anglicy przy - 1455-1485). Jakoby wspólnie z siostrą i Johnem
jmowali rolę dobrotliwych despotów, dźwi - de la Pole'em earlem Lincolnu (1464-1487)
gających „brzemię białego człowieka"; sik- nauczyła Lamberta Simnela, jak wcielić się
howie, by uniknąć jeszcze gorszego trak - w osobę Edwarda, hrabiego Warwick, stron -
towania przez muzułmanów, woleli zachować nika Yorków osadzonego w londyńskiej
lojalność względem imperium. Tower. W 1486 Simnel znalazł się w Irlan -
dii, której mieszkańcy opowiadali się za
S I K H Ó W Z Ł O T E J Ś W IĄ T Y N I O B Yorkami;
L Ę Ż E N IEuzyskał tu silne poparcie i został
1984. Większość mieszkańców indyjskiego koronowany na króla. W 1487 wrócił do
stanu Pendżab stanowią sikhowie, członko - Anglii z kilkoma tysiącami najemników,
wie monoteistycznej sekty łączącej elementy opłacanych przez Burgundię, a dowodzo -
hinduizmu i islamu. Akali Dal, partia sikhij- nych przez Pole'a. Wojska królewskie rozbi ły
ska, nalegała na rząd Indii, by udzielił buntowników pod Stoke, w bitwie zginął
Pendżabowi większej autonomii politycznej i Pole, a Simnel dostał się do niewoli. Henryk
religijnej, natomiast ekstremiści sikhijscy wybaczył mu; legenda głosi, że Simnel został
prowadzili w całym stanie akcje terrorysty - potem kuchcikiem w królewskiej kuchni.
czne, dopuszczając się również mordów.
Ekstremiści sikhijscy sformułowali program SIPAJÓW BUNT.Patrz INDYJSKIEPOWSTANIE
utworzenia Chalistanu - niepodległego pań - 1857-1858.
stwa sikhijskiego. W mieście Amritsar (Pen -
dżab) obywatelskie nieposłuszeństwo sik- SIUKSÓW WOJNA 1862-1864. Indianom
hów przekształciło się w gwałty, w związku z plemienia Siuksów po odstąpieniu ziem
z czym na początku czerwca 1984 rząd na wschód od rzeki Red i rzeki Big Sioux
indyjski wysłał tam wojsko (około 12 tysięcy w stanach Minnesota i Iowa pozostały tylko
żołnierzy). W edług doniesień, terroryści marne tereny łowieckie. Zaczęli się odnosić
i ludzie, którzy naruszyli spokój publiczny, coraz bardziej wrogo do białych osadników
schronili się w Złotej Świątyni, największej i kupców, z których wielu bez skrupułów
świętości sikhów. 6 czerwca 1984 wojsko wdzierało się na tereny Indian. W sierpniu
przypuściło szturm i zdobyło zespół budyn - 1862 grupa wojowników indiańskich pod
ków Złotej Świątyni, bronionej z użyciem wodzą Małego Kruka (l803?-1863) zasta -
broni maszynowej i rakiet przeciwczołgo- wiła zasadzkę i rozbiła nad górnym biegiem
wych. Poległo ponad 500 sikhów i 55 żołnie - rzeki Minnesota oddział z Fort Ridgely,
rzy, zatrzymano około 1500 sikhów. Potem a następnie obiegła sam fort. 24 sierpnia
wojsko zaatakowało inne miejsca kultu sik - 1862 Siuksowie zaatakowali osadę New Ulm
hów w Pendżabie; czynny opór powstańców (Minnesota) i wymordowali jej mieszkań -
ustał. Akali Dal protestowała przeciw tej ców. Gubernator Minnesoty, Henry H. Sib-
akcji. Zbezczeszczenie przez wojska rządowe ley (1811-1891), zebrał w Fort Snelling
świątyni w Amritsarze wywołało w odpowie - ochotniczą milicję i wyruszył, by wymierzyć
dzi falę terroryzmu. Jego ofiarą padła m.in. karę Siuksom, którzy paląc budynki, zabi -
oskarżona przez sikhów o świętokradztwo jając mężczyzn, kobiety i dzieci, niszcząc
premier Indii Indira Gandhi (1917-1984). zbiory, wywołali panikę w okolicy. Nad
Wood Lakę w obecnej Dakocie Północnej,
SIMNELA REBELIA 1486-1487. Do wrogów Sibley pokonał Małego Kruka (23 września
Henryka VII (1457-1509) prawdopodobnie 1862), który uciekł na zachód; rok później
zaliczała się też jego żona, królowa Elżbieta wrócił i zginął zastrzelony przez farmera
z Minnesoty. W tym czasie Sibley wraz
z generałem Alfredem Sullym (1821-1879)
rozpoczęli dużą operację wojskową. Sibley
i jego ludzie odnieśli zwycięstwo nad banda-
mi Siuksów (lipiec 1863) w Dakocie Północ-
nej. Sully, prowadzący oddzielną kampanię,
również odniósł kilka zwycięstw, po czym
podjął następną wyprawę do Badlands, gdzie
rozbił dużą grupę Siuksów pod Killdeer
Mountain (28 lipca 1864). Następnie Sully
skierował się na zachód do rzeki Yellowsto-
ne zabijając po drodze Siuksów, którzy
zdecydowali się walczyć, po czym wrócił do
nowo wzniesionego Fortu Rice w pobliżu
obecnego Bismarck w Dakocie Północnej.
SIUKSÓW WOJNA 1865-1868. W miarę
jak coraz więcej taborów przejeżdżało przez
Wielkie Równiny, a górnicy napływali do
obecnego Kolorado i Montany, szczepy
Indian Oglala, czyli Dakota z plemienia
Siuksów, odnosiły się coraz bardziej wrogo
do białych wkraczających na ich tereny
łowieckie. Indianie napadali nieustannie na
jednostki wojskowe USA, wysłane do budo-
wy fortów mających strzec szlaku Bozeman,
najkrótszego połączenia Fortu Laramie
w Wyoming z kopalniami złota w Montanie.
W 1866 Siuksowie zastawili zasadzkę i zabili
83 żołnierzy wysłanych na pomoc oblężonej
grupie robotników (patrz FETTERMANA MA-
SAKRA 1866). Siuksowie byli znakomitymi
jeźdźcami i strzelcami wyborowymi, ich
stała taktyka polegała na niespodziewanym
ataku i ucieczce. Napady i grabieże Indian
były tak częste, że pod wpływem społecz-
nego wzburzenia w 1867 Kongres USA
wyznaczył specjalną komisję, która miała
doprowadzić do zakończenia walk. Następ-
nego roku wódz Czerwona Chmura (1822--
1909) zgodził się podpisać układ pokojowy,
w którym zastrzeżono, że wojsko USA opu-
ści forty wzdłuż szlaku Bozeman, jak rów-
nież sam szlak; Siuksowie z kolei mieli
zrzec się części swojego terytorium i do
1876 przenieść się do rezerwatu. Warunki
układu zostały zrealizowane i przez kilka
lat Siuksowie zachowywali względny spokój.
SIUKSÓW WOJNA 1876-1877. W 1876 od-
kryto złoto w Black Hills (południowo--
zachodnia część Dakoty Południowej); In-
dianie uważali tę okolicę za świętą, a rząd
Stanów Zjednoczonych przyrzekł respek-
tować ich wierzenia. Mimo starań wojsko
USA nie zdołało utrzymać białych poszuki-
waczy z dala od tego regionu; liczba uzasad-
nionych skarg Siuksów na białych wzrosła.
Wiele wędrownych grup indiańskich nie
chciało się przenieść do przydzielonego im
rezerwatu w terminie do l lutego 1876,
wyznaczonym przez rząd jako termin osta-
teczny; przeciw Indianom wyruszyła eks-
pedycja wojskowa. Jedna kolumna wojsk
pod komendą generała George'a Crooka
(1829-1890) spaliła wioskę wodza Siuksów
Szalonego Konia (l849?-1877), ale wkrótce
została pokonana przez Indian. Crook na
krótko się wycofał, by sprowadzić posiłki,
po czym znowu ruszył na północ. W tym
czasie druga kolumna pod dowództwem
generała Alfreda Howe'a Terry'ego (1827--
1890) posuwała się z Dakoty na zachód;
w jej skład wchodził 7. Pułk Kawalerii
pułkownika George'a Armstronga Custera
(1839-1876). Po otrzymaniu wiadomości,
że duża grupa Indian znajduje się nad rzeką
Rosebud (południowo-wschodnia część
Montany), posłano na zwiady kawalerię.
Custer zlekceważył rozkaz i udał się za
Indianami w pościg na południe od rzeki
Little Bighorn. Nie czekając na posiłki
i nie wiedząc o liczebnej przewadze Indian
(około 2500 Siuksów i Czejenów dowodzo-
nych przez Siedzącego Byka [1834-1890],
Galia [l840?-1894] i Szalonego Konia),
Custer zdecydował się na natychmiastowy
atak. Podzielił oddział na trzy grupy, dwie
z nich wysłał dalej, w górę strumienia, by
otoczyły i zaatakowały Indian, a sam po-
prowadził rano 25 lipca 1876 bezpośrednią
szarżę dwóch szwadronów, złożonych z 266
żołnierzy. Indianie otoczyli grupę Custera
na wzgórzu i zabili wszystkich, w walce
zginął także sam Custer (wzgórze nazwano
później „Ostatnia pozycja Custera"). Dwie
pozostałe grupy nie zdołały przyjść Cus-
terowi z pomocą; Indianie zaatakowali je
i zmusili do odwrotu; od zguby uratowało
je tylko nadejście Terry'ego i jego wojsk.
Terry i Crook prowadzili nadal energiczną
kampanię przeciw Indianom, szczególnie
przeciw Siuksom. W 1877 pokonano i zmu-
szono do poddania się grupę Szalonego
Konia, sam wódz został zabity rzekomo
w czasie ucieczki. Siedzący Byk, Gali oraz
inni wojownicy uszli do Kanady, większość
Siuksów została zabita lub ujęta; niedobitki
zmuszono do przeniesienia się do rezer-
watów. Siedzący Byk i Gali wrócili w 1871,
poddali się i uzyskali przebaczenie.
SIUKSÓW WOJNA 1890-1891 (mesjańska
wojna). Życie Siuksów i Indian z innych
plemion w rezerwatach stanów Dakota Pół-
nocna, Dakota Południowa i Montana było
bardzo trudne; zbiory były marne, szerzyły
się choroby i nędza. W latach osiemdziesią-
tych XIX w. z każdym rokiem wzrastał
nacisk na Indian, by sprzedali ziemię bia-
łym. Wielu Siuksów przyswoiło sobie nowe,
mistyczne wierzenie, zgodnie z którym wio-
sną 1891 miał nadejść indiański mesjasz,
który zjednoczy wszystkich Indian i stworzy
raj na ziemi. Wyznawcy praktykowali Ta-
niec Duchów, który wprowadzał ich w trans,
powodował wizje i stan zbiorowej ekstazy.
Zaniepokojeni tym agenci rządu USA do
spraw Indian wezwali wojsko, by zapobiegło
tym praktykom. Na widok wojska rozgnie-
wani Siuksowie podnieśli bunt. W Great
River policja indiańska chciała zaaresztować
wodza Siedzącego Byka (1834-1890); gdy
stawił opór, został zastrzelony. Dwa tygo-
dnie później, 29 grudnia 1890, 7. Pułk
Kawalerii USA pokonał Siuksów w rezer-
wacie Black Hills w bitwie pod Wounded
Knee Greek (Dakota Południowa); wojsko
zmasakrowało przeszło 200 Indian - męż-
czyzn, kobiet i dzieci; kawaleria wzięła
odwet za porażkę pod Little Bighorn (patrz
SIUKSÓW WOJNA 1876-1877). Po kilku starciach
Siuksowie poddali się 16 stycznia 1891. Był
to ostatni większy opór Indian; jak wszyst-
kie poprzednie skończył się ich porażką.
SKAGERRAK, BITWA W CIEŚNINIE SKAGER-
RAK. Patrz JUTLANDZKA BITWA 1910.
SKANDYNAWSKA WOJNA 1026-1030. Po
objęciu tronu Norwegii w 1015 przez Olafa II
(Olaf Haraldson) (995P-1030) wyparł on
Duńczyków z kraju. Gdy król Danii Kanut
I Wielki (994P-1035) zaczął dążyć do pod-
boju Norwegii, król Olaf zawarł sojusz
z królem Szwecji Emundem (zm. 1051).
W 1026 Duńczycy zwyciężyli Szwedów
w bitwie morskiej u Strangebjergu. W czasie
nieobecności Kanuta Olaf i Emund naje-
chali Danię, ale w 1028, po powrocie swo-
jego króla, Duńczycy rozbili szwedzko-nor-
weską flotę u wybrzeży Danii, pod Helgeą.
Emund wrócił do kraju. Duńczycy wypę-
dzili Olafa z Norwegii do Szwecji. Olaf
zebrał tam armię, by odzyskać Norwegię,
jednak został zwyciężony w bitwie pod
Stiklestad w 1030 i sam w niej poległ.
SKANDYNAWSKA WOJNA 1448-1471. Po
śmierci Krzysztofa III (1418-1448), króla
Danii, Szwecji i Norwegii, Szwecja i Nor-
wegia zjednoczyły się w 1449 pod berłem
szwedzkiego możnowładcy Karla Knutssona
(1408?-1470), który panował jako król Ka-
rol VIII. Silne poparcie, jakie uzyskał nowy
król Danii Chrystian I (1426-1481), za-
chęciło go do tworzenia zjednoczonego kró-
lestwa skandynawskiego. W 1449 został
królem Norwegii. Prowadził wojnę z Karo-
lem o Szwecję. W 1457 wybuchło powstanie
w Szwecji przeciw Knutssonowi. Nie lubia-
ny i opuszczony przez duchowieństwo, Ka-
rol musiał w lutym 1457 uciekać, a Chrys-
tiana koronowano na króla Skandynawii.
Po pewnym czasie Chrystian utracił popu-
larność z powodu sporów natury osobistej
i finansowej z Kościołem, a także ze wzglę-
du na uciążliwe podatki i dyktatorskie
metody rządzenia. Biskup szwedzki z Lin-
koping uznał zobowiązania do posłuszeń-
stwa królowi za nieważne i wystąpił przeciw
niemu. W 1463 wybuchło powstanie
w Szwecji pod wodzą Stena Sture, sios-
trzeńca Karola VIII. Wezwano Karola do
powrotu na tron (1464). Chrystian przeby - Szwecji obwołano Engelbrechtssona Eryk
wając w Kopenhadze usiłował nawiązać pertraktował w sprawie przywrócenia unii
dobre stosunki z arcybiskupem Uppsali, szwedzko-duńskiej i odzyskania tronu, co
który wspierał opozycję przeciw Karolowi. uzyskał, ale za cenę ograniczenia jego wła -
Zwyciężony w bitwie w 1465, Karol musiał dzy. Gdy Eryk nie dotrzymywał swych
ponownie uciekać. Arcybiskup panował nie - zobowiązań, rada wypowiedziała mu -po
podzielnie do 1466, kiedy to spisek oponen- słuszeństwo i wybrała dwóch gubernatorów:
tów zmusił go do poproszenia Chrystiana Karla Knutssona (1408P-1470) i Engelb -
0 pomoc wojskową. Opozycja w 1467 do rechtssona. Dania i Szwecja domagały się
prow adziła do pow rotu Karola na tron. ograniczenia władzy królewskiej na rzecz
Mimo że przeciwni Karolowi panowie, rad trzech państw. Eryk musiał to zaakcep -
chcąc go usunąć, przyłączyli się do produń- tować (1436), odsunął się od sprawowania
skiego duchowieństwa, Karol zwyciężył rządów i osiadł w Gotlandii, został w 1439
w bitwie i Duńczycy przystąpili do rokowań złożony z tronu i w Danii, i w Szwecji
pokojowych. Po śmierci Karola w 1470 (Norwegia uczyniła to w 1442). Próba zbroj -
stanowisko regenta przypadło w udziale nego odzyskania tronu w Szwecji przez
Stenowi Sturemu (1440P-1503), który w pa Eryka nie powiodła się. Władcą unii kal-
ździerniku 1471 odniósł zdecydowane zwy marskiej został po nim jego siostrzeniec,
cięstwo nad Chrystianem w bitwie pod Krzysztof Bawarski (1418-1448).
Brunkeberg w pobliżu Sztokholmu. W 1472
zawarto pokój, Chrystian nominalnie pozo SLU Y S, BITW A PO D SLU Y S W 1340.
okresie
stał królem szwedzkim. STULETNIEJ WOJNY król Anglii Ed -
ward III prowadził w 1337 niezbyt udaną
SKANDYNAWSKA WOJNA SIEDMIOLETNIA. kampanię we Flandrii. Wrócił do Anglii,
Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA (1563-1570). by zebrać więcej wojska i okrętów i spróbo -
wać ponownie. Chcąc uniemożliwić Edwar -
SKANDYNAWSKIE NAJAZDY. Patrz WlKIN- dowi powrót, Francuzi zgromadzili flotę
GÓW NAJAZDY ok. 800-ok. 1016. złożoną ze 150 okrętów, na których zaokrę -
towano 40 tysięcy żołnierzy. Jednak taktyka
SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439. E dw ard a, k tó ry p o leg ał n a łuczn ik ach ,
Król Danii Eryk VII (Eryk Pomorski) a w czasie bitwy rozmieszczał swą flotę tak,
(1382-1459), władca państw połączonych by słońce świeciło w oczy Francuzom, -za
unią kalmarską (królestw Danii, Szwecji pewniła Anglikom przewagę i doprowadziła
1 Norwegii) narzucił Szwecji uciążliwych do zwycięstwa. W trwającej cały dzień -bit
administratorów duńskich i domagał się wie, którą francuski kronikarz Jean Frois-
utworzenia licznych wojsk i dostarczenia sart (1333?-1401) nazwał „krwawą i mor -
pieniędzy na w ojnę z Hanzą (patrz KAL derczą", większość okrętów francuskich -za
MARSKĄWOJNA z HANZĄ 1422-1435). W czerw tonęła lub została zdobyta. Anglicy uzyskali
cu 1433 w prowincji szwedzkiej Dalarne roczny rozejm i panowanie nad kanałem La
wybuchło powstanie chłopów i górników Manche.
pod wodzą Engelbrechta Engelbrechtssona
(zm. 1436), górnika; zdobywali oni zamki SMOLEŃSK, WOJNA O SMOLEŃSK. Patrz
i wypędzali duńskich administratorów. Do ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634.
powstania przyłączyły się prowincje Upland,
Y ermland i Sodermanland, a tylko rada „SMUTA" W ROSJI 1604-1613. Po śmierci
szwedzka zwróciła się do Norwegii i nie cara Fiodora I (1557-1598) jego szwagier
których miast hanzeatyckich, aby dołączyły i główny doradca Borys Godunow (1551?- -
one do tego ruchu. W 1435 gubernatorem 1605) doprowadził do tego, że wybrano go
 na cara. W 1604 kilku bojarów, przeciwnychkonstytucji, silniejszego rządu centralnego,
Godunowowi i kilku magnatów polskich,swobody wyznania i świeckiego szkolnictwa
wysunęło pretendenta do tronu carskiego - (wygnanie jezuitów), próbowali narzucić
Dymitra Samozwańca (zm. 1606) jakoswoje poglądy wszystkim kantonom szwaj -
rzekomo ocalałego Dymitra (1581-1591),carskim; na początku lat czterdziestych
młodszego brata Fiodora. Rzeczywisty -Dy XIX w . napotkali silny opór katolików .
mitr zginął tragicznie, został zapewne zamor - W celu ochrony swoich interesów i przeciw-
dowany. Dymitr Samozwaniec wyruszyłstawienia się centralistycznym tendencjom
w 1604 do Rosji na czele kilku tysięcysiedem katolickich kantonów (Lucerna, Uri,
Polaków i Kozaków zaporoskich. Samozwa - Schwyz, Unterwalden, Fryburg, Zug i Va-
niec zwyciężył w bitwie nad rzeką Urijlais) zawiązało w 1845 obronny sojusz -na
(1604), ale poniósł klęskę pod Dobryniczamizwany Sonderbund (Związek separatystów).
(1605). W 1605 po nagłej śmierci GodunowaGdy zwolennicy reform, mający większość
wojsko rosyjskie zaczęło licznie przechodzićw sejmie związkowym, przegłosowali decy -
na stronę Samozwańca, który został carem.zję o rozwiązaniu Sonderbundu (1847), -sie
Panował przez rok, po czym został zamordo - dem katolickich kantonów nie zgodziło się
wany przez wrogich mu bojarów. Na caraz uchwałą, chwyciło za broń i zwróciło się
wybrano bojara, Wasyla IV Szujskiego (zm.0 pomoc za granicę (bezskutecznie). W krót
1612). W 1607 pojawił się człowiek podającykiej i niemal bezkrwawej wojnie domowej
się za jeszcze raz cudownie ocalałego Dymitra(4-24 listopada 1847) wojska federalne pod
(Dymitr Samozwaniec II, zm. 1610). Poparłokomendą generała Guillaume'a Henriego
go kilku polskich m agna tów , a w k ró tceDufoura (1787-1875) pokonały przeważają
i niektórzy możnowładcy rosyjscy. W 1608ce liczebnie siły Sonderbundu. Sonderbund
wyruszył w kierunku Moskwy, odniósł dwazostał rozwiązany, a jego członkowie musieli
zwycięstwa nad wojskami Szujskiego. Rozło - zapłacić koszty prowadzenia wojny. Zwy
żył się obozem pod Moskwą, w Tuszyniecięzcy przyjęli nową konstytucję (1848),
(znany był później jako „łotr z Tuszyna").która wprowadziła silny rząd centralny,
Wojska Samozwańca wyruszyły pod Moskwę,zachowując rządy lokalne w kantonach.
ale zostały pobite w jej pobliżu nad rzeką
Chodynką. W tym roku wybuchła ROSYJ-SO UTHAM PTON, PO W STANIE W SO UTHAM -
SKO-POLSKA WOJNA 1609-1618. WojskaPTON . Patrz T U R N E R A B U N T issi.
Szujskiego zostały rozbite przez Polaków pod
Kłuszynem (1610). Rosjanie zdetronizowaliSPARTAKUSA BUNT.Patrz NIEWOLNICZA
Wasyla. Polacy zajęli Moskwę. SamozwaniecWOJNA TRZECIA 73-71 p.n.e.
został zamordowany. Bojarzy zaofiarowali
koronę synowi króla Polski, WładysławowiSPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 189-188
(1595-1648). W 1611 wybuchło powstaniep.n.e. Senat rzymski starał się prowadzić
skierowane przeciwko Polakom. W lutympolitykę prohelleńską, jednocześnie trzy -
1613 Sobór Ziemski (rosyjskie zgromadzeniemając Macedonię na wodzy. Związek Achaj-
przedstawicielskie) wybrał na nowego caraski, który nieustannie chciał przewodzić
Michała Romanowa (1596-1645). Patrz także całemu Peloponezowi, przyłączył Messenię
ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617. 1 Elidę i zdławił powstanie w Sparcie (191).
Jednakże wódz Związku, Filopojmen (253?-
SO JU S Z N IK Ó W W O JN Y P atrz
. - -183), podjął akcję w Sparcie bez zgody
SP R Z Y M IE
RZEŃCZE WOJNY. konsula rzymskiego. Filopojmen zagroził
wojną, jeżeli Spartanie, sprawcy ataku, nie
SONDERBUNDU WOJNA 1847. Protestanccy poddadzą się. Spartanie w odpowiedzi zabili
liberałowie szwajcarscy, dążąc do zmiany 30 obywateli o sympatiach proachajskich,
przegłosowali wystąpienie ze Związku Achaj- SPARTAŃSK O -ACH A JSKA W O JNA 228-226
skiego i oddali się pod opiekę Rzymian. p.n.e. Wojna DIADOCHÓW podzieliła
Filopojmen wypowiedział im wojnę; wojska Grecję, a po jej zakończeniu greckie mias-
Związku najechały Lakonię (188) i ujęły od ta-państwa walczyły nadal między sobą o do-
80 do 350 stronników secesji Sparty, których minację. Pod koniec III w. p.n.e. najpotęż-
stracono po przeprowadzeniu procesu poka- niejszymi rywalami w tej walce była Mace-
zowego. Rozebrano mury obronne Sparty, donia i Sparta; trzecim rywalem był Zwią-
wypędzono wszystkich najemnych żołnierzy, zek Achajski (związek miast Achai
a także przeciwników Achai oraz uwolnio- w Grecji), dawny sprzymierzeniec Macedo-
nych helotów; na miejsce dotychczasowych nii, którego przywódca, Aratos z Sykionu
praw wprowadzono prawa achajskie i narzu- (zm. 213), dążył do przyciągnięcia do Związ-
cono Sparcie nowy traktat. Surowość Filopoj- ku całego Peloponezu. Związek Etolski za-
mena spowodowała interwencję Rzymu, któ- niepokojony wzrostem siły Związku Achaj-
ry chciał ograniczyć potęgę Związku. skiego przekazał wrogo nastawionemu do
Związku Achajskiego królowi Sparty Kleo-
SPARTAŃ SK O -AC HAJSK A W O JNA 193-192 menesowi III (ok. 260-219) kilka miast
p.n.e. Druga MACEDOŃSKA WOJNA os- w Arkadii, m.in. Mantiras. W 229 doszło do
łabiła Spartę i stała się bodźcem do rozwoju wojny Sparty i Związku Achajskiego o przy-
Związku Achajskiego. Zgodnie z traktatem legające do tych miast achajskie Megalopo-
(195) zwycięski Rzym, w nagrodę za okazaną lis. W 227 Aratos ponownie wybrany na
mu pomoc wojskową, przekazał Związkowi dowódcę wojskowego Związku Achajskiego
zwierzchnictwo nad spartańskimi portami doznał porażki pod Lykaion, ale później
morskimi, nie udzielając mu jednak prawa odzyskał Mantineję. Kleomenes odniósł
własności. Filopojmen (253P-183), wódz na- zwycięstwo pod Laodikeją. W 226 Kleome-
czelny Związku, dążył do opanowania całej nes dokonał przewrotu i powiększył swoją
Sparty; okazją stały się bunty w portach władzę w Sparcie, po czym podjął działania
morskich Sparty (193) wzniecone przez Nabi- wojenne; odzyskał Mantineję, najechał
sa (207-192), tyrana Sparty. W wyniku Achaję i rozbił armię Związku pod Hekato-
buntów Sparta odzyskała porty, a Nabis bajon. Doszło do rozejmu. Począwszy od
rozpoczął oblężenie Gytejon (193), gdzie 225 zaczął się rozpad Związku Achajskiego,
stacjonował achajski garnizon. Filopojmen a Macedonia i Sparta zostały jedynymi
zapewnił sobie pomoc słynnego wodza rzym- (później doszedł Rzym) rywalami do hege-
skiego Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa monii w Grecji.
(230?-174). Ruszywszy do Gytejon jeszcze
przed przybyciem Rzymian, Filopojmen roz- S P IR IT L A K Ę , M A S A K R A W S P IR IT L A K Ę
począł kampanię, którą zwycięsko zakończyli 1857. Grupa Siuksów prowadzona przez
Rzymianie, natomiast armie Związku poszły wodza Inkpadutę dokonała napadu na nowo
śladem wojsk Nabisa w góry Barbosthenes założoną osadę w pobliżu Spirit Lakę w po-
(192). Wojska spartańskie zostały niemal łudniowo-zachodnim Iowa w odwecie za
całkowicie unicestwione. Filopojmen przystą- zabicie kilku Indian z plemienia Siuksów
pił do blokady Sparty i pustoszenia Lakonii, przez białego handlarza. Indianie zamor-
ale dominujący tu Flamininus wstrzymał te dowali 32 osoby - mężczyzn, kobiety i dzieci
działania, przywrócił status quo ante i obalił - oraz uprowadzili cztery kobiety, z których
nadzieje Filopojmena na wcielenie Sparty. dwie później zabili; z dwu ocalałych kobiet
W 192 Etolowie próbujący wciągnąć Spartę jedną uwolniono, a drugą zatrzymano dla
do wojny z Rzymem zamordowali Nabisa; okupu. Grupę Siuksów Inkpaduty ścigał
Sparta później na krótko przystąpiła do później bezskutecznie oddział z Fortu Rid-
Związku Achajskiego. gely w Minnesocie.
 S P IT H E A D , B U N T W S P IT H E A DA n-17 97by
. broń. Zdecydowani na walkę powstańcy
gielscy marynarze z portu macierzystego zwyciężyli w 89 nad jeziorem Fucino wojska
Spithead nad kanałem La Manche brali rzymskie dowodzone przez Lucjusza Por-
udział w monotonnej i nużącej blokadzie cjusza Katona (zm. 89); Kato poległ, ale
Francji (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI w 89 Gnejusz Pompejusz Strabon (zm. 87)
1792-1802). 15 kwietnia 1797 załogi Mary
narki odniósł pod Askulum decydujące zwycięst -
Królewskiej podniosły bunt, żądając zmiany wo, które zakończyło wojnę na północy.
sposobu traktowania; oficerów wy sadzono W tym samym roku prawo obywatelstwa
na ląd, a wybrany komitet kierował okrętami rozciągnięto na wszystkich, którzy zgłoszą
i ich bazą. Zachowując porządek, marynarze się w ciągu 60 dni, niezależnie od udziału
przedstawili Admiralicji i IzbieGmin w buncie. Tymczasem Rzymianie pod -ko
petycje, w których skarżyli się na ostrą mendą Lucjusza Korneliusza Sulli (138-78)
dyscyplinę, złe wyżywienie i niskiżołd zwyciężyli na południu, odbierając powstań -
(nie zmieniony od panowania króla Karola com również Pompeje. Do 88 prawie wszys -
II [1630-1685]). Władze brytyjskiebyły cy mieszkańcy Italii przyjęli zaproponowane
pod wrażeniem przyzwoitego zacho wania obywatelstwo i zwierzchność Rzymu.
marynarzy i uznały ich prośby zazasadne,
spełniły je, kończąc tym trzytygod niowy SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 219-217 p.n.e.
bunt. Patrz takżeNORĘ, BUNT w NORĘ (wojna sojuszników). Wojna była spraw -
1797. dzianem możliwości Filipa V (238-179), od
221 króla podupadłej Macedonii. Macedonia
SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 91-88 p.n.e. była najpotężniejszym członkiem Związku
(wojna sojuszników lub Marsów wojna). Hellenów (Związek Koryncki) i dlatego
W 91 Marek Liwiusz Druzus (zm. 91), proszono ją, by rozstrzygała o problemach
trybun ludowy, przedstawił w senacie rzym - członków Związku. W 220 Związek Etolski
skim projekt ustawy rozszerzającej prawo najechał Achajów. Władze Związku Hel -
do uzyskania obywatelstwa rzymskiego na lenów zwróciły się do 18-letniego króla
wszystkich mieszkańców Italii. Jednak Ma - z prośbą o podjęcie działań przeciw Etolii.
rek Liwiusz Druzus został zamordowany Filip, obawiając się prawdopodobnej inter -
przed wejściem projektu w życie. Znie - wencji Rzymu, zwlekał z podjęciem działań
chęcone plemiona z górzystych terenów (patrz ILIRYJSKA WOJNA DRUGA 219 p.n.e.), kiedy
południowej i środkowej Italii, a przede jednak Etolia zaatakowała Macedonię w 219,
wszystkim Marsowie, zbuntowały się i zało - Filip zareagował szybko - najechał
żyły niezależny związek zwany Italią. Żoł - Peloponez, ukarał Elidę, sojusznika Etolii
nierze ich walczyli często po stronie Rzy - i rozprawił się ze zdradzieckim spiskiem
mian i byli równie dobrze wyszkoleni jak polityków. W 218 zaatakował Etolię, a prze -
żołnierze rzymscy. Rzymianie nie mogli de wszystkim główny ośrodek Związku Etol-
uporać się z buntem, a Socii (sojusznicy) skiego - Thermon, oraz splądrował Lako -
Italii nie byli w stanie pokonać Rzymu, nię, aby uniemożliwić Sparcie podjęcie dzia -
zatem doszło do sytuacji patowej. W 90 łań. W 217 prowadził gwałtowne walki
konsul rzymski Lucjusz Juliusz Cezar (zm. przeciw egejskiej placówce Etolii, Phthiotic
87) zaproponował uchwalone później prawo Thebesm. Etolonie zwrócili się o pokój.
(prawo julłjskie, lex lulia), na mocy którego Zawarto go na zasadzie status quo. Filip
obywatelstwo rzymskie mieli uzyskać ci stał się ulubieńcem większej części Grecji.
sojusznicy Rzymu, którzy nie podnieśli
buntu i zachowali wobec Rzymu lojalność SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 357-355 p.n.e.
(głównie Umbrowie, Etruskowie i Latyno- Ateny, stojące na czele Ateńskiego Związku
wie), a także ci, którzy niezwłocznie złożyli- Morskiego (symmachia delijska), starały się
powiększyć Związek. Eubea w 357 zbun - w związku z czym w 1440 Zurych zwrócił
towała się przeciw Tebom. Eubea, leżąca na się do konserwatywnego sejmu cesarskiego
hellesponckich szlakach dostaw zboża, miała z prośbą o pomoc. Fryderyk III Habsburg
dla Aten bardzo duże znaczenie. Ateny więc (1415-1443), książę Austrii i król Niemiec,
przyszły jej z pomocą. Miasta eubejskie człowiek o ograniczonych horyzontach, zgo -
przystąpiły do Związku Ateńskiego. Ateny dził się pomóc Zurychowi (1442). W -od
oskarżane były o narzucanie swojej woli powiedzi Schwyz i sprzymierzony z nim
innym miastom (patrz PELOPONESKA WOJNA Glarus wypowiedziały wojnę Zurychowi
PIERWSZA 450-455 P.n.e.). Zacieśniały kontrolę i Austrii. Wojska Zurychu wycofały się po
nad innymi sprzymierzonymi miastami- - śmierci burmistrza miasta. Sejm uchwalił
państwami. W 357 Chios podniosło bunt, pojednawcze zarządzenie, a Zurych zerwał
tak samo Rodos, Bizancjum, a później i inne sojusz z Austrią, która odrzuciła zarządzenie
miasta-państwa, domagając się takich -sa sejmu. Związek Szwajcarski przyszedł z -po
mych praw politycznych, jakie miały Ateny. mocą Schwyzowi. Liczące 20 tysięcy żoł -
Ateny obiegły Samos w 356, a flota ateńska nierzy wojska Związku obiegły Zurych.
popłynęła do Bizancjum, została jednak Fryderyk poprosił o pomoc Francję, a król
zwyciężona w tym samym roku w pobliżu Francji, Karol VII (1403-1461), pragnąc
Embaty. W 356 Ateny wysłały posiłki dla odzyskać Bazyleę, przysłał 40 tysięcy żoł -
zbuntowanego satrapy perskiego Artabarosa. nierzy. Wojska te zostały pobite w 1444
W 355 Persja wystosowała ultimatum da i w ycofały się, po czym zaw arto pokój
Aten domagając się wycofania ich wojsk w Ensisheim (Zurych nie podpisał porozu -
z Azji. Ateny musiały przyjąć kolejny „pokój mienia pokojowego). W nowym traktacie
królewski" (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 pokojowym z Konstancji (1446) Austria
p.n.e.). Nie mając sił, by prowadzić wojnę, i Zurych oficjalnie zerwały sojusz, Zurych
zgodziły się na niepodległość swoich zbun - odzyskał część terytoriów, a Schwyz dostał
towanych sojuszników i oddały porty na większą część Toggenburga. Znacznie więk -
północy w zamian za prawo do handlu na sze znaczenie miało orzeczenie sądu roz -
Morzu Egejskim. Uległość Aten udaremniła jemczego z 1450, który nakazał Austrii
możliwość ograniczenia ekspansjonistycz- wycofanie się z Argowii - toznaczy ze
nych dążeń Macedonii (patrzŚWIĘTA WOJNA Szwajcarii - i ustanowił tam władzę Domu
TRZECIA 355-340 p.n.e.). Sabaudzkiego.

S T A R A W O J N A Z U R Y SK A 1436-1450.
W oj- ST. CLA IRA PO RA ŻK A 1791. Gdy Josiah
na ta jest przykładem napięć, jakie pojawiły Harmar (1753-1813) nie zdołał uspokoić
się na przełomie ustępującej epoki feudalnej Indian w Terytorium Północno-Wschodnim
i nadchodzących czasów nowożytnych. Ce - (patrz HARMARA PORAŻKA 1790), Arthur St.
sarskie (wolne) miasto Zurych uzyskało Clair (1736-1818), gubernator terytorium
różne feudalne domeny i miało nadzieję na i dowódca wojsk federalnych, wyruszył 3 paź
-
pozyskanie następnej, gdy po śmierci ostat
- dziernika 1791 z Fortu Washingtona (Stan
niego hrabiego Toggenburga nad Jeziorem Cincinnati) z oddziałem liczącym 2100 ludzi
Zuryskim hrabstwo to pozostało bez władcy. i skierował się na północ. Na postoju w -po
Konkurentem Zurychu było Schwyz, także bliżu górnego biegu Wabash River, ludzie St.
miasto cesarskie. Schwyz pierwsze podjęło Claire'a, których pozostało tylko około 1400
działania; ustanowiło gminy w Toggenbur- (reszta zdezerterowała), zostali 4 listopada
gu i zamknęło drogę do Zurychu. W 1437 1791 znienacka zaatakowani przez Indian pod
zebrani na konferencji przedstawiciele kan
- dowództwem Małego Żółwia (1752-1812). Po
tonu zaakceptowali te działania. Działania krwawej trzygodzinnej walce, w której poległa
Schwyzu odcięły część rynków Zurychu, przeszło połowa żołnierzy, St. Claire wycofał
się. Porażka byta ogromnym upokorzeniem;
zajął się nią nawet Kongres. St. Claire został
w końcu uwolniony od zarzutów, przyczynę
porażki przypisano niedoświadczeniu żołnie-
rzy. Patrz także FALLEN TIMBERS, BITWA POD
FALLEN TIMBERS 1794.
STRZELCÓW BUNT 1698. Strzelcy, elitarna
rosyjska formacja wojskowa, z której rekruto-
wała się również straż przyboczna cara, stawali
się stopniowo groźną potęgą polityczną. Strzel-
cy poparli starania rodu Miłosławskich, wspie-
rającego cara Iwana V (1666-1696) i jego
siostry-regentki, Zofii Aleksiejewny (1657--
1704) w walce z bratem przyrodnim Piotrem
(później Piotrem I) (1672-1725). Po śmierci
Iwana Piotr został jedynym władcą Rosji;
reformy Piotra zwiększyły wymagania w sto-
sunku do korpusu strzelców i doprowadziły
do wrzenia w ich szeregach. W czasie wy-
prawy Piotra do Europy (1697-1698) strzelcy
zaczęli buntować się przeciw carowi ł popierać
powrót Zofii do władzy. Latem 1698 około
2200 strzelców pod bronią ruszyło, by wynieść
Zofię na tron, ale zostali bardzo szybko
pokonani przez najemne wojska Piotra (do-
wiedziawszy się w Wiedniu o spisku, Piotr
wrócił do kraju). Spiskowców spotkała surowa
kara: ponad 1000 stracono. Rządy terroru
dotknęły również innych przeciwników Piot-
ra; Zofia została uwięziona w klasztorze, gdzie
spędziła resztę życia, a oddziały strzelców
rozwiązano.
STUDNIOWA WOJNA 1815. Napoleon (1769--
1821) uciekł z Elby (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY
1803-1815) i wylądował w Cannes, gdzie
przyłączył się do niego Michel Ney (1769--
1815) na czele licznej armii francuskiej.
Razem ruszyli na Paryż, gdzie po detronizacji
króla Ludwika XVIII (1755-1824) Napoleon
objął władzę i rozpoczął rządy Stu Dni.
Austria, Wielka Brytania i Rosja zawarły
sojusz przeciw Napoleonowi i planowały in-
wazję na Francję. Napoleon na czele 125--
tysięcznej armii rozpoczął natarcie, ruszył na
północ do Belgii, by tam pokonać najbliżej
znajdujące się wojska sojusznicze. Zdobył
Charleroi i w bitwie pod Ligny 16 czerwca
1815 odniósł zwycięstwo nad wojskami prus-
kimi pod dowództwem Gebharda Bluechera
(1749-1819). Tego samego dnia Brytyjczycy
pod dowództwem sir Arthura Wellesleya,
lorda Wellingtona (1769-1852), pokonali pod
Quatre-Bas wojska francuskie marszałka Neya,
który zdołał jednak zatrzymać siły Welling-
tona maszerujące z pomocą Bluecherowi wal-
czącemu z Napoleonem. 18 czerwca 1815 pod
Waterloo Napoleon przypuścił atak na Wel-
lingtona. Brytyjczycy wspomagani przez
wojsko Bluechera odnieśli druzgocące zwy-
cięstwo. Sprzymierzeni bez przeszkód wkro-
czyli do Paryża, zmusili Napoleona do
abdykacji na rzecz syna i przewieźli go na
Wyspę Świętej Heleny, na południu Oceanu
Atlantyckiego, gdzie pozostał do końca ży-
cia. Patrz także NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA
1812.
STULETNIA WOJNA 1337-1453. W 1337
król Anglii Edward III (1312-1377) przyjął
tytuł „Król Francji" kontynuując w ten
sposób spór dynastyczny zapoczątkowany
przez dynastię normandzką w 1066 (patrz
NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066). Atak Edwarda
był odwetem za odmowę króla Francji
Filipa VI (1293-1350) zwrotu Gujenny, a
równocześnie zemstą za interweniowanie
Francji w wojnę ze Szkocją (patrz DUPPLIN
MOOR , BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332). W
ten sposób Edward również odpowiedział na
roszczenia Filipa, swego senioralnego pana,
do angielskich posiadłości na kontynencie i
zasygnalizował zamiar opanowania
Flandrii. Okres wojny dzieli się na cztery
fazy; pierwsza obejmuje lata 1337--1360.
Edward wygrał najpierw bitwę morską pod
Sluys (patrz SLUYS , BITWA POD SLUYS 1340),
a następnie wyprawił się do Francji lądując
w Cherbourgu. Wkrótce doszło do bitwy
pod Grecy (patrz CRECY, BITWA POD GRECY
1345), w której spieszeni angielscy łucznicy,
wyposażeni w długie łuki, zwyciężyli jazdę
francuską i kuszników genueńskich. Edward
zdobył następnie Ca-lais i po śmierci
Filipa zawarł rozejm,
przerwany w 1356 pojmaniem w bitwie pod cuzi zostali zwyciężeni pod Verneuil w 1424.
Poitiers 1356 króla Francji Jana II (1319- - W 1428 Anglicy skupili wysiłki na Orleanie
1364). Dokonał tego Edward, Czarny Ksią żę (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429), prowadzącnie
(1333-1376), najstarszy syn EdwardaIII licujące ze stylem rycerskim walki -ob
(patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS isse). lężenie. Charyzmatyczna Joanna d'Arc
Wyniszczenie kraju wojną doprowadziło do (1412-1431) sprowadziła odsiecz i zmusiła
wybuchu powstania francuskich chłopów Anglików do odwrotu w 1429, po czym
- ŻAKIERII w 1358. Ciągnęła się wojna ruszyła do Reims, gdzie odbyła się koronacja
domowa w Bretanii (patrzBRETOŃSKA WOJNA delfina na króla Karola VII (1403-1461).
SUKCESYJNA 1341-1355). Na mocy traktatu W 1436 Francuzi odzyskali Paryż. W 1444
zawartego w Bretigny Anglia odzyskała zawarli rozejm. W 1449 czwarty okres wojny
Akwitanię, a Edward zrzekł się pretensji do rozpoczęła Francja po przeprowadzeniu -re
tronu francuskiego. Drugi okres wojny stu - form administracyjnych i wojskow ych.
letniej rozpoczął się w 1369, gdy król Fran- W krótkim czasie Francuzi wyzwolili Nor -
cji postanowił wykorzystać okazję, jaką mandię, a w 1451 Karol zdobył Gujennę.
stworzyła w 1368 GASKOŃSKICH PA - Anglicy zajęli BORDEAUX w 1453 i usiło -
NÓW REBELIA; zagarnął Akwitanię i -za wali odbić Gujennę, okazało się jednak, że
czął metodycznie odzyskiwać utracone zie - nowe francuskie armaty są znacznie skutecz -
mie (wyróżnił się w tych działaniach kone- niejsze niż łuki Anglików. Pokonani pod
tabl Bertrand Du Guesclin), unikając przy Castillon, Anglicy wycofali się do Bordeaux,
tym bezpośrednich starć i popierając wybu - które jednak jeszcze w 1453 musieli opuścić.
chające tam powstania (patrzLIMOGES, MA- Wprawdzie traktatu pokojowego nie pod -
SAKRA w LIMOGES 1370). Za czasów następcy pisano, ale w rzeczywistości był to koniec
Czarnego Księcia, Jana z Gandawy (1340- - wojny. Wojna doprowadziła Anglię do ban -
1399), Anglia jeszcze szybciej traciła swe kructwa, upadku władzy królewskiej i kom -
posiadłości; w 1372 poddały się Poitiers, promitacji dynastii Lancasterów, co przy -
Poitou i La Rochelle. Anglicy przegrali gotowało grunt do wojny domowej z Yor -
również bitwę morską pod La Rochelle. kami (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485).
W 1373 nowa kampania gandawska zakoń - Większe korzyści odnieśli Francuzi: doszło
czyła się niepowodzeniem; Anglia utraciła do zjednoczenia kraju i rozpoczął się proces
Akwitanię i Bretanię (patrzCHŁOPÓW AN- przemian prowadzących do zniesienia feu-
GIELSKICH POWSTANIE i38i). Trzeci okreswojny dalizmu. Patrz takżeE D W A R D A Z A G O N Y
rozpoczął się w 1412 od angielskiego zagonu 1355-1356; „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376; POR-
od Normandii po Bordeaux; król Anglii TUGALSKO-KASTYLIJSKIE WOJNY 1369-1388.
Henryk V zajął Harfleur i odniósł
druzgocące zwycięstwo pod Azincourt (patrz S T Y L IC H O N A W O J N Y Z W IZ Y G O T-A M I 3 9 0 -
AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415). W 408. Wizygoci, pod wodzą Alaryka
1 419 A ng lia od zy skała N o rm an dię.W (370P-410) najechali Trację, (390) (patrz
1420 traktatem z Troyes król francuski WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE,
Karol VI uznał Henryka V za swego spad - WCZESNE 332-390), zrywając w ten spo sób
kobiercę i regenta, wydziedziczając swego pokój zawarty w 382 ze wschodnio-
syna delfina (późniejszego Karola VII). Ten rzymskim cesarzem Teodozjuszem I (346?--
jednak po śmierci ojca (1422) wystąpił jako 395). Doprowadziło to do walk Wizygotów
prawowity król, podczas gdy Anglicy i ich z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylicho-
francuscy zwolennicy uznali za władcę nem (359P-408), Wandalem z pochodzenia,
Francji małego syna Henryka V - Henryka który znał metody walki barbarzyńców. Do
VI. Zwolennicy delfina przegrali bitwę pod 392 Rzymianie uporali się z najazdami
Caravant w 1423. W kolejnej bitwie Fran- Wizygotów. Po śmierci Teodozjusza i wy-
 niesieniu Alaryka na króla Wizygotów Wi- Uwolniony od wytrawnego przeciwnika,
zygoci wznowili od 305 najazdy na połu - Alaryk zaczął zagrażać samej stolicy cesar
-
dniowe i zachodnie Bałkany. W Grecji stwa (patrzRZYMU SPUSTOSZENIEPRZEZ WIZYGOTÓW
zniszczyli świątynię Demeter (396), z miast 410).
na północy nie uległy tylko Teby. Stylichon,
którego wojskom nie udało się osiągnąć SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885. Muham-
zwycięstwa w Tesalii, został na krótko prze- mad Ahmad (l843?-1885), głęboko wierzą cy
niesiony do Italii. Powrócił do Grecji w 397i muzułmanin, usunął się na wyspę Aba na
powstrzymał Wizygotów w Arkadii, ale Nilu Białym; jego pobożność pozyskała mu
nie mógł do końca zrealizować swoich pla - wielu zwolenników, w tym również
nów, ponieważ ponownie wrócił do Italii, członków wojowniczej sekty derwiszów.
by ukarać afrykańskich Maurów, którzy nie Niebawem ogłosił się Mahdim, „oczekiwa -
chcieli wysłać zboża do Rzymu. Część -od nym wybawicielem" i rozpoczął świętą woj nę
działów wizygockich plądrowała potem z Egiptem, pozostającym pod kontrolą
Epir, aż wreszcie przekupiony Alaryk zawarł Anglików, których siedzibą był Kair. Zwo -
w 397 pokój; został magister militum Ilirii i lennicy Mahdiego pokonali wojska rządowe,
uzyskał Epir; z punktu widzenia Rzymu które miały go ująć. 12 sierpnia 1881 mah-
ustępstwo to było dość niefortunne, ponie - dyści odnieśli kolejne zwycięstwo w bitwie
waż Alaryk mógł stamtąd nękać Zachodnie pod Aba. Siły Mahdiego ruszyły na zachód,
Cesarstwo Rzymskie. Alaryk zawiązał z wo - na górę Qadir w Kordofanie (Sudan). Dwie
dzem Ostrogotów, Radagajsem (zm. 405), kolejne ekspedycje wysłane przeciw Mah-
konfederację, w skład której weszli także diemu wpadły w zasadzkę i zostały cał -
Wandalowie i Alanowie. W 401 północna kowicie rozbite. Wokół Mahdiego zgroma -
Italia, szczególnie Mediolan, cierpiała wsku
- dziły się tysiące muzułmanów, a egipscy
tek nieustannych ataków barbarzyńców. żołnierze nie chcieli walczyć ze swymi
Wojska Stylichona wyparły armie konfede - współwyznawcami, muzułmanami, na któ -
racji na zachód, a następnie pokonały je rych czele stał człowiek mający rzekomo
w 402 w krwawej bitwie pod Polencją (Po- ogromną, nadprzyrodzoną moc. W połowie
lenza) w północnej Italii. Wzięto wówczas 1882 wojska Mahdiego zaatakowały gar -
do niewoli rodzinę i żonę A laryka, sam nizony rządowe w całym Kordofanie. Mah-
Alaryk m usiał w racać do Ilirii. Po roku dyści po kolei pobili załogi wszystkich
pojawił się ponownie i obiegł Weronę. Jest garnizonów, ale gdy zaatakowali miasto El-
możliwe, że Stylichon, dążący do opanowa - Obejd, obrońcy odparli ich potężnym
nia wschodniorzymskiego cesarstwa nie roz - ogniem karabinowym. Mahdyści obiegli
bił doszczętnie Wizygotów, bo widział miasto, chcąc głodem zmusić je do kapitu -
w nich narzędzie nacisku na tamto cesar - lacji; ekspedycja wysłana na odsiecz została
stwo. Plan się nie udał, ponieważ Radagajs rozgromiona. 17 stycznia 1883 miasto się
zamiast na cesarstwo wschodniorzymskie poddało; w celu jego odzyskania sformowa -
ruszył na Italię, w 406 obiegł Florencję. no nowe oddziały pod dowództwem brytyj -
Gdy nadeszła odsiecz pod dowództwem skim; wojska te, narażone po drodze na
Stylichona, Goci wycofali się pod Fiesale, nieustające ataki, uległy w końcu mahdys-
gdzie oblężeni skapitulowali. Alaryk przejął tom. Za radą rządu brytyjskiego Egipt -zo
bazę Ostrogotów w Norikum (południowa stawił Sudan mahdystom, a dla nadzorowa -
Austria) i zażądał olbrzymiej zapłaty za nia ewakuacji Chartumu Wielka Brytania
usługi rzekomo oddane Rzymianom przez wysłała tam generała Charlesa George'a
Gotów. Stylichon zgodził się ją wypłacić Gordona. Jednak Gordon postanowił bronić
(407), został za to oskarżony o zdradę, miasto; siły Mahdiego prawie przez rok
postawiony przed sądem i stracony w 408. oblegały Chartum, którego bronił mały
garnizon, oczekując na odsiecz. 26 stycznia SUKHOTHAI BUNT. Patrz TAJÓW WOJNA
1885 mahdyści opanowali fortyfikacje miasta 1371-1378.
i zabili obrońców, zginął również Gordon.
W ojska, które po dw óch dniach nadeszłySYBERII PODBÓJ 1581-1598.Kozak Jer-
z odsieczą, otrzymały rozkaz odwrotu. Mah-mak Timofiejewicz (zm. 1584), przywódca
di zmarł pięć miesięcy później, ale jegobandy złodziei plądrujących wsie rosyjskie,
następca, kalif („doradca") Abdullahiścigany przez wojska rosyjskie za zabójstwo,
(1846P-1899) poprowadził derwiszów douciekł za Wołgę i został najęty przez kupców
zwycięstwa i wyzwolił Sudan spod obcegoStroganowów do ochrony zagrożonych przez
panowania. Tatarów posiadłości w zachodniej części
Syberii. Jermak wyruszył l września 1581
SUDAŃSKA WOJNA 1896-1899.Wielka z 850 Kozakami, przeszedł Ural i wiosną
Brytania postanowiła odzyskać Sudan, opa - 1582 dotarł do syberyjskiego chanatu Tata -
nowany przez mahdystów pod przewodnict - ró w . K o z a cy w yp o sa ż e n i w br o ń p a ln ą
wem kalifa Abdullahiego (l846?-1899). -Su i działa triumfowali nad liczniejszymi -Ta
dan stawał się przedmiotem coraz większegotarami uzbrojonymi jedynie w łuki i strzały.
zainteresowania Włoch i Francji. Na połu - Jerm ak zdobył stolicę chanatu, K aszłyk
dnie, w górę Nilu, ruszyła z Egiptu dow zachodniej części Syberii. Car Iwan IV
Sudanu armia angielsko-egipska dowodzonaGroźny (1530-1584) początkowo przeciwny
przez generała Horatio Herberta Kitchenerapodbojowi Syberii, był zachwycony suk -
(1850P-1916), towarzyszyła jej flotylla kano-cesem Jermaka; udzielił mu przebaczenia
nierek rzecznych; dla transportu wojsk -bu i przyjął w Moskwie jego wysłanników. Car
dowano po drodze linię kolejową. Mahdyściwysłał posiłki wojskowe, jednak z południa
stawiali silny opór. Wojska angielsko-egip-nadciągnęły wojska, które rozgromiły -Jer
skie zdobyły Dongolę (21 września 1896)maka oraz jego Kozaków w sierpniu 1584.
i Abu Hamed (7 sierpnia 1897) i odniosłyW edług legendy Jermak utonął w Irtyszu
zwycięstwo nad mahdystami w bitwie nadw czasie ucieczki, pociągnięty na dno przez
rzeką Atbarą (8 kwietnia 1898). 2 wrześniapodarowaną mu przez cara zbroję. W 1586
1898 pod Omdurmanem nad Nilem, tużrosy jsk ie w ojska um ocniły w ładzę cara
obok Chartumu, 40-tysięczna armia mahdy - w chanacie syberyjskim, ale Tatarzy -nie
stów i derwiszów pod dowództwem kalifazmordowanie napadali na rosyjskie terytoria
- i dopiero w 1598 zostali całkowicie pod
atakowała uporczywie liczącą około 26 tysię -
cy żołnierzy armię Kitchenera. Wszystkie porządkowani. Wielki chanat syberyjski
natarcia zostały odparte ogniem broni -ma obejmujący zachodnią Syberię został włą -
szynowej, który spowodował ciężkie straty czony do państwa moskiewskiego.
w szeregach kalifa. Kitchener rozpoczął
kontratak; 21. Pułk Lansjerów (wśród któ - S Y C Y L IJ S K IE N IE S Z P O R Y , P O W S T-A N IE l M A
rych znajdował się Winston ChurchillSAKRA 1282.Sycylijczycy burzyli się pod
[1874-1965]) wyparł derwiszów z pola -bit ciężkimi rządami Karola I Andegaweńskiego
wy. Kalif z resztkami wojska rzucił się do(1226-1286), francuskiego króla Neapolu
ucieczki. Udał się do Kordofanu, gdziei Sycylii (Obojga Sycylii). W poniedziałek
udało mu się utrzymać ponad rok. 24 listo - wielkanocny, 30 marca 1282, wierni, którzy
pada 1899 wojska mahdystów poniosły -cał przybyli na nieszpory do kościoła w pobliżu
kowitą klęskę, kalif poległ w bitwie. SudanPalermo, zaatakowali i zabili kilku rzucają -
został kondominium angielsko-egipskim. cych na nich obelgi żołnierzy francuskich.
Wybuchło powstanie, które objęło całą -Sy
SUESKA WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA cylię. W nocy z 30 na 31 marca 1282
W O JN A1956.
Sycylijczycy zabili około 2000 francuskich
 mieszkańców Sycylii, po czym zwrócili siędawne normańskie państwa - Apulię, Kala-
o pomoc do Aragończyków i ich króla,brię i Capuę - burząc papieską politykę
Piotra III (1239-1285), rywala Karola dorównowagi sił, utrudniając spełnienie zwią -
sycylijskiego tronu (patrzSYCYLIJSKIE NIE- zanych z Italią ambicji cesarza Świętego
SZPORY, WOJNA 1282-1302). Cesarstwa Rzymskiego i zagrażając zachod -
nim posiadłościom cesarstwa bizantyjskiego.
S Y C Y L IJ S K IE N IE S Z P O R Y , W O J -N A Sycylia
1 2 8 2 - prowadziła walki przede wszystkim
1302. Odpowiadając na prośbę powstań ców z Manuelem I Komnenosem (l 120?-1180),
sycylijskich o pomoc w walce z rządamicesarzem bizantyjskim. Roger zręcznie -po
francuskich Andegawenów (patrz SYCYLIJSKIE pierał dogodne dla niego stronnictwa mające
NIESZPORY, POWSTANIE i MASAKRA 1282), król udział w papieskiej polityce i pomagał bun -
aragoński Piotr III (1239-1285) stanął w townikom w Świętym Cesarstwie Rzym -
1282 na czele wyprawy na Sycylię i zostałskim, nie chcąc dopuścić do sojuszu cesar -
przez powstańców obwołany królem Sycylii.stwa bizantyjskiego i Świętego Cesarstwa
Karol I Andegaweński (1226-1285), francu - Rzymskiego. W latach 1147-1148 najechał
ski król Neapolu i Sycylii, przebywającyKorfu i Neapolis, spustoszył Eubeę i spląd -
wówczas w Kalabrii, gdzie przygotowywałrował Teby. Sprzyjało mu szczęście; śmierć
wyprawę przeciw Konstantynopolowi (miałkróla Niemiec Konrada III (1093-1152)
nadzieję, że założy na Wschodzie imperiumpokrzyżowała plany wyprawy cesarstwa- bi
Andegawenów), ruszył na Sycylię, gdzie jegozantyjskiego na Sycylię. Zamiast tego pań -
wojska stoczyły bitwę z siłami sycylijsko- - stwo papieskie i Święte Cesarstwo Rzymskie
aragońskimi. Sycylijsko-aragoński admirałzawarły sojusz (1153), a cesarz Fryderyk
Roger de Loria (l 245?-1304) odniósł powa - I Barbarossa (ok. 1125-1190) groził najaz -
żne zwycięstwa nad Andegawenami w -bit dem na Sycylię. Inwazję wstrzymała śmierć
wach morskich u wybrzeży Messyny w 1283 i Rogera; jego politykę prowadził dalej syn,
w pobliżu Neapolu w 1284. Jego flotaWilhelm I (zm. 1166). Wilhelm zapropono -
pokonała również flotę króla Francji Filipawał Manuelowi pokój, a po odmowie zawarł
III (1245-1285), który przystąpił do wojny,pokój z Wenecją pozbawiając Bizantyjczy-
udzielając Karolowi pełnego poparcia (patrzków floty wojennej. Z pomocą papieża Ma -
ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285). Wojna nuel zaatakował Italię, zdobył Capuę (l 155),
trwała 20 lat; andegaweńscy królowieale poniósł druzgocącą klęskę pod Brindisi
Neapolu walczyli z aragońskimi królami(1156). Papież musiał zawrzeć separatys -
Sycylii o władzę na wyspie. Na mocy trakta tu tyczny pokój (1157) i ustanowił Wilhelma
z Anagni z 1295 król Aragonii, Jakub IIwładcą Sycylii, Apulii, Capui, Neapolu,
(1260?-1327), syn Piotra III, zrzekł sięA malfi i Salerno. W tym samym roku
władzy nad Sycylią, a w zamian papieżwojska Wilhelma spustoszyły wybrzeże gre -
ustanowił go królem Sardynii i Korsykickie, wymuszając na Manuelu pokój (1158),
(papież popierał roszczenia Andegawenówa na papiestwie sojusz przeciw Fryderykowi,
do Sycylii). Sycylijczycy zbuntowali sięktóry nadal pragnął ziemi i władzy w Italii.
i koronowali brata Jakuba, Fryderyka IIP atrz takżeL I G I L O M B A R D Z K IE JW O J N Y
(1272-1337), który walczył z Andegawena - 1167-1183; NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.
mi aż do zawarcia pokoju w Caltabellocie
w 1302. Papież i andegaweński król NeapoluS Y C Y L IJ S K O -B IZ A N T Y J S K A W O J-N A 1 1 7 0 -
uznali Fryderyka za króla Sycylii. 1171. Ekspansjonistyczną politykę wład ców
Sycylii kontynuował ostatni normański król
S Y C Y L IJ S K O -B IZ A N Y Y J S K A W O J-N A Sycylii
1 1 4 7 - Wilhelm II (1154-1189). Naj -
1158. Za panowania normańskiego króla większym wrogiem Sycylii był nadal cesarz
Rogera II (1095-1154) Sycylia zdominowała bizantyjski M anuel I Komnenos (1120?-
-1180). Wilhelm odegrał w wojnie 1170--
1171 rolę drugorzędną; udział w niej ograni-
czył do pomocy Wenecji, która w 1170 została
całkowicie wyparta z Morza Egejskiego i zde-
cydowanie dążyła do zmiany tej sytuacji.
Zawarł również sojusz z Genuą, który miał
ochronić jej flotę wojenną przed zagarnięciem
przez Bizantyjczyków. Taka polityka była
związana ze złożoną przez Manuela propozyc-
ją małżeństwa dynastycznego Wilhelma z je-
go córką, ale gdy Manuel wycofał propozycję
(1172) i przedstawił ją księciu Świętego
Cesarstwa Rzymskiego, Wilhelm pomógł
Wenecji kontynuować bezowocne działania
pod Ankoną (l 173). Później działania wojen-
ne osłabły, a w 1177 ustały zupełnie. Wilhelm
jednak nie był zadowolony; zawarł przymie-
rze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, pozy-
skał dalekiego sojusznika, Anglię, poślubiając
córkę króla Henryka II (1133-1189), i przy-
gotowywał się do dużej kampanii wojennej
(patrz SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA nss).
SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1185.
Po śmierci cesarza bizantyjskiego Manuela I
Komnenosa (1120?-1180), tradycyjnego
wroga normańskiej Sycylii, w cesarstwie
zaczęła się walka o tron; pokonany przez
stryja Andronikosa I Komnenosa (1110?--
1185) Aleksy II Komnenos (1168?-1183)
utracił władzę. Król Sycylii Wilhelm II
(1154-1189) wysłał 80 tysięcy wojska na
Bałkany. Jego żołnierze zdobyli Durazzo
(Durres, Albania) i Saloniki (Tessaloniki),
a potem pomaszerowali na Konstantynopol,
stolicę cesarstwa bizantyjskiego. Rozpoczęły
się niezwłocznie rozmowy pokojowe, ale
Sycylijczycy nadużyli zaufania, prowadząc
w czasie ich trwania działania wojenne.
Ogromnie tym poirytowani Bizantyjczycy
pokonali ogromną armię normańską, która
wycofała się na zachód i uległa ponownie
pod Salonikami. Po śmierci Wilhelma tron
sycylijski poprzez ciotkę Wilhelma przypadł
jej mężowi, przyszłemu cesarzowi Świętego
Cesarstwa Rzymskiego Henrykowi VI
(1165-1197). Henryk zajęty zabezpiecza-
niem dziedzictwa na Sycylii i w Italii, nie
interesował się Konstantynopolem. Patrz
także SYCYLIJSKIE NIESZPORY , WOJNA
1282-1302.
SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1610-1612
(bunt gwardii yamady). Na początku XVII w.
Japończycy uciekający od ucisku szogunatu
Tokugawy w Japonii byli chętnie widziani
w królestwie Tajów, Ajutthaji, czyli Syjamie,
gdzie w stolicy, mieście Ajutthaji, wstępo-
wali do uprzywilejowanej gwardii pałacowej
dowodzonej przez ziomka Yamadę Naga-
masę (zm. 1632). Gdy Sogtham Sprawied-
liwy, inaczej Intharadża II (zm. 1628) został
w 1619 królem Syjamu, gwardia japońska
zbuntowała się, popierała bowiem innego
kandydata do tronu. W tym samym czasie
z północy wtargnęła armia laotańska, rze-
komo w celu wsparcia japońskiej gwardii,
i wkroczyła do Lop Buri, na północ od
syjamskiej stolicy. Songtham wyparł Lao-
tańczyków, stłumił bunt japońskiej gwardii,
po czym pozwolił Japończykom zachować
ich pozycję wojskową w zamian za ustąpie-
nie twierdzy w Phetchabunie.
SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1630-1636.
W 1630 Phra Czao Prasatthong (zm. 1656),
potężny możnowładca i mąż stanu, otruł
króla Sogthama Sprawiedliwego, znanego
także jako Intharadża II (zm. 1628) i zagarnął
tron królestwa Tajów, po czym usunął dwóch
swoich synów. Wybuchł krwawy konflikt,
wiele stronnictw stawiło opór Prasatthongo-
wi, który chcąc pozbyć się rywala otruł
następnie Yamadę Nagamasę (zm. 1632),
dowódcę gwardii pałacowej w Ajutthaji. Gdy
japoński szogun Tokugawa odmówił uznania
jego władzy, Prasatthong chciał wymordować
japońskich gwardzistów; większość z nich
zdołała uciec morzem. Prasatthong, chcąc
umocnić swoją władzę nakazał uwięzienie
i stracenie około 3000 osób, łącznie z człon-
kami prawowitej rodziny królewskiej. Król
posłał wojska na południe, by zdławiły bunt
w prowincji Pattani na Półwyspie Malajskim
(1634-1636); buntu nie udało się zgnieść,
Pattani zyskało rzeczywistą autonomię.
 SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1733. Po nego kraju, Tabinsweth popadł w alkoholizm.
śmierci króla Syjamu Bhumindaradży, czyli W1550 wybuchło powstanie Monów w Pegu
Phra Czao Thai Są (1681-1733), wybuchła (Dolna Birma); książę Monów zamordował
zawzięta walka o tron między jego drugim Tabinswetha i obwołał się królem. Szwagier
synem, księciem Aphai (zm. 1733), i młod- Tabinswetha, Bajinnaung (1515-1581),
szym bratem zmarłego króla, Boromokotem zgniótł powstanie i zasiadł na tronie.
(zm. 1758), który nosił tytuł uparat (następca
tronu); Bhumindaradża usiłował wcześniej S Y JA M SK O -B IR M A Ń S K A W O JN A- 1563-
zmienić następcę tronu i ustanowić nim 1569. Król Birmy Bajinnaung (1515--
księcia Aphai. Początkowo siły księcia zyski-1581) nie chciał dopuścić do sojuszu Syja-
wały przewagę, jednak gdy wojska Boromo- mu z państwem Szanów w Górnej Birmie (w
kota nacierały na pałac królewski, żołnierze końcu opanował tereny Szanów i powiększył
Aphai opuścili go, umożliwiając Boromoko- terytorium Birmy mniej więcej do obecnej
towi zdobycie tronu i objęcie władzy w stoli-wielkości). Za pretekst do najazdu na Syjam
cy Ajutthaji. Uciekający wraz z bratem Aphai posłużyła odmowa króla Syjamu Mahaczak-
został w krótkim czasie ujęty i zabity. rabartiego (zm. 1569) przekazania Birmie
Boromokot bezlitośnie wymordował wszyst- świętego białego słonia. Bajinnaung ruszył
kich liczących się wrogów. Po odparciu ataku na południe (jego wojska posługiwały się
około 300 zbuntowanych Chińczyków na armatami ustawionymi na drewnianych wie-
pałac król panował w spokoju aż do śmierci. żach), wtargnął na teren Sukhotai (1563)
i obiegł stolicę Syjamu, Ajutthaję (1564).
SYJAMSKIE WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY. Mahaczakrabarti wynegocjował pokój i prze-
kazał Birmańczykom jako zakładników
SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O JN ASy-1549.
przywódców opozycji, wśród nich także wła-
jam albo inaczej Ajutthaja (Tajlandia) ob- snego syna. Syjam utracił część terytoriów.
serwował z obawą działania birmańskiego Phitsanulok stało się lennym państwem Bir-
króla Taungu Tabinswetha (1512-1550) my pod władzą Mahy Dhammaradży (zm.
(patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1540). 1590). Syjam miał płacić daninę Birmie.
Tabinsweth rozpoczął próbę podboju Syja- W 1566 doszło do najazdu syjamskiego na
mu od wtargnięcia wojsk birmańskich na Phitsanulok, który został odparty za pomocą
ziemię syjamską pod pretekstem odwetu za wojsk birmańskich. Bajinnaung w 1568 wy-
atak na Tawaj w południowej Birmie. Siły słał do Syjamu ogromną armię, która oblega-
birmańskie wspierane przez najemników ła przez dziesięć miesięcy miasto Ajutthaję.
portugalskich pomaszerowały na wschód Nieugięty opór Syjamczyków został przeła-
przez Przełęcz Trzech Pagód i dotarły do many 30 sierpnia 1569 na skutek zdrady
Kanchana Buri i Ajutthaji, stolicy Syjamu, mnicha, który pomógł Birmańczykom wejść
którą oblegali przez cztery miesiące (1549). do miasta. Po śmierci Mahaczakrabartiego
Walcząc w męskich szatach straciły życie tron objął jego syn Mahindra, który
królowa syjamska Surijodaja (zm. 1549) i jej w tym samym roku zmarł w niewoli. Bajin-
córka; syn króla Syjamu, Rameszwara (zm. naung osadził na tronie syjamskim Mahę
1564), oraz zięć króla Maha Dhammaradża Dhammaradżę jako swego wasala. Tysiące
zostali wzięci do niewoli, uwolniono ich Syjamczyków wzięto do niewoli i przesiedlo-
później w zamian za zagwarantowanie bez- no do Birmy. Patrz także BIRMAŃSKO-LAO-
piecznego odwrotu wojskom birmańskim, TAŃSKA WOJNA 1564-1565.
które z powodu wyczerpania zapasów żyw-
ności wycofały się, mimo że nie zdobyły S Y JA M S K O -B IR M A Ń S K A W O JN A- 15 84 -
stolicy. Przygnębiony porażką, nie radzący 1592. Po SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ
sobie z opanowaniem własnego niespokoj- WOJNIE 1563-1569 przez 15 lat Syjam
(Tajlandia) był wasalem Birmy. W 1584
Phra Naret (ok. 1555-1605), syn wasalnego
króla Syjamu Mahy Dhammaradży (zm.
1590), sprawujący faktycznie władzę w tym
państwie, ogłosił jego niepodległość. Bir-
mański król Nandza Bajin (zm. 1599), syn
i następca Bajinnaunga (1515-1581) wy-
prawił dwie armie, które najechały Syjam
z dwóch kierunków: przez Przełęcz Trzech
Pagód oraz przez Cziang Maj (północno--
zachodnia Tajlandia); najeźdźców odparto
i zmuszono do odwrotu. Pod koniec 1586
trzy armie birmańskie najechały Syjam z ró-
żnych kierunków i ruszyły w stronę stolicy
kraju, Ajutthaji. Birmańczycy oblegali mias-
to i przypuszczali na nie szturmy od stycznia
do maja 1587, w końcu musieli się wycofać
z powodu wyczerpania zapasów żywności,
chorób, częstych wypadów Phra Nareta oraz
nadejścia pory deszczowej. Po śmierci ojca
w 1599 Phra Naret objął tron jako król
Naresuan. Kolejna inwazja Birmy również
zakończyła się niepowodzeniem. Nandza
Bajin w ostatniej próbie pokonania Naresu-
ana i odebrania niepodległości Syjanowi
rozpoczął najazd w 1592. W bitwie pod
Nong Są Rai duża armia birmańska dowo-
dzona przez następcę tronu, księcia Mink-
jizwę (zm. 1592), starła się z Naresuanem
i jego wojskami; obaj wodzowie siedząc na
słoniach stoczyli pojedynek; książę zginął.
Birmańczycy wycofali się. Patrz także SYJAM-
SKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587.
SY JA M SK O -B IR M A Ń S K A W O J N A-
1600. Po śmierci następcy tronu w bitwie
pod Nong Są Rai i wycofaniu się wojsk
birmańskich z Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIR-
MAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu Nare-
suan najechał położone na półwyspie tereny
Birmy, zdobył prowincje Tawaj i Tenase-
rim. Wojska króla pomaszerowały na północ
i zajęły Moulmein i Martaban (1594). Jed-
nocześnie Naresuan rozpoczął działania na
wschodzie, w Kambodży; po ciężkich wal-
kach padła stolica Kambodży Lowek (na
północ od Phnom Penh); Naresuan narzucił
Kambodży swoje zwierzchnictwo (1594).
W 1595 wojska Naresuana obiegły stolicę
Birmy, ale nadejście odsieczy zmusiło je do
wycofania się. Naresuan pomógł potem wy-
pędzić wojska laotańskie, które w 1595
najechały Cziang Maj (północno-zachodnia
Tajlandia), po czym w 1599 władca Cziang
Maju został wasalem Syjamu. W 1595 król
Birmy Nandza Bajin (zm. 1599) musiał
wycofać się do Pegu, stolicy Birmy, została
ona oblężona przez wojska Syjamu, ale
wycofały się one po nadejściu odsieczy.
Doszło do wybuchu BIRMAŃSKIEJ WOJ-
NY DOMOWEJ 1599, Naresuan przepro-
wadził następną ofensywę przeciw Pegu,
zdobył i okupował miasto. Okupację Pegu
przerwali powstańcy birmańscy, którzy za-
bili Nandzę Bajina, zebrali siły i pokonali
Syjamczyków. Patrz także SYJAMSKO-KAM-
BODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594.
SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O J N A- 1607-
1618. Po zniszczeniu Pegu (patrz BIRMAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1599) nastąpił rozpad Birmy.
Kraj ponownie zjednoczył Anaukpe-tlun
(zm.1628), władca Awy w Górnej Birmie,
który zaczął od zdobycia miast Prome (Pji)
w 1607, Taungu w 1610 i Syriamu w
1613 (patrz BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA
1613). Wojska Anaukpetluna wtargnęły do
zajmowanych przez Syjam regionów Tawaj
i Tenaserim w południowej części Dolnej
Birmy (1613-1614). Tawaj był przez pewien
czas okupowany, a w Tenaserimie najeźdź-
ców powstrzymały wojska portugalskie i sy-
15jamskie,
93- przywracając poprzednią zachodnią
granicę Syjamu. W tym samym czasie (1614)
Birmańczycy najechali królestwo Cziang
Maj (północno-zachodnia Tajlandia), usiłu-
jąc znieść zwierzchnictwo Syjamu i narzucić
własne; po oblężeniu zdobyli miasto Lam-
pung. Starcia trwały do podpisania w 1618
porozumienia między Birmą a Syjamem,
w którym Birma uzyskała władzę nad
Cziang Majem, a Syjam nad Tawajem.
SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O J N A- 16 60 -
1662. Król Syjamu Narai (1632-1688)
widząc okazję do odzyskania panowania
 nad zajmowanym przez Birmę regionem SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O JN A- 1775-
Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), 1776. Phya Tak (Phraya Taksin) (1743- -
wkroczył tam ze swoimi wojskami, zdobył 1782), który zdobył tron syjamski w czasie
kilka miast, został jednak odparty (1660) SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1764- -
i zmuszony do wycofania się (1661). Dynasty - 1769, w 1769 usiłował bez powodzenia -od
czne spory w Birmie zachęciły go do ponow - zyskać władzę w zdobytym przez Birmań-
nej próby. Narai wprowadził zmiany w dowó - czyków Cziang Maju (północno-zachodnia
dztwie wojsk i wysłał 100 tysięcy żołnierzy na Tajlandia). Sześć lat później (1775) jego
podbój regionu, a zwłaszcza Lampungu, wojska triumfowały. Próba odbicia Cziang
Lamphunu i Cziang Maju (miasto). W 1662 Maju podjęta w rok później przez króla
jego wojska zdobyły oraz splądrowały Cziang Birmy Hsinbjuszina (zm. 1776) zakończyła
Maj i rozgromiły posiłki birmańskie. Narai się niepowodzeniem.
rozmieścił liczne oddziały wojskowe wzdłuż
granicy z Birmą, co sprowokowało atak SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O JN A- 1785-
Birmy, odparty przez Syjam. Narai wkroczył 1792. Król Birmy Bodawpaja (zm. 1819)
potem do Birmy i zdobył Martaban i Ran- z dynastii Konbaung pokonał kilku rywali
gun. Po wyczerpaniu się zapasów musiał i w 1782 objął władzę. W 1784 najechał na
wrócić do kraju, pozostawiając te terytoria zachodzie sąsiednie, przybrzeżne królestwo
Birmańczykom. Patrz takżeBIRMAŃSKO-CHIŃ-SKA Arakan, podbił je, przekształcił w prowincję
WOJNA i658-i66i;TAJÓW WOJNA 1660-1662. Birmy; zniewolił jego króla; ponad 20 -ty
sięcy mieszkańców Arakanu wzięto do nie -
SY JA M SK O -B IR M A Ń SK A W O JN A- 1764- woli i przesiedlono jako niewolników do
1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) Birmy. Ośmielony sukcesem Bodawpaja -po
z dynastii Konbaung powiększał królestwo prowadził armię na wschód i najechał -Sy
kosztem sąsiednich krajów (patrz BIRMAŃ- jam, gdzie na skutek jego nieudolnego -do
SKO-MANIPURSKA WOJNA 1764). W 1764 jegO wodzenia wojska birmańskie zostały roz -
wojska pomaszerowały na wschód, na Syjam, gromione. Wojna toczyła się z przerwami,
zdobywając Cziang Maj. Zwycięskie wojska ostatecznie Birma uzyskała władzę nad przy -
ruszyły potem na południe do stolicy Syjamu, brzeżnymi regionami Tawaj i Tenaserim
Ajutthaji, obiegły ją i zdobyły w kwietniu (południowo-wschodnia Dolna Birma).
1767, głównie dzięki zasługom doskonałego
wodza birmańskiego Mahy Nawrahy, który SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1587.
zmarł tuż przed wkroczeniem wojsk birmań - Król Kambodży Sattha (zm. 1596) popierał
skich do syjamskiej stolicy. Miasto zostało syjamskiego księcia Phra Nareta (ok.
spustoszone, wiele bezcennych dzieł sztuki 1555-1605) i jego walkę o uniezależnienie
zniszczono lub wywieziono; później stolica się od Birmy (patrzSYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
została przeniesiona najpierw do Thon Buri, 1584-1592). W kwietniu 1586 wojska
a potem do Bangkoku. Tysiące jeńców zabra - dowodzone przez brata Satthy wsparły Phra
no jako niewolników do Birmy. Syjamski Nareta w walce z Birmańczykami w Cziang
wódz Phya Tak (Phraya Taksin) (1734- - Maju (północno-zachodnia Tajlandia). Phra
1783), pokonany pod Ajutthają, zbiegł, a Naret w odpowiedzi na lekceważenie okaza-
następnie zebrał nową armię, która w 1768 ne przez brata Satthy kazał wbić na pal
wyruszyła do stolicy i wywalczyła zwycięstwo. laotańskich jeńców, Sattha zerwał stosunki
Taksin zasiadł na syjamskim tronie (1767), z syjamskim księciem, dokonał najazdu na
pokonał w 1769 dwóch rywali do syjamskiej południowy Syjam (1587) i zdobył Prachim
korony i ponownie zjednoczył kraj. Patrz (Prachin Buri). Prośba Kambodży o pomoc
także BlRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769; Portugalii i Manili nie została spełniona.
S Y JA M S K-OW IE T N A M S KW
A O JN A17 69 -17 73 . Phra Naret zrezygnował z pościgu za wyco-
fującymi się Birmańczykami (nie zdołali (ok. 1555-1605), by wprowadził na tron
zdobyć Ajutthaji, stolicy Syjamu), zmusił brata Satthy, księcia Srisuphanmę (zm.
wojska kambodżańskie do odwrotu, odbił 1618). W 1603 Srisuphanma wrócił do Kam-
Prachim i wtargnął do Kambodży, gdzie bodży z sześciotysięczną armią syjamską.
zdobył Battambang oraz Pursat i dotarł aż Szybko pokonał stawiany opór i został
do stolicy Lowek; braki w zaopatrzeniu królem, wasalem Naresuana. Patrz także
zmusiły go do wycofania się. Złożył ślubo- SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594.
wanie, że ukarze Satthę za zerwanie sojuszu.
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1622.
SY JA M S K O -K A M B O D Ż A Ń SK A WPo śmierci
O JN A króla Kambodży, wasala Syjamu,
1593--1594. Po wyzwoleniu Syjamu spod Sreja Saurjopora (zm. 1618), zwanego wcześ-
zwierzchnictwa Birmy (patrz SYJAMSKO- niej księciem Srisuphanma, jego syn i na-
BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu stępca, Czetta II (zm. 1625), ogłosił niezależ-
Naresuan (Phra Naret) (ok. 1555-1605) ność Kambodży od Syjamu. Król Syjamu
szukał odwetu na królu Kambodży Satcie Songtham Sprawiedliwy, inaczej Intharadża
(zm. 1596) (patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA II (zm.1628) wyprawił ekspedycję lądową
WOJNA 1587). W maju 1593 syjamskie wojska i morską, by przywrócić zwierzchność Syja-
liczące około 100 tysięcy żołnierzy ruszyły mu (1622). Flota nie podjęła żadnych dzia-
na wschód, wkroczyły do Kambodży i łań i wkrótce wróciła do Syjamu. Podstępni
zajęły miasta Battambang i Pursat. przewodnicy poprowadzili armię syjamską
Naresuan pomaszerował na Lowek, stolicę w niewłaściwym kierunku i daleko od dob-
Kambodży, gdzie dołączyły do niego dwie rych dróg, gdzie wojska kambodżańskie
inne armie syjamskie, które zdobyły Siem odważyły się przypuścić atak. Syjamczycy
Reap, Basak (Cham-passak, w Laosie) i inne ponieśli ciężkie straty w ludziach, koniach
miasta na północy. Mimo iż nie udało mu oraz słoniach i wycofali się. Po tej porażce
się uzyskać hiszpańskiej pomocy z Manili, Songtham bezskutecznie starał się o pomoc
Sattha nie chciał kapitulować; uwięził Anglii i Holandii w zorganizowaniu na-
syjamskiego dyplomatę i wyruszył na stępnej wyprawy.
odsiecz Lowekowi. W lipcu 1594 Lowek
padł po krwawym szturmie. Sattha zbiegł i S Y JA M S K O -K A M B O D iA Ń S K A W O JN A
znalazł schronienie w Luang Prabang, 17 14-1717. - W wyniku wojny domowej o
gdzie zmarł w 1596. Jego brat, książę sukcesję (1714) nowy kambodżański król,
Srisuphanma (zm. 1618), został uwięziony w Prea Srej Thomea, został obalony przez
Ajutthaji, Kambodżą rządził syjamski wuja, poprzedniego króla Keo Fa (zm. ok.
gubernator wojskowy. 1720), który odzyskał tron z pomocą wojsk
wietnamskich i laotańskich. Wypędzony
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1603. król pośpiesznie uciekł do Syjamu i
W 1596 przybyły do Kambodży wojska poprosił o pomoc króla Bhumindaradżę,
hiszpańskie mające udzielić pomocy królowi zwanego też Phra Czao Thai Są (1681-
Satcie (zm. 1596), który jednak utracił już 1733), dążącego do ograniczenia rosnących
tron. Hiszpanie zabili uzurpatora do kam- wpływów Wietnamu w Kambodży. W
bodżańskiego tronu i w 1597 osadzili na 1715 i 1716 próby przywrócenia tronu Prei
nim syna Satthy. Wielu mieszkańców Kam- Srej Thomei nie powiodły się. W 1717
bodży nie znosiło władzy narzuconej przez Bhumindaradża wysłał do Kambodży dwie
obcokrajowców; w połowie 1599 doszło do duże ekspedycje; jedna udała się przez Siem
pogromu hiszpańskich żołnierzy w Phnom Reap na północ, druga, wspomagana przez
Penh. Tron obejmowali kolejno trzej słabi, flotę, szła wzdłuż wybrzeży Zatoki
skorumpowani książęta, wreszcie królowa Syjamskiej. W bitwie pod Banteay Meas,
matka poprosiła króla Syjamu Naresuana na południu, połączone siły
 kambodżańskie i wietnamskie pokonały -sy wały do Bangkoku pod pretekstem jego
jamskie wojska, ponieważ zaatakowana flota obrony przez Brytyjczykami. Zorientowaw -
syjamska wpadła w panikę, wypłynęła na szy się szybko, że Czao Anou dąży do
pełne morze, gdzie rozbiła ją burza. Nato - wyzwolenia swego kraju, Syjam zebrał woj -
miast na północy wojska syjamskie zyskały ska i wypędził laotańskich najeźdźców, któ -
przewagę i posuwały się w kierunku stolicy rzy byli już w odległości trzech dni marszu
Kambodży Udongu (na północ od Phnom od Bangkoku, odepchnął ich z powrotem
Penh). W zamian za kapitulację i uległość do Koratu (Nakhon Ratczasima) i Ubonu.
wobec Syjamu pozwolono królowi Keo Fa W 1827 stoczono krwawą, siedmiodniową
zatrzymać tron. Sprawa Prei Srej Thomei bitwę pod Nong-Bua-Lamphu, w wyniku
upadła. której laotańskie wojska musiały wycofać
się przez rzekę Mekong na północ. W -po
SY JA M SK O -K A M B O D iA Ń SK A W O JN A ścigu
1831wojska syjamskie zdobyły i spustoszy-
--1834 (syjamsko-wietnamska wojna). Gdy ły V ien Czang. Czao Anou schronił się
Ang Czan II (1791-1835) odzyskał tron w dżungli, ale wielu jego ludzi uprowadzono
kambodżański (patrzKAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT jako niewolników do Syjamu. W 1828 Czao
isii-1812), armia syjamska wkroczyłana Anou nakłonił wietnamskiego cesarza, by
tereny północnej Kambodży, pomasze - udzielił mu pomocy wojskowej w walce
rowała na południe, pokonała wojska kam - 0 uwolnienie kraju. Wszakże w drodze do
bodżańskie w bitwie pod Kompong Chang Vien Czangu większość żołnierzy zdezer
i zmusiła Ang Czana do ucieczki do Wiet - terowała. Czao Anou poniósł pod Vien
namu (1832). Syjamczycy dotarli do Chau- - Czangiem porażkę i uciekł na północ do
doc i Vinh-long w południowym Wiet - Tran Ninh (Xieng Khouang). Aby zapobiec
namie, napotkali tam opór wojsk wietnam - wojnie, władca Tran Ninhu wydał go Syja
skich, które zmusiły ich do wycofania się. mowi. Czao Anou został przewieziony w klat
W całej Kambodży i wschodnim Laosie ce do Bangkoku i zamęczony na śmierć.
(pod władzą Syjamu) wybuchło powstanie, Patrz takżeSYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKAWOJ
a przeciw wojskom syjamskim ruszyła 15- - NA 1831-1834.
tysięczna armia wietnamska i pomogła Ang
Czanowi wrócić do Udongu, stolicy Kam - S Y J A M S K O -W IE T N A M S K A W O J N-A 17 69 -
bodży (na północ od Phnom Penh). Po 1773. Przez długi okres Kambodża była
wycofaniu się Syjamu niemal całkowitą wasalnym państwem Syjamu, a jej wschod -
władzę w Kambodży przejął Wietnam. Patrz nie prowincje opanował Wietnam. W 1769
także SYJAMSKO-WIETNAMSKAWOJNA 1841- król Kambodży Ang Non (1779) został
-1845. zdetronizowany przez brata, który uzyskał
pomoc z Wietnamu, a potem odmówił pła -
S Y J A M S K O -L A O T A Ń S K A W O J N A- 1cenia
8 2 6 - daniny Syjamowi. Wojska syjamskie
1829. Król Laosu Czao Anou (1767-1835) pod wodzą króla Phyi Taka (Phrayi Tak-
pragnął skończyć z syjamską hegemonią sina) (1734-1782) wyruszyły na wschód
nad jego miastem-państwem Vien Czang 1 zajęły kambodżańskie regiony Siem Reap
(Yientiane) i tym samym wzmocnić więzy i Battambang. Gdy Wietnam zaatakował
z wietnamskim cesarzem Minh Mangiem w 177 0 sy jam skie m iasta T rat i Chant-
(1792-1841). W 1826, usłyszawszy pogłoski haburi, Taksin wyprawił swe wojska na
(w rzeczywistości bezpodstawne), że brytyj - Kambodżę drogą lądową i morską, zdobył
ska flota zamierza zaatakować Bangkok, Banteay Meas, Phnom Penh i inne miejs
stolicę Syjamu, rozpoczął atak z trzech cowości. Po dotarciu wojsk syjamskich do
różnych kierunków na Syjam; armie z Vien stolicy Banteay Pechu popierany przez Wiet
Czangu, Roi Et i Ubonu szybko pomaszero- nam marionetkow y w ładca uciekł, a na
tronie znów zasiadł Ang Non jako wasal [158P-129]) ruszył z wojskami syryjskimi
Syjamu (1771). Wietnam ponownie zdecy- na Partię, odzyskał utracone wcześniej ob-
dował się na interwencję; jedna armia zajęła szary w Babilonii i prawdopodobnie zmusił
Rach Gia nad Zatoką Syjamską, a druga króla Partii Fraatesa (zm. 128) do uwol-
popłynęła w górę Mekongu do Phnom nienia brata Antiocha, Demetriusza II Ni-
Penh, wygrała tam bitwę i ponownie osa- katora, trzymanego od 10 lat w niewoli.
dziła marionetkowego króla na tronie W czasie dalszego marszu na Medię, An-
(1772). W 1773 Taksin podjął wyprawę do tioch poległ w bitwie stoczonej z wojskami
Kambodży i osadził na tronie Ang Nona. Fraatesa pod Ekbataną (Hamadan w Iranie),
stolicą Medii. Sprzymierzeńcy Antiocha,
Sakowie, najechali potem Partię, by pomóc
SY JA M SK O -W IE T N A M SK A W O JNA - 1831-
1834. Patrz SYJAMSKO -KAMBODŻAŃSKA wojskom Syrii. Najazd zmusił Fraatesa do
WOJNA 1831-1834. przerzucenia wojsk przeciw Sakom, został
jednak pobity i poniósł śmierć. Mimo to
S Y J A M S K O -W IE T N A M S K A W O J N-A Syryjczycy
1 84 1- nie zdołali odzyskać tych ziem,
1845. Podjęta przez Syjam bezskuteczna którymi kiedyś władali Seleucydzi.
próba odzyskania zwierzchności nad Kambo-
dżą (patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831- SYRII WOJNA Z PARTIĄ 141-139 p.n.e.
1834), którą wówczas władała królowa Król Partii Mitrydates I (wzmian. 171-138),
wprowadzona na tron przez Wietnam, spra- zwany również Arsakesem VI, zdobył Medię
wiła, że kraj ten jeszcze mocniej odczuł i Babilonię. Miasta greckie tych obszarów,
wietnamskie jarzmo. W 1841 ucisk Wietna- błagały króla Syrii Demetriusza II Nikatora
mu wywołał powstanie, które objęło całą (zm. ok. 125), aby je wyzwolił. W 141
Kambodżę; powstańcy zabili wielu wietnam- wahający się Demetriusz zgodził się rozpo-
skich panów, a następnie zwrócili się do cząć wojnę z Partią. W pierwszych starciach
Syjamu o pomoc i poprosili kambodżańskie- odnosił zwycięstwa, ale w 139 jego wojska
go księcia Ang Duonga przebywającego zostały zwyciężone, a on sam dostał się do
w Bangkoku na wygnaniu, by wrócił i został niewoli, w której pozostawał przez 10 lat,
królem. Król Syjamu Rama III (zm. 1851) pozwolono mu jednak utrzymywać królew-
wysłał wojsko, które osadziło na kambodżań- ski dwór. W tym czasie tron w Syrii objął
skim tronie Ang Duonga (1841). Wietnam, Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes
mający w Kambodży ponad 50 garnizonów, [158?-129]), brat Demetriusza.
prowadził na wsiach zaciekłą, czteroletnią
walkę przeciw powstańcom oraz przeciw SYRII WOJNA Z PERGAMONEM 224-221
wojskom syjamskim; na ogół ponosił poraż- p.n.e. Pergamon (Bergama) było jednym
ki, ale nie chciał wycofać się z Kambodży. z miast greckich w północnej Azji Mniejszej,
Wreszcie w 1845 obie strony przystały na które założył macedoński zdobywca Alek-
kompromis; zgodnie z porozumieniem Kam- sander Wielki (356-323). Około 238 król
bodża znalazła się pod wspólnym nadzorem Pergamonu Attalos I Soter (269-197) od-
Syjamu i Wietnamu, ale Syjam miał mocniej- niósł wielkie zwycięstwo nad Galatami,
szą pozycję. W 1848 Ang Duong został mieszkańcami środkowej części Azji Mniej-
formalnie koronowany na króla Kambodży. szej. Zwycięstwo zachęciło go do próby
dalszego powiększenia swego terytorium.
SYNAJSKA WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAEL- W latach 230-228 zdobył część terytoriów
SKA WOJNA 1956. należących do Antiocha Hieraksa Seleucydy.
W 223 nowym królem Syrii z dynastii
SYRII WOJNA Z PARTIĄ 130-127 p.n.e. Seleucydów został młody Antioch III Wielki
Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes (242-187). Wyruszył on do Medii, by tłumić
bunt. Kuzyn Antiocha, Achajos (zm. 214), egipskie imperium Ptolomeuszy osiągnęło
w 223 podjął walkę z Pergamonem i do 221 szczyt swej potęgi. Jednak zaburzenia w Egi -
odzyskał tereny zdobyte przez Attalosa. pcie zmusiły Ptolomeusza do powrotu do
kraju. Tymczasem Laodyka zamordowała
S Y R Y J S K O -E G IP S K A W O J N A P IE R W S Z A i jej syna. Seleukos II zdołał
Berenikę
274-271 p.n.e. (wojna seleucydów). Po odzyskać część zdobyczy egipskich. W 223
śmierci Aleksandra Wielkiego (356-323 na tron syryjski wstąpił Antioch III Wielki
p.n.e.) macedońscy wodzowie podzielili jego (242-287) i przystąpił do odbudowy -im
olbrzym ie imperium i sami, później ich perium Seleucydów. Czwarta wojna syryj -
następcy, rozpoczęli stuletnią, nieustającą sko-egipska 219-217 p.n.e. Syryjskie wojs -
walkę o panowanie w Azji Mniejszej (patrz ka pod wodzą Antiocha III odzyskały połu -
DIADOCHÓWWOJNY 323-281 p.n.e.). Seleucydzi dniową Syrię. Najechały Palestynę i dotarły
panow ali w Syrii, a w Egipcie dynastia prawie do Morza Czerwonego. Król Ptolo -
Ptolomeuszy. W 274 Syryjczycy pod wodzą meusz IV Filopator (244?-203) zebrał -ar
króla Antiocha I Sotera (324-261) najechali mię, by przeciwstawić się grożącemu niebez-
Palestynę (część obecnego Izraela, Jordanii pieczeństwu. W 217 przeciwnicy spotkali
i Egiptu), do której pretensje rościł Ptolo- się pod Rafią (Rafa); zwyciężyli Egipcjanie,
meusz II Filadelfos (309-246). Początkowo którzy wkrótce odzyskali Palestynę i część
Antioch odnosił na lądzie sukcesy, ale po Syrii. Piąta w ojna syryjsko-egipska
trzech latach wojny na Morzu Śródziemnym 202-198 p.n.e. Antioch III ponownie spró -
panowały egipskie okręty wojenne. Druga bował przejąć Palestynę, tym razem z -po
wojna syryjsko-egipska 260-255 p.n.e. wodzeniem; Egipcjanie zostali całkowicie
Władca Egiptu Ptolomeusz II zdobył część rozbici w bitwie pod Panium (198). Pales -
posiadłości seleudzkich w Azji Mniejszej. tyna i inne posiadłości Ptolomeuszy w Syrii
W ojska Seleucydy Antiocmian II Theos i południowo-wschodniej części Azji Mniej -
(286-247) odzyskały miasta położone na szej, z wyjątkiem Cypru, przeszły pod pano -
wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, wanie Seleucydów. Dla zagwarantowania
utracone przez jego ojca, Antiocha I. W koń- porozumienia pokojowego Antioch oddał
cu król zgodził się na pokój; zgodnie z wa- rękę córki, Kleopatry I (wzmian 193-176),
runkami pokoju oddalił żonę, Laodykę królowi Ptolomeuszowi V Epifanesowi
(wzmian. III w.), i poślubił córkę Ptolo- (210P-181). Patrz takżeDAMASZKU WOJNA
meusza II, Berenikę (zm. 246). Małżeństwo 280-279 p.n.e.; MACEDOŃSKIE WOJNY; SELEUCY-
nie było udane i po kilku latach Antioch DÓW WOJNA z EGIPTEM 109-168 p.n.e.
opuścił drugą żonę oraz małego synka i wró -
cił do Laodyki. Ta go prawdopodobnieSY R Y JSK O -R Z Y M SK A W O JN A 192-189
otruła, ogłosiła królem swego syna, Seleu- p.n.e. Po klęsce Macedonii pod Kynos-
kosa II (zm. 226). Brat Bereniki, król Ptolo
- kefalaj w 197 (patrzMACEDOŃSKAWOJNA DRUGA
meusz III Euergetes (282P-221), rozpoczął200-190 p.n.e.) Związek Etolski (środ kowa
działania wojenne, aby bronić interesów Grecja) chciał uzyskać dominującą pozycję
Bereniki i jej syna. Trzecia wojna syryjsko-
- w Grecji, którą poprzednio zajmo wała
egipska 246-241 p.n.e. (laodycejska wojna Macedonia. W 192 Etolczycy zaatako wali
lub wojna Bereniki). Wojska lądowe Ptolo-sprzymierzeńców Rzymu w Grecji i -po
meusza III najechały syryjskie terytorium prosili króla Syrii Antiocha III Wielkiego
Seleucydów i ruszyły na Babilon, natomiast(242-187) o pomoc. Antioch zgodził się
egipska flota odzyskała porty utracone w -po chętnie i przeprawił przez Morze Egejskie
przedniej wojnie. Ptolomeusz opanował -du około 10 tysięcy żołnierzy. Rzymianie zwy -
żą część Azji Mniejszej i Syrii, a takżeciężyli armię syryjską pod Termopilami
niektóre porty egejskie; w tym okresie(191), zmusili króla do odwrotu do Azji.
Zwyciężeni Etołowie zostali zmuszeni do ojca. W 1623 Churram wprawdzie wyruszył,
zawarcia pokoju, na jego podstawie stali się ale w kierunku Agry, a nie Kandaharu.
państwem podległym Rzymowi. Połączone Jego wojska bezskutecznie usiłowały zdobyć
siły morskie Rzymian, Rodosu i Pergamonu dawną siedzibę dworu, miasto Fatehpur
(Bergama) odniosły dwukrotnie zwycięstwo Sikri i wycofały się do Dekanu. Wojska
nad flotą Antiocha. Rzymianie pod nomi - cesarskie pod wodzą Mahabata-chana (zm.
nalnym dowództwem Lucjusza Korneliusza 1634), który sam zbuntował się przeciw
Scypiona (wzmian. II w.), a rzeczywistym cesarzowej w 1627, udały się w pościg za
jego brata Publiusza Korneliusza Scypiona Churramem, wyparły go do Bengalu, a -po
Afrykańskiego (237-183) najechali Azję tem przyszły za nim z powrotem do Dekanu.
Mniejszą. Armie przeciwników w grudniu Churram zyskał wprawdzie kilku stronni -
190 stoczyły bitwę pod Magnezją w pobliżu ków, ale nie terytoria. Wyczerpany i poko -
Smyrny. Ciężka jazda prawego skrzydła pod nany w latach 1625-1626, poddał się cał -
dowództwem Antiocha III rozbiła lekko- kowicie żądaniom ojca, zyskał przebaczenie
zbrojnych i legiony lewego skrzydła rzym - i stanowisko zarządcy Balaghatu w Dekanie.
skiego, jednakże zapędziła się zbyt daleko Patrz takżeMAHABATA-CHANA BUNT 1026-1627.
w pościgu. Tymczasem prawe skrzydło Rzy -
mian (kawaleria i lekko zbrojni) rozbiło SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621.
lewe skrzydło syryjskie o takimże składzie, Przez wiele lat głównym wodzem cesarza
po czym uderzyło z boku na falangę, atako- Indii z dynastii Mogołów, Dżahangira
waną od czoła przez legiony, i rozbiło ją. (1569-1627) był jego syn, książę Churram
Była to katastrofalna klęska Syrii, która (1592-1666), który później obwołał się -ce
straciła część terytoriów, oddała okręty wo
- sarzem Szahdźahanem. Od wstąpienia na
jenne (z wyjątkiem dziesięciu) oraz słonie tron w 1605 Dżahangir nie brał osobiście
bojowe i musiała zapłacić ogromną kon - udziału w wojnach; lubił przyjemne i próż-
trybucję. niacze życie, stopniowo coraz bardziej -od
dawał się dwóm rujnującym nałogom - piciu
SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626. W 1622 alkoholu i zażywaniu opium, pozostawał
szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?) także pod silnym wpływem perskiej żony,
podjął powtórną i udaną tym razem próbę Nur Dżahan (zm. 1645), i jej rodziny, która
odebrania Mogołom Kandaharu (pierwsza w tym czasie sprawowała rzeczywistą władzę
próba w 1605 nie powiodła się). Cesarz w cesarstwie. Za panowania Dżahangira do
mogolski Dżahangir rozkazał synowi, księ - 1612 terytorium kraju nie powiększyło się,
ciu Churramowi (1569-1627), znanemu jako natomiast Churram poszerzył zasięg wpły -
Szahdźahan, by poprowadził armię z Deka- wów imperium. W 1613 podjął wyprawę na
nu do Afganistanu i podjął walkę z Abbasem Mewar, którego nawet Akbar (1542-1605)
(patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1622-1623). nie zdołał podbić (patrzMOGOŁÓW PODBÓJ
Wiedząc, że cesarzowa Nur Dżahan (zm. RADŻASTANU 1561-1595). Dzięki silnej armiii
1645) intryguje przeciw niemu (patrz SZAH- wybitnej osobowości doprowadził do -po
DŹAHANA PODBOJE 1613-1621) i chcąc być rozumienia, zgodnie z którym rana (książę
blisko Delhi, ośrodka władzy, w którym hinduski) Mewaru płacił daninę imperium
mógłby opanować tron w razie śmierci Mogołów, utrzymywał z nimi przyjazne
chorego ojca, Churram nie podjął działań. stosunki i zamiast oddać ziemie, oddał syna
Wysłał pismo, w którym wyjaśnił, że należy na dwór cesarski. Armia mogolska zwycię -
przeczekać porę deszczową. Nur Dżahan żyła w 1620 sąsiadującą z Mewarem Kangrę,
potraktowała to jako początek buntu, prze- która zgodziła się płacić daninę. W latach
konała o tym cesarza i przyczyniła się do 1 6 1 6-1 61 7 C h urram p ro w ad ził w oj n ę
tego, że Churram został potępiony przez w Ahamadnagarze (Dekan), w 1616 zdobył
 miasta Ahmadnagar i Balaghat, ale w Ah- kolonizatorom uważając, że ich wpływy
madnagarze nadal działała w partyzantka. naruszą czystość islamu w Somalii. Z tego
W 1616 ojciec Churramowi nadał tytuł powodu ogłosił dżihad (świętą wojnę), której
Szahdźachana. Po 1617 Nur Dżahan zaczęła celem było usunięcie Brytyjczyków i innych
występować przeciw księciu Churramowi, obcych z Somalii. W latach 1900-1904 jego
ponieważ zdała sobie sprawę, że jego potęga stronnicy, muzułmańscy derwisze, cztero -
i osobowość nie pozwolą na kierowanie nim krotnie pokonali połączone wojska brytyj -
po wstąpieniu na tron. Zaczęła faworyzować skie, włoskie i etiopskie. W 1905 zgodził się
zięcia i wywierała tak wielki wpływ na osiąść ze swymi zwolennikami w Somalii
Dżahangira, że Churram - by te wpływy Włoskiej, gdzie założył państwo teokratycz-
ograniczyć - wszczął bunt przeciw ojcu ne. W 1908 ponownie rozpoczął dżihad.
(patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). Patrz Obdarzony przez Brytyjczyków przydom -
także M O G O Ł Ó WW O JN AD O M O W AIĆ O T. kiem „szalony mułła" miał około 10 tysięcy
stronników, którzy terroryzowali cały obszar
„SZA L O N A W O JN A " 1488-1491 („guerre i zabili prawie jedną trzecią męskiej ludno
-
folie")- Oponenci popierający roszczenia ści. Mimo że Brytyjczycy zostawili mu
Ludwika (1462-1515), księcia Orleanu do władzę w głębi kraju (1910), Hasan zaatako -
regencji w okresie małoletności króla Fran - wał nadbrzeżną Somalię. W 1913 siły Sali -
cji Karola VIII (1470-1498) (należał do hija unicestwiły kierowaną przez Brytyj -
nich również Franciszek II, książę Bretanii) czyków Somali Camel Constabulary (policja
zostali zwyciężeni przez wojska siostry kró - na wielbłądach) w Duł Madoba. W czasie
la, Anny (1460-1522), w bitwie pod Saint- - ŚWIATOWEJ WOJNY I z turecką i nie -
Aubin-du-Cormier w 1488. Jednym z wa - miecką pomocą nękał Brytyjczyków, doko -
runków traktatu z Sable było wycofanie nując napadów z twierdzy w Taleh. W 1920
obcych wojsk z Bretanii, ponadto ustalono, po zbombardowaniu Taleh „szalony mułła"
że Anna Bretońska, następczyni Franciszka, uciekł do Etiopii, gdzie zmarł. Salihija
nie może wyjść za mąż bez zgody króla przestała istnieć, ale w niektórych regionach
Francji. Po śmierci ojca Anna Bretońska Somalii „szalonego mułłę" nadal uważa się
poślubiła per procura arcyksięcia austriac - za bohatera wojen o wyzwolenie narodowe.
kiego Maksymiliana (1459-1519). Karol
zagrożony okrążeniem kraju przez Austrię, SZEŚCIODNIOW A W OJNA 1967. Prezydent
prosił Annę, by wyrzekła się małżeństwa Egiptu Gamal Abdel Nasser (1918-1970)
z Maksymilianem i została jego żoną. Ta zażądał w maju 1967 wycofania z Egiptu
propozycja stała się przyczyną sporu z kró - wojsk Organizacji Narodów Zjednoczonych.
lem Aragonii Ferdynandem II (1452-1516) Wkrótce po spełnieniu tego żądania -za
i królem Henrykiem VII (1457-1509), któ - rządził blokadę statków w cieśninie Tiran,
rzy udzielili poparcia Maksymilianowi. Po zamykając w ten sposób izraelski port Ejlat
demonstracji sił królewskich pod Rennes nad zatoką Akaba. W tym czasie Syria,
(Francja) w traktacie z Laval Anna zgodziła Egipt i Izrael zmobilizowały armie i roz -
się poślubić Karola w zamian za potwier - lokowały je wzdłuż swoich granic, gdyż od
dzenie autonomii Bretanii. końca ARABSKO-IZRAELSKIEJ WOJNY
1956 dochodziło na tych terenach do częs -
„S Z A L O N E G O M U Ł Ł Y " Ś W IĘ T E tych W O Jataków
NY partyzanckich. 5 czerwca 1967
1899-1920. Muhammad ibn Abd Alłah izraelskie samoloty niespodziewanie zbom -
Hasan (1864-1920), przywódca wojowni - bardowały 24 lotniska arabskie, niszcząc na
czego muzułmańskiego bractwa sufickiego, ziemi przeszło 400 samolotów egipskich,
zwanego Salihija, zaciekle przeciwstawiał syryjskich i jordańskich. Wojska izraelskie
się obcym „niewiernym chrześcijańskim" najechały półwysep Synaj, Jerozolimę-Stare
Miasto, zachodni brzeg Jordanu, strefę Gazy1315-1318), Anglia była narażona na najazdy
i wzgórza Golan. Wojna zakończyła się 10Szkotów pod dowództwem Jamesa „Czar -
czerwca 1967 rozejmem wynegocjowanymnego" Douglasa (1286P-1330). W 1318 Ang -
pod patronatem ONZ. Izrael zatrzymał- za licy utracili twierdzę w Berwick, a w 1319
jęte terytoria. Patrz także ARAB SKO-IZRA EL- Robert wysłał wojska pod komendą Dou -
SKA WOJNA 1973. glasa do Yorkshire, gdzie pod Myton tak
wielu mnichów brało udział w potyczce, że
SZKOCKA WOJNA 1295-1296.Następcą Szkoci mówili o zwycięstwie nad „kapitułą
króla Szkocji Aleksandra III (zm. 1286)Myton". Do 1322 Robert unikał większych
została jego wnuczka Małgorzata, księżnicz - bitew z Anglikami, później, w czasie -wy
ka norw eska, która m iała poślubić synaprawy króla Edwarda II (1284-1327) na
króla Anglii Henryka III. Małgorzata zmarłaSzkocję, wojska Roberta stoczyły z Ang -
w 1290 w czasie podróży z Norwegii, a polikami bitwę pod Byland, osiągnęły zwycięs -
jej śmierci o tron Szkocji rywalizow alitwo zaskakując przeciwnika atakiem o -świ
Robert Bruce (1274-1329) i Jan Balliolcie. Edward uciekł z pola bitwy i wycofał
(1249-1315). W 1291 poproszony o rozjem-się do Yorkshire. Mimo zawarcia rozejmu
stwo król Anglii Edward I (1239-1307)w 1323 aż do 1328 trwały napady na przy -
opowiedział się za Balliolem, którego koro - graniczne obszary. Zawarty w 1328 układ
nowano w 1292 i uznał się za lennikapokojowy z Northampton stanowił oficjalne
Edwarda. Edward wysunął żądania mocnouznanie niepodległości Szkocji. Patrz także
ograniczające suwerenność Szkocji. BalliolBRUCE'A POWSTANIE 1300-1314; SZKOCKA WOJNA
odwołał swój hołd w 1295, wywołując tym1295-1296;WALLACE'A BUNT 1297-1305.
samym bunt. W 1295 Szkocja podpisała
przymierze z Francją, zebrała wojska i przy - S Z K O C K A W Y P R A W A D O IR L A N-D II 1 3 1 5 -
gotowywała wyprawę na północną część1318. Domnal O'Neill, król Tyrone, we zwał
Anglii w 1296. Edward uprzedził ją; przyjąłSzkotów na pomoc przeciw Anglikom,
hołd wasalny od wielu Szkotów, również odprzekazując swe prawa do tronu Edwardowi
Roberta Bruce'a, jego wojska spustoszyłyBruce (zm. 1318), bratu i następcy króla
Berwick, zwyciężyły i uwięziły Balliola,Szkocji Roberta (1274-1329), który w 1315
zd ob yły E dynb urg, Stirlin g, Perth , E lg inwylądował w Irlandii, na czele 6000 wojska.
i inne zamki. Po przyjęciu hołdu wasalnegoUzyskawszy poparcie irlandzkich mieszkań -
od Szkotów Edward zabrał poświęcony- ka ców Connaught i zachodniego Meath, -Ed
mień ze Scone i opuścił Szkocję, pozo - ward został w 1316 koronowany na króla.
stawiając ją bez króla, wcieloną do AngliiSiły jego rosły nadal, gdyż poparcia udzieliło
jako „bezpańskie lenno", pod nadzoremmu wielu Irlandczyków angielskiego - po
trzech komisarzy i wielu garnizonów. Patrzchodzenia. W 1317 wraz z królem Szkocji
także BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN Robertem podjęli wyprawę na południe
1313-1314J BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314; Irlandii, docierając aż do Limerick, utracili
SZKOCKAWOJNA 1314-1328;WALLACE'A BUNT jednak poparcie części mieszkańców, - po
1297-1305. nieważ wyrządzili im ogromne szkody.
Szkoci nie założyli żadnych umocnionych
SZKOCKA WOJNA 1314-1328. W 1314 punktów oparcia i zostali wyparci do Ulsteru
szkockie wojska pod wodzą Roberta Bruce'aprzez wojska angielsko-irlandzkie pod -wo
(1274-1329) dokonywały częstych najazdówdzą angielskiego wicekróla Rogera de Mor-
na Anglię (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD timera (1287P-1330), który przybył z Anglii
BANNOCKBURN 1313-1314). W latach 1315- - z silną armią. Robert wrócił do Szkocji.
1318, w czasie walk Roberta w IrlandiiKról Edward wyruszył w 1318 z Ulsteru
(patrz S Z K O C K A W Y P R A W A D O I R L A N D I I naprzeciw arm ii M ortim era, ale p on ió sł
 klęskę poległ w bitwie pod Faughard w -po stanęły do bitwy pod Carberry Hill, ale
bliżu Dundalk. Patrz takżeSZKOCKA WOJNA żołnierze Bothwella uciekli; Maria została
1314-1328. wzięta do niewoli, a Bothwell zbiegł do
Skandynawii. Maria zrzekła się korony na
S Z K O C K IE P O W S T A N IE P R Z E C IW Mrzecz A R I Imałoletniego
DE syna, Jakuba VI (1566-
-
GUISE 1559-1560.Wdowa po królu Jaku - 1625). Wkrótce zbiegła z więzienia w Lo-
bie V (1512-1542) katoliczka Maria de chleven i zebrała 6-tysięczne wojsko, została
Guise (1515-1560), regentka Szkocji, wy - jednak zwyciężona przez Moraya pod Lan-
stępowała przeciw szerzącemu się w Szkocji gside w 1568. Natychmiast uciekła do Ang -
protestantyzmowi. Wielcy panowie sporzą - lii; uwięziona przez królową Elżbietę I
dzili „First Covenant" (Pierwsza ugoda), (1533-1603) spędziła w więzieniu resztę
projekt utworzenia protestanckiego kościoła życia, została stracona.
narodowego, lecz ani duchowieństwo, ani
parlament nie zaakceptowali go. W 1559 SZKOCKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz AŃ
natchniony John Knox (1505-1572) wy - GIELSKO-SZKOCKIE W OJNY.
głaszał tak porywające kazania, że pod ich
wpływem tłum atakował i plądrował koś - SZLEZWIKU-HOLSZTYNU WOJNA. Patrz
cioły. Maria poprosiła Francję o pomoc. DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864.
Wojska francuskie przybyły do Szkocji,
odniosły zwycięstwo nad armią protestanc - SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547.
ką. Jednakże protestanci zyskali wsparcie W 1531 dziewięć państw niemieckich -za
królowej Elżbiety I (1533-1603); króowa wiązało związek szmalkadzki, sojusz dla
wysłała flotę i wojsko angielskie, które przez obrony protestantów w Niemczech. Uczest -
sześć miesięcy oblegało francuskie siły pod nicy mieli nadzieję, że powstrzymają wrogie
Leith. Po śmierci Marii w 1560 opór kato - posunięcia katolickiego cesarza Świętego
lików zm alał. W 1560 na mocy traktatu Cesarstwa Rzymskiego Karola V (1500- -
z Edynburga wszystkie wojska obce wyco - 1558). W 1544, obawiając się, że związek
fały się ze Szkocji, a w kraju religią panującą może zawrzeć sojusz z jego wrogiem, królem
został protestancki Kościół szkocki z Kno- Francji Franciszkiem I (1494-1547), Karol
xem na czele. uznał związek. Później (1546) postanowił
go zniszczyć i w Ratyzbonie wypowiedział
SZK O CK IE PO W STANIE PR ZECIW Mmu wojnę. Uczynił to w sytuacji, gdy wszys
ARII, -
K R Ó L O W E J S Z K O T Ó W 1 5 6 7 -1 8-. tkie jego liczne wojska znajdowały się dale
T a5je6 m -
nicze morderstwo lorda Henryka Darnleya ko i armia związku mogłaby uzyskać prze -
(1542-1567), męża Marii, królowej Szkotów wagę, ale związek niepotrzebnie zwlekał.
(1542-1587), którą posądzano o owe zabój - Karol zebrawszy większe siły, wyparł wojska
stwo, spowodowało oburzenie protestantów, związku z południowych Niemiec. Kilku
i kosztowało Marię utratę korony. Jej nie - członków związku przeszło na stronę cesa -
spodziewane, zawarte zaledwie w trzy mie - rza. Armia Karola dowodzona przez Fer -
siące później, małżeństwo z Jamesem Hep- dynanda Toleda, księcia Albę (1503-1582),
burnem (1536?-! 678), czwartym hrabią Both- rozbiła saską armię związku pod Miihlber-
well, pogłębiło niechęć do królowej. Lor - giem nad Łabą 24 kwietnia 1547 i wzięła do
dowie protestanccy pod wodzą hrabiego niewoli jej dowódcę Jana Fryderyka
Jamesa Moraya, nieślubnego brata Marii, (1503-1554), elektora saskiego. Przywódca
wierząc, że to Bothwell był mordercą Darn - związku, landgraf heski Filip (1504-1567),
leya, zebrali wojska, które miały rzekomo również został wzięty do niewoli pod Miih-
uratować królową przed Bothwellem. 15 Ibergiem. Obaj, Jan Fryderyk i Filip, poka -
czerwca 1567 wojska Bothwella i Moraya zali się na sejmie w A u gsburgu , któ ry
usiłował rozwiązać (1548) problem różnic biegu rzeki Ticino, nad granicą
religijnych w Świętym Cesarstwie Rzym - szwajcarsko-- włoską. W 1410 oba kantony
skim. Patrz takżeHABSBURGÓW i WALEZ-JUSZY zwróciły sięo pomoc do innych kantonów
WOJNA 1547-1559;WŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM należących do Związku Szwajcarskiego i
v A FRANCISZKIEMI. zajęły jeszcze dolinę Val d'Ossola na
południe od przełęczy Simplon. W 1414
S Z T A N D A R , B IT W A P O D S Z T A N D Szwajcaria
AREM straciła tę dolinę na korzyść
1138. Poprzez małżeństwo król Szkocji Sabaudii, zdołała ją jed nak odzyskać w
Dawid I (1084-1153) został hrabią Hunting- końcu 1416. W tym mo mencie większość
don, uzyskując tym samym angielskie tereny przełęczy alpejskich pro wadzących do
w Nortumbrii i Durham. Pragnął przyłączyć Włoch północnych znalazła się pod
je do Szkocji, nie podjął jednak wcześniej kontrolą Szwajcarii.
żadnych starań, aż do czasu, gdy zapropo -
nowano mu Huntingdon, Nortumbrię oraz S Z W A JC A R S K IE P O W S T A N IE S zw 17 aj
98
- .
Cumberland w zamian za poparcie Matyldy carski region Vaud podniósł bunt przeciw
(1102-1167) w walce z królem Stefanem znienawidzonej władzy z Berna. Na czele
(1086?-! 154) o tron angielski (patrz AN- buntu stanął Frederic Cesar de La Harpe.
GIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154). W Pod wpływem sugestii Napoleona Bonaparte
kwietniu 1138 Dawid wyprawił się do (1769-1821) wojska rewolucyjnej Francji
północnej Anglii i stoczył bitwę pod Nort- pod pozorem pomocy dla Vaud najechały
hallerton z armią angielskich baronów ota - Szwajcarię; region Vaud został przekształ -
czających umieszczony na wozie sztandar cony w „republikę lemańską" (styczeń
(stąd nazwa bitwy). Na sztandarze widniały 1798), która wkrótce stała się kantonem
w izerun k i trzech św iętych z Y o rk sh ire lemańskim, a po 1803 kantonem V aud.
i święta hostia. Po otrzymaniu błogosławień - W ciągu kilku miesięcy Francja opanowała
stwa arcybiskupa Yorku Anglicy zaatako - całą Szwajcarię i przemianowała ją na Re -
wali i pobili Szkotów, którzy uciekli, gdy publikę Helwecką. Berno wypowiedziało
rozeszła się nieprawdziwa pogłoska o śmier ci Francji wojnę; 5 marca 1798 dwa oddziały
Dawida. Stefan zgodził się jednak, by na wojsk berneńskich stoczyły dwie bitwy - jed -
czas jego panowania uzyskane przez Dawida ną wygraną, a drugą przegraną, po czym
terytoria angielskie wraz z Nortumbrią -na Berno poddało się. Większość pozostałych
daną jego synowi pozostały w jego ręku. kantonów szwajcarskich stawiło opór wojs -
kom francuskim i w maju 1798 osiągnęło
SZTOKHOLMSKA MASAKRA. Patrz KALMAR zwycięstwa pod Rothenturm, Morgarten
S K AW O JN AD O M O W 1
A 5 2 0 -1 52 3 . oraz nad jeziorem Zug. Później, w odpowie -
dzi na wezwanie Francji do zawarcia pokoju,
SZ W A JCA R SK A W O JN A D O M O W A- 143«- większość Szwajcarów złożyła broń i pod -
1450. Patrz STARA WOJNA ZURYSKA 1436- porządkowała się konstytucji napisanej
-1450. przez Francuzów z myślą o francuskich
interesach. Kanton Unterwalden prowadził
SZWAJCARSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. walkę nadal, ale w czerwcu tegoż roku uległ
Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-- przeważającym siłom francuskim. Miesiąc
1388. później pokój zawarty na warunkach podyk -
towanych przez Francję zniósł Związek
S Z W A JC A R S K A W O J N A Z S A B A U D- IĄ Szwajcarski
1 40 3 - (do 1815); Szwajcarzy zobowią
-
1416. W 1403 dwa kantony szwajcarskie, zani zostali do udzielenia pomocy Francji
Uri i Unterwalden, chcąc poszerzyć swe w NAPOLEOŃSKICH WOJNACH i do
tereny na południu, zajęły dolinę górnego zgody na francuską okupację ich terytorium.
Oparła się jedynie połowa kantonu Nidwal-
den, ale i ona poddała się po masakrze 1000
mężczyzn, 102 kobiet i 25 dzieci w Stanz,
we wrześniu 1798. Patrz także WOJNY RE-
WOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802.
SZWAJCARSKO-AUSTRIACKIE WOJNY. Patrz
A U STRIA CK O -SZW A JCA RSKIE W O JN Y.
SZWAJCARSKO-BURGUNDZKIE WOJNY.
Patrz BURGUNDZKO-SZWAJCARSKIE WOJNY.
SZWAJCARSKO-HABSBURSKIE WOJNY.
Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY.
SZWAJCARSKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1478.
Wraz ze wzrostem liczby najemnych żoł-
nierzy i kupców przekraczających Przełęcz
Świętego Gotarda na granicy włosko-szwaj-
carskiej, koniecznością stało się wyraźne
określenie niedokładnie dotychczas ustalo-
nej granicy. Val Levantina odrzuciła w 1475
zwierzchność Mediolanu, a jej wojska wspie-
rane przez piechotę szwajcarską bez powo-
dzenia oblegały pobliskie miasto Bellinzona
na granicy szwajcarsko-włoskie j, niedaleko
Przełęczy Świętego Gotarda. Później, 28
grudnia 1478, zdyscyplinowana piechota
szwajcarska w bitwie pod Giornico odniosła
zwycięstwo nad przeważającymi siłami me-
diolańskimi. Mimo że większość kantonów
szwajcarskich odmówiła dalszej pomocy
wojskowej w walkach z Mediolanem, kanton
Uri zdobył Bellizonę w 1500.
SZWAJCARSKO-SZWABSKA WOJNA. Patrz
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499.
SZWEDZKA WOJNA 1630-1635. Po duń-
skim okresie (patrz DUŃSKA WOJNA 1625-1629)
TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY, w cza-
sie największych sukcesów Świętego Cesar-
stwa Rzymskiego, król Szwecji Gustaw II
Adolf (1594-1632), z wyznania luteranin,
obawiając się mocnego usadowienia się ce-
sarza na południowym brzegu Bałtyku
i wmieszania się w sprawy bałtyckie, być
może sam dążąc do opanowania tych po-
brzeży bałtyckich, nie chcąc dopuścić do
wygaśnięcia protestantyzmu, w Niemczech
w czerwcu 1630 wylądował na czele dobrze
wyszkolonych wojsk szwedzkich na Pomo-
rzu Zachodnim i zmusił jego księcia do
zawarcia z nim przymierza. Z królem Szwe-
cji zawarły sojusze Hesja i wolne cesarskie
miasto luterańskie Magdeburg. Cesarz Fer-
dynand II (1578-1637), mając nadzieję na
osiągnięcie jedności Niemiec, zdymisjono-
wał naczelnego wodza wojsk cesarskich,
księcia Albrechta von Wallensteina (1583--
1634), chcąc tą decyzją udobruchać potęż-
nych książąt niemieckich, którzy nienawi-
dzili Albrechta; jego miejsce zajął Jan,
książę Tilly (1559-1632). Wojska cesarskie
obiegły Magdeburg (1630-1631), zdobyły
miasto, splądrowały i zrujnowały je. Idąc za
przykładem innych niemieckich książąt
protestanckich, elektorzy Saksonii i Bran-
denburgii niezwłocznie zawarli sojusz z kró-
lem Gustawem, który na podstawie traktatu
w Baerwalde (styczeń 1631) uzyskał pomoc
finansową Francji. 17 września 1631 szwedz-
ko-saskie wojska zwyciężyły armię Tilly'ego
w bitwie pod Breitenfeldem, w pobliżu
Lipska, a następnie ruszyły w kierunku
południowo-zachodnich Niemiec i zajęły
ich część, Sasi zajęli część Czech. Maszerując
na południe armia Gustawa pobiła siły
Tilly'ego w bitwie nad rzeką Lech (15-16
kwietnia 1632), w której sam książę został
śmiertelnie ranny. Augsburg, Monachium
i południowa Bawaria wpadły w ręce Gus-
tawa. Cesarz ponownie oddał dowództwo
naczelne Wallensteinowi, który zorganizo-
wał armię. Wyparł on Sasów z Czech.
W lipcu Wallenstein przybył pod Norym-
bergę, gdzie w obozie warownym stacjono-
wał Gustaw. Wódz cesarski stanął w pobliżu,
w ufortyfikowanym obozie, i odcinał Szwe-
dom dowóz żywności. Ataki Gustawa 24
sierpnia na jego obóz zostały odparte. Szwe-
dzi wyruszyli na Bawarię, ale najazd Wal-
lensteina na Saksonię zmusił Gustawa do
pośpieszenia na pomoc sprzymierzeńcowi.
Pod Liitzen armia cesarska dowodzona
przez Wallensteina doznała porażki, a Gus-
taw zginął na polu bitwy. Ferdynand uznał
jednak, że rosnące ambicje Wallensteina,
z którym nawiązywali kontakty emigranci
czescy, są dla niego niebezpieczne; w 1634
Wallenstein zginął zamordowany. Po prze-
graniu bitwy pod Nordlingen w 1634, Szwe-
dzi wycofali się z południowych Niemiec,
a gdy Ferdynand zgodził się uchylić anty-
protestancki edykt restytucyjny, Saksonia
i Brandenburgia zawarły pokój z cesarzem.
Szwedzi, wyczerpani wojną, zwrócili się do
Francji o pomoc (patrz FRANCUSKA WOJNA
1635-1648).
SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1520-1523.
PatrzKALM ARSKAW OJNADOM OW A1520-1523.
SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568.
W 1560 tron szwedzki objął Eryk XIV
(1533-1577) podejrzewał on, że jego przyro-
dni brat Jan (1537-1592), książę Finlandii,
zamierza pozbawić go korony, że zawarł
małżeństwo z siostrą polskiego króla Zyg-
munta Augusta (1520-1572), aby uzyskać
pomoc Polski. Wojska Eryka zdobyły stolicę
księcia, Abo (Turku w południowo-zachod-
niej Finlandii) i wzięły Jana do niewoli
(1564). Uwięziono go pod zarzutem zdrady.
Eryk, cierpiący okresami na zaburzenia
umysłowe, wydał wówczas rozkaz wymor-
dowania członków świetnego rodu Sture
(magnaci szwedzcy) za zmowę z Janem.
Uwolniony w 1567 po zrzeczeniu się swego
księstwa, Jan podburzył szlachtę do buntu;
początkiem wojny domowej było zdobycie
sztokholmskiej twierdzy w czasie uroczys-
tości weselnych Eryka w 1568. Wojska Jana
obiegły i zdobyły Sztokholm, Eryka na-
kłoniono do zrzeczenia się korony na rzecz
Jana w zamian za zapewnienie mu osobis-
tego bezpieczeństwa (Eryk przebywał w wię-
zieniu od 1569, zmarł tam w 1577, praw-
dopodobnie został otruty). Jan został ob-
wołany królem Szwecji Janem III i wkrótce
potem zakończył długotrwałą wojnę DUŃ-
SKO-SZWEDZKA 1563-1570.
SZWEDZKA WOJNA Z LUBEKĄ. Patrz LUBEKI
WOJNA 1531-1536.
SZWEDZKO-DUŃSKIE WOJNY. Patrz DuŃ
SKO-SZWEDZKIE WOJNY.
SZWEDZKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz Ro
SYJSKO-SZWEDZKIE WOJNY.
SZYITÓW POW STANIE 814-819. Kalif z dy-
nastii Abbasydów Allah al-Mamun (785--
833) próbował położyć kres podziałowi
świata islamskiego na szyitów (wierzących
w boskie prawo czwartego kalifa Ali ibn
Abi Taliba [600P-661] oraz jego następców)
i sunnitów (wierzących w boskość trzech
kalifów panujących przed Alim). Jego dzia-
łanie przyczyniło się do wybuchu powstania
ekstremistów szyickich, alidów, którzy zajęli
święte miasta Mekkę i Medynę, zdobyli
południową Mezopotamię i zagrażali muzuł-
mańskiej stolicy, Bagdadowi. Wierny wódz
Al-Mamuna, Harsam ibn A'jan poprowadził
wojska kalifatu do zwycięstwa nad zbun-
towanymi alidami; ich przywódca Abu'l--
Saraja (zm. 818) trafił do niewoli i został
ścięty. Chcąc uspokoić powstańców, Al-Ma-
mun wyznaczył na swego następcę szyitę,
Alego ar-Ridę (zm. 818). Rozgniewani tym
sunnici z Bagdadu zdetronizowali Al-Ma-
muna i wybrali na kalifa jego stryja Ib-
rahima (779-839) z dynastii Abbasydów,
spokrewnionego podobnie jak Al-Mamun
z trzecim kalifem. Ar-Rida umarł otruty
w tajemniczych okolicznościach, a Al-Ma-
mun przebywający w Merwie, wrócił w sier-
pniu 819 do Bagdadu wraz z wieloma stron-
nikami i objął władzę w kalifacie zmuszając
alidów do uległości. Patrz także MUZUŁ-
MAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661.
 ś
ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742. rgnął do Czech, ale brak żywności zmusił
W 1740 król Prus i elektor brandenburski go do odwrotu. 30 września pobił Austria -
Fryderyk II Wielki (1712-1786) wysunął ków pod Żatcem, a Sasów pod Hennersdor-
słabo uzasadnione roszczenia dynastyczne fem i Kesselsdorfem. Traktat w Dreźnie
do Śląska, wówczas należącego do korony potwierdził zdobycze śląskie Fryderyka
czeskiej. Roszczenia te odrzuciła Maria -Te z pierwszej wojny śląskiej, ale rozpoczęta
resa z Habsburgów (1717-1780), królowa już AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJ -
Węgier i Czech. Fryderyk zaproponował NA trwała nadal. Trzecia wojna śląska
Marii Teresie w zamian za Śląsk sojusz patrz SIEDMIOLETNIAWOJNA.
wojskowy i głos Brandenburgii za kandyda -
turą jej męża w wyborach na cesarza Świę - ŚRUTO W A W O JNA 1838. Kierowana przez
tego Cesarstwa Rzymskiego. Po odrzuceniu Thaddeusa Stevensa (1792-1868) i popiera -
propozycji w 1740 Fryderyk poprowadził na przez część wigów, partia antymasońska
40-tysięczną armię na Śląsk i mając dziesię
- próbowała nie dopuścić demokratów z Fila -
ciokrotną przewagę liczebną nad wojskami delfii do Kongresu Pensylwanii w Harris-
Marii Teresy w ciągu siedmiu tygodni opa - burgu. Rozwścieczony tłum mieszkańców
nował cały ten region. W odpowiedzi w 1741 Filadelfii opanował Harrisburg i groził -za
Maria wysłała na Śląsk 20 tysięcy żołnierzy; stosowaniem przemocy. Gubernator Pen -
doskonała piechota Fryderyka pobiła ich sylwanii nie otrzymał pomocy wojsk federal -
w bitwie pod Małujowicami (Mollwitz). nych, wobec czego wezwał milicję stanową
Początkowo przeważająca liczebnie kawale - i rozkazał nabić karabiny śrutem, by opa -
ria au striac ka ro zb iła jaz dę Fry d eryk a nować zamieszki. Demokraci zostali wpusz
-
i zmusiła do ucieczki, ale piechota pruska czeni do Kongresu, ponownie zapanował
odparła pięć szarż, co rozstrzygnęło bitwę; porządek.
uważa się często, że bitwa ta otwiera ogólno
-
europejską wojnę o austriacką sukcesję. ŚW IATO W A W O JN A l 1914-1918. Bezpo-
W 1742 Fryderyk wtargnął do Czech i zwy - średnią przyczyną wybuchu wojny był -za
ciężył w bitwie pod Chotusicami. Za -po mach na następcę austro-węgierskiego tro -
średnictwem Anglii Austria zawarła z Pru - nu, księcia Ferdynanda, do jakiego doszło
sami pokój we Wrocławiu (1742); Fryderyk w Serbii. Jednak międzynarodowe napięcie
zyskał prawie cały Śląsk. Druga wojna i rywalizacja (patrz BAŁKAŃSKIE WOJNY)
śląska 1744-1745. Obawiając się, że -od narastały już od wielu lat. 28 lipca 1914
nosząca właśnie sukcesy Austria upomni monarchia austro-węgierska wypowiedziała
się o Śląsk, Fryderyk wtargnął w 1744 do Serbii wojnę. Rosja rozpoczęła mobilizację
Czech na czele 80-tysięcznej armii. Na wojsk wzdłuż granicy niemieckiej, a Niemcy
początku w rześnia 1744 zdobył Pragę. wypowiedziały wojnę Rosji i sprzymierzonej
W 1745 wygrał bitwę pod Dobromierzem z nią Francji. Niemcy niezwłocznie przy -
(Hohenfriedberg 4 czerwca). Następnie wta- stąpiły do działań we Francji, zamierzając
podbić ją w ciągu kilku miesięcy, a potem
skierować na Rosję swą potężną machinę
wojenną. Armia niemiecka pogwałciła neu-
tralność Luksemburga i Belgii, wkroczyła
do obu krajów, aby następnie zaatakować
Francję od północnego wschodu. W od-
powiedzi na to do Francji przyłączyła się
Wielka Brytania, by wspólnie wyprzeć na-
jeźdźców. Państwa centralne - Austro-Węg-
ry i Niemcy, do których dołączyło później
imperium osmańskie (Turcja) i Bułgaria,
stanęły przeciw państwom Ententy - Fran-
cji, Wielkiej Brytanii, Serbii, Rosji i Belgii,
do których przyłączyły się później Włochy,
Rumunia, Portugalia, Czarnogóra, Japonia,
Australia, Stany Zjednoczone i dwadzieścia
innych państw. W ciągu miesiąca dywizje
niemieckie dotarły do przedmieść Paryża,
ale ustępujące wojska francuskie opanowały
w końcu sytuację i przeszły do kontrofensy-
wy (patrz MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ
1914) odrzucając Niemców z powrotem na
północ. Przez następne cztery lata
nieprzyjacielskie armie stały naprzeciwko
siebie, czasami jedynie w odległości kilku-
dziesięciu metrów, wzdłuż linii ciągnącej
się od Morza Północnego do Szwajcarii
(patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE ZACHODNIM
1914-1918). Do krwawych bitew doszło pod
Ypres, w Artois, nad Sommą, w dolinie
Mozy, w lasach ardeńskich i na wielu
innych obszarach (patrz MARNA, DRUGA BITWA
NAD MARNĄ ms; YERDUN, BITWA POD YERDUN
1916). Obie strony ponosiły przerażające
straty, ale linia frontu w zasadzie nie
zmieniła się aż do jesieni 1918. Wojska
austro-węgierskie musiały stawić czoło
Rosjanom na swej granicy wschodniej (patrz
ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-
1917) oraz Włochom na południu (patrz
ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WŁOSKIM ms-
mg), jednocześnie walcząc
zapanowanie nad Serbią i Czarnogórą
(patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA BAŁKANACH 1915-
1918). Gdy flota niemiecka nie mogła dłużej
działać skutecznie na morzach za-
chodnioeuropejskich i na Atlantyku (patrz
JUTLANDZKA BITWA 1910), Niemcy rozpoczęły
wojnę podwodną. To tak oburzyło Ameryka-
nów, że 6 kwietnia 1917 wypowiedzieli
Niemcom wojnę. Choć upłynęło trochę
czasu, nim Amerykanie zdołali wysłać więk-
szą liczbę żołnierzy i znaczącą liczbę sprzę-
tu, przystąpienie USA do wojny miało dla
sprzymierzonych ogromne znaczenie psy-
chologiczne. Mimo porażki na Gallipoli
(patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915) Wielka
Brytania nadal panowała na morzach, pod
jej ochroną pozostawał Kanał Sueski, co
umożliwiło zajęcie kolonii niemieckich
w Afryce, zaopatrzenie armii walczących na
Bliskim Wschodzie (patrz ŚWIATOWA WOJNA i
w MEZOPOTAMII 1914-1918; ŚWIATOWA WOJNA i w
PALESTYNIE 1917-1918) i transport wojsk z
dominiów i kolonii brytyjskiej Wspólnoty
Narodów. W 1917 Rosja wycofała się z woj-
ny (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917), co
pozwoliło Niemcom na przeniesienie masy
swych wojsk z frontu wschodniego na za-
chodni i udzielenie pomocy monarchii au-
stro-węgierskiej oraz rozpadającemu się im-
perium tureckiemu. Zastoju na froncie za-
chodnim nie przełamało nawet przybycie
nowych sił. Francuzi, Anglicy i Amerykanie
powoli, lecz wytrwale wypierali Niemców
z powrotem w kierunku linii Hindenburga,
tymczasem Bułgaria padła, imperium turec-
kie zabiegało o pokój, załamały się Austro--
Węgry. Zrujnowani wojną Niemcy bunto-
wali się; cesarz i generałowie niemieccy
musieli podpisać porozumienie o zawiesze-
niu broni (11 listopada 1918). Zawarty
później traktat wersalski oraz inne traktaty
zmieniły oblicze Europy i Bliskiego Wscho-
du i stały się przyczyną wielu zmian polity-
cznych, gospodarczych i społecznych.
W wojnie tej po raz pierwszy wprowadzono
do walk czołgi, samoloty i gazy bojowe.
Spowodowała ona niezwykłe cierpienia
o i zniszczenia we wszystkich krajach, gdzie
toczyły się walki. Ofiarą jej padło ponad 10
milionów ludzi, a znacznie więcej odniosło
rany. Patrz także ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-
1920; TURECKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-
1923; ZEEBRUGGE, RAJD NA ZEEBRUGGE
1918.
Ś W I A T O W A W O J N A l N A B A Ł Kskie A N Awkroczyły
CH powtórnie na bałkańskie
1915-1918. Na Półwyspie Bałkańskim pole bitwy i pomogły usunąć austro-węgier-
wrzało od bardzo dawna; przyczyną były skie i niemieckie z Rumunii i południowej
nieporozumienia na tle narodowościowym Rosji. Zdetronizowano proniemieckich wła-
i dążenia ekspansjonistyczne (patrz BAŁ- dców państw bałkańskich (obecnej Albanii,
KAŃSKIE WOJNY). 28 lipca 1914 Austro-Węg-ry Grecji, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii i euro-
wypowiedziały wojnę Serbii (patrz ŚWIATOWA pejskiej części Turcji); o losie tych państw
WOJNA 11914-1918), ale rozpoczęły działania, zadecydowała później konferencja pokojowa.
dopiero gdy wojska austro-węgierskie i Patrz także WĘGIERSKA REWOLUCJA i9is; SERB-
niemieckie wyparły Rosjan z Galicji; ofen- SKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886.
sywa na Serbię nastąpiła z północy. W paź-
dzierniku 1915 do państw centralnych (Niem- Ś W IA T O W A W O J N A l N A F R O N C IE W Ł O S K IM
cy, Austro-Węgry i Turcja) przyłączyła się 1915-1918.W łochy zachowały neutralność
Bułgaria i niezwłocznie dokonała agresji na do 1915; 23 maja 1915 postanowiły przyłączyć
Serbię od strony południowej; wojska bułga- się do aliantów, by walczyć ze swoim tradycyj -
rskie zostały jednak rozbite przez nieprzyja- nym nieprzyjacielem, Austro-Węgrami (patrz
ciela mającego przewagę liczebną i ogniową. ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). Armia włoska
Austriacy rozpoczęli walkę z Czarnogórą rozpoczęła uderzenie w dolinie rzeki Soczy
sąsiadującą z Serbią i w styczniu 1916 zdobyli (Isonzo), ale Austriacy ufortyfikowali wznie -
jej stolicę. Następnie Bułgarzy i Austriacy sienia i mimo że Włosi podejmowali kolejne
najechali Albanię z północy i wschodu, nie ofensywy, nie udało im się osiągnąć jakiegoś
zdołali jednak wyprzeć Włochów z połu- widocznego zwycięstwa. Jesienią 1915 oraz
dniowej części kraju. Rumunia wahała się w 1916 w rejonie Caporetto Włosi zdołali
przez dwa lata rozważając, która strona ma przekroczyć rzekę i zdobyli Gorycję. W ciągu
większe szansę na wygranie wojny; w sierp- następnego roku posunęli się do przodu w- kil
niu 1916 postanowiła stanąć po stronie mo- ku miejscach; Niemcy obawiając się wyparcia
carstw Ententy i wypowiedziała wojnę pań- ich austriackiego sojusznika, posłali tam -posi
stwom centralnym. Wojska rumuńskie łki, które zmieniły dotychczasowy bieg walk.
wkroczyły do Siedmiogrodu na Węgrzech, Po ciężkim ostrzeliwaniu artyleryjskim -zała
początkowo odnosząc sukcesy, ale wkrótce mani Włosi zaczęli opuszczać Caporetto,- od
odrzuciły je dwie armie niemieckie. Nieba- wrót przekształcił się w klęskę. Sytuację
wem Bułgarzy i Niemcy najechali Rumunię. opanowano dopiero po dotarciu Włochów do
W Grecji sprzymierzeni opanowali łączność rzeki Piawy. Działania na dużą skalę prowa -
(telegraf i poczta), flotę grecką, duże magazy- dzono również na zachodzie, w Alpach, w - re
ny uzbrojenia i zablokowali wybrzeże. Fran- jonie Trydent-Adyga (Tyrol Południowy);
cuskie i brytyjskie korpusy ekspedycyjne w 1916 Austriacy zaatakowali źle przygotowa -
w Salonikach (północna Grecja) gwaranto- ne placówki włoskie, przeszli granicę; istniało
wały neutralność Grecji w tej wojnie, ale aż duże prawdopodobieństwo, że zdobędą Wene -
do września 1918 nie podjęły żadnych dzia- cję i odetną armię włoską nad Soczą. Jednakże
łań przeciw Bułgarom w Macedonii. Alianci, wojska włoskie, zajmujące dominującą pozycję
wzmocnieni przez wypędzonych żołnierzy na Monte Ciove, utrzymały się mimo przewa -
serbskich i wojska greckie, zaatakowali na gi liczebnej Austriaków i powstrzymały ich
trzech frontach i w ciągu dwóch tygodni nacisk. Ofensywa Austriaków osłabiła ich
zdobyli ważniejsze bułgarskie punkty oporu. pozycję na froncie wschodnim i ułatwiła
Wkrótce Bułgaria wystąpiła o pokój i zgo- Rosjanom inwazję na austriacki obszar między
dziła się na bezwarunkową kapitulację. Styrem a Seretem (patrz ŚW IA TO W A W O JN A i
Sprzymierzeni nadal parli na północ i wy- NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917). W lis -
zwolili Serbię oraz Czarnogórę. Siły rumuń- topadzie 1918 Austriacy skapitulowali przed
włoskim generałem, który pokonał ich pod naprzód o 30 do 80 km, a zatrzymali się
Yittorio Yeneto. Na mocy traktatu pokojowe - jedynie wskutek wyczerpania zapasów.
go Włochy uzyskały Triest i inne terytoria W Rosji skorumpowany rząd budził coraz
zdobyte przez Austriaków w poprzednich większe niezadowolenie (1916); w marcu
wojnach. 1917 obalono carat (patrzBOLSZEWICKA RE-
WOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917).
Ś W IA T O W A W O J N A l N A F R O N C IE- W Nowy
S C H O Drząd rosyjski zawarł niezwłocz nie
NIM 1914-1917.Gdy Austro-Węgry wypo - pokój z Niemcami, kończąc wojnę na
wiedziały Serbii wojnę 28 lipca 1914 (patrz froncie wschodnim.
ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918), w Rosji, mimo
protestów Niemiec, ogłoszono powszechną Ś W IA T O W A W O J N A l N A F R O N C IE- Z A C H O D
mobilizację; l sierpnia oba państwa były NIM 1914-1918.We wrześniu 1914 Francu zi
w stanie wojny. Wojska rosyjskie najechały i Anglicy zatrzymali szybką i potężną
Prusy Wschodnie, doznały klęski w bitwie ofensywę na Belgię i północną Francję,
pod Tannenbergiem (29-23 sierpnia 1914), podjętą przez Niemców na początku I wojny
w której Niemcy wzięli jeńców i zdobyli światowej (patrzMARNA, PIERWSZA BITWA NAD
dużo sprzętu, oraz na Pojezierzu Mazurskim MARNĄ 1914) i zmusili przeciwnika do
(9-14 września 1914). Lepsze wyniki Rosja - odwrotu za rzekę Aisne. Na północy sprzy -
nie osiągali w Galicji (południowa Polska mierzeni walczyli z Niemcami o panowanie
i zachodnia Ukraina) w walkach z armią nad Ypres w południowo-zachodniej Belgii
Austro-Węgier; na początku 1915 odebrali i portami nad kanałem La Manche, a na
Austriakom kluczowe przejścia przez Karpa - południowym wschodzie odrzucili Niemców
ty, zdobyli stolicę regionu - Lwów i miasto-
- z powrotem w Ardeny. Do grudnia 1914 obie
twierdzę Przemyśl. Jesienią 1914 Niemcy strony ustabilizowały się w umocnionych
dwukrotnie atakowali zajmowaną przez Ros - okopach długości prawie 1000 km ciągną -
jan część Polski, dwukrotnie na próżno cych się od Ostendy (Belgia) do Douai,
usiłowali zdobyć Warszawę, ale opanowali Saint-Quentin, Reims, Yerdun, Saint-Mihiel
zachodnią część Królestwa Polskiego. Zimą i Luneville (północno-wschodnia Francja)
1915 wojska obu stron stały naprzeciw siebie i dalej do granicy szwajcarskiej. Przez następ-
w okopach ciągnących się wzdłuż linii ne cztery lata linia walk prawie nie uległa
frontu, liczącej ok. 1500 km. W maju 1915 zmianie; mimo częstego huraganowego ogro -
połączone armie austro-węgierska i niemiec - mu ciężkiej artylerii i mas żołnierzy wyska -
ka rozpoczęły pod G orlicami ofensyw ę kujących z okopów do walki z nieprzyjacie -
w Galicji; ciężka artyleria zmusiła Rosjan do lem, zdobycze terytorialne były znikome,
porzucenia górskich umocnień, Niemcy -od a ofiary w ludziach ogromne. Życie w oko -
bili Lwów i Przemyśl. Później Niemcy pach dokuczało wszystkim; strach, błoto,
rozpoczęli na rozległym froncie ofensywę, zimno i brud tej wojny w okopach opisano
zwaną uderzeniem Hindenburga od nazwis - w wielu powieściach i pamiętnikach. W1916
ka świetnego stratega, generała Paula Hin - Niemcy rozpoczęli kilka kolejnych ofensyw
denburga (1847-1934), i wyparli Rosjan na najpotężniejszą twierdzę sprzymierzo -
z Polski. Ich manewry okrążające groziły nych (patrz YERDUN, BITWA POD YERDUN i9ie),
otoczeniem wojsk rosyjskich, toteż Rosjanie Francuzi wytrzymali wielotygodniowy napór
pośpiesznie wycofali się, pozostawiając nie- niemiecki. Drugą ofensywę niemiecką
przyjacielowi Warszawę, Brześć, Wilno alianci odparli w lipcu 1918 i przeszli do
i część Litwy. Rok później, w czerwcu 1916, kontrofensywy, dzięki której wojska sojusz -
Rosjanie rozpoczęli w rejonie rzek Styr nicze dowodzone przez marszałka Ferdynan -
i Seret tzw. ofensywę Brusiłowa na Austro- - da Focha (1851-1929) wyparły Niemców
Węgry i na odcinku 400 km przesunęli się z większej części Francji i Belgii. Kontrofen-
sywa wojsk amerykańskich zmusiła Niem - przewagę nad wojskami tureckimi, ale po
ców do wycofania się z Ardenów i Saint porażce armii brytyjsko-francuskiej na pół -
Mihiel. W miarę zbliżania się końca wojny wyspie Gelibol (Gallipoli) (patrzDARDANEL-
front zachodni przesuwał się na wschód. SKA KAMPANIA 1915) dywizje tureckie ruszyłydo
Mezopotamii. Turcy odrzucili Anglików do
Ś W IA T O W A W O J N A l W E G IP C- IE Kut 1 9 1 4al-Amary
- i obiegli miasto. Posiłki
1917. Imperium osmańskie (Turcja) wy - wysyłane kilkakrotnie na odsiecz oblężonym
powiedziało wojnę sprzymierzonym, Wielka Anglikom nie mogły przedostać się przez
Brytania rozciągnęła protektorat wówczas turecką linię frontu; w kwietniu 1916, po
nad Egiptem i zdetronizowała jego władcę 143 dniach oblężenia Anglicy skapitulowali.
0 proniemieckich sympatiach. Decydujące Rok później sprzymierzeni wysłali do Zato ki
znaczenie dla przebiegu wojny w Egipcie Perskiej dodatkowe wojska i kanonierki i
m iał Kanał Sueski. Zarówno Turcy, jak szybko posuwali się na północ, zajmując
1 Niemcy dążyli do opanowania kanału. oba brzegi Tygrysu. Po ciężkich walkach
W lutym 1915 oddziały tureckie idące zdobyli Kut al-Amarę i rozpoczęli pościg za
z trzech kierunków dotarły do kanału, ale Turkami cofającymi się w górę rzeki, do
Anglicy zdążyli umocnić jego zachodni Bagdadu. Zabezpieczając się przed kontr -
brzeg; Turcy ponieśli ciężkie straty i musieli ofensywą, Anglicy nadal ścigali uciekających
się wycofać. Rok później Anglicy zaczęli Turków i opanowali większą część Mezo -
budować umocnienia na 130-kilometrowym potamii, w tym także linię kolejową Bag -
odcinku wschodniego brzegu kanału i zabez dad-Samara. Jakkolwiek działania te nie
pieczać pustynię na półwyspie Synaj. Przesu miały większego znaczenia dla przebiegu
wając się powoli w kierunku El-Arisz na całej wojny, jednak poprawiły one nad -
granicy z Palestyną, Anglicy budowali linię werężone morale aliantów i zadały nieod -
kolejową i wodociąg. W lipcu 1916 zaatako wracalny cios Turcji.
wały ich znaczne siły tureckie; Turcy pono
wnie ponieśli druzgocącą klęskę, a masa ich Ś W IA T O W A W O J N A l W P A L E S T Y -N IE 1 9 1 7 -
żołnierzy dostała się do niewoli. W grudniu 1918. Po wyparciu Turków z Egiptu (patrz
1916 Anglicy znaleźli się około 30 km od ŚWIATOWA WOJNA i w EGIPCIE 1914-1917) Anglicy
miejsca przeznaczenia; turecki garnizon ruszyli za nieprzyjacielem do Palestyny.
w ycofał się bez walki. W Egipcie nadal Dwukrotne próby zdobycia twierdzy w Gazie
jeszcze przebywały dwa tureckie ugrupowa zakończyły się fiaskiem, powodzenie przy -
nia; zostały zlikwidowane z zaskoczenia niosła trzecia próba, którą podjął Edmund
przez Brytyjski Korpus Wielbłądzi. W 1917 H. H. Allenby (1861-1936). Wcześniej zdo -
ostatnie wojska tureckie opuściły Egipt; był Beer-Szewę na wschodzie, a po zwycięst -
Kanał Sueski był bezpieczny. wie pod Gazą jego żołnierze skierowali się na
północ. Anglicy natrafili na poważniejszy
Ś W IA T O W A W O J N A l W M E Z O P Oopór T A Mdopiero
II w Lyddzie, węźle kolejowym
1914-1918. W listopadzie 1914, tuż po między Jerozolimą i Jaffą. Po zaciętych
przystąpieniu imperium osmańskiego (Tur - walkach wyparli wojska tureckie i rozdzielili
cja) do wojny po stronie państw centralnych, je na dwie części. Anglicy zdobyli następnie
Anglicy wysłali z Indii niewielki oddział Jaffę na w ybrzeżu i skręcili na w schód
wojska do Zatoki Perskiej w celu ustano - w kierunku silnie ufortyfikowanej Jerozoli -
wienia w Mezopotamii brytyjskiej strefy my. Allenby opracował plan oblężenia mias ta
wpływów, a tym samym zapewnienia ochro - i zdobycia wszystkich umocnień. Walki
ny Indii i Egiptowi. Wojska dostały rozkaz były ciężkie, prowadzone w trudnym terenie
marszu na północ i zdobycia Bagdadu. i przy złej pogodzie. Po uzyskaniu posiłków
Początkowo oddziały brytyjskie uzyskały Anglicy rozpoczęli 8 grudnia 1917 szturm na
Święte Miasto; następnego dnia Turcy ska - hitlerowskie Niemiec wkroczyły do Holan -
pitulowali. Dwa tygodnie później, po prze - dii, Belgii i Luksemburga, przełamały linię
grupowaniu, Turcy próbowali odzyskać -Je wzmocnień Maginota (patrzFRANCJA, BITWA o
rozolimę, jednak bez powodzenia; Anglicy FRANCJĘ) i zajęły porty nad kanałem La
stopniowo wyparli ich ze wzgórz do obecnej Manche, wypierając brytyjski korpus eks -
Syrii. Po wiekach tureckiego panowania pedycyjny (patrz DUNKIERKI EWAKUACJA
Palestyna została protektoratem brytyjskim. 1940). Po zajęciu północnej Francji i ustano-
wieniu marionetkowego rządu Yichy na
ŚW IATOW A W OJNA II 1939-1945. Najw ię- południu, niemiecka Luftwaffe rozpoczęła
ksza potęga państw Osi - Niemcy - czuły bombardowanie Wielkiej Brytanii, by w ten
się oszukane z powodu ostrych warunkówsposób zmusić ją do uległości; próba ta nie
narzuconych im w traktacie wersalskim,powiodła się (patrzANGLIA, BITWA o ANGLIĘ).
i dążyły do odzyskania bądź powiększeniaW końcu wojna 1940 objęła Półwysep
swojego terytorium. Gdy 30 stycznia 1933 Bałkański (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA
w Niemczech doszedł do władzy AdolfBAŁKANACH), a nieco wcześniej Afrykę Pół -
Hitler (1889-1945), stopniowo dążący donocną, gdzie Włosi z Libii napadli na Egipt.
dyktatury, Niemcy zaczęły lekceważyć umo - 22 czerwca 1941 Hitler skierował siły prze
-
wy międzynarodowe i podejmowały działa - ciw dawnemu sprzymierzeńcowi i napadł
nia agresywne. W 1935 zremilitaryzowałyna ZSRR (patrzŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE
Nadrenię, przyłączyły Austrię, następnieROSYJSKIM 1941-1945). Stany Zjed noczone
czeskie Sudety w 1938, w 1939 zajęły Cze - zachowały jeszcze neutralność, ale zawarły z
chosłowację i Kłajpedę (patrzKŁAJPEDA, Wielką Brytanią porozumienieLend-Lease,
POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923). Faszystows k ie na mocy którego dostarczały żywność i
Włochy za rządów Benito Mussoliniegozaopatrzenie dla armii. Dostawy
(1883-1945) podbiły Etiopię (patrzWŁOS- transportowane były przez Ocean Atlantycki
banię. statkami pod zbrojnym konwojem celem
KO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936) i w 1939 Al
Japonia najechała Mandżurię w 1931i ochrony przed akcjami niemieckich okrętów
rozpo częła nie w ypow iedzianą w o jnzę podwodnych (patrz ATLANTYK, BITWA o AT-
Chinami (patrzCHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937- LANTYK 1940-1943). Wielka Brytania przeżyła
1945). Większość narodów świata prag nęła ciężki rok 1941, ponieważ aż do napaści
pokoju i z obawą obserwowała teNiemiec na ZSRR i ataku lotnictwa japoń -
wojownicze działania. Gdy l września 1939skiego na bazę morską USA, PEARL HAR-
Hitler zaatakował Polskę (patrzBLITZKRIEG, BOR walczyła z państwami Osi samotnie.
KAMPANIA WRZEŚNIOWA w POLSCE 1939), Wielk a Na początku 1942 Japonia rozwijała
Brytania i Francja musiały spełnić wa runki „Wschodnioazjatycką Strefę Dobrobytu",
sojuszu obronnego z Polską, ale na ocalenie ale USA szybko odzyskały siły po począt -
Polski było już za późno. Na po czątku wojny kowej porażce i zaczęły niszczyć potęgę
Związek Radziecki, stając po stronie Japonii na morzu (patrzŚWIATOWA WOJNA n
państw Osi, zajął kraje bałtyckiei NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Zwycięstwo
Finlandię (patrzROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939- pod El-Alamejn w północno-zachodnim
1940). Po podbiciu Polski (wrzesień1939) Egipcie nad niemieckim A frika K orps
Hitler skierował energię na zachód;3 (patrz PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKA KAMPANIA
września 1939 Francja i Wielka Brytania 1940-1943) ocaliło Kanał Sueski. Oddziały
wypowiedziały Niemcom wojnę. Potężne, Wolnej Francji oraz wojska USA, które
zmechanizowane armie hitlerowskie napad - wylądowały w Algierii i francuskim Maro -
ły 8 kwietnia 1940 na Danię i Norwegię ku, dołączyły do Anglików i razem wyparły
(patrz NORWEGIA, INWAZJA NA NORWEGIĘ 1940). z Afryki wojska państw Osi (do maja 1943).
Miesiąc później, 10 maja 1940, wojska Oczekiwane przez Niemców zwycięstwo pod
Stalingradem (Wołgograd) na początku 1943 wych, w obozach koncentracyjnych, mar -
przerodziło się w ich klęskę. Korzystając szach śmierci i krwawych bitwach, a także od
z baz w Afryce Północnej, sojusznicy doko - chorób, głodu, tortur i przymusowej pracy.
nali inwazji na Sycylię i Włochy (patrz
ŚWIATOWA WOJNA H NA FRONCIE WŁOSKIM 1943- Ś W IA T O W A W O JN A II N A B A Ł K A N A C H
1945). Przywódcy alianccy (główniez 1939-1941. Włoski dyktator Benito Mus-
Wielkiej Brytanii, Francji, Kanady, Au - solini (1883-1945) marzył o wspaniałym
stralii, ZSRR, Belgii, Holandii, Chin i USA) imperium włoskim, które mógłby utworzyć
spotkali się na kilku konferencjach, by z pomocą niemieckiego sojusznika, Adolfa
zadecydować o przyszłej strategii i celach Hitlera (1889-1945). W kwietniu 1939 woj-
wojny; na jednej z nich podpisano Deklarac
ję ska włoskie najechały i w krótkim czasie
Narodów Zjednoczonych. Na wschodzie podbiły Albanię, skąd w grudniu 1940 -na
Japończycy walczyli zażarcie z wojskami padły na Grecję. Grecy okazali się dużo
chińskimi, amerykańskimi, brytyjskimi i -au lepszymi żołnierzami niż Włosi; Włosi zmu
-
stralijskimi w Birmie (patrz BIRMAŃSKA szeni byli wycofać się do Albanii. W sier -
KAMPANIA 1943-1945) i na wyspach Oceanu pniu 1940 Związek Radziecki zażądał dwóch
Spokojnego, jednak powodzenie odnosili rumuńskich obwodów, a Węgrzy domagali
jedynie w Chinach (patrzŚWIATOWA WOJNA ii się władzy nad Siedmiogrodem; po pewnych
w CHINACH 1941-1945). Sojusznicy przepro - wahaniach proniemiecki dyktator Rumunii,
wadzali - zwłaszcza od 1943 - ciężkie naloty marszałek Antonescu, zaspokoił te żądania.
bombowe na okupowaną przez Niemców Chcąc być pewnym lojalności sojuszników
Europę, a 6 czerwca 1944 dokonali inwazji na Półwyspie Bałkańskim, Hitler wysłał
w Normandii (patrzNORMANDIA, LĄDOWANIE i w styczniu 1941 niemieckie wojska na Węg -
BITWA w NORMANDII 1944, ŚWIATOWA WOJNA n NA ry i potem do Rumunii, a wkrótce do
FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945). Pod koniec Bułgarii. Jugosłowiańscy przywódcy przy -
1944 fronty były na Wiśle i naRenie, stąpili do paktu z Niemcami, na mocy
zwycięstwo sprzymierzonych było już pewne, którego mieli sprawować marionetkowe rzą-
choć czasami ponosili jeszcze dotkli we dy, ale armia jugosłowiańska odrzuciła ten
porażki (patrz ARDENY, BITWA w ARDE-NACH pakt i postanowiła walczyć. 6 kwietnia 1941
1944-1945). Od połowy stycznia 1945 niemieckie lotnictwo i wojska lądowe zaata -
Rosjanie, Amerykanie i Anglicy zbliżali się kowało Jugosławię i Grecję, które nie były
do Berlina, od wschodu i zachodu. Wojska w stanie przeciwstawić się doskonale uzbro-
sojusznicze spotkały się na Labie w Torgau, jonym i liczniejszym siłom niemieckim.
w Saksonii, 25 kwietnia 1945. Kilka dni Jugosławia została zajęta po 11 dniach;
później Hitler popełnił samobójstwo w beto- w ramach operacji Kara Niemcy zbombar -
nowym schronie w Berlinie. Niemcy podpi - dowali Belgrad. Resztki jugosłowiańskiej
sały bezwarunkową kapitulację 7 maja 1945. armii schroniły się w górach, skąd w ciągu
Gdy amerykańskie bomby atomowe zburzy - następnych trzech lat prowadziły z Niem-
ły dwa duże miasta japońskie, Hiroszimę cami zaciętą wojnę partyzancką. Na pomoc
i Nagasaki, 14 sierpnia 1945 skapitulowała Grecji wysłano brytyjskie wojska ekspedy-
Japonia. Stany Zjednoczone i Związek Ra - cyjne, które zdołały jedynie opóźnić marsz
dziecki zakończyły tę wojnę jako supermoca- Niemców. Okrążone w Albanii wojska grec-
rstwa. II wojna światowa była najbardziej kie skapitulowały 20 kwietnia 1941. Anglicy
przerażającą wojną w historii; miliony żoł- ewakuowali się na Kretę, Niemcy podjęli
nierzy, marynarzy, lotników, żołnierzy pie- desanty spadochronowe na tę wyspę i po
choty morskiej i cywilów zginęło podczas dziesięciodniowej bitwie lądowej i morskiej
nalotów, na statkach zatopionych przez bombardowania niemieckiego lotnictwa
okręty podwodne, na skutek ataków rakieto- zmusiły załogę wyspy do kapitulacji. Turcy
podpisali z Niemcami układ o przyjaźni Ś W IA T O W A W O J N A II N A F R O N C- IE R O S Y J
i zagwarantowali Niemcom drogę przez SKIM 1941-1945.Związek Radziecki roz -
Dardanele. Utrata Bałkanów była ciężkim począł II wojnę światową jako sojusznik
ciosem dla Wielkiej Brytanii w jej samotnej państw Osi, pokonał Finlandię (patrz ROSYJ-
walce z hitlerowską machiną wojenną. SKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940) i zaanektował kraje
bałtyckie. Agresja na ZSRR rozpoczęła się 22
Ś W IA T O W A W O J N A I I N A B L IS K I M czerwca
- W S C H O1941, dokonały jej armie niemieckie
DZIE 1941. Wielka Brytania podejmowała z udziałem wojsk rumuńskich,węgierskich,
starania, by w czasie II wojny światowejwłoskich, fińskich, słowackich i
Bliski Wschód nie dostał się w ręce państwhiszpańskich; napaść ta stanowiła zaskocze nie
Osi. Wojska Wielkiej Brytanii wylądowałydla całego świata. Jeszcze większym -za
w angielskich bazach lotniczych w Basrzeskoczeniem był dzielny opór radzieckich
i Habbaniyi na zachód od Bagdadu, w któ - żołnierzy i ludności cywilnej. Adolf Hitler
rym władzę sprawował rząd proniemiecki.(1889-1945) spodziewał się, że złamie opór
Irak zalał teren między Tygrysem a Eufra - ZSRR w ciągu czterech do sześciu tygodni,
tem, chcąc w ten sposób powstrzymać marszjednak nie docenił przeciwnika, ogromnych
Anglików na Bagdad. Po trzech tygodniachodległości, jakie należało pokonać, oraz
rozproszonych walk iracki opór załamał siębraku dostatecznej liczby dobrych dróg
i Anglicy zajęli Bagdad. Mniej więcej tydzieńi taboru kolejowego. Początkowo Niemcy
później, 8 czerwca 1941, wojska Wolnejodnosili sukcesy; błyskawicznie posuwali
Francji wspomagane przez oddziały państwsię w głąb radzieckiego terytorium. Lenin -
Wspólnoty Brytyjskiej wyruszyły z Palesty - grad przeszedł dwuletnie, straszliwe oblęże
-
ny i Transjordanii i najechały Syrię i Liban,nie i blokadę, Kijów padł, pół miliona
a potem z Iraku wkroczyły do Syrii wojskażołnierzy radzieckich zabito lub wzięto do
brytyjskie. W libańskim mieście Sydon (Sai-niewoli. Ukraina, zamożna rolnicza i prze -
da) opór stawiły francuskie wojska Yichy, alemysłowa republika, wpadła w ręce Niem -
bombardowanie brytyjskiego lotnictwa zmu - ców. Niemcy doszli pod Moskwę. Nastała
siło je do odwrotu. Posuwające się na zachódjednak zima i Niemcy utknęli. Wiosną 1942
armie sprzymierzonych zdobyły syryjskieNiemcy podjęli ofensywę, zamierzając zdo -
miasta Aleppo (Haleb) i Latakiję. Niemiec - być Kaukaz i kaspijskie pola naftowe, ale
kie naloty bombowe na siły aliantów nie byłyzostali zatrzymani pod Groźnym na Kauka -
zbyt skuteczne. 14 lipca 1941 podpisanozie i pod Stalingradem (obecnie Wołgograd).
rozejm w Akce (Izrael); wojska Wolnej Fran - Ostrzeliwane i bombardowane miasto legło
cji i Wielkiej Brytanii pozostały w Syrii i w gruzach, Rosjanie walczyli zawzięcie o -ka
Libanie do końca wojny. Wielka Brytaniażdy dom, każdą fabrykę. 19 listopada 1942
dążyła do opanowania pól naftowych w Ira - naczelne dowództwo radzieckie zgromadziło
nie, gdzie w wydobyciu ropy pomagali nie - pozostałe jeszcze wojska, które ruszyły z pół -
mieccy technicy. Pod koniec lata 1941 alian
ci nocy i południa w stronę Stalingradu. Dwie
dokonali błyskawicznej inwazji na Iran;grupy wojsk radzieckich spotkały się za
wojska radzieckie zajęły nad Morzem Kas - linią wojsk niemieckich, okrążając je w pło -
pijskim większe porty, lotnictwo radzieckienącym mieście i na zachód od niego. Wszys -
zbombardowało Teheran, a wojska brytyj - tkie wysiłki podejmowane dla przerwania
skie weszły z terenu Iraku i zajęły polaokrążenia zakończyły się fiaskiem, 2 lutego
naftowe; zatopiono nieliczną flotę irańską.1943 Niemcy w rejonie Stalingradu poddali
Po czterech dniach kampania sprzymierzo - się ostatecznie. Zwycięstwo pod Stalingra -
nych zakończyła się sukcesem; Wielka Bry - dem było punktem zwrotnym w tej wojnie;
tania osiągnęła zamierzony cel z bardzoRosjanie rozpoczęli ofensywę i wypędzili
niewielkimi stratami w ludziach i sprzęcie. Niemców, którzy w czasie odwrotu dokony-
 wali masowych zbrodni i siali zniszczenie. Rzym, dwa miesiące później Florencję. Marsz
Do końca 1944 Rosjanie odbili państwa wojsk alianckich został na pewien czas zatrzy -
bałtyckie, wschodnią Polskę, Ukrainę, Ru - many na obronnej Linii Gotów w Alpach,
munię, Bułgarię i Finlandię. Na początku w północnej części Włoch. W tym okresie
1945 zdobyli Prusy Wschodnie, Czechosło - partyzanci włoscy nękali wszystkie placówki
wację i wschodnią część Niemiec, w kwietniu niemieckie. W kwietniu 1945 wojska sojusz-
tegoż roku zdobyli Berlin, stolicę Niemiec. nicze sforsowały Pad, a oddziały partyzanckie
wyzwoliły Mediolan, Genuę i Wenecję. Party
-
Ś W IA T O W A W O J N A II N A F R O N -C IEzanci
W Łschwytali
OS Mussoliniego podczas próby
KIM 1943-1945.Po klęsce wojsk państw Osi ucieczki z kraju i rozstrzelali go. 29 kwietnia
wPÓŁNOCNOAFRYKAŃSKIEJ KAMPA - 1945 Niemcy poddali się, potem partyzanci
NII sprzymierzeni rozpoczęli działania we złożyli broń i rozwiązali ruch oporu.
Włoszech. 10 lipca 1943 tysiące żołnierzy
brytyjskich i amerykańskich pod osłoną Ś W IA T O W A W O J N A II N A F R O N C-IE Z A C H O
ciemności wylądowało na wybrzeżu połu - DNIM 1944-1945.W 1942 i 1943 amery -
- kańskie i brytyjskie bombowce atakowały
dniowej Sycylii. Całkowicie zaskoczyli garni
zony włoskie i niemieckie i w ciągu kilku najważniejsze ośrodki przemysłowe Nie -
godzin opanowali ok. 250 km wybrzeża. Po miec, ale front zachodni powstał na euro -
bitwie na przylądku pod Gelą wojska alianc - pejskiej ziemi dopiero po udanym desancie
kie ruszyły przez Sycylię i zdobyły Palermo; alianckim na plażach francuskiej Normandii
17 sierpnia 1943 cała Sycylia należała już do w czerwcu 1944 (patrzNORMANDIA, LĄDOWANIE
sprzymierzonych. 25 lipca został obalony i BITWA w NORMANDII 1944). Zmechanizowana
włoski dyktator Benito Mussolini (1883- - 3. Armia USA ruszyła na południe w dolinę
1945), a Wiktor Emanuel III poprosił o -po Loary, a następnie skierowała sięna
kój; alianci zgodzili się na zawieszenie broni wschód, w kierunku zajętego przez Nie -
3 września 1944, tego samego dnia, w którym mców Paryża, który został wyzwolony 25
wojska alianckie wylądowały w Kalabrii, na sierpnia 1944. Jeszcze w tym miesiącu siły
krańcu Półwyspu Apenińskiego. Sześć dni amerykańskie ruszyły na wschód, w stronę
później nie spodziewające się oporu, liczne Mozeli; Amerykanie zdobyli twierdzę i mia -
wojska sprzymierzonych dokonały desantu sto Liege i na początku września znaleźli
pod Salerno, jednak Adolf Hitler (1889-1945) się przy granicy niemieckiej w pobliżu
- Akwizgranu, natomiast wojska brytyjskie
wysłał wcześniej wojska, które zajęły strategi
czne punkty we Włoszech i zaciekle walczyły zdobyły Brukselę i Antwerpię w Belgii.
z desantem aliantów. Wojska sprzymierzo - W sierpniu 1944 siły alianckie wylądowały
nych posuwały się powoli w górę półwyspu, także w południowej Francji i skierowały
zdobyły Neapol, a w grudniu 1943 dotarły do się na północ. Ofensywę sprzymierzonych
umocnionej przez Niemców przełęczy pod hamowały braki w zaopatrzeniu, zwłaszcza
Monte Casino, na południe od Rzymu. W -gó brak paliwa, w końcu utknęła ona w mart -
rzystym terenie doszło do trzech kolejnych wym punkcie, aż do uruchomienia portów
najcięższych bitew tej wojny. Dodatkowe na kontynencie. We wrześniu 1944 alianci
wojska wylądowały w Anzio, zamierzając bez powodzenia próbowali zdobyć most na
oskrzydlić Niemców, i zdobyły tam przyczó - Renie w Arnhem (Holandia). Trzy miesiące
łek, jednak po przybyciu posiłków niemiec - później Niemcy niespodziewanie rozpoczęli
kich musiały rozpaczliwie walczyć o utrzyma- ofensywę na nie przygotowany amerykański
nie go. W końcu w maju 1944 sojusznicy front w Ardenach (patrzA RDEN Y, BITW A w
pokonali Niemców pod Anzio oraz pod ARDENACH 1944-1945), mając nadzieję na
Monte Casino i wojska alianckie ruszyły rozdzielenie i rozbicie wojsk sojuszniczych,
znowu na północ. 4 czerwca 1944 wyzwolono jednak ta ostatnia ofensyw a N iem ców
w końcu się załamała. W lutym 1945 alianci Salomona, Gilberta (Kiribati) i Marshalla.
ponownie przystąpili do ofensywy, usunęli W sierpniu 1944 alianci zdobyli Saipan,
wycofujących się Niemców z zachodniego Tinian i Guam na Marianach. W ten sposób
brzegu Renu, sforsowali Ren pod Remage- Japonia znalazła się w zasięgu najcięższych
nem, a później także w innych miejscach amerykańskich bombowców B29 „Superfort-
i okrążyli około 300 tysięcy żołnierzy niemie
- ress", które rozpoczęły masowe naloty. 20
ckich w dolinie Ruhry. Potem front zachodni października 1944 wojska amerykańskie wy -
szybko przesuwał się w kierunku Berlina. lądowały na Leyte w Filipinach; generał
USA Douglas MacArthur (1880-1964), -na
Ś W IA T O W A W O JN A II N A O C E A N IE- S czelny
P O K O Jdowódca sprzymierzonych na połu-
NYM 1941-1945.Kilka godzin po niespo - dniowo-zachodnim akwenie Oceanu Spokoj -
dziewanym ataku na PEARL HARBOR, nego, oświadczył: „Wróciłem". 23-26 paź -
japońskie bombowce zniszczyły także więk - dziernika 1944 w zatoce Leyte przeciwnicy
szość samolotów amerykańskich bazowa - stoczyli jedną z największych w historii bitew
nych na lotnisku pod Manilą (Filipiny), trzy morskich; Japończycy ponieśli klęskę, ale
dni później zatopiły dwa pancerniki brytyjs- Filipiny zostały oswobodzone dopiero po
kie pod Kuantan w Zatoce Syjamskiej. Nie - kolejnych czterech miesiącach zawziętych
mal bez przeszkód Japończycy zdobyli wyspy walk na lądzie. Amerykańska piechota mors -
Wake i Guam, brytyjską bazę w Hongkongu ka zdobyła Iwo Jimę w marcu 1945, a w mie -
i dokonali zmasowanej inwazji na Filipiny. siąc później rozpoczął się desant na Okinawę,
Bataan i Corregidor na Filipinach broniły na której Japończycy bronili się jeszcze
się uporczywie prawie przez pięć miesięcy, ponad dwa miesiące. W lipcu 1945 alianci
ale w końcu skapitulowały. W lutym 1942 po wystosowali ultimatum do Japonii, w którym
zdobyciu Syjamu Japończycy ruszyli w dół podano warunki kapitulacji uzgodnione na
Półwyspu Malajskiego i zawładnęli brytyjską konferencji w Poczdamie; Japończycy nie
umocnioną bazą morską i portem Singapur odpowiedzieli na ultimatum. Amerykanie
biorąc 70 tysięcy jeńców. Japończycy zdobyli podjęli wówczas trudną decyzję użycia dopie-
kolejno Jawę, Borneo, Bali, Sumatrę, Timor ro co skonstruowanej bomby atomowej. 6 -sie
i Birmę okupując całą Azję Południowo-- rpnia 1945 zrzucono jedną bombę na japońs -
Wschodnią. Następnym ich celem był Port kie miasto Hiroszima; 90% miasta zostało
Moresby na Nowej Gwinei, skąd zamierzali zrównane z ziemią, około 130 tysięcy ludzi
uderzyć na Australię; w realizacji tego celu zabitych lub rannych. Druga bomba spadła
przeszkodziła nie rozstrzygnięta bitwa na na Nagasaki 9 sierpnia 1945; jedna trzecia
Morzu Koralowym (7-8 maja 1942) między miasta została zburzona, zginęło lub zostało
flotą japońską i amerykańską. Bieg wojny rannych 75 tysięcy ludzi. Pięć dni później
odwróciła miesiąc później bitwa o Midway. cesarz japoński Hirohito (1901-1989) odrzu -
Była to niemal wyłącznie bitwa lotnicza; cił stanowisko swoich doradców wojskowych
celem ataków z powietrza były okręty prze - i przyjął poczdamskie warunki pokojowe.
ciwnika. Japończycy ponieśli ciężkie straty.
W podjętej potem ofensywie Amerykanie poŚ W IA T O W A W O J N A II W C H IN A- C H 1 9 4 1 -
krwawych, sześciomiesięcznych walkach1945. Chiny, pozostające od w ielu lat
w dżungli (7 sierpnia 1942-9 lutego 1943)w stanie wojny z Japonią (patrzCHIŃSKO--
zdobyli wyspę Guadalcanal i Papuę na No - JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945), przystąpiły doII
wej Gwinei. W 1943 usunięto Japończykówwojny światowej po stronie sprzymierzo -
z Aleutów u wybrzeży Alaski. Celem kolej - nych pod koniec 1941. Większa część chiń -
nych wielkich operacji desantowych, wspo - skiego wybrzeża znajdowała się w rękach
maganych bombardowaniem z powietrzaJapończyków, w związku z czym dostawy
i ogniem artylerii z okrętów, były Wyspy dla chińskich armii w głębi kraju dostar-
 czane były Drogą Birmańską. Po odcięciu
drogi w 1942 (patrz BIRMAŃSKA KAMPANIA
1943-1945) dostawy dla Chin szły drogą lotni-
czą ponad „garbem" Himalajów, samolotami
kierowanymi przez doświadczonych pilotów
angielskich i amerykańskich. 14. Armia
Lotnicza USA założyła bazy w południo-
wo-wschodnich Chinach, z których prowa-
dziła skuteczne naloty bombowe na japoński
transport morski; szefem sztabu wojsk ame-
rykańskich przy Czang Kaj-szeku (1886--
1975) i naczelnym dowódcą lądowych i lot-
niczych wojsk sprzymierzonych na chiń-
skim teatrze działań wojennych był generał
Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946).
Wiosną 1944 Japończycy rozpoczęli nową,
wielką ofensywę. Zajęli najpierw prowincję
Honan (wojska prowincji uciekły) i ruszyli
dalej na południe wzdłuż linii kolejowej
Hankow-Kanton. Wojska japońskie prze-
mieszczały się nocą, by uniknąć „latających
tygrysów", samolotów myśliwskich P-40
„Tomahawk" pilotowanych przez Grupę
Ochotników USA w Chinach, którzy nie-
ustannie bombardowali i ostrzeliwali trasy
przemarszu wojsk japońskich. Japończycy
pokonywali każdą próbę oporu wojsk chińs-
kich. Do listopada 1944 Japończycy osiągnęli
swój cel - opanowali linię kolejową prowa-
dzącą z północnych Indochin do Pekinu
i zajęli osiem prowincji chińskich. Na półno-
cy nie uzyskali tak pomyślnych wyników,
gdyż chińska komunistyczna armia i milicja
chłopska przyjęły partyzancką taktykę walki
i nękały japońskie garnizony i twierdze. Po
zakończeniu wojny chińscy komuniści do-
magali się, by to oni odebrali kapitulację
Japończyków i przejęli ich broń. Mimo dużej
pomocy udzielanej mu przez Anglików
i Amerykanów, skorumpowany i skłócony
chiński rząd nacjonalistyczny w Zhongąin-
gu nigdy nie wystąpił ofensywnie przeciw
Japończykom, woląc zachować swe najlepsze
wojska do działań przeciw komunistom.
ŚWIĘTA WOJNA PIERWSZA ek. 590 p.n.e.
święte wojny były toczone w obronie sank-
tuarium Apollina w Delfach, stąd pochodzi
ich nazwa. Wojny wynikały zarówno z po-
budek politycznych, jak i religijnych. W pie-
rwszej wojnie brała udział Amfiktionia Del-
ficka utworzona przez państwa skupione
wokół Termopili, a później Delf w celu
prowadzenia bieżących spraw sanktuarium
oraz organizowania igrzysk pytyjskich. Woj-
na toczyła się przeciw Krissie, miastu w Fo-
kidzie, mającemu zwierzchnictwo nad Del-
fami, które jednocześnie pełniło rolę portu
świątyni. Przyczyną wojny były opłaty, ja-
kich świętokradczo domagała się Krissa od
pielgrzymów udających się do Delf. Siły
Amfiktionii obiegły miasto od strony lądu,
a flota Klejstenesa, tyrana Sykionu, zablo-
kowała port. Miasto zostało zdobyte i zbu-
rzone. W wyniku wojny Amfiktionia zyskała
pełną władzę nad sanktuarium, a Klejstenes
sławę, ponadto Fokida dostała się pod wpły-
wy tesalskich miast-państw. Druga święta
wojna ok. 449-448 p.n.e. Działania wojenne
nie były zbyt poważne, istotne znaczenie
w tej wojnie miało wmieszanie się Sparty
w sprawy Amfiktionii. Fokejczycy popierani
przez Ateny podporządkowali sobie miasto
Delfy twierdząc, że mają prawo do zarzą-
dzania nim. Amfiktionia zaprotestowała
uważając, że sprawuje władzę nie tylko nad
sanktuarium, ale także i nad miastem. Woj-
ska Sparty usunęły z Delf Fokejczyków,
o ile wiadomo, bez walki, jednakże wojska
ateńskie pod wodzą Peryklesa (ok. 495-429)
ponownie wprowadziły ich do Delf. Amfi-
ktionia, do której należały również Ateny,
oburzona była tą jednostronną akcją poli-
tyczną. Doszło w 446 do wojny spartańs-ko-
ateńskiej; w pokoju zawartym na przełomie
lat 440-445 Delfy prawdopodobnie
ogłoszono państwem niezależnym. Fokida,
która przestała być sojusznikiem Aten, wesz-
ła w skład Symmachii spartańskiej. Zimą
447-466 w Beocji w drodze zamachów stanu
obalono rząd proateńskich demokratów.
Wojska ateńskie próbujące przywrócić im
władzę zostały w 446 pobite. Trzecia święta
wojna 355-346 p.n.e. Wojna zaczęła się od
niewielkiego konfliktu, później zanosiło się
na to, że zostaną do niej wciągnięte wszyst-
kle państwa greckie. Teby oskarżyły Fokidę,
odwiecznego wroga, o uprawę ziem poświę-
conych Apollinowi. Fokida została ukarana
grzywną, podobnie jak Sparta (z opóźnie-
niem), za zajęcie tebańskiej Kadmei w 382
(patrz TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371
P.n.e.). Fokida, którą władał Filomelos (zm.
354), odmówiła zapłacenia odszkodowania;
w 355 zdobyła sanktuarium Apollina i jego
skarbiec, uzyskując potajemnie poparcie
Sparty. Nie powiodła się próba Beotów
opanowania Delf. Z inicjatywy Teban przy
poparciu Tessalów rada Amfiktionia wypo-
wiedziała Fokidzie wojnę świętą (355). Te-
bańczycy w 355 wypowiedzieli wojnę, w 354
Filomelos zwyciężył Tessalów, ale Beoci
pobili Filomełosa pod Neon w 354, Filome-
nos zginął. Przywódcą Fokidy został Ono-
marchos w 353 pobił Tessalów i ich sprzy-
mierzeńca Filipa II (382-336) króla Mace-
donii, ale w 352 ci sojusznicy odnieśli
zwycięstwo pod Tebami na Polu Krokuso-
wym. Gdy latem tego roku Fokejczyków
wsparły Sparta, Ateny i Achaja, Filip II
wycofał się ze świętej wojny. Potem wojna ta
prowadzona była na małą skalę przez Fokidę
z jednej strony, a Beocję i Lokrydę z drugiej.
W 374 Filip II posłał niezbyt liczne posiłki
do Beocji. W 347 jego wojska otoczyły armię
fokejską, która kapitulowała, po czym pod-
dała się cała Fokida. Rada Amfiktiomii pod
wpływem Filipa nakazała zburzyć jej miasta
i nałożyć na nią duże odszkodowanie. Czwa-
rta święta wojna 339-338 p.n.e. (amfissej-
ska wojna). Wojna rozpoczęła się podobnie
jak poprzednia; oskarżono Amfissę o uprawę
poświęconej ziemi i wypowiedziano jej woj-
nę w 339. Jednak wojska Amfissy odparły
siły delfijskie i Amfikitionia powierzyła
Filipowi Macedońskiemu mającemu ambi-
cje ekspansjonistyczne dowództwo naczelne.
Beoci tradycyjnie zaprzyjaźnieni z Amfissą za
namową ateńskiego przywódcy Demostenesa
(384P-322) zawarli przymierze z Atenami
przeciw Filipowi. Filip zwyciężył sojuszni-
ków pod Cheroneą (338). W wyniku pokoju
Demadesa Beocja i Ateny musiały rozwiązać
swe związki. Grecja utraciła niezależność;
w 337 wszystkie dotychczasowe przymierza
zastąpił Związek Koryncki pod hegemonią
Macedonii.
ŚWIĘTEGO BARTŁOMIEJA NOC
1572. R o d zina króla Francji Karola IX
(1550-1574) dążąc do zbliżenia z
hugenotami postanowiła doprowadzić do
ślubu przywódcy protestantów, Henryka z
Nawarry, późniejszego króla Henryka IV
(1553-1610) i Małgorzaty (1553-1615),
siostry króla. Na ów ślub przybyli do
Paryża liczni hugenoci wraz ze swymi
przywódcami. Katarzyna Medycejska (1519-
1589) zaczęła się obawiać wpływu, jaki
wywierał książę Gaspard Coligny (1519-
1572), wódz hugenotów, na jej syna, Karola
IX. Próba zaplanowanego przez Katarzynę
morderstwa Coligny'ego nie powiodła się,
doszło tylko do jego zranienia (22 sierpnia
1572). Zamach wzburzył hugenotów,
którzy zapowiadali zemstę. Katarzyna i jej
otoczenie uważając, że dojdzie do wojny
domowej, postanowili pozbawić hugenotów
ich przywódców. Nakłonili Karola, by wy-
dał rozkaz wymordowania hugenotów.
O wyznaczonej porze 24 sierpnia 1572,
w dzień świętego Bartłomieja, motłoch pary-
ski zaczął rozruchy i urządził pogrom huge-
notów; ofiarą padł między innymi Coligny.
Król rozkazał, by zaprzestano masakry, ale
mimo to fala pogromów dotarła na prowinc-
ję i utrzymywała się do września 1572.
W samym Paryżu zginęło około 3000 protes-
tantów; szacuje się, że w całej Francji ofiarą
masakry padło około 50 tysięcy ludzi. Po-
gromy przyczyniły się do wznowienia wojny
domowej między katolikami a protestantami
(patrz FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA CZWARTA 1572-
1573).
ŚWIĘTEGO JERZEGO DZIEŃ, POWSTANIE.
PatrzE STO ŃSKIEPOW STA NIE1343-1345.
ŚW IĘTEJ LIGI W OJNA 1510-1514. Poparcie
udzielone przez Francję Alfonsowi I Este
(1486-1534) w walce przeciw papieskiej
władzy skłoniło papieża Juliusza II (1443--
1513) do utworzenia Świętej Ligi państw
włoskich (łącznie z Wenecją, niedawnym
wrogiem papieża [patrz LIGI z CAMBRAI
WOJNA isos-isio], kantonami szwajcarskimi,
Hiszpanią i Anglią), w celu wspólnego
wypędzenia Francji z Italii. Do maja 1512
Liga wyparła Francuzów z Mediolanu i in-
nych miast. Po wielkim zwycięstwie sił
szwajcarsko-włoskich w bitwie pod Novarą
6 lipca 1513 Francuzi wycofali się z Włoch
i zawarli odrębne porozumienie ze Szwaj-
carią i jej sojusznikami. Śmierć papieża
Juliusza II przyczyniła się do rozpadu Ligi.
Szwajcarzy, którym przekazano Mediolan,
oddali go Maksymilianowi Sforzy (1491--
1530), ale wykorzystali chaos, jaki był
wynikiem wojny w Lombardii (północne
Włochy) i zdobyli Locarno, Lugano i Os-
solę. W 1515 nowy król Francji, Fran-
ciszek I (1494-1547), najechał Lombardię
i rozbił Szwajcarów w bitwie pod Marignano
13-14 września 1515, odzyskując Mediolan.
W traktacie pokojowym zawartym z nowym
papieżem, Leonem X (1475-1521), Fran-
ciszek uzyskał również Parmę i Piacenzę.
Wenecjanie, wówczas sojusznicy Francji,
zajęli Bergamo, Peschierę i Brescię i oblegali
Weronę w latach 1515-1516. Francja zawar-
ła pokój i przymierze ze Szwajcarią, która
zatrzymała większość przełęczy w Alpach
i przyznała Francji prawo zaciągania
w Szwajcarii wojsk najemnych.
„ŚWIŃSKA WOJNA" 1906-1909. Usiłując
zmniejszyć zależność gospodarczą od mo-
narchii austro-węgierskiej, od 1904 Serbia
zaczęła ograniczać import z Austrii i spro-
wadzać broń z Francji, zawiązała również
unię celną z Bułgarią (1905), z powodu
której towary austriackie obciążone cłem
nie miały w Serbii popytu. Przyzwyczajona
do decydującego głosu w sprawach gos-
podarczych, Austria w odpowiedzi zamknęła
w 1906 granicę dla serbskiej wieprzowiny.
Serbia, nie chcąc podporządkować się Au-
strii, pozyskała fundusze z Francji na budo-
wę nowych zakładów przetwórczych na
użytek handlu międzynarodowego, zaczęła
zamawiać surowce z rywalizujących z Au-
strią Niemiec i wywarła presję na zarządzane
przez Austrię prowincje - Bośnię i Her-
cegowinę - by udostępniły jej port handlowy
nad Adriatykiem. Rosja poparła Serbię;
wojny między Austrią, Węgrami i Rosją
uniknięto tylko dzięki ultimatum Niemiec
(1909), które zażądały, by Rosja zaprzestała
udzielać pomocy Serbii. Serbia i Austria
zawarły nowe porozumienie handlowe
(1909), ale Serbia potajemnie podjudzała
przeciwko Austrii południowych Słowian
w niedawno przyłączonej do Austrii Bośni
i Hercegowinie, co przyczyniło się do wy-
buchu ŚWIATOWEJ WOJNY I. Patrz także
BAŁKAŃSKIE WOJNY.
T
T A D Ż Y K IS T A N , W O J N A D O M O W A - W
KISTANIE l»»2. Po rozpadzie Związku Ra-
dzieckiego Tadżykistan 9 września 1991
proklamował niepodległość (w ZSRR Ta-
dżykistan od 1929 miał status republiki
związkowej). Po ogłoszeniu deklaracji nie-
podległości o władzę w Tadżykistanie ry-
walizowały zwaśnione klany północne i po-
łudniowe. Wojna klanów była także kon-
sekwencją rozpoczętej w latach osiemdzie-
siątych walki o wpływy w starych i nowych
elitach politycznych, które miały decydujący
głos w kwestii kontroli nad bogactwami
naturalnymi, najważniejszymi przedsiębior-
stwami oraz handlem. Ważnym czynnikiem
kształtującym sytuację w kraju był od końca
lat siedemdziesiątych odradzający się islam
(Islamska Partia Tadżykistanu działała
w podziemiu od 1979, oficjalnie została
zarejestrowana w 1990, liczyła podówczas
kilkadziesiąt tysięcy członków). Na począt-
ku września 1992 prezydent Tadżykistanu,
komunista Rachmon Nabijew, przedstawi-
ciel klanu północnego został obalony przez
ugrupowania antykomunistyczne, skupione
wokół partii islamskiej i demokratycznej
(przewagę mieli w nich przedstawiciele
klanów południowych). Walki pomiędzy
ugrupowaniami popierającymi Nabijewa
a islamistami przeniosły się do pozostałych
regionów kraju. Na dużą skalę dokonywano
czystek, dochodziło do rzezi przedstawicieli
wrogich klanów, zamieszkujących poza te-
rytorium własnego klanu. Zachowująca ofi-
cjalnie neutralność stacjonująca w republice
rosyjska dywizja zmotoryzowana faktycznie
wspierała oddziały Narodowego Frontu Ta-
dżykistanu (zbrojnej formacji walczącej po
T A D Ż Yobalonego prezydenta Nabijewa).
stronie
Rosja nie poparła islamsko-demokratycz-
nych struktur władzy w obawie przed utwo-
rzeniem w Tadżykistanie muzułmańskiego
państwa wyznaniowego, opartego na wzor-
cach irańskich (Tadżycy są bliscy etnicznie
i kulturowo Irańczykom, mówią językiem
farsi, należącym do nowoirańskiej grupy
językowej). W grudniu 1992 Narodowy
Front Tadżykistanu po ciężkich walkach
(przy użyciu zakupionego od wojsk rosyjs-
kich sprzętu i broni) wyparł poza granice
Tadżykistanu siły koalicji islamsko-demo-
kratycznej. Bojownicy zwycięskiego frontu
dopuścili się masowych pogromów ludności
cywilnej, wspierającej pokonanych islami-
stów, nastąpił masowy odpływ jego zwolen-
ników (głównie do Afganistanu). Według
nieoficjalnych danych podczas tadżyckiej
wojny domowej zginęło 60-100 tysięcy lu-
dzi. Od 1993 w Tadżykistanie pełni służbę
kontyngent pokojowy Wspólnoty Niepodle-
głych Państw (na bazie stacjonujących w sto-
licy Tadżykistanu Duszanbe formacji rosyjs-
kich). Prowadzone pod auspicjami ONZ
rozmowy pokojowe doprowadziły do podpi-
sania porozumień pokojowych w 1997, które
umożliwiły udział we władzach przedstawi-
cielom opozycji islamskiej oraz przyczyniły
się do ustabilizowania sytuacji w republice.
TAIRA l MINAMOTO WOJNA. Patrz GEMPEI
W O JN AH 8 0 -U 85 .
TAJÓW WOJNA 1371-1378. W 1371 król
Ajutthai (królestwo Tajów w południowo--
środkowym Syjamie) Boromoradża I (zm.
1388) poprowadził wyprawę wojenną na
północ w celu odzyskania władzy nad Suk- Muangma (1373-1411). Jego wuj, książę
hothai, małym królestwem Taj ów, które Phrohm, spiskował dążąc do przejęcia tronu,
podupadło za panowania Tammaradży II a gdy mu się to nie udało, wezwał na pomoc
(zm. 1409) i zostało opanowane przez po - Boromoradżę I (zm. 1388), króla Ajutthai
wstańców. Chcąc uniknąć ewentualnej -in (królestwo Tajów w południowym Syjamie).
terwencji Chin, Boromoradża posłał do Boromoradża wysłał wojsko żywiąc skrytą
Nankinu prezenty dla chińskiego cesarza. nadzieję na objęcie panowania w Cziang
W 1372 wojska Boromoradży zdobyły mias ta Maju. Wojska przeciwników spotkały się
Muang Nakhon, Phangkha i Sengczarao,a w bitwie pod Sen Sanuk, w pobliżu miasta
w następnym roku ruszyły do Czakangrao. Z Cziang Maj. Zwyciężyły wojska Sen Muan-
rozkazu Boromoradży zabito tam wodza Sai gmy, a wojska Ajutthai wycofały się do
Keo (zm. 1373) i wyparto armię innego kraju. Sen Muangma i jego wuj rozwiązali
wodza, Kham Henga. Ajutthaja przerwała dzielące ich problemy; Phrohm został włą -
działania na dwa lata, później Boromoradża czony do królewskiej świty, a w dowód
wrócił do zbuntowanego Sukhotai, opano - przyjaźni dał siostrzeńcowi świętą statuę
wał miasto Phitsanulok i wziął do niewoli Buddy, którą skradł władcy Kamphaeng
jego dowódcę Khun Sam Keo (zm. ok. Phetu. Władca Kamphaeng Phetu protes -
1376) oraz wielu mieszkańców miasta. tował przeciw tej kradzieży i okupacji jego
W 1376 Boromoradża zaatakował Czakang - miasta przez wojska księcia Phrohma; z po
-
rao, bronione przez wojska Kham Henga, mocą przyszedł mu Boromoradża - popro -
który nie zawarł sojuszu z królestwem Ta- wadził wojska i zdobył Kamphaeng Phet,
jów Cziang Maj. Król Cziang Maju miał ale zmarł w drodze powrotnej, w 1388. Dwa
nadzieję, że zapewni bezpieczeństwo swemu lata później Sen Muangma wyruszył z woj -
królestwu, zachowując królestwo Sukhotai skami pod pozorem pomocy dla królestwa
w charakterze neutralnego państwa buforo - Tajów, Sukhothai (środkowy Syjam) w od -
wego między Cziang Majem i Ajutthaja. zyskaniu niezależności od królestwa Ajut -
Sprzymierzone siły usiłowały bez powodze - thai. Król Sukhothai Tammaradża II (zm.
nia wpędzić wojska Ajutthai w zasadzkę; 1409), dowiedziawszy się o zamierzonym
żołnierze sprzymierzonych zginęli w bitwie przejęciu jego królestwa przez Cziang Maj,
w pobliżu Kamphaeng Phet. Wódz Suk - wystąpił przeciw Sen Muangmie i pokonał
hotai, Thao Phadong, uszedł z życiem, go; by uniknąć niewoli Sen Muangma
pokonany został w kolejnej bitwie, w której uciekł niesiony na plecach przez dwóch
do niewoli dostało się wielu dostojników służących.
państwowych Sukhotai. W 1378 Boromora -
dża ponownie obiegł Kamphaeng Phet. TAJÓW W OJNA 1411. Po śmierci króla
Tym razem Tammaradża przyjął warunki Cziang Maju (królestwo Tajów w północnej
pokojowe - kapitulacja i zrzeczenie się części Syjamu) Sen Muangmy (1373-1411),
terenów zachodnich wraz z Kamphaeng między dwoma jego synami, księciem Sam
Phet na rzecz Ajutthai. Tammaradża uznał Fangkenem (zm. 1442) i księciem Ji Kum-
zwierzchnictwo Ajutthai nad Sukhothai (ze kamem (wzmian. 1411-1420), wybuchł spór
stolicą w Phitsanulok) i pozostał przy wła - o następstwo tronu. Ji Kumkani poprosił
dzy. Patrz takżeKHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNY ok. o pomoc króla Ajutthai (królestwo Tajów
1352-1444. w środkowym Syjamie) Intharadżę I (zm.
1424). Król wysłał armię pod komendą
TAJÓ W W O JNA 1387-1390. W 1387 na swego wasala, króla Sukhotai Tammaradży
tron Cziang Maju, królestwa Tajów położo - III (zm. 1419), miała ona osadzić Ji Kum-
nego w górzystej i porośniętej lasami części kama na tronie Cziang Maju. Wojska Tam -
północnego Syjamu, wstąpił 14-letni Sen maradży zbudowały w pobliżu miasta Pha-
yao ziemny fort na wzgórzu, z którego przesuwały się dalej, biorąc po drodze jeń-
miano korzystać przy oblężeniu i ostrzale ców, aż wreszcie powstrzymały ich siły
Phayao. Przeciwnicy stoczyli bitwę, w której Cziang Maju. Laotańscy szpiedzy Cziang
obie strony podobno użyły armat. Obrońcy Maju, którzy przeniknęli w szeregi wrogiej
Phayao przetopili brązowe płyty i z nich armii, obcięli ogony słoniom przeciwnika
wykonali armatę, odparli ataki i zniszczyli wywołując popłoch wśród zwierząt. W czasie
fort wzniesiony przez wojska Tammaradży. trwającego chaosu żołnierze Cziang Maju
Krótko potem wojska Ajutthai rozpoczęły przypuścili atak i pokonali przeciwników.
oblężenie stołecznego miasta Cziang Maju, Boromoradża zachorował i wrócił do kraju.
które zaciekle odpierało wszystkie ataki, W 1448 ponownie wyprawił się przeciw
wreszcie Sam Fangken zaproponował, by Cziang Majowi, zmarł w czasie kampanii.
spór o sukcesję rozstrzygnąć pojedynkiem
między dwoma wojownikami - jednym TAJÓW W OJNA 1451-1456. Dążąc do za-
z Cziang Maju, a drugim z Ajutthai. Ji władnięcia małym królestwem Cziang Maj
Kumkam zgodził się zrezygnować z tronu na północy, Boromotrailokanath (zm. 1488),
w razie przegranej jego wojownika (z Ajut- król powiększonej Ajutthai (królestwo Ta-
thai). Po kilku godzinach pieszej walki, jów w Syjamie środkowym), wzmocnił jej
zawodnik Ajutthai został ranny w stopę siły wojskowe. W 1451 w dawnym króle-
i zwycięzcą ogłoszono jego przeciwnika stwie Sukhotai wybuchło powstanie przeciw
z Cziang Maju. Wojska Ajutthai rozpoczęły panowaniu Ajutthai. Wódz miasta Sawank-
odwrót z Cziang Maju, po czym ruszyły na halok i inni mieszkańcy poprosili Sri Sut-
północ i zdobyły miasto Cziang Maj. Wzięli hamtiloka (1411-1487), króla Cziang Maju,
tam do niewoli wielu mieszkańców, którzy o pomoc w odzyskaniu niepodległości. Speł-
zostali w Ajutthai niewolnikami (odszkodo- niając tę prośbę, wojska Cziang Maju wkro-
wanie za koszty prowadzenia wojny). czyły do Sukhothai, ale zostały zmuszone
do odwrotu. Ofensywa Ajutthai zakończyła
TAJÓW WOJNA 1442-1448. Książę Czao się okupacją Cziang Maju (1452). Następnie
Lok (1411-1487) zmusił ojca, króla Cziang do wojny przystąpił laotański król Luang
Maju (królestwo Tajów w północnej części Prabangu, Sai Tiakaphat (zm. 1479?), który
obecnego Syjamu) Sam Fangkena (zm. zmusił Ajutthaję do wycofania się, a Cziang
1442), do abdykacji i sam objął tron jako Maj do obrony. Później armia Cziang Maju
król Sri Suthamtilok. Dziesiąty syn Sam najechała Ajutthaję i na krótko zajęła Kam-
Fang Kena, książę Czao Dżoi (zm. ok. phaeng Phet, po czym na pewien czas
1446), odmówił poparcia przewrotu doko- działania wojenne ustały.
nanego przez brata, sprowadził ojca do
miasta Muang Fang i rozpoczął walkę o wła- TAJÓW WOJNA 1461-1464. Gdy spiskujący
dzę. Gdy Sri Suthamtilok zdobył Muang władca miasta Sawankhalok (pod jarzmem
Fang, Czao Dżoi opuścił ojca i uciekł do Ajutthai) opuścił miasto i został naczel-
Thoen, gdzie namówił gubernatora miasta nikiem miasta Phayao w Cziang Maju,
do szukania pomocy w królestwie Ajutthai, wybuchły na nowo działania wojenne mię-
na południu. Król Ajutthai Boromoradża II dzy sąsiadującymi i rywalizującymi ze sobą
(zm. 1448), dążący po powiększenia zakresu królestwami - Ajutthają i Cziang Majem.
swoich wpływów, z zadowoleniem ruszył W 1461 wojska Sri Suthamtiloka (1411--
z wojskami na pomoc Czao Dżoi, ale jego 1487), króla Cziang Maju, najechały ziemie
akcja była spóźniona - przed nadejściem Ajutthai i ruszyły na południe, by zająć
odsieczy siły Sri Suthamtiloka przystąpiły Sukhothai i rozpocząć oblężenie Phitsanu-
do ataku i zabiły księcia Czao Dżoi oraz loku. Uderzenie Chińczyków z prowincji
gubernatora miasta. Wojska Boromoradży Junan na Cziang Maj zmusiło Sri Suthama-
tiloka do wycofania wojsk z Ajutthai. w ten sposób uchronić się przed nieprzyja-
W 1463 król Boromotrailokanath (zm. cielem. W 1507 król Cziang Maju Ratana
1488), dążąc do scentralizowania i zacieś- rozpoczął atak na terytorium Ajutthai, ale
nienia kontroli wojskowej, przeniósł stolicę jego wojska zostały pokonane w ciężkiej
Ajutthai do Phitsanoluku. Wojska króla bitwie niedaleko Sukhothai i musiały się
odparły następną inwazję Cziang Maju na wycofać. Następnego roku Ajutthają doko-
Ajutthaję, udaremniły przejęcie Sukhothai nała najazdu na Cziang Maj; po zajęciu
i odrzuciły najeźdźców daleko poza granice Phrae najeźdźcy przegrali krwawą bitwę
własnego kraju. W stoczonej przy blasku w pobliżu miasta i musieli się wycofać. Nie
księżyca bitwie pod Doi Ba (1463) korzys- powiódł się również najazd Ajutthai w 1510.
tające ze słoni wojska Cziang Maju wpędziły Potyczki ciągnęły się przez pięć lat, po
Ajutthańczyków w bagno i zmusiły do czym wojska Cziang Maju zaatakowały Suk-
odwrotu. Pokój przywrócono w 1464. hothai i Kamphaeng Phet na południu.
Król Ajutthai Rama Thibodi II (1472-1529)
TAJÓW W OJNA 1474-1475. Rozmowy dyp - i jego dwaj synowie podjęli szeroką ofen-
lomatyczne między rywalizującymi króle- sywę, wypędzili nieprzyjacielskie wojska
stwami Ajutthają i Cziang Majem, podejmo- z kraju i nacierali na nie aż do rzeki Wang
wane w celu rozwiązania spornych spraw, w pobliżu Lampungu, gdzie Rama Thibodi
doprowadziły jedynie do trwającego sześć lat wygrał bitwę, a potem złupił Lampung
rozlewu krwi, najazdu Ajutthai na Cziang Maj i zabrał cenny posąg Buddy. Ajutthają uzys-
i zajęcia jego terytorium. Wojska Cziang Maju kała w tej kampanii poważną pomoc Por-
poniosły porażkę; w 1475 król tego kraju Sri tugalii (armaty i korpus szkoleniowy).
Suthamtilok (1411-1487) zaproponował po- W chwili śmierci Ramy Thibodi wojska
kój. Formalnego porozumienia pokojowego Cziang Maju były wyparte z Sukhothai
nie zawarto, jednak działania wojenne prze- i innych miast Ajutthai. Patrz także SYJAM-
rwano na około 10 lat. Później Sri Suthamti- SKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.
lok zabił wysłanników Ajutthai, najazd Ajut-
thai na Cziang Maj nie wyjaśnił sytuacji TAJÓW W OJNA 1660-1662. W 1659, w po-
(1486) i wreszcie walki przerwała śmierć Sri ścigu za Yong Li (zm. 1662), pretendentem
Suthamtiloka. do chińskiego tronu z dynastii Ming, armia
dynastii mandżurskiej (King) zaatakowała
TAJÓW WOJNA 1492. Powodem wznowie- birmańską stolicę Awę (patrz BIRMAŃSKO--
nia wojny między królestwami Ajutthają CHIŃSKA WOJNA 1658-1661). Obawiając się
i Cziang Maj był tym razem kryształowy upadku Awy, król Birmy, który schronił się
posąg Buddy, własność Cziang Maju, skra- w Cziang Maju (miasto Tajów), poprosił
dziony przez syna króla Ajutthai, gdy był o pomoc króla Ajutthai (Syjamu), Narai
on w Cziang Maju kapłanem Buddy. Mimo (1632-1688). Monowie, którzy podnieśli
żądań Cziang Maju posągu nie zwrócono, bunt w Dolnej Birmie, również starali się
wobec czego Phra Jot (wzmian. 1487-1495), o pomoc Narai. Gdy Chińczycy przerwali
król Cziang Maju, zaatakował Ajutthaję atak i wycofali się, dygnitarze Cziang Maju
i zmusił króla Ramę Thiboldiego II próbowali odwołać prośbę o pomoc, ale siły
(1472-1529) do zwrotu zabranego przez Ajutthai były już w drodze (Narai miał
syna posągu. nadzieję przejąć zajmowane przez Birmę
terytorium Cziang Maju). Wojska Ajutthai
TAJÓW WOJNA ek. 1500-1529. Małemu zdobyły i splądrowały miasto Cziang Maj
królestwu Tajów, Cziang Majowi zagrażało (1662), a następnie rozpoczęły kampanię
większe od niego królestwo Ajutthają. w Dolnej Birmie. W 1664 mieszkańcy
Cziang Maj przyjęło agresywną postawę, by Cziang Maju zbuntowali się, wypędzili Ajut-
thańczyków i przywrócili panowanie Birmy,
które trwało do 1727. Patrz także SYJAM -
SKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662.
TAJPINGÓW POWSTANIE 1850-1864.
W 1850 mandżurscy władcy Chin (dynastia
King) wydali rozkaz, by wojska cesarskie
zlikwidowały stowarzyszenie religijne, któ-
rego prawdy wiary wywodziły się po części
z doktryny protestanckiej. Armia cesarska
doznała poważnej porażki, a ruch religijny
zapoczątkowany i prowadzony przez uczo-
nego Hong Xiuquana (1813-1864) prze-
kształcił się szybko w powstanie przeciw
Mandżurom. Ruch przyciągnął rzesze nie-
zadowolonych mieszkańców południowych
Chin, ale początkowo jego uczestnicy byli
słabo uzbrojeni. W 1852 członkowie ruchu
zdobyli arsenał w Yuezhou (Yoyang). Pozys-
kawszy broń, zajęli dolinę Jangcy i zdobyli
Nankin, gdzie Hong Xiuquan proklamował
nową dynastię Tajping, czyli Najwyższego
Spokoju. Wojska cesarskie i prowincjonalne
nie były w stanie powstrzymać jego stron-
ników, którzy siali spustoszenie na całym
obszarze południowych Chin. W 1860 obce
mocarstwa, które w wyniku pierwszej i dru-
giej OPIUMOWEJ WOJNY wymusiły na
Chińczykach ogromne ustępstwa, uznały,
że w imię własnych interesów muszą przyjść
Mandżurom z pomocą. Pewien oficer mary-
narki amerykańskiej zorganizował małą ar-
mię na sposób zachodni, która dzięki od-
noszonym sukcesom zyskała nazwę „Wiecz-
nie Zwycięskiej Armii". W 1862 na jej czele
stanął oficer brytyjski, Charles George Gor-
don (1833-1885) i pod jego dowództwem
armia ta odbiła kilka ufortyfikowanych
miast. Do zdławienia powstania przyczyniły
się także dwie armie chińskie, zebrane
i dowodzone przez ochotników. W lipcu
1864 wzięto szturmem Nankin, a rok póź-
niej opanowano ostatnie ośrodki oporu.
Większość zamożnych niegdyś obszarów
Chin leżała w ruinie, a miliony ludzi zginęły
w czasie powstania, które głęboko wstrząs-
nęło dynastią King i niewątpliwie stało się
jednym z najpoważniejszych wydarzeń
w dziewiętnastowiecznej historii Chin. Patrz
także NIEN POWSTANIE 1853-1868.
TAJSON ÓW POW STA NIE. Patrz W lETNAM -
SKA WOJNA DOMOWA 1772-1802.
TALAMBO, INCYDENT W TALAMBO 1862.
Peruwiańscy robotnicy rolni na hacjendzie
w Talambo (Peru) napadli na grupę imig-
rantów baskijskich. Rząd hiszpański wyde-
legował do Peru wicekróla z żądaniem od-
szkodowania. Rząd peruwiański nie przyjął
Hiszpana. Gdy negocjacje zawiodły, eskadra
hiszpańska zajęła w 1864 peruwiańskie wy-
spy Chincha, na których pozyskiwano cenny
nawóz naturalny. Prezydent Peru zgodził
się wówczas z żądaniami Hiszpanii i zapłacił
3 miliony peso na zwrot wysp (1865). Ustęp-
stwo to wzbudziło gniew większości Peru-
wiańczyków i doprowadziło do obalenia
prezydenta przez generała Mariano Ignacio
Pradę (1826-1901). Patrz także HISZPAŃSKO-
-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866.
TARANAKI WOJNA PIERWSZA 1860-1861.
W 1859 jeden z podrzędnych wodzów ludu
Maori (Maorysi) w regionie Taranaki na
Wyspie Północnej (Nowa Zelandia) sprzedał
Europejczykom ziemie nad rzeką Waitara,
nie uzyskawszy zgody członków plemienia,
które potem nie chciało uznać konfiskaty
tych ziem. Na początku 1860, Anglicy, nie
zwracając uwagi na weto przewidziane w trak-
tacie z Waitangi (patrz WAIRAU MASAKRA 1843),
zaatakowali pa (warownie) Maori, początko-
wo bez powodzenia. W 1861 Anglicy zdobyli
w końcu warownię Te Arei Pa, zawarli
rozejm i pozwolili Maori zatrzymać ziemie
w Tataramaika, które były własnością Euro-
pejczyków. Mimo rozejmu z 1861, aż do
1872 trwały sporadyczne potyczki, w wyniku
których Maorysi stracili dalsze ziemie, do-
szło do rozprzężenia społeczności Maory-
sów, ich liczebność spadła o 54% (zginęło
ponad 50 tysięcy osób). Ten 12-letni okres,
określany często jako druga wojna Maory-
sów, zbiegł się w 1863 oraz w 1864 z drugą
i trzecią wojną Taranaki. Druga wojna TE BAŃ SK O -SPA R TA Ń SK A W O JNA 379-371
Taranaki 1863-1864 (wojna Waikato). Woj - p.n.e. Teoretycznie na mocy pokoju króle -
nę z Maori podjęto w kwietniu 1863 po wskiego z 386 (patrzKORYNCKAWOJNA 395--387
tym, jak gubernator Nowej Zelandii, sir p.n.e.) greckie miasta-państwa miały auto -
George Grey (1812-1898), zbudował drogę, nomię, tyrańskie zwierzchnictwo sprawo
-
z której zaatakować można było upragnione wała Sparta, zawsze gotowa, by przypodobać
przez Europejczyków obszary w dolinie się Persji. Głównym przeciwnikiem Sparty
rzeki Waikato (Wyspa Północna). Wojska były Teby, które Sparta rozmyślnie prowo -
rządowe wyparły Maorysów z terenów w Ta- kowała, przyznając autonomię innym mias -
taramaika, oblegały warownie Maori, wyko - tom beockim, zajmując w 382 Kadmeę,
rzystując w walce kanonierki i oddziały tebańską cytadelę, wywołując bunty, a -po
strażników leśnych. Maori przeszli do wojny tem je tłumiąc oraz zajmując w 379 Olint
partyzanckiej. Zwycięstwa Anglików pod w celu zablokowania pomocy Aten i Chalkis
Meremere i Rangiriri (1863) oraz Orakau dla Teb. Tebańczycy odzyskali Kadmeę
Pa (1864) doprowadziły do zakończenia w 379, pokonali idące na odsiecz dwie armie
działań wojennych w regionie Waikato, Sparty i zawarli w 378 obronne przymierze
jednakże walki na Wyspie Północnej trwały z Atenami. Od tej chwili zaczął się szybki
d o 1 8 7 2 . T rz e c ia w o jn a T a r an ak i upadek potęgi Sparty; powstał drugi Zwią -
1864-1872. Słynny maoryski Hau Hau - re- zek Ateński oparty na zasadach niezawisło -
ligijno-wojenny kult szerzący się wśród ści członków. Sparta przeprowadziła najazdy
wojowników, którego wyznawcy uważali, że na Beocję w 377 i 376. W 371 pod naciskiem
są odporni na kule - spowodował znaczne Persji doszło do zawarcia ogólnogreckiego
straty w szeregach wojsk brytyjskich. Po traktatu pokojowego, nie uznającego -ist
zwycięstwie pod Orakau Pa w drugiej wojnie nienia Związku Beockiego (Związek Beocki
Taranaki rząd pragnął zawrzeć pokój, ale nie zaakceptował tego traktatu). Sparta
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska wszczęła wojnę, chcąc zmusić Związek Beo -
chciała pozyskać dodatkowe obszary, wobec cki do uznania traktatu, poniosła jednak
czego walka trwała nadal; warunki traktatu klęskę w bitwie pod Leuktrami (371). -Po
w Waitangi poszły w zapomnienie. W 1865 wstania doprowadziły do rozpadu utworzo -
Anglicy odnieśli zwycięstwo pod Weroroa nego przez Spartę Związku Peloponeskiego,
Pa, ale w 1868 następny religijno-wojenny doszło do utworzenia Związku Arkadyj -
kult, Ringatu, przerwał ich sukcesy i spra - skiego. Teby stały się dominującym w Grecji
wił, że wszystkie działania kolonialistów miastem-państwem.
zostały wstrzymane. Do 1872 wojna prze -
kształciła się w konflikt, w której szale T E K S A S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O Ś Ć
zwycięstwa nie przechylały się na żadną 1836 (teksaska rewolucja). Do 1836 w Tek -
stronę. Gdy w wyniku całkowitego wyczer - sasie, należącym wówczas do Meksyku, osie
-
pania sił obie strony przerwały działania, dliło się około 30 tysięcy Amerykanów.
społeczność Maori była tak wyniszczona, że Meksyk spróbował później powstrzymać
jedynie terytorium King Country w Nowej imigrację Amerykanów i wprowadzić w -Te
Zelandii pozostało dla Europejczyków -za ksasie bardziej zcentralizowaną władzę. Mie -
mknięte. Do końca XIX w. nie widać było szkańcy Teksasu podnieśli bunt i 2 marca
żadnych oznak wychodzenia Maori z kry - 1836 ogłosili niepdległość. W celu stłumie -
zysu wywołanego wojną. Patrz takżeMAO- nia buntu do Teksasu wkroczył generał
RYSÓW WOJNA 1844-1847. Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876)
na czele 5-tysięcznego oddziału wojska. 182
TATARSKIE PODBOJE l NAJAZDY. Patrz mieszkańców Teksasu przez 12 dni wiązało
MONGOLSKIEPODBOJE i NAJAZDY. wojska meksykańskie pod Alamo, w San
Antonio, nim zostali wreszcie pokonani nim ruszyły wojska Teodoryka, które przez
i zabici. Wkrótce w pobliżu Goliad poddał trzy i pół roku oblegały Rawennę. W końcu
się oddział teksański liczący około 400 ludzi, blokada morska Ostrogotów zmusiła Odoakra
z których ponad 300 zostało zamordowa- do zawarcia traktatu pokojowego (27 lutego
nych. W odpowiedzi na wezwanie „Pamię- 493), zgodnie z którym Odoaker i Teodoryk
tajcie o Alamo! Pamiętajcie o Goliad!" mała mieli wspólnie panować w Italii. Gdy tuż
armia teksaska pod komendą generała Sa- potem oczekiwał wraz z synami i wodzami na
muela Houstona (1793-1863) pokonała 21 ucztę, został zdradziecko ujęty i natychmiast
kwietnia 1836 żołnierzy meksykańskich zamordowany przez ludzi Teodoryka. Teodo-
w bitwie pod San Jacinto. Wzięty do niewoli ryka obwołano jedynym władcą Italii; pano-
generał Santa Anna musiał podpisać porozu- wał długo, choć nigdy nie został oficjalnie
mienie, które uznawało niepodległość Tek- uznany przez cesarza wschodniorzymskiego.
sasu. Później Meksyk unieważnił to porozu-
mienie, jednak nie poczynił żadnych kro- T E U T O B U R S K I L A S , B IT W A W T E U T O B U R -
ków, by odzyskać władzę w Teksasie, który SKIM LESIE 9 n.e. Rzymianie starali się
został niepodległą republiką i dążył do opanować tereny Germanii między Renem
przyłączenia się do Stanów Zjednoczonych. i Łabą. W 6 n.e. wysłano tam Publiusza
Kwintiliusza Warusa (zm. 9 n.e.), rzymskie-
T E O D O R Y K A W O J N A Z O D O A K R-E Mgo4 89 -
wodza, który miał zarządzać tą częścią
493. Ostrogoci (Goci wschodni), lud po- Germanii i dowodzić trzema legionami
chodzenia germańskiego, pod wodzą króla i wojskami pomocniczymi. Arogancki i po-
Teodoryka Wielkiego (454P-526) teoretycz- zbawiony taktu Warus przedwcześnie obło-
nie sprzymierzeńcy Bizancjum, prowadzili żył Germanów podatkami i uraził Arminiusa
dokuczliwe najazdy na prowincje wschod- (Hermanna) (18 p.n.e.?-9 n.e.), dowódcę
niego cesarstwa rzymskiego. Cesarz wschod- oddziału germańskiego w armii rzymskiej,
niorzymski Zenon (426-491), chcąc pozbyć obywatela rzymskiego i wodza germańskiego
się Ostrogotów, mianował Teodoryka na- plemienia Cherusków. Zorganizował on po-
miestnikiem cesarskim Italii i polecił mu, wstanie i Warusa, który skoncentrował
by wyruszył do Italii i wypędził z niej w końcu lata 9 n.e. trzy legiony i wojska
Odoakra (Odowakra) (434P-493), który po- pomocnicze zwabił do Lasu Teutoburskłego.
zbawił tronu ostatniego cesarza zachodnio- W lesie (prawdopodobnie w pobliżu obecne-
rzymskiego (patrz RZYMU UPADEK 470) i został go Detmold w Niemczech) wozy taboru
władcą Italii. Na czele ponad 150 tysięcy ugrzęzły w bagnie, tarasując drogę; wówczas
Ostrogotów, Teodoryk przekroczył w 489 zaatakowali Germanie zaskoczonych Rzy-
Alpy Julijskie, wtargnął do północnej Italii mian i osaczyli ich. Warus bezskutecznie
i pobił Odoakra w 489 pokonał go w bitwie usiłował przebić się na zachód. W trzydnio-
nad Soczą (Sontius, Isonzo) oraz w bitwie wych walkach rozbito armię rzymską. Upo-
pod Weroną. Odoaker uciekł do swej stolicy, korzony Warus popełnił samobójstwo. Klęs-
Rawenny, będącej miastem niemal nie do ka Rzymian zmusiła Augusta (Oktawiana)
zdobycia, uzyskał posiłki z południa i w 490 (63 p.n.e.-14 n.e.) do przyjęcia Renu za
dokonał udanego wypadu na oblegające wschodnią, a Dunaju za północną granicę
Rawennę wojska Teodoryka. Pobici Ostro- germańskich posiadłości cesarstwa i rezyg-
goci ścigani przez Odoakra cofnęli się do nacji z granicy na Łabie. Patrz RZYMSKIE
Pawii (połowa armii Odoakra walczyła WOJNY NA GRANICY PÓŁNOCNEJ 24 p.n.e.-ia n.e.
z wojskami wizygocko-burgundzkimi, które
najechały wówczas Italię), ale 11 sierpnia TIANJIN, MASAKRA W TIANJINIE 1870.
490 wygrali bitwę nad rzeką Addą. Odoaker Wielu chińskich dostojników oraz wyznaw-
znowu wycofał się do Rawenny, w ślad za ców licznych religii istniejących w Chinach
nie znosiło białych misjonarzy chrześcijań- wiele funkcji rządowych, zwłaszcza sprawy
skich, którzy w połowie XIX w. licznie związane z finansami i wojskiem.
ściągali do ich kraju. W celu podburzenia
ludu szerzono pogłoski, że cudzoziemcy są TIM O LEO N A W O JN A 344-339 p.n.e. M ając
czarownikami. Francuskie szarytki prowa- dość ciężkich rządów tyrana Dionizjusza II
dzące sierociniec w Tianjinie dawały zwykle (zm. 344), obywatele Syrakuz zwrócili się
małą nagrodę pieniężną za przyprowadzenie o pomoc do Koryntu, miasta-założyciela
do sierocińca bezdomnych i porzuconych Syrakuz. Do walki z Dionizjuszem i popie-
dzieci. Stało się to powodem plotek; mó- rającego go tyrana Leontinoj (Lentini),
wiono, że siostry wykorzystują dzieci, pory- Korynt wysłał Timoleona, znanego jako
wają je i używają podczas obrzędów magicz- „bicz na tyranów". Timoleon w 344 po
nych. 21 czerwca 1870 rozwścieczony tłum przybyciu na Sycylię pobił sprzymierzonego
z urzędnikiem miejscowych władz na czele z Kartaginą Hiketasa, co do którego miał
zebrał się pod sierocińcem. Konsul francu- uzasadnione podejrzenie, że dąży do tyranii.
ski, chcąc rozproszyć tłum, kazał swoim Zawarł porozumienie z Dionizjuszem ob-
strażnikom strzelać. Chińczycy wdarli się lężonym w Syrakuzach przez Hiketasa. Ty-
do sierocińca, spustoszyli go, zabijając przy ran zrzekł się władzy, a Timoleon w Syra-
okazji 18 cudzoziemców, w tym konsula kuzach wprowadził rządy umiarkowanej
i 10 sióstr. W Rzymie i Paryżu wybuchła oligarchii. Musiał również prowadzić roz-
burza protestów, okręty zachodnich mo- poczętą wcześniej walkę z potężną Kar-
carstw popłynęły do Tianjinu. Francja do- taginą. W 343 doprowadził do zaniechania
magała się surowych kar dla odpowiedzial- oblężenia Syrakuz przez Hiketasa i Kar-
nych za zajścia; 16 Chińczyków stracono, tagińczyków. W 341 zwyciężył silną armię
a rząd chiński złożył oficjalne przeprosiny. kartagińską nad rzeką Krimiskos i odzyskał
utracone wcześniej miasta Akragas, Galę
TIEPO LA R EBELIA 1310. W ielka Rada spra
- oraz Camarinę (patrz HANNIBALA SPUSTOSZENIE
wująca rządy w Wenecji stała się z czasem AKRAGAS 400 p.n.e.; HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e.).
instytucją w najwyższym stopniu oligar- Zawarto pokój w 339, który trwał prawie 30
chiczną; członkostwo w niej było przekazy- lat; zerwany został przez AGA-TOKLESA
wane dziedzicznie. Odsunięci od wpływu WOJNĘ Z KARTAGINĄ. W 337
na decyzje rządowe Wenecjanie podnieśli zwyciężył Timoleon greckich tyranów
w 1300 bunt, który jednak zakończył się Sycylii.
klęską, a jego przywódców powieszono.
Dziesięć lat później Bajamonte Tiepolo (zm. TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399.
1328) wraz z patrycjuszowskim rodem Qu- Podobnie jak Czyngis-chan (1167P-1227)
erini zawiązał spisek w celu przejęcia wła- Timur (1336-1405), wódz turecko-mongol-
dzy. Gdy spisek wyszedł na jaw, jego uczes- ski, rzadko prowadził wojny bez formalnego
tnicy musieli rozpocząć działania przed powodu. Oficjalnie wystąpił przeciw Delhi
zakończeniem przygotowań; 15 czerwca z zarzutem, że faworyzuje się tam wyznaw-
1310 zajęli piazza (plac miejski). Wojska ców innych religii niż islam; w rzeczywis-
doży, Pietra Gradenigo (1249-1311) szybko tości skorzystał z dynastycznych waśni suł-
stłumiły rebelię. Ujęto i stracono przywódcę tanatu i toczących się w całych Indiach
spisku z rodu Querini, natomiast Tiepolo walk muzułmańsko-hinduskich. Zgodnie
zdołał uciec. Wielka Rada powołała następ- z mongolską tradycją wkroczył do Indii od
nie tajny trybunał, radę dziesięciu, rzekomo strony Afganistanu, zbudował most na ło-
do „ochrony" republiki przed spiskami oraz dziach dla przeprawy przez Indus i w czasie
do tropienia buntowników. W 1335 trybunał niespiesznego marszu na wschód splądrował
został instytucją stałą i stopniowo przejął Pendżab. Celem Timura było Delhi i jego
bogactwa. Do oblężenia miasta nie doszło; cając przez Dagestan w 1396 spotkał się tam
wojska Timura wygrały bitwę pod miastem ze zbrojnym oporem, który stłumił. Po
(17 grudnia 1398) i wzięły wielu jeńców. ośmiu miesiącach wypoczynku Timur wró -
Timur triumfialnie wkroczył do Delhi, -na cił z wojskiem do swej stolicy, Samarkandy,
stępnego dnia został osadzony na tronie by przygotować się do wyprawy na Indie
i ściągnął okup. Jednak wkrótce sytuacja (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399).
uległa pogorszeniu; żołnierze Timura gra -
bili i gwałcili bez umiaru. Uwięziono i stra
- TIMURA PODBOJE 1360-1405.Timur
cono mieszkańców miasta, stracono również Lang („Timur kulawy"), w Europie zwany
jeńców w czasie bitwy pod Delhi - w sumie Tamerlanem (1336-1405), uważany jest cza -
zginęło od 50 tysięcy do 80 tysięcy ludzi. sem za potomka Czyngis-chana (1167?- -
Następnie Delhi spalono. Po 10 dniach 1227), ale w rzeczywistości nie był Mon -
zdobywcy nie śpiesząc się odeszli, prowa - gołem, lecz Turkiem z plemienia Barłasów.
dząc wozy pełne skarbów oraz wziętych do Był konserwatywnym muzułmaninem, ale
niewoli rzemieślników, którzy mieli -od tolerował inne wyznania. Podobnie jak
budować leżący w ruinie główny meczet Czyngis-chan, był analfabetą obdarzonym
w Samarkandzie. Wojska Timura szły gra - żywą inteligencją, ale brakowało mu cierp -
biąc po drodze, spustoszyły Lahaur, przeszły liwości, by zajmować się administracją pań -
Indus i wróciły do kraju. Zdewastowane stwa. Syn tureckiego wodza, wychowany
Delhi nawiedziła zaraza i głód (wg histo - był w tradycjach imperium Ilchanów (Hu-
ryków przez dwa miesiące w mieście nie lagidów), które właśnie się rozpadło, stoso -
widać było najmniejszego ruchu). Jednak wał sztukę wojenną wzorującą się na mon -
w północnych Indiach żywa była pamięć golskiej i jak Mongołowie potrafił manipu -
o T i m u r z e ; j e g o p ra w n u k B a b u r lować przeciwnikami. Turcy wchodzący
(1483-1530) w 1526 założył w Indiach w skład jego armii stali się wytrawnymi,
wielką dynastię Mogołów. zdyscyplinowanymi i brutalnymi zdobyw -
cami. Timur znany jest z charakterystycz
-
T IM U R A N A J A Z D N A R U Ś l T E R E N Y nego
Z Ł O dla
T E JMongołów okrucieństwa w prowa
-
ORDY1395-1396.Po zwycięstwie nad To- dzeniu wojen, które prowadził od młodości.
chtamyszem (zm. 1406) nad rzeką Terek Był władcą Keszu w Transoksanii (obecnie
(1395) (patrz TIMURA WOJNA z TOCHTAMY-SZEM Uzbekistan). W 1361 zbliżył się do Husejna,
DRUGA 1390-1395) Timur (1336-1405) władcy Kabulu i Balchu w Chorasanie (obec -
poprowadził następnie 100-tysięczną armię nie Afganistan). Obaj opanowywali coraz to
na Ruś, wtargnął do ziemi riazańskiej, zdo - większe obszary Transoksanii, stali się jej
był miasto Jelec i zatrzymał się dopiero głównymi władcami. W 1363 przeprowadzili
w odległości ok. 300 km od Moskwy. Na - na kurułtaju wybór na chana Kabulszacha,
stępnie jego wojska skręciły na południe, swej marionetki. W 1366 sprzymierzeńcy
zdobyły Azow i wymordowały jego niemu- opanowali Samarkandę. W latach 1368- -
zułmańską ludność, spustoszyły ziemie Czer- 1370 Timur i Husejn prowadzili ze sobą
kiesów i Alanów. Jego wojska wykazując się wojnę. W 1370 Timur doprowadził do wy -
niezwykłą umiejętnością walk w górzystym boru chanem przez kurułtaj Sojurgatmysza,
terenie, zdobyły dwie wysokogórskie twier - ale nie przekazał mu nawet cienia władzy,
dze, rzekomo nie do zdobycia - Kuły i Taus sam wkrótce został obrany wielkim emirem.
w Dagestanie. Następnie wojska Timura Obiegł Husejna w Balchu, po jego kapitula -
zwróciły się na południe, zniszczyły Ast- cji doprowadził do jego stracenia. Około
rachań, port nad Morzem Kaspijskim oraz 1370 przeprowadzał wyprawy na Mogolistan
Saraj Berke (nad Achtubą w pobliżu obec - (obecnie wschodnia część Kazachstanu).
nego Lenińska), stolicę Złotej Ordy. Wra- W 1372 najechał Chorezm, a następnie
zhołdował go. W latach 1376-1379 Timur mur zhołdował Chorezm należący dawniej
w czasie wojny dynastycznej ZŁOTEJ ORDY do Złotej Ordy. Tochtamysz postanowił go
wspierał Tochtamysza, pretendenta do tronu odzyskać. W 1385 Tochtamysz podjął najazd
chańskiego Białej Odry, który osiągnął go na Azerbejdżan. Do opanowania tego kraju
w 1379, a w 1380 został również chanem dążył i Timur, który wtargnął tam w 1386.
Złotej Ordy. W latach 1381-1388 Timur Syn Timura Miran szach pobił Tochtamy-
podbił Iran. Działania te przerwała pierwsza sza nad rzeką Samur w Nagestanie. W 1387
wojna TIMURA Z TOCHTAMYSZEM Tochtamysz wykorzystał to, że Timur pod-
1386-1389. W latach 1390-1395 toczyła się bijał Iran i najechał na Transoksanię (Ma-
druga wojna Timura z Tochtamyszem. W jej narannahr), dotarł do Buchary. Przyłączył
trakcie, w czasie przerwy w działaniach prze- się do niego Chorezm. Gdy Timur powrócił,
ciw Złotej Ordzie, Timur w 1393 podbił Irak. Tochtamysz się wycofał. Timur podbił Cho-
W1394 wtargnął do Armenii i Gruzji i spus- rezm i włączył do swego państwa. Ukarał
toszył je. Po zwycięstwie nad Tochtamyszem Urgencz za udzielenie Tochtamyszowi po-
w 1395 wrócił do w 1396 Samarkandy, stolicy mocy. Miasto zburzył, a mieszkańców prze-
timurydzkiego imperium, jednak zgodnie ze siedlił. W 1388 Tochtamysz podjął wyprawę
swoimi zwyczajami nie przebywał tam długo do Transoksanii i obiegł Sauran nad Syr--
- opracował plan wyprawy do Indii i wyruszył Darżg. Wiosną 1389 Timur zebrawszy ar-
do tego kraju, splądrował Delhi (patrz TIMURA mię wyruszył przeciw Tochtamyszowi, który
NAJAZD NA INDIE 1398-1399). Powrócił do Sama- się wycofał. Druga wojna Timura z Toch-
rkandy ze skarbami Indii, po czym ponownie tamyszem 1390-1395. W 1390 Timur wy-
spustoszył Gruzję. W 1400 Timur wszczął ruszył z Samarkandy przeciw Tochtamy-
wojnę z Turcją osmańską, zdobył Siuas. szowi. Ciągnął pustym stepem na północ od
Następnie najechał Syrię należącą do egips- Morza Aralskiego (obecnie Kazachstan),
kiego państwa mameluków. Rozbił armię przeszedł przez rzeki Tobół, Jaik (Ural),
przeciwnika pod Aleppo (2 listopada), zdobył Samarę, lik. 18 czerwca 1391 doszło do
Damaszek (1401), stłumił powstanie w Iraku. trzydniowej Bitwy Stepów nad Kundurczą.
W 1402 podjął wyprawę przeciwko Turcji Lewe skrzydło wojsk Timura zostało pobite
osmańskiej. W1402 w bitwie pod ANKARĄ i wycofywało się, ale później jego odwody
Timur zwyciężył Bajezida I (1347-1403), przełamały szyk przeciwnika i uderzyły na
osmańskiego sułtana. Następnie Timur tyły Tochtamysza. Tochtamysz uciekł. Za-
wrócił do Samarkandy, starannie opraco- warł przymierze z mameluckim sułtanem
wał szczegółowy plan wyprawy przeciw Egiptu. Jesienią 1394 Tochtamysz najechał
Chinom, zmarł jednak w drodze do Chin na Szirman. Timur skoncentrował wojska
w 1405. Założona przez niego dynastia Timu- i w lutym 1395 wyruszył przeciw Toch-
rydów przetrwała 100 lat poświęcając więcej tamyszowi. 15 kwietnia 1395 nad rzeką
uwagi nauce i sztuce niż działaniom wojen- Terek, Timur stoczył bitwę z Tochtamy-
nym. Patrz także CZYNGIS-CHANA PODBOJE szem i rozbił jego wojska. Tochtamysz
1190-1227. uciekł z pola bitwy, a później Timur nie-
zmordowanie go ścigał. Zniszczył Saraj
T IM U R A W O J N A Z T O C H T A M Y S Z E- M Berke
P IE R -Wstolicę Złotej Ordy. Chanem Złotej
SZA 1386-1389. Podobnie jak w stosunku Ordy zrobił Timura Kutłuka. Uciekający
do swego rywala Mamaja (zm. 1380), wódz Tochtamysz próbował pogodzić się z Timu-
mongolski Tochtamysz (zm. 1406) szybko rem, jednak bez powodzenia (patrz TIMURA
zapomniał o wdzięczności i zobowiązaniach, NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY 1395-
które winien był Timurowi (1336-1405), 1396). Złota Orda nigdy nie odzyskała
swemu protektorowi (patrz ZŁOTEJ ORDY dawnej chwały, a ostateczny jej upadek
WOJNA DYNASTYCZNA i359-1381). W 1372 Ti- nastąpił w 1502.
T IN C H E B R A I, B IT W A P O D T IN C Hnikany),
E B R A I a trzy lata później usunąć Ang-
1106. Robert Krótkoudy (l 054?-1134), lików, którzy zajęli przybrzeżne tereny Saint
książę Normandii, buntował się przeciw Domingue. W 1797 Toussaint, który starał
ojcu (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA się zmniejszyć napięcia między czarnymi
NORMANDIĘ io?6) i walczył z bratem (patrz i białymi, był już faktycznym władcą His-
WILHELMA H WOJNA z ROBERTEM KRÓ-TKOUDYM panioli (Haiti i Republika Dominikany).
1089-1096). Po powrocie z krucjaty w 1100 Jego jedynym rywalem był Andre Rigaud
następnego roku usiłował bez powodzenia (1761-1811), Mulat, przywódca na wpół
odebrać angielski tron młodszemu bratu, niezależnego państwa w południowej części
królowi Henrykowi I (1068--1135). wyspy. Latem 1799 wojska Toussainta pod
Nieudolne rządy Roberta w Normandii komendą Dessalines'a zaatakowały twierdzę
skłoniły później Henryka do najazdu. Mulatów Jacmel i po siedmiu miesiącach
Zwyciężył brata w bitwie pod Tincheb-rai oblężenia zmusiły Alexandre'a Petiona
we Francji (28 września 1106). Roberta (1770-1818), zastępcę Rigauda, do kapitu-
ujęto i uwięziono w Cardiff, w Walii, gdzie lacji. Toussaint pokonał potem samego Ri-
przebywał do końca życia. Znaczenie bitwy gauda w bitwie pod Aąuin, zmuszając rywala
pod Tinchebrai można porównać do zna- i jego 700 żołnierzy do opuszczenia wyspy.
czenia bitwy pod Hastings (patrz NORMA- W ciągu roku opanował całą wyspę i przyjął
NÓW PODBÓJ ANGLII 1005), ponieważ pozwoliła tytuł gubernatora generalnego (1801). Patrz
ona na pokojową konsolidację angielsko-- także HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-
normandzkiego królestwa. Patrz także AN- -1803.
GIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113.
T R A N SW A L SK A W O JN A D O M O W - A 1862-
T O U S S A IN T A L 'O U V E R T U R A P O W S1864.
T A N IEPo „wielkim treku" na północ,
1793-1803. FRANCUSKA REWOLUCJA podjętym przez Burów (Holendrów) prag-
odbiła się echem w kolonii francuskiej na nących uciec od rządów brytyjskich w połu-
Saint Domingue (Haiti), gdzie czarni nie- dniowej Afryce, wędrowcy osiedlili się w re-
wolnicy, chcąc osiągnąć równe prawa i wol- gionach Transwalu, z których każdy miał
ność, wzniecili w 1791 powstanie przeciw swoją małą stolicę. Rządy tych czterech
swoim panom. Frangois Dominiąue Tous- regionów nieustannie spierały się o granice,
saint (1743-1803), samouk, dawny niewol- sprawy religijne i polityczne. W 1856 w po-
nik, zorganizował i dowodził murzyńską łudniowo-zachodnim Transwalu powołano
armią; gdy w wojnie z Francją wojska Republikę Południowoafrykańską, a na pre-
hiszpańskie dokonały inwazji na wyspę zydenta wybrano Marthinusa Pretoriusa
(patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792--1802), (1819-1901). Jego dążenia do zjednoczenia
Toussaint przyłączył się do Hiszpanów. całego Transwalu napotkały opór; zwaś-
Szybkie działania wojenne zapewniły mu nione ugrupowania nadal utrzymywały od-
sukces, przyjął potem nazwisko dzielne rządy. Pretorius wybrany (1859)
L'Ouverture (L'Ouverture - „otwarcie"). również na prezydenta położonego na połu-
Do zwycięzcy zaczęli przyłączać się inni dniu, sąsiedniego Wolnego Państwa Orania,
czarni przywódcy, tacy jak Jean Jacąues usiłował bez powodzenia połączyć obie re-
Dessalines (1758-1806) i Henri Christophe publiki, nadal też dążył do pogodzenia
(1767-1820). W 1794 dowiedziawszy się, że transwalskich stronnictw. W końcu między
Francja przyznała wolność wszystkim nie- Burami wybuchła wojna domowa; Pretorius
wolnikom, Toussaint przeszedł na stronę zrezygnował z prezydentury w Oranii (1863)
Francuzów i w 1795 pomógł francuskiemu i całą energię poświęcił na pośredniczenie
generałowi Etienne Laveaux wypędzić Hisz- w rozwiązywaniu sporów między walczący-
panów z Santo Domingo (Republika Domi- mi stronami. Na początku 1864 zdołał wy-
 negocjować zakończenie konfliktu; do tegoT R U N G S IÓ ST R P O W ST A N IE N39-43. a tere-
czasu wszystkie regiony przyłączyły się donie obecnego Wietnamu mąż Trung Trać
Republiki Południowoafrykańskiej, a Pre-(zm. 43) oraz inni panowie wietnamscy zostali
toriusa powtórnie wybrano na jej prezydentazamordowani przez Chińczyków za spisek
(1864). Patrz takżeBURSKA WOJNA PIERWSZA mający na celu obalenie chińskich władców
1880-1881. z dynastii Hań, których biurokratyczne rządy
zagrażały feudalnemu ustrojowi Wietnamu
TRANSWALSKIE POWSTANIE. Patrz BURSKA (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.t). Po
WOJNA PIERWSZA mo-mi. śmierci męża kierownictwo arystokratycz nego
ruchu niepodległościowego przejęłaTrung
TRO JAŃSK A W OJN A ok. 1200 p.n.e. Jest Trać oraz jej siostra Trung Nhi (zm. 43).
wysoce prawdopodobne, że historia wojnyPełne żarliwości siostry Trung stanęły na
trojańskiej przedstawiona w zmitologizowa-czele powstania, w ciągu roku (39-40) zdobyły
nej formie w „Iliadzie" Homera oparta jestokoło 65 twierdz. Ogłosiły się królowymi
na faktach historycznych. W starożytnychdużego niepodległego państwa (obecnie pół -
zapisach znajdują się imiona zamieszczonenocna część Wietnamu), nie uzyskawszy -jed
w utworze Homera, a dowody archeologicz - nak żadnego poparcia chłopstwa, zostały
ne potwierdzają tezę o najazdach Grekówwkrótce zwyciężone przez wojska chińskie
achajskich w XIII w. p.n.e., zakończonychpod dowództwem Ma Yuana (14-49). Po
osiągnięciem przez nich prymatu na wscho - klęsce pod Lang Bać w pobliżu obecnego
dnich wybrzeżach Morza Śródziemnego,Hanoi (42) siostry Trung wycofały się do
także nad starożytnym miastem, Troją. Zgo - rejonu Cam Khe, gdzie poniosły drugą klęskę,
dnie z relacją Homera przyczyną wojnypo czym odeszły do Hat Mon (Son Tay). Tu
było porwanie Heleny, żony Menelaosa,wobec beznadziejnej sytuacji wojskowej, nie
którą z pomocą bogini Wenus uprowadziłmogąc znieść hańby, utopiły się w miejscu,
Parys, syn króla Troi Priama. Menelaosgdzie rzeka Hat Giang wpada do Rzeki Czer -
wezwał na pomoc innych greckich wodzów,wonej. Chiny ponownie opanowały kraj.
którzy przybyli wraz z wojskiem i oddali
się pod dowództwo brata Menelaosa, Aga-T R Y N ID A D l T O B A G O , P O W S T A N IE - W PAŃ
memnona, króla Myken. Chcąc zapewnićS T W IE T R Y N I D A D l T O B A G O P o g1a9-r7 0 .
pomyślne wiatry dla żeglugi bohaterówszające się warunki społeczne i gospodarcze
greckich znajdujących się na okrętach w Au-w państwie Trynidad i Tobago, położonym
lidzie, Agamemnon złożył w ofierze córkęna dwóch wyspach o tej samej nazwie, stały
Ifigenię. Grecy przepłynęli Morze Egejskiesię przyczyną poważnych zamieszek, głównie
i przez dziewięć lat pustoszyli obszary wokółmiędzy Murzynami (ok. 43% ludności) i- In
Troi, ale Hektor, król Troi, odpierał ichdianami (ok. 40%). Czarni działacze zorgani -
ataki. W dziesiątym roku Grecy uciekli sięzowali demonstracje, domagali się, by rząd
do ruse de guerre (podstęp wojenny); wepodjął działania w celu rozwiązania istnieją -
wnętrzu olbrzymiego drewnianego koniacych problemów, w tym także w celu -lik
ukryli żołnierzy, pozostawili go Trojanomwidacji bezrobocia. W następstwie gubernator
jako dar wotywny i ostentacyjnie odpłynęli.generalny stolicy, Port of Spain, ogłosił stan
Trojanie wciągnęli konia za mury miasta,wojenny, zakazał dalszych akcji protestacyj -
wówczas Grecy wrócili, a żołnierze znaj - nych, wprowadził godzinę policyjną od zmro -
dujący się we wnętrzu konia otworzyli bra - ku do świtu oraz cenzurę prasy i zaaresztował
my miasta. Troja została zdobyta. kilku czarnych działaczy. Na obu wyspach
wybuchły rozruchy. Popierając zamieszki
TRÓJSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA. zbuntowało się kilkuset żołnierzy; zdobyli
PatrzPA RAGW AJSK AW OJNA1864-1870. arsenał i wzięli zakładników. Na prośbę rządu
wysp Stany Zjednoczone przysłały broń cijańskie płaciły go nadal. Innym państwom
i amunicję. Okręty amerykańskie i brytyjskie z wybrzeża Afryki Północnej Amerykanie
popłynęły w ten region, aby obserwować płacili haracz do 1815 (patrzALGIERSKA
wydarzenia. 25 kwietnia 1970, pięć dni od WOJNA 1954-1962). Piraci przestali być groźni
rozpoczęcia rozruchów i buntu armii, lojalne dopiero w 1830, gdy Francja zdobyła -Al
wojska rządowe zdławiły powstanie. Władze gierię.
wprowadziły dalsze zarządzenia ograniczające
swobody obywatelskie i działalność polityczną. T R Z E C H GUBERNATORÓW P O W S T A N IE
Stan wojenny trwał do 1972. W lipcu tegoż 1674-1681. Trzech generałów chińskich,
roku uwolniono więźniów politycznych, wśród nich Wu Sangui, pomogło Mandżu-
a miesiąc później żołnierzy, którzy brali udział rom podbić Chiny i na miejscu dynastii
w buncie. Ming założyć dynastię King (patrzMAN-
DŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650); w nagrodę
TR YPO LITA ŃSK A W O JN A 1800-1805. Przez zostali gubernatorami trzech prowincji (po -
wiele lat muzułmańscy piraci z państw zostawiono im znaczną autonomię) w połu -
przybrzeżnych w Afryce Północnej (Trypo- dniowych Chinach - Junan (otrzymał ją
litania, Tunezja, Algieria i Maroko) ściągali Wu), Guangdong i Fukien. Kangxi (1654- -
haracz i brali do niewoli marynarzy ze 1722), chiński cesarz z dynastii mandżur -
statków chrześcijańskich żeglujących po skiej, postanowił zlikwidować tę autonomię
wodach Morza Śródziemnego u wybrzeży i nakazał owym gubernatorom zdemobilizo -
Afryki Północnej. W 1800 pasza Trypolisu wać ich armie (1673). Wu nie usłuchał
domagał się od Stanów Zjednoczonych jesz - rozkazu cesarza. O głosił niepodległość
cze większego haraczu, a nawet wypowie - i przejął rządy w prowincjach Junan, Syczu-
dział Stanom wojnę. Prezydent USA Tho- an, Guizhow, Honan i Guangxi. Gubernato -
mas Jefferson (1743-1826) po pewnym wa - rzy prowincji Guangdongu i Fukienu przyłą -
haniu wysłał do Afryki Północnej eskadrę czyli się do buntu Wu. Cesarz wyprawił
okrętów wojennych, która miała rozprawić wojska najpierw do Guangdongu i Fukienu;
się z piratami. Przez pewien czas Ameryka - powstanie stłumiono dopiero po kilku latach
nie z powodzeniem blokowali Trypolis, ale kosztem ogromnego rozlewu krwi. Wu usta -
atak na miasto nie powiódł się. W 1803 nowił dynastię Czu i ogłosił się cesarzem;
następną eskadrą na Morzem Śródziemnym został wyparty do Junanu i Syczuanu, gdzie
dowodził Edward Preble (1761-1807), który prowadził walkę do śmierci; zmarł na dyzen-
wysłał fregatę Philadelphia, by rozpoczęła terię w 1678. Walkę przejął jego wnuk, który
blokadę Trypolisu. Burza zniosła fregatę na został ostatecznie pokonany trzy lata później.
mieliznę w porcie; fregatę opanowano, a -za
łogę uwięziono. Zdobywcy zdjęli fregatę T R Z E C H H E N R Y K Ó W W POa JtrzN AF. R A Ń
z mielizny i zaczęli przystosowywać ją do C U S K AR E L IG IJN AW O JN AÓ S M A15 85 -15 89 .
własnych potrzeb. Pewnej nocy w lutym
1804 porucznik marynarki USA Stephen TR ZEC H SAN C H O W O JNA 1068. W czasie
Decatur (1779-1820) na czele niewielkiego KASTYLIJSKIEJ WOJNY DOMOWEJ
oddziału wszedł na pokład fregaty stojącej 1065-1071 król Kastylii Sancho II (ok.
w trypolitańskim porcie i podłożył ogień; 1038-1072) usiłował kosztem sąsiadów -po
był to jeden z najodważniejszych wyczynów większyć swoje terytoria. Rozpoczął działa -
tej wojny. USA nadal prowadziły ścisłą nia przeciw kuzynowi, królowi Nawarry
blokadę portu, w końcu w 1805 pasza Try - Sancho IV (1054-1074), który wezwał na
polisu zgodził się na zawarcie traktatu -po pomoc kuzyna, króla Aragonu Sancha I
kojowego. Stany Zjednoczone przestały pła - (1043-1094). Wojska kastylijskie Sancha II
cić coroczny haracz, choć inne kraje chrześ- zostały rozbite w bitwie w 1068.
TRZYDNIOWA WOJNA. Patrz GRECKO-TUREC-
KA WOJNA 1897.
TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.
U podłoża tej wyniszczającej, ogólnoeuropej-
skiej wojny leżały konflikty religijne: pro-
testantyzm przeciw kontrreformacji katolic-
kiej, pluralistyczna tolerancja przeciw ar-
bitralnemu narzucaniu wyznania, lutera-
nizm i kalwinizm, Unia protestancka i Liga
Katolicka. Był to również konflikt politycz-
ny: centralistyczne dążenia cesarza skiero-
wane przeciw dążeniom władców księstw
niemieckich do uzyskania jak największej
niezależności. Austriacka dynastia Habs-
burgów dążyła do opanowania znacznej
części Europy, korzystając przy tym z po-
mocy większości katolickich książąt nie-
mieckich, natomiast protestanccy książęta
niemieccy oraz państwa obce (Francja,
Szwecja, Dania i Niderlandy) usiłowały
ograniczyć potęgę Habsburgów. Habsburska
Hiszpania opowiedziała się po stronie au-
striackich Habsburgów i w 1621 włączyła
się do wojny. Konflikt zapoczątkowało po-
wstanie w Czechach, które wybuchło, gdy
Czesi wybrali na króla protestanckiego elek-
tora Palatynatu na miejsce katolickiego
cesarza Ferdynanda II Habsburga (1578--
1637). Wojska Ligi Katolickiej odniosły
zwycięstwo, a Habsburgowie ustanowili po-
nownie w Czechach katolicyzm religią pa-
nującą. Popierany przez Ferdynanda książę
Maksymilian Bawarski (1573-1651) opano-
wał przy pomocy wojsk hiszpańskich Pala-
tynat. Dania musiała samotnie prowadzić
DUŃSKĄ WOJNĘ 1625-1629, ponieważ
kraje przeciwne Habsburgom nie zdołały
porozumieć się i przyjść z pomocą krajom
protestanckim; teatr wojny przeniósł się
z środkowej Europy do północnej. Duńczycy
pod wodzą króla Christiana IV (1577-1648)
ponieśli klęski w bitwach pod Lutter w sier-
pniu 1626 i pod Wolgast we wrześniu 1628.
W 1629 Dania zawarła pokój z Świętym
Cesarstwem Rzymskim (Austria) i podpisała
traktat w Lubece, w którym zobowiązała się
nie interweniować w sprawach niemieckich.
Trzy miesiące przed zawarciem tego poro-
zumienia, w okresie największych sukcesów
cesarstwa, cesarz Ferdynand wydał edykt
restytucyjny na jego mocy protestanci mu-
sieli zwrócić wszystkie ziemie księstwa koś-
cielnego w Niemczech zagarnięte po pokoju
w Augsburgu w 1555. Obawiając się ros-
nącego zagrożenia ze strony Habsburgów
i pragnąc ocalić protestantyzm od upadku,
król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632)
rozpoczął SZWEDZKĄ WOJNĘ 1630--
1635 najazdem na Pomorze Zachodnie;
w sojuszu z Saksonią, Brandenburgią i wielo-
ma małymi księstwami niemieckimi, dotarł
do Renu, potem ruszył na wschód i w 1632
zagroził samemu Wiedniowi. Po śmierci
Gustawa Adolfa w bitwie pod Luetzen (16
listopada 1632), w której Szwedzi pobili
wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego pod
dowództwem księcia Albrechta von Wallen-
stein (1583-1634), książęta niemieccy zgo-
dzili się na zawarcie pokoju pod warunkiem,
że cesarz odwoła edykt restytucyjny. Wycze-
rpana samotnymi walkami Szwecja zwróciła
się o pomoc do Francji, której wojska przy-
stąpiły później do wojny (patrz FRANCUSKA
WOJNA 1635-1648). Udział Francji pod kierow-
nictwem kardynała Richelieu (1585-1642)
sprawił, że konflikt przerodził się w walkę
Habsburgów z Burbonami. Francuzi zwycię-
żyli Hiszpanów w 1639 i zajęli Alzację, a ich
holenderscy sprzymierzeńcy atakowali statki
hiszpańskie płynące z Nowego Świata (Ame-
ryka). Francja nadal podejmowała działania
zaczepne w południowych Niemczech od
zachodu, Szwecja prowadziła ofensywy od
północy. Stoczono wiele bitew, między inny-
mi pod Rheinfelden (1638, zwycięstwo armii
francusko-niemieckiej nad siłami cesarski-
mi), pod Breitenfeldem (w 1642 Szwedzi
ponownie zwyciężyli wojska cesarskie, pier-
wszy sukces odnieśli tam w 1631), pod
Rocroi (w 1643 wojska francuskie rozbiły
armię hiszpańską) i pod Jankovem (1645,
szwedzkie zwycięstwo nad sprzymierzonymi
siłami austriacko-bawarskimi). Negocjacje
pokojowe ciągnęły się latami, walki trwały
cały czas. Wielu źle opłacanych żołnierzy
zaciężnych z konieczności wybierało żywność Z a c i ęż n i s p r ze d a li je P o l s c e. W 1 4 5 7
i plądrowało, powiększając ogrom zniszczeń i 1460-1461 Krzyżacy podejmowali działa -
wojennych i powodując ogromne spustosze - nia zaczepne. Lata 1462-1466 to okres
nia w całych Niemczech. Wojnę zakończył ofensywy polskiej. 17 września 1462 Polacy
pokój westfalski z 24 października 1648. odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Swieci-
Księstwa niemieckie uzyskały niemal pełną nem. W 1463 flota krzyżacka została pobita
niezależność pod właściwie tylko nominal - na Zalewie Wiślanym. Dalsze sukcesy Pola -
nym zwierzchnictwem Cesarstwa; Szwedzi ków doprowadziły do drugiego traktatu
dostali terytoria nad Morzem Północnym toruńskiego z 14 października 1466; Polska
i Bałtykiem; Francja otrzymała A lzację uzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię cheł -
i część Lotaryngii z granicą na Renie; Szwaj - mińską i Warmię, a Krzyżacy zatrzymali
caria i Holandia (Zjednoczone Prowincje jako lenno znaczną część Prus z nową
Północnych Niderlandów) uzyskały uznanie stolicą, Królewcem (obecnie Kaliningrad),
swej niepodległości. Potwierdzono prawa wielki mistrz został wasalem króla Polski.
niemieckich władców protestanckich, tak Zakon, pierwotnie wyłącznie niemiecki,
luteran , jak i k alw in ów d o u trzy m an ia miał przyjmować do swego grona również
w swych państwach swych wyznań. Patrz Polaków, czego nie zrealizowano.
także BEARNEŃSKIE ROKOSZE; DUŃSKO-SZWE-DZKA
WOJNA 1643-1645; FRANCUSKO-HISZPAŃ-SKA WOJNA T U K U L E R Ó W W O J N Y Z F R A N C-J Ą 1 8 3 4 -
1648-1659; FRONDY WOJNY; MAN-TUAŃSKA WOJNA 1864. Od IV do XIV w. w państwie Tekrur
SUKCESYJNA 1628-1631; SIEDMIOGRODU WOJNA z w dolinie rzeki Senegal w Afryce Zachodniej
HABSBURGAMI1644-1645. panował lud Tukulerów. W XI w. przeszli
oni na islam, rozszerzyli swoje wpływy na
TRZYLETNIA W OJNA PÓŹNIEJSZA. Patrz JA- północ z Marokiem włącznie i założyli dynas -
POŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083 tię Almorawidów. W XIV w. Tekrur został
-1087. podbity przez państwo Mali i Tukulerowie
utracili niezależność. W połowie XIX w.
TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466. charyzmatyczny przywódca Omar el-Hadżdż
Król Polski Kazimierz II Jagiellończyk (ok. 1795-1864) założył zakon tidżanija i usi -
(1427-1492) chciał odzyskać Pomorze łując wskrzesić dawną świetność Tekruru,
Gdańskie zagarnięte przez Krzyżaków (nie - rozpoczął dżihad (świętą wojnę) z sąsiadami
miecki zakon rycerski) w czasie ubiegłych Tekruru. Omar nie uwzględnił stanowiska
wojen (patrzKRZYŻAKÓW WOJNY z POLSKĄ 1308- Francji, która skolonizowała przybrzeżne
B43). Despotyczne rządy Krzyżaków terytoria Senegalu. Za czasów gubernatora
doprowadziły w 1454 do powstania ludności kolonii, Louis'a Faidherbe'a (1818-1889),
państwa krzyżackiego (Polaków i Niemców), Francuzi rozważali możliwość dalszej ekspan -
mającego poparcie Polski. Powstanie -do sji w głąb lądu; dopóki Omar kierował swoje
prowadziło do wyparcia Krzyżaków z więk - ataki na wschód od górnego biegu Senegalu,
szej części ich państwa. Kazimierz wypo - Francja miała się jedynie na baczności, gdy
wiedział wojnę Krzyżakom. Krzyżakom jednak Tukułerowie skierowali uwagę na
udało się zwerbować liczną armię zaciężną zachód (1854), wojska francuskie zaczęły od
w Niemczech, która odniosła zwycięstwo drobnych potyczek w wojownikami Omara,
pod Chojnicami. Krzyżacy odzyskali znacz - a później (1856) uporały się z atakami Omara
ną część swego terytorium. Przewlekła woj - na garnizony. Tukulerowie powrócili na
na wyczerpała skarbiec Krzyżaków; w 1455, obszary nie zajęte przez Francuzów i zajęli
gdy nie mogli dłużej opłacać wojsk zacięż - Segu, duże królestwo Bambarów (1861); nie
nych, Krzyżacy oddali im w zastaw Mal - naruszając prawie interesów francuskich,
bork, główną siedzibę zakonu i inne zamki. rozciągnęli swą władzę daleko na wschód, do
Timbuktu w środkowej części Mali. Tuku-
lerowie byli bezwzględnymi zdobywcami,
w związku z czym zaczęły wybuchać bunty;
zapanowai chaos, Omar zginął, a powstania
wyczerpały jego synów (którzy prowadzili
przez wiele lat wyniszczające walki dynas-
tyczne o sukcesję). W tej sytuacji Francuzi,
którzy byli dotychczas na ogół tylko obser-
watorami, w 1890 zdołali opanować Segu
i Senegal niemal bez walki.
TUPAĆ AMARU POWSTANIE. Patrz PERU
P O W S T A N 1IE7 8 0 -1 7 8 2 .
W IA Ń S K IE
TUPAMAROS RZĄDY TERRORU 1967-1973.
Tupamaros, lewacka organizacja partyzanc-
ka, występowała przeciw rządowi Urugwaju
i prowadziła działalność terrorystyczną - jej
dziełem były napady, zamachy bombowe,
napady na banki, uprowadzanie ludzi i za-
bójstwa. Członkowie tej organizacji zdoby-
wali broń i amunicję, atakując posterunki
policyjne, składy broni i jednostki wojs-
kowe. Uprowadzali znane osobistości - Uru-
gwajczyków i obcokrajowców - by uzyskać
okup lub zwolnienie zatrzymanych towa-
rzyszy. W 1971 ponad 100 członków Tupa-
maros uciekło z więzienia przez trzynasto-
metrowy podkop, 38 kobiet wyrwało się
z najsilniej strzeżonego więzienia. Do tego
czasu za walkę i ściganie partyzantów z ru-
chu Tupamaros odpowiedzialna była policja,
później obarczono tym zadaniem armię.
Antyrządowe akcje terrorystyczne trwały
nadal, w kwietniu 1972 rząd ogłosił „stan
wojny wewnętrznej" i wprowadził prawa
stanu wojennego, które miały ułatwić policji
i wojsku wykorzystanie istniejących moż-
liwości kraju do walki z partyzantami. 12 lu-
tego 1973 prezydent Juan Maria Bordaberry
(ur. 1928) wyraził zgodę na rząd wojskowy;
rozwiązał Kongres, a cztery miesiące później
zastąpił go radą państwa. W celu rozbicia
partyzantki armia stosowała ostre środki
represyjne, masowe aresztowania, a nawet
tortury. Część partyzantów Tupamaros ucie-
kła do Argentyny, od 1973 prowadząc tam
walkę z rządem, l stycznia 1975 zdelegalizo-
wano w Urugwaju wszystkie partie marksistow-
skie, od tego czasu wojsko sprawowało ścisłą
kontrolę nad wszystkimi aspektami życia
w kraju, że istnienie jakichkolwiek ruchów
wywrotowych było prawie niemożliwe.
T U R C J I l C Z A R N O G Ó R Y W O J N A P IE R W S Z A
1852-1853. Czarnogóra, małe państwo na
Bałkanach, podlegała osmańskim Turkom,
którzy jednak nigdy nie zdołali podporząd-
kować sobie Czarnogóry całkowicie. Walka
z Turkami była bowiem niezmiennie celem
mieszkańców tego kraju. Ruch Czarnogór-
ców na rzecz niepodległości rozpoczął ksią-
żę, biskup Daniło II (1822-1860), który
w 1851 rozdzielił urzędy księcia i biskupa
i doprowadził do dziedziczności tronu. Da-
niło przekroczył w ten sposób swoje kom-
pentencje wasala Porty, w związku z czym
w 1852 Turcy wysłali do Czarnogóry wojsko.
Czarnogórcy odnieśli wiele zwycięstw
i zmusili przeciwników do odwrotu. Wojną
zainteresowała się Austria; cesarz austriacki
przesunął wojska na granice z Bośnią i Her-
cegowiną i nakazał tureckiemu dowódcy
Omarowi Paszy, by wycofał się z Czarno-
góry. Gdy presję wywarła również Rosja,
w 1853 Turcy wycofali się. Nie doszło do
zawarcia żadnego formalnego porozumienia.
Druga wojna Turcji i Czarnogóry 1861--
1862. Zamieszki i powstanie po śmierci
Daniły II skłoniły Turków do wysłania do
Czarnogóry dużej ekspedycji pod dowództ-
wem Omara Paszy. Wojska tureckie ob-
legały Cetinje, historyczną stolicę Czarno-
góry, zajęły cały kraj, ale nie udało im się
podporządkować go w pełni. Konwencja ze
Szkodry przywróciła status quo ante z jed-
nym zastrzeżeniem, mianowicie Czarnogóra
złożyła zobowiązanie, że nie będzie budować
twierdz na granicy ani sprowadzać broni.
Uzyskała niepodległość dopiero w 1878, na
mocy postanowień kongresu berlińskiego
przyznającego jej autonomię. Patrz także
KRYMSKA WOJNA 1853-1856.
TURECKA WOJNA DOMOWA 1403-1413.
Śmierć tureckiego sułtana Bajezida I
(1347-1403), wziętego do niewoli po prze-
granej bitwie pod ANKARĄ, wstrząsnęła
młodym imperium tureckim. O władzę wal-
czyło czterech z sześciu synów Bajezida,
którzy opanowali różne części państwa.
Mehmed (1389-1421) zdobył Karaman, Su-
lejman (zm. 1411) opanował europejskie
posiadłości imperium, a Isa (zm. 1405)
i Mustafa (zm. 1413) zdobyli ziemie w Ana-
tolii (obecnie Turcja). Początkowo wydawa-
ło się, że przewagę ma Sulejman; zawarł
przymierze z cesarstwem bizantyjskim
w 1405, potem zwyciężył i zamordował Isę.
Mustafa usiłował pokonać Sulejmana oraz
współcesarza bizantyjskiego w Tracji (1406),
jednakże opuścili go sojusznicy - Serbowie
i Bułgarzy - a w następstwie Sulejman
zajął europejską stolicę Turków, Adrianopol
(Edirne). Przewaga Sulejmana nie trwała
długo; Mustafa ruszył na niego na czele
wojsk tureckich i wołoskich, namówił do
zdrady janczarów Sulejmana, potem ujął go
i kazał udusić (1411). Mustafa miał zamiar
oblegać Konstantynopol (Stambuł), jednak-
że stracił flotę i przegrał walkę. Nadal
wszakże miał przewagę; fałszywie oskarżając
Bizancjum o wezwanie na pomoc Timura
(1336-1405), zebrał dużą armię (1412), uka-
rał Serbów za odstąpienie od niego w 1406,
a następnie zdobył Saloniki i oślepił ich
władcę, syna Sulejmana. Najmłodszy syn
Bajezida, Mehmed, wystąpił w roli mściciela
Sulejmana i zyskał poparcie tureckich moż-
nowładców. Zawarł przymierze z cesar-
stwem bizantyjskim, pomógł przerwać kolej-
ne oblężenie Konstantynopola podjęte przez
Mustafę, pozyskał janczarów, po czym sto-
czył trzy bitwy z Mustafą, nim go wreszcie
zwyciężył i kazał udusić (1413). Wyelimi-
nowawszy brata, Mehmed I rozpoczął zjed-
noczenie tureckiego imperium.
TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482.
Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) wpro-
wadził zasadę niepodzielności rządów, co
przyczyniło się do wzmocnienia tureckiego
imperium. Władza należała wyłącznie do
niego, a bezpieczeństwu rządów służył rów-
nież szczególny zwyczaj Turków osmań-
skich, zgodnie z którym rządzący sułtan
mógł pozbawić życia swoich braci. Jego
synowie, ku własnej zgubie, nie byli tak
bezlitośni. Bajezid (1447-1513), syn Meh-
meda, zarządca Amasyi, po śmierci ojca
przybył do Konstantynopola w czasie buntu
janczarów. Bajezid zabił wielkiego wezyra,
który wspierał jego młodszego brata i roz-
począł prześladowania Żydów i chrześcijan.
Obietnicą amnestii i podwyżki żołdu zyskał
poparcie janczarów i w 1481 został sułtanem
Bajezidem II. Jego młodszy brat, Cem
(1459-1495), zarządca Karamanu, nie chcąc
walczyć z janczarami, przybył do starej
stolicy tureckiej, Bursy, i ogłosił się suł-
tanem; po 18 dniach jednak zrezygnował
i zgłosił polubowne rozwiązanie, zgodnie
z którym Bajezid miał panować w Europie.
Zasada niepodzielności władzy, wzmocniona
względami religijnymi oraz ambicjami Ba-
jezida, doprowadziła do bitwy pod Yenise-
hirem w 1481; pokonany Cem uciekł do
Kairu. Uzyskawszy pomoc mameluków,
Cem wrócił w 1482, nie udało mu się jednak
wzniecić powstania w Kamaranie, poniósł
porażkę i uciekł na Rodos. Na wyspie
joannici (zakon rycerski św. Jana Chrzci-
ciela), którzy w 1480 pod wodzą Pierre'a
d'Aubussona (1423-1503) obronili Rodos
przed flotą muzułmańską, trzymali Gema
w niewoli (za roczną opłatą z Turcji), póź-
niej przekazali go papieżowi; Cem żył w nie-
woli do śmierci, której powodem, być może,
był rozkaz Bajezida. W czasie tych 13 lat
Bajezid nie angażował się w wojny europej-
skie, obawiał się bowiem uwolnienia Gema
i wznowienia wojny domowej. Po śmierci
Gema Bajezid uznał, że teraz może swobod-
nie rozpocząć wojnę z Wenecją (patrz WE-
NECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503).
TURECKA WOJNA DOMOWA 1509-1513.
Sułtan Bajezid II (1447-1513), który objął
tron w bratobójczych walkach o władzę
(patrz TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482),
został zmuszony do odejścia w podobnych
okolicznościach; zbuntowali się przeciw
niemu jego synowie, członkowie plemion historyków; jego osobiste życie zasługuje
turkmeńskich oraz janczarzy. Nawet śmierć jednak na znacznie mniej pochwał. Jak
przypominała tamte okoliczności; jego brat wielu innych sułtanów ulegał podszeptom
Gem zginął otruty, prawdopodobnie na roz- haremu, nawet w kwestiach polityki. Uwie-
kaz Bajezida, również Bajezid zmarł od rzył kłamstwu swej ukochanej żony, Rok-
trucizny (1513), truciznę podano mu praw- solany (zm. 1559) i skazał na ścięcie naj-
dopodobnie na rozkaz syna, Selima I starszego syna Mustafę (zm. 1553) za rzeko-
(1467-1520). Bajezid wybrał na swego na- my udział w spisku mającym na celu prze-
stępcę syna Ahmeda (zm. 1513), ale Selim, jęcie tronu. Po śmierci Roksolany wybuchła
gubernator Trapezuntu, też dążył do objęcia rywalizacja między synami z jej związku
tronu. Gdy Bajezid chciał abdykować na z Sulejmanem - Selimem (1524P-1574)
korzyść Ahmeda, Selim z wojskiem ruszył i Bajezidem (zm. 1561). Bajezid zebrał armię
do Adrianopola (Edirne) i zażądał przeka- przeciw Selimowi, faworytowi Sulejmana,
zania mu władzy w prowincjach europej- ale poniósł porażkę w bitwie pod Konya
skich (sułtanem miał być nadal Bajezid). w 1559 i uciekł do Persji. W 1561 szach
Selim wkrótce zdobył miasto, został jednak perski, za aprobatą Sulejmana, opłacony
zaraz zwyciężony, uciekł do Trapezuntu sowicie przez Selima za tę usługę, wydał
(1509-1510). W 1511 pod wpływem szacha Bajezida katom.
Persji Ismaila I (1486-1524) z dynastii
Safawidów turkmeńscy nomadowie, szyici, T U R E C K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł- O Ś Ć 1 9 1 9 -
podnieśli bunt i zdobyli Bursę, ok. 250 km 1923. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ
od Adrianopola. Wielki wezyr wyruszył, by WOJNY I zwycięscy sojusznicy europejscy
zdławić bunt, a w tym czasie Ahmed za- zajęli Turcję i zamierzali dokonać podziału
skoczył Bajezida, domagając się przyrzeczo- kraju. Rząd młodoturków uciekł z Turcji.
nej mu sukcesji. Bajezid nie zgodził się na Ostatni sułtan turecki Mehmed VI Yahided-
abdykację i ochronił tym samym Ahmeda din (1861-1926) był przekonany, że stawia-
przed buntem janczarów. Później Ahmed nie oporu aliantom nie ma sensu, natomiast
razem z bratem Kortudem (zm. 1513) usi- przywódca ruchu młodotureckiego Mustafa
łował zdobyć władzę w Anatolii. W 1512 Kemal, zwany później Kemal Atatiirk
armia Selima zwyciężyła wojska Ahmeda, (1881-1938), nie godził się na kapitulację.
wspieranego przez Persów. Selim ruszył do Współczesne państwo tureckie wiele zaw-
Adrianopola, uzyskał pomoc janczarów dzięcza jego nieprzejednanej postawie, na-
i zmusił Bajezida do abdykacji. Miesiąc dano mu za te zasługi przydomek Kemal
później i Bajezid, i Kortud nie żyli. W 1513 („doskonały") Atatiirk („ojciec Turków").
Ahmed został pokonany i uduszony. W po- W 1919 Mustafa Kemal uzyskał oficjalne
dobny sposób zginęli wszyscy bratankowie stanowisko w Anatolii (azjatycka część Tur-
Selima. Aby całkowicie usunąć wszelką cji) i stamtąd kierował narodowym ruchem
możliwą opozycję, Selim, któremu z racji oporu zarówno przeciw wojsku sułtana, jak
okrucieństwa nadano przydomek Bezlitos- i przeciw greckim siłom okupacyjnym. Na
ny, usunął czterech z pięciu synów i wydał kongresie w Erzurum w 1919 Kemal stanął
rozkaz pogromu 40 tysięcy szyitów z Ana- na czele Stowarzyszenia Praw Anatolii i Ru-
tolii. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA melii; jego ugrupowanie zmusiło Zgroma-
1500-1503; TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516. dzenie Deputowanych w Konstantynopolu
(Stambuł) do wydania Deklaracji Paktu
czysto Narodowego, w której stwierdzono, że tery-
T U R E C K A W O JN A D O M O W A Z1559.
wojskowego punktu widzenia sułtan Sulej- torium Turcji winno zawierać się w grani-
man I (1496-1566) w pełni zasługuje na cach według stanu w dniu 11 listopada
przydomek Wspaniały nadany mu przez 1918, tj. w dniu zawieszenia broni koń-
czącego I wojnę światową. W odpowiedzi armii egipskiej (dowodzonej przez francu-
sprzymierzeni okupujący Konstantynopol skich oficerów) na Syrię i, wykorzystując
zaaresztowali deputowanych i rozpoczęli jako pretekst osobistą sprzeczkę z paszą
działania zbrojne przeciw kemalistom i nac- Akki, wysłał w 1832 syna Ibrahima
jonalistom. Wybuchła wojna domowa; Ke- (1789-1848) z dużą armią, by zaatakował
mal w zgromadzeniu prowincjonalnym Syrię. W 1832 Egipt odniósł pełny sukces:
w Ankarze oświadczył, że sułtan pozostaje najwcześniej padły Gaza i Jerozolima, ob-
pod wpływem obcych mocarstw i wezwał lężenie i blokada zmusiły do kapitulacji
wszystkich muzułmanów do walki z obcą Akkę, a świeżo zmobilizowane, niedoświad-
ekspansją. W nowej ustawie zasadniczej czone wojska sułtana Mehmeda II (1784--
z 1921 znalazł się zapis, że naród jest 1839) przegrały bitwy pod Aleppo i Da-
suwerenny; państwo przyjęło nazwę Turcja. maszkiem. Ibrahim wkroczył do Anatolii
Wojna domowa rozgorzała na dobre. (Turcja), zdobył Konyę i ruszył w kierunku
W 1921 Grecy odnieśli porażkę w bitwie Bursy, około 80 km od Konstantynopola.
nad rzeką Sakaryą (patrz GRECKO-TURECKA Porta poprosiła o pomoc Rosję, która w od-
WOJNA 1921-1922), wycofywali się ze stratami, powiedzi wysłała do Konstantynopola
aż wreszcie poddali się we wrześniu 1922 w 1833 flotę i 18 tysięcy żołnierzy. Ibrahim
w Smyrnie (Izmir). W 1921 i 1922 kemaliści szybko zrezygnował z planu ataku na mias-
zyskali uznanie międzynarodowe: układ to. Zaniepokojeni działaniem Rosji Francuzi
z Rosją, wycofanie włoskich wojsk, zrzecze- i Anglicy wynegocjowali pokój z Ibrahimem
nie się przez Francję Cylicji w Turcji, (1833); uznali ojca Ibrahima za paszę Egiptu
powrót do Turcji Konstantynopola i Tracji. i Krety, Egipt objął władzę w Syrii i Adanie.
W 1922 kemalowski parlament zniósł suł- Francuzi i Anglicy zapewnili, że w zamian
tanat. Konferencja w Lozannie (listopad za wycofanie się Rosji przeciwstawią się
1922-lipiec 1923) ustanowiła granice Turcji, dalszej inwazji Egiptu. Jednakże w odrębnym
zadecydowała o migracji greckich i turec- traktacie pokojowym w Hunkar Iskelesi
kich mniejszości narodowych i uznała cieś- Turcy zawarli z Rosją przymierze zaczepno--
niny tureckie - Bosfor i Dardanele - za obronne, potajemnie udzielając Rosji prawa
drogi międzynarodowe. 29 października Tur- do zamknięcia w razie wojny cieśniny Dar-
cja została republiką, a Kemal jej pierwszym danele dla wszystkich obcych okrętów. Mu-
prezydentem. Patrz także MŁODOTURKÓW hammad Ali traktował pokój jedynie jako
POWSTANIE 1908-1909. rozejm. Druga turecko-egipska wojna
1839-1841. W 1838 Egipt ogłosił niepod-
TURECKO-AUSTRIACKIE WOJNY. Patrz Aus ległość i przestał płacić Turkom daninę.
TRIACKO-TURECKIE WOJNY. W odpowiedzi sułtan Mehmed II przygoto-
wywał wojska do ataku na Syrię. Po zakoń-
TURECKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. Patrz Bl czeniu przygotowań, w 1839 wypowiedział
ZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY. jej wojnę, wysłał flotę na Morze Śródziemne
i dokonał inwazji. Obie ekspedycje - lądowa
T U R E C K O -E G IP S K A W O JNA P IE Ri W S Z A - zakończyły się klęską. Wielu
morska
1832-1833. Mimo obietnicy oddania Syrii żołnierzy, przekupionych egipskim złotem,
i Krety w nagrodę za pomoc wojskową zdezerterowało, pozostali zostali rozbici.
udzieloną Turcji przez syna paszy Egiptu Dowódca floty okazał się zdrajcą; popłynął
w GRECKIEJ WOJNIE O NIEPODLEG- do Aleksandrii i poddał się Egipcjanom.
ŁOŚĆ, Turcja nie przekazała Egiptowi Syrii Obok Francji udzielającej Egiptowi pomocy,
(oddała jedynie Kretę), w związku z czym również i inne mocarstwa zachodnie oba-
Muhammad Ali (l 769?-1849), pasza Egiptu, wiały się interwencji Rosji. Tym razem
poprzysiągł zemstę. Opracował plan najazdu jednak Rosja była bardzo pojednawcza i żre-
zygnowała z wyłącznego prawa żeglugi przez
Dardanele. Francja, Wielka Brytania i Rosja
namówiły wspólnie Portę do przekształcenia
Egiptu w dziedziczny paszałyk pod warun-
kiem zwrotu floty tureckiej (1840). Muham-
mad Ali odmówił, wobec czego wojska
mocarstw zachodnich przystąpiły do roz-
wiązania problemu metodą siłową. Wielka
Brytania ostrzelała i zniszczyła twierdze
w Bejrucie i Akce, posłała wojsko i udzieliła
Arabom pomocy w buncie przeciw ciężkim
rządom Muhammada Alego, pokonała rów-
nież egipskie armie okupacyjne w Syrii.
Gdy zagrożono ostrzelaniem Aleksandrii,
Muhammad Ali zwrócił flotę turecką, zaczął
znowu płacić Porcie daninę, zgodził się
zmniejszyć liczebność swoich wojsk i wyco-
fał się całkowicie z Syrii.
TURECKO-GRECKIE WOJNY. Patrz GREC-
KO-TURECKIE WOJNY.
TURECKO-PERSKA WOJNA 1473. Patrz Włi-
NECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.
TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516.
Gdy sułtan Selim I (1467-1520) wstąpił na
tron turecki, czemu towarzyszył rozlew
krwi, natychmiast rozpoczął przygotowania
do wojny z szyicką Persją, gdyż jako fana-
tyczny sunnita przekonany był, że musi
ukarać nieortodoksyjnych szyitów - Persów,
którzy popierali jego brata Ahmeda (zm.
1513) w TURECKIEJ WOJNIE DOMO-
WEJ 1509-1513. W 1514 wyruszył z Ad-
rianopola, swojej głównej siedziby, do Azer-
bejdżanu. Maszerujące wojska bardzo często
głodowały, gdyż wycofujący się Persowie
stosowali taktykę spalonej ziemi. Selim
ominął perskie miasto Tebriz. W bitwie na
równinie Czałdyran (23 sierpnia 1515) zwy-
ciężył Persów, którzy nie mieli artylerii
i dostatecznej liczby piechoty. Wrócił potem
do Tebrizu, zdobył miasto po dwutygo-
dniowym oblężeniu, złupił i wymordował
mieszkańców, pozostawiając przy życiu tyl-
ko 1000 rzemieślników, których wysłał do
Konstantynopola. Armia turecka wycofała
się do Amasyi i Ankary. Wkrótce Selim
przeprowadził drugą wyprawę, w jej trakcie
Turcy zdobyli potężną twierdzę Kamach
i zapanowali nad Kurdystanem, wcześniej
pozostającym pod rządami Safawidów. Za-
jęcie Albistanu i obalenie dynastii Duldakir
ściągnęło na Turków gniew syryjskich Ma-
meluków i przyśpieszyło wybuch wojny
MAMELUKÓW I TURKÓW 1516-1517,
która przerwała dalsze tureckie działania
wojenne w Persji. Szach perski Ismail I
(1486-1524) nie wykorzystał jednak okazji,
by zaatakować Turków; w wojnie turecko--
perskiej nastąpiła dziesięcioletnia przerwa.
TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555. Po
zakończeniu TURECKO-PERSKIEJ WOJ-
NY 1514-1516 perscy Safawidzi starali się
wzniecać bunty w różnych prowincjach
tureckich. Zajęty walkami w Europie (patrz
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1525) sułtan
osmański Sulejman II Wspaniały (1496--
1566) unikał większych kampanii w Persji,
usiłował natomiast pozbyć się agitatorów
i zwolenników Safawidów we wschodniej
Anatolii; namówił także Turków uzbeckich
do zaatakowania Persji od wschodu. Mimo
tych starań w 1526 wybuchła wojna, a po-
wodem było powstanie Turkmenów w Cy-
licji; Turcy stłumili powstanie (1526-1528)
w Karamanie, w którym uczestniczyły woj-
ska mameluków dowodzone przez zbun-
towanego Kalenderoghlu (zm. 1528) oraz
najechali Kurdystan po ucieczce jego przy-
wódcy do Persji. W 1529 doszło do po-
wstania Zulfikara-beka, który opanował per-
ski Irak, ale szach Tahmasp I odzyskał go
w 1530. Sulejman postanowił opanować
Mezopotamię. Jego wojska zdobyły Tebriz
(1534), Wan, i Erzurum. Po bezpreceden-
sowym marszu w zimie sułtan wkroczył do
Bagdadu i opanował Mezopotamię. Persowie
na początku 1535 wykorzystali nieobecność
Sulejmana w Mezopotamii i odzyskali Teb-
riz. Po powrocie sułtan odebrał Tebriz,
wyruszył przeciw głównym siłom perskim,
które uchylały się od bitew. Po powrocie
Sulejmana do Stambułu Persowie odzyskali
Tebriz i Wan, w 1548 znowu zdobyte przez przyczyniło się do powodzenia Turków
Sulejmana, odzyskane przez Persów po -po w Gannie i Karabachu (1588). Persowie
w ro cie arm ii tu reck iej n a leża zim ow e musieli przystąpić do rozmów pokojowych.
w Anatolii w 1549. Działania wojenne rozpo- Odzyskanie przez Turków Tebrizu (1590)
częły się na nowo w 1552 od zajęcia Erzurum i Azerbejdżanu doprowadziło ostatecznie
przez Persów. Armia osmańska pod wodzą do porozumienia pokojowego, w którym
Sulejmana odbiła Erzurum i ruszyła do Persja ustąpiła Gruzję, Azerbejdżan, Lure-
zachodniej Persji, którą pustoszyła w latach stan, Szyrwan i inne prowincje.
1553-1554. W końcu 1554 Sulejman zgodził
się na rozejm, a potem zawarł pokój w Ama- T U R E C K O -P E R SK A W O JN A 1603-1612.
Per-
syi (1555), w którym zrzekł się roszczeń do sja pragnęła odzyskać ziemie odstąpione
Tebrizu, Erewana i Nachiczewana, zatrzy - Turcji pod koniec TURECKO-PERSKIEJ
mując Mezopotamię, zachodnią Armenię WOJNY 1578-1590, jednakże walka z Uzbe-
i większą część Kurdystanu. Zdawał sobie kami odwlekła ofensywę do 1603. Szach
sprawę, że energiczna wojna, pociągająca za perski Abbas I Wielki (1557-1628), dążąc do
sobą wysokie koszty, mogłaby doprowadzić zawarcia przymierza antytureckiego, wysłał
do pokonania i opanowania Persji, ale sytua
- w 1599 posłów do Europy. Wobec niepowo -
cja w Turcji i za granicą na to nie pozwalała. dzeń dyplomatycznych wyprawił w 1603
Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529- wojska do Azerbejdżanu, co zmusiło Turcję
1533; WENECKO-TURECKAWOJNA 1537-1540. do walki na trzech frontach: na Węgrzech
(patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591--1606),
TURECKO-PERSKA WOJNA 1578-1590. PO w Azerbejdżanie i w samej Turcjiogarniętej
śmierci perskiego szacha Tahmaspa I buntami z powodu obciążeniapodatkami
(1514-1576) Persja stanęła na krawędzi potrzebnymi na prowadzenie wo jen. Po
wojny o następstwo tronu. Turcy osmańscy długim oblężeniu Persowie zdobyliTebriz
byli przekonani, że uda im się w końcu w 1603, a w 1604 odzyskali Erewan,
podbić ten kraj. W 1578 Turcy rozpoczęli Szyrwan i Kars. Turecki sułtan Ahmed I
działania zaczepne na wielką skalę. W krót- (1589-1617), rozgniewany zdobyczami Per -
kim czasie zwyciężyli dwie armie perskie, sów, wyruszył przeciw nim z dużą armią,
podbili Gruzję, wkroczyli także do Dage - lecz w bitwie w pobliżu jeziora Urmia -po
stanu w Persji. Pęd pierwszego uderzenia niósł ciężkie straty, walcząc z mniejszą armią
tureckiego nie przetrwał długo, Persja -za perską dowodzoną przez Abbasa (1606). Ab -
częła bowiem stawiać skuteczniejszy opór. bas zdobył potem Bagdad, Mosul i Diyarba-
Turcy stracili ponadto wiele energii i czasu kir. Ta wojna oraz wydarzenia w Egipcie,
na umocnienie panowania w Gruzji - zdo - Libanie, u wschodnich wybrzeży Morza
byli wielką twierdzę Kars (1579), opanowali Śródziemnego i na nawiedzanych przez Ko -
i ufortyfikowali Erewan w Armenii (1583) zaków wybrzeżach Morza Czarnego skłoniły
i zbudowali system obronny w pobliżu Ahmeda do wykazania pojednawczości przy
Tyflisu (Tbilisi) (1584). Przeważające siły zawieraniu pokoju z Austrią w Zsitvarok,
tureckie dokończyły podboju Dagestanu w 1606. Powrót wojsk tureckich z Europy
i zdobyły w 1583 Szyrwan. W latach nie polepszył sytuacji. Abbas odzyskał wszy -
1585-1588 Turcy zdobyli Azerbejdżan, ale stkie ziemie stracone w 1590 i właściwie
kontrofensywa perska uwolniła Tebriz z rąk usunął Turków z Kaukazu. Z pozycji zwy -
tureckich. Persowie na krótko zdobyli Tyflis cięzcy podyktował warunki pokoju z 1612,
i Erew an. W ew nętrzne problem y Persji korzystnego wyłącznie dla Persji.
i ataki Uzbeków na Persów na wschodzie
doprowadziły do zmniejszenia liczebności TURECKO-PERSKA WOJNA 1616-1618.
wojsk perskich walczących z Turkami, co Spory wokół warunków traktatu pokojowego
kończącego TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ
1603-1612 doprowadziły w 1616 do wzno-
wienia walk. Liczne wojska tureckie obiegły
Erewan, ale surowa zima i działania armii
perskiej zmusiły je do odwrotu jeszcze
w tym samym roku. W 1618 Turcy dokonali
ponownej inwazji; ruszyli na Tebriz, ale
Persowie dzięki zasadzce rozbili część wojsk
tureckich; pozostałe zostały rozbite później
w pobliżu Tebriz. Wkrótce rozpoczęły się
negocjacje pokojowe zakończone układem,
w którym powtórzono warunki porozumie-
nia z 1612. Na wschodzie przywrócono
granicę sprzed TURECKO-PERSKIEJ
WOJNY 1526-1555.
TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1623-1638.
Konflikt był skutkiem wewnętrznej walki
0 władzę w zajmowanym przez Turków
Bagdadzie, gdzie o rządy współzawodniczyli
pasza i wojsko. Oficer janczarów na ich
czele opanował Bagdad i bezskutecznie ubie
gał się, by Porta oficjalnie mianowała go
nowym paszą. Zwrócił się następnie do
szacha perskiego Abbasa I Wielkiego
(1557-1628) o pomoc. Porta jednak zgodziła
się, by został paszą; i wtedy nadciągnął
niewielki oddział wojsk perskich. Gdy sa-
mozwańczy pasza zrezygnował z pomocy
Persów, ci zabili go w 1623 i opanowali
Bagdad. W celu odzyskania Bagdadu i in
nych ziem pozostających w rękach Persów,
Turcy podjęli trzy wyprawy: 1625-1626
- wyprawa nie powiodła się z powodu braku
artylerii i buntu w armii tureckiej; 1629-
-1630 - niepowodzenie było następstwem
złej pogody; 1630 - Turcy zwyciężyli w bit
wie pod Mihribanem i zdobyli Hamadan,
wyrżnęli jego ludność, ale zostali powstrzy
mani pod Bagdadem. Sułtan turecki Murad
IV (1609-1640) odłożył czwartą wyprawę
z powodu wojny z Druzami (patrz TURKÓW
1 DRUZÓW WOJNA 1631-1635), w której siły
tureckie pokonały Druzów, uważanych
przez Murada za potencjalnych zdrajców.
W 1635 Murad dowodził armią, która od
zyskała Erewan, ale utknęła pod Tebrizem.
Piąta wyprawa, odwlekana do 1638, mimo
że Persowie odbili Erewan w 1636, skiero-
wała się prosto na Bagdad. Turcy pod
dowództwem samego Murada przez siedem
miesięcy oblegali miasto, ponieważ Persowie
zdecydowani byli walczyć do ostatniego
człowieka. Po zdobyciu Bagdadu (1638)
zawarto pokój; Turcy zatrzymali Bagdad,
a Persowie Erewan. Wschodnią granicą
imperium osmańskiego została granica mię-
dzy Mezopotamią i Persją. Patrz także JAN-
CZARÓW BUNT 1621-1622.
TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1730-1736. Na-
dir-chan (późniejszy Nadir Szach), formal-
nie wódz szacha Tahmaspa II, sprawował
rzeczywistą władzę w Persji. Nadir w 1730
podjął walkę z tureckimi okupantami (patrz
PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730). Pobił
Turków pod Hamadanem i odzyskał Ha-
madan, Kermanszad i południowy Azerbej-
dżan. Następnie podjął walkę z Afgańczy-
kami. Korzystając z tego Tahmasp II wyru-
szył przeciw Turkom, ale został pobity
(1731). W 1732 zawarł pokój z Turcją,
odstąpił jej Zakaukazie i część Kerman-
szachu. (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-
1738). Nadir-chan złożył z tronu Tahmaspa
II, na jego miejsce został szachem został
jego roczny syn, Abbas III. Nadir nie uznał
pokoju z Turcją. Wtargnął do Iraku, obiegł
Bagdad (1733). Turcy odnieśli zwycięstwo
nad Karkukiem. Persowie zwinęli oblężenie
Bagdadu. Klęska Turków pod Leilanem w
pobliżu Karkuku powstrzymała ich. W
latach 1734-1735 Nadir zdobył północny
Azerbejdżan, wschodnią Gruzję i
północną Armenię. W 1736 Nadir został
szachem Persji. Traktat konstantynopolski
z 1736 przywrócił zachodnie granice Persji
do stanu sprzed panowania sułtana Sulej-
mana II Wspaniałego (1496-1566) i kończąc
tę wojnę, pozwolił Nadir Szachowi, pierw-
szemu i jedynemu afszarskiemu szachowi,
na kontynuację walki z Afganami.
TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1743-1747. Na
początku lat czterdziestych XVIII w. doszło
do zatargów Turcji z Persją domagającej się
praw dla szyitów od Turcji. Nadir Szach
(1688-1747) w 1743 wypowiedział Turcji
wojnę, podjął wyprawę na Konstantynopol.
Dowiedziawszy się, że ulem turecki (muzuł-
mański doradca prawny w sprawach wiary)
ogłosił, że wojna z Persją jest wojną świętą,
Nadir zawrócił na wschód, zdobył Kirkuk
i Arbil i oblegał Mosul. Zagrożenie ze strony
Chin, pozostających pod władzą Mandżu-
rów, skłoniło Nadira do podjęcia gry dyp-
lomatycznej, która pozwoliła mu stłumić
bunty (1743-1744), jakie wybuchały w całej
Persji z powodu wysokich podatków wojen-
nych. Na początku 1744 Persja wznowiła
najazdy na imperium tureckie. Nadir Szach
wyruszył z Hamadanu, obiegł Kars, a póź-
niej zawrócił pośpiesznie do Dagestanu, by
stłumić tam powstanie. Wrócił, by stanąć
przeciw olbrzymiej armii tureckiej, którą
rozbił w bitwie pod Karsem w sierpniu
1745. Turcy uszli na zachód, pustosząc po
drodze własny kraj i doprowadzając do walk
między różnymi plemionami tureckimi. Na-
dir Szach bez miary nakładał na swoich
poddanych podatki i należności, oślepiał
i karał śmiercią nieudolnych urzędników.
Spowodowało to kolejne powstanie w Persji
w latach 1745-1746. W 1746 Persja zawarła
pokój z Turcją; granice Persji nie uległy
zmianie, Bagdad pozostał przy Turcji. Za-
dowolona Porta wysłała posła z tysiącoso-
bowym orszakiem, jednak przed jego przy-
byciem rozwścieczeni obywatele zamordo-
wali Nadira. Patrz także PERSKA WOJNA
DOMOWA 1747-1760.
TURECKO-PERSKA WOJNA 1821-1823. Po
ciężkich stratach poniesionych w Gruzji
podczas ROSYJSKO-PERSKIEJ WOJNY
1804-1813 perski następca tronu Abbas
Mirza (1783-1833) poprzysiągł, że zmoder-
nizuje armię. Wysłał Persów do Anglii na
naukę zachodniej taktyki i organizacji woj-
ska i zaprosił oficerów brytyjskich do szko-
lenia oddziałów, a zwłaszcza niedawno sfor-
mowanej piechoty. Turcy wystąpili w obro-
nie zbuntowanych plemion w Azerbejdża-
nie, czym sprowokowali w 1821 atak Mirzy
na wschodnią Anatolię. Walki toczyły się
w rejonie jeziora Wan; punktem kulmina-
cyjnym była zakończona sukcesem Persów
bitwa pod Erzurum (1821), w której armia
Mirzy rozgromiła przeważające siły tureckie.
Pokój zawarto dopiero dwa lata później
w Erzurum; obie strony uznały poprzednie
granice, nie nastąpiły żadne zmiany teryto-
rialne. Patrz także ROSYJSKO-PERSKA WOJNA
1825-1828.
TURECKO-POLSKIE WOJNY. Patrz POLSKO--
TURECKIE WOJNY.
TURECKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz ROSYJ-
SKO-TURECKIE WOJNY.
TURECKO-WĘGIERSKIE WOJNY. Patrz WE
GIERSKO-TURECKIE WOJNY.
T U R K M E Ń S K O -T U R E C K IE W O J N- Y 1400-
1473. Za czasów sułtana osmańskiego
Bajezida I (1347-1403) Turcja rozpoczęła
podbój zachodniej Anatolii. Niespodziewa-
ny najazd Timura (1336-1405) i jego zwy-
cięstwo pod ANKARĄ w 1402 utrudniło
aneksję, ponieważ Timur ustanowił tam
księstwa timurydzkie. Tureccy sułtani mieli
ponadto dwa inne problemy, mianowicie
zapewnienie sobie lojalności wielkich pa-
nów, nie wywodzących się z Turków osmań-
skich, świadomych swojej potęgi politycznej
oraz pokonanie oporu nomadów turkmeń-
skich. Do 1421 Turcy nie osiągnęli po-
stępów, częściowo z powodu TURECKIEJ
WOJNY DOMOWEJ 1403-1413. W 1421
rozpoczął panowanie sułtan Murad II
(1403-1451). W okresie swego panowania
Murad przekształcił w państwa wasalne
wszystkie księstwa timurydzkie z wyjątkiem
Karamanu i Dżandaru. Notable, którzy
wynieśli go na tron, mieli związane ręce,
gdyż Murad opierał się na grupach nieturec-
kich i stworzył własną armię zawodową
- korpus janczarów - składającą się z nie-
wolników chrześcijańskich nawróconych na
islam, lojalnych tylko względem sułtana.
Do 1444, po rebelii w zawsze niespokojnym
Karamanie, Turcy osmańscy opanowali zna- zwłaszcza jako przeciwnicy dominujących
czną część Anatolii i rozciągnęli swoje szyitów. Po klęsce zadanej mamelukom
terytorium prawie do Azerbejdżanu. Jednak (patrz MAMELUKÓW i TURKÓW WOJNA 1516-
problem turkmeńskich nomadów pozostał 151?) przez Turków osmańskich i przejęciu
nie rozwiązany. Pojedynczo słabe plemiona przez Turków władzy w Libanie sułtan
turkmeńskie osiągnęły pewien stopień zjed- Selim I, który uważał się za pogromcę
noczenia dzięki podporządkowaniu się nie- niewiernych, a zwłaszcza wojowniczych szy-
ortodoksyjnym stowarzyszeniom religijnym, itów, uznał, że należy ułagodzić druzów
działającym także jako partie polityczne. i mianował emirem druzów w imperium
Najważniejszą z nich utworzyły plemiona tureckim Fahra ad-Dina (zm. 1544) z rodu
zwane Czerwonogłowymi (Kyzyłbaszowie), Mań. Podczas jednej z wielu prób odzys-
znajdujące się pod wpływem derwiszów-- kania przez Liban choćby ograniczonej
mistyków. Na ich czele od 1453 stał Uzun autonomii doszło w 1585 do powstania pod
Hasan (1420-1478), będący również od 1453 wodzą Jusufa Sajfy, władcy szyickiego z Try-
przywódcą plemion Białych Owiec (Ak Ko- polisu. Powstanie przekształciło się w wojnę,
junłu) koczujących w dorzeczu górnego w której uczestniczyło wiele ugrupowań
Tygrysu i Eufratu. Drugi związek plemien- religijno-politycznych. Po opanowaniu tego
ny, Czarne Owce (Kara Kojunłu), władał obszaru Turcy stracili syna Fahra, Kork-
obszarem na terenie obecnego Iraku i Azer- maza (1544-1585). Następnym emirem zo-
bejdżanu; do 1466 przesunęli się na teren stał stryj Fahra, a po nim wnuk pierwszego
wschodniej Anatolii. Pobił ich w 1467 Ha- emira, Fahr ad-Din II (1572-1635), przy-
san, który potem zdobył Bagdad i znaczną wódca druzów od 1590; dzięki niemu dru-
część obecnego Iraku oraz zachodnią Persję. zowie stali się dominującą siłą w życiu
Będąc przeciwnikiem Turków osmańskich, politycznym Libanu.
Hasan stał się osobistością tak znaczącą, że
w czasie WENECKO-TURECKIEJ WOJ- TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 1611-
NY 1463-1479 władze papieskie pertrak- 1613.
towały z nim w sprawie udziału Białych Po 1590 Fahr ad-Din II (1572-1635), emir
Owiec i Karamanu w walce z Konstan- druzów od 1607, stale umacniał i rozszerzał
tynopolem. Osmański sułtan Mehmed II swoje wpływy, aż wreszcie druzowie zyskali
Zwycięzca (1429-1481) zdobył Karaman kontrolę nad najważniejszym religijno-poli-
i wypierał Hasana na wschód; Białe Owce tycznym ugrupowaniem na terenie obecnego
poniosły klęskę pod Beszkentem (1473). Libanu - Kajsytami. Wiedząc o tym, że
Porta miała teraz słabe oparcie we wschod- Turcy zajęci są wojną w Europie i Azji
niej Anatolii, gdzie sytuacja skomplikowała (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606;
się jeszcze bardziej, gdy w 1501 dynastię TURECKO-PERSKA WOJNA 1603-1612), dążąc do
Białych Owiec zastąpiła w Azerbejdżanie zapewnienia bezpieczeństwa swym statkom
i Persji szyicka dynastia Safawidów; zmiana handlowym, Fahr zawarł w 1608 przymierze
ta doprowadziła do TURECKO-PERSKIEJ z Toskanią w Italii. Zaniepokojony umac-
WOJNY 1514-1516. nianiem się władzy Fahra i jego uniezalż-
nianiem się, sułtan turecki Ahmed
TU R K Ó W l D R U Z Ó W W O JN A D1585.ruzo- (1589-1617) rozkazał paszy Damaszku, by
wie wywodzą się od wyznawców al-Hakima podjął karną ekspedycję przeciw Fahrowi
(zm. 1021), szóstego kalifa Egiptu z dynastii i druzom. Fahr zajmował terytoria od Na-
Fatymidów, uznanego w 1017 za wcielenie zaretu na południu do góry Karmel na
Boga. Druzowie, istniejąca do dziś mała północy i posiadał 40-tysięczną armię. Na-
islamska sekta, w XI w. odgrywali dużą rolę wet w najbardziej sprzyjających warunkach
polityczną na obszarach obecnego Libanu, pokonanie go byłoby trudnym zadaniem,
stąd też początkowo działania tureckie nie
zakończyły się sukcesem. W 1613 udany
atak paszy zmusił Fahra do szukania schro-
nienia w Toskanii, ku zadowolenia Ahmeda.
W 1618 nowy, młodociany sułtan turecki
Osman II (1604-1622) nie wiedząc o tajnym
porozumieniu Fahra z Toskanią, pozwoli
mu wrócić do Libanu i spokojnie powięk-
szać swoje terytoria.
TURKÓW l DRUZÓW WOJNA 1631-1635.
Ambicje terytorialne władcy druzów, Fahra
ad-Dina II (1572-1635), były stałym źród-
łem urazy jego wrogów w Libanie; w 1625
Fahr pokonał przeciwników, mimo pomocy
udzielonej im przez paszę Damaszku. Przy
cichej pomocy wielkiego księcia Toskanii
nadal stawiał opór Porcie, a żeby uniknąć
działań wojennych przekupił urzędników
tureckich w Konstantynopolu. Jednakże
sułtan turecki Murad IV (1609-1640), pla-
nując kolejną kampanię przeciw Persji (patrz
TURECKO-PERSKA WOJNA 1623-1638) i Wątpiąc
w lojalność druzów, którzy mogli udzielić
Persji pomocy w Syrii i Mezopotamii, wysłał
w 1633 morską i lądową ekspedycję przeciw
Fahrowi. Flota turecka zablokowała wybrze-
że libańskie, a 80-tysięczna armia turecka
(syryjsko-egipska) zwyciężyła liczące 25 ty-
sięcy ludzi siły druzów, maronitów i najem-
ników dowodzonych przez Fahra. Sam Fahr
uniknął niewoli chroniąc się w górach, ale
Turcy złapali i stracili jednego z jego synów.
W końcu 1634 Turcy ujęli Fahra, zawieźli
do Konstantynopola i tam ścięli razem
z dwoma synami (1635). Dynastia Mań
(Fahra) wygasła w 1697, ale wojowniczość
druzów przetrwała do obecnych czasów.
TURKÓW l MAMELUKÓW WOJNY. Patrz MA-
MĘ LUKO W i TURKÓW WOJNY .
TURKÓW SELDłUCKICH WOJNY Z CESAR-
STWEM BIZANTYJSKIM. Patrz BlZANTYJ-
SKO-TURECKIE W OJNY.
TURNERA BUNT 1831 (powstanie w Sout-
hampton). Nat Turner (1800-1831), piś-
mienny, fanatycznie pobożny niewolnik
murzyński, nazywany „prorokiem" przez
swoich zwolenników, nabrał przekonania, że
został wybrany przez Boga, by wyprowadzić
swój lud z niewoli w okręgu Southampton
(Wirginia). 21-23 sierpnia 1831 razem z 75
zwolennikami wzniecił gwałtowne, krwawe
zamieszki, w czasie których zabito 55 bia-
łych (w tym również właściciela Turnera,
Josepha Travisa z rodziną). Ludzie Turnera
sterroryzowali okręg Tidewater. Do stłumie-
nia buntu władze wysłały żołnierzy z fortu
Monroe i marynarzy. Powstańców rozpro-
szono, część z nich zabito lub ujęto. Turner
uciekł do lasu, po sześciu tygodniach poszu-
kiwań złapano go i powieszono razem z dwu-
dziestoma zwolennikami. Wybuch powsta-
nia i jego gwałtowny przebieg spowodował
trwające aż do wojny secesyjnej surowsze
traktowania niewolników i zaostrzenie praw
przeciw zbiegom w południowych stanach.
TUSKARORÓW WOJNA 1711-1712. W po-
łowie XVII w., w okresie osiedlania się
kolonistów angielskich, Indianie Tuskarora
zamieszkiwali wschodnią część obecnej Ka-
roliny Północnej. Zagarnianie ziem Tus-
karorów i grabieże białych nasilały wrogość
Indian, wreszcie w 1711 Indianie napadli
na angielską osadę i zabili około 200 kolo-
nistów. W odwecie Anglicy wyposażeni
w lepszą broń pokonali Tuskarorów i wypar-
li ich z Karoliny Północnej. Indianie udali
się na północ i zostali przyjęci do Ligi
Irokezów (lub Związku Sześciu Narodów),
do której należeli ponadto Indianie Mo-
hawk, Oneida, Onondaga, Kajuga i Seneka.
Odejście Tuskarorów umożliwiło dalszą ko-
lonizację Karoliny Północnej.
TUTSI-HUTU WOJNY. Patrz BURUNDYJSKA
W OJ NA DO M O W A 1972; R UA N D YJ S K A W O J N A
DOMOWA 1959-1961.
TYLERA POWSTANIE. Patrz CHŁOPÓW AN-
GIELSKICH POWSTANIE 1415.
TYRONE'A PO W STANIE 1595-1603. Irland-
czycy, przywykli do nieustannych walk
między sobą lub z obcymi władcami, nie cach oblężenia podnieść morale swoich
godzili się na podatki na utrzymanie -an ludzi, Aleksander przypomniał im, że upadek
gielskich wojsk, domagali się tolerancji dla Tyru oznacza upadek perskiej floty. Na
katolicyzmu prześladowanego przez królową szczęście poddała się flota cypryjska. Aleksan
-
Anglii Elżbietę I (1533-1603). W 1595 der 220 okrętami zaatakował miasto od stro -
Hugh 0'Neil, drugi hrabia Tyrone (1540?- - ny morza; okręty związane parami posłużyły
1616), zjednoczył zwaśnione grupy, zwrócił za platformy dla taranów i wież oblężniczych,
się do Hiszpanii po pomoc i w szeregu co pozwoliło Macedończykom zbliżyć się do
potyczek zwyciężył kilku najlepszych -do murów Tyru. W czasie dziewięciomiesięczne -
wódców Elżbiety, m.in. w większej bitwie go oblężenia zginęło 8000 Tyryjczyków, mie -
nad Żółtym Brodem (1598). Elżbieta wydała szkańców wziętych do niewoli sprzedano.
2 miliony funtów na rozwiązanie tego prob -
lemu; w 1598 wysłała hrabiego Essexa na TYSIĄCA DNI W OJNA 1899-1903. W okre-
czele 16-tysięcznego wojska, by rozprawił sie prezydentury konserwatysty Rafaela Nu-
się z Tyronem i jego stronnikami, którzy ńeza (1825-1894) i jego następcy Miguela
ożywili działania po otrzymaniu hiszpań - Ań tonią Cara (1843-1909) republiką Kolu -
skiej pomocy. Napotkawszy wiele przeciw - mbii wstrząsały często zaciekłe walki poli
-
ności, Essex w końcu zgodził się na rozejm tyczne między liberałami i konserwatystami.
(1600); nie uzyskał nań pozwolenia, po W 1898 konserwatyści wybrali Manuela
czym został odwołany przez rozgniewaną Sanclemente (l 820?-1902) na następcę Ca -
królową. Na wyspie w 1601 wylądowali ra. Kłótnie w szeregach zwycięskiej partii
Hiszpanie, ale zostali oblężeni w Kinstale, stały się dla liberałów okazją do wzniecenia
odsiecz irlandzka została pobita i w 1602 w 1899 powstania przeciw rządowi. Konser -
Hiszpanie kapitulowali. W 1603 Tyrone watywny wiceprezydent Jose Manuel Mar-
poddał się Anglikom. Oskarżany o spisek roąuin (1827-1908) dokonał 31 lipca 1900
w 1604 udał się na dobrowolne wygnanie. udanego zamachu stanu, usunął prezydenta
Sanclemente z urzędu i zajął jego miejsce.
TYRU O BLĘŻENIE 333-332 p.n.e. Przed Doszło do krwawych starć zbrojnych mię -
oblężeniem AORNOS najcięższą pjóbą dla dzy uzbrojonymi liberałami i konserwatys -
geniuszu oblężniczego Aleksandra Wielkie - tami, wojna domowa trwała trzy lata i -do
go (356-323) było oblężenie Tyru (patrz prowadziła Kolumbię do gospodarczej rui -
ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). ny. Wreszcie wojska federalne Marroąuina
Starożytny Tyr, położony na wyspieu zdławiły powstanie liberałów i przywróciły
wybrzeży Fenicji, uchodził za miasto nie do porządek; walki zakończyły się w czerwcu
zdobycia. Król Babilonu Nebokadnezar II 1903, straciło w nich życie około 100 tysięcy
(ok. 630-562) zdobył go dopiero po 13 mieszkańców. Później, w tym samym roku,
latach oblężenia (585-578). Usiłując dostać Panama, wówczas stanowiąca część Kolum -
się do Tyru od strony lądu, Aleksander bii, ogłosiła niepodległość i oderwała się
kazał zbudować groblę; Tyryjczycy niemal dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych
doprowadzili do przerwania robót, ostrzeli- (patrz PANAMSKA REWOLUCJA 1903). W 1904na
wując z machin bojowych i z łuków robot - prezydenta Kolumbii wybrano generała
ników i wypuszczając brandery przenoszące Rafaela Reyesa (1850?-1921), który rozpo -
ogień na groble. Chcąc po sześciu miesią- czął odbudowę zniszczonego wojną kraju.
U
U G A N D Y J S K A W O J N A D O M O W -A 1 9 7 8i -postanowił ich zlikwidować. W 1885
lud,
1979. Jesienią 1978 wojska ugandyjskie ujął naczelnych misjonarzy anglikańskich
na rozkaz dożywotniego prezydenta (fak- i zabił biskupa przybyłego do Ugandy ze
tycznego dyktatora) feldmarszałka Idi Ami- wschodu - to jest z tego kierunku świata,
na „Dada" (ur. ok. 1925) najechały sąsied- z którego według legendy mieli nadejść
nią Tanzanię i po wysadzeniu jedynego zdobywcy Ugandy. Nasiliły się prześlado-
mostu na rzece Kagera, zajęły ok. 1800 wania chrześcijan; z zimną krwią zabijano
km2 obcego terytorium zwanego Kagera nawróconych lub palono ich na stosie.
Salient. W odpowiedzi prezydent Tanzanii Mwandze nie udało się zrealizować planu
Julius Kambarge Nyerere (ur. 1922) wysłał umieszczenia wszystkich chrześcijan i mu-
w październiku 1978 do Ugandy armię zułmanów na wyspie na Jeziorze Wiktorii
wzmocnioną przez uchodźców ugandyj- i zamorzyć ich tam głodem; król musiał
skich, którzy opuścili rodzinny kraj, ucie- uciekać, by ratować życie, a tron objął jego
kając od tyrańskich rządów Amina. Wy- brat Kikewa. Kikewa podzielił główne misje
grawszy kilka potyczek, siły Tanzanii ma- między trzy grupy religijne, mając nadzieję,
szerowały przez południową część Ugandy. że w ten sposób osiągnie spokój. Jednakże
Otoczyły stolicę Ugandy, Kampalę, gdzie muzułmanie zamordowali wielu wodzów
na krótko zatrzymały je oddziały libijskie plemiennych, którzy przeszli na chrześcijań-
przysłane na pomoc Aminowi. 11 kwietnia stwo. Ich stronnicy uciekli, ale później
1979 żołnierze tanzańscy, uchodźcy ugan- zebrali się i stoczyli z muzułmanami zwy-
dyjscy oraz nacjonaliści weszli do Kampali, cięską bitwę (październik 1889). Miesiąc
której mieszkańcy powitali ich jak oswobo- później muzułmanie odnieśli zwycięstwo
dzicieli. Chcąc uniknąć uwięzienia, Amin w następnej bitwie, zostali jednak ostatecz-
uciekł do Libii, a następnie do Arabii nie pokonani w lutym 1890. Potem wszczęli
Saudyjskiej. W czasie ośmiu lat swoich kłótnie protestanci i katolicy. Atak rozpo-
rządów doprowadził kraj do ruiny, wypędził częły stronnictwa francuskich katolików,
wszystkich Azjatów, zabił tysiące tubylców, ale wiosną 1892 zostały pokonane pod Kam-
wydał ogromne sumy na rozbudowę armii palą przez brytyjskich protestantów. Ich
i znacjonalizował całą ziemię nie płacąc członkowie schronili się na wyspach Sese
odszkodowań właścicielom. na Jeziorze Wiktorii, by stąd napadać na
protestantów. Później tego samego roku
U G A N D Y JSK IE W O JN Y R E L IG IJN-E brytyjski
1885- oficer zaatakował wyspy i roz-
1892. Około 1879 do obecnej Ugandy gromił katolików, którzy uciekli i osiedlili
dotarli misjonarze: brytyjscy duchowni Koś- się w południowej części Ugandy. Muzuł-
cioła anglikańskiego, francuscy katolicy manie zamieszkali w innym miejscu, a pro-
i arabscy muzułmanie. Miejscowy król testanci opanowali najważniejszą część
Mwanga coraz bardziej obawiał się wpły- Ugandy, która w 1894 została brytyjskim
wów, jakie cudzoziemcy wywierali na jego protektoratem.
UNII ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ WOJNY w ustanawianiu rządów konserwatywnych
D O M O W E 1 8 2 6 -1 8 2 9 , 1 8 3 8 -1 8U4O n ia
. w innych, niezależnych już krajach.
Środkowoamerykańska, luźna unia politycz -
na utworzona w 1823 przez Gwatemalę,U R U G W A J S K A R E W O L U C J AW 1 91 39 3 .1
Salwador, Nikaraguę, Honduras i Kostary - Gabriel Terra (1873-1942) z liberalnej partii
kę, wybrała w 1825 na pierwszego prezyden ta Colorado (kolorowych) został wybrany na
liberała Manuela Jose Arcego (1783?--prezydenta Urugwaju, którego gospodarka
1847). Nieporozumienia między konser - ucierpiała poważnie na skutek Wielkiego
watystami (rzecznikami rządów centralnychKryzysu. Terra wszedł w konflikt z narodo -
i Kościoła) i liberałami (zwolennikami fe-wą radą administracyjną, która kontrolowała
deralizmu i reform) wstrząsały Kongresemwładzę wykonawczą, występowali przeciw
Unii w Gwatemali, stolicy Unii. Arce, pozo - niemu również konserwatyści z partii Blan -
stający w konflikcie z własną partią, poco (białych) oraz radykałowie z Colorado;
odrzuceniu przez kongres proponowanychci ostatni domagali się większego uspołecz -
przez niego praw wprowadził rządy dyk - nienia gospodarki. 30 marca 1933 Terra
tatorskie. Liberałowie z Salwadoru usiłowalirozwiązał narodową radę oraz parlament
obalić Arcego w stolicy, mieście Gwatemala,(do parlamentu wysłał żołnierzy, by roz -
gdzie do władzy doszli konserwatyści (woj - pędzili posłów), obalił konstytucję i wpro -
ska Arcego pokonały liberałów z Salwadoruwadził władzę dyktatorską. Zgodnie z nową
broniąc nienaruszalności Unii, dzięki czemukonstytucją, przyjętą w 1934, w rękach
Arce pozyskał poparcie konserwatystów).prezydenta znalazła się cała władza; kon -
Kiedy armia Arcego oblegała San Salwador,stytucja przewidywała również proporcjo -
na pomoc obrońcom przyszedł Francisconalną reprezentację partii w gabinecie i -se
Morazan (1792-1842) - liberał, który przy - nacie. Wybrany ponownie na prezydenta,
w i ó d ł w o j s k o z ro d zim eg o H o n d u ras uTerra sprawował rządy dyktatorskie. W rok
i uwolnił miasto (1829). Wojska Morazanapóźniej (1935) stłumił niewielkie powstanie.
rozgromiły następnie armię konserwatystówNa pewien czas ograniczono wolność słowa
pod stolicą Gwatemali, po czym Morazani zamknięto redakcje gazet opozycyjnych.
przejął władzę (1829), został prezydentemJednakże za czasów Terry poprawił się stan
Unii (1830) i przeniósł jej stolicę do Sangospodarki Urugwaju, nastąpiło również jej
Salwadoru. Nie udało mu się jednak zakoń - u sp o łec zn ien ie. W 1 9 3 8 T e rra u stąp ił
czyć sporów między politycznymi ugrupo - i w stosunkowo uczciwie przeprowadzonych
waniami w krajach Unii, napotykał ponadtowyborach na prezydenta wybrano jego szwa -
coraz siln iejszy op ór konserw aty stów .gra, generała Alfreda Baldomira (1884--
W 1838 Kongres rozwiązał Unię na skutek1948), który przywrócił rząd demokra -
nasilających się obaw przed hegemonią jed - tyczny.
nego z państw członkowskich. Morazan
bezskutecznie usiłował odzyskać władzę URUGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1842-
w Gwatemali, sprawowaną tam wówczas-1851. Patrz MONTEVIDEO OBLĘŻENIE ms-
przez dowódcę zbuntowanej armii, Rafaela -1851.
Carrerę (1814-1865), człowieka bezlitosnego
i skrajnego konserwatystę. W marcu 1840 URUGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.
armia Morazana została doszczętnie rozbita P atrz A R G E N T Y Ń S -KBOR A Z Y L IJS K AW O JN A 1825-
pod Gwatemalą, a on sam udał się na 1828;U R U G W A JSKPO isii-isie.
IE W ST A N IE
emigrację. W 1842 wrócił i kierował wojs -
kami Kostaryki w nieudanej próbie przy - URUGWAJSKIE POWSTANIE 1811-1816.
wrócenia Unii Środkowoamerykańskiej. Ca- Banda Oriental (Urugwaj) była przez długi
rera został dyktatorem Gwatemali i pomagał czas przedmiotem sporu między Hiszpanią
a Portugalią. W 1776 została częścią hisz-
pańskiego wicekrólestwa La Pląta obejmu-
jącego obecną Argentynę, Paragwaj i Boli-
wię. Gdy Napoleon Bonaparte (1769-1821)
usunął w 1808 z tronu króla Hiszpanii
Ferdynanda VII (1784-1833) (patrz NAPO-
LEOŃSKIE WOJNY 1803-1815; PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO
WOJNA 1808-1814), Argentyna pierwsza
rozpoczęła starania o uzyskanie panowania
nad Banda Oriental, proponując, że przy-
stąpi do Zjednoczonych Prowincji La Pląta.
Zmuszony do opuszczenia Buenos Aires
hiszpański wicekról Francisco Javier de Elio
(1767-1822) (patrz ARGENTYNY WOJNA o
NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isić) schronił się w
Montevideo, skąd Urugwajczycy pod wodzą
Jose Gervasia Artigasa (1764-1850)
usiłowali usunąć go siłą. Elio poprosił o po-
moc siostrę Ferdynanda, Carlotę Joaąuinę
(1775-1830), żonę brazylijskiego regenta
Jana (1769-1826). W 1811 do Banda Orien-
tal wkroczyły wojska portugalskie, by bronić
wicekróla przed dążącymi do niedopodleg-
łości rewolucjonistami z Montevideo i Bu-
enos Aires. Artigas poprowadził rewoluc-
jonistów do zwycięstwa, opanował Banda
Oriental i postanowił, że terytorium to
winno być niezależne od Argentyny. W 1814
wojska argentyńskie przypuściły atak na
Montevideo, ale zostały odparte w 1815;
Banda zdobyła niezależność zarówno od
Hiszpanii, jak i od Argentyny. Rok później
wkroczyły wojska brazylijskie wyparły Ar-
tigasa i zajęły terytorium Bandy, która
pozostawała częścią Brazylii od 1821 do
1828. W 1828, po zakończeniu ARGEN-
TYŃSKO-BRAZYLIJSKIEJ WOJNY 1825--
1828, Banda Oriental uzyskała niepodleg-
łość i przyjęła nazwę Urugwaj.
UTAH WOJNA 1857-1858 (wojna mormo-
nów). Utah, w którym w połowie lat czter-
dziestych XIX w. osiedlili się mormoni
(wyznawcy mormonizmu, doktryny będącej
połączeniem chrześcijaństwa, islamu i judai-
zmu), miał zostać jako kolejny stan w 1850
przyłączony do USA, a gubernatorem mia-
nowano wówczas przywódcę mormonów,
Brighama Younga (1801-1877). Urzędnicy
federalni uskarżali się na dyktatorskie meto-
dy Younga oraz na władzę jego kościoła,
ludzi zaś szokowała poligamia praktykowana
przez mormonów. Mormoni natomiast nie
chcieli mieć wyznawców innych religii na
swoim terytorium i opierali się przepływowi
imigrantów przez Utah oraz dalszemu osad-
nictwu. Sytuacja pogarszała się; w 1857
prezydent USA wysłał do Utah pułkownika
•Alberta S. Johnstona (1803-1862) na czele
2500 żołnierzy w celu wprowadzenia na
urząd nowego niemormońskiego gubernato-
ra, który miał wzmocnić tam władzę federal-
ną. Milicja mormonów, danici, opóźniała
marsz Johnstona przez równiny; płoszyła
konie, niszczyła wozy i paliła trawy. Young
zwołał do Salt Lakę City mormonów z całe-
go Utah w celu obrony stolicy. Mediator
federalny zdołał doprowadzić do kompromi-
su jeszcze przed rozpoczęciem walk. Mormo-
ni uznali nowego gubernatora i pozwolili mu
na wjazd do Salt Lakę City; wojska pozostały
poza obrębem miasta, a wkrótce wróciły na
Wschód. Prezydent wybaczył „rebeliantom",
jednak tarcia między mormonami i rządem
utrzymywały się jeszcze przez następne 40
lat. Utah przyjęto do Unii (1896), dopiero
gdy kościół mormoński zniósł poligamię.
Patrz także MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA w
MOUNTAIN MEADOWS 1857.
 V
Y A S SY , M A S A K R A W Y A SS Y Z1562.
aciekła WOJNY I. Po ciężkim ostrzeliwaniu -ar
wrogość między protestantami i katolikami tyleryjskim wojska niemieckie ruszyły -na
we Francji zaostrzyła się jeszcze bardziej po przód i zdobyły kilka mniejszych fortów
nieudanym spisku w Ambois (1560); spisek otaczających Yerdun. Francuskie wojska
zawiązali protestanci, a jego celem było podjęły kontrofensywę i zatrzymały natarcie
przerwanie prześladowań protestantów pro - Niemców. Bitwa trwała przez kilka miesię -
wadzonych za przyzwoleniem króla Francji cy. Teren walk przechodził z rąk do rąk, po
Franciszka II (1544-1560) pozostającego silnych działaniach zaczepnych Niemców
pod silnymi wpływami magnackiego rodu następowały kontrofensywy obrońców. „Nie
Gwizjuszy, szermierzy katolicyzmu. Niepo - przejdą!" stało się hasłem francuskiego opo
-
wodzeniem zakończył się plan uprowadze nia ru, istotnie twierdza Yerdun oparła się
króla z zamku królewskiego w Ambois oraz ostrzałowi Niemców. W sierpniu 1916 Niem -
zaaresztowania przywódców Gwizjuszy; cy zdali sobie sprawę, że nie zdobędą twier -
hugenockich spiskowców wyłapano i -po dzy i zaniechali dalszych ataków. W najbar -
wieszono, nie okazując żadnej litości. Śmierć dziej wyniszczającej bitwie I wojny świato
-
Franciszka osłabiła potęgę Gwizjuszy. Mając wej straciło życie około miliona Francuzów.
nadzieję, że zapobiegnie wojnie domowej,
Katarzyna Medycejska (1519-1589), panu - YESEYA BUNT 1822.Denmark Yesey (ok.
jąca królowa-matka, edyktem ze stycznia 1767-1822), inteligentny, czarny wyzwole -
1562 udzieliła hugenotom ograniczonej swo - niec zajmujący się stolarstwem, opracował
body wyznania na określonych terenach. plan i zorganizował duże powstanie niewol -
l marca 1562 w Yassy obok nabożeństwa ników w Charleston (Karolina Południowa)
katolickiego, w którym uczestniczył książę i jego okolicach (spodziewał się, że uwolni
Franciszek Gwizjusz (1519-1563), odpra - niewolników od okropnych warunków, w- ja
wiało się nabożeństwo protestanckie. Doszło kich żyli, opanuje Charleston, a w razie
do wybuchu zbrojnego zatargu, w jego trak - konieczności, ucieknie do Indii Zachod -
cie władze księcia Gwizjusza zabili 30 prze - nich). Yesey i kilku jego towarzyszy zebrali
ciwników, ranili 100. Doszło do rozbudzenia sporo broni, uzbroili kilka tysięcy okolicz-
wśród protestantów żądzy odwetu, przy - nych niewolników i ustalili datę rozpoczęcia
śpieszyło to wybuch pierwszej FRANCU - powstania na jedną z niedziel lipca 1822.
SKIEJ RELIGIJNEJ WOJNY. Gdy te ustalenia wyszły na jaw (czarni
zdrajcy poinformowali władze), Yesey prze-
er- sunął datę na sobotę, 16 czerwca, jednak
Y E R D U N , B IT W A P O D Y E R D U NV 1916.
dim, duża francuska twierdza nad Mozą, władze przygotowały się szybko do obrony
stanowiąca centrum całego francuskiego Charleston i rozpoczęły aresztowania podej -
systemu fortyfikacyjnego przeciw Niemcom, rzanych Murzynów, w tym również Yeseya.
była celem ofensywy niemieckiej poczynając 136 postawiono przed sądem; 67 skazano
od lutego 1916, w czasie ŚW IATOW EJ n a d ro b n e k ary za u dział w spisku , 3 2
skazano na wygnanie, a 37 (łącznie z Yese-
yem) powieszono za czynny udział w przy-
gotowywanym powstaniu. Czterech białych,
którym udowodniono udział w spisku nie-
wolników, skazano na grzywny i więzienie.
VILLI NAPADY 1916-1917. Obalenie
w 1911 znienawidzonego dyktatora, prezy-
denta Porfirio Diaza (1830-1915), stało się
początkiem walki o władzę, w której do
1915 zwycięstwa odnosił Francisco „Pan-
cho" Yilla (1877-1923) popierany przez
Amerykanów. W 1915 pokonały go wojska
Alvara Obregona (1880-1928), które zapew-
niły władzę w Meksyku Yenustianio Car-
ranzie (1859-1920), wrogowi Yilli. Stany
Zjednoczone uznały Carranzę i odtrąciły
Yillę, który w odpowiedzi atakował Amery-
kanów w Meksyku. Ludzie Yilli przekro-
czyli granicę i napadli na Columbus (9
marca 1916); zanim ich przepędzono, zabili
kilkunastu Amerykanów. Prezydent USA
Woodrow Wilson (1856-1924) rozkazał ge-
nerałowi Johnowi J. Pershingowi (1856--
1924) poprowadzenie ekspedycji karnej do
Meksyku przeciw Yilli, którego siły stoczyły
kilka potyczek z Amerykanami. Po 11 mie-
siącach wyprawa zakończyła się niepowo-
dzeniem (Pershing wycofał się w lutym
1917); Yilli, którego napady nie ustawały,
nie udało się schwytać. Inwazja USA i tak
jednak przysparzała Yilli wielu zwolenni-
ków wśród Meksykanów, został on uznany
za bohatera narodowego, mimo że do śmier-
ci Carranzy w 1920 stał na czele rebelii
w północnym Meksyku. Patrz także MEK-
SYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃSKIE
POWSTANIE 1914-1915.
VILLMERGEŃSKA WOJNA PIERWSZA 1656.
Po reformacji powodem powstań były za-
zwyczaj powody ekonomiczne; szwajcarscy
chłopi z niechęcią odnosili się do narzuca-
nych przez władze miejskie podatków, które
miały być przeznaczone na cele obronne,
do konieczności posługiwania się depre-
cjonowanym często pieniądzem, bitym przez
każdy kanton, oraz do na ogół pogardliwego
traktowania. Pretensje te stały się w 1653
przyczyną bezowocnych powstań chłopów
szwajcarskich poprzedzających wojny vill-
mergańskie; różnicę stanowiło wyznanie
uczestników - chłopi byli katolikami, a mie-
szczanie protestantami. W 1656 pięć katolic-
kich kantonów przystąpiło do wojny prze-
ciw bogatym protestanckim kantonom Zu-
rychu i Berna i zwyciężyło ich wojska
w bitwie pod Yillmergen. W 1656 Trzeci
Pokój Ziemski z Baden potwierdził prawo
każdego kantonu do utrzymywania jedności
wyznaniowej na swoim terytorium. Druga
wojna yillmergeńska 1712. Przyczyną ze-
rwania Pokoju Ziemskiego była pomoc opa-
ta z St. Gallen w budowie głównej drogi;
działanie opata odbiło się niekorzystnie na
protestantach z Toggenburga. Gdy wojska
Zurychu i Berna zajęły Toggenburg, Ar-
gowię, Turgowię i Rheintal, próby osiąg-
nięcia ugody spełzły na niczym. Protestanci
z Berna zwyciężyli katolików w drugiej
bitwie pod Yillmergen. Pokój w Argowii
(1712) odwołał postanowienia drugiego po-
koju w Kappel (patrz KAPPELSKIE WOJNY) i
zapewnił tolerancję religijną zarówno ka-
tolikom, jak i protestantom żyjącym w jed-
nym kantonie. Przewaga przesunęła się
znowu na stronę kantonów protestanckich.
 w
W A IR A U M A SA K RA 1843.
Po rozpoczęciuw W A K A R U S A , W O J N A N A D R Z E K Ą- W A K A R U
1840 osadnictwa w Nowej Zelandii Wil- liam SA 1855. Akt Kansas-Nebraska z 1854,
Hobson (zm. 1842), zastępca guber natora zgodnie z zasadą suwerenności ludu, -po
kolonii Nowa Zelandia i konsul dla zwolił osadnikom z obszarów Kansas-Neb -
obszarów podległych wodzom Maorysów, raska na podjęcie decyzji w sprawie niewol -
chciał uniknąć gwałtów, których dopusz - nictwa (w głosowaniu bezpośrednim). Ugru -
czała się Brytyjska Kompania Wschodnio- powania zwolenników i przeciwników -ut
indyjska. W 1840 zawarł przezornie w Wai- rzymania niewolnictwa w Kansas uchwaliły
tangi układ z Maorysami, w którym wodzo - odrębne konstytucje i powołały konkuren -
wie maoryscy zrzekali się suwerenności cyjne rządy w Lecomton (za niewolnict -
w zamian za brytyjską ochronę; wodzom wem) i Topeka (przeciw niewolnictwu)
zagwarantowano ziemię na własność, którą (1855). Zamordowanie przeciwnika niewol -
zgodzili się odsprzedać jedynie koronie nictwa w listopadzie 1855 rozpętało tzw.
brytyjskiej. Ważnym warunkiem umowy wojnę Wakarusa, to jest szereg potyczek
było prawo weta w odniesieniu do każdej między zwolennikami i przeciwnikami nie -
propozycji sprzedaży. Jednakże Kompania wolnictwa wzdłuż rzeki Wakarusa w pobliżu
Nowozelandzka miała mniej moralnych Lawrence (Kansas) (26 listopada - 7 grudnia
skrupułów i zaczęła zawierać z podrźędniej- 1855) w wyniku których, kilku ludzi straciło
szymi wodzami porozumienia kupna oraz życie. Uzbrojeni zwolennicy niewolnictwa
bezprawnie nabywać inne obszary ziemi. z Missouri, zwani „bandytami z pograni -
Zaniepokojeni Maorysi zaczęli stawiać opór. cza", zamierzali zaatakować Lawrence (Kan -
Doprowadziło to do masakry Wairau 17 sas) bronione przez partię zwolenników
czerwca 1843. Pięćdziesięciu Europejczyków „wolnej ziemi" (przeciwnicy niewolnictwa
zatrudnionych w Kompanii zawiadomiło na terenach zachodnich). Interwencja miej -
władze, że wodzowie maoryscy nie pozwalają scowego gubernatora położyła kres atakom
na pomiary „zakupionych" obszarów, i -do i samej „wojnie". W 1856 bandyci z -po
magało się zaaresztowania wodzów. W trak - granicza napadli na Lawrence, a w odwecie
cie spotkania, w którym brało udział dzie - abolicjoniści zaatakowali osadników z Po-
więćdziesięciu Maorysów i dwóch wodzów ttawatomie Greek (patrz POTTAWATOMIE,
(którzy nie pozwolili się aresztować), Euro
- MASAKRA w POTTAWATOMIE isse). Sprzeczność
pejczycy zgodzili się na prośbę wodzów, by interesów zwolenników i przeciwników
sprawę zbadał rząd; nagle padły strzały, niewolnictwa przerodziła się w wojnę domo -
zginęła jedna z żon wodza i dzwudziestu wą znaną jako „krwawiący Kansas", która
dwóch Europejczyków. Atmosfera wrogości, skończyła się dopiero po interwencji i wpro -
jaka powstała po tym incydencie, przyczy - wadzeniu porządku przez wojska federalne
niła się do wybuchu wojny (patrzMAORYSÓW w 1860. Patrz takżeW O J N A S E C E S Y J N A
WOJNA 1844-1847). 1861-1865.
W A L K E R A N A JA Z D N A M E K S Y-K 18 53 - opanować drogę tranzytową wiodącą
pragnął
1854. William Walker (1824-1860), awan- przez Nikaraguę. Jesienią 1856 wojska Kos-
turnik amerykański mieszkający w Kalifor- taryki pod dowództwem Juana Rafaela Mory
nii, zaangażował się w plan osadnictwa (1814-1860) wkroczyły do Nikaragui i zdo-
amerykańskiego w Meksyku. Zorganizował były San Juan del Sur (Rivas) i drogę
nielegalną wyprawę zbrojną, po czym wy- tranzytową. Prezydent Gwatemali, Rafael
płynął z San Francisco 15 października Carrera (1814-1865), wysłał wojska, które
1853 pod pretekstem obrony Meksykan ów zdobyły Masayę i z pomocą wojsk Salwadoru
przed Indianami z plemienia Apaczów gra- i konserwatystów nikaraguańskich zaczęły
sującymi w północno-zachodnim Meksyku. oblegać Granadę. Nie dopuszczono do przy-
Walker wylądował w La Paź w Baja Califor- łączenia się do Walkera jego amerykańskich
nia, czyli Kalifornii Dolnej, a następnie sympatyków. Gdy cholera zmniejszyła li-
ogłosił Kalifornię Dolną niepodległą repub- czebność jego sił, Walker opuścił Granadę
liką, a siebie jej prezydentem (3 listopada i udał się do Rivas, gdzie tygodniami ob-
1853). Później obwieścił o przyłączeniu legali go Kostarykańczycy. Chcąc uniknąć
meksykańskiego stanu Sonory (18 stycznia niewoli, poddał się l maja 1857 koman-
1854). Meksyk wielokrotnie atakował ame- dorowi USA Charlesowi Henry'emu Davi-
rykańskich najeźdźców, którzy w końcu sowi (1815-1886) na pokładzie okrętu wo-
musieli stamtąd uciekać, ponieważ zabrakło jennego St. Mary's. W końcu tego samego
im żywności i amunicji. W maju 1854 roku powrócił do Nikaragui, został aresz-
Walker poddał się na granicy, w pobliżu towany i deportowany. W 1860 ponownie
San Diego, władzom USA. Stanął przed próbował zdobyć władzę w Ameryce Środ-
sądem oskarżony o naruszenie neutralności, kowej; wylądował w Hondurasie, został tam
ale został uniewinniony, a rok później roz- aresztowany, skazany przez sąd wojskowy
począł bezprawne działania zbrojne w Ni- na śmierć i rozstrzelany.
karagui.
W ALLACE'A BUNT 1297-1305. Król Anglii
W A L K E R A N A J A Z D N A N IK A R A G-U I Edward
1 8 5 5- I (1239-1307) stosował świadomie
1857. Amerykański najemnik, William terror jako główny środek swej polityki
Walker (1824-1860), i jego 58 towarzyszy wobec Szkocji, toteż zatarg między Wil-
udało się w czerwcu 1855 do Nikaragui na liamem Wallace'em (1272P-1305) i żołnie-
zaproszenie don Francisca Castellona (zm. rzami angielskimi oraz dokonane zabójstwo
1855), przywódcy powstania liberałów prze- angielskiego szeryfa przez Wallace'a do-
ciw konserwatywnemu rządowi tego kraju. prowadziły szybko do narodowego powsta-
Grupa Walkera, zwana Amerykańską Falan- nia. W 1297 powstańcy Wallace'a pokonali
gą, przyłączyła się do powstańców, przejęła pod Stirling Bridge armię angielską. Anglicy
na jeziorze Nikaragua parowiec amerykań- ponieśli klęskę wskutek nieudolności swego
ski, a następnie miasto Granadę, bastion zbyt pewnego siebie dowódcy, który roz-
konserwatystów. Po śmierci Castellona Wal- kazał dużej i armii przekroczyć rzekę po
ker objął dowództwo w walkach z konser- wąskim moście w pobliżu opactwa w Cam-
watystami, którzy wkrótce zostali pokonani. buskenneth. Edward pobił Wallace'a pod
W lipcu 1856 obwołał się prezydentem Falkirk w 1298, gdzie po raz pierwszy
Nikaragui, był nawet przez krótki czas łucznicy angielscy wystąpili przeciw pie-
uznawany przez rząd USA. Amerykański churom uzbrojonym w piki. Wallace musiał
awanturnik wzbudził wrogie uczucia państw prześć do walki partyzanckiej. Edward opuś-
Ameryki Środkowej oraz w swoim dawnym cił Szkocję, by rozprawić się z baronami
przyjacielu, amerykańskim magnacie Cor- buntującymi się przeciw podatkom; wrócił
neliusie Yanderbilcie (1794-1877), który w 1303 i zwyciężył Wallace'a pod Stirling.
 W allace zbiegi, ale nagroda wyznaczona królem za W andalów został Genzeryk (Gaise-
jeg o g ło w ę zac hęc iła d o zd ra dz enia grich)o. (390-477), wyznawca arianizm u- (od
W 1305 stanął przed sądem, został powie - łam religii chrześcijańskiej). W 429, pod
szony, a potem rozerw any końm i. Patrz naporem W izygotów, poprowadził swój lud
takżeBRUCE'A POWSTANIE1306-1314,SZKOCKA do Afryki Północnej, zwyciężył tam wojska
WOJNA 1295-1296. rzymskie i do 435 opanował większą część
rzymskiej Afryki północno-zachodniej.- Zdo
W ANDALÓW l RZYM IAN W OJNA W AFRYCE byta przez W andalów Kartagina (439) - zo
P Ó Ł N O C N E J 5 3 3 -5O3 4d . p o ło w y V wstała
. ich stolicą i bazą dla napadów na
W andalowie, lud germański, panowali w Sycylię i południową Italię. W 442 zawarli
- Af
ryce Północnej (patrz WANDA LÓWNA JAZDY NA pokój z Rzymem. Po zamordowaniu W alen-
CESARSTWO RZYMSKIE 400-533). Byli okrut nymi tyniana III (419-455), cesarza zachodnio-
panami dla zromanizowanej już ności lud i rzymskiego, wdowa po nim wezwała Gen-
prześladow ali katolików . W 533 cesarz zeryka na pomoc w walce z uzurpatorem,
wschodniorzym ski Justynian I (483- -565) cesarzem Petroniuszem Maksymusem (zm.
wysłał ekspedycję do Afryki Północ- no- 455). W czerwcu 455 flota W andalów- do
Zachodniej pod komendą świetnegodza wo płynęła do ujścia Tybru, po czym Genzeryk
Belizariusza (505P-565). Król W dalów
an ruszył na Rzym. W andalowie zabili M a-
Gelimer (Geilamir), stały wróg mRzy ian, ksymusa w czasie ucieczki, zajęli miasto,
bezprawnie odebrał wcześniej tron swojemu pustoszyli je przez dwa tygodnie i wrócili
kuzynowi (530); Justynian wyko rzystał to do Kartaginy, zabierając jako zakładniczkę
jako pretekst do interw encji. Arm ia wdowę po W alentynianie (patrz RZYM SKA
Belizariusza pokonała siły Gelim era w WOJNA z WANDALAMI 468). Genzeryk nadal
bitwie w pobliżu Kartaginy, stolicy -W an dokonywał pirackich napadów i opanował
dalów, po czym zajęła miasto. Trzy miesiące Sycylię, Sardynię, Korsykę i Baleary. Śmierć
później, w grudniu 533, armia G elimera Genzeryka (477) przerwała napady -W an
poniosła ostateczną klęskę; Gelimer uciekał dalów na Rzym, ale najazdy na inne teryto -
do N um idii (terytorium obecnej Algierii), ria trwały aż do klęski zadanej im przez
ale został ujęty przez ścigającego go- nie rzymsko-bizantyjską armię pod wodzą - Beli
przyjaciela (marzec 534) i przewieziony do zariusza (505?-565); w następstwie tejskiklę
Konstantynopola; osiadł później w Galacji, w 533 W andalowie utracili Kartaginę (patrz
w środkowej części Azji M niejszej. Klęska WANDALÓWi RZYM IA NWO JNA w AFRYCE PÓŁNOCNEJ
ta przyśpieszyła zniknięcie W andalów. Patrz 533-534). Wandalowie wkrót ce zniknęli z kart
takżeGOTÓWWOJNA534-554. historii. Patrz takżeWIZYGOTÓW NAJAZDY NA
CESARSTWORZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE410-470.
W A N D A LÓ W N A JA ZD Y N A C ESA R STW O
RZYMSKIE 406-533. Wandalowie, starożyt - W A N D E J S K IE W O J N Y 1 79 3W -18 w3 2.
iej
-
ny lud germański z Półwyspu Jutlandzkiego sk im , k o n s e rw a ty w n y m d e p a rta m e n c ie
(Dania), osiedli w V w. p.n.e. na wschód od w zachodniej Francji wybuchło pięć- po
współczesnego Berlina, w III w. występują wstań wywołanych zmianami wprowadza -
nad środkow ym Dunajem , prawdopodobnie nym i przez rząd w Paryżu. M ieszkańcy
za zgodą cesarstwa rzymskiego. W ypierani W andei, głęboko wierzący katolicy, ekono -
stam tąd, przesuw ali się na zachód, pod micznie zacofani, z furią reagowali na -anty
koniec IV w . znaleźli się nad górnym- Du kościelne uchwały rewolucjonistów -pary
skich (patrzFRANCUSKAREWOLUCJA1739--1792).
n a je m , n ajec h a li w 4 0 6 G a lię (F ra n cję),
a w 409 wtargnęli do Hiszpani. Od 415 Pierwsze i najważniejsze powstanie
rozpoczęły się najazdy W izygotów, ludu wybuchło w W andei w 1793 w odpowiedzi
również pochodzenia germańskiego. W 428
na dekret o poborze. Oddziały Wandejczy-
ków (nazywane później Wielką Armią),
liczące około 50 tysięcy ludzi, do których
dołączyli znani rojaliści z arystokracji, zajęły
w lutym 1793 miasta Wandei. Powstanie
wandejskie oraz niezależne od niego powsta-
nia w Lyonie, Marsylii i Normandii stano-
wiły poważną groźbę dla francuskiego rządu
rewolucyjnego, już i tak chwiejącego się
z powodu prowadzonych wojen (patrz WOJNY
REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). W czerwcu
1793 Wielka Armia zdobyła miasto
Saumur, przekroczyła Loarę, ale ugrzęzła
oblegając Nantes i nie zdołała zdobyć Breta-
nii, Normandii i Main, co miało jej otwo-
rzyć drogę do Paryża. Do października
powstańcy odnosili na ogół zwycięstwa;
w październiku 1793 pod Cholet armia
rządowa zwyciężyła siły powstańcze liczące
wówczas 65 tysięcy ludzi. Niedobitki wal-
czyły dalej, ale w grudniu 1793 doznały
ciężkich porażek pod Le Mans i Savenay.
Surowe represje rządowe wywołały nowe,
bezskuteczne próby oporu. Walki ustały po
uchwaleniu amnestii (grudzień 1794) oraz
dekretu o zwolnieniu z poboru powszechne-
go i o wolności wyznania (porozumienie
z La Jaunaie, 1795). Drugie powstanie,
znacznie słabsze, wybuchło w czerwcu 1795,
gdy do Bretanii wróciła z wygnania arysto-
kracja francuska popierana przez Wielką Bry-
tanię. Powstanie zostało po miesiącu zdła-
wione; w 1796 władze ujęły i straciły arysto-
kratycznych przywódców, co ostatecznie
zakończyło walki. Francuski rząd rewolucyj-
ny w Paryżu w krótkim czasie przywrócił
porządek. W 1799, 1815 i 1832 wybuchły
w Wandei trzy dalsze powstania, mające
charakter raczej rojalistyczny niż religijny;
powstania te znane są jako wojny wandej-
skie. W 1815 opór Wandei wywołały rządy
cesarza Napoleona Bonaparte (1769-1821),
a w 1832 - rządy króla Ludwika Filipa
(1773-1850). Patrz także FRANCUSKA REWO-
LUCJA 1830; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis.
WARBECKA REBELIA 1495-1499. Po upad-
ku rebelii LAMBERTA SIMNELA (1487)
została podjęta kolejna próba podstawienia
fałszywego pretendenta do tronu. Nowym
oszustem był Flamand z pochodzenia, tkacz
Perkin Warbeck (1474?-1499), przygoto-
wany do odgrywania roli Ryszarda, księcia
Yorku, rzekomo zamordowanego przez kró-
la Ryszarda III (1452-1485). Poplecznikami
Warbecka byli cesarz Świętego Cesarstwa
Rzymskiego, księżna Burgundii, hrabia War-
wick i król Szkocji Jakub IV (1473-1513).
W 1495 najemne oddziały Warbecka wylą-
dowały w Anglii. Wobec braku poparcia
ludności udał się Warbeck do Szkocji, prze-
konał Jakuba, że istotnie jest Ryszardem
i poślubił kuzynkę króla. Szkocka wyprawa
do Anglii z 1496 również była bezskuteczna,
częściowo z powodu rozdźwięków między
Jakubem i Warbeckiem. Warbeck nie pozys-
kał zwolennika i opuścił Szkocję. W 1496
pojawił się w Kornwalii, zebrał 6000 wojska.
Nie zdobył Exeteru, gdzie jego sześciotysię-
czna armia ustąpiła przed wojskami króla
Henryka VII (1457-1509). Warbeck uciekł,
ale w 1493 został ujęty w Beaulieu w Hamp-
shire. Otrzymawszy obietnicę przebaczenia,
wyznał wszystko; wbrew wcześniejszym
gwarancjom został powieszony po dwóch
próbach ucieczki z więzienia w londyńskiej
Tower.
W ARW ICK A BUNT 1469-1471. Richard Ne-
ville hrabia Warwick (1428-1471), znany
jako „twórca królów" był doradcą króla
Anglii Edwarda IV (1442-1483) i wywierał
na króla duży wpływ aż do 1465. Warwick
prowadził wówczas we Francji delikatnej
natury negocjacje w sprawie żony dla króla,
a po ich zakończeniu dowiedział się o trzy-
manym w sekrecie małżeństwie Edwarda
z Elżbietą Woodville (1437?-1492), która
nie pochodziła z rodziny królewskiej. Ukry-
wający swoje niezadowolenie Warwick zo-
stał ponownie zaskoczony, gdy samowładny
Edward odebrał urzędy jego ludziom mia-
nując na ich miejsce członków rodziny
Woodville. Kolejnym powodem jego irytacji
był nierozsądny sojusz z Burgundią, który
Edward zawarł w 1467. Wreszcie w 1468
 Warwick podniósł otwarty bunt, zwyciężyi 130 żołnierzy angielskich). Gubernator Ma-
Edwarda pod Edgecote i wziął go do niewo li. drasu, winny tego niedopatrzenia, został
W nadziei na dojście do porozumienia zdymisjonowany.
uwolnił Edwarda, jednak ten w 1470 oskar -
żył Warwicka o zdradę, doszło do ponow - WENECKI PODBÓJ FRIULI 1411-1420. Za
nego buntu, Edward odniósł zwycięstwo panowania króla Zygmunta (1368-1437)
pod Empington. Warwick uciekł do Francji. Węgrzy zagrażali Friuli (kraina historyczna
We Francji pogodził się ze swoim dawnym w północno-wschodnich Włoszech nad
wrogiem, królową Małgorzatą (1430?-1482), Morzem Adriatyckim, po 1947 częściowo
małżonką angielskiego króla Henryka VI w Jugosławii); książęta Friuli poprosili wó -
(1421-1471) uwięzionego w londyńskiej wczas (1411) Wenecję o pomoc wojskową.
Tower. Z francuską pomocą Warwick i Mał - W wyniku udanej kampanii przeciw Wę -
gorzata zebrali wojska, najechali Anglię grom, Friuli wpadło w ręce Wenecji (1420).
w 1470, uwolnili Henryka i osadzili go na Wenecja przesunęła swoje granice na -pó
tronie. Edward uciekł do Burgundii, ale łnoc po Alpy Karnijskie i na wschód po
wrócił w 1471 i w bitwie pod Barnet zwy - Alpy Julijskie.
ciężył Warwicka, który zginął w walce.
Edward IV ponownie uwięził rodzinę Hen - W E N E C K O -B IZ A N T Y JS K A W O J N A
- 1170 -
ryka. Henryk zmarł w Tower. Edward -od 1177. Bizantyjczycy z niechęcią odnosili
zyskał pełną władzę. się do obecności weneckich kupców, któ -
rych liczba stale wzrastała, oraz do przywi
-
WATA TYLERA POWSTANIE. Patrz CHŁOPÓW lejów nadanych im po pierwszych dwóch
1415.
A N G IE L SK ICPHO W S T A N IE KRUCJATACH. Genua i Piza oraz inni
handlowi rywale Wenecji przynaglali bizan -
WATERLOO, BITWA POD WATERLOO. Patrz tyjskiego cesarza Manuela I Komnenosa
STUDNIOWAWOJNA isis. (1120-1180) do działania; w 1171, w ciągu
jednego dnia, aresztowano w cesarstwie
0 6 . -a bizantyjskim wszystkich Wenecjan, a ich
W E L U R , B U N T W W E L U R Z EL 1ek8 cew
żenie okazywane przez Brytyjską Kompanię dobra na pewien czas skonfiskowano. Cesarz
Wschodnioindyjską religijnym i kastowym zajął placówki weneckie nad Morzem Egej -
zwyczajom indyjskich żołnierzy w służbie skim; posiadłości Wenecji nad Morzem
Kompanii (sipajów) doprowadziło do wy - Adriatyckim przejęli Węgrzy (patrzWĘGIER-
buchu krwawego i niepotrzebnego buntu SKO-WENECKA WOJNA im). Doża wenecki
w Welurze (Indie) w maju 1806. Anglicy wypuścił pierwsze rządowe obligacje, które
zastąpili wówczas indyjskie turbany nakry - miały sfinansować wyprawę dla odzyskania
ciem głowy podobnym do kapelusza; chcąc, miast Żary (Zadar) i Raguzy (Dubrownik)
by wojsko wyglądało przyzwoicie, zakazali na wybrzeżu dalmatyńskim oraz portu Neg-
noszenia w czasie defilad jakichkolwiek ropont (Chalkis) nad Morzem Egejskim.
ozdób oraz oznak kastowych. 1500 sipajów Z pomocą Normanów Wenecjanie zdobyli
w Welurze rozdzieliło się na dwie grupy, Raguzę i spustoszyli zajmowane przez -Bi
jedna zaatakowała koszary i zabiła wielu zancjum wypy Chios i Lesbos na Morzu
z 4000 przebywających w nich Europej - Egejskim (1171). W 1173, po utracie An-
czyków, druga ostrzelała domy oficerów kony, do Wenecji przywleczono straszliwą
zabijając tych, którzy wyszli na próg. Z -po zarazę; w powstałym chaosie zamordowano
bliskiego miasta Arkot nadeszli brytyjscy dożę. Zreorganizowano wenecki rząd i -po
dragoni, wysadzili bramy twierdzy Welur wołano zespół rozstrzygający (poprzednik
Wielkiej Rady). W 1177 ucichły wszystkie
bronionej przez sipajów i zabili około 400
walki i rozpoczęły się przewlekłe negocjacje
buntowników (w czasie walk zginęło około
trwające do 1183, wtedy to Andronik I Ko-
mnenos (1118-1185), cesarz bizantyjski,
ponownie nawiązał stosunki handlowe i po-
lityczne z Wenecją, której obiecał odszko-
dowanie za poniesione straty.
W E N E C K O -G E N U E Ń S K A W O J N A-
1270. Wojna ta była wynikiem dążeń
Wenecji i Genui, rywali handlowych we
wschodniej części Morza Śródziemnego, do
pozbycia się konkurenta i uzyskania wyłącz-
ności w handlu z Konstantynopolem i ko-
loniami łacińskimi należącymi do krzyżow-
ców. Wenecjanie wygrali z Genuą trzy bitwy
morskie u wybrzeży Palestyny, co umoż-
liwiło im wyparcie Genui z Akki. Stoczono
kilka niewielkich i nie rozstrzygniętych
bitew morskich u wybrzeży wysp na Morzu
Egejskim oraz u wybrzeży Grecji; najbar-
dziej znaczącą była bitwa pod Trapani (Sy-
cylia) w 1264, w której wenecka flota rozbiła
flotę genueńską, w bitwie zginęło ponad
1000 marynarzy genueńskich. Gdy Wenecja
uzyskała od cesarza bizantyjskiego dodat-
kowe prawa handlowe, między Wenecją
a Genuą nastąpił rozejm (1270).
W E N E C K O -G E N U E Ń S K A W O J N A-
1299. Wenecja sprzymierzona z Pizą za-
grażała genueńskim szlakom handlu korze-
niami, biegnącym przez Morze Czarne
i wschodnią część Morza Śródziemnego.
W 1294 Genueńczycy pokonali w Zatoce
Aleksandretty (Zatoka Iskenderun) połą-
czoną flotę Wenecji i Pizy, po czym spus-
toszyli wenecki port Canea (Chania) na
Krecie i zniszczyli tam weneckie statki
przewożące korzenie. Genueńczycy miesz-
kający w Konstantynopolu napadali na We-
necjan i wielu z nich zamordowali. W od-
wecie flota wenecka pod dowództwem Ro-
geria Morosiniego splądrowała Galatę, ge-
nueński port handlowy w pobliżu
Konstantynopola. Od czasu do czasu do-
chodziło do niewielkich potyczek, aż wresz-
cie Genueńczycy dowodzeni przez Lambę
Dorię odnieśli w 1299 zdecydowane zwy-
cięstwo na morzu w bitwie pod Curzolą,
u wybrzeża dalmatyńskiego; Wenecjanie
stracili przeszło 900 marynarzy zabitych
lub wziętych do niewoli. W 1299 Wenecja
i Genua podpisały pakt o nieagresji.
W E N E C K O -G E N U E Ń S K A W O J N A- 13 50 -
1355.
1 2 5 5 - Kolejna wojna między Wenecją
i Genuą wybuchła, gdy Genueńczycy przejęli
kilka weneckich statków w pobliżu Kaffy,
zamożnej genueńskiej kolonii handlowej na
Półwyspie Krymskim. Wkrótce Genua zdo-
była ważną kolonię wenecką w Negroponcie
(Eubea). Wenecjanie zawarli szybko przy-
mierze z cesarzem w Konstantynopolu oraz
królem Aragonii. Stoczono nie rozstrzygnię-
tą bitwę w cieśninie Bosfor. Zwycięstwo
Wenecjan u wybrzeży Sardynii w 1352
pozwoliło im na rozpoczęcie blokady Genui,
która zawarła przymierze z Mediolanem
i przystąpiła do ofensywy. Zwycięstwo Ge-
nui w bitwie pod Sapienzą w 1354 zmusiło
Wenecję do zawarcia pokoju; oba miasta
zobowiązały się do nienaruszania terytoriów
i szlaków handlowych przeciwnika. Patrz
także CHIOGGIA, WOJNA o CHIOGGIĘ i378-i38i.
WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1378-
-1381.
12 91 - PatrzC H IO G G IA, W O JN Ao C H IO G G IĘ
1378-1381.
W E N E C K O -M E D IO L A Ń SK A W O J N-A 1404-
1406. Mediolan stracił wiele zdobyczy
Giana Galeazza Yiscontiego (1351-1402);
wiele miast północnej i środkowej Italii
powróciło do miejscowych panów (patrz
FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402).
Wenecjanie opanowali mediolańskie posiad-
łości: Yicenzę, Weronę, Padwę i Bassano.
W 1406 udusili Francesco II Novello da
Carrara (zm. 1406), który na mocy porozu-
mienia zachował panowanie w Padwie i We-
ronie; śmierć Francesca zakończyła linię
rodu Carrara. Wenecja opanowała w ten
sposób większą część północno-wschodniej
Italii.
WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426.
Filippo Maria Yisconti (1402-1447), książę
Mediolanu, miał nadzieję na odzyskanie rosnącą potęgą Wenecji, zaproponowała -po
Werony i Yicenzy, utraconych po śmierci kój zawarty w Ferrarze w kwietniu 1428.
ojca, oraz na opanowanie całej północnej Wenecji przyznano Brescię i część Cremony.
Italii. W 1426 Wenecja, kierując się korzyś-
ciami handlowymi i obawą przed ambicjami W E N E C K O -M E D IO L A Ń S K A W O JN- A 1 42 9-
- 1433. Gdy Florencja zaatakowała Lukkę
Yiscontiego, zawarła sojusz z Florencją prze i
ciw Mediolanowi. Do przymierza przyłą - pokonała flotę genueńską u wybrzeży
czyły się niebawem Siena, Ferrara, Sabaudia Riwiery, zrywając pokój zawarty w Ferrarze
i Mantua i wspólnie sformowały dużą armię (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427-
pod dowództwem Francesca Carmagnoli 1428), na nowo wybuchła wojna między
(1390-1432). Po wkroczeniu wojsk Carmag - Wenecją a Mediolanem. Francesco Carmag -
noli do Brescii wybuchło przygotowywane nola (1390-1432) poprowadził weneckie
wcześniej powstanie, które pomogło w -ob wojska do Cremony, gdzie w Soncino nad
lężeniu. Mediolański obrońca Francesco Padem uległ 6 czerwca 1431 wojskom me -
Sforza (1401-1466) poddał się, ale obie diolańskim pod dowództwem Francesca Sfor-
strony otrzymały posiłki, co przedłużyło zy. Również flota mediolańska odniosła
walkę o osiem miesięcy, do listopada 1426, zwycięstwo w bitwie morskiej pod Biną.
to jest do upadku ostatnich umocnienień Niepowodzenia militarne spowodowały, że
mediolańskiego miasta; do zwycięstwa Car - Carmagnola stanął przed sądem w Wenecji.
magnoli przyczyniła się nowa broń, armaty. Oskarżono go o zdradę, uznano za winnego
Dzięki interwencji papieża Marcina V i ścięto 5 kwietnia 1432. W 1433 książę
(1368-1431) 30 grudnia 1426 podpisano Mediolanu zgodził się na pokój i wojnę
w Wenecji traktat pokojowy. Wenecja -do przerwano. Wenecja odzyskała władzę nad
stała Brescię i okolice, Florencja odzyskała Brescią i Bergamo.
utracone terytorium, Sabaudia władała -ob
szarem pozyskanym od Mediolanu, a Me - W E N E C K O -M E D IO L A Ń S K A W O J N- A 1 44 8-
diolanowi zakazano ingerowania w stosunki 1454. Gdy książę Mediolanu Filippo Ma ria
między dowolnym państwem i Rzymem. Yisconti (1402-1447) zmarł, nie pozo -
stawiając dziedzica, Wenecjanie postanowili
W E N E C K O -M E D IO L A Ń S K A W O J N- A wykorzystać
1 4 2 7- niepokoje w Mediolanie i wkro
-
1428. Niemal natychmiast po podpisaniu czyli do księstwa. Wybrany na dowódcę
pokoju w Wenecji (patrz WENECKO-MEDIO- armii mediolańskiej Francesco Sforza
LAŃSKA WOJNA 1426) Filippo Maria Yisconti (1401-1466) rozpoczął ofensywę w 1448,
(1402-1447), książę Mediolanu próbował zdobył znaczną część terytorium Wenecji,
w Chiari zaskoczyć i zabić weneckiego rozbił jej flotę i wygrał bitwę pod Caravag-
wodza Francesca Carmagnolę (1390-1532). gio. Mimo to prowadził z Wenecją poufne
Yisconti uzbroił flotę rzeczną na Padzie negocjacje, zerwał w końcu z Mediolanem
i wznowił działania wojenne. Po stoczeniu i przeszedł na stronę Wenecji. Otoczony
nie rozstrzygniętej bitwy pod Golotonlengo, przez wojska Sforzy, Mediolan skapitulował,
Carmagnola skierował się do Cremony. Gdy a mieszkańcy miasta wybrali Sforze na
stwierdził, że wojska Yiscontiego zajęły nowego księcia. W 1452 zawarł sojusz z Flo -
miasto, przypuścił atak wszystkimi siłami rencją, Genuą i Mantua przeciw Wenecji.
na podmiejską Casa-al-Secco. Żołnierze Car - Wojna między Wenecją i Mediolanem -za
magnoli zasypali fosę ciałami poległych, kończyła się pokojem w Lodi w 1454.
wdarli do miasta i zwyciężyli. Później Car -
magnola wpędził w pułapkę i pokonał siły WENECKO-TURECKA WOJNA 1416. W od-
mediolańskie na bagnach w pobliżu Brescii. powiedzi na osiągnięcia Turków w basenie
Florencja wyczerpana wojną i zagrożona Morza Egejskiego flota wenecka pod dowó-
dztwem Pietra Loredana (zm. 1439) pokona-
ła i rozbiła flotę turecką w bitwie u wybrzeży
Gelibolu (Gallipoli) w czerwcu 1416. W na-
stępstwie Wenecja opanowała wybrzeże i wy-
spy dalmatyńskie, uzyskała także nowe pla-
cówki w Grecji i na Eubei. Sułtan Mehmed
I (l389?-1421), zmuszony ubiegać się o po-
kój, po raz pierwszy w historii posłał turec-
kiego posła do chrześcijańskiego państwa.
WENECKO-TURECKA WOJNA 1425-1430.
Okręty tureckie wysłane przez tureckiego
sułtana Murada II (1403-1451) zniszczyły
placówki weneckie położone na wybrzeżu
albańskim oraz w Epirze, w zachodniej
Grecji. W 1430 Turcy zajęli Tessaloniki
(Saloniki), miasto nad Morzem Egejskim,
gdzie stacjonował garnizon wenecki liczący
1400 ludzi. Turcy zabili lub sprzedali w nie-
wolę mieszkańców miasta, a kościoły prze-
kształcili w meczety. Zajęta innymi działa-
niami wojennymi Wenecja musiała w 1430
zawrzeć pokój (patrz WENECKO-MEDIOLAŃ-
SKA WOJNA 1429-1433).
WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453.
W celu obrony Konstantynopola przed woj-
skami tureckimi sułtana Mehmeda II
(1429-1481) Wenecja wyekspediowała tam
swoje okręty. Po upadku miasta w 1453
(patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453) Turcy
ruszyli dalej, zdobyli Grecję i Albanię,
izolując w ten sposób weneckie placówki.
Turcy wyparli Wenecjan z Rumelii w połu-
dniowej części Półwyspu Bałkańskiego
i z Anatolii (azjatycka część Turcji).
WENECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.
Flota turecka, rozbudowana przez sułtana
Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481), zajęła
grecki port Mitilini na Morzu Egejskim
i nękała wybrzeże dalmatyńskie. W 1470
tureckie siły lądowe i morskie zajęły Neg-
ropont (Chalkis), port na wyspie Eubea.
Wenecjanie pozyskali pomoc Persji. Wojska
perskie wkroczyły do Anatolii, zostały jed-
nak pokonane w bitwie pod Erzincan nad
górnym Eufratem (1473). Persowie musieli
się wycofać; Wenecjanie zostali pozbawieni
potężnego sojusznika, a Mehmed opanował
Anatolię. Turcy najechali Albanię i napadali
na obrzeża Wenecji. Na mocy traktatu
z Konstantynopola z 1479 Wenecja ustąpiła
wszystkie terytoria zdobyte przez Turków
łącznie ze Skutari (część Konstantynopola),
w którym wenecki garnizon bohatersko
odpierał wiele ataków tureckich w latach
1478-1479, Negropontem, wyspą Lemnos
i innymi placówkami weneckimi nad Mo-
rzem Egejskim. Wenecja zapłaciła również
100 tysięcy dukatów kontrybucji i zgodziła
się płacić Turkom roczną daninę za prawo
do handlu. Patrz także TURKMEŃSKO-TUREC-
KIE WOJNY 1400-1473.
WENECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503.
Turcy osmańscy nadal łupili Wenecjan,
którzy uzyskali pewną pomoc królów Fran-
cji, Aragonii i Portugalii, natomiast ani
Rzym, ani inni rywale Wenecji nie udzielili
jej poparcia. Wyćwiczona flota turecka wy-
grała 28 lipca 1499 bitwę pod Lepanto,
zadając ciężką klęskę flocie weneckiej, której
dowódca Antonio Grimani (1436-1523) do-
stał się do niewoli; wrócił później w kaj-
danach. Tureckie zwycięstwa w Pylos, Mo-
don i Coron oraz napady tureckie na Italię
aż po Yicenzę prowadzone przez Alpy Julij-
skie, zmusiły Wenecję do zawarcia pokoju
w listopadzie 1503. Turcy zyskali panowanie
nad częścią Morei (Peloponez) i niektórymi
wyspami, ale stracili Keffalinię, największą
wyspę w archipelagu Wysp Jońskich.
WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-1540.
Rzekoma obraza ze strony Wenecji stała się
przyczyną wojny, którą wypowiedział sułtan
turecki Sulejman I Wspaniały (1496P-1566).
W 1537 siły tureckie złupiły Apulię w połu-
dniowej Italii. Zamierzając rozpocząć ob-
lężenie weneckiej wyspy Kerkiry (Korfu),
Sulejman zbierał wielkie wojska lądowe
i morskie, zrezygnował z tych planów po
przybyciu na tę wyspę silnej cesarsko-wene-
ckiej floty dowodzonej przez Andreę Dorię
(1468?-1560). Tureckie siły morskie pod
komendą Chajr ad-dina Barbarossy II wództwem Francesca Morosiniego (1618- -
(1466?-1546), grasując na Morzu Egejskim 1694) odebrali Turkom część Dalmacji i
i Morzu Adriatyckim, zdobyły wiele wysp Morei (Peloponez). We wrześniu 1687
oraz placówek weneckich i najechały Kretę Morosini zdobył Ateny, ale musiał je póź -
w 1538. 27 września 1538 flota Barbarossy niej opuścić, mimo że panował nad większą
odniosła zwycięstwo nad cesarsko-wenecką częścią Peloponezu. W 1651 Wenecjanie
flotą dowodzoną przez Dori w bitwie w -po zdobyli Chios, wyspę na Morzu Egejskim,
bliżu Prewezy. Do 1540 Wenecja oddała którą jednak potem zwrócili; Turcy zajmowali
Turkom wyspy na Morzu Egejskim i placó - wyspę do pierwszej BAŁKAŃSKIEJ WOJ -
wki w Morei (Peloponez) łącznie z Nauplio NY w 1912. Wojnę zakończył w styczniu
i Monemvasią. 1699 traktat w Karłowicach, na mocy któ -
rego Wenecja uzyskała Peloponez i znaczną
WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573. część Dalmacji. Patrz takżeAUSTRIACKO-
Gdy Wenecja nie zgodziła się na oddanie -TURECKA WOJNA 1683-1699.
Turkom Cypru, sułtan Selim II (1524?- -
1574) rozkazał tureckim siłom lądowym i WENECKO-TURECKA WOJNA 1714-1718.
morskim dokonać inwazji na wyspę. Latem W 1714 Wenecjanie wzniecili powstanie
1570 około 5000 żołnierzy walczyło w Ni w Czarnogórze (najechali również Bośnię
kozji z 50-tysięczną armią turecką oblegającą i przejęli tureckie okręty na Morzu Śród -
miasto, w końcu jednak ulegli. Turcy zma ziemnym). W odwecie imperium osmańskie
sakrowali garnizon wenecki i dopuścili się wypowiedziało Wenecji wojnę i wysłało
mordów na mieszkańcach miasta. Następnie wojska lądowe i flotę, które zajęły wiele
prawie przez rok oblegali i blokowali od weneckich wysp i twierdz na Morzu Egej -
strony morza zajmowany przez Wenecjan skim. W ciągu roku Turcy zajęli cały Pelo -
port Famagusta na Cyprze. Gdy połowa ponez, a z pomocą Egiptu i państw Afryki
obrońców poległa i zostało tylko 2500 żoł Północnej wyparli Wenecjan także z basenu
nierzy, wenecki gubernator Famagusty przy Morza Egejskiego i z Krety, na której
jął warunki pokoju proponowane przez Tur Wenecja po wojnie KANDII zachowała
ków, którzy potem, na początku sierpnia jeszcze małą twierdzę. Wenecjanie, otrzy-
1571, bezlitośnie wymordowali obrońców. mawszy pewną pomoc Hiszpanii, Portugalii
Flota Świętej Ligi składająca się z 200 i kilku państewek włoskich, odparli atak
weneckich, hiszpańskich i papieskich okrę Turków na Kerkirę (Korfu). Od 1716 obok
tów pod dowództwem Don Juana (Jan Au Wenecji walczyła również Austria (patrz
striacki) (1547-1578) rozbiła 7 października AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1714-1718). Dzię-
1570 flotę turecką w Krwawej Bitwie pod ki pośrednictwu Wielkiej Brytanii i Danii
Lepanto (Grecja). Hiszpania nie wykorzys zawarto 21 lipca 1718 pokój w Pozarevacu;
tała zwycięstwa i w 1572 turecka flota Wenecja oddała Peloponez, ale uzyskała
zmusiła Wenecjan do wystąpienia ze Świętej pewne posiadłości w Albanii i Dalmacji.
Ligi i podpisania porozumienia (7 marca
1573); Wenecja oddała Cypr oraz posiadłości W E N E Z U E L S K A W O J N A D O M O W- A 1 8 5 8 -
w A lbanii i Epirze, zapłaciła także dużą 1864. W marcu 1858 konserwatyści i libe -
kontrybucję. rałowie (patrz WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-
1849) obalili autokratyczne rządy braci
WENECKO-TURECKA WOJNA 1645-1669. Monagas, którzy sprawowali władzę od
Patrz KANDII WOJNA 1645-1669. 1848, jednak zwycięzcy rywalizowali rów -
nież między sobą. Wkrótce między ambit -
WENECKO-TURECKA WOJNA 1685-1699. nymi, prowincjonalnymi caudiłlo (przywód -
W latach 1685-1687 W enecjanie pod do- cy wojskowi) doszło do wojny domowej
i caią Wenezuelę ogarnęły tzw. wojny fede- parte na Hiszpanię (patrzPÓŁWYSPU IBERYJ-
ralistyczne, giównie między konserwatysta - SKIEGO WOJNA ISOS-ISH) w Caracas złożonoz
mi a liberałami; konserwatyści dążyli do urzędu hiszpańskiego generalnego kapita na,
silnych rządów centralnych, a liberałowie a władzę w Wenezueli przejęła junta,która
chcieli rządu federalnego i demokracji. To- wydelegowała do Anglii Simona Boli- vara
czono zacięte walki, rząd przechodził z rąk (1783-1830), by starał się o pomoc w
do rąk, aż wreszcie powrócił z emigracji Jose wojnie o wyzwolenie spod władzy Hisz
panii.
Antonio Paez (1790-1873), były prezydent, Wkrótce do kraju powrócił Francisco
by utworzyć rząd konserwatystów (1861). Miranda (1750-1816), Wenezuelczyk wal -
Zamieszki utrzymywały się nadal, gdyż czący w WOJNACH REWOLUCYJNEJ
liberałowie zwalczali represyjną politykę FRANCJI, który stanął na czele powstania.
Paeza, który sprawował rządy dyktatorskie. 5 lipca 1811 proklamowano niepodległość
W 1863 jego stronnicy zostali pokonani, Wenezueli, jednak siły Mirandy zostały
a on sam udał się znowu na emigrację. szybko pokonane i w kraju przywrócono
W 1864 liberałowie z generałem Juanem rządy króla (Mirandę aresztowano i uwię -
Falconem (1820-1870) i Antonio Guzma- ziono w Hiszpanii, gdzie zmarł). W 1813
nem Blanco (1829-1899) na czele zdobyli Bolivar poprowadził Wenezuelczyków do
władzę i wydali federalną konstytucję. zwycięstwa nad Hiszpanami, dowodzonymi
przez Dominga de Monteverde (1772-1823),
W E N E Z U E L S K A W O J N A D O M O W- A po1 86czym
8- zdobył Caracas, zyskując tytuł
1870. Federalna Wenezuela za czasów Oswobodziciela (Libertador). Bolivar wygrał
prezydenta Juana Falcona (1820-1870), -li kilka bitew, ale Hiszpanie pokonali go pod
berała, pogrążała się w coraz głębszym La Puerta, odzyskali panowanie w Wenezu -
politycznym chaosie; trwały walki między eli i zmusili go do ucieczki do Nowej
potężnymi prowincjonalnymi caudillo Granady (Kolumbia). Przebywał przez dwa
(przywódcy wojskowi). Na czele powstania lata na>>emigracji w Nowej Granadzie, na
konserwatystów stanął Jose Tadeo Monagas; Jamajce i Haiti (patrzK O LU M B II W O J NA o
w 1868 powstańcy obalili Falcona. Monagas NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis). W 1816 Bolivar
na krótko odzyskał władzę, gdyż wkrótce wrócił do Wenezueli i wspierany przez
zmarł, a po jego śmierci wybuchła krwawa patriotów pod wodzą Jose Antonia Paeza
wojna domowa. W wyniku kontrrewolucji (1790-1873) i ochotników z Europy, założył
kierowanej przez energicznego liberała An - kwaterę główną w Angosturze (Ciudad Bo-
tonio Guzmana Blanco (1829-1899) w 1870 livar). Prowadził walki głównie w Nowej
konserwatyści zostali pokonani; Guzman Granadzie, którą wyzwolił spod hiszpańs -
Blanco, były wiceprezydent w rządzie Fal - kiego panowania w 1819, a następnie zajął
cona, objął władzę, a później (1873) został się sprawami Wenezueli. Podpisał z rojalis-
wybrany na konstytucyjnego prezydenta. tami rozejm, który później zerwał, i rozbił
Sprawował rządy umiarkowanie dyktator - Hiszpanów w bitwie pod Carabobo 24 czer -
skie, doprowadził do poprawy gospodarki wca 1821. Wenezuela została oswobodzona.
i szkolnictwa, wprowadził swobodę wyzna - Patrz także CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ
nia i ograniczył prawa Kościoła katolic - isio-1819; PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820—
kiego. W latach 1888-1889 powstanie 1825.
wzniecone przez jego przeciwników odsu -
nęło go od władzy. Guzman Blanco do WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-1849.
końca życia przebywał za granicą. Jose Antono Paez (1790-1873), przywódca
konserwatystów, w latach 1830-1848 spra -
W ENEZU ELSK A W OJN A O NIEPOD LEGŁO ŚĆ wował w Wenezueli rządy, bądź jako prezy
-
1811-1821. Po najeździe Napoleona Bona- dent, bądź najsilniejszy polityk w kraju.
Był to okres politycznej stabilności i postępu i nierozważne wydatki na roboty publiczne
gospodarczego. Jego przyjaciel generał Jose i budowę hoteli turystycznych. Niezadowo -
Tadeo M onagas (1784-1868), w ybrany lenie społeczeństwa doprowadziło l stycznia
w 1846 na prezydenta Wenezueli, zerwał 1958 do wybuchu buntu kilku jednostek sił
z nim, gdy Paez mianował liberałów na powietrznych; bombardowanie z powietrza
stanowiska ministerialne. Kongres, w któ - stolicy Caracas spowodowało duże szkody
rym konserwatyści mieli przewagę, był obu - i straty w ludziach. Następnego dnia siły
rzony, a Paez stanął na czele swych stron - Pereza Jimeneza opanowały sytuację, w woj -
ników w powstaniu przeciw Monagasowi. sku panował jednak niepokój i tydzień
Zwyciężyły wojska Monagasa, a Paez udał później doszło do buntu marynarki wojen -
się na emigrację. W latach 1848-1858 w We - nej. Perez Jimenez gorączkowo reorganizo -
nezueli dyktatorskie rządy prezydenckie wał kilkakrotnie gabinet, starając się umoc -
sprawował Monagas lub jego brat Jose Gre- nić władzę. 21 stycznia 1958 strajk powsze -
gorio Monagas (1795-1858), którzy kolejno chny w Caracas sparaliżował życie w mieś -
zajmowali najwyższy urząd i dążyli do prze - cie, dwa dni później cała armia przyłączyła
dłużenia kadencji prezydenta z czterech do się do protestu społeczeństwa. Zdając sobie
sześciu lat (patrzWENEZUELSKA WOJNA DOMOWA sprawę, że nie może rządzić bez poparcia
1858-1864). kręgów wojskowych, Perez Jimenez odleciał
do Miami zabierając ze sobą wiele milionów
- dolarów. Pięciu oficerów sformowało rząd
W E N E Z U E L S K IE P O W ST A N IE P rezy
1945.
dent Isaias Medina Angarita (1897-1953) tymczasowy, który miał sprawować władzę
złagodził rządy, umożliwiając zakładanie par- do czasu przeprowadzenia nowych wyborów.
tii opozycyjnych, między nimi Akcji Demo -
kratycznej, lewicowej partii socjalistycznej, W EN IZELISTÓ W PO W STA NPatrz IE. K RETEŃ -
odwołującej się do klasy średniej, robotni - SKIE POWSTANIE1935.
ków, studentów i młodych oficerów wojsk
lądowych. W miarę zbliżania się wyborów W ERCYNGETORYKSA POW STANIE. Patrz GA-
1945 rosło niezadowolenie Akcji Demokraty - LIJSKIE WOJNY.
cznej, gdyż na mocy konstytucji następny
prezydent miał być wybrany raczej przez WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849.
Kongres aniżeli w głosowaniu powszechnym. 3 marca 1848 w płomiennym przemówieniu
Prawdopodobne wyniki takich wyborów były w sejmie węgierskim Lajos Kossuth
dla partii nie do przyjęcia, wobec czego 18 (1802-1894) potępił rząd austriacki (habs -
października 1945 kilku młodych oficerów, burski) cesarza Ferdynanda (1793-1875),
członków partii, stanęło na czele powstania, który był jednocześnie królem węgierskim;
które usunęło z urzędu Medinę, uwięziło go w przemówieniu Kossuth domagał się rów -
i wprowadziło władzę siedmioosobowej junty nież konstytucji demokratycznej jako nie -
z Romulem Batencourtem (1908-1981) jako zbędnego warunku trwałości monarchii
tymczasowym prezydentem. Nowy rząd uch - (patrz AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849). Po-
walił w 1947 konstytucję przyznającą nowe parcie dla Kossutha i autonomii demonst -
prawa społeczne, a w końcu tegoż roku rowali chłopi węgierscy, robotnicy, studenci
przeprowadził wybory prezydenckie, pierw - radykałowie, a zwłaszcza madziarska szlach -
sze wolne wybory w historii Wenezueli. ta. Uchwały marcowe sejmu (1848), powo -
łujące niezależny rząd węgierski w Budape -
W E N E Z U E L S K IE P O W S T A N IE R1ząd
9 5 8 . szcie, zostały zaakceptowane przez cesarza.
wenezuelski pod kierunkiem prezydenta Rewolucyjny ruch narodowy stał się jednak
Marcosa Pereza Jimeneza (ur. 1914) kryty - przyczyną rozłamu; chorwacki hrabia Joseph
kowany był za korupcję, represje policyjne Jellacić (1801-1859), generał austriacki, od-
mówił uznania uchwał sejmu i domagał się dni później Górgey poddał się Rosjanom.
autonomii dla Chorwacji. Serbowie, Słowacy, Haynau wziął ostry odwet na Węgrach;
Czesi i Rumuni również pragnęli autonomii. stracono Battyanyego i wielu oficerów węgie -
Ferdynand wycofał swe poparcie dla premiera rskich, setki cywilnych mieszkańców powie -
Ludwika Battyanyego (l 806?-1849) stoją - szono lub uwięziono. Austria wprowadziła na
cego na czele rządu węgierskiego i poparł Węgrzech nową, niemieckojęzyczną adminis -
Jellacicia, mianując go głównodowodzącym trację.
sił cesarskich prowadzących działania prze -
ciw Węgrom. Wezwania Kossutha do oporu W Ę G IE R S K A R E W O L U C J A W1 91czasie
8.
usłuchało tysiące mieszkańców, którzy podję
li ŚWIATOWEJ WOJNY I węgierscy zwolen -
walkę z wojskami austriackimi wkraczają - nicy lewicy oraz nacjonaliści coraz bardziej
cymi na Węgry pod wodzą księcia Alfreda zniecierpliwieni porażkami i brakiem żywno -
Windischgratza (1787-1862). Wojska austria - ści dążyli do oderwania Węgier od monarchii
ckie podjęły ofensywę z kilku stron, uwień - austro-węgierskiej. Węgierski sejm wezwał
czoną kapitulacją Budapesztu i aresztowa - wojska do powrotu do kraju, a 25 październi
-
niem 5 stycznia 1849 Battyanyego i innych ka 1918 hrabia Mihaly Karolyi (1875-1955)
przywódców węgierskich. Po upadku innych utworzył rząd liberalny - Węgierską Radę
miast rząd węgierski przeniósł się do Debre- Narodową. Popierając Karolyiego Węgrzy
czyna. Wojska węgierskie pod dowództwem opowiadali się publicznie za zakończeniem
Artura Górgeya (1818-1916) schroniły się wojny, rozwiązaniem sejmu, powszechnymi
w górach na północ od Budapesztu. Henryk wyborami i końcem monarchii austro-węgie -
Dembiński (1791-1864), polski dowódca rskiej. Cesarz Karol I (1887-1922) był zmu -
wojsk węgierskich, usiłował oswobodzić stoli
- szony mianować Karolyiego premierem,- li
cę, został jednak pokonany przez siły Windis
- czył, że posunięcie to przywróci porządek (31
chgratza w bitwie pod Kapolną 26-27 lutego października 1918). Do władzy na Węgrzech
1849. Na prośbę austriackiego premiera Feli- doszła koalicja radykalno-socjalistyczna. -Ist
xa Schwarzenburga (1800-1852) Rosja udzie - nieniu państwa zagrażał nacjonalizm różnych
liła Austrii pomocy w dławieniu rewolucji. grup etnicznych; Słowacy, Serbowie i Rumu -
W Siedmiogrodzie Józef Bem (1794-1850) na ni zamierzali oderwać się od Węgier. Dążąc
czele małej armii, w porozumieniu z Kossu- do zachowania jedności narodowej Karolyi
them, cudem powstrzymywał przeważające przyjął warunki pokojowe; Francji powierzo -
siły austriackie i uległ dopiero po przybyciu no nadzór nad wycofaniem wojsk węgiers -
posiłków rosyjskich w końcu lipca 1849. kich z obszarów południowo-wschodnich,
Wcześniej, wiosną 1849, przewagę uzyskały wojska serbskie zajęły południe, Rumuni
wojska Górgeya i zmusiły Windischgratza do wkroczyli do Siedmiogrodu, a czescy żołnie -
wycofania się z Węgier. 13 kwietnia prokla - rze stacjonowali w Słowacji. Monarchia au-
mowano niepodległość Węgier, ustanawiając stro-węgierska upadła, cesarz zrezygnował
rządy republikańskie i powołując Kossutha z jakiegokolwiek udziału w sprawach państ -
na „gubernatora-prezydenta". Wkraczający wowych. 16 listopada 1918 rada narodowa
Rosjanie i Austriacy w ciągu czerwca i lipca ogłosiła Węgry republiką. Patrz także KUNA
wyparli Górgeya do południowo-wschodnich CZERWONYTERROR 1919.
Węgier, gdzie schronił się także skłócony
rząd węgierski. Wojska austriackie barona WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1301 -1308.
Juliusa von Haynau (1786-1853) rozgromiły Wraz ze śmiercią króla Węgier Andrzeja III
Węgrów Górgeya w bitwie pod Temeswarem Weneckiego (zm. 1301) wygasła dynastia
(Timisoara) 9 sierpnia 1849. Kossuth przeka- Arpadów; rozpoczęła się wojna między kan -
zał kierownictwo rządu Górgeyowi i uciekł dydatami do węgierskiej korony św. Stefana
wraz z innymi przywódcami do Turcji. Dwa pomiędzy królem czeskim Wacławem III
(1289-1306), księciem bawarskim Ottonem
III (zm. 1312) i neapolitańskim Karolem
Robertem Andegaweńskim (1288-1342), po-
pieranym przez króla Niemiec Albrechta I
(1250P-1308) i papieża Bonifacego VIII
(1235P-1303). Albrecht żądał, by król czeski
Wacław II (1271-1305), ojciec Wacława III,
zrezygnował ze swych roszczeń i usunął
Wacława III z węgierskiego tronu (w 1301
Wacława III wybrał sejm węgierski). Gdy
Wacław II odmówił, Albrecht w 1304 naje-
chał Czechy. Wojska Wacława II wyparły
siły Albrechta, ale w trakcie przygotowań
do najazdu na Austrię król zmarł. W 1305
Wacław III, wówczas już król czeski, nie
zdołał utrzymać się na Węgrzech i zrzekł
się tronu na rzecz księcia Ottona. Nadal
panował chaos i zamęt, aż wreszcie w 1308
sejm węgierski wybrał Karola Roberta na
króla Karola I (koronacja nastąpiła dwa lata
później).
WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1439-144O.
W1439 zmarł król Węgier i Czech Albrecht II
(1397-1439), pozostawiając brzemienną żonę.
Wywiązały się spory o sukcesję. Szlachta obrała
na króla Władysława III (1424-1444), króla
Polski, popieranego przez zwycięskiego wodza,
szlachcica Jana Hunyadiego (1387-1456)
(patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1437-1438). Inni
Węgrzy opowiadali się za kandydatem partii
Habsburgów, małoletnim synem Albrechta,
Władysławem (1440-1457), który został
oddany pod opiekę nieudolnego Fryderyka III
(1415-1493), króla Niemiec i późniejszego
cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Wy-
nik wojny domowej umocnił pozycję Włady-
sława III, duże znaczenie miała dla króla
pomoc Hunyadiego. Później, gdy Władysław
III zginął w bitwie pod Warną w 1444 (patrz
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456), Hunya-di
został regentem obwołanego królem Węgier
czteroletniego syna Albrechta, Władysława V
Pogrobowca.
WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-1529.
Po wojnie WĘGIERSKO-TURECKIEJ
1521-1526 Jan Zapolya z Siedmiogrodu
został wybrany na króla Węgier. Jednocześ-
nie doszło w zachodnich Węgrzech do
elekcji arcyksięcia austriackiego Ferdynanda
(1503-1564), późniejszego cesarza Świętego
Cesarstwa Rzymskiego, szwagra poprzed-
niego króla węgierskiego Ludwika II
(1506-1526). Wojska Ferdynanda wkroczy-
ły na Węgry, obiegły i zdobyły Ostrzyhom
i Budę. W bitwie pod Tokajem (1527)
wojska Zapolyi poniosły klęskę. Wybór
Ferdynanda zatwierdził sejm węgierski. Za-
polya został wyparty z Węgier w 1528, ale
jeszcze w tym samym roku powrócił. Już
w 1527 Zapolya zwrócił się o pomoc do
sułtana tureckiego Sulejmana I Wspaniałego
(1496-1566); w 1529 sułtan wkroczył na
Węgry, zdobył Budę, wyparł wojska Fer-
dynanda z tego kraju, ponownie osadził na
tronie Zapolyę. Zapolya uznał się za lennika
tego władcy i wziął udział w jego wyprawie
na Wiedeń (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1529-1533).
WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1530-1547.
W czasie AUSTRIACKO-TURECKIEJ
WOJNY 1537-1547 na mocy tajnego trak-
tatu w Nagyvarad dokonano podziału Wę-
gier; arcyksiążę austriacki Ferdynand
(1503-1564) otrzymał Chorwację, Słowenię
i zachodnią część Węgier, natomiast Jan
Zapolya (1487-1540) zachował tytuł króla
i resztę kraju łącznie ze stolicą, Budą. Po
śmierci Zapolyi jego państwo miał przejąć
Ferdynand. Po śmierci Zapolyi, wbrew ukła-
dowi, na króla Węgier wybrano jego mało-
letniego syna, Jana II Zygmunta (1540--
1571). Ferdynand domagał się przekazania
mu królestwa i obiegł Budę, co zmusiło
wdowę po Janie Zapolyi do szukania popar-
cia dla obrony praw jej syna. Sułtan turecki
Sulejman I Wspaniały (1496-1566) uznał,
że nie może zgodzić się na opanowanie
przez Austrię Węgier, zajął w 1541 Budę
i inne miasta, w środkowej części kraju
wprowadził administrację turecką. Walki
trwały do 1547, kiedy kłopoty w Persji
(patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555)
zmusiły w końcu sułtana do zawarcia pięcio-
letniego rozejmu. Podpisany traktat ponow- rzne i z powodzeniem odpierał najazdy
nie podzielił Węgry; Ferdynand zachował Turków. Poprawiły się również nastroje
wcześniej posiadane ziemie (Węgry austriac- społeczne na Węgrzech. W 1477 potęga
kie), ale musiał płacić roczną daninę. Jan II i zamożność Habsburgów wzrosły w wyniku
Zygmunt zachował tytuł króla oraz otrzymał małżeństwa syna Fryderyka, Maksymiliana
Siedmiogród i obszary sąsiednie, a Turcja (1459-1519), z księżniczką i dziedziczką
dostała Węgry środkowe. Sygnatariuszami Burgundii, Marią (1457-1482), córką Ka-
układu byli cesarz Świętego Cesarstwa Ka- rola Śmiałego (1433-1477). Wyglądało na
rol V (1500-1558), papież, Francja i Wenecja; to, że małżeństwo to potwierdza cesarski
po raz pierwszy uznali oni Turcję za czynnik monogram Fryderyka: AEIOU rozszyfro-
wpływający na politykę europejską. Patrz wany jako (Austriae est imperare orbi uni-
także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553. verso [Austria będzie panować nad całym
światem] albo Alles Erdreich ist Ósterreich
W Ę G IE R SK A W O JN A D O M O W AB yły 1921.untertan [cały świat znajduje się pod pano-
cesarz austro-węgierski Karol I (1887-1922) waniem Austrii]). W 1477 Maciej wszczął
- od 1919 przebywający na wygnaniu wojnę z Fryderykiem chcąc podbić Austrię,
w Szwajcarii (patrz KUNA CZERWONY TERROR zajął jej część. Zawarł pokój z Fryderykiem
1919) - w marcu 1921 niespodziewanie za cenę uznania go królem Czech i wypłatę
wrócił na Węgry, by odzyskać tron węgier- 150 tysięcy florenów. Doszło do wznowienia
ski, i wezwał Miklósa Horthyego de Nagy- wojny w 1480. W 1485 obiegł i zajął stolicę
banya (1868-1957), regenta oraz głowę pań- Habsburgów, Wiedeń. Po śmierci Macieja
stwa, do oddania władzy. Opór w kraju i za (1490) Maksymilian opanował Wiedeń i in-
granicą przeciw powrotowi Karola był tak ne ziemie austriackie zajmowane przez Węg-
gwałtowny, że musiał on opuścić Węgry. rów, którzy pięć lat panowali nad dużą
Mimo to Karol nadal podejmował próby częścią środkowej i południowo-wschodniej
odzyskania tronu: jeszcze w 1921 przybył Europy. W 1486 Maksymilian został wy-
do Sopronu (Odenburg) i wyruszył na czele brany na króla rzymskiego, czyli niemiec-
oddziału wojska do Budapesztu. Wojska kiego, a w 1493 na cesarza rzymskiego
rządowe otworzyły ogień; Karol został are- narodu niemieckiego.
sztowany i zesłany na Maderę, a sejm wę-
gierski unieważnił wszystkie prawa Austria- W Ę G IE R S K I B U N T P O G A N Ś10 m4ierć
6.
ków (Habsburgów) do tronu węgierskiego. króla Stefana I, później świętego Stefana
(1038), nie pozwoliła na zakończenie napo-
W ĘGIERSKA W OJNA ZE ŚW IĘTYM - CESAR tykającej znaczny opór chrystianizacji kró-
S T W E M R Z Y M S K IM 1 4 7 7 -1
F ry
4 8d5eryk
. III lestwa; nawet nie wszyscy członkowie rzą-
(1415-1493) z austriackiego domu Habs- dzącej dynastii Arpadów przyjęli nową wiarę
burgów, król Niemiec i cesarz Świętego (Stefan wypędził swych opornych krewnia-
Cesarstwa Rzymskiego zgłaszał roszczenia ków i wyznaczył na swego następcę dalekie-
do tronu węgierskiego, ale w 1458 sejm go kuzyna, Piotra Orseola [1011-1051], syna
w Budzie wybrał na króla Macieja Korwina doży Wenecji). Wybuchł przeciw niemu
(1440-1490), mimo protestów cesarza bunt stronnictwa „panów węgierskich"
W 1459 część Węgrów wybrała Fryderyka (1041) i Piotr musiał opuścić Węgry. Schro-
na króla, ale wobec klęski swych zwolen- nił się u cesarza Świętego Cesarstwa Rzym-
ników, cesarz w 1462 zawarł pokój z Macie- skiego Henryka III (1017-1056). W 1044
jem uznał go królem Węgier, choć zachował dzięki wojskom cesarza Piotr odzyskał tron.
sam również ów tytuł i miał odziedziczyć to Węgry stały się lennem cesarskim. Wielu
państwo w razie bezpotomnej śmierci Ma- poddanych nienawidziło Piotra jako cudzo-
cieja. Maciej przezwyciężył spory wewnęt- ziemca i wasala Henryka. Niechęć budzili
 również jego zagraniczni doradcy. Gardzili opancerzonych - opanowały Budapeszt i -in
n im n a w et p rzed s ta w ic iel e K o ś ci o ł a. ne miasta węgierskie. Nagy bezskutecznie
W 1046 wybuchł bunt dołów społecznych, apelował do ONZ o pomoc, a węgierscy
szczególnie pasterzy pod wodzą Vaty skie - bojownicy o wolność stawiali bohaterski,
rowany przeciw Kościołowi katolickiemu lecz daremny opór. Nagy zbiegł (został
i wyższym warstwom. Piotr uciekł do Nie - później ujęty przez radziecki aparat bez -
miec. Powstanie stłumili dwaj wygnani pieczeństwa; po procesie kapturowym został
członkowie dynastii Arpadów, Andrzej, stracony), a urząd premiera objął Janos
przybyły z posiłkami ruskimi, i Bela, przy - Kadar (ur. 1912), który powołał rząd komu -
były z posiłkami polskimi. Andrzej I (zm. nistyczny. W czasie powstania przez otwartą
1060), został królem węgierskim (1047), granicę uciekło na Zachód około 150 tysięcy
a Bela księciem, władcą dzielnicy. Odparli Węgrów (według niektórych źródeł - 200
oni najazdy cesarza w latach 1051-1052. tysięcy). Siły radzieckie zgniotły całkowicie
opór powstańców. Chcąc zalegalizować obec-
W Ę G IE R S K IE P O W S T A N IE W 1956.społe- ność wojsk radzieckich na Węgrzech, ZSRR
czeństwie węgierskim narastał opór wobec podpisał z Kadarem porozumienie (1957)
władzy radzieckiej na Węgrzech. 23 paź - zapewniające stałą kontrolę nad Węgrami.
dziernika 1956 studenci i robotnicy rozpo -
częli w Budapeszcie demonstracje przeciw W E G IE R S K O -C Z E C H O S Ł O W A C K A W O J N A
komunistycznemu rządowi węgierskiemu, 1919. Patrz KUNA CZERWONY TERROR 1919.
domagając się wolnych wyborów, reform
gospodarczych, wycofania wojsk radzieckich WĘGIERSKO-CZESKIE WOJNY. Patrz CzES-
i powrotu do władzy byłego premiera Imre KO-WĘGIERSKIE WOJNY.
Nagya (1896-1958), którego za krytykę
wpływów ZSRR na Węgrzech usunięto na WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1436-1439.
początku 1956 z partii komunistycznej. Rząd W 1436 i 1438 Turcy dokonali najazdów na
węgierski był bezsilny, do demonstracji Siedmiogród. W 1437 obiegli twierdzę Sme-
przyłączyła się bowiem większość żołnierzy derewo (Semendrię) nad Dunajem w Serbii.
armii węgierskiej. 24 października do stłu - Odsiecz węgierska pod wodzą Pongraca
mienia powstania ruszyły radzieckie czołgi. Szentmiklosa - w wojskach znajdował się
Nagy ponownie objął stanowisko premiera. też Jan Hunyadi (1387-1456) - zmusiła
W całym kraju błyskawicznie zawiązywały Turków do odwrotu. Król Węgier Albrecht
się komitety powstańcze obrony wolności. II (1397-1439) mianował Hunyadiego wkró -
25 października obalono komunistyczny tce zarządcą wojskowym (banem) Banatu
rząd i ustanowiono prozachodni rząd demo - na Wołoszczyźnie (część Rumunii), gdzie
kratyczny. Powstańcy zdobyli kilka budyn - musiał jeszcze częściej walczyć z Turkami.
ków użyteczności publicznej oraz zakładów W 1439 sułtan Murad II obiegł i zdobył
przemysłowych i uwolnili antykomunistycz - Smederewo. (PatrzWEGIERSKO-TURECKA WOJNA
nego przywódcę, kardynała Józsefa Mind- 1441-1444). Patrz takżeWEGIERSKO-
szentyego (1892-1975). Wojska radzieckie -WENECKA WOJNA 1378-1381.
wycofały się z Budapesztu w końcu paź -
dziernika 1956, Nagy zaś ogłosił wystąpienie WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1440-1444.
Węgier z Układu Warszawskiego i zwrócił W odwecie za poparcie, jakiego Węgrzy
się do Organizacji Narodów Zjednoczonych udzielili „fałszywemu Mustafie" i jego rosz -
o przyznanie Węgrom statusu państwa neu - czeniom do tureckiego tronu, prawowity
tralnego. 4 listopada 1956 zgrupowane -po sułtan, Murad II (1403P-1451) w 1440
tajemnie wojska radzieckie - około 200 wyprawił się na Węgry. Armia złożona
tysięcy żołnierzy, 2500 czołgów i pojazdów głównie z Węgrów i Słowian pod dowództ-
wem Jana Hunyadiego (1387-1456), od-
niosła zwycięstwo nad Turkami w bitwach
pod Smederewem (Semendrią) w 1441 i pod
Nagyszeben (Sibin, Herrmannstadt) w 1442.
Turcy przegrali także bitwę nad Jalomicą
(1442). Papież Eugeniusz IV (1383-1447)
nakłaniał wówczas Władysława III
(1424-1444), króla Węgier i Polski, do
rozpoczęcia wojny z imperium osmańskim,
obiecując dla jej wsparcia zorganizowanie
krucjaty. Król w 1443 zgromadził liczną
armię, ruszył na południe, przekroczył Du-
naj i zajął Smeredewo. Król i Hunyadi
odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad Turk-
ami pod Niszem (w Serbii) i zdobyli Sofię.
Pobili Turków pod Zlaticą, ale nie zdołali
zdobyć pozycji tureckich nad górną Striamą.
W trakcie odwrotu odnieśli wielkie zwycięs-
two pod Kunowicą 2 stycznia 1444. Skłoniło
to Murada do przystąpienia do negocjacji
pokojowych w Szeged (Węgry) zakończo-
nych 10-letnim rozejmem (12 lipca 1444);
na mocy tego układu Węgry uzyskiwały
zwierzchnictwo nad Serbią i Wołoszczyzną.
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456.
Chcąc wykorzystać słabość Turcji po abdyka-
cji sułtana Murada II (1403P-1451) pod
koniec WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJ-
NY 1441-1444, Węgry zerwały rozejm po 19
dniach od jego podpisania. W sojuszu z We-
necją król Władysław III, władca Polski
i Węgier, wraz z wybitnym wodzem Janem
Hunyadim (1387-1456) i kardynałem Julia-
nem Cesarinim (1398-1444) wyruszył z wojs-
kami nad Morze Czarne. Zdobyto część floty
tureckiej, zajęto Szumię, Provadiję i Petrecz,
a następnie Warnę. Powołany z powrotem na
tron Murad wyruszył z wielką armią i 10
listopada 1444 pod Warną odniósł świetne
zwycięstwo nad wojskiem węgierskim; król
Władysław i kardynał Cesarini zginęli w wal-
ce, natomiast Hunyadi ocalał. Murad zdobył
Serbię i Bośnię. W 1448 Hunyadi (w latach
1446-1452 regent Węgier) wkroczył do Boś-
ni, poniósł klęskę ze względu na ogromną
liczebną przewagę armii tureckiej pod wodzą
Murada. Po zdobyciu Konstantynopola
w 1453 (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453),
syn Murada i jego następca, Mehmed II (1430-
1481), zaczął znowu prowadzić wojny
przeciw Węgrom i innym państwom chrześ-
cijańskim. W 1454 wyprawił się do Serbii,
zdobył Ostrovię, ale obroniło się Smederewo
(Semendrią). Turcy uprowadzili w niewolę
ok. 50 tysięcy Serbów. Po odjeździe sułtana
Hunyadi pobił 2 października Turków pod
Kruszewacem. Stoczył 18-19 października
bitwę na Kosowym Polu. Umiejętnie wyko-
rzystał artylerię i zaciężną piechotę czeską
i niemiecką uzbrojoną w broń palną przeciw
janczarom. Jednakże armia turecka od 4 lipca
oblegała Belgrad. Potem wojska Hunyadiego
przełamały linię okrętów blokujących Dunaj,
a 22 lipca pobiły Turków na lądzie. 11
sierpnia Hunyadi padł ofiarą panującej
w obozie epidemii; przygnębione i pozbawio-
ne dowódcy wojska nie zdołały wykorzystać
odniesionego zwycięstwa. Patrz także HABS-
BURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457; WE-
NECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453.
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1463-1483.
W 1463 Węgry i Wenecja zawarły przymie-
rze odporno-zaczepne skierowane przeciw
Turkom. Gdy Bośnia dostała się w ręce
Turków (1463), król Węgier Maciej Korwin
(1440-1490) przyszedł Bośniakom z pomo-
cą. Wojska węgierskie wyparły Turków
z wielu twierdz bośniackich m.in. z Jajce.
Wiosną 1464 Turcy pod wodzą sułtana
Mehmeda II Zdobywcy (1429-1481) obiegli
Jajce, siły węgierskie zdołały jednak obronić
twierdzę, a także część północnej Bośni.
Reszta jej terytorium pozostała w rękach
Turków. W 1476 król Maciej (patrz WENEC-
KO-TURECKA WOJNA 1463-1479) zajął zbudowa-
ną przez Turków warownię w Szabac (Śa-
bac) nad rzeką Sawą. Wojna ograniczyła się
do działań na małą skalę, zwłaszcza po
śmierci Mehmeda w 1481. W 1482 Turcy
opanowali Hercegowinę.
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1490-1495.
Wojska tureckie sułtana Bajezida II (1447--
1513) wykorzystując wojnę domową na
Węgrzech (1490-1492) najeżdżały Bośnię Węgrzy podjęli wyprawę na wybrzeże dal-
(1490-1491), w 1492 obiegły Belgrad, ale matyńskie. Zdobyli tam miasta należące do
Węgrzy go obronili, wkroczyły do Chorwa - Wenecji, która w tym czasie prowadziła
cji, Styrii i Krainy. Siły cesarza Świętego wojnę z cesarstwem bizantyjskim (patrz
Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1177). W
(1459-1519) zwyciężyły Turków pod Yillach odpowiedzi Wenecja wspierana przez
w Karyntii (południowa Austria). Maksymi - Normanów wysłała oddziały, które w 1171
lian na próżno starał się uzyskać pomoc od odbiły dalmatyński port Zadar (Zara) i Ra-
chrześcijańskich władców. W 1493 Turcy guzę (Dubrownik). Dwa lata później bizan -
najechali Siedmiogród, 1494 obiegli Belgrad. tyjski cesarz Manuel I Komnenos (1120?- -
Tego roku W ęgrzy wtargnęli do S erbii 1180) siłą osadził na węgierskim tronie
i Bułgarii. W 1495 Węgrzy i Turcy zawarli Belę III (zm. 1196), który dwukrotnie pro-
pokój na zasadzie status quo ante. wadził wojny (1181-1188,1190-1191) o od -
zyskanie ziem dalmatyńskich. Sukces Węg -
WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1526. rów był połowiczny, odzyskali bowiem tylko
W 1520 Turcy zajęli kilka twierdz w Bośni. ich część m.in. Zadar.
W 1521 sułtan turecki Sulejman I Wspania ły
(1496P-1566) wysłał posłów do króla W Ę G IE R S K O -W E N E C K A W O J N A- 13 42 -
Węgier Ludwika II (1506-1526) w celu 1346. Karol Robert Andegaweński(1288-
podjęcia rokowań o pokój. Wobec ich uwię - 1342) - od 1308 Karol I, król Węgier -
zienia, Sulejman wyprawił się na Węgry utracił Dalmację na rzecz Wenecji. Naj -
w 1521. Turcy zdobyli głównie na południu starszy syn Karola, jego następca na węgier -
węgierskie twierdze nad Dunajem i Saną, skim tronie, Ludwik I Wielki (1326-1382),
w tym również Szabac (Śabac) i Belgrad, dążąc do odzyskania Dalmacji wszczął wojnę
które później sami wykorzystywali jako bazy z Wenecją. Wenecjanie rozbili Węgrów
wypadowe do najazdów na północ. W 1526 w 1346 pod Zadarem (Zarą), portem nad
posuwając się wzdłuż doliny Dunaju, rze - Adriatykiem. Zabójstwo młodszego brata
komo 200-tysięczna armia turecka pod wo - Ludwika, księcia Andrzeja (zm. 1345), na
dzą sułtana Sulejmana dotarła na równinę dworze królowej Neapolu Joanny I (1326?- -
Mohacza (w obecnych południowych Węg - 1382) (prawdopodobnie uczestniczyła
rzech), gdzie w pośpiechu Ludwik zgroma - w spisku przeciwko Andrzejowi, swemu
dził 30 tysięcy Węgrów. 29 sierpnia 1526 pierwszemu mężowi) zmusiło Ludwika do
stoczono tu bitwę. Węgrzy ponieśli ciężkie wstrzymania działań wojennych. Ludwik
straty (około 15 tysięcy poległych), ich pragnął zemsty oraz umocnienia władzy
wojska poszły w rozsypkę; w czasie ucieczki Andegawenów nad Neapolem; najechał
Ludwik utonął. Turcy również ponieśli dwukrotnie to królestwo (1348, 1350), jed -
ciężkie straty, ucierpiały nawet wyborowe nak za każdym razem Joanna uciekała.
oddziały janczarów. Sułtan ruszył na Budę, Dzięki interwencji papieża królowa zawarła
którą zajął bez walki, wkrótce jednak sytua- pokój z Ludwikiem i wróciła w 1352 do
cja we wschodniej Anatolii (obecnie Turcja) Neapolu.
zmusiła go do odwrotu. Cofając się, Turcy
zagarnęli 105 tysięcy ludzi w jasyr (patrz W Ę G IE R S K O -W E N E C K A W O J N A- 1 35 6-
TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555). Patrz tak
że 1358. Król Węgier Ludwik I Wielki
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533; (1326-1382), który stworzył w Budzie dwór
WĘGIERSKAWOJNA DOMOWA 1526-1529. będący znaczącym ośrodkiem kulturalnym,
pragnął przywrócić królestwu status wiel -
WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1171. Za kiego mocarstwa. Wszczął w 1356 wojnę,
panowania króla Stefana III (zm. 1172) aby opanować Dalmację znajdującą się w po-
siadaniu Wenecji. Udało mu się zdobyć
wiele miast w tamtym regionie. W lutym
1358 na mocy traktatu z Zadaru Wenecja
ustąpiła Węgrom większość swoich posiad-
łości w Dalmacji.
dziestu rebeliantów uwięziono, dwóch ska-
zanych za zdradę prezydent później ułas-
kawił. Po raz pierwszy rząd USA wykazał
zdecydowanie i umiejętność egzekwowania
swoich uchwał.

W Ę G IE R SK O -W E N E C K A W O JN A - 1378-
W H IT M A N A M A S A K R A 1D8r4 7M . arc u s
1381. Długotrwała, uparta walka Ludwika Whitman założył w 1836 misję Waiilatpu
I Wielkiego (1326-1382), króla Węgier, w pobliżu obecnego Walia Walia (stan Wa-
o Dalmację nad Adriatykiem zakończyła się szyngton). Indianie Kajusowie obarczyli
sukcesem w czasie wojny o CHIOGGIĘ białych misjonarzy winą za wybuch epide-
(1378-1381). W sojuszu z Genuą, rywalką mii odry, której ofiarą padło wielu członków
Wenecji, Ludwik podjął działania wojenne, plemienia, bezskutecznie leczonych przez
które miały doprowadzić do opanowania Whitmana. 29 listopada 1847 Indianie za-
znajdującego się w posiadaniu Wenecji wy- atakowali misję, zabili Whitmana i jego
brzeża dalmatyńskiego. Wprawdzie Genua żonę oraz 12 innych członków misji i upro-
poniosła porażkę, ale Węgrom, którzy zwy- wadzili 53 kobiety i dzieci (zwolnili je po
ciężyli Turków w 1377 i umocnili swoją otrzymaniu okupu). Podobno Kajusowie
władzę na Półwyspie Bałkańskim, udało się postępowali zgodnie z indiańskim zwycza-
odebrać Wenecji prawie całą Dalmację; jem, który pozwala ocalałym członkom ro-
pokój w Turynie (18 sierpnia 1381) zatwier- dziny wziąć odwet na lekarzu za śmierć ich
dził ten stan rzeczy. Ludwik, który w 1370 krewnych. Osadnicy zamieszkali w tej części
został królem Polski, stał się najpotężniej- Terytorium Oregonu wypowiedzieli Kaju-
szym władcą w Europie Wschodniej; jego som wojnę (patrz KAJUSÓW WOJNA i848-i8ss).
królestwo uzyskało zwierzchnictwo nad są-
siednimi krajami na Bałkanach, nad Rusią W ID Ż A JA N A G A R U P O D B Ó J M A O U R A JU
Czerwoną i innymi obszarami. 1378. W 1327 muzułmanie wzięli do nie-
woli dwóch braci należących do ludu Telu-
„W H ISK E Y R E B E L IA " 1794.
W 1791 szukającgów, zabrali ich do Delhi, nawrócili na
środków na spłatę długów zaciągniętych islam, a następnie mianowali ich adminis-
w czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI tratorami Kampili w południowej części
Kongres USA nałożył opłatę akcyzową na Indii. Przed 1335 zwyciężeni przez Hoj-
whiskey. Rozległy się protesty przeciw po- salów, przeszli na hinduizm, uzyskali pomoc
datkowi, a do najgwałtowniejszego oporu od miejscowych hinduskich właścicieli ziem-
doszło w zachodniej Pensylwanii w 1794, skich i założyli państwo hinduskie, które
gdzie protestujący zaatakowali poborców rozwijało się doskonale mimo sprzeczności
federalnych i spalili budynki użyteczności między muzułmanami i hindusami oraz
publicznej. W październiku 1794 prezydent tamilskimi poddanymi i władcami mówią-
Jerzy Waszyngton (1732-1799), przynaglany cymi językiem telugu. Jeden z braci, Hari-
przez sekretarza skarbu Alexandra Hamiltona hara I, panował w 1337-1357; jego brat,
(1755-1804), który zaproponował opłatę ak- Bukka I (panował 1354-1377) i syn Bukki,
cyzową dla ściągnięcia pieniędzy i umoc- Harihara II (panował 1377-1404) wykorzys-
nienia władzy rządu narodowego, wysłał tał wrogość hindusów w stosunku do muzuł-
w celu stłumienia rebelii (głównie chłopów) manów w innych królestwach i powiększyli
13-tysięczne ochotnicze wojska stanowe pod obszar swego królestwa Widżajanagar („mia-
komendą samego Hamiltona. Nie doszło do sto [i imperium] zwycięstwa"), które roz-
żadnej bitwy, w listopadzie rebelianci roz- ciągało się teraz na południe od rzeki Krysz-
proszyli się, wojska zajęły region. Dwu- ny (lub Kistny) i od jednego wybrzeża do
drugiego. Stałym wrogiem Widżajanagaru Firuz zdobył okręg Bankapur. Zaw arto
był sułtanat Bahmanidów; walki między w 1410 krótkotrwały pokój. Działania wo -
nimi ciągnęły się przez dużą część XIV jenne nie wyróżniały się niczym szczegól -
i XV w. (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SU- nym, charakterystyczny był brak jakiejkol -
ŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410). W 1377 wiek interwencji sułtanatu delhijskiego,
Bahmanidzi niemal całkowicie powstrzy - spowodowany wyniszczeniem północnych
mali ekspansję hinduskiego królestwa, ale Indii walkami hindusko-muzułmańskimi,
później Widżajanagar wykorzystał okazję, a ponadto sułtanat delhijski w 1398 -do
jaką było zabójstwo bahmanidzkiego sułtana tknęło nowe nieszczęście - najazd Timura
w 1378, zdobył Goa i inne porty na zachod - (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399), w
nim wybrzeżu, oswobodzając Maduraj, daw - czasie którego Turcy i Mongołowie ogra bili
ną stolicę Pandjów, uciskany przez muzuł - Delhi i wymordowali jego mieszkańców.
manów od 1335 (patrzMADURAJU BUNT 1334-
1335). Cała południowa część Indii zna
lazła się WIDŻAJANAGARU WOJNY 1509-1565.
pod hinduskim panowaniem; w po siadanie Hinduskie królestwo Widżajanagar, powsta łe
muzułmanów przeszła dopiero po upadku przed 1335 w odpowiedzi na ekspansję
Widżajanagaru w 1565. muzułmanów na południe Indii, prawie
nieustannie prowadziło wojny (patrzWI-
WIDZAJANAGARU WOJNA Z SUŁTANATEM DŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW
B A H M A N ID Ó W 1 35 O -1 4W
1 0id
. ża jana ga r, 1350-1410). Do XVI w. działaniawojenne
niepodległe państwo hinduskie powstałe miały dwojaki cel: walka z muzuł manami i
przed 1335, było wrogiem sułtanatu Bah - ochrona handlu (stolica państwa,nosząca
manidów, utworzonego w 1346 niepodleg - tę samą nazw ę - W idżajanagar- była do
łego państwa muzułmańskiego, i pozostało 1565 wielkim centrum handlu
nim do końca istnienia sułtanatu. Sułtanat międzynarodowego). Status państwa był nie -
Bahmanidów znajdował się w zachodniej pewny. Największą potęgę królestwo osiąg -
części Dekanu, na południu dochodził pra - nęło za czasów Krysznadewy Raji (wzmian.
wie do rzeki Kryszny (Kiśmy). Pierwsze 1509-1529) mimo istnienia opozycji w kraju
lata istnienia sułtanatu Bahmanidowie -po i najazdów północno-wschodnich królestw
święcili na konsolidację państwa, ale już hinduskich. W latach 1513-1516 król pro -
drugi z kolei władca, Muhammad Szach I wadził wojnę z Orisą, zdobył jej część.
(w zm ian. 1358-1375), prow adził w ojnę Chcąc rozciągnąć swe panowanie od wy -
z Widżajanagarem; konflikt ten przetrwał brzeża do wybrzeża, Krysznadew próbował
dłużej niż muzułmański sułtanat. W latach opanować Bidźapur, poprzednio stanowiący
1350— 1410 doszło do dziesięciu wojen część państwa Bahmanidów. Podejmowanie
o panowanie nad bardzo bogatym obszarem, walk z państwami muzułmańskimi, powsta -
leżącym między Kryszną (północna granica łymi po upadku Bahmanidów, sprawiło, że
Widżajanagaru) a rzeką Tungabhadrą, o któ - za jego następców państwa te zjednoczyły
ry toczono walki na długo przed powstaniem się wreszcie, by stawić opór Widżajanagaro-
obu państw. Muhammad Szach korzystał wi. Najazdy sprzymierzonych sił muzuł -
w dwóch wojnach z nowej broni - artylerii, mańskich rozpoczęły się za czasów następ -
ale mimo to niewiele osiągnął. Bahmanidzi ców Krysznawary, marionetek w rękach
o dnosili zw ycięstw a w 1 365 i w 13 67. pierwszego ministra królestwa, Ramy Raji
W 1377 i 1398 dotarli do nieprzyjacielskiej (zm. 1565). Władcy Widżajanagaru począt -
stolicy - Widżajanagaru, ale jej nie zdobyli. kowo utrzymali się przy władzy, wykorzys -
Za czasów bahmanidzkiego władcy Tadż tując rywalizację wśród najeźdźców. Przy -
ud-Dina Firuza (wzmian. 1397-1422) -do mierze zawarte przez Golkondę i Ahmanad-
szło w 1406 do wojny z Widżajanagarem. gar przeciw Widżajanagarowi i Bidźapurowi
przyciągnęło inne państwa; Rama Rają po- (patrz ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA
niósł katastrofalną klęskę i zginął w bitwie 1916-1920), znalazły swój wyraz już wcześniej
pod Talikotą w 1565. Miasto Widżajanagar - w założeniu w 1905 organizacji Sinn Fein
zostało splądrowane i zburzone; nigdy nie („my sami"). Jej celem było wywalczenie
odzyskało dawnej świetności. Okrojone kró- autonomii dla Irlandii, a środkiem -
lestwo pogrążyło się w chaosie, lecz prze- stosowanie biernego oporu wobec wszyst-
trwało jeszcze do 1652, w którym Mogoło- kiego, co brytyjskie. Bardziej radykalni
wie dokonali aneksji całego regionu Kar- członkowie Sinn Fein dążyli do niepodleg-
natiku, opanowując w ten sposób niemal łości. Starsze od Sinn Fein stowarzyszenie,
całą część południowych Indii, i zmusili Irlandzkie Bractwo Republikańskie (feniań-
ostatniego władcę Widżajanagaru do emi- skie bractwo, IRB - Irish Republican Bro--
gracji. therhood, później IRA) nawoływało otwar-
cie do powstania. Radykałowie próbowali
Po A U STR IA - wykorzystać kłopoty Wielkiej Brytanii i wy-
W IE D N IA O BL Ę ŻE N IE 1683.
CKO-TURECKIEJ WOJNIE 1663-1664 słali do Niemiec sir Rogera Casementa
Turcy potajemnie udzielali pomocy pows- (1864-1916) z prośbą o pomoc. Powstanie
tańcom węgierskim i innym w habsburskiej było kwestią sporną w stosunkach IRB
(austriackiej) części Węgier. Sułtan turecki i Ochotników Irlandzkich. Ich liderzy częs-
Mehmed IV (1641-1692) zebrał w 1683 tokroć wydawali sprzeczne rozkazy. W źle
ogromną armię w Belgradzie, aby zaatako- zaplanowanym i ostatecznie ograniczonym
wać Austrię i cesarza Świętego Cesarstwa tylko do Dublina powstaniu udział wzięło
Rzymskiego Leopolda I (1640-1705). Turcy 2000 Ochotników Irlandzkich i 200-osobo-
ruszyli w górę Dunaju, po drodze dołączyły wy oddział mieszkańców. Po zdobyciu w po-
do nich siły Siedmiogrodu, co zwiększyło niedziałek wielkanocny, 24 kwietnia 1916,
liczbę żołnierzy do 150 tysięcy. Wojska głównego urzędu pocztowego i umiejsco-
tureckie dotarły do Wiednia w połowie wieniu tam dowództwa powstańcy irlandzcy,
lipca 1683 i niezwłocznie przystąpiły do Padhraic Pearse (1879-1916) i James Conol-
oblężenia miasta bronionego tylko przez ly (1870-1916), proklamowali republikę
15 tysięcy żołnierzy (Leopold z dworem i ustanowili rząd tymczasowy. Brytyjczycy
uciekł do Passau). Prawie przez dwa miesią- byli zaskoczeni takim obrotem spraw, w wa-
ce obrońcy powstrzymywali ataki Turków, lkach stracili ponad 460 ludzi. Jednakże
podejmując często wypady na obóz wroga. w ciągu tygodnia zdołali stłumić powstanie.
Niekiedy Turkom udawało się zrobić wyłom Mieszkańcy Dublina początkowo potępiali
w murach miasta, ale ich odpierano. W od- wybuch powstania, ale gdy jego przywódcy,
powiedzi na apel papieża pod Wiedeń ru- łącznie z Casementem, zostali skazani i stra-
szyła 30-tysięczna armia polska pod wodzą ceni, otoczyli czcią ich pamięć. Powstanie
króla Jana III Sobieskiego (1624-1696), do spowodowało rozpad irlandzkiej frakcji par-
której przyłączyło się około 45 tysięcy Au- lamentarnej, jednak Sinn Fein działało na-
striaków i Niemców. Siły króla Jana III dal pod przywództwem Eamona de Valery
przerwały oblężenie miasta i pokonały Tur- (1882-1975), a IRA przekształciła się w pod-
ków w bitwie pod Wiedniem 12 września ziemną armię partyzancką.
1683. Zdobyty sztandar proroka król Jan
posłał papieżowi. Patrz także AUSTRIACKO- WIELKA WOJNA JAWY. Patrz JAWY WlELKA
-TURECKA WOJNA 1683-1699. WOJNA 1815-1830.

W IELK ANOC NE PO W STANIE 1916. Nastroje WIELKA WOJNA PELOPONESKA. Patrz PE-
antybrytyjskie w Irlandii, które doprowa- L O P O N E S K AW O JN AD R U G A, C Z Y L IW I E L K A
dziły do wybuchu powstania wielkanocnego 431-404 p.n.e.
WIELKA WOJNA PÓŁNOCNA. Patrz PÓŁNOC wojska wietnamskie władcy Le Dai Hanha
N A W O JN AD R U G ,A C Z Y L IW IE L K A17 00 -17 2 1 .
(zm. 1005) zajęły i spustoszyły stolicę Cza-
mów i wymusiły haracz. Wkrótce Czamowie
WIELKIE POWSTANIE INDYJSKIE. Patrz IN- oddali Wietnamczykom region Amarawati
DYJSKIE POWSTANIE i85?-i858. (Quang Nam), a ich stolicą stała się Yidżaja
(Binh Dinh). Oba państwa prowadziły od
WIELKI MARSZ 1934-1935.Chińska armia czasu do czasu działania wojenne. W 1044
komunistyczna przez rok powstrzymywała Czampę rozdzieraną wewnętrznymi zamie -
w górzystym regionie Jiangxi w południo - szkami najechał od strony morza wietnam -
wych Chinach napór wojsk kuomintangow- ski władca Ly Thai To (999-1054). Wiet -
skich (patrz także CHIŃSKA WOJNA DOMOWA namczycy zdobyli Yidżaję, wzięli do niewoli
1930-1934), ale później 200-tysięczna armia około 5000 Czamów, zabrali 30 słoni i kró -
komunistów została wyparta ze swych -po lewski harem; król Czampy poniósł śmierć.
zycji i rozpoczęła w październiku 1934
zorganizowany odwrót przez prowincje Ho- W IE T N A M C Z Y K Ó W l C Z A M Ó W W O J N A
nan, Guiczou i Syczuan do Szansi. W czasie 1068-1074. Po zawarciu sojuszu z Khme-
tego niezwykłego marszu na odległość 10-ty rami Czamowie uznali, że istnieje szansa na
sięcy km, trwającego ponad rok, komuniści odzyskanie stolicy Yidżaji (Binh Dinh)
pokonali 18 grzbietów górskich, w tym pięć zdobytej przez Wietnamczyków, czyli An-
pokrytych śniegiem, przeprawili się przez namczyków, w 1044 (parzWIETNAMCZYKÓW i
24 rzeki, rozległe bagna i przedarli się przez CZAMÓW WOJNA 1000-1044) i podjęli wyprawęna
dwa fronty nieprzyjaciela. Po drodze wojska trzy południowe prowincje przygraniczne
komunistyczne musiały walczyć z wojskami Dai Yietu, czyli Annamu (północna część
kuomintagowskimi i nieprzyjaznymi im Wietnamu). Ly Thanh To (1022-1072),
armiami prowincjonalnymi. Z początkowej władca Wietnamu, wziął odwet w 1069
liczby 200 tysięcy żołnierzy, przeżyło 50-ty najeżdżając królestwo Czampa (środkowy
sięcy, 50 tysięcy nowych przyłączyło się po Wietnam); spalił Yidżaję i wziął do niewoli
drodze. Główne siły, VIII Armię Marszową, Rudrawarmana III (zm. 1074), króla Cza -
która przebyła największą odległość, pro - mów. W 1074 trzy prowincje przygraniczne
wadzili Czu ten (1886-1976) i Mao Zedong Czampy przeszły do Wietnamu jako okup
(Mao Tse-tung) (1893-1976). Armia ta -po za więzionego króla, który zresztą wkrótce
łączyła się w Szansi z innymi armiami zmarł. Patrz także CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA
komunistycznymi. 1057-1061.

WIELKI WYŚCIG LOKOMOTYW. Patrz AND W IE T N A M C Z Y K Ó W l C Z A M Ó W W O JN A

REWSA RAJD 1862. 1103. Król Czampy (środkowy Wietnam)
Dżaja Indrawarman (zm. 1113?) dowiedzia -
W IE T N A M C Z Y K Ó W l C Z A M Ó W wszy W O Jsię
N Aod zbiegów wietnamskich (annam-
1000-1044. Na południe od niezależnego, skich) o możliwości łatwego odzyskania
ekspansjonistycznego państwa Dai Viet, czy
li trzech północnych prowincji zabranych
Annamu (północna część Wietnamu), przez Dai Yiet, czyli Annam (północna
leżało królestwo Czampa, potęga morska część Wietnamu), przestał płacić daninę Dai
o słabo rozwiniętym rolnictwie i osadnict- Yietowi i wtargnął do tych trzech prowincji.
wie w głębi kraju. Północną Czampę opano - Początkowo jego wojska odnosiły zwycię -
wali osadnicy wietnamscy i rolnicy upra - stwa, ale zdołały utrzymać odzyskane pro-
wiający ryż. W odwecie Czamowie napadali wincje jedynie przez kilka miesiący, później
z powodzeniem na obszary w delcie Rzeki zostały pobite i wyparte przez Wietnamczy -
Czerwonej (Song Koi). Napady ustały, gdy ków. Czampa znów zaczęła płacić daninę.
W IE T N A M C Z Y K Ó W l C Z A M Ó W
1311-1326. Tran Anh Tong (zm. ok.
1314), władca Dai Yietu, czyli Annamu
(północna część Wietnamu), wysłał wojska
w celu stłumienia powstania w prowincjach
południowych, które w 1069 Dai Viet zdo-
był na królestwie Czampa (środkowy Wiet-
nam). W 1312 wojska Dai Yietu najechały
Czampę, zwyciężyły Czamów, wzięły do
niewoli króla Dżaję Sinhawarmana IV (Che
Chi) (1284-1313). Czampa została wasalnym
księstwem Dai Vietu od niego uzależnio-
nym. Brat króla Czamów Che Nang został
władcą z ramienia Dai Yietu. W 1313 połą-
czone wojska wietnamsko-czamskie odparły
inwazję Tajów. Po abdykacji Tran Anh
Tonga, książę Czamów stanął na czele po-
wstania przeciw Wietnamczykom (1314--
1318), poniósł jednak porażkę. Dai Yiet
zdławił także inne, mniejsze powstania.
W 1318 nowy władca Dai Yietu powierzył
wodzowi Che Ananowi rządy w Czampie.
Che Anan dążył jednak do niepodległości
Czampy i zabiegał w tym celu o pomoc
Mongołów rządząc w Chinach. Pomoc tę
uzyskał i w 1326 odniósł zwycięstwo nad
Wietnamczykami. Czampa stała się znów
państwem niepodległym. Che Anan został
królem, a dwa wyniszczone wojną państwa
zachowały przez wiele lat pokój.
W IE T N A M C Z Y K Ó W l C Z A M Ó W
1446-1471. Od XI w. Wietnamczycy
wdzierali się z północy na terytorium króle-
stwa Czampy. W 1446 Czampowie najechali
Dai Yiet. W odwecie jego armia zdobyła
stolicę Czampy Yidżaję (Binh Dinh), wzięła
do niewoli władcę Czampy i wywiozła go
do Dai Yietu. Na tronie Czampy osadzono
figuranta. W następnych dekadach wojna
domowa osłabiła królestwo, na tronie Czam-
py w tym okresie zasiadało kolejno pięciu
władców. W 1470 Czampowie najechali Dai
Yiet. W 1471 wietnamski władca Le Thanh
Tona (1441-1497) wyprawił się do Czampy.
Czampowie ponieśli klęskę pod Są Ky.
Wietnamczycy zdobyli i złupili Yidżaję,
zamordowali około 40 tysięcy Czamów,
aWponad
O J N 30
A tysięcy wzięli do niewoli, w tym
około 50 członków rodziny królewskiej.
Zginął również król Czampy, a większa
część królestwa została wcielona do Dai
Yietu, czyli Annamu (północna część Wiet-
namu); jedynie na południu pozostało nie-
wielkie królestwo Czamów jako bufor mię-
dzy Wietnamczykami a Khmerami. W ciągu
następnych 150 lat Dai Yiet pochłonął całą
Czampę.
WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975. Po
FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDOCHI-
NACH 1946-1954 Wietnam podzielono
wzdłuż 17. równoleżnika na dwie części:
Republikę Wietnamu (Wietnam Południo-
wy) i Demokratyczną Republikę Wietnamu
(Wietnam Północny). W 1956 wybuchła
wojna domowa między komunistycznym
rządem na północy, popieranym przez
Yiet-Minh, i demokratycznym, wspieranym
przez Stany Zjednoczone rządem na połu-
dniu. Początkowo były to głównie krwawe
walki partyzanckie żołnierzy Yiet-Minhu
- tzw. Yiet Gongu - którzy po powrocie do
swych domów na południu walczyli z Armią
Republiki Wietnamu (ARW). Stany Zjed-
noczone przysłały doradców wojskowych
dla ARW, a w 1961 pozwoliły im na udział
w walkach w czasie prowadzonego szkole-
nia. Według nie potwierdzonego później
W O J N A 2 sierpnia 1964 ścigacze Wiet-
meldunku,
namu Północnego zaatakowały w Zatoce
Tonkińskiej dwa niszczyciele USA. Kongres
upoważnił prezydenta USA Lyndona
B. Johnsona (1908-ł973) do odparcia wszy-
stkich ataków zbrojnych; samoloty amery-
kańskie rozpoczęły naloty bombowe na
Wietnam Północny. Stany Zjednoczone wy-
słały także wojska lądowe, które brały udział
w wojnie. Jednostki armii północnowiet-
namskiej nieustannie przechodziły „szla-
kiem Ho Szi Mina" do Kambodży, by
walczyć u boku Yiet Gongu. Usiłując wyjaś-
nić sytuację na wsiach, wojska USA i ARW
rozpoczęły operacje zwane „szukaj
i zniszcz", „wolne strefy ogniowe" i „pacy-
fikacja". Samoloty amerykańskie regularnie
bombardowały wojskowe i cywilne obiekty się spodziewana od dawna ofensywa -ko
na północy i przyfrontowe magazyny -za munistyczna; wojska NFW opanowały wy -
opatrzeniowe w Kambodży. W końcu sty - żyny środkowego Wietnamu. Decyzja rządu
cznia 1968 siły utworzonego przez komu - Wietnamu Południowego o ewakuacji pół -
nistów Narodowego Frontu Wyzwolenia n o cn y ch m ia s t R ep u b l ik i - Q u an g T ri
(NFW) i Viet Gongu rozpoczęły wielką i Hue - zapowiadała załamanie i porażkę
Ofensywę Tet przeciw 36 miastom i wy - Republiki. Miasta przybrzeżne zostały opu -
rządziły w Wietnamie Południowym wiele szczone, ludność cywilna i żołnierze rzucili
szkód, nim wycofały się ponosząc ciężkie się do ucieczki, a reszta wojsk amerykań -
straty, ale ich sukcesy militarne zdumiały skich opuściła kraj drogą morską i powiet-
cały świat. W Stanach Zjednoczonych -na rzną. 30 kwietnia 1975 Wietnam Południo -
tomiast doszło do licznych demonstracji wy zgodził się na bezwarunkową kapitula -
i protestów przeciw -nie wypowiedzianej cję. Komuniści zajęli bez walki stolicę Re -
wojnie w Wietnamie. W tym czasie w -la publiki, Sajgon (obecnie Hoszimin). 2 lipca
tach 1968-1969 w Wietnamie przebywało 1976 nastąpiło formalne zjednoczenie Wiet -
około 500 tysięcy żołnierzy amerykańskich. namu Południowego i Północnego.
W lipcu 1968 Stany Zjednoczone zapowie -
działy nowy kierunek polityki - „wietna- W IE T N A M S K A W O J N A D O M O W -A 14 00 -
mizację" wojny, zgodnie z którą wojska 1407. Po podbiciu królestwa Czampa (śro -
Wietnamu Południowego miały zwiększać dkowy Wietnam), władca Dai Yietu, czyli
swój udział w walkach i ostatecznie pro - Annamu (północna część Wietnamu), prze -
wadzić je własnymi siłami. W maju -na niósł w 1398 swą stolicę Jhanga Lonya do
stępnego roku wojska amerykańskie zaczęły Ań Ton (Hanoi). Osłabienie państwa na
wycofywać się z Wietnamu, pozostawiając skutek stałych walk z Czamami oraz rządów
tam jednak jednostki wojsk lotniczych. słabych i skorumpowanych władców dynas -
W 1972 wojska komunistyczne NFW prze - tii Tran, którzy nie zdołali poskromić bun-
kroczyły strefę zdemilitaryzowaną wzdłuż towniczych plemion górskich, umożliwiło
17. równoleżnika i zdobyły północną pro - zdolnemu, ale sfrustrowanemu dowódcy
wincję Wietnamu Południowego. W -od wietnamskiemu, Ho Qui Ly (zm. 1407?),
wecie Stany Zjednoczone zaminowały port zdobycie władzy; początkowo został regen -
Hajfong i inne porty Wietnamu Północ - tem. Potem zręcznie doprowadził do obale -
nego. W grudniu 1972 zerwano negocjacje nia Tran Thuan Tonga (wzmian. 1388- -
pokojowe prowadzone z przerwami od 1400) i powierzenia władzy trzyletniemu
1968, na co prezydent USA Richard Nixon następcy tronu. W 1400 złożył go z tronu
(1913-1994) wydał rozkaz 11-dniowego -in Tranów, i sam został władcą, założył dynas -
tensywnego „świątecznego (na Boże Naro - tię Ho. Już po roku Ho Qui Ly ustąpił na
dzenie) bombardowania" miast Wietnamu korzyść syna Ho Hań Thuonga (zm. 1407?),
Północnego. Podjęte później rozmowy -po zachował jednak władzę i wpływy. Wojska
kojow e doprow adziły do porozum ienia jego walczyły ze stronnikami Tranów, któ -
w sprawie zawieszenia broni, zawartego 27 rzy starali się o uzyskanie pomocy Czamów
stycznia 1973 między USA, Viet Gongiem i dążyli do przywrócenia władzy obalonej
oraz Wietnamem Północnym i Południo - rodzinie królewskiej. W 1400-1403 doszło
wym. Walki trwały jednak nadal, a obie do najazdów Dai Yietu na Czampę, w ich
strony oskarżały się wzajemnie o narusza
nie wyniku Czampa utraciła kilka okręgów.
porozumienia. W 1974 ARW rozpo częła W odzewie na apel Tranów o pomoc, Chiń -
wycofywanie oddziałów z daleko wy - czycy wysłali na południe dużą ekspedycję
suniętych placówek, NFW zdobył stolice morską (patrzWIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA
kilku prowincji. W styczniu 1975 zaczęła 1405-1407).
W IE T N A M S K A W O J N A D O M O W -A
1802 (powstanie Tajsonów). Od początku
XVII w. późniejsza cesarska dynastia Le
(1428-1787) sprawowała w Wietnamie jedy-
nie nominalne rządy; rzeczywistą władzą
dzieliły się dwa rywalizujące ze sobą rody
- Trinh na północy i Nguyen, którego
stolicą było Hue, na południu. Potędze
Nguyen zagrażali trzej bracia - Nguyen
Hue (1753P-1792), Nguyen Nhac (1752?--
1793) i Nguyen Lu (l752?-1792) - dążący
do wprowadzenia reform politycznych i spo-
łecznych, bracia rozpoczęli powstanie w swej
rodzinnej wiosce Tay Son (1772), a następ-
nie pokonali wojska rodu Nguyen w poblis-
kim Qui Nhon (1773). rebelia rozprzestrze-
niała się szybko. Mając nadzieję, że skorzys-
tają na zamieszkach na południu, Trinhowie
wysłali tam armię, która zdobyła Hue i po-
mogła braciom zdobyć Sajgon. Bracia Taj-
sonowie wystąpili potem przeciw Trinhom
i wyparli ich z Hue w 1775. dwa lata
później niemal unicestwili ród Nguyen; 15-
letni książę Nguyen Anh (1762-1820)
uciekł w towarzystwie francuskiego mis-
jonarza Pierre'a Pigneau de Behaine
(1741-1799); Tajsonowie zdobyli władzę
w południowym i środkowym Wietnamie.
Od 1782 Sajgon zajmowali stronnicy Ngu-
yen Anha, ale zostali wyparci w 1783.
Nguyen Anh schronił się w Syjamie, gdzie
uzyskał pomoc w walce z Tajsonami. Pig-
neau nie udało się pozyskać francuskiej
pomocy dla Nguyen Anha, ale prywatnie
zwerbował wielu Francuzów. W 1786 wojska
Tajsonów zdobyły Hanoi w Północnym
Wietnamie. W Wietnamie panowała anar-
chia; późniejsza dynastia Le i ród Trinh
zostały obalone. Bracia Tajsonowie zjed-
noczyli ponownie Wietnam, a każdy z nich
władał pewną częścią kraju. Na północy
Nguyen Hue obwołał się cesarzem Quang
Trung i w latch 1788-1789 poprowadził
wietnamską armię chłopską do zwycięstwa
nad wojskami Chin. Nguyen Anh na czele
wojsk syjamskich wylądował w delcie Me-
kongu i zdobył Sajgon we wrześniu 1788.
Dzięki francuskiej pomocy zdobył w na-
1 77 2 - roku terytorium Nguyenów i od-
stępnym
niósł zwycięstwa nad Tajsonami, którzy
w 1792 utracili flotę. Po śmierci trzech
braci ich synowie prowadzili dalej wojnę,
jednakże bez powodzenia. Nguyen Anh
zdobył Hue w 1801, a Hanoi w 1802.
Wkrótce ogłosił się cesarzem Wietnamu;
przyjął tytuł Gia Long i wskrzesił dynastię
Nguyen. Chiny oficjalnie uznały go w 1804.
W IE T N A M S K A W O J N A D O M O W -A 19 55 -
1965. Ngo Dinh Diem (1901-1963), pre-
mier Wietnamu Południowego (powstałego
po FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDO-
CHINACH [1946-1954] jako niepodległa
republika), z pomocą amerykańskich dorad-
ców wojskowych uzyskał władzę nad armią,
która wzięła udział w zwalczaniu trzech
buntowniczych, dobrze uzbrojonych ugru-
powań religijnych (sekty Binh Xuyen, Hoa
Hao i Cao Dai). W 1955 powstańcy Binh
Xuyen walczyli z wojskami rządowymi
w Sajgonie (obecnie Hoszimin), stolicy Wiet-
namu Południowego; walki skończyły się
dopiero po wyparciu rebeliantów z miasta.
Ustawiczne działania powstańców zmusiły
Diema do zaatakowania ich w Can Tho,
Vinh Long i w regionie Siedmiu Gór. Mimo
wcześniej złożonej obietnicy Diem nie prze-
prowadził wyborów powszechnych w 1956,
wobec czego Wietnam Północny polecił
powstańcom z Viet Gongu (komunistyczni
powstańcy południowowietnamscy), by roz-
poczęli walkę powstańczą i działania ter-
rorystyczne w celu obalenia rządu Wiet-
namu Południowego. Diem zgniótł skiero-
wany przeciw nieiau bunt wojskowy w 1960,
jednak jego armia, szkolona przez specjalis-
tów z USA, nie mogła sobie poradzić z tak-
tyką Viet Gongu, który utworzył Narodowy
Front Wyzwolenia Wietnamu Południowe-
go. USA zwiększyły pomoc wojskową usiłu-
jąc zlikwidować Viet Gong. W 1962 rozpo-
częto w Wietnamie Południowym program
„wiosek strategicznych", zgodnie z którym
miano przesiedlić chłopów do miast bro-
nionych przed akcjami Viet Gongu. Rząd
Diema podjął działania represyjne przeciw
 opozycyjnym duchownym buddyjskim, któ - wystąpienia przeciw francuskim rządom
re doprowadziły do wybuchu gwałtownych i przybierały coraz gwałtowniejsze formy.
zamieszek i aktów samospalenia. 1-2 -lis Patrz takżeFRANCUSKAWOJNA w INDOCHI-
topada 1963 wojskowy zamach stanu obalił NACH 1946-1954.
rząd południowowietnamski; zamachowcy
zabili Diema i ustanowili wojskowy rząd W IE T N A M S K O -C H IŃ S K A W O J N A- 14 05 -
tymczasowy. Nastał okres niepewności poli
- 1407. Gdy Ho Qui Ly (zm. 1407?) został
tycznej; rząd Wietnamu Południowego sta - władcą Dai Yietu, czyli Annamu (północna
rał się zintensyfikować działania wojskowe część Wietnamu), pozbawiona tronu rodzina
przeciw komunistom. Do 1965 państwem królewska Tran oraz prowadząca wojnę
kierowała Rada Wojskowa, na której czele z Dai Yietem Czampa odwołały się o pomoc
stali generałowie Nguyen Cao Ky (ur. 1930) do cesarza Chin Yonglo (1359-1424) z -dy
i Nguyen Van Thieu (ur. 1923). Patrz nastii Ming (patrzWIETNAMSKAWOJNA DOMOWA
WIETNAMSKAWOJNA 1955-1975. 1400-1407). Chińska flota dowodzonaprzez
cesarskiego eunucha, muzułmaninaZhen
WIETNAMSKIE POWSTANIA 1930-1931 Hę (1371-1433), najechała w latach1405-
(powstanie w Yen Bai). Nie uzyskawszy od 1407 południowe wybrzeże Dai Yietui
francuskiego rządu kolonialnego ustępstw oswobodziła Czampę (środkowy Wietnam)
politycznych, Wietnamczycyzaczęli zawią- spod wietnamskiego panowania. W 1406
zywać tajne organizacje rewolucyjne, takie dwie duże armie chińskie liczące około
jak założone w 1927 Nam Viet Quoc Dań 200 tysięcy żołnierzy najechały Dai Yiet;
Dang (VNQDD) lub Wietnamska Partia Ho Qui Ly śmiało ruszył z wojskami wzdłuż
Narodowa. Wielu wietnamskich oficerów Rzeki Czerwonej, jednakże spiskowcy dążą -
i intelektualistów, którzy pragnęli własnego cy do przywrócenia dynastii Tran obniżyli
demokratycznego rządu, wstąpiło do morale jego żołnierzy. Wietnamskie wojska
VNQDD; przewodził niej nauczyciel Ngu - zostały z łatwością pokonane; uzurpator
yen Thai Hoc (1904-1930). VNQDD pro - i jego syn Ho Hań Thuong (zm. 1407?)
wadziła akcje terrorystyczne i przygotowy- dostali się do niewoli i zostali wywiezieni
wała ogólnonarodowe powstanie zbrojne; do Chin. Yonglo nie przywrócił tronu kró -
w nocy z 9 na 10 lutego 1930 tubylcze lewskiej rodzinie, lecz wcielił Annam (An-
oddziały wietnamskie stacjonujące w gar - nam znaczy „uspokojone południe") do
nizonie w Yen Bai w Tonkinie podniosły cesarskich Chin - po upływie 500 lat Chiny
bunt i zabiły oficerów francuskich. Fran - znowu uzyskały zwierzchnictwo nad tym
cuzi, uprzedzeni wcześniej, brutalnie zgnie
- obszarem (patrzCHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-
tli powstanie już następnego dnia, nim inne 939). Zarządzał nim chiński gubernator
garnizony zdążyły pójść na przykładem Yen generalny, a chińscy urzędnicy zreorgani -
Bai. Aresztowano i ścięto Nguyen Thai zowali administrację kraju.
Hoca i 12 członków grupy. Wielu zwolen -
ników całkowicie rozbitej VNQDD wstąpiło W IE T N A M S K O -C H IŃ S K A W O J N A- 14 18 -
do komunistycznej partii Indochin, utwo - 1428. Mieszkańcy Dai Yietu, czyli An -
rzonej w 1930 przez Nguyen Tat Thanha namu (północna część Wietnamu), dążyli
(znanego później jako Ho Szi Min) do niepodległości i odnosili się wrogo do
(1890-1969), która wznieciła poważne -po chińskich rządów (patrzWIETNAMSKO-CHIŃSKA
wstania chłopskie w Tonkinie i Annamie WOJNA 1405-1407). Le Łoi (1384-1433),
(środkowy Wietnam). Francuskie wojska bogaty wietnamski posiadacz ziemski, który
surowo rozprawiły się z powstańcami i przy
- zainicjował ruch oporu w 1416, przy współ-
wróciły spokój; setki Wietnamczyków zabi - udziale poety Nguyen Traia (1380-1442),
to, tysiące uwięziono, mimo to nadal trwały sformował oddziały partyzanckie w regionie
Lam Son. Partyzanci atakowali przede wszys- NY 1714-1717, skłoniła Kambodżę do pod-
tkim placówki i linie zaopatrzeniowe oku- jęcia działań wojennych w celu odzyskania
pacyjnej armii chińskiej dynastii Ming. Po utraconych terytoriów. Po długotrwałych
przegraniu trzech bitew wojska Le Loia walkach siły kambodżańskie zostały odpar-
wycofały się w góry Chi Linh w pobliżu te, a Wietnamczycy w odwecie wkroczyli na
Lam Sonu. W 1419 oddziały Le Loia otrzy- terytorium Kambodży i przejęli dalsze po-
mały pomoc z Laosu, który potem jednak łacie ziemi. W 1750 Wietnamczycy opano-
zaczął pomagać Chińczykom. Wojska Le wali region znany pod nazwą Kochinchina,
Loia znowu musiały się wycofać; w 1423 Le obejmujący deltę Mekongu, gdzie znajdują
Łoi doprowadził do rocznego rozejmu. Po się żyzne pola ryżowe.
śmierci cesarza Yonglo (1359-1424), cesar-
stwo chińskie zaczęło podupadać. W 1424 W IE T N A M SK O -K H M E R S K A W O JN- A 11 23-
Le Łoi wznowił działania. W 1425 party- 1136. Wielu nieudolnych władców oraz
zanci, posługując się słoniami, zdobyli Nghe wojny z Chinami doprowadziło do osłabie-
Ań, prowincję na południu od delty Rzeki nia Dai Yietu. Korzystając z tego, król
Czerwonej, a później ruszyli na północ. Khmerów (Kambodża i Laos), Surjawar-
W 1426 Wietnamczycy odnieśli zwycięstwo man II (zm. ok. 1150), postanowił powięk-
w pobliżu Tut Doną-Chuc Norg. Doszło do szyć swoje terytoria na północy kosztem
rokowań. Chińczycy zgadzali się na przeka- Dai Yietu i w tym celu zmusił królestwo
zanie władzy potomkom dynastii Tran. Le Czampa (środkowy Wietnam) do udzielenia
Łoi zgodził się i osadził na tronie Tran Cao mu pomocy. W 1128 Surjawarman popro-
(zm. 1428?). W 1427 do Dai Yietu wkroczyła wadził około 20 tysięcy żołnierzy na północ
jednak silna armia chińska (rzekomo prze- „starym szlakiem poselskim" z Savannakhet
szło 100 tysięcy ludzi). Wojska chińskie (w południowym Laosie) do Nghe Ań
zostały okrążone w pobliżu Xuong Giang. (w północnej części Wietnamu), ale poniósł
Le Łoi odniósł nad nią zwycięstwo; więk- tam klęskę. Następnej jesieni wysłał flotę
szość chińskich oficerów dostała się do ponad 700 okrętów, która pustoszyła wy-
niewoli lub poległa na polu bitwy. Doszło brzeże Dai Yietu i prowadziła działania na
do ich kapitulacji. Po zwycięstwie dostarczył lądzie. W 1132 połączone wojska Khmerów
Chińczykom dżonki, by mieli czym wrócić i Czamów najechały Nghe Ań, zostały jed-
do kraju. Po zamordowaniu na jego rozkaz nak odparte. W 1136 król Czampy Dżaja
Tran Cao został pierwszym władcą dynastii Indrawarman III (zm. 1145?) zawarł pokój
Le i zawarł pokój z dynastią Ming. z Dai Yietem i odmówił udziału w nowej
wyprawie Surjawarmana na Dai Yiet. W od-
W IET NAM SK O -FR A N CUSK IE W O JN Y . wecie król Khmerów zajął znaczną część
Patrz
FRANCUSKIE WOJNY w INDOCHINACH. Czampy (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA
1144-1149). W1138 Surjawarman znowu na-
W IE T N A M S K O -K A M B O D iA Ń S K A Wjechał
O J N ADai Yiet, również bezskutecznie. Jego
1738-1750. Od początku XVIII w. rosło najazd w 1150 doprowadził do jego klęski.
zaniepokojenie Kambodży utratą terenów
wskutek najazdów i aneksji dokonywanych W IE T N A M SK O -M O N G O L SK A W O JN - A 1237-
przez sąsiedni Annam, czyli Wietnam, w ka- 1288. W czasie podboju Chin (patrz MON-
mbodżańskich prowincjach przygranicz- GOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-
nych w delcie Mekongu. Wietnamska infil- 1279) Kubilaj-chan (1216-1294), wielki wódz
tracja i kolonizacja kambodżańskich regio- mongolski, dążył również do opanowania
nów przybrzeżnych, zwłaszcza Ha-tien (za- wschodnioindyjskich szlaków handlu
jęty przez Wietnamczyków w czasie korzeniami, które przebiegały wzdłuż wy-
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKIEJ WOJ- brzeży Dai Yietu, czyli Annamu (północna
część Wietnamu). W tym celu wyprawił siły wkroczyły do Anglii, odbiły York (za-
wojska mongolskie na południe, do Dai jęty przez króla Anglii Ethelstana w 927),
Yietu i Czampy (środkowy Wietnam). Mon- ruszyły dalej w kierunku Midlands i spot-
gołowie ruszyli w dół Rzeki Czerwonej kały wojowników angielskich pod Brunan-
i splądrowali w 1258 Thailong (Hanoi), burh. W dwudniowej walce poległo pięciu
napotykali początkowo niewielki opór, póź- królów, którzy dokonali najazdu, i siedmiu
niej on jednak znacznie wzrósł i Mon- irlandzkich hrabiów. Zwycięskim Anglikom
gołowie opuścili Dai Viet. Od 1260 Kubilaj-- nie udało się ująć Guthfrithssona; uciekł,
chan uparcie starał się narzucić swe zwierz- a w 939 odzyskał York. Zwycięstwo Ethel-
chnictwo Czampie i Dai Yietowi. Mongoło- stana zapewniło mu trwałą hegemonię
wie wyparli wojska wietnamskiego wodza w Anglii; opiewane jest w poetyckiej sadze
Tran Hung Dao (zm. 1300) na południe, do islandzkiej i uczczone w „Anglo-Saxon
Tranh Hoa. Wietnamczycy zaczęli prowa- Chronicie".
dzić intensywne działania partyzanckie.
Tran Hung Dao podjął w maju działania WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES
zaczepne na większą skalę. Pobił Mongołów P Ó Ź N I E J S Z Y 8 9 9 -1 0 1O6d. 8 9 9 n a stę p c y
w bitwach, po czym ci się wycofali z Dai króla Alfreda (849-899) usiłowali odzyskać
Yietu. W 1287 Mongołowie (rzekomo w sile stopniowo obszar Danelaw. Po porażce we
300 tysięcy ludzi) ponownie najechali Dai Wschodniej Anglii w 902 Edward Starszy
Yiet, zajęli Than Long (Hanoi), ale przesu- (870P-924) zwyciężył Duńczyków z Nor-
wając się dalej na południe napotkali zacięty tumbrii w bitwie pod Tettenhall (910).
opór. Uciekając się do starego wybiegu W 918 jego wojska wzięły szturmem Temps-
(patrz CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939), Tran ford, zabiły władcę i pokonały wszelki opór
Hung Dao zwabił w 1288 mongolskie we Wschodniej Anglii. W 927 Edward
okręty w górę rzeki Bach Dang, gdzie odzyskał York, ale wikingowie odbili go
osiadły na niewidocznych w czasie przy- podczas ataku w 937 (patrz WIKINGÓW KLĘSKI
pływu żelaznych ostrzach wbitych w dno. POD BRUNANBURH 937). W 980 wikingowie raz za
Wietnamczycy zdobyli około 400 mongols- razem atakowali, zwłaszcza okolice
kich okrętów oraz wzięli do niewoli tysiące Londynu. Wikingowie zmienili się; wojow-
żołnierzy. Wycofujące się niedobitki wojsk nicy byli lepiej wyćwiczeni, a oddziały
mongolskich zostały pobite na przełęczy liczniejsze; Anglia pod panowaniem nie-
Noi Bang. W tym czasie obie strony chciały udolnego króla Ethelreda II (965?-1016)
zakończyć kosztowną i kłopotliwą wojnę; nie mogła im sprostać. Ethelred płacił coraz
władcy Dai Yietu i Czampy uznali zwierz- większe daniny, ale pieniądze szły na finan-
chność Kubilaj-chana, a Mongołowie za- sowanie dalszych ataków wikingów. W 991
przestali najazdów na ich ziemie. Patrz Norwegowie wygrali bitwę pod Maldon
także MONGOLSKIE PODBOJE 1200-1405. upamiętnioną w anglosaskim poemacie; Et-
helred zapłacił 21 tysięcy funtów daniny
WIETNAMSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz i uciekł do Normandii. W 994 Norwegowie
SYJAMSKO-WIETNAMSKIE WOJNY. i Duńczycy bezskutecznie oblegali Londyn;
w 1002 ponowili atak, uzyskując 24 tysiące
W IK IN G Ó W K L Ę S K I P O D B R U N A Nfuntów
B U R H daniny. Ethelred wziął odwet, mor-
937. Przeciwstawiając się aglosaskim dąże- dując Duńczyków mieszkających w Anglii.
niom do odzyskania północno-wschodniej W 1011 wikingowie obiegli i zdobyli Can-
części Danelaw, Olaf Guthfrithsson (zm. terbury oraz zamordowali arcybiskupa.
941), wódz wikingów z Dublina, zebrał W 1015 najechał Anglię Kanut Wielki
wojowników szkockich i Brytów ze Strath- (994?-1035), król Danii. Ethelred zmarł
clyde i ruszył, by podbić Anglię. Połączone w 1016, a jego następca Edmund Żelazny
(989?-1016) odziedziczył koronę oraz to-
czącą się wojnę. W 1016 walczył z Kanutem
i przegrał bitwy pod Pen i Assundun (As-
hingdon); Kanut odzyskał Danelaw i Mer-
cję. Miesiąc później Edmund zmarł, król
Danii zajął całą Anglię i władali nią Duń-
czycy do 1042.
W IK IN G Ó W N A J A Z D Y N A A N G L IĘ- ,
NE 793-870. Pierwszym odnotowanym
w historii najazdem na Anglię jest napaść
norweskich wikingów na klasztor w Lin-
dasfarne. Uderzenie znienacka, grabież
i mordy były wstępem do podobnych ata-
ków na Wearmouth, Jarrow i lonę. Później
nastąpił względny spokój, gdyż Norwegowie
zajęci byli zakładaniem baz na wyspach
szkockich (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA MORZU
PÓŁNOCNYM 800-994). W 835 wikingowie
duńscy napadli na wyspę Sheppey na
Tamizie, a później stoczyli cztery ważne
bitwy. W 837 pod Hingston Down, w Korn-
walii, Brytowie, wspomagani przez wikin-
gów, po raz pierwszy zmusili Sasów Za-
chodnich do ciężkiej walki. Kornwalijczycy
zostali pobici, a król Egbert (775P-839)
zajął ich terytorium. Wikingowie przezi-
mowali na wyspie Thanet na Tamizie, po
czym w 851 zostali pobici przez Ethelwulfa
(zm. 858), ojca króla Alfreda. Wessex zajął
pierwsze miejsce w anglosaskiej Heptarchii.
W 865 tzw. wielkie wojsko Normanów
(Duńczyków) wylądowało we Wschodniej
Anglii. Ich siły lądowe, w tym również
konna piechota w 866, wkroczyły do Nor-
tumbrii korzystając z toczącej się tu wojny
domowej zajęły wyspę York. Obaj walczący
tu ze sobą królowie połączyli się przeciw
Normanom, ale w 867 ponieśli klęskę,
w której obaj polegli. Duńczycy osadzili tu
na tronie swojego kandydata. Ok. 876 Nor-
man Halfdan został królem Norturnbrii.
Cztery lata później król Wschodniej Anglii
Edmund (841P-870) poniósł klęskę pod
Hoxne (Suffolk), a potem został ścięty za
odmowę wyrzeczenia się chrześcijaństwa.
Duńczycy opanowali ponad jedną trzecią
Anglii.
W IK IN G Ó W N A J A Z D Y N A F R A N C - JĘ, PÓ Ź
NIEJSZE 896-911. Wśród wikingów, którzy
w 896 wracali z Anglii z niczym (patrz
WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA 871-8%),
znaleźli się także Duńczycy pod wodzą
Gonga-Hrolfa, znanego lepiej jako Rollon
(860P-931?). Syn drugiego hrabiego
Orkadów, Norweg, nie wrócił do kraju, lecz
najechał
W C Z E S Francję, lądując między Sekwaną
i Loarą. Po 900 członkowie jego drużyny
osiedlili się tam. Nie zaniechali najazdów;
w 910 Rollon bezskutecznie atakował Paryż
i Chartres. W 911 król Karol Prostak
(879-929) spotkał się z Rollonem. Spotkanie
nastąpiło w St. Clair-sur-Epte, na wschod-
niej granicy terytorium wikingów i dopro-
wadziło do ustalenia warunków pokoju.
Rollon i jego towarzysze otrzymali ziemie
w zamian za złożony Karolowi hołd lenny;
ślubując, że bronić będą swego terytorium
przed innymi wikingami. W 912 Rollon
przyjął na chrzcie imię Robert i został
pierwszym księciem Normandii, z której
w 1066 wyruszył kolejny wielki najazd
Normanów. Patrz także NORMANÓW PODBÓJ
ANGLII 1066; WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ
1079.
W IK IN G Ó W N A JA Z D Y N A F R A N C JE
- , W CZES
NE 799-891. Po raz pierwszy wikingowie
najechali imperium frankońskie w 799.
Rajdy trwały aż do najazdu na Fryzję w 810.
Później Karol Wielki (742-814) rozbudował
system obronny na północnym wybrzeżu,
co w 820 umożliwiło odparcie floty skan-
dynawskiej u ujścia Sekwany. Ponownie
wikingowie z Danii zjawili się we Fryzji
i Dorestadzie w 834; cesarstwo frankońskie
osłabione po śmierci Karola Wielkiego nie
zdołało ich odeprzeć. W 836 wikingowie
spalili Antwerpię i Noirmoutier. Potem
nastąpiły dalsze najazdy i grabieże: Rouen
w 841, Quentovic w 842. W 843 na Loarę
wpłynęło 67 okrętów z wojownikami skan-
dynawskimi na pokładzie; wojownicy przy-
puścili szturm na Nantes, wzięli jeńców
i przezimowali na wyspie Noirmoutier.
W 845 Reginherus lub inaczej Ragnar,
wpłynął do Sekwany prowadząc 120 okrętów W IK IN G Ó W N A JA Z D Y N A M O R Z U P- Ó Ł N O C
duńskich wikingów. Karol Łysy (823-877) NYM 800-994. Wikingowie norwescy naje-
rozmieścił wojska po obu stronach rzeki. chali szkockie wyspy Szetlandy i Hebrydy
Siły Reginherusa przypuściły atak i zwycię- prawdopodobnie około 800 lub nieco wcześ-
żyły, po czym powiesili ł l l Franków, by niej. Wyspy stały się bazami, z których
zadowolić Odyna. Następnie Duńczycy wy- wikingowie do 825 najeżdżali na osady
musili wypłacenie okupu: 7000 funtów sreb- kościelne, a w następnych latach - Irlandię
ra. Syn Reginherusa zdobył i zrabował i Strathclyde (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA
w 857 Paryż, pozostawił całe jedynie cztery IRLANDIĘ 795-1014). W latach siedemdziesią-
kościoły w tym mieście. Frankbwie poznali tych IX w. Norwegowie założyli hrabstwo
dwa nowe sposoby obrony: fortyfikację na Orkadach; Orkady umożliwiały im na-
miast i przekupywanie wikingów wypłatą jazdy na Szkocję i opanowanie Caithness
Danegeld, aby toczyli za nich walkę. W 861 i Moray (koniec 1057). W 994 najechali
5000 funtów srebra sprawiło, że Duńczycy Orkady Norwegowie pod wodzą króla Olafa
usunęli Skandynawów z Noitmoutier. Ufor- Tryggvasona (963P-1000) i zmusili wikin-
tyfikowany Paryż wytrzymał w latach gów z Orkad do przyjęcia chrześcijaństwa.
885-886 trwające jedenaście miesięcy ob- Początkowo wikingowie z Orkad byli osad-
lężenie prowadzone przez 40 tysięcy wikin- nikami, później brali udział w wyprawach
gów na 700 okrętach. Później Karol Gruby wojennych innych wikingów na Irlandię
(839-888) zapłacił 700 funtów srebra przy- i Anglię.
wódcy wikingów Zygfrydowi Finrykowi, za
co ten uderzył na frankońskich rebeliantów WIKINGÓW NAJAZDY NA RUŚ 825-907.
w Burgundii. W 888 i 891 wikingowie Wikingowie szwedzcy byli wojownikami, ale
ponieśli porażki. zajmowali się również handlem. Sami zwali
się często Rusami lub Rosami. Na początku
W I K I N G Ó W N A J A Z D Y N A IR L A N-D IIIX7 9w.
5 - dokonywali najazdów na wybrzeże
1014. Pierwsze odnotowane najazdy wi- wschodniej części Morza Bałtyckiego. Około
kingów na irlandzkie osady przybrzeżne 860-862 w czasie najazdu lub na zaprosze-
nastąpiły w 795; dokonywali ich Norwego- nie Słowian, na pół legendarny wódz wikin-
wie z Wysp Szetlandzkich i Orkadów. Na- gów Ruryk (zm. 879) zajął Nowogród i zało-
jazdy zdarzały się coraz częściej, zwłaszcza żył ośrodek handlowy w pobliżu jeziora
w latach trzydziestych IX w., kiedy wikin- Ladoga. Korzystając z rzek, zarówno dla
gowie pod wodzą na pół legendarnego Tur- prowadzenia najazdów, jak i w celach hand-
geisa (zm. 845) napadli na Armagh i Ulster, lowych, Rusowie przesuwali się na południe.
Connacht i Meith, a w 837 popłynęli w górę Za czasów następcy Ruryka, Olega (zm. ok.
rzeki Liffey. Później wikingowie osiedlili 912), zdobyli Kijów (882) jednocząc Ruś
się, jednak tylko na wybrzeżu, i zbudowali południową i północną. W 907 Oleg popro-
ufortyfikowane porty. Założony w 841 Dub- wadził dużą flotyllę okrętów w dół Dniepru
lin został w 853 stolicą niewielkiego króles- do Morza Czarnego, zaatakował Konstanty-
twa skandynawskiego. Później wikingowie nopol i ostatecznie podpisał traktat bardzo
założyli dalsze porty w Waterford, Wexford, korzystny dla ruskich kupców. Wielu Ru-
Wicklow i Limerick. Z portów tych atako- sów, zwanych przez Bizantyjczyków Ware-
wali Strathclyde, Mercję i Nortumbrię. gami, służyło w bizantyjskiej gwardii cesars-
W 1014 wojska irlandzkie pod wodzą króla kiej (gwardia Waregów).
Briana Boru (926-1014) zwyciężył duńskich
wikingów pod Clontarf w pobliżu Dublina; W IK IN G Ó W N A JA Z D Y N A W E S S E X A L F R E D A
Brian poległ w bitwie. Irlandczycy zdobyli 871 -896. Zwycięstwo nad duńskimi wikin-
Dublin. gami pod Ashdown zwiększyło determinację
Sasów w 871, „roku bitew". Dwa oddziały pory i miecze. Najeźdźcy opanowali kościoły
wikingów - wojska ze Wschodniej Anglii i klasztory oraz otaczające je wsie; łupili,
i nowa armia duńska - najechały wschodnią burzyli i mordowali, po czym uciekali, nim
Brytanię i zatrzymały się w Reading. Ru - nadeszła pomoc. Ataki były zaciekłe, szyb-
szyły w kierunku Wessex, stoczyły bitwę kie i częste; bogate klasztory, jak np. na
z wojskami króla Ethelreda I (zm. 871) oraz łonie, miały tylko kilka lat na odbudowę
jego brata Alfreda (849-899) i zostały pobi
- między kolejnymi napadami. Gdy wikin -
te. Wodzowie Wessexu zaatakowali obóz gowie przekonali się, jakie korzyści daje
w Reading, ale ponieśli ciężkie straty i wy
- zimowanie u ujść wielkich rzek, jak Tamiza
cofali się. Stoczono wiele nie rozstrzyg - czy Sekwana, nawet duże miasta nie były
niętych potyczek, a później Alfred, już jako bezpieczne: Paryż, Akwizgran, Sewilla, Ko
-
król, zaatakował najeźdźców w pobliżu Wil- lonia i wiele innych były oblegane i pusto
-
ton. Duńczycy, udając odwrót, sprowoko - szone, niektóre wielokrotnie. Wydawało się,
wali atak i odnieśli zwycięstwo. Alfred, że nic nie chroni przed najazdami - ani
chcąc uzyskać rozejm, zapłacił wysoki Da- mury obronne, ani zamki, ani nawet płace -
negeld. Duńczycy zerwali rozejm, zdobyli nie daniny. Nawet pancerna jazda Karola
Mercję w 872, a potem najeżdżali połu- Wielkiego (742-814) była bezsilna w walce
dniowo-zachodnią Brytanię. W 878 napadli z szybkimi napastnikami. Wreszcie wikin -
z zaskoczenia na Chippenham, główną kwa - gowie zmienili cel wypraw; przestali grabić
terę Alfreda, pokonali Sasów Zachodnich, i niszczyć, a zaczęli zakładać kolonie i zaj
-
zmusili Alfreda do ucieczki i zwołania mować się handlem. Zmiana ta wywarła
pospolitego ruszenia. Później tegoż roku głęboki wpływ na historię Europy. Patrz
Alfred stoczył decydującą bitwę pod Ethan- także pozostałe hasła dotyczące najazdów
dun (obecnie Edington). Jego wojska zwy - wikingów na Anglię, Francję, Irlandię i Ruś.
ciężyły Duńczyków, ściągały ich, obiegły
w Chippenham i zmusiły do zawarcia ukła - WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ 1079.
du, na jego mocy Duńczycy musieli się Wyprawa w 1079 na Skyhill na wyspie Mań
wycofać z Wessexu. W 885 Alfred odparł na Morzu Irlandzkim była ostatnim wielkim
najazd na Kent, odzyskał Londyn i został najazdem wikingów. Najazdy na Mań trwały
władcą całej anglosaskiej Anglii; zmusił od początku IX w.; wyspa dostała się pod
przeciwnika do zawarcia pokoju w Wed- panowanie Normanów z Dublina. Wyprawa
more, w którym Duńczycy zobowiązali się na Skyhill spowodowała, że wyspa znalazła
do poszanowania granicy między Wessex się pod norweską władzą. Wikingowie, -do
a obszarem Danelaw. Duńczycy z Europy wodzeni przez urodzonego na Islandii God-
przy poparciu Duńczyków z Anglii prze - reda Corvana, atakowali dwukrotnie, nim
prowadzili najazdy jeszcze w latach pokonali mieszkańców Mań, a opanowali
892-896, ale Alfred nękał ich wojną pod - wyspę dopiero po zwycięstwie pod Skyhill.
jazdową. Patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, Władali wyspą do 1266, w 1266 kupili ją
OKRES PÓŹNIEJSZYsw-ioie. szkoccy wielmoże. Patrz takżeWIKINGÓW
NAJAZDY ok. 8oo-ok. 1010.
WIKINGÓW NAJAZDY ek. 800-ok. 1016.
Ponad dwa wieki grabieżcze najazdy wstrzą- W IL H E L M A II N A J A Z D N A S Z K O -C JĘ 1 0 9 1 -
sały życiem Europy, zwłaszcza na obszarach 1093. Król Malcolm III (zm. 1093) mimo
przybrzeżnych i nad żeglownymi rzekami. hołdu złożonego w 1071 Wilhelmowi I Zdo -
Flotylle okrętów pojawiały się wszędzie - od bywcy (1027P-1087) (patrz WILHELMA i
Wysp Szetlandzkich po Pizę (Włochy); na ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1072) uporczywie
brzeg wyskakiwało kilkuset wojowników próbował powiększyć terytoriumSzkocji.
duńskich lub szwedzkich uzbrojonych w to- W 1091 jego wojska najechały
Anglię; król Wilhelm II (1056?-!100) od- poty z najstarszym synem, dzielnym, lecz
parł Szkotów, przyjął hołd, ruszył na podbój nieodpowiedzialnym Robertem Krótkoudym
Cumberlandu (1092) i ustalił północną gra- (1054?-! 134), któremu powierzył Normandię.
nicę Anglii na Solway Firth (mur Had- Robert Krótkoudy ulegał wpływom króla
riana). Malcolm mimo wszystko znowu Filipa I (1052-1108), który pragnął powięk -
usiłował najechać na Anglię; doznał porażki szyć terytorium Francji i wyrugować Wil -
i poległ w pierwszej bitwie pod ALNWICK helma, swego wasala. Robert nabrał przeko -
w Nortumbrii w 1093. Wybuchły spory nania, że powinien być księciem Normandii,
wewnętrzne, wreszcie w 1097 Wilhelm osa - a nie jedynie jej stróżem. Wzniecił bunt, ale
dził na tronie szkockim syna Malcolma, Wilhelm wkroczył do Normandii i zmusił
dzięki czemu zapewnił sobie względne bez - Roberta do posłuszeństwa. W 1076 pojednali
pieczeństwo. się, ale przyjaźń zniknęła, Robert przez
krótki czas nawet przebywał na wygnaniu.
W IL H E L M A II W O J N A Z R O B E R T E MOtrzymał
K R Ó T - wreszcie tytuł księcia Normandii
KOUDYM 1089-1096.Po śmierci Wilhelma (1087), ale to nie zaspokoiło jego ambicji,
I Zdobywcy (1027P-1087) jego spadko - i podjął walkę z braćmi, którzy wstępowali
biercy, zgodnie z feudalnym zwyczajem na tron Anglii. Patrz takżeTINCHEBRAI,
dziedziczenia, podzielili między siebie ang- BITWA POD TINCHEBRAI 1105; WILHELMA n WOJNA z
lo-normandzkie królestwo. Najstarszy syn, ROBERTEMKRÓTKOUDYM1089-1096.
Robert Krótkoudy (l 054?-1134) otrzymał
Normandię (Francja), ale zgodnie z przewi- W IL H E L M A l Z D O B Y W C Y N A J A Z D- N A S Z K O
dywaniami ojca, rządził nieudolnie. Ad - CJĘ 1072. Po podboju Anglii przez Nor-
ministracyjne problemy Normandii, pogłę - manów (patrzNORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066)
biane przez króla Francji Filipa I (1052-- pozostała nie ustalona północna granica
1108), skłoniły brata Roberta, króla Anglii państwa. Król Szkocji Malcolm III Canmore
Wilhelma II (1056P-1100) do interwencji (zm. 1093) uznał to za korzystną okazję;
w Normandii, wyprawy miały zabezpieczyć udzielił schronienia Edgarowi Athelingowi
władzę w rodzinnych posiadłościach we (l 060?-1125), angielskiemu księciu, preten -
Francji (1089, 1091, 1094). Wojska Wilhel- dentowi do angielskiego tronu, poślubił
ma odnosiły dość umiarkowane sukcesy, siostrę Edgara Małgorzatę (zm. 1093) i -po
wreszcie jednak Robert, chcąc wyruszyć stanowił dokonać najazdu na Nortumbrię
z pierwszą KRUCJATĄ i potrzebując pie - i Cumberland (1070-1071), by powiększyć
niędzy, dał Wilhelmowi księstwo w zastaw terytorium Szkocji. Zimą 1071-1072 poli -
(1096); w ten sposób Wilhelm sprawował tyczne problemy Normandii zatrzymały Wil -
rządy w obu krajach - Anglii i Normandii. helma I Zdobywcę (1027-1987) z dala od
Patrz także TINCHEBRAI, BITWA POD TIN- Anglii, ale po powrocie ruszył z wojskiem
CHEBRAI1106; WLLHELMAI ZDOBYWCY NAJAZD NA przez Nortumbrię oraz Lothian i spotkał
NORMANDIĘ1075. Malcolma pod Abernethy. Malcolm nie
przystąpił do bitwy z pierwszym panem
WILH ELM A L ZDOBYWCY NAJAZD NA NOR- feudalnym, jaki pojawił się w Szkocji, uznał
MANDIĘ 1076. Wilhelm I Zdobywca zwierzchność Wilhelma (1072) i złożył mu
(1027P-1087) przekonał się, że podporząd - hołd. Edgar Atheling poszukał schronienia
kowanie Anglii (patrzNORMANÓW PODBÓJ ANGLII we Flandrii. Patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA
1066) i panowanie w Normandii w pó-łnocno- 1079-1080.
zachodniej Francji wymaga od niego wielu
wysiłków. W 1073 musiał wyrwać W IN N E B A G O l IL L IN O IS IN D IA N W O JN A
zachłannym książętom Anjou francuską kra - 1671. Winnebago byli spokojnym plemie-
inę Maine, a ponadto miał nieustające kło- niem zamieszkującym w XVII w. wschodnią
część obecnego stanu Wisconsin od Green (414) i natychmiast stawił opór nowej ofen-
Bay do jeziora Winnebago. Indianie Illinois sywie Rzymu, która jednak zmusiła Wizy-
pierwotnie żyli na wschodnim brzegu Missi- gotów do przejścia do Hiszpanii. Po zabój-
sipi, później agresywni Irokezi wyparli ich stwie Ataulfa (415) zawarto nowy układ, na
na zachód. W 1671 Illinois najechali teryto- mocy którego Galia Placidia wróciła do
rium Winnebago, między plemionami do- Rzymu, a Wizygoci za dostawy żywności
szło do najazdów i starć. Indianie Win- zobowiązali się do najazdu na Wandali
nebago byli zbyt słabi, by oprzeć się bardziej i Alanów w Hiszpanii. Wizygoci osiągnęli
wojowniczym przeciwnikom i ustąpili. sukces, dzięki czemu w 418 uzyskali ziemie
W wyniku konfliktu liczebność Indian Win- od Loary do Bordeaux i status foederati.
nebago zmalała o więcej niż 50%; ocalało Później utworzyli niezależne państwo.
ich jedynie około 3000. W 426-437 jako sprzymierzeńcy Rzymu
występowali przeciw Wandalom w Hisz-
WIZYGOTÓW l FRANKÓW WOJNA 506-507. panii i Afryce (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA
Chlodwig (ok. 466-511), rzymskokatolicki CESARSTWO RZYMSKIE 406-533). Wizygoci udzielili
król Franków salickich, prowadził wojnę Rzymowi pomocy w walkach z Hu-nami w
z królem Wizygotów Alarykiem II (zm. Galii (451), i ze Szwedami (453) w
507), arianinem (arianizm odrzucał twier- Hiszpanii. Pomogli potem w 455 Markowi
dzenie o boskiej naturze Chrystusa). W 507 Mecyliuszowi Awitusowi (zm. 456) zostać
frankońskie wojska pod wodzą Chlodwiga cesarzem zachodniorzymskim. W 456 naje-
zwyciężyły zdecydowanie Wizygotów w bit- chali Hiszpanię i odnieśli zwycięstwo w bit-
wie pod Youille w pobliżu Poitiers; Alaryk wie w pobliżu Asturyki nad Swenami.
zginął w bitwie. Frankowie dotarli na połu- W 459 obiegli Arelate, na odsiecz przyszedł
dniu aż do stolicy Wizygotów, Tuluzy. mu cesarz Marjorian. Wirygoci zawarli
Wizygoci musieli wycofać się za Pireneje, z nim przymierze. W 462 podjęli działania
zatrzymując tylko terytorium zwane Sep- zaczepne przeciw wodzowi rzymskiemu
tymanią, leżące na północ od Pirenejów. w Galii, zdobyli południową Galię z Nar-
Dzięki Chlodwigowi katolicyzm odniósł boną. W 463 Egidiusz wraz z Frankami
w Europie Zachodniej triumf nad arianiz- salickimi zadał im klęskę nad Orleanem.
mein. Chlodwig został frankońskim władcą Król Wizygotów, Euryk (zm. ok. 484),
Galii i zachodniej Germanii. bardzo utalentowany strateg, zdobył w 468
znaczną część Hiszpanii, a w 470 zajął
W IZYG O TÓ W NAJAZDY NA CESARSTW miasta
O Tours i Bourges w Akwitanii. Gdy
o 7sp6.u-s Odoaker (Odowaker) (434P-493), król ger-
R Z Y M S K IE , P Ó Ź N IE J S Z E 4 1 P0-4
toszeniu Rzymu (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE mański, został w 476 władcą Italii i nastąpił
PRZEZ WIZYGOTÓW 410) wódz Wizygotów oficjalny koniec cesarstwa rzymskiego, Eu-
Alaryk (370P-410) zamierzał opanować Af- ryk został panem Hiszpanii (478). Króle-
rykę Północno-Zachodnią. Wizygoci udali stwem wizygockim rządziło dwunastu kró-
się do Reggio di Calabria, wypłynęli na lów, aż do MUZUŁMAŃSKIEGO POD-
morze, ale z powodu burzy musieli zawrócić BOJU HISZPANII.
(410). Alaryk zmarł nagle, następcą został
jego szwagier, Ataulf (zm. 415). Zawarł on W IZYG OTÓW NAJAZDY NA CESARSTW O
krótkotrwały sojusz, w ramach którego Wi- R Z Y M S K IE , W C Z E S N E 3 3 2Z-3g9e0rm . a-ń
zygoci zostali najęci do stłumienia buntu skich najeźdźców Wizygoci najdłużej napa-
w Galii (Francja) i Hiszpanii (412). Ataulf dali na Rzym i dokonali najwięcej zniszczeń.
jednak wkrótce podjął walkę z Rzymianami; Po raz pierwszy pojawili się w kronikach
zaatakował Marsylię i zdobył Narbonne rzymskich w 332, kiedy ponieśli klęskę
(413), poślubił siostrę cesarza Galię Placidię w czasie najazdu na obecną naddunajską
część Jugosławii i Bułgarię. Wielu Wizygotów objął Włodzimierz I (956-1015). Pieczyngo-
przyjęło arianizm. Wojna domowa w cesar - wie, lud pochodzenia tureckiego, niejedno
-
stwie rzymskim zachęciła ich do najazdów krotnie najeżdżali obszary Rusi Kijowskiej.
w 365 na wschodnią część Cesarstwa Rzym - Włodzimierz kazał zbudować wzdłuż stepo -
skiego; w 364-365 Prokopiusz (zm. 366) wej granicy szereg twierdz. W 981 Włodzi -
stanął na czele buntu przeciw rzymskiemu mierz zajął Grody Czerwieńskie (południo-
cesarzowi na wschodzie, Walensowi wo-wschodnia część Polski i zachodnia Uk -
(328P-378), do jego wojska zaciągnęły się rainy), w 983-984 podbił plemiona pogańs -
oddziały Wizygotów jako żołnierze najemni. kie na terenie obecnej północnej Ukrainy
W 366 armia syryjska rozbiła Prokopiusza. i Białorusi. W 985 wyprawił się przeciw
Walens przekroczył Dunaj i zmusił drugiego Bułgarom zajmującym tereny nad Karną.
wizygockiego władcę, Atanaryka (zm. 381) do W wyniku przeprowadzonych wypraw cały
wycofania się na terytorium Siedmiogrodu obszar od Polski po Wołgę do 985 znalazł się
(367-369). W następstwie wybuchła wojna pod zwierzchnictwem Rusi. Jeszcze jako
domowa między stronnikami Atanaryka -po poganin, prawdopodobnie ze względów eko -
ganina a wizygockimi arianami, których nomicznych i politycznych, Włodzimierz
przywódcą był Fritigern, spadkobierca Erma- zawarł sojusz z Bizantyjczykami, przyjął
naryka, arianina. W 375 Ostrogroci zostali chrzest w Bizancjum i został pierwszym
zwyciężeni przez Hunów. W obawie przed chrześcijańskim władcą Rusi (988).
tymi najeźdźcami Wizygoci poprosili o możli -
wość przejścia na teren imperium rzymskie - W Ł O SK A R E W O L U C JA 1848-1849
(w łoska
go. Osiedlono ich w Tracji (376). Administra- wojna o niepodległość 1849-1849). Risor-
cja rzymska dokonywała nadużyć przy dosta - gimento (ruch na rzecz wyzwolenia i zjed-
wach żywności dla Wizygotów. W następst - noczenia Włoch) pod wodzą króla Sardynii
wie doszło do ich powstania w 377. Karola Alberta (1798-1849) domagał się
Zwyciężyli oni Walensa w bitwie pod Adria- uwolnienia Włoch spod władzy Austriaków
nopolem (Edirne), w której zginął cesarz (patrz WŁOSKIE POWSTANIA i83i-i«34). Na-
i dwie trzecie jego armii (patrzRZ Y M IA N i tychmiast po wybuchu PIĘCIODNIOWE -
GOTÓW WOJNA PIĄTA 377-383). Zostawszyw GO POWSTANIA w Mediolanie, królestwo
379 cesarzem na wschodzie, Teodozjusz I Sardynii (Sardynia, Piemont, Sabaudia i -in
Wielki (346-395) walczył ze wszystkimi ne prowincje włoskie) wypowiedziało Au -
odłamami Gotów; zmusił Ostrogotów (Goci strii wojnę. Włoscy patrioci w Wenecji
Wschodni) do przesunięcia się na zachód wzniecili powstanie i proklamowali niepod -
i pozwolił Wizygotom dewastującym Macedo - ległą republikę, której prezydentem został
nię i Tesalię na osiedlenie się w północnej Daniele Manin (1804-1857). Poparcie dla
Tracji (382) w zamian za dostarczanie mu wojny zgłosili hrabia Piemontu Camillo
wojsk. Pokojowe zamiary Teodozjusza nie Cavour (1810-1861), papież Pius IX
dały się długo utrzymać; w 390 Wizygoci pod (1792-1878) oraz przywódcy Modeny, Par-
wodzą Alaryka (370P-410) podjęli walkę my, Toskanii i Neapolu. Sprzymierzone
z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylicho- siły wł»skie pod dowództwem Karola -Al
nem (359?-408), który w ciągu następnych 18 berta wciągnęły mniejszą, 70-tysięczną -ar
lat był ich głównym przeciwnikiem (patrz mię austriacką pod wodzą feldmarszałka
STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI 390-408). Patrz Josepha Radetzky'ego (1766-1858) w „czwo-
także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. robok" między twierdzami Mantua, Wero-
na, Pescara ł Legnano. Umiejętna taktyka
WŁODZIMIERZA PODBOJE 981-985. Po zaczepna i obrona Radetzkj^ego, a także
RUSKIEJ WOJNIE DYNASTYCZNEJ niezdecydowanie Karola Alberta umożliwiły
972-980 władzę jako wielki książę Kijowa zwycięstwo Austriakom, którzy rozgromili
armię toskańską i wzięli do niewoli armię
papieską. Porażka zaniepokoiła włoskich
sprzymierzeńców i stała się przyczyną odwo-
łania wojsk neapolitańskich. 23-25 lipca
1848 osamotnione wojska Piemontu poniosły
klęskę w bitwie pod Custozzą, w pobliżu
Werony. Radetzky ponownie zajął Mediolan;
Austria odzyskała wszystkie posiadłości włos-
kie, z wyjątkiem Wenecji. Po kolejnym
zwycięstwie Radetzky'ego nad wojskami Pie-
montu w bitwie pod Novarą 23 marca 1849
król Karol Albert abdykował na rzecz syna,
Wiktora Emanuela II (1820-1878), który
przystał na surowe warunki pokojowe.
W Królestwie Obojga Sycylii król Ferdynand
II (1810-1859) chcąc zdławić zamieszki kazał
ostrzelać z dział Messynę i Palermo. W Rzy-
mie, gdzie działał trybunał rewolucyjny,
rozważano prośbę papieża, dążącego do po-
wrotu do Rzymu (w obawie przed rozruchami
Pius IX uciekł z Rzymu do Gaety). Ludwik
Napoleon (1808-1873) wysłał francuski kor-
pus ekspedycyjny w celu obrony „swobód
rzymskich". Korpus dotarł pod mury Rzymu
w końcu kwietnia 1849. Siły rzymskie, w któ-
rych skład wchodziło 5000 legionistów („cze-
rwone koszule") pod wodzą Giuseppe Garibal-
diego (1807-1882), nie ufając obcym żołnie-
rzom, stawiły opór Francuzom i zmusiły ich
do odwrotu. Na pomoc Francji wyruszyła
z północy armia austriacka, neapolitańska
z południa, a hiszpańska wylądowała nad
Tybrem. Gdy Rzymianie z pomocą Garibal-
diego odparli Neapolitańczyków, wycofali się
Hiszpanie, ale zwiększone posiłki dla wojsk
francuskich zmusiły w końcu legionistów
Garibaldiego do odwrotu. Rzym padł w czer-
wcu 1849, po czym przywrócono władzę
papieską. W Wenecji siły Manina stawiały
przez cztery miesiące (ma j-sierpień 1849)
opór armii Radetzky'ego, mimo ciężkiego
ostrzału artyleryjskiego, głodu i cholery.
Manin poddał się w dwa tygodnie po zawar-
ciu pokoju między Austrią a Sardynią. Patrz
WŁOSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-1861.
WŁOSKA WOJNA KAROLA VIII 1494-1495.
Chcąc uniknąć ataku ze strony Neapolu,
jaki zagrażał mu z powodu zagarnięcia
księstwa Mediolanu (patrz NEAPOLITAŃSKA
REWOLTA 1485-U86), regent Lodovico Sforza
(1451-1508) namówił króla Francji Karola
VIII (1470-1498) do wysunięcia roszczeń w
stosunku do Neapolu należącego poprzednio
do spokrewnionych z nim Andegawe-nów.
Armia francuska pod dowództwem Karola,
mająca w swym składzie oddziały
szwajcarskie, przekroczyła Alpy, weszła do
Italii w 1494 i nie napotykając oporu posu-
wała się w głąb Lombardii. W tym czasie
we Florencji stracił władzę Piętro de Medici
(1471-1503; powstała konstytucyjna repub-
lika. Zmiany te zainspirował Girolamo Sa-
yonarola (1452-1498), który uważał, że
przybycie Karola świadczy o spełnieniu się
proroctwa o nawróceniu się florenckiego
społeczeństwa. Papież Aleksander VI
(1431P-1503) utworzył Ligę Wenecką skie-
rowaną przeciw Karolowi. Groźba odcięcia
od Francji skłoniła Karola do powrotu
w 1495 do swego kraju. W czasie marszu
w bitwie pod Fornovo (Taro) z trudem
uniknął porażki. Król aragoński Ferdynand II
(1452-1516), nagrodzony przez papieża ty-
tułem „Katolicki" za pomoc w walkach
w Italii, opanował królestwo Neapolu. Karol
nie odniósł żadnych korzyści z wyprawy,
która jednak wykazała, że Italia nie jest
w stanie zjednoczyć się nawet do obrony
przed zagrożeniem z zewnątrz. Działania te
stanowiły zapowiedź przyszłych wypraw
francuskich, które położyły kres niezależ-
ności państw włoskich.
WŁOSKA WOJNA LUDWIKA XII 1499-1503.
Ludwik XII (1462-1515), od 1498 następca
Karola VII (1470-1498) na tronie francu-
skim, miał nadzieję, że dzięki sojuszom
z Wenecją i Szwajcarią zrealizuje swoje
roszczenia do Mediolanu odziedziczone po
babce Walentynie Visconti (1366-1408).
Lodovico Sforza (1451-1508), książę Me-
diolanu, w 1499 wyjechał ze swej stolicy, by
uzyskać posiłki, ale miasto opanowało w tym
czasie wojsko francuskie pod wodzą Giana
Giacomo Trivulzio (1441?-1518), włoskie-
go kondotiera w służbie Francji. W bitwie
pod Novarą w 1500 szwajcarscy najemnicy
Sforzy nie chcieli walczyć ze szwajcarskimi
oddziałami najemnymi zwerbowanymi przez
Francję; Francja wygrała bitwę, a Ludwik
XII został księciem Mediolanu. Sforza do-
stał się do niewoli i został przewieziony
do Francji. Ludwik przy wsparciu Fer-
dynanda II Aragońskiego (Katolickiego)
(1452-1516) zdobył w 1501 Neapol (w
traktacie zawartym w Grenadzie w 1500
Ludwik i Ferdynand uzgodnili, że podzielą
Królestwo Sycylii i Neapolu). Po zdobyciu
Neapolu doszło do sporu między królami;
po przegraniu stoczonych z Hiszpanami
bitew pod Cerignola i Garigliano (1503)
Ludwik uznał panowanie Hiszpanii w kró-
lestwach Neapolu i Sycylii. Poza krótkimi
przerwami, pod panowaniem Francji po-
zostawał Mediolan - do 1535, a Genua
do 1528 była uzależniona od niej.
WŁOSKA WOJNA MIĘDZY KAROLEM V
A FRANCISZKIEM l PIERWSZA 1521-1525.
Po wstąpieniu Karola V (1500-1558) na
tron Świętego Cesarstwa Rzymskiego roz-
poczęła się przeszło 40-letnia wojna między
Habsburgami a Walezjuszami (Cesarstwo
przeciw Francji) o hegemonię we Włoszech.
Po zawarciu w 1521 przymierza z papieżem
przeciw królowi Francji Franciszkowi I
(1494-1547) Karol V wyruszył, by odebrać
Francji Mediolan i przywrócić tutejszy tron
sojusznikowi, Francesco Marii Sforzy
(1491-1530). Gdy 27 kwietnia 1522 wojska
cesarskie pobiły Francuzów i Szwajcarów
w bitwie pod Bicoccą w pobliżu Mediolanu,
Francuzi wycofali się z Lombardii. Głów-
nym terenem walk były Włochy, jednak do
starć dochodziło również w północnej Hisz-
panii, w regionie Nawarra; armia francuska,
która wkroczyła do Hiszpanii, została pobita
w 1521 w pobliżu Pampeluny i musiała się
wycofać. Chcąc odzyskać utracone ziemie,
Francuzi pod wodzą Franciszka rozpoczęli
w 1524 następne działania zaczepne we
Włoszech. Armia włosko-hiszpańsko--
niemiecka rozbiła przeciwnika w bitwie
pod Pawią 24 lutego 1525. Franciszka wzięto
do niewoli i uwięziono w Madrycie, gdzie
podpisał traktat, na mocy którego zrzekł się
wszystkich roszczeń do ziem włoskich
i przekazywał Karolowi Burgundię, Artois
i Flandrię, ale warunków tych nie dotrzy-
mał. Druga wojna włoska między Karolem
V i Franciszkiem 11526-1530. Zaniepoko-
jony rosnącą potęgą Habsburgów papież
Klemens VII (1478-1534) przestał popierać
Karola i zawiązał w 1526 Ligę z Cognac, do
której przystąpili: Franciszek (który odwołał
traktat z Madrytu stwierdzając, że podpisał
go pod przymusem), Sforza z Mediolanu
oraz władcy Wenecji i Florencji. Aby zwy-
ciężyć Ligę, Karol V skierował do Włoch
armię złożoną z hiszpańskich i niemieckich
najemników (głównie luteranów). 6 maja
1527 zdobyli oni szturmem Rzym, przy
czym poległ ich wódz konetabl Burbon
(1490-1527). Pozbawieni dowódcy o dużym
autorytecie, głodni i nie opłaceni najemnicy
złupili miasto, dopuszczając się wielu okru-
cieństw. Uwięziono nawet (na krótko) pa-
pieża Klemensa. Armia francuska pod wice-
hrabią Lautrecem w 1527 zdobyła Pawie,
a w 1528 obiegła Neapol, ale tego roku
utraciła swą główną bazę w Italii - Genuę
oraz wsparcie jej floty. Republika zawarła
sojusz z cesarzem. Armia oblegająca Neapol
odcięta od Francji kapitulowała, druga zo-
stała pobita pod Landriano (1529). Wobec
tego Francja zaczęła dążyć do pokoju;
w 1529 Franciszek i Karol podpisali traktat
w Cambrai. Franciszek jeszcze raz zrzekł
się roszczeń do Włoch, a Karol wycofał
pretensje do Burgundii. Papież Klemens
zdał sobie sprawę, że wobec przewagi Karola
we Włoszech musi się z nim liczyć i pod-
pisał w 1529 traktat w Barcelonie. Karol
obiecał mu pomoc w przywróceniu władzy
Medyceuszów we Florencji, która nadal
prowadziła wojnę z cesarstwem. Republika
walczyła dzielnie, ale w końcu poddała się
w 1530, a Alessandro de Medici (1510-1537)
został księciem Florencji. Państwa włoskie
poza Mediolanem, Genuą, Wenecją i Pań-
stwem Kościelnym zostały w dużej mierze
uzależnione od Hiszpanii bądź jej podległe.
W 1530 papież Klemens koronował Karola
na króla Lombardii, a następnie na cesarza.
Trzecia włoska wojna między Karolem V
i Franciszkiem I 1542-1544. Po śmierci
Francesco Sforzy księcia Mediolanu, w 1535
Franciszek I zażądał nadania go swemu
synowi Henrykowi. Karol V jednak od-
mówił. Franciszek postanowił więc zdobyć
Mediolan siłą. Do Italii wkroczyła silna
armia francuska i opanowała Piemont, do
którego Franciszek również rościł pretensje.
W odpowiedzi wojska Karola w 1536 weszły
do Prowansji w południowo-wschodniej
Francji, ale wobec niszczenia przez Fran-
cuzów zapasów żywności cesarscy musieli
się wycofać. Dalsza wojna nie przyniosła
rozstrzygnięcia i obie strony zawarły w 1539
rozejm (w Nicei), na mocy którego Francja
uzyskiwała znaczną część Piemontu. Czwar-
ta włoska wojna między Karolem V i Fran-
ciszkiem I 1542-1544. Karol V wbrew
obietnicom z 1539 nadał w 1540 Mediolan
swemu synowi Filipowi (1527-1598), póź-
niejszemu królowi Hiszpanii Filipowi II.
Wobec tego Francja złamała rozejm, w 1543
rozpoczęła działania we Włoszech. Uprzed-
nio w 1536 ku zaskoczeniu wielu Francuzów
król Franciszek I zawarł sojusz z tureckim
sułtanem Sulejmanem I Wspaniałym
(1496P-1566). W 1543 połączona flota fran-
cusko-turecka ostrzelała, zdobyła i spląd-
rowała cesarskie miasto Niceę. Karol naje-
chał Pikardię w północnej Francji i uzgod-
nił z Anglią, której król, Henryk VIII
(1491-1547), sprzymierzył się z Karolem
w 1542, plan dwustronnego ataku na Francję
(patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1542--1546).
14 kwietnia 1544 francuskie wojska
osiągnęły zwycięstwo w bitwie pod Ceresole,
na południe od Turynu (sporą rolę obok
piechoty odegrała jazda wspierająca ją).
Karol i Henryk podjęli ofensywę przeciw
Francji latem 1544, ale ich działania były
źle skoordynowane. Marsz cesarskich był
powolny, następnie przez miesiąc oblegali
Saint-Dizier. Umożliwiło to Francji skon-
centrowanie wojsk i zatrzymanie nieprzyja-
ciela. W 1544 Franciszek i Karol zgodzili
się na pokój w Crepy, po raz trzeci Fran-
ciszek zrezygnował ze swoich roszczeń do
Neapolu oraz Piemontu. Patrz także HABS-
BURGÓW i WALEZJUSZY WOJNA 1547-1559.
W ŁO SK A W O JN A O N IEPO D LE G ŁO ŚĆ- 1848-
1849. Patrz WŁOSKA REWOLUCJA i848-i849.
W Ł O S K A W O J N A O N IE P O D L E G Ł O- Ś Ć 1 8 5 9 -
1861. Dążąc do stworzenia królestwa w pó-
łnocnych Włoszech, Napoleon III
(1808-1873) i premier Piemontu (część
Królestwa Sardynii), Camiłlo Cavour
(1810-1861), zawiązali sojusz w celu wypar-
cia Austrii z tego obszaru. Austria wypo-
wiedziała wojnę i najechała Piemont
w kwietniu 1859. W czerwcu 1859 francu-
sko-piemonckie wojska pokonały Austria-
ków pod Magentą i Solferino i zajęły Me-
diolan. Jednakże Napoleon w obawie przed
wzrostem potęgi Włoch podpisał nieoczeki-
wanie pokój w Zurychu, na mocy którego
Piemont otrzymał Lombardię, a Austria
zachowała Wenecję Euganejską (zdomino-
waną przez Wenecję); tym samym Włochy
pozostawały rozbite. Większość Włochów
była oburzona. Cavour zgodził się oddać
Francji Sabaudię i Niceę, a 15 kwietnia
1860 przeprowadził plebiscyt, w którym
ludność opowiedziała się za przyłączeniem
do Piemontu Parmy, Modeny, Toskanii
i Romanii (Królestwo Sardynii miało zmie-
nić nazwę na Królestwo Włoch). Na połu-
dniu Giuseppe Garibaldi (1807-1882) wy-
płynął z Genui wraz z oddziałem „tysiąca
czerwonych koszul", wylądował w Marsali
na Sycylii i ruszył w głąb wyspy, pomagając
powstańcom sycylijskim w walce przeciw
Franciszkowi II (1836-1894), królowi Oboj-
ga Sycylii. 15 maja 1860 pokonał armię
Neapolu pod Caltafimi i zdobył Palermo.
Cavour, początkowo przeciwny taktyce Ga-
ribaldiego, na tym etapie popierał powstanie
na południu i dążył do włączenia Obojga
Sycylii do królestwa północnych Włoch.
Garibaldi, nie mający zaufania do Cavoura,
przeprawił się na kontynent, zdobył Neapol,
 - W Ł O S K IE PO W S T A N IA 1831-1834.
ale wojska burbońskie (francuskie) zatrzy Pobu-
mały go nad rzeką Liri. Siły Piemontu dzeni francuskimi ideałami niepodległości
wkroczyły do Państwa Kościelnego, zajęły i rewolucji oraz działalnością włoskiego
Umbrię i Marchię, 18 września 1860 -od patrioty Giuseppe Mazziniego (1805-1872)
niosły decydujące zwycięstwo nad armią na rzecz ustanowienia republiki i zjedno -
papieską pod Castelfidardo. Cavour udał się czenia kraju, mieszkańcy wielu państw włos-
do Neapolu mając nadzieję, że zmusi Gari - kich pozostających pod despotycznymi rzą -
baldiego do rezygnacji z zajętych ziem. dami Austriaków usiłowali pozbawić władzy
W plebiscycie Włosi wyrazili pragnienie grupy oligarchiczne lub legatów i ustanowić
przyłączenia się do Piemontu, w związku rządy tymczasowe. W 1831 zgromadzenie
z tym Garibaldi zrzekł się swoich zdobyczyi ustawodawcze w Modenie pozbawiło władzy
udał się na Caprerę. Utworzono rząd księcia Franciszka IV (1779-1846), niedługo
obrony narodowej, a w lutym 1861 ogólno- potem rządy tymczasowe ustanowiono w Par-
włoski parlament w Turynie obwołał króla mie, Romanii, Marchii i Umbrii, utworzono
Sardynii Wiktora Emanuela II (1820-1878) także zjednoczony rząd tymczasowy w Bo -
konstytucyjnym królem Włoch. Jedynie lonii, gdzie już wcześniej legat papieski
Wenecja (pod panowaniem Austrii) i Rzym musiał przekazać władzę lokalnemu komi -
(zajęty przez Francję) nie weszły w skład tetowi. Na żądanie papieża Austria podjęła
Królestwa Włoskiego. Po śmierci Cavoura interwencję. Wojska austriackie przywróciły
Garibaldi zwołał ochotników i przygotowy - władzę księciu Modeny i księżnie Parmy,
wał atak na Rzym, ale rząd włoski w obawie stłumiły powstanie w Romanii, kładąc kres
przed kryzysem międzynarodowym posłał unii republikańskiej i przywracając status
wojsko, by zatrzymało siły Garibaldiego. quo ante bellum. Patrz takżeWŁOSKA RE-
W bitwie pod Aspromonte, 29 sierpnia 1862, WOLUCJA1848-1849.
G aribaldi p o n iósł k lęskę, zo stał ran ny
i uwięziony (później uzyskał przebaczenie). W ŁO SK IE PO W STA N IA 1914. W okresie
W 1866 Włochy zawiązały sojusz z Prusami tworzenia przez premiera Antonio Salandrę
przeciw Austrii (patrz SIEDMIOTYGODNIOWA (1853-1931) nowego rządu włoskiego umiar -
WOJNA 1866). Wiktor Emanuel nie zgodził kowani konserwatyści i wszyscy radykałowie
się na propozycję Austrii, by w zamian za niezależnie od kierunku zgłaszali natarczy -
przyłączenie Wenecji do królestwa Włochy wie swoje żądania: sprzeciwiali się podat -
wycofały się z sojuszu z Prusami. Mimo że kom, domagali się wzrostu płac i występo -
Włochy przegrały ważne bitwy na lądzie wali przeciw militaryzmowi. 7 czerwca 1914
(Custoza, 25 czerwca 1866) i morzu (Lissa, wybuchły powstania ludowe („czerwony
20 lipca 1866), uzyskały Wenecję na mocy tydzień") w Marchii i Romanii, w których
traktatu z Wiednia, który zakończył wojnę. doszło do starć między bezrolnymi robot -
Garibaldi i jego zwolennicy ponownie usi - nikami wiejskimi a łamistrajkami najętymi
łowali przejąć Rzym, zostali jednak poko - przez właścicieli ziemskich. Podżegani przez
nani przez Francuzów pod Mentaną 3 -lis mącicieli w rodzaju Benito Mussoliniego
topada 1867. Po wybuchu FRANCUSKO- - (1883-1945), wówczas redaktora socjalis -
PRUSKIEJ WOJNY w 1870 Francuzi wy - tycznej gazety w Mediolanie, w proteście
cofali się z Rzymu, w ojska włoskie przeciw mobilizacji strajkujący i powstańcy
wkroczyły do miasta i bez żadnych trudno - zorganizowali demonstrację w Ankonie.
ści objęły władzę. Gdy Rzymianie wypowie - Sprowokowana policja otworzyła ogień do
dzieli się w głosowaniu za przyłączeniem demonstrantów. Bolonią zawładnęli protes -
miasta do królestwa, stolicę rządu włoskiego tujący, którzy zorganizowali strajk powsze
-
przeniesiono z Florencji do Rzymu. Patrz chny, plądrowali sklepy, niszczyli linie tele-
także WŁOSKA REWOLUCJA1848-i849. graficzne i kolejowe. Ankona i inne miasta
ogłosiły się niezależnymi gminami miejs-
kimi, w Romanii proklamowano republikę;
Ferrara i Rawenna poddały się powstańcom.
W akcji przywracania spokoju udział wzięło
ponad 100 tysięcy żołnierzy. Na początku
lipca 1914 Włochy, mimo sojuszu z Niem-
cami i Austrią, były tak zajęte ruchami na
rzecz neutralności kraju, że rozwiązanie
problemów robotniczych trzeba było od-
łożyć na później. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA
11914-1918.
WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889.
Włosi wspierani przez Brytyjczyków, którzy
usiłowali pokonać mahdystów, muzułmań-
skich fanatyków z Sudanu, założyli w 1885
bazę w Massaui (Erytrea) na wybrzeżu Mo-
rza Czerwonego. Włosi kupili ponadto od
miejscowego władcy port Assab w Erytrei.
Pragnąc korzystać nie tylko z terenów nad-
brzeżnych, zawarli pakt z władcą plemienia
Szoa, który w 1889 został cesarzem Etiopii,
Menelikiem II (1844-1913), zachęcani przez
Anglików, zaczęli przenikać w głąb teryto-
rium Erytrei. Przeciw Włochom wyruszyła
armia cesarza Jana IV (1831-1889). 26 sty-
cznia 1887 pod Dogala Abisyńczycy otoczyli
około pięciuset żołnierzy włoskich i niemal
wszystkich zabili. W odpowiedzi Włochy
przysłały 20 tysięcy żołnierzy, których ulo-
kowano w garnizonie w Erytrei; do walk
w zasadzie nie doszło, gdyż nękani dyzen-
terią i febrą żołnierze zostali wycofani. Jan
zaangażował się natomiast w walki z mah-
dystami w północnej Etiopii; 12 marca 1889
zginął w bitwie pod Metemmą (Gallabat).
Dzięki pomocy Włochów tron objął Mene-
lik, który 2 maja 1889 podpisał z nimi
traktat w Uccialli. Według Włochów traktat
przyznawał im protektorat nad Etiopią,
natomiast Menelik twierdził, że treść trak-
tatu nie uzasadnia takiej interpretacji (1891);
mimo tych sprzeczności Wielka Brytania
uznała włoski protektorat nad Etiopią.
WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1895-1896.
Kilka lat po podpisaniu traktatu z Uccialli
okazało się, że występują różnice między
jego wersją w języku włoskim a wersją
w języku amharskim (patrz WŁOSKO-ETIOPSKA
WOJNA 1887-1889): Włochy zgłaszały pretensje
do zwierzchnictwa nad całą Etiopią,
natomiast cesarz Etiopii, Menelik II (1844--
1913), twierdził, że jest to niezgodne
z treścią traktatu. W 1895 Włosi posunęli
się dalej w głąb Etiopii i zajęli krainę
Tigre. Wojska Menelika wygrały bitwę pod
Mekalie z oddziałem włoskim liczącym
2400 żołnierzy. Włochy przysłały posiłki
liczące około 20 tysięcy żołnierzy, którzy
l marca 1896 spotkali się z osiemdziesię-
ciotysięcznymi siłami etiopskimi w bitwie
pod Aduą. Etiopczycy odnieśli zdecydowa-
ne zwycięstwo; około 6500 Włochów poleg-
ło, a około 2500 dostało się do niewoli.
Pokonany generał włoski, Oreste Baratieri
(1841 — 1901), musiał się wycofać. Włosi
wystąpili z propozycją pokoju i 26 paź-
dziernika 1896 podpisali traktat w Addis
Abebie. Włochy uznały niepodległość Etio-
pii i zatrzymały jedynie nadbrzeżną kolo-
nię w Erytrei. Traktat z 1900, który
zmniejszył posiadłości Włochów w Etiopii
do około 200 km2, był dla Włochów kolej-
nym upokorzeniem.
WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936.
Już w 1928 Benito Mussolini (1883-1945),
dyktator włoski od 1922, snuł plany odwetu
za porażkę Włochów we WŁOSKO-ETIOP-
SKIEJ WOJNIE 1895-1896. Wszelkimi
sposobami - uciekając się do intryg i ma-
tactw - usiłował przekonać świat o prawie
Włoch do Etiopii. Odwoływał się do Ligi
Narodów przedstawiając sfałszowane doku-
menty traktatów z 1887, 1896 i 1900, powo-
łując się także na porozumienie wielkich
mocarstw z 1908. Jego taktyka okazała się
skuteczna; Liga Narodów zasugerowała roz-
biór, ale Etiopia odrzuciła plan Hoare'a--
Lavala przyznający Włochom większą część
kraju. W 1934 doszło do krwawych starć
między wojskiem Włoch i Etiopii w Uol-uol,
na spornym terenie przy granicy włoskiej
Somalii. Cesarz Etiopii Hajle Sellasje I
(1891-1975) odsunął wojska 32 km od
granicy erytrejskiej, mimo to 3 października
1935 Włosi najechali Etiopię bez formal-
nego wypowiedzenia wojny. Wyposażone
w lotnictwo i nowoczesną broń wojska
włoskie stopniowo zagarniały niemal bez-
bronną Etiopię. 5 maja 1936 Włosi zdobyli
Addis Abebę; Hajle Sellasje uciekł i na
próżno prosił Ligę Narodów o pomoc.
Włochy obwołały swego króla „cesarzem
Etiopii", dokonały aneksji Etiopii i przyłą-
czyły ją do Erytrei oraz Włoskiej Somalii
tworząc Włoską Afrykę Wschodnią. Włosi
zabili arcybiskupa Etiopskiego Kościoła
Koptyjskiego, zmasakrowali zakonników
i zdziesiątkowali mieszkańców Addis Abe-
by. Nie zdołali podbić całego kraju, ale
okupowali Etiopię do 1941, do wyzwolenia
przez wojska Wielkiej Brytanii, Wolnej
Francji i Etiopii (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii
1939-1945). Hajle Sellasje odzyskał tron 5 ma-
ja 1941.
WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911-1912.
Przy podziale afrykańskich posiadłości Por-
ty w końcu XIX w. Francja objęła protek-
torat nad Tunezją, czemu sprzeciwiły się
Włochy dążące od dawna do posiadania
kolonii w Afryce Północnej. Przygotowując
się do aneksji tureckich prowincji Trypoli-
tanii i Cyrenajki (Libia), Włochy wysyłały
na te tereny imigrantów i kupców (1880--
1910). 28 września 1911 pod pretekstem
konieczności przeciwdziałania prześlado-
waniu Włochów rząd włoski wystosował
24-godzinne ultimatum, w którym groził
inwazją. Następnego dnia Włochy wypo-
wiedziały wojnę i wysłały 50-tysięczny
korpus ekspedycyjny, czym zupełnie za-
skoczyły nie przygotowany do wojny Kon-
stantynopol (Stambuł). Po zbombardowa-
niu Trypolisu, stolicy Libii, włoskie woj-
sko opanowało prowincje w październiku
1911. Egipt, który ogłosił neutralność,
nie zezwolił na przejście wojsk tureckich
przez swoje terytorium. W tej sytuacji
w Libii wylądowało bardzo niewielu żo-
łnierzy tureckich, głównie oficerów, któ-
rzy sformowali oddziały z tamtejszych
Arabów, zajęli część przybrzeżnych tere-
nów, przez co wojna utknęła w martwym
punkcie (listopad 1911). Jako działanie
dywersyjne, w 1912 Włosi rozpoczęli ka-
mpanię morską, ostrzelali Bejrut i Smy-
rnę, po czym zajęli Rodos, Kos i inne
wyspy Dodekanezu. Gdy Włosi ostrzelali
twierdze broniące Dardaneli, Turcy za-
mknęli cieśninę. Rząd turecki upadł. Woj-
nę zakończył traktat z Ouchy (przedmie-
ście Lozanny, Szwajcaria) z 15 paździe-
rnika 1912; Turcy ustąpili Włochom Li-
bię, Rodos i Dodekanez. Patrz także
BAŁKAŃSKIE WOJNY; MŁODOTURKÓW POWSTANIE
1908-1909.
WODZA JÓZEFA POWSTANIE. Patrz NEZ
PERCE INDIAN WOJNA \yji.
WOJNA 1812 FRANCUSKO-ROSYJSKA.
Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA isn.
WOJNA 1812 (druga amerykańska wojna
0 niepodległość 1812-1814). W czasie woj
ny Wielkiej Brytanii z Francją w okresie
NAPOLEOŃSKICH WOJEN żadna ze
stron nie respektowała praw neutralnych
statków handlowych; przejęto również wie
le statków amerykańskich. Anglicy posu
nęli się jeszcze dalej i zmuszali amery
kańskich marynarzy do służby w brytyj
skiej flocie. Namówili także Indian ze
Starego Terytorium Północno-Zachodnie-
go do atakowania placówek i osiedli ame
rykańskich. Zwolennicy wojny z Zachodu
1 Południa zjednoczyli się pod hasłem
„Wolny handel i prawa dla marynarzy",
a Kongres niewielką przewagą głosów wy
powiedział Wielkiej Brytanii wojnę.
W 1812 Amerykanie zaatakowali z trzech
kierunków Montreal, jednak natarcie to
skończyło się całkowitym niepowodzeniem
i doprowadziło do upadku Detroit. Na
tomiast na pełnym morzu młoda flota
amerykańska uzyskała pięć zwycięstw.
W 1813 Amerykanie odbili Detroit, ko
mandor Oliver H. Percy (1785-1819) po
konał angielską eskadrę na jeziorze Erie,
a generał William H. Harrison (1773-1841)
rozbił konfederację Indian pod wodzą Te-
cumseha (1768P-1813) w bitwie nad Tha-
mes. Mimo to brytyjska blokada uniemo-
żliwiła okrętom amerykańskim wyjście
z portów. W 1814 Anglicy rozpoczęli ofen-
sywę, lecz utknęli na dobre w Plattsburghu.
Na południu brytyjska flota opanowała
Chesapeake Bay, a brytyjskie wojska lądowe
zajęły Waszyngton i spaliły Kapitol oraz
Biały Dom, zostały jednak odparte pod
Fort McHenry w Baltimore. W grudniu
1814 flota brytyjska i wojska lądowe zbli-
żyły się do Nowego Orleanu, gdzie zostały
zdecydowanie pokonane przez wojska ame-
rykańskie generała Andrewa Jacksona
8 stycznia 1815, to jest dwa tygodnie po
zakończeniu wojny traktatem z Gandawy.
Stany Zjednoczone zostały uznane za nie-
podległe państwo. Patrz także AMERYKAŃSKA
REWOLUCJA 1775-1783.
WOJNA DEMETRIUSZA. Patrz DEMETRIUSZA
WOJNA 239-229 p.n.e.
WOJNA DEWOLUCYJNA. Patrz DEWOLUCYJ-
NA WOJNA 1667-1668.
W O JN A D R U G IE J K O A L IC JI P R Z E C IW
CJI. Patrz KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-isoi.
WOJNA EMBOABÓW. Patrz EMBOABÓW Woj-
NA 1708-1709.
W OJNA M ASCATÓW Patrz
. M ASCATÓW W oj- porty. Peruwiański pancernik Huascar pod
NA 1710-1711.
WOJNA NA OCEANIE SPOKOJNYM. Patrz
W O JN Ao S A L E T R 1
Ę 8 7 9 -1 8 8 4 .
W OJN A O BAW ARSKĄ SUKCESJE.
W A RSKAW O JN ASUKCESY JN A1778-1779.
WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SYRYJSKO-EGIP-
SKIE WOJNY.
W OJNA O CHIOGGIĘ. Patrz CHIOGGIA, WOJ- Ariki i Tacny i do lipca 1880 zajęło oba
NA OCHIOGGIĘ1378-1381.
WOJNA O HISZPAŃSKĄ SUKCESJĘ. Patrz
H IS Z P A Ń S KWA O JN AS U K C E S Y JN1A7 0 1 -1 7 1 4 .
W OJNA O POLSKĄ SUKCESJĘ. Patrz POLSKA
WOJNA SUKCESYJNA1733-1733.
WOJNA O REFORMY. Patrz REFORMY, WOJ-
NAo REFORM M
Y E K S Y K A Ń S K1IE
8 5 7 -1 8 6 0 .
WOJNA O SALETRĘ 1879-1884. Trzy pań-
stwa, Peru, Boliwia i Chile, dążyły do
opanowania pustyni Atakama; Peru zgła-
szało roszczenia do prowincji Tacna, Arica
i Tarapaca, Boliwia - do prowincji An-
tofagasta, a granica między Chile a Boliwią
była stale przedmiotem sporów. W latach
sześćdziesiątych XIX w. saletra odkryta na
pustyni osiągnęła wysokie ceny i w związku
z tym firmy chilijskie ruszyły na Atakamę.
W 1866 Chile i Boliwia ustaliły przebieg
granicy na 24. równoleżniku. Chile nie-
zwłocznie rozpoczęło prace wydobywcze
i przesuwało się na północ. W 1873 Peru
i Boliwia zawarły tajne przymierze w celu
obrony swoich terytoriów na pustyni Ata-
kama. W 1875 Peru zajęło majątek chilij-
skich kompanii saletry, w Boliwii w 1878.
Chilijski prezydent Anibal Pinto (1825--
- 1884)
F R A N w lutym 1879 posłał 200 żołnierzy,
by zajęli port Antofagasta, a 5 kwietnia
Chile wypowiedziało wojnę Boliwii i Peru.
W pierwszej fazie wojny walki toczono
głównie na morzu; chilijska marynarka
wojenna podjęła ofensywę i zablokowała
dowództwem admirała Miguela Graua
(1838-1879) atakował chilijską flotę, aż
wreszcie został zniszczony w bitwie w po-
bliżu Antofagasty 8 października 1879; na
jego pokładzie zginął Grau i wielu maryna-
Patrz BA- rzy. W drugiej fazie walka toczyła się na
lądzie; w regionie Tarapaca pod koniec
1879 wojska chilijskie starły się z wojskami
boliwijsko-peruwiańskimi i zmusiły je do
odwrotu. Po zajęciu Antofagasty i Tarapaki
Chile wysłało ekspedycję na północ, do
miasta. Wojska boliwijskie zostały już po-
konane, ale Peruwiańczycy walczyli dalej, -1865) na prezydenta USA w 1860 skłonił
aby odzyskać Tarapakę. Rozpoczęto nego - Karolinę Południową do zwołania zgro -
cjacje pokojowe. Wojska chilijskie w sile madzenia stanowego, które ogłosiło secesję
25 tysięcy żołnierzy wylądowały w Pisco, stanu. W ciągu dwóch miesięcy w ślady
w Peru, skierowały się na północ, pokonały Karoliny poszły Georgia, Floryda, Alaba -
armię peruwiańską i 17 grudnia 1879 zdo - ma, Missisipi i Luizjana; 8 lutego 1861
były Limę, stolicę Peru. Opór Peru zała - stany te uchwaliły konstytucję tymczaso-
mał się zupełnie, krajowi groził rozpad. Na wego rządu Skonfederowanych Stanów
mocy traktatu z Ancon (20 października Ameryki (Konfederacja), a prezydentem
1883) Peru ustąpiło Chile prowincję Tara- został Jefferson Davis (1808-1889). Nowe
paca; Chile miało również przez 10 lat państwo przystąpiło do konfiskaty mienia
zajmować Tacnę i Arikę, po czym o losach federalnego, na przykład fortów i składów
tych miast miał zadecydować plebiscyt. celnych. Gdy konfederaci spróbowali zająć
Traktat pokojowy między Chile a Boliwią Fort Sumter w porcie w Charleston, w sta -
zawarty w Yalparaiso (4 kwietnia 1884) nie Karolina Południowa, sprzeciwił się
przyznał Chile Antofagastę (miasto i pro - temu federalny komendant fortu. Wojska
wincję łącznie z Atakamą); warunki trak - Konfederacji ostrzelały fort i przystąpiły
tatu zostały oficjalne zatwierdzone dopiero do oblężenia (11-12 kwietnia 1861), -do
w 1904. prowadzając do wybuchu wojny domowej.
Wkrótce do Konfederacji przystąpiły cztery
WOJNA O SIEKIERĘ.Patrz SIEKIERA, WOJNA o wahające się do tej pory stany: Wirginia,
SIEKIERĘ 1846-1847. Karolina Północna, Tennessee i Arkansas.
Przez cztery lata obie walczące strony
W OJNA O UC H O JEN K INSA. Patrz JE NK INS, prowadziły wojnę na obszarze obejmującym
WOJNA o UCHO JENKINSA1739-1743. tysiące kilometrów kwadratowych. Stoczo
-
no ponad 2400 bitew i potyczek, często
WOJNA PIERWSZEJ KOALICJI PRZECIW bardzo krwawych. Obie strony wprowa -
F R A N C J.I P atrzK O A L IC JIP IE R W S Z EW
J O JN A dziły pobór do wojska i obie ponosiły
1792-1798. ciężkie straty. Południe spodziewało się
pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i być
W OJNA POM ARAŃCZY. Patrz POM ARAŃCZE,może Francji, ale jej nie uzyskało, przy -
W O J N AP O M A R A Ń C Z O W1A80 1 . najmniej oficjalnie. Natomiast prowadzona
przez Unię blokada portów Konfederacji
W OJNA SEC ESYJNA 1861 -1865 - doprowadziła do drastycznego spadku eks
(am erykań -
ska wojna domowa, wojna stanów, wojna portu Południa. Początkowo armia Kon -
powstańcza, wojna domowa USA, wojna federacji pod dowództwem generała Ro -
o niepodległość południa). Przyczyny kon - berta E. Lee (1807-1870) odnosiła zwy -
fliktu m iędzy północnymi stanam i U nii cięstwa na wschodzie: w Wirginii w bitwie
a południowymi stanami Konfederacji były nad Buli Run lub inaczej Manassas (21- li
bardzo złożone i wynikały z różnic gos - pca 1861), w czasie Kampanii półwyspowej,
podarczych, społecznych, politycznych i -ge w bitwach Siedmiu Dni (kwiecień-lipiec
ograficznych istniejących między tymi dwo - 1862), pod Fredericksburgiem (13 grudnia
ma obszarami Stanów Zjednoczonych. Na - 1862) i pod Chancellorsville (2-4 maja
pięcie narastało przez dziesiątki lat; przy 1863). Gdy wojska generała Lee wkroczyły
przyłączaniu nowego, zachodniego stanu, do północnego Marylandu, 17 września
za każdym razem toczyła się zacięta dysku - 1862 pod Antietam Greek (Sharpsburg)
sja, czy dopuścić w nim do istnienia niewol - zatrzymała je armia Unii dowodzona przez
nictwa. Wybór Abrahama Lincolna (1809- generała George'a B. McClellana (1826-
-1885). Później, gdy armia generała Lee
wkroczyła przez Shenandoah Yalley do
południowej Pensylwanii, została pokona-
na przez wojska Unii pod dowództwem
generała George'a G. Meade'a (1815-1872)
pod Gettysburgiem 1-3 lipca 1863. Na
zachodzie duże sukcesy odnosiły wojska
Unii. Generał Ulysses S. Grant
(1822-1885) zapisał na konto Unii dwa
pierwsze zwycięstwa - przejął dwa forty
nad rzekami Tennessee i Cumberland. 6-7
kwietnia 1862 triumfował ponownie
w krwawej bitwie pod Shiloh, w Tennes-
see, a w 1863 zdobył Yicksburg w stanie
Missisipi i Chattanoogę w Tennessee.
W kwietniu 1862 flota Unii dowodzona
przez admirała Davida G. Farraguta
(1801-1870) zdobyła port w Nowym Or-
leanie, co zapewniło Unii kontrolę dolnego
biegu Missisipi. Do końca 1863 Unia pano-
wała nad całym biegiem rzeki, a także nad
wieloma innymi rzekami w północnej czę-
ści terenów Konfederacji. W 1864 Lincoln
mianował Granta naczelnym dowódcą
wojsk Unii. W kampanii Wilderness (Od-
ludzie), która nie przyniosła rozstrzygają-
cych wyników, Grant powoli spychał armię
generała Lee na południe w kierunku
Richmond (maj-czerwiec 1864). W tym
czasie generał William T. Sherman
(1820-1891) ze swoją armią posuwał się na
wschód przez Tennessee i Georgię w kie-
runku Atlanty, którą zdobył, zajął i spalił
(wrzesień-listopad 1864), a następnie kon-
tynuował „marsz w kierunku morza" ku
Savannah w Georgii, stosując taktykę spa-
lonej ziemi; wojska Shermana przecięły
Południe na pół. Po zdobyciu Savannah
Sherman skierował się na północ, na spot-
kanie z Grantem. Armie Unii otoczyły
ostatnie siły konfederatów w Wirginii.
Generał Unii, Philip H. Sheridan
(1831-1888) odniósł l kwietnia 1865 waż-
ne zwycięstwo nad generałem Konfederacji
George'em E. Pickettem (1825-1875)
u zbiegu dróg w pobliżu Dinwiddie Court-
house w Wirginii (Pięć Fortów). Dwa dni
później Unia zajęła Petersburg w Wirginii,
wkrótce potem padł Richmond, stolica
Konfederacji. Zdając sobie sprawę, że dal-
szy opór jest bezcelowy, Lee poddał się
9 kwietnia 1865 pod Appamattox Court-
house. Był to koniec wojny. Unia została
zachowana, ale za straszliwą cenę. W okre-
sie odbudowy często zdarzały się przypadki
zemsty i okrucieństwa; obie strony wyka-
zywały nietolerancję i zaciekłość, a prob-
lem rasizmu i segregacji rasowej nie został
rozwiązany. Patrz także BROWNA NAPAD NA
HARPERS FERRY 1559; WAKARUSA, WOJNA NAD
RZEKĄ WAKARUSA 1855.
WOJNA SOJUSZNICZA. Patrz SPRZYMIERZEŃ-
CZE WOJNY .
W O JN A T R Z E C IE J K O A L IC JI PR Z E C IW
FRANCJI.Patrz K O A LICJI T RZ ECIE J W OJN A
1805-1807.
WOJNA TYSIĄCA DNI. Patrz TYSIĄCA DNI
W OJNA 1899-1903.
WOJNA W CZASIE RAMADANU. Patrz ARAB
SKO-IZRAELSKA W OJNA 1973.
WOJNY DIADOCHÓW. Patrz DlADOCHÓW
WOJNY 323-281 p.n.e.
W O J N Y O A M E R Y K A Ń S K Ą N IE P- O D L E G
ŁOŚĆ. Patrz A M ERY KA ŃSKA REW OLUCJA 1775--
1783;WOJNA1812.
WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792--1802.
Pod naciskiem żyrondystów, umiar-
kowanego ugrupowania rewolucyjnego,
francuskie Zgromadzenie Narodowe wypo-
wiedziało wojnę cesarzowi Austrii Fran-
ciszkowi II (1768-1835), sygnatariuszowi
deklaracji z Pillnitz popierającej przywró-
cenie ancien regime'u we Francji (patrz
FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792). Karol Wilhelm
Ferdynand, książę Brunszwiku, po-
prowadził siły austriackie i pruskie przez
Ren i zagroził zburzeniem Paryża, gdyby
Ludwik i jego rodzina znaleźli się w niebez-
pieczeństwie. Jego deklaracje wzbudziły
oburzenie we Francji; nastroje te przyczy-
niły się do obalenia monarchii. W 1792
Francuzi pokonali najeźdźców pod Yalmy
i podjęli natarcie na austriackie Niderlandy.
Pokonali Austriaków pod Jemappes i zajęli
terytoria obecnej Belgii. Francuskie natarcie
zmusiło Prusaków do wycofania się za Ren,
a w listopadzie 1792 francuska armia zdo-
była Sabaudię i Niceę. Francuskie dążenia
do przeniesienia rewolucji za granicę zanie-
pokoiły Wielką Brytanię, Holandię, Hisz-
panię, Austrię, Prusy i Rosję, które zawią-
zały pierwszą koalicję skierowaną przeciw
Francji (patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-
1798). Sprzymierzeńcy początkowo odnosili
na wszystkich frontach zwycięstwa nad
Francją, ale w 1793 francuskie armie
obywatelskie, utworzone w drodze powsze-
chnego poboru, wyparły sprzymierzonych
za Ren. Na podbitych i opanowanych tery-
toriach Francuzi tworzyli republiki stano-
wiące strefę buforową między Francją a wro-
gimi państwami; w 1795 Holandia prze-
kształcona została w Republikę Batawską,
a w 1798 Szwajcaria - w Republikę Hel-
wecką. Od 1792, po zajęciu przez Francję
Sabaudii i Nicei, do wojny z Francją przy-
stąpiła także Sardynia. Na początku 1796
Włosi bez trudności powstrzymali wyczer-
panych Francuzów, których siły były roz-
proszone na wielu frontach. Dowództwo
objął wówczas Napoleon Bonaparte (1769--
1821); w swojej pierwszej znakomitej kam-
panii wojennej po trzech tygodniach walk
pokonał Sardyńczyków i zawarł rozejm
w Cherasco. Po zwycięstwach Napoleona
we Włoszech (1796-1797) utworzono w tym
kraju kilka republik. Pod przywództwem
cara Rosji powstała druga koalicja przeciw
Francji, w skład której weszły Rosja, Wielka
Brytania, Austria, Portugalia, Neapol i Tur-
cja (patrz KOALICJI DRUGIEJ WOJNA ms-isoi).
Nieporozumienia między sojusznikami zni-
weczyły początkowe sukcesy koalicji i do-
prowadziły do katastrofalnej klęski w Szwaj-
carii i do wycofania się Rosji z działań
wojennych. W 1800 Napoleon, wówczas
pierwszy konsul, zawarł z Turcją konwencję
w El-Arisz i wycofał się z Egiptu (w 1798
flotę francuską rozbili Brytyjczycy pod
dowództwem Horatio Nelsona [1758--
1895] w bitwie pod Aboukirem). Klęski
zadane Austriakom przez Napoleona pod
Marengo i Jeana Yictora Moreau
(1763-1813) pod Hohenlinden złamały
ich opór i w lutym 1801 Austria wycofała
się z wojny. Dzięki przewadze swej floty
Wielka Brytania nadal odnosiła zwycięstwa
na morzu, przede wszystkim na Morzu
Śródziemnym. W 1800 Brytyjczycy odbili
Maltę, zdobytą przez Napoleona w 1798;
Wielka Brytania zaangażowana w nowy
konflikt z Danią, zgodziła się w 1802
na traktat w Amiens. Francja odzyskała
kolonie w zamian za zgodę na wycofanie
się z Państwa Kościelnego i Sycylii. Patrz
także NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis; PO-
MARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA isoi;
SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798.
WORSKLA , BITWA NAD WORSKLĄ 1399.
Wielki książę litewski Witold (1350-1430)
w 1395 udzielił schronienia Tochtamyszo-
wi (zm. 1406), najpotężniejszemu przeciw-
nikowi Timura Lenka w tym regionie,
który uciekł z pola bitwy nad rzeką Terek
(patrz TIMURA WOJNA z TOCHTAMYSZEM DRUGA
1390-1395). Chan Złotej Ordy Timur Kutłuk
zażądał wydania Tochtamysza, ale Witold
odmówił i przygotował przeciw niemu
wyprawę. Witold wyruszył z Kijowa na
czele armii składającej się z Litwinów,
Polaków i 500 (rzekomo) rycerzy
krzyżackich. 12 sierpnia 1399 doszło do
bitwy nad rzeką Worsklą z siłami Timura
Kutłuka. Tatarzy pozorną ucieczką wywa-
bili wojska Witolda zza rzeki. Gdy ruszyło
ono w pogoń, Tatarzy otoczyli je. Doszło
do wielkiej klęski, w której zginęła znacz-
na część armii Witolda, on sam uszedł.
Timur Kutłuk ściągnął okup z Kijowa
i rozpuścił czambuły po Kijowszczyźnie
i Wołyniu. Wyprawa ta odbudowała auto-
rytet Złotej Ordy. Witold walczył w bitwie
pod Grunwaldem w 1410, gdzie brał
udział w zwycięstwie nad Krzyżakami
(patrz KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA z POLSKĄ i
wszelkie kroki pojednawcze. Maria i jej
WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1410—1411). mąż, Wilhelm Orański (1650-1702), wylą -
dowali wraz z armią holenderską w Devon-
WRZEŚNIOWE MASAKRY 1792.Po shire (Anglia), zgromadzili wielu zwolen -
pozbawieniu króla Francji Ludwika XVI ników i wyruszyli naprzeciw wojskom -Ja
(1754-1793) władzy i uwięzieniu rodziny kuba w Salisbury. Jakub uciekł. Ujęto go
królewskiej (patrzFRANCUSKA REWOLUCJA 1789- w Kent, sprowadzono do Londynu, w końcu
1792) wielu Francuzów było przekona nych, że pozwolono mu wyjechać do Francji, dokąd
przebywający w więzieniach rojali- ści dostał się na brudnej rybackiej łodzi. Kon -
planują powstanie i organizują kontr - went (parlament) ogłosił w 1689 bezkrólewie
rewolucyjny spisek. Radykałowie domagali i ofiarował tron Wilhelmowi i Marii, którzy
się wyroków śmierci dla wszystkich kon - stanęli na czele rządu tymczasowego. Byli
spiratorów. 2 września 1792 grupa uzbrojo - to pierwsi władcy mianowani przez par -
nych paryżan zaatakowała i zabiła więźniów lament. Z wyjątkiem jakobitów (patrz JAKO-
przewożonych z jednego więzienia do -in BITÓW POWSTANIE 1689-1690) wszyscy w kró -
nego. Tłum wdarł się „spontanicznie" do lestwie brytyjskim gloryfikowali tę wspa -
więzień w Paryżu, Lyonie, Orleanie, Reims niałą (i bezkrwawą) rewolucję. Patrz także
oraz w innych miejscowościach i uprowadził IRLANDZKAWOJNA 1689-1691.
więźniów; po pośpiesznych procesach sądo -
wych dokonywano natychmiastowych -eg W Y A TT A R EB E L IA 1554. W Styczniu 1554
zekucji. W ciągu pięciu dni zginęło około wielu Anglików zaskoczyła wiadomość o -za
1200 więźniów; ich śmierć stała się poli - ręczynach królowej Marii (1516-1558) i kró la
tycznym argumentem dla różnych ugrupo - Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Chcąc
wań walczących o władzę we Francji. uniknąć uzależnienia Anglii od Hiszpanii,
kilku angielskich panów zamierzało podnieść
W SP A N IA Ł A R E W O L U C J A K1688.
ró l A ng
- bunt, pozbawić Marię tronu i osadzić na nim
lii, Szkocji i Irlandii Jakub II (1633-1701) Elżbietę I (1533-1603). Francja pomagała im
krwawo stłumił MONMOUTHA POWS - w ich planach, obiecała wojsko, ale rozpuściła
TANIE, mordując uczestników rebelii, a -na wiadomość o buncie, którego termin ustalono
stępnie powołał Krwawy Sąd, który skazał na marzec 1554. Maria niezwłocznie uwięziła
na śmierć przez powieszenie około 300 głównych spiskowców, zmuszając tym pozo -
powstańców, a około 1000 na chłostę, grzyw - stałego na wolności ich przywódcę, sir Tho-
nę lub deportację na Barbados. Otwarcie masa Wyatta (1521P-1554), syna poety i dyp -
mówił o zamiarach zalegalizowania katoli - lomaty sir Thomasa Wyatta (l503?-1542), do
cyzmu w Anglii, zorganizował stałą armię, rozpoczęcia działań w lutym. Nie uzyskawszy
w której znalazło się wielu katolickich pomocy z Francji, wyruszył z Kentu, gdy nie
oficerów, mianował katolickich urzędników, udało mu się zdobyć Londynu, kapitulował.
odroczył parlament nie stosujący się do Wyatt w swoich zeznaniach oczyścił Elżbietę
jego woli i aresztował biskupów anglikańs - z podejrzeń o udział w buncie, stanął przed
kich, którzy zaprotestowali przeciw królew - sądem i został powieszony za zdradę stanu,
skiej Deklaracji Pobłażliwości zawieszającej podobnie jak kilku innych głównych spisko -
prawa skierowane przeciw katolikom i de- wców.
sydentom, tj. protestantom nieanglikanom.
W całym kraju panował niepokój. Zawiąza - W Y O M IN G Y A L L E Y , M A S A K R A W W Y O M IN G
no spisek, którego celem było sprowadzenie YALLEY 1778. W czasie AMERYKAŃ -
z Holandii córki Jakuba, Marii (1662-1694) SKIEJ REWOLUCJI w 1778 Anglicy nasi -
wyznania protestanckiego; gdy król dowie - lili ataki na przygraniczne osady. Pułkownik
dział się o spisku, było już za późno na John Butler (1728-1796) poprowadził 1000
torysowskich kawalerzystów i sprzymierzo-
nych Indian Irokezów na Wyoming Yalley
w Pensylwanii, gdzie powstało przeciw nie-
mu 5000 mieszkańców. 3 lipca 1778 żoł-
nierze Butlera przypuścili szturm na tam-
tejszy garnizon amerykański, który poddał
się po krótkiej walce. Zabito około 360
mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy schronili
się w forcie, inni uciekli do lasu i wkrótce
zmarli tam z głodu i wyczerpania. Wódz
armii amerykańskiej Generał Jerzy Waszyn-
gton był tak oburzony tą „ponad miarę
okropnością rewolucji", że posłał tam wojs-
ko amerykańskie, które pokonało torysow-
skich żołnierzy w 1779. Patrz także CHERRY
YALLEY, MASAKRA w CHERRY YALLEY 1778.
X,Y
X A Q U IX A G U A N A , B IT W A P O D X A Q U IX choć
A G U -kilka plemion pozostało nadal poza
ANĄ 1548. Król Hiszpanii wysłał do Peru jego granicami. Kamajakan uciekł do
swego przedstawiciela Pedra de la Gąsce Kanady, 24 wodzów schwytano i powieszono
(1485P-1567?); Gasca miał tam przywrócić lub rozstrzelano. Indianie Yakima zamieszkali w
władzę monarszą i położyć kres wojnie rezerwacie na południe od obecnego miasta
domowej (patrz HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE w Yakima.
PERU 1537-1548). Gonzalo Pizarro (l506?-1548),
który obwołał się gubernatorem Limy YAMIADY GWARDII BUNT. Patrz SYJAMSKA
(Peru), poprowadził własnych żołnierzy W O J N AD O M O W 1A 6 1 0 -1 0 1 2 .
przeciw Gąsce, wspieranemu zarówno przez
Hiszpanów, jak i przez Indian YAMASEE INDIAN WOJNA 1715-
zniechęconych brutalnością rządów Pizarra. 1716. Do
Przeciwnicy spotkali się pod Xaquixaguaną 1687 Indianie Yamasee mieszkali w
(Jaąuijahuaną) 5 lub 9 kwietnia 1548. północnej Florydzie i południowej Georgii.
Zginęło 45 ludzi Pizarra, reszta poddała się W 1687 podnieśli bunt przeciw
(Gasca stracił tylko jednego żołnierza). hiszpańskiemu panowaniu i uciekli na
Pizarra ujęto i wkrótce potem stracono. W północ do południowo--wschodniej części
ten sposób władza królewska w Peru została obecnej Karoliny Południowej, gdzie
częściowo przywrócona. nawiązali przyjazne stosunki z angielskimi
kolonistami. Gdy na ich ziemie zaczęli
YAKIM A INDIAN W OJNY 1855-1858. India- wdzierać się handlarze futer i osadnicy,
nie Yakima żyli nad rzekami Kolumbia i zmienili swoje nastawienie; 15 kwietnia 1715
Yakima na Terytorium Waszyngton, na zabili dziewięćdziesięciu białych handlarzy
ziemiach, które chcieli zaludnić osadnicy i oraz ich rodziny. Oburzeni koloniści
górnicy. Przedstawiciele władz USA z wystąpili przeciw Indianom, nie
dużymi trudnościami wynegocjowali dysponowali jednak wystarczającymi
porozumienie z Indianami Yakima i 13 innymi siłami, Indian Yamasee wspierały inne
plemionami; Indianie zrzekli się swoich plemiona. Biali zburzyli i spalili obozowisko
ziem i zgodzili się zamieszkać w jednym, Indian nad rzeką Savannah, natomiast
dużym rezerwacie. Kilka plemion Indianie ograbili angielskie plantacje i
postanowiło przeciwstawić się placówki handlowe. Po otrzymaniu
przeprowadzce i zjednoczyło się pod posiłków z sąsiednich kolonii Anglicy
przywództwem wodza Indian Yakima, Kama- pokonali Indian, którzy uciekli na południe,
jakana. Siły indiańskie walczyły z na Florydę, a ponieważ Hiszpanie byli
powodzeniem i na trzy lata wyparły wojska wrogami Anglików, Indianie zawarli z nimi
USA z tych terenów. Za przykładem Indian przymierze. W 1727 Anglicy zaatakowali
Yakima bunt podnieśli również inni wieś indiańską w pobliżu St. Augustine
Indianie z tego terytorium; doszło do wielu (Floryda), a w 1733 plemię Yamasee
potyczek, napadów i bitew. W końcu zostało wymordowane w wojnie z
Indianie ponieśli decydującą porażkę w Indianami z plemienia Krików.
bitwie Czterech Jezior (wrzesień 1858), po
czym przenieśli się do rezerwatu, YEN BAI POWSTANIE. Patrz WIETNAMSKIE
P O W ST A N 1
IA93 0-1 93 1.

ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883.
Czarni niewolnicy, zwani zandżami,
wykorzystali osłabienie kalifatu w czasie
MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ
861-870 i, pragnąc uzyskać wolność,
wszczęli bunt w południowej Mezopotamii.
Wojska muzułmańskie wysłane przez kalifa
z dynastii Abbasydów, Al-Mutamida (zm.
892), walczyły z zandżami niemal przez 15
lat. Powstańcy grabili i mordowali w całym
regionie i doprowadzili do całkowitego
upadku handlu, zwyciężyła ich dopiero
armia pod wodzą brata kalifa, Al-
Muwaffaka.
ZANZIBARSKIE POWSTANIE 1964. W
1963 Wielka Brytania przyznała
niepodległość wyspie Zanzibar (razem z
pobliską wyspą Pemba). Władza w kraju
spoczywała w rękach dwóch partii
politycznych zdominowanych przez
Arabów, na czele państwa stał sułtan
arabski. 12 stycznia 1964 lewicowi
nacjonaliści afrykańcy przeprowadzili
zamach stanu i obalili rząd; część
zamachowców przeszła szkolenie w
komunistycznych Chinach. Nowy rząd,
kierowany przez Partię Afroszyrazyj-ską
(jej stronnikami byli czarni Afrykanie),
proklamował republikę ludową, zdelegalizo-
wał partie arabskie, uwięził tysiące Arabów,
konfiskując ich majątek; sułtan został
wysłany emigrację. Rząd zapoczątkował
reformę rolną i podjął kroki zmierzające do
zniesienia przywilejów klasowych. W celu
wzmocnienia i ustabilizowania gospodarki
Zanzibar połączył się w 1964 z Tanganiką
tworząc Zjednoczoną Republikę Tanzanii
pod kierunkiem prezydenta Juliusa Nyerere
(ur. 1922).
ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA W
ZATOCE ŚWIŃ 1961. Po zdobyciu
władzy na Kubie w 1959
z
przez Fidela Castro (ur. 1926) i jego
zwolenników (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA
1950--1959) wielu Kubańczyków uciekło z
wyspy, większość do Stanów
Zjednoczonych. Gdy komunistyczny rząd
Castro skonfiskował własność prywatną i
nawiązał bliskie stosunki ze Związkiem
Radzieckim, Stany Zjednoczone nałożyły
embargo na eksport do Kuby (z wyjątkiem
żywności i lekarstw) i zerwały stosunki
dyplomatyczne (1960--1961). Kubańscy
uchodźcy, przeciwnicy rządów Castro,
domagali się, by Stany Zjednoczone
poparły inwazję na Kubę mającą na celu
obalenie rządu Castro. Już na początku
1960 amerykańska Centralna Agencja
Wywiadowcza (CIA) zaczęła szkolić w
Gwatemali armię uchodźców. 17 kwietnia
1961 około 1400 uchodźców dokonało
najazdu na południową część Kuby w Bahia
de los Cochinos (Zatoka Świń), ale już po
trzech dniach zostali całkowicie rozbici
przez armię kubańską; większość
uczestników inwazji została zabita lub
wzięta do niewoli. Niepowodzenie tej akcji
przypisywano decyzji prezydenta USA
Johna F. Kennedy'ego (1917-1963), który w
ostatniej chwili postanowił wycofać wspar-
cie lotnictwa morskiego. Dokładniejsze
badania ujawniły jednak, że rzekomo tajny
plan CIA był publiczną tajemnicą, opierał
się na błędnych informacjach wywiadu, był
źle opracowany i na dodatek źle
zrealizowany. Nieudana inwazja pogłębiła i
tak wrogie stosunki między Kubą a Stanami
Zjednoczonymi oraz pociągnęła za sobą
dodatkowe koszty w wysokości 53
milionów dolarów w postaci żywności i
lekarstw (koszty ponieśli prywatni
ofiarodawcy). Był to okup, jakiego zażądał
Castro za uwolnienie pozostałych przy
życiu 1113 uczestników inwazji (1962-
1965).
ZEBRZYDOWSKIEGO ROKOSZ 1606-
1607.
Król Polski Zygmunt III Waza (1566--
1632) wzbudził niechęć swoich poddanych
dążeniem do objęcia szwedzkiego tronu,
jawnym antykatolickim nastawieniem,
proaustriacką polityką i próbami
wprowadzenia zmian ustrojowych, mają-
cych na celu zwiększenie zakresu władzy
królewskiej kosztem sejmu. Obrońcy „złotej
wolności" wszczęli otwarty bunt w 1606.
Szlachta polska pod wodzą Mikołaja Ze-
brzydowskiego, wojewody krakowskiego,
zaprotestowała przeciw decyzji Zygmunta
w sprawie powołania stałej armii podporzą-
dkowanej królowi oraz zniesienia zasady
jednomyślności sejmu. Zebrzydowski i jego
stronnicy wysunęli wiele żądań, które król
odrzucił. Rokoszanie pustoszyli kraj. Do
Stężycy i Lublina zwołali w 1606 zjazdy
szlacheckie, na których wysuwano postulat
detronizacji króla. W bitwie pod Guzowem
6 lipca 1607 wojska królewskie rozgromiły
siły rokoszan. Mimo tej klęski Zygmunt III
musiał pogodzić się z rokoszanami. Na
sejmie w 1609 uczestnikom rokoszu przy-
znano amnestię. Król zaprzysiągł ponownie
artykuły henrykowskie (zasady określające
ustrój Rzeczpospolitej, przyznające szerokie
uprawnienia szlachcie, a ograniczające wła-
dzę królewską).
ZEEBRUGCE, RAJD NA
ZEEBRUGGE 1918.
Po inwazji wojsk niemieckich na Belgię na
początku WOJNY ŚWIATOWEJ I, Niemcy
przekształcili port Zeebrugge w bazę okrę-
tów podwodnych polujących na żeglugę
aliancką na Morzu Północnym i Oceanie
Atlantyckim. W nocy 22-23 kwietnia 1918
jednostki brytyjskiej floty pod dowództwem
sir Rogera J. B. Keyesa (1872-1945) doko-
nały śmiałego ataku na port, zatopiły w ka-
nale portowym trzy stare krążowniki wypeł-
nione cementem, wyłączając tamtejsze pod-
wodne z operacji wojennych, następnego
dnia udało się jednak trzem z nich wyjść w
morze. Przeprowadzony równocześnie
podobny atak na belgijski port, Ostendę,
zakończył się niepowodzeniem. 9-10 maja
1918 Keyes i jego marynarze powtórzyli
operację w Ostendzie i zablokowali wejście
do portu, zatapiając u wejścia krążownik.
ZIMOWA WOJNA. Patrz ROSYJSKO-
FIŃSKA WOJNA 1939-1940.
ZJEDNOCZONYCH
IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798.
Irlandzcy nacjonaliści katoliccy, znani jako
Towarzystwo Zjednoczonych
Irlandczyków, dążąc do uzyskania niepod-
ległości, z inspiracji Theobalda Wolfe'a
Tone'a (1763-1798), Jamesa Nappera Tan-
dy'ego (1740-1803) i innych działaczy
wzniecili powstanie przeciw rządom brytyj-
skich protestantów. Wojska brytyjskie Ge-
rarda Lake'a (1744-1808) uzyskały przewa-
gę i pokonały powstańców; wielu z nich
aresztowano. Rozgniewany, uzbrojony tłum
Irlandczyków podniósł bunt i opanował
hrabstwo Wexford; rebelianci zostali zmu-
szeni do kapitulacji w bitwie pod Yinegar
Hill 21 czerwca 1798. Płynąca z pomocą
walczącym Irlandczykom francuska ekspe-
dycja wojskowa pod wodzą Tone'a została
zatrzymana w drodze i pokonana przez
eskadrę brytyjską u Lough Swilly w hrab-
stwie Donegal; Tonę, ujęty, sądzony przez
sąd wojenny za zdradę i skazany na śmierć
przez powieszenie, popełnił samobójstwo w
więzieniu. Powstanie załamało się, a w
1801 w wyniku unii Wielkiej Brytanii i
Irlandii powstało Zjednoczone Królestwo.
ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA
WOJNA 1359--1381. Dżuczi (zm. 1227),
najstarszy syn Czyngis-chana (1167P-
1227), został władcą mongolskiego
terytorium rozciągającego się na północny
zachód od Morza Kaspijskiego, znanego w
historii jako chanat kipczacki lub Złota
Orda. Ostatni mongolski następca
Dżucziego zmarł w 1359, a wówczas
terytoria te stały się przedmiotem sporów i
wojen. Władzę usiłowali zdobyć dwaj
niemongolscy wodzowie: Mamaj (Mamak;
zm. 1380) i Urus (zm. 1380). Timur
(Tamerlan; 1336--1405) chciał uzyskać tron
dla swego faworyta Tochtamysza (zm.
1406), zdradziec-
kiego wodza Mamaja, i w 1377 ogłosił go
chanem. Mamaj jednak nadal sprawował
władzę. Po jego klęsce w walce z Dymitrem
Dońskim (1350-1389), księciem moskiews-
kim (odmówił płacenia Mongołom daniny),
wodzem w pierwszej zwycięskiej bitwie
Rusi z Mongołami na Kulikowym Polu w
1380, Tochtamysz zaatakował Mamaja i
pokonał go. Mamaj i Urus zmarli, władcą
został Tochtamysz (1380-1381). W 1382
zdobył Moskwę i ponownie narzucił Rusi
mongolskie jarzmo, pustosząc kraj na
modłę swoich poprzedników. Jako
zwycięzca zapomniał o posłuszeństwie
względem swojego protektora; w ciągu
dziesięciu lat Timur prowadził z nim dwie
wojny (patrz TIMURA WOJNY z TOCHTAMYSZEM).
ZŁOTEJ ORDY l IL-CHANÓW
WOJNA DOMOWA 1261-1262. Wielkie
zgromadzenie mongolskie (kurułtaj)
zwołane przez Aryga Bógego (zm. 1266),
który ogłosił się wielkim chanem,
doprowadziło do konfliktu między jego
bratem Hulagu (zm. 1265), władcą Persji,
założycielem dynastii Il-chanów a Be-rkem
(zm. 1266), chanem Złotej Ordy (chanat
kipczacki w zachodniej części imperium
mongolskiego), przyśpieszając MONGOL-
SKĄ WOJNĘ DOMOWĄ 1260-1264. Przy-
czyną konfliktu były interwencje Aryga
Bógego w sprawy Białej Ordy (chanat mon-
golski rozciągający się na północ od Morza
Aralskiego). Hulagu dowodził działaniami
przeciw faworytowi Aryga Bógego, a
Berke, muzułmanin, rozgniewany na
Hulagu (patrz MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU
ABBASYDÓW 1255-1260), podpisał
porozumienie z wrogami Il-chanów,
mameluckimi Turkami. Siły Hulagu
wyruszyły na północ, zwyciężyły dzięki
zaskoczeniu armię Berkego, ale potem po-
niosły klęskę, gdy wielu żołnierzy utonęło w
czasie przeprawy po pękającym lodzie na
rzece Terek. Hulagu wycofał się, a później
zawarł korzystne politycznie małżeństwo:
poślubił księżniczkę z Bizancjum, stałego
przeciwnika muzułmanów. Wrogość między
chanatami trwała aż do końca dynastii Il-
chanów w 1335; TIMURA NAJAZD NA
RUŚ była kontynuacją starej rywalizacji
kipczacko-perskiej.
ZULUSKA WOJNA 1879. Po aneksji w
1877 państwa Burów (Holendrzy) w
Transwalu Anglicy przejęli również
długotrwały spór graniczny z Zulusami,
ludem z Afryki południowej, posługującym
się językiem bantu (patrz BLOOD RIYER, BITWA
NAD BLOOD RIYER 1838). Gdy król Cetewayo
(1836?--1884) zignorował żądania
Anglików i nie uznał ich faktycznej
władzy, generał Frede-ric A. Thesiger
(1827-1905), baron Chelms-ford, najechał
Zululand. Zulusi, uzbrojeni jedynie w
dzidy, walczyli zaciekle; pokonali
Anglików pod Isandhlwana 22 stycznia
1879 i stawili wytrwały opór w innych
starciach, zwłaszcza pod Eshowe i
Kambulą. W kwiet-niu-maju 1879 nadeszły
posiłki brytyjskie. Wkrótce potem w czasie
wyprawy zwiadowczej wpadł w zuluską
zasadzkę i zginął Louis J. J. Bonaparte
(1856-1879), syn byłego cesarza Francji
Napoleona III (1808-1873), ochotnik w
armii brytyjskiej. Wojna stała się
problemem międzynarodowym. 4 lipca
1879 wojska brytyjskie pod dowództwem
generała Gameta J. Wolseleya (1833-1913)
wywalczyły decydujące zwycięstwo pod
Ulandi, które złamało potęgę Zulusów.
Cetewayo uciekł, ale ujęto go w sierpniu i
zawarł pokój. Chcąc położyć kres nadal
wybuchającym powstaniom Zulusów,
Wielka Brytania dokonała w 1887 aneksji
Zululandu. Patrz także BURÓW WOJNA
PIERWSZA isso-issi.
ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1817-
1819.
Zulusi byli małym plemieniem, które przy-
wędrowało na wschodnią część wyżyny
obecnej Republiki Południowej Afryki; stali
się silną grupą plemienną głównie dzięki
wysiłkom ambitnego wodza Czaki (ok.
1787--1828). Czaka, poróżniony z ojcem
(który był wodzem Zulusów), został
wojownikiem w plemieniu Mtetwa. Po
śmierci ojca Czaki (1816) przywódca ludu
Mtetwa, Dingiswayo (zm. 1817), pomógł
Czace zostać wodzem Zulusów. Obaj
wodzowie byli bliskimi przy-
jaciółmi, a ich wojownicy walczyli razem
przeciw wspólnym wrogom, jak np. przeciw
Ndwandwe pod wodzą Zwide (zm. 1819).
Gdy Zwide zamordował Dingiswayo, lud
Mtetwe oddal się pod władzę Czaki i
przyjął nazwę jego plemienia. Czaka
zrewolucjonizował tradycyjne metody
walki; wprowadził do uzbrojenia assegai -
lekki oszczep, sformował zdyscyplinowane
oddziały wojowników, które walczyły w
zwartym szeregu osłanianym przez duże
tarcze ze skóry wołu. W 1819 w bitwie koło
wzgórza Gąokoli dzięki przyjętej taktyce
jego oddziały odniosły zwycięstwo nad
przeważającymi siłami Ndwandwe; Zwide
poległ w walce. Większość Ndandwe
opuściła te tereny i przeniosła się na północ;
Czaka został panem Zululandu. Czaka
rozpoczął Mfecane („rozbijanie") - wojny
plemion, które doprowadziły na początku
lat dwudziestych XIX w. do dewastacji tego
regionu, ale pozwoliły Czace stworzyć
militarne imperium Zulu-sów i poszerzyć
zasięg władzy, zwłaszcza na obszar
dzisiejszego Natalu. Wojownicy zu-luscy
pokonali tamtejsze plemiona i wymordowali
wielu ich członków.
ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1856.
Król Zulusów Umpanda (zm. 1872) był
władcą nieudolnym, ale miał dwóch
ambitnych synów, Cetewayo (1836P-1884)
i Mbulazi (zm. 1856), którzy pragnęli zająć
miejsce ojca. Rywalizacja i walka między
nimi za-
kończyła się wojną domową w Zululandzie,
w obecnej Republice Południowej Afryki.
Oddziały pod dowództwem Cetewayo w
bitwie nad rzeką Tugelą pokonało
zdecydowanie wojowników prowadzonych
przez Mbulazi. Mbulazi i wszyscy jego
stronnicy, którzy nie zginęli w bitwie,
zostali ujęci i straceni. Cetewayo został
władcą, choć jego ojciec żył jeszcze 16 lat.
ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1883-
1884.
Po klęsce, jaka go spotkała w ZULUSKIEJ
WOJNIE z Anglikami (1879), Cetewayo
(l836?-1884) ukrywał się, został w końcu
ujęty i uwięziony. Przebywając w więzieniu
zachowywał się tak godnie, że Anglicy na
początku 1883 pozwolili mu wrócić do
Zululandu. Po powrocie stwierdził, że w
czasie jego nieobecności władzę zyskał
Zibelu (zm. 1884?), który zaskarbił sobie
lojalność wielu Zulusów. Z miejsca doszło
do walki między stronikami Cetewayo i
Zibelu. Po roku walki Cetewayo zginął, a
na tron wstąpił jego syn, Dinizulu (zm. po
1889). Dinizulu ubiegał się o pomoc
białych w zamian za ziemie w północnym
Natalu. Pomoc białych zmieniła bieg walki;
Dinizulu odniósł zwycięstwo. Wkrótce
jednak Dinizulu popadł w konflikt z
Europejczykami i przeciwstawił się
wkraczaniu białych na jego teren. W 1889
został zaaresztowany i zesłany na Wyspę
Świętej Heleny w południowej części
Oceanu Atlantyckiego.

ŻAKERIA 1358. Francuscy chłopi w
czasie STULETNIEJ WOJNY uciskami byli
i przez żołnierzy angielskich, i przez włas-
nych panów. Ich domy zostały zniszczone, a
oni mogli pracować tylko wtedy, gdy nad
ich bezpieczeństwem czuwała straż. Na noc
chronili się w pieczarach, na bagnach i w la-
sach. Żołnierze, grożąc im śmiercią, żądali
od nich pieniędzy i jedzenia, panowie do-
magali się zboża i bydła, gdyż musieli odbić
sobie straty spowodowane przez dżumę.
Żakeria, czyli powstanie chłopów francus-
kich albo inaczej powstanie Jacques'a czy
Jacques'a Bonhomme'a (pogardliwe prze-
zwisko, które szlachta nadała chłopom),
zaczęła się w pobliżu Beauvais, na północ
od Paryża, w maju 1358; chłopi pod wodzą
Guillaume'a Cale'a (zm. 1358) w imię spra-
wiedliwości plądrowali okolicę, palili zamki
i mordowali szlachtę. Przyłączyli się do
powstańców paryskich pod wodzą Etienne'a
Marcela (zm. 1358), który chciał obalić
króla Francji Karola V (1338-1380). Po
zgnieceniu powstania w Paryżu Marcel zo-
stał zamordowany. Szlachta pod dowó-
dztwem między innymi Karola II z Nawarry
(1332-1387) przeprowadziła krwawą pacy-
fikację, zabito wielu chłopów, pojmano i
stracono ich przywódców, dokonywano
rzezi rozproszonych powstańców. Patrz tak-
że CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1415.
ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE
184-ok. 204. W II w. we wschodniej części
Chin wielu wyznawców mistycznego
taoizmu, którego założycielem był Lao-Tzu
Laozi (ok. 604-531 p.n.e.), wierzyło w
możliwość uzdrowienia za pomocą magii i
wiary. Na
z
•
czele jednej z sekt taoistycznych, Tai Ping
Tao, stał Czang Czo (zm. 184) oraz jego
dwaj bracia. Wyznawcy tej sekty nosili
żółte nakrycia głowy wyrażające ich więź z
„ziemią" (filozofia chińska zakładała, że
świat zmienia się pod wpływem pięciu
podstawowych sił: wody, ognia, metalu,
drewna i ziemi). W 184 wylała Rzeka Żółta
(Huang--Ho) i chłopi musieli opuścić swoje
gospodarstwa. Powszechne niezadowolenie
pogłębiły ponadto epidemie. W tej sytuacji
hasła sekty Żółtych Turbanów przynosiły
pociechę i pokój religijny. Czang Czo
stanął na czele otwartego buntu przeciw
dynastii Hań, kojarzonej z siłą czerwonego
„ognia" i zachłannymi eunuchami,
sprawcami śmierci wielu uczonych, którzy
występowali przeciw władzy eunuchów.
Czang Czo zginął, jednak powstanie
rozprzestrzeniało się i ogarnęło wschodnie
wybrzeże oraz północną i zachodnią część
Chin. W 188 w zbrojnym powstaniu brało
udział rzekomo 400 tysięcy ludzi, którzy
zwyciężyli wielką i lepiej od nich uzbrojoną
armię cesarską. Powstanie Żółtych
Turbanów zostało w końcu okrutnie
zdławione, ale osłabiło dynastię Hań i
przyśpieszyło jej upadek (221). Patrz także
PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215.
ŻYDOWSKIE POWSTANIE 66-73. W
Palestynie w I w. występowało żydowskie
ugrupowanie zelotów dążące do
wyzwolenia z niewoli rzymskiej.
Zachłanny prokurator Judei, Gesjusz Florus
z powodu sporu w Cezarei, stolicy Judei,
zażądał, by świątynia w Jerozolimie
zapłaciła wysoką grzywnę. Po odmowie
udał się do Jerozolimy, gdzie spotkał się z
dużą delegacją Żydów protes-
tujących przeciw jego łupiestwu. Florus
wpadł w gniew, przerwał spotkanie i roz-
kazał stracić około 3600 mieszkańców Jero-
zolimy. Wybuchło powstanie przeciw Rzy-
mianom i rozszerzyło się szybko na całą
żydowską Palestynę. Zeloci zdobyli nad-
graniczne fortece, w tym również Masadę
(66), której heroiczna obrona trwała aż do
73 (patrz MASADY OBLĘŻENIE 72-73). Legat
rzymski w Syrii Cestiusz Gallus na czele 30
tysięcy żołnierzy wtargnął do Palestyny.
Obiegł Jerozolimę, główną siedzibę
zelotów. Zdobył Beretę, północne
przedmieście, ale odparty został jego szturm
na świątynię, po czym wycofał się. W
trakcie odwrotu pod Bet-Horson stracił
6000 ludzi, tabory i sprzęt oblężniczy.
Rozgniewany Neron (37-68), cesarz
rzymski, posłał do Palestyny armię (60
tysięcy) pod wodzą Tytusa Fla-wiusza
Wespazjana (9-79) z poleceniem zdławienia
powstania. Wespazjan zaczął podbój
Palestyny od Galilei, obiegł Jotapatę,
najważniejszą fortecę galilejską, której ko-
mendantem był Josef ben Matatia (37-95?);
po 47 dniach forteca padła, a jej dowódca
dostał się do niewoli. Josef zmienił później
nazwisko na Józef Flawiusz i został oficjal-
nym historykiem tej wojny. Jego „Wojna
żydowska" jest jedyną relacją naocznego
świadka tej wojny. Wespazjan,
powściągliwy dowódca, nie chcąc
niepotrzebnego rozlewu krwi, usiłował
prowadzić rokowania w sprawie pokoju, w
końcu jednak zdobył Tybe-riadę, Giszalę i
fortecę Gamalę; w 68 posuwając się w
kierunku Jerozolimy, stosował ostre represje
wobec wielu stawiających opór miast.
Jerozolima osłabiona była wówczas w
wyniku zamieszek wewnętrznych, do
których doszło po pogromie Rzymian i po-
pierających ich Żydów dokonanym przez
zelotów. W imperium rzymskim w 68
doszło
do wojny domowej. Wespazjan musiał
opuścić w 69 Palestynę, by zapewnić sobie
tytuł cesarza. Przekazał armię synowi
Tytusowi (40P-81), który przybył do
Jerozolimy i rozpoczął oblężenie miasta
wiosną 70 (patrz JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70).
ŻYDOWSKIE POWSTANIE 115-117.
W Cy-
renejce (wschodnia Libia), rzymskiej pro-
wincji od 67 p.n.e., mieszkali liczni Grecy i
Żydzi. Żydzi sądzili, że Grecy ich ciemiężą,
potem uznali, że władcy rzymscy jeszcze
gorzej ich traktują niż wcześniej Grecy. W
115 pod wpływem zelotów, zapewne
inspirowanych przez Panów, Żydzi
wszczęli powstanie w mieście Cyrene. Ich
przywódca, Lukuas lub Andreas
wyszydzany był przez Rzymian jako „król
Żydów". W Cyrene Żydzi zabili i poranili
wielu Greków i Rzymian oraz spalili liczne
budynki. W tym samym czasie powstanie
podnieśli Żydzi w Egipcie, na Cyprze, w
Azji Mniejszej, Judei i Mezopotamii (116-
117). Wszędzie dochodziło do przelewu
krwi i grabieży. W Aleksandrii Żydzi na
krótko triumfowali na przedmieściach; w
Salaminie na Cyprze zabili wszystkich
mieszkańców nie będących Żydami, a
miasto złupili. Cesarz rzymski Trajan (53-
117) w 116 wyprawił wojsko, które do 117
rozprawiło się z Żydami. Tłumienie
powstań trwało dłużej niż panowanie
Trajana; do wszystkich miejsc, w których
wybuchały bunty, Rzymianie wysyłali
bezlitosnych zarządców, którzy
utrzymywali pax romana (pokój narzucony
siłą).
ŻYDOWSKIE POWSTANIE 132-135.
Patrz BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135.
ŻYDOWSKIE POWSTANIE 168-143
p.n.e.
Patrz MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e.

A ALMORAWIDOW PODBÓJ
ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750 7
ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI
1992 7 ABD AL-KRIMA POWSTANIE
8 ABD EL-KADERA WOJNA
PIERWSZA, 1832-1834 8 ABISYŃSKO-
WŁOSKIE WOJNY 8 ABU MUSLIMA
POWSTANIE 8 ACHAJSKA WOJNA
146 p.n.e. 8 ACHAJSKO-SPARTAŃSKIE
WOJNY 9 ACZINÓW POWSTANIE
1953-1959 9 ACZINÓW WOJNA 1873-
1907 9 AFGANISTANU I MARATHÓW
WOJNA 1758-
-1761 9
AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1928-
1929 10 AFGAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1979 10 AFGAŃSKA
WOJNA MIĘDZY GHOREMI GHAZNI
1148-1152 10
AFGAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1839-
1842 11 AFGAŃSKIE POWSTANIA
1709-1726 // AFGAŃSKIE POWSTANIE
699-701 12 AFGAŃSKO-PERSKIE
WOJNY 12 AGATOKLESA MASAKRA
317 p.n.e. U AGATOKLESA WOJNA Z
KARTAGINĄ 311-306
p.n.e. 12
AJGOSPOTAMOJ, BITWA U UJŚCIA
405 p.n.e. 12 AJUTTHAJI I CZIANG
MAJU WOJNY 13 ALBAŃSKIE
POWSTANIA 1932, 1935 i 1937 13
ALBAŃSKir POWSTANIE 1910 13
ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 1443-
1478 13 ALBIGENSI, KRUCJATA
PRZECIW ALBIGENSOM
1208-1229 13
ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O
SUKCESJĘ 14 ALEKSANDRA
WIELKIEGO PODBOJE 334-323
p.n.e. 14 ALEKSANDRA WIELKIEGO
WYPRAWA DO INDII
327-325 p.n.e. 1S ALEKSANDRA
WIELKIEGO WYPRAWY WSCHO-
DNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e. 1S
ALGIERSKA WOJNA 1815 15
ALGIERSKA WOJNA 1954-1962 16
ALGIERSKO-FRANCUSKIE WOJNY
1832-1847 16 ALGIERSKO-
MAROKAŃSKA WOJNA 1963-
-1964 16 ALGONKIŃSKO-
HOLENDERSKA WOJNA 1641-
-1645 16 ALMOHADÓW PODBÓJ
ARABSKIEJ HISZPANII
1146-1172 16
Indeks
ARABSKIEJ HISZPANII
1086-1094 17 ALNWICK, BITWA
POD ALNWICK PIERWSZA
1093 17
AMBOŃSKA MASAKRA 1623 18
AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-
1783 18 AMERYKAŃSKA WOJNA
DOMOWA 19 AMERYKAŃSKO-
FRANCUSKA NIE WYPOWIEDZIANA
WOJNA 1798-1800 19 AMFISSEJSKA
WOJNA 19 AMISTAD, BUNT NA
AMISTAD 1839 19 AMRITSAR,
MASAKRA W AMRITSAR 1919 20 AŃ
LUSZANA BUNT 755-763 34
ANASTAZJUSZA II BUNT 720-721 20
ANDERSONA NAPAD 1864 20
ANDREWSA RAJD 1862 20
ANGIELSKA REWOLUCJA 1688 21
ANGIELSKA SUKCESJA, WOJNA O
SUKCESJĘ 21
ANGIELSKA WOJNA DOMOWA
PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646
21 ANGIELSKA WOJNA DOMOWA
1215-1217 21 ANGIELSKA WOJNA
DYNASTYCZNA 1138-
-1154 22 ANGIELSKIE WYPRAWY
DO IRLANDII 1394-
-1399 23
ANGIELSKO-AFGAŃSKIE WOJNY 23
ANGIELSKO-BIRMAŃSKA WOJNA,
PIERWSZA
1824-1826 23
ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY
23 ANGIELSKO-CHIŃSKIE
WOJNY 23 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA W IN-
DIACH 27
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA W
1475 26 ANGIELSKO-FRANCUSKA
WOJNA 1109-1113 23 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1116-1119 24
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1123-1135 24 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1159-1189 24
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1202-1204 25 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1213-1214 25
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1242-1243 25 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1294-1298 25
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1300-1303 25 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1542-1546 25
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1549-1550 26 ANGIELSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1557-1560 26
ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA
1627-1628 26 ANGIELSKO-
HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604 27
ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA
1655-
-1659 27
ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA
1727-1729 27 ANGIELSKO-
HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE
1810-1811 28 ANGIELSKO-
HOLENDERSKA WOJNA W AFRYCE
ZACHODNIEJ 1664-1665 28
ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY
29 ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA
DOMOWA
1916-1921 29 ANGIELSKO-
NORMANDZKA REBELIA 1173-
-1174 29
ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-
1857 30 ANGIELSKO-PORTUGALSKA
„WOJNA" 1612-
-1630 30
ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY 30
ANGIELSKO-SYJAMSKA WOJNA 1687
30 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA
1079-1080 30 ANGIELSKO-SZKOCKA
WOJNA 1214-1216 31 ANGIELSKO-
SZKOCKA WOJNA 1295-1296 31
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-
1328 31 ANGIELSKO-SZKOCKA
WOJNA 1482 31 ANGIELSKO-
SZKOCKA WOJNA 1513 31
ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-
1549 32 ANGIELSKO-SZKOCKA
WOJNA 1559-1560 32 ANGLIA, BITWA
O ANGLIĘ 1940 32 ANGLÓW I
PIKTÓW WOJNA 685 33 ANGOLI
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-
1976 33
ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-
1992 34 ANKARA, BITWA O ANKARĘ
1402 34 ANNAMICKO-CHIŃSKIE
WOJNY 55 AORNOS OBLĘŻENIE 327
p.n.e. 35 APACZÓW I NAWAJÓW
WOJNA 1860-1865 35 APACZÓW
WOJNA 1871-1873 36 APACZÓW
VvOJNA 1876-1886 36 APPENZELI J
WOJNA 1403-1411 36 ARABSKIE
PODBOJE 37 ARABSKIE Pi WSTANIE
W NIEMIECKIEJ AFRYCE
WSCHODNIEJ 1888-1890 37
ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY 37
ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1948-
1949 37 ARABSKO-IZRAELSKA
WOJNA 1956 37 ARABSKO-
IZRAELSKA WOJNA 1967 38
ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973
38 ARAGOŃSKA WOJNA DOMOWA
1347-1348 38 ARAGOŃSKI PODBÓJ
SARDYNII 1323-1326 39 ARAGOŃSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1209-1213 39
ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA
1284-1285 39 ARAGOŃSKO-
GENUEŃSKA WOJNA 1352-1354 39
ARAGOŃSKO-KASTYLIJSKA WOJNA
1109-
-1112 39 ARAGOŃSKO-
NEAPOLITAŃSKA WOJNA 1435-
-1442 40
ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868 40
ARAUKANÓW WOJNY 40 ARBELA,
BITWA POD ARBELĄ 40
ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421
p.n.e. 40 ARDENY, BITWA W
ARDENACH 1944-1945 41 ARDUINA
POWSTANIE 1002 41 ARDUINA
WOJNY 1004-1014 41
ARGENTYNY WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1806-
-1816 41-ARGENTYŃSKA
„BRUDNA WOJNA" 1976-
-1983 42
ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA
1859 42 ARGENTYŃSKA WOJNA
DOMOWA 1861 43 ARGENTYŃSKA
WOJNA DOMOWA 1951-1952 43
ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1951 43
ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955 44
ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 1962-
1963. 43 ARGENTYŃSKO-
BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-
-1828 44
ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA
494 p.n.e. 45 ARIKARA INDIAN
„WOJNA" 1823 45 ARKADYJSKA
WOJNA ok. 471-469 p.n.e. 45 ARMADA
HISZPAŃSKA 45 ARMANIACKO-
BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA
1411-1413 45 AROOSTOOK,
WOJNA W DOLINIE RZEKI
AROOSTOOK 1838-1839 46 ARRABAL,
POWSTANIE 46 ARROW, WOJNA O
ARROW 46 ARTAKSERKSESA
(ARDASZIRA) WOJNA Z RZYMEM 46
ARUNDELA POWSTANIE 1549 46
ASENÓW POWSTANIE 1185-1189 46
ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934 47
ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746
p.n.e. 47 ASYRYJSKIE WOJNY ok.
1200-1032 p.n.e. 47 ASYRYJSKIE
WOJNY ok. 746-609 p.n.e. 48
ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1244-ok. 1200
p.n.e. 47 ASYRYJSKO-HURYCKIE
WOJNY ok. 1350-1245
p.n.e. 49
ASZANTI WOJNA PIERWSZA 1824-
1831 49 ATLANTYK, BITWA O
ATLANTYK 1940-1943 50
AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-
1697 50 AURANGZEBA WOJNY 1636-
1657 51 AURELIANA WOJNA
PRZECIWKO TETRYKOWI
273-274 51 AURELIANA WOJNA
PRZECIWKO ZENOBII 271-
-273 51
AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808
52 AUSTRALIJSKI BUNT
SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804 52
AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-
1849 52 AUSTRIACKA WOJNA
SUKCESYJNA 1740-
-1748 53
AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1756-
1763 54 AUSTRIACKO-PRUSKA
WOJNA 1866 54 AUSTRIACKO-
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 54
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA
WOJNA 1385-
-1388 54
AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA
WOJNA 1460 54 AUSTRIACKO-
SZWAJCARSKA WOJNA 1499 55
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1529-1533 55 AUSTRIACKO-
TURECKA WOJNA 1537-1547 55
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1551-1553 56 AUSTRIACKO-
TURECKA WOJNA 1566 56
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1591-1606 57 AUSTRIACKO-
TURECKA WOJNA 1663-1664 58
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1683-1699 58
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1716-1718 59 AUSTRIACKO-
TURECKA WOJNA 1737-1739 59
AUSTRIACKO-WĘGIERSKA WOJNA
1439-1457 59 AWY I PEGU
CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA 59
AZINCOURT, BITWA POD
AZINOCOURT 1415 59
B CHIŃSKA WOJNA 1765-1769 75
BABERA PODBOJE 1524-1529 60 BABI
JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941
60 BABILONU ZBURZENIE 689 p.n.e.
61 BABILOŃSKA NIEWOLA
JEROZOLIMY 586-538
p.n.e. 61
BACONA BUNT 1676 61 BAGNO,
WALKA NA BAGNIE 1675 61
BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA
Z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1346-
1347 62 BAHMANIDÓW WOJNA
DOMOWA 1490-1512 62
BAKTRYJSKO-PARTYJSKA WOJNA ok.
170-ok. 160
p.n.e. 62 BAKTRYJSKO-
SYRYJSKA WOJNA 208-206
p.n.e. 63
BALDWINA REBELIA 1006-1007 63
BAŁKAŃSKA WOJNA, PIERWSZA
1912-1913 63 BAMIANU ZBURZENIE
PRZEZ MONGOŁÓW
1221 64 BANNOCKBURN, BITWA
POD BANNOCKBURN
1313-1314 64
BANNOKÓW WOJNA 1878 65 BAR
KOCHBY POWSTANIE 132-135 65
BARONÓW ANGIELSKICH BUNT 1387
65 BARONÓW ANGIELSKICH WOJNA
1263-1265 65 BARONÓW SZKOCKICH
BUNT 1488 66 BARRACKPORE, BUNT
SIPAJÓW 1824 66 BASKÓW WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ ok. 1959
66
BASUTO PLEMIENIA WOJNA 1865-
1868 66 BATETELA PLEMIENIA
POWSTANIE 1895-
-1900 67
BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA
1778-1779 67 BAWARSKA WOJNA
1503-1504 67 BEARNEŃSKI ROKOSZ
PIERWSZY 1621-1622 67 BENGALSKO-
BRYTYJSKA WOJNA 1686 68
BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA
1756-1757 68 BENGALSKO-
BRYTYJSKA WOJNA 1763-1765 68
BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1742
69 BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY
69 BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ
69 BHUTANU I WIELKIEJ BRYTANII
WOJNA
1865 69
BIAFRY I NIGERII WOJNA 70
BIAŁEGO LOTOSU BUNT 1796-1804 70
BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945
70 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA
1368-1408 70 BIRMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1408-1417 71 BIRMAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1426-1440 72
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527
72 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA
1535-1546 72 BIRMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1551-1559 72
BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599
73 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA
1740-1752 73 BIRMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1753-1757 73 BIRMAŃSKA
WOJNA PARTYZANCKA 1948-
1981 74
BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY
74 BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA
1438-1446 74 BIRMAŃSKO-CHIŃSKA
WOJNA 1658-1661 74 BIRMAŃSKO-
BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA
1558 75 BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA
WOJNA 1564-1565 75 BIRMAŃSKO-
LAOTAŃSKA WOJNA 1571-1575 75
BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA
1581-1592 76 BIRMAŃSKO-
MANIPURSKA WOJNA 1714-
1749 76
BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA
1755-1758 76 BIRMAŃSKO-
MANIPURSKA WOJNA 1764 76
BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA
1770 76 BIRMAŃSKO-
PORTUGALSKA WOJNA 1613 77
BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY 77
BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA 1639
77 BIZANTYJSKA REBELIA 976-989
77 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA
1094 78 BIZANTYJSKA WOJNA
DOMOWA 1207-1211 78
BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA
1222-1242 78 BIZANTYJSKA WOJNA
DOMOWA 1259 79 BIZANTYJSKA
WOJNA DOMOWA 1321-1328 79
BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA
1341-1347 79 BIZANTYJSKA WOJNA
DOMOWA 1352-1355 79
BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA
595-602 79 BIZANTYJSKO-AWARSKA
WOJNA 603-626 80 BIZANTYJSKO-
BUŁGARSKIE WOJNY 80
BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA
WOJNA 633-
-642 80 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-
-656 80 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-
-679 80 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-
-718 81
BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA
WOJNA 739 81 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-
-752 81 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 778-
-783 81 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-
-798 82 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 803-
-809 82 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-
-841 82 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-
-863 82 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 871-
-885 83 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-
-976 83 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 995-
-999 83 BIZANTYJSKO-
MUZUŁMAŃSKIE WOJNY 1030-
-1035 83
BIZANTYJSKO-NORMANSKIE WOJNY
84 BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA
603-628 84 BIZANTYJSKO-RUSKA
WOJNA 970-972 84 BIZANTYJSKO-
SYCYLIJSKIE WOJNY 84
BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
1048-1049 84 BIZANTYJSKO-
TURECKA WOJNA 1064-1081 84
BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
1110-1117 85 BIZANTYJSKO-
TURECKA WOJNA 1158-1176 85
BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
1302-1326 85 BIZANTYJSKO-
TURECKA WOJNA 1329-1338 85
BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
1359-1399 86 BIZANTYJSKO-
TURECKA WOJNA 1422 86
BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA
1453-1461 86 BLITZKRIEG 1939 86
BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD
RIYER
1838 86
BOADICEI POWSTANIE 60-61 87
BOGOMIŁÓW POWSTANIE 1086-1091
87 BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564
87 BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901
88 BOLIWII WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 88 BOLIWIJSKA
REWOLUCJA NARODOWA 1952 88
BOLIWIJSKA WOJNA PARTYZANCKA
1966-
-1967 89
BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1946 89
BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1971 89
BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917
90 BORDEAUX UPADEK 1453 90
BOSFORTH FIELD, BITWA POD
BOSFORTH
FIELD 1485 90
BOSTOŃSKA MASAKRA 1770 91
BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 1459-
1463 91 BOUNTY, BUNT NA BOUNTY
1789 91 BRABANCKIE POWSTANIE
1789-1790 91 BRASYDASA NAJAZD
424-423 91 BRAZYLIJSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-
-1825 92
BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1930 93
BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1964 93
BRAZYLIJSKIE POWSTANIE 1893-1895
92 BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA
1341-1365 93 BRETOŃSKIE WOJNY
DOMOWE 94 BROWNA NAPAD NA
HARPERS FERRY 1859 94 BRUCE'A
POWSTANIE 1306-1314 94
BRYTYJSKIE WOJNY KOLONIALNE W
AFRYCE
1900-1915 94
BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY
1782 95 BUCHARY I SAMARKANDY
ZDOBYCIE PRZEZ
MONGOŁÓW 1220 95
BUCKINGHAMA REWOLTA 1483
95 BUŁGARSKI BUNT 1040-1041
96 BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA
WOJNA 1261-
-1265 96
BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA
755-772 96 BUŁGARSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 780-783 96
BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA
809-817 96 BUŁGARSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 889-897 97
BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA
913-927 97 BUŁGARSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 981-1018 97
BUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA
895 97 BURGUNDZKO-FRANCUSKIE
WOJNY 97
BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA
WOJNA 500 97 BURGUNDZKO-
FRANKOŃSKA WOJNA 523-
-534 98
BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA
WOJNA 1339 98 BURGUNDZKO-
SZWAJCARSKA WOJNA 1474-
-1477 98
BURÓW POWSTANIE 1914-1915 98
BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881
99 BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-
1839 99 BURUNDYJSKA WOJNA
DOMOWA 1972 100 BUSHIRIEGO
POWSTANIE 1888-1890 100
C
CABOCHE'A BUNT 1413 101
CADE'A BUNT 1450 101
CAMBRI, WOJNA LIGI W CAMBRAI
101
CAMP GRANT, MASAKRA W CAMP
GRANT
1871 101
CASTRO REWOLUCJA 101 CAYITE,
POWSTANIE W CAYITE 1872 102
CEJLOŃSKA REWOLTA 1971 102
CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133
p.n.e. 102 CHACO, WOJNA O CHACO
1932-1935 102 CHAMORRO
PRZEWRÓT 103 CHARLES FORD,
MASAKRA POD CHARLES
FORD 103 CHERRY YALLEY,
MASAKRA W CHERRY YAL-
LEY 1778 103 CHEYY CHASE,
KLĘSKA ANGLIKÓW POD CHE-
VY CHASE 1388 703 CHILE WOJNA
Z KONFEDERACJĄ PERUWIAŃ-
SKO-BOLIWIJSKĄ 104
CHILIJSKA WOJNA DOMOWA 1829-
1830 104 CHILIJSKA WOJNA
DOMOWA 1891 104 CHILIJSKA
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-
-1818 104
CHILIJSKI PRZEWRÓT 1973 105 CHIN
I PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 431-446
705 CHIN I PAŃSTWA CZAMÓW
WOJNA 605 105 CHIN WOJNA Z
KITANAMI 979-1004 105 CHIN
WOJNA Z KOXINGĄ 1646-1662 106
CHIN WOJNA Z NANCZAO 751-774
106 CHIN WOJNA Z TANGUTAMI
PIERWSZA, 990-
-1003 106 CHIN WOJNA Z TURKAMI
WSCHODNIMI 629-
-630 706
CHIN WOJNA Z TURKAMI
ZACHODNIMI PIERWSZA 641-648 707
CHINDITÓW WOJNA 705 CHIŃSKA
REWOLUCJA KULTURALNA 1966-
-1969 708
CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912 707
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1398-
1402 708 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA
1627-1644 709 CHIŃSKA WOJNA
DOMOWA 1674-1681 709 CHIŃSKA
WOJNA DOMOWA 1930-1934 709
CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-
1949 709 CHIŃSKI PODBÓJ NAM
YIETU 111 p.n.e. 770 CHIŃSKIE
POWSTANIA 1865-1881 770
 CHINSKO-ANNAMSKA WOJNA 1057-
1061 777 CHIŃSKO-ANNAMSKA
WOJNA 1075-1079 777 CHINSKO-
ANNAMSKA WOJNA 907-939 111
CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY 111
CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-
1885 112 CHIŃSKO-INDYJSKA
WOJNA 648-649 112 CHIŃSKO-
INDYJSKI SPÓR GRANICZNY 1959-
-1962 112
CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-
1895 112 CHIŃSKO-JAPOŃSKA
WOJNA 1937-1945 113 CHIŃSKO-
KOREAŃSKA WOJNA 610-614 114
CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645-
647 114 CHIŃSKO-KOREAŃSKA
WOJNA 660-668 114 CHIŃSKO-
TYBETAŃSKA WOJNA 1750-1751 114
CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641
114 CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA
763-821 115 CHIŃSKO-WIETNAMSKA
WOJNA 1979 115 CHIOGGIA, WOJNA
O CHIOGGIE 1378-1381 115
CHIYINGTON MASAKRA 116
CHŁOPÓW ANGIELSKICH
POWSTANIE 1381 116 CHŁOPÓW I
KOZAKÓW POWSTANIA 116
CHŁOPÓW RUMUŃSKICH
POWSTANIE 1907 116 CHŁOPÓW
WĘGIERSKICH POWSTANIE 116
CHŁOPSKA WOJNA W NIEMCZECH
1524-
-1525 116
CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI 117
CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-
1654 117 CHORASANU POWSTANIE
806-809 118 CHREMONIDEŃSKA
WOJNA 266-261 p.n.e. 118
CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W
JAPONII 118 CHURRAMITÓW
POWSTANIE 816-838 118 CIOMPÓW
POWSTANIE 1378 119
CLAIRBORNE'A REBELIA 1644-1646
119 COMUNEROS POWSTANIE W
HISZPANII 1520-
-1521 119
COMUNEROS POWSTANIE W NOWEJ
GRANADZIE 1781 119 COMUNEROS
POWSTANIE W PARAGWAJU 1723-
-1735 120
CRECY, BITWA POD CRECY 1346 120
CREEK INDIAN WOJNA 1813-1814 120
CRESAPA WOJNA 1774 120
CROMWELLA KAMPANIA
IRLANDZKA 1649-
-1650 121 CROMWELLA
KAMPANIA SZKOCKA 1650-
-1651 121
CUKIERNICZA WOJNA 1838 727
CULPEPERA REWOLTA 1677-1679 722
CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094
722 CZADU PODBÓJ PRZEZ FRANCJE
1897-1914 722 CZADU WOJNA
DOMOWA 1965-1994 723 f 738 DELHIJSKIEGO SUŁTANATU
CZAMÓW I CHIN WOJNY 723
CZAMÓW I KHMERÓW WOJNY 723
CZAMÓW I WIETNAMCZYKÓW
WOJNY 723 CZAMÓW WOJNA
DOMOWA 1150-1160 723 CZARNA
WOJNA 1804-1830 723 CZARNEGO
JASTRZĘBIA WOJNA 1832 724
CZARNEJ PLAMY WOJNA 1904-1909
124 CZARNEJ SOTNI NAPADY 1906-
1911 124 CZARNOGÓRY I TURCJI
WOJNY 724 CZECH I PALATYNATU
WOJNA 1618-1623 725
CZECHOSŁOWACJA, INWAZJA ZSRR
NA CZECHOSŁOWACJĘ 1968 725
CZECZENIA, KONFLIKT ZBROJNY W
CZECZENII
1994-1996 725
CZEJENÓWI ARAPAHÓW WOJNA
1864-1868 726 CZEJENÓW WOJNA
1878 726 CZEROKEZÓW WOJNA
1760-1762 727 CZERWONYCH BRWI
POWSTANIE 17 n.e. 727 CZESKA
WOJNA DOMOWA 1390-1419 727
CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451
728 CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-
1471 728 CZESKO-POLSKIE WOJNY
728 CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA
1260-1270 728 CZESKO-WĘGIERSKA
WOJNA 1468-1478 729 CZIANG MAJ I
AJUTTHAJI WOJNY 729
CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA
WOJNA
1718-1720 729
CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1227
730 CZYNGIS-CHANA WOJNA Z
PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215
130 CZYNGIS-CHANA WOJNA Z
PAŃSTWEM SI SIA
PIERWSZA 1206-1209 737 CZYNGIS-
CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215 737
Ć
ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-
655 732 ĆALUKJÓW I CO ŁÓW
WOJNY ok. 990-1070 732 ĆALUKJÓW
I PALLAWÓW WOJNY 670-975 733
ĆALUKJÓW I RASZTRAKUTÓW
WOJNY 752,973-
-975 733 ĆALUKJÓW WOJNA
DOMOWA ok. 1156-
-1181 734
ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 1180-
1189 734 ĆALUKJÓW WOJNA
PRZECIW HARSZY 620 734 ĆITRAL,
KAMPANIA W ĆITRALU 1895 735
ĆOLÓW I PANDJÓW WOJNA 910 735
D
D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920
737 DACKEGO WOJNA 1542-1543
736 DACKO-RZYMSKIA WOJNA
PIERWSZA 101-
-102 736 DAHOMEJU I FRANCJI
WOJNA PIERWSZA 1889-
-1890 736
DANII WOJNA Z LUBEKĄ 1501-1512
737 DANII WOJNA Z POŁABIANAMI
1160-1169 737 DARDANELSKA
KAMPANIA 1915 737 DEERFIELD,
MASAKRA W DEERFIELD 1704 738
DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825
NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE
1307-1313 738 DELHIJSKIEGO
SUŁTANATU WOJNY Z DŹAUN-
PUREMok. 1414-1493 739
DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY
Z GHAZNI
I CHÓREM 1208-1228 739
DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY
Z GUDŻA-RATEM I MALWĄ 1299-
1312 140
DEMETRIUSZA WOJNA 239-229
p.n.e. 140 DEWOLUCYJNA WOJNA
1667-1668 140 DIADOCHÓW
WOJNY 323-281 p.n.e. 141
DIONIZJUSZA WOJNA PIERWSZA
398-397
p.n.e. 142
DIPO NEGORO WOJNA 142
DOMINIKANA, POWSTANIE 1844 142
DOMINIKANY WOJNA DOMOWA
1965-1966 142 DOMINIKAŃSKO-
HAITAŃSKI ZATARG 1963 143
DOMOKRĄŻCÓW WOJNA 143
DORÓW NAJAZDY ok. 1120-950 p.n.e.
143 DORRA REWOLTA 1842 144
DOUGLASÓW REBELIA 1455 144
DOZSY POWSTANIE 1514 144
DRAKE'A RAJDY NA WYSPY
KARAIBSKIE 1585-
-1586 145
DRUZÓW I TURKÓW WOJNY
145 DRUZÓW POWSTANIE 1600-
1607 145 DRUZÓW POWSTANIE
1925-1927 145 DUBHA REBELIA
1501 -1503 145 DUNKIERKI
EWAKUACJA 1940 146
DUNMORE'A WOJNA 146
DUNSINANE, BITWA POD
DUNSINANE 1054 146 DUŃSKA
WOJNA DOMOWA 1146-1157 147
DUŃSKA WOJNA Z HANZĄ PIERWSZA
1361-
-1363 147
DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM
1348 147 DUŃSKA WOJNA 1625-1629
146 DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 1219-
1227 147 DUŃSKO-PRUSKA WOJNA
1864 148 DUŃSKO-SZWEDZKA
WOJNA 1497-1500 148 DUŃSKO-
SZWEDZKA WOJNA 1501-1512 148
DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-
1570 149 DUŃSKO-SZWEDZKA
WOJNA 1643-1645 149 DUŃSKO-
SZWEDZKA WOJNA 1675-1679 149
DUPPLIN MOOR, BITWA POD
DUPPLIN MOOR
1332 150
DWÓCH BRACI WOJNA ISO DWÓCH
RÓŻ WOJNY 1455-1485 750
DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O
DZIESIĘCINĘ 1831 151
DZIESIĘCIOLETNIA WOJNA 1868-1878
151 DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW
ODWRÓT 401-
-400 p.n.e. 152
DZIEWIĘCIOLETNIA WOJNA
WCZESNA 152 DŻURDŻENÓW
MONGOLSKICH NAJAZD NA CE-
SARSTWO SUNG 1125-1162 152
DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH
PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122
752
E FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA W
EDWARDA ZAGONY 1355-1356 154
EGIPSKA WOJNA PRZECIW
WAHHABITOM 1811-
-1818 154 EGIPSKO-
SELECYDZKA WOJNA 280-279
p.n.e. 154
EKWADORSKA WOJNA DOMOWA
1830-1834 154 EKWADORSKO-
KOLUMBIJSKA WOJNA 1863 755
EKWADORU WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ /55
EMBOABOW WOJNA 1708-1709 155
EMMETA POWSTANIE 1803 755
ESOPUS, WOJNA O ESOPUS 756
ESTOŃSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1917--1920 756
ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345
757
ETHELBALDA WOJNY 733-750 757
ETHELFRITHA WOJNY 593-616 757
ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA
DO ETIOPII 1867-1868 757
ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 1868-
1872 758
ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877
759
ETIOPSKO-ERYTREJSKA WOJNA
PARTYZANCKA 1961-1993 158
ETIOPSKO-SOMALIJSKA WOJNA
PRZYGRANICZNA 1963-1978 75S
ETIOPSKO-WŁOSKIE WOJNY 759
ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY,
PÓŹNIEJSZE ok. 302-264 p.n.e. 759
ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY,
WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. 160
EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIE 1854
760
F
FALKLANDY/MALWINY, WOJNA O
FALKLANDY 1982 767
FALLEN TIMBERS, BITWA POD
FALLEN TIM-BERS 1794 767
FENIAŃSKIE NAJAZDY 1866, 1870
762
FERRARY WOJNA PRZECIW
PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1512 762
FERRARY WOJNA 1482-1484 762
FETTERMANA MASAKRA 1866 762
FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898
763
FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1899-1902
763
FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE
1969 764
FIŃSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920 164
FLAMMOCKA REBELIA 1497 164
FLORENCJI WOJNA PRZECIW
PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1485-1486
765
FLORENCJI WOJNA PRZECIW
WIELKIEJ KOMPANII 1358-1359 765
FLORENCKA REWOLTA 1343 765
FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA
1351 765
FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA
WOJNA 1397--1402 766
FLORENCKO-PIZAŃSKIE WOJNY
1313-1406 766
FOKASA BUNT 602 766
FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE
MIMS 1813 766
FORCIE WILLIAM HENRY 1757 766
FRANCJA, BITWA O FRANCJĘ 1940
767
FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA
PIERWSZA 1562-1563 767
FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792
168
FRANCUSKA REWOLUCJA 1830 769
FRANCUSKA REWOLUCJA 1848 769
 FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871
777 FRANCUSKA WOJNA W
INDOCHINACH 1858-
-1863 777 FRANCUSKA WOJNA W
INDOCHINACH 1873-
-1874 777 FRANCUSKA WOJNA W
INDOCHINACH 1882-
-1883 772 FRANCUSKA WOJNA W
INDOCHINACH 1946-
-1954 772
FRANCUSKA WOJNA 1635-1648 170
FRANCUSKICH KANADYJCZYKÓW
POWSTANIE
1837 773 FRANCUSKO-
ALGIERSKIE WOJNY 1832-
-1847 773
FRANCUSKO-ANGIELSKIE WOJNY
773 FRANCUSKO-AUSTRIACKA
WOJNA 1477-
-1493 773 FRANCUSKO-
BURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465,
1467-1477 174
FRANCUSKO-CHIŃSKA WOJNA 1883-
1885 174 FRANCUSKO-
FLAMANDZKA WOJNA 1300-
-1303 774 FRANCUSKO-
HISZPAŃSKA WOJNA 1547-
-1559 774 FRANCUSKO-
HISZPAŃSKA WOJNA 1648-
-1659 774
FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA
1727 775 FRANCUSKO-HISZPAŃSKA
WOJNA 1823 775 FRANCUSKO-
IROKESKIE WOJNY 775
FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA
978-980 775 FRANCUSKO-PRUSKA
WOJNA 1870-1871 775 FRANCUZÓW I
INDIAN WOJNA 1754-1763 776
FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA
PIERWSZA
670-679 777 FRANKOŃSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 803-
-810 778
FRANKÓW I LEMANÓW WOJNA 496
778 FRANKÓW I WARÓW WOJNA 791-
796 178 FRANKÓW Z MAURAMI
WOJNA PIERWSZA 718-
-732 778
FREDOŃSKA REBELIA 1826-
1827 779 FRIESA REBELIA 1799
779 FRONDY WOJNY 1648-1653
779 FUTBOLOWA WOJNA 1969
780
G POWSTANIE
GABRIELA BUNT 1800 787 GALIJSKIE
WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e. 787
GALLIPOLI, KAMPANIA NA
GALLIPOLI 182 GASKOŃSKICH
PANÓW REBELIA 1368 782
GAUGAMELA, BITWA POD
GAUGAMELĄ 331
p.n.e. 782
GEMPEI WOJNA 1180-1185 782
GHASSANIDÓW I LACHMIDÓW
WOJNY 500-
-583 783
GLADIATORÓW WOJNA 783
GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE
GLENCOE
1692 783 GLENDOWERA
BUNT 1402-1409 784
GOCKA WOJNA 534-554 784
GORĄCEJ WODY WOJNA 784
GOTÓW I RZYMIAN WOJNY 784
GOTÓW I SARMATÓW WOJNA 332-
334 785
GÓRNY KARABACH, ORMIAŃSKO-
AZERSKI
KONFLIKT O GÓRNY KARABACH
1988-
-1994 785 GRECKA WALKA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-
-1832 785
GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949
786 GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e.
786 GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448
p.n.e. 787 GRECKO-TURECKA WOJNA
1897 787 GRECKO-TURECKA WOJNA
1921-1922 787 GREKÓW I TURKÓW
CYPRYJSKICH WOJNA
1963-1964 788 GREKÓW I
TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA
1974 788
GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ
1983 789 GRENADY OBLĘŻENIE
1491-1492 789 GUANAJUATO,
MASAKRA W GUANAJUATO
1810 789
GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969
790 GUPTÓW DYNASTII PODBOJE
320-467 790 GURKHÓW WOJNA 1814-
1816 7 90 GWATEMALSKA
REWOLUCJA 1954 797
GWATEMALSKA WOJNA 1885 797
GWINEI-BISSAU WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ
1962-1974 797
H
HABSBURGÓW AUSTRIACKICH
ZATARGI 1606-
-1612 793 HABSBURGÓW I
WALEZJUSZY WOJNA 1547-
-1559 793 HABSBURGÓW WOJNA
DYNASTYCZNA 1439-
-1457 793
HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-
1278 794 HAITAŃSKA REWOLTA
1915 794 HAITAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1806-1820 795 HAITAŃSKI
POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DO-
MINGO 1822 796
HAITAŃSKIE POWSTANIE 1858-
1859 795 HAITAŃSKIE
1918-1919 795
HAITAŃSKO-FRANCUSKA
WOJNA 1801-
-1803 796
HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA
796 HALIDON HILL, BITWA POD
HALIDON HILL
1333 796
HANNIBALA WOJNA 797
HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS
406 p.n.e. 797 HANNIBALA
ZDOBYCIE HIMERY 408 p.n.e. 797
HARMARA PORAŻKA 1790 797
HARPERS FERRY, NAPAD NA
HARPERS FER-
RY 797
HAWAJSKIE WOJNY 1782-1810 797
HEIJI WOJNA 1159-1160 798
HENRYKA BOLINGBROKE'A BUNT
1399 798 HENRYKA II WALKI W
WALII 1157-1165 798
HENRYKA VII WYPRAWA DO
BRETANII PIERWSZA 1488 199
HETYCKO-HURYCKIE WOJNY (ok.
1620- ok. 1325
p.n.e. 799 HETYTÓW PODBÓJ
ANATOLU ok. 1700-ok. 1325
p.n.e. 200
HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e. 200
HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854 200
HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868 201
HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-
1823 201 HISZPAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1840-1843 202 HISZPAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1936-1939 202
HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA
1701-
-1714 203
HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561
205 HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU
1527-1546 205 HISZPAŃSKI PODBÓJ
MEKSYKU 1519-1520 206 HISZPAŃSKI
PODBÓJ PERU 1531-1533 206
HISZPAŃSKI PODBÓJ PUERTO RICO
1508-
-1511 206 HISZPAŃSKIE PODBOJE
W AFRYCE PÓŁNOCNEJ
1505-1511 204 HISZPAŃSKIE
WOJNY DOMOWE W PERU 1537-
-1548 205
HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA
1588 204 HISZPAŃSKO-ALGIERSKA
WOJNA 1775 206 HISZPAŃSKO-
AMERYKAŃSKA WOJNA 1898 207
HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY
207 HISZPAŃSKO-CHILIJSKA WOJNA
1865-1866 207 HISZPAŃSKO-
FRANCUSKIE WOJNY 207
HISZPAŃSKO-MAROKAŃSKA WOJNA
1859-
-1860 208 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1001-
-1031 208 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-
-1212 208 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1230-
-1248 209 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-
-1492 209 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 912-
-928 209 HISZPAŃSKO-
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 977-
-997 2/0 HISZPAŃSKO-
PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-
-1866 2/0 HISZPAŃSKO-
PORTUGALSKA WOJNA 1580-
-1589 211 HISZPAŃSKO-
PORTUGALSKA WOJNA 1641-
-1644 211 HISZPAŃSKO-
PORTUGALSKA WOJNA 1657-
-1668 211 HISZPAŃSKO-
PORTUGALSKA WOJNA 1735-
-1737 2/2
HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA
1762 2/2 HÓCHSTADT, BITWA POD
HÓCHSTADT (BLIND-
HEIM, BLENHEIM) 1704 2/2
HOGEN WOJNA 1156 213
HOLENDERSKA WOJNA W
BRAZYLII 1624-
-1629 214 HOLENDERSKA
WOJNA 1672-1678 213
HOLENDERSKA WOJNA 1780-1784
214 HOLENDERSKO-ANGIELSKA
WOJNA, PIERWSZA
1652-1654 214 HOLENDERSKO-
INDIAŃSKIE WOJNY 1655-
-1664 2/5 HOLENDERSKO-
INDONEZYJSKA WOJNA
1962 2/6
HOLENDERSKO-PORTUGALSKIE
WOJNY W ZACHODNIEJ AFRYCE ok.
1620-1655 2/6 HONDURASKA WOJNA
DOMOWA 1909-1911 2/6
HONDURASKA WOJNA
PARTYZANCKA 1981-
-1982 2/6 HONDURASKO-
NIKARAGUAŃSKA WOJNA
1907 2/6
HRABIEGO WOJNA 1533-1536 2/7
HUGENOCKIE WOJNY 2/7
HUKBALAHAPY POWSTANIE 1946-
1954 2/7 HUNÓW NAJAZDY NA
CESARSTWO RZYMSKIE
375-454 218
HUNTLY'EGO REBELIA 1562 2/8
HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500
p.n.e. 2/9 HUSYCKA WOJNA
DOMOWA 1423-1434 2/9 HUSYCKIE
WOJNY 1419-1436 2/9 HYDASPES,
BITWA NAD HYDASPESEM 327
p.n.e. 220 HYKSOSÓW NAJAZD NA
EGIPT ok. 1674-1567
p.n.e. 220
I
IKONOKLASTYCZNA WOJNA
PIERWSZA 726-
-731 221 INDIAN ABNAKI
WOJNA PIERWSZA 1675-
-1678 22/
INDOCHIN WOJNY 222
INDONEZJI I MALEZJI WOJNA 1963-
1966 222 INDONEZYJSKA WOJNA NA
TIMORZE WSCHODNIM 1975-1976
222 INDONEZYJSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ
1945-1949 223
INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1962
223 INDUS, BITWA NAD RZEKĄ
INDUS 1221 224 INDYJSKA WOJNA
DOMOWA 1947-1948 224 INDYJSKIE
POWSTANIE 1857-1858 225
INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 1814-
1816 225 INDYJSKO-PAKISTAŃSKA
WOJNA 1947-
-1948 225
INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA
1965 226 INDYJSKO-PAKISTAŃSKA
WOJNA 1971 226 INFLANCKIE
WOJNY 1558-1583 226 INKÓW
POWSTANIE 1535-1536 227
INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA
1794 227 IPSILANTICH POWSTANIA
1821 228 IPSOS, BITWA POD IPSOS
301 p.n.e. 228 IRAŃSKA REWOLUCJA
1979 229 IRAŃSKO-IRACKA WOJNA
1980-1988 229 IRLANDII PÓŁNOCNEJ
WOJNA DOMOWA 1969
230
IRLANDZKA WOJNA O
DZIESIĘCINĘ 231 IRLANDZKA
WOJNA 1689-1691 231
IRLANDZKICH SKAZAŃCÓW
BUNT 257 IRLANDZKIE NAJAZDY
NA BRYTANIĘ 395-
-405 231 IRLANDZKIE WIELKIE
POWSTANIE 1641-
-1649 231
IROKESKO-FRANCUSKIE WOJNY
1642-1696 232 IROKEZÓW I
HURONÓW WOJNA 1648-1650 232
ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e.
233 IZAURYJSKA WOJNA 492-498 233
IZRAELA INWAZJA NA LIBAN 233
IZRAELSKO-ARABSKIE WOJNY 233
J HOLSZTYNEM 1409-
JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-
1690 234 JAKOBITÓW POWSTANIE
1715-1716 234 JAKOBITÓW
POWSTANIE 1745-1746 234
JAMESONA NAJAZD 1895-1896 235
JAMESTOWN, MASAKRA W
JAMESTOWN
1622 235
JANCZARÓW BUNT 1621-1622 235
JANCZARÓW BUNT 1703 236
JANCZARÓW BUNT 1730 236
JANCZARÓW BUNT 1807-1808 236
JANCZARÓW BUNT 1826 237
JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA
TRZYLETNIA
1083-1087 237
JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA
DZIEWIĘCIOLETNIA 1051-1062 237
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156 23
7 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1159-
1160 237 JAPOŃSKA WOJNA
DOMOWA 1180-1185 237 JAPOŃSKA
WOJNA DOMOWA 1221 237
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-
1333 237 JAPOŃSKA WOJNA
DOMOWA 1467-1477 238 JAPOŃSKA
WOJNA DOMOWA 1863-1868 23S
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 672 238
JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765
238 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936-
941 238 JAPOŃSKA WOJNA O
SUKCESJĘ 239 JAPOŃSKI PODBÓJ
KOREI 1592-1599 240 JAPOŃSKIE
WOJNY DOMOWE 1336-1392 239
JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1450-
1550 239 JAPOŃSKIE WOJNY
DOMOWE 1560-1584 240 JAWAJSKA
WOJNA SUKCESYJNA PIERWSZA
1704-1707 241 JAWAJSKO-CHIŃSKO-
HOLENDERSKA WOJNA
1740-1743 242
JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830 242
JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962-
1970 243 JEMEŃSKA WOJNA 1979 242
JENKINS, WOJNA O UCHO JENKINSA
1739-
-1743 243
JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70 n.e. 244
JOKYU WOJNA 1221 244 JOM KIPPUR
WOJNA 244 JOŃSKIE POWSTANIE ok.
500-493 p.n.e. 244 JORDAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1970-1971 245
JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e. 245
JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 1609-
1614 245
JUSTYNIANA WOJNA PERSKA
PIERWSZA 524-
-532 246 JUTLANDZKA
BITWA 1916 246
K
KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294
p.n.e. 248 KAPRÓW WOJNA
PIERWSZA 1779 248 KAJUSÓW
WOJNA 1848-1855 250 KALMARSKA
WOJNA DOMOWA 1520-1523 250
KALMARSKA WOJNA Z HANZĄ 1422-
1435 251 KALMARSKA WOJNA Z
-1435 25/
KALMARSKA WOJNA 1611-1613 250
KALKA, BITWA NAD RZEKĄ KALKĄ
1223 257 KAMBODŻANSKO-
SYJAMSKIE WOJNY 252
KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA
1970-
-1975 252 KAMBODŻAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1978-
-1991 252
KAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT 1811-
1812 253 KAMBODŻAŃSKO-
TAJLANDZKA WOJNA PRZY-
GRANICZNA 1977-1980 253
KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710
253 KANADYJSKIE POWSTANIA 1837
254 KANDII WOJNA 1645-1669 254
KAPPELSKIE WOJNY 1529, 1531 254
KARABINOWA WOJNA PLEMIENIA
BASUTO
1880-1881 254 KARKEMISZ,
BITWA POD KARKEMISZ 605
p.n.e. 255
KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-
1839 255 KARMATÓW POWSTANIE
899-906 256 KARNATIK, WOJNA W
KARANTIKU PIERWSZA
1744-1748 256 KAROLA WIELKIEGO
NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ
HISZPANIĘ 777-801 257 KAROLA
WIELKIEGO PODBOJE 771-814 257
KAROLA WIELKIEGO WOJNA Z
SASAMI 772-
-804 258 KAROLA WIELKIEGO
ZWYCIĘSTWO NAD DE-
ZYDERIUSZEM 773-774 258
KARTAGINSKA WOJNA PRZECIW
PYRRUSOWI
Z EPIRU 278-276 p.n.e. 259
KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNA
481-480
p.n.e. 259 KARTAGINSKA WOJNA
DOMOWA 241-237
p.n.e. 259
KARTAGIŃSKIE WOJNY 259
KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA
1065-1072 259 KASTYLIJSKA WOJNA
DOMOWA 1214-
-1218 260
KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA
1474-1479 260 KATALOŃSKIE
POWSTANIE 1461-1472 267
KATALOŃSKIE POWSTANIE 1640-
1659 267 KATALOŃSKIE POWSTANIE
1934 267 KATALOŃSKIEJ KOMPANII
NAPADY 1302-
-1311 260
KATYLINY SPISEK 63-62
p.n.e. 262 KATYŃ 1940 262
KETTA POWSTANIE 1549 262
KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1050-
1051 262 KHMERÓW I CZAMÓW
WOJNA 1144-1150 263 KHMERÓW I
CZAMÓW WOJNA 1167-1190 263
KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1191-
1203 264 KHMERSKO-SYJAMSKIE
WOJNY ok. 1352-
-1444 264
KILOŃSKI BUNT 1918 264
KIMERÓW NAJAZD NA FRYGIĘ ok.
696-695
p.n.e. 264
KIOWA INDIAN WOJNA 1874 265
KŁAJPEDA, POWSTANIE W
KŁAJPEDZIE
1923 265
KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801
265 KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA
1792-1798 266 KOALICJI TRZECIEJ
WOJNA 1805-1807 266 KOCHANKÓW
WOJNA 266 KOLUMBII WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-
-1819 266
KOLUMBIJSKA „EPOKA
WOJEN DOMOWYCH" 267
KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA
1861 267 KOLUMBIJSKA WOJNA
DOMOWA 1899-1903 267
KOLUMBIJSKA WOJNA
PARTYZANCKA
1976 267
KOLUMBIJSKIE POWSTANIE 1948 268
KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968
269 KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE
717-718 269 KONSTANTYNOPOLA
UPADEK 1453 270 KOREAŃSKA
WOJNA 1950-1953 270 KOREAŃSKO-
CHIŃSKIE WOJNY 277 KORNIŁOWA
PUCZ 1917 277 KORSYKAŃSKIE
POWSTANIA 1729-1769 271
KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e. 272
KORYNTU I KORKYRY WOJNA 435-
433
p.n.e. 272
KOSTARYKAŃSKA REBELIA 1955
272 KOSTARYKAŃSKA REWOLUCJA
1917 273 KOSTARYKAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1948 273 KOWENANTU
ZWOLENNIKÓW POWSTANIE
1666 274 KOWENANTU
ZWOLENNIKÓW POWSTANIE
1679 273 KOWENANTU
ZWOLENNIKÓW POWSTANIE
1685 274
KOZACKIE I CHŁOPSKIE POWSTANIA
274 KRAJU PRZYLĄDKOWEGO
WOJNY PRZYGRANICZNE 274
KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846
274 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770
275 KRETEŃSKIE POWSTANIE
1821-1822 275 KRETEŃSKIE
POWSTANIE 1866-1868 275
KRETEŃSKIE POWSTANIE 1896
276 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935
276 KRONSZTADZKI BUNT 1921
276 KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-
1676 277 KRÓLA JERZEGO WOJNA
1744-1748 277 KRÓLA WILHELMA
WOJNA 1689-1697 277 KRÓLOWEJ
ANNY WOJNA 1702-1713 277
KRUCJATA DZIECIĘCA 1212 278
KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099
278
KRYMSKA WOJNA 1853-1856 280
KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-
1283 280 KRZYŻAKÓW WIELKA
WOJNA Z POLSKĄ
I WIELKIM KSIĘSTWEM
LITEWSKIM 1409-
-1411 281
KRZYŻAKÓW WOJNA Z POLSKĄ
1454-1466 287 KRZYŻAKÓW WOJNY Z
POLSKĄ 1308-1343 287
KRZYŻOWCÓW I TURKÓW WOJNY
1100-
-1146 282 KRZYŻOWCÓW I
TURKÓW WOJNY 1272-
-1291 282
KUBAŃSKA REWOLTA 1917 282
KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-
1959 283 KUBAŃSKIE REWOLTY
1930-1933 283 KUBY WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-
-1898 284
KUNA CZERWONY TERROR 1919 284
KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ
401 p.n.e. 285 KURUPEDION, BITWA
POD KURUPEDION 281
p.n.e. 285
L
LA PLĄTA, WOJNY NAD LA PLĄTA
287 LAMBING FLAT, ROZRUCHY W
LAMBING FLAT
1860-1861 286
LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. 286
LAODYKA, WOJNA O LAODYKĘ 286
LAOTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1954-
1973 286 LAOTAŃSKA WOJNA
PARTYZANCKA 1977-
-1989 287
LAOTAŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY
287 LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e.
287 LAVA BEDS WOJNA 288
LECHOWE POLE, BITWA NA
LECHOWYM POLU
955 288
LEISLERA POWSTANIE 1689-1691 288
LELANTYŃSKA WOJNA 670 p.n.e. 288
LEPIDUSA BUNT 78-77 289 LIBAŃSKA
WOJNA DOMOWA 1958 289
LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-
1984 289 LIBIJSKO-EGIPSKA WOJNA
1977 290 LIGI LOMBARDZKIEJ
WOJNY 1167-1183 297 LIGIZCAMBRAI
WOJNA 1508-1510 297 LIMOGES,
MASAKRA W LIMOGES 1370 297
LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA
292 LIPCOWA REWOLUCJA
HISZPAŃSKA 292 HRIJSKA WOJNA
PIERWSZA 229-228 p.n.e. 292
LISTOPADOWA REWOLUCJA 292
LITEWSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-
-1920 292
LOPEZA WOJNA 293 LORDA
DUNMORE'A WOJNA 1774 293
LOYEWELLA „WOJNA" 1725 293
LUBEKI WOJNA 1531-1536 293
LUBEKI WOJNA 1563-1570 293
LUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667
294 LUDWIKA XIV INWAZJA REŃSKA
1688-1689 294 LUKKI I FLORENCJI
WOJNA 1320-1323 294 LUTOWA
REWOLUCJA FRANCUSKA 295
LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA
1917 295 LUZYTANÓW WOJNA
154-139 p.n.e. 295 LY BONA
POWSTANIE 541-547 295
Ł MATABELÓW WOJNA Z ANGLIKAMI
ŁACIŃSKIEGO I BIZANTYJSKIEGO
CESARSTWA
WOJNA PIERWSZA 1204-1222 296
ŁOTEWSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-
-1920 297
M DOMOWA 1447-
MACDONALDÓW REBELIA 1411
29S MACEDOŃSKA WOJNA,
PIERWSZA 215-205
p.n.e. 29S
MACEDOŃSKIE POWSTANIE 1902-
1903 298 MACHABEUSZY
POWSTANIE 168-143 p.n.e. 299
MACKENZIEGO POWSTANIE 1837 299
MADAGASKARSKIE POWSTANIE
1947-1948 299 MADAGASKARU
WOJNY Z FRANCJĄ 1883-1885,
1895 300
MADURAJU BUNT 1334-1335 300
MADZIARÓW NAJAZDY NA
FRANCJĘ 907-
-954 300 MADZIARÓW NAJAZDY
NA NIEMCY 894-
-955 301
MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907
301 MAHABATA-CHANA BUNT
1626-1627 301 MAHDYSTÓW
WOJNA 302 MAHMUDA Z GHAZNI
PODBOJE ok. 1000-
-1030 302
MAJÓW POWSTANIE 302 MAJSURU
WOJNA PIERWSZA 1767-1769 302
MALAJSKA DŻUNGLA, WALKI W
MALAJSKIEJ
DŻUNGLI 1948-1960 303 MALARKI
OBLĘŻENIE 1640-1641 304
MAMELUKÓWI TURKÓW WOJNA
1485-1491 304 MAMELUKÓWI
TURKÓW WOJNA 1516-1517 304
MANDINGO Z FRANCUZAMI WOJNA
PIERWSZA
1885-1886 305
MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-
1650 305 MANDŻURSKI PODBÓJ
KOREI 1627 305 MANIAKESA BUNT
1043 306 MANIPURSKO-BIRMAŃSKIE
WOJNY 306 MANTUAŃSKA WOJNA
SUKCESYJNA 1628-
-1631 306
MAORYSÓW WOJNA 1844-1847 306
MARATHÓWI MOGOŁÓW WOJNA
1647-1665 306 MARATHÓWI
MOGOŁÓW WOJNA 1670-1680 307
MARATHÓW I MOGOŁÓW WOJNA
1681-1705 307 MARATHÓW WOJNA
PIERWSZA 1775-1782 308 MARATON,
BITWA MARATOŃSKA 490 p.n.e. 309
MARCHII WALIJSKIEJ BARONÓW
REBELIA
1322 309
MARCOWA REWOLUCJA 309
MARNA, PIERWSZA BITWA NAD
MARNĄ
1914 309 MAROKAŃSKA
WOJNA 1907-1912 370
MARSÓW WOJNA 370 MARSZ NA
RZYM 1922 370 MARYLANDU
WOJNA RELIGIJNA 1644-1646 311
MASADY OBLĘŻENIE 72-73 311
MASANIELLI POWSTANIE 1647 311
MASCATÓW WOJNA 1710-1711 372
1893 372 MAUMAU POWSTANIE
1952-1956 372 MAURIÓW PODBOJE
ok. 325-232 p.n.e. 373 MAURÓW I
CHRZEŚCIJAN WOJNY W HISZPANII
373
MAURÓW I FRANKÓW WOJNY
373 MAURÓW PODBÓJ HISZPANII
373 MEDIII LIDII WOJNA 590-585
p.n.e. 3/3 MEDIOLAŃSKA WOJNA
-1450 374
MEDIOLAŃSKIE POWSTANIE 1848
374 MEDIOLAŃSKO-FLORENCKIE
WOJNY 374 MEDIOLAŃSKO-
WENECKIE WOJNY 374 MEDYJSKO-
PERSKA WOJNA 559-550 p.n.e. 374
MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD
MEGIDDO
ok. 1469 p.n.e. 374 MEIJI
REWOLUCJA 1863-1868 3/5 MEKKI
I MEDYNY WOJNA 624-630 376
MEKKI SPUSTOSZENIE 930 376
MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA
1821 376 MEKSYKAŃSKA
REWOLUCJA 1823 3/6
MEKSYKAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1871-
-1877 3/7
MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA
1911 318 MEKSYKAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1920 37$ MEKSYKAŃSKA
WOJNA 1846-1847 377
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIA 1926-
1929 318 MEKSYKAŃSKIE
POWSTANIE 1810-1811 3/9
MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-
1915 3/9 MEKSYKAŃSKO-
FRANCUSKA WOJNA 1838 320
MEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA
WOJNA 1861-
-1867 320
MELILLY WOJNA 320
MESJAŃSKA WOJNA 320
MESSENSKA WOJNA, PIERWSZA
ok. 736-716
p.n.e. 320
MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679
327 MIAST NIEMIECKICH WOJNA
1386-1389 327 MIGUELISTÓW WOJNY
1828-1834 322 MINANGKABAU
WOJNA 323 MINISINK, MASAKRA W
MINISINK 1779 323 MITRĘGO
REBELIA 1874 323 MITRYDATESA
WOJNA PIERWSZA 88-84
p.n.e. 323
MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-
1909 324 MNICHÓW WOJNA 1465 324
MODOKÓW WOJNA 1872-1873 325
MOGOŁÓW I MARATHÓW WOJNY
325 MOGOŁÓW I SIKHÓW WOJNA
1675-1708 325 MOGOŁÓW I SIKHÓW
WOJNA 1709-1716 325 MOGOŁÓW
PODBÓJ RADŻASTANU 1561-
-1595 326
MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-
1605 326 MOGOŁÓW WOJNA
DOMOWA 1607 327 MOGOŁÓW
WOJNA DOMOWA 1657-1659 327
MOGOŁOW WOJNA DOMOWA 1707-
1708 327 MOGOŁÓW WOJNA
DOMOWA 1712-1720 328 MOGOŁOW
WOJNA Z AFGANISTANEM 1565-
-1581 328 MOGOŁÓW WOJNA Z
GUDŻARATEM PIERWSZA
1535-1536 329
MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1622-
1623 329 MOGOŁÓW WOJNA Z
PERSJĄ 1638 330 MOGOŁÓW WOJNA
Z PERSJĄ 1649-1653 330 MOGOŁÓW
WOJNY Z DYNASTIĄ SUR, PÓŹNIEJ-
SZE 1556-1557, 1575-1576 330
MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR,
WCZESNE
1535-1555 337
MONACHIJSKI PUCZ
33/
MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 1260-
1264 33/ MONGOLSKI NAJAZD NA
EUROPĘ 1237-
-1242 333 MONGOLSKI NAJAZD NA
JAPONIĘ PIERWSZY
1274 333 MONGOLSKI NAJAZD NA
RUŚ PIERWSZY 1221-
-1223 334 MONGOLSKI PODBÓJ
CESARSTWA DYNASTII
SUNG 1234-1279 335 MONGOLSKI
PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW
1255-1260 335 MONGOLSKI PODBÓJ
PAŃSTWA DYNASTII KIN
1231-1234 336 MONGOLSKIE
NAJAZDY NA INDIE 1221-
-1398 332 MONGOLSKIE
NAJAZDY NA KOREĘ 1231-
-1241 332
MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405
332 MONGOLSKIE POWSTANIA
1755-1760 333 MONGOLSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1277-
-1287 336 MONGOLSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1299-
-1300 336
MONGOLSKO-CHIŃSKA WOJNA 1356-
1368 337 MONGOLSKO-PERSKA
WOJNA PIERWSZA 1218-
-1221 337
MONMOUTHA POWSTANIE 1685 338
MONS GRAUPIUS (GÓRY GRAMPIAN),
BITWA
POD MONS GRAUPIUS 84 n.e. 338
MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851
338 MORANT BAY POWSTANIE 1865
339 MORGANA NAPADY NA PANAMĘ
1668-1671 339 MORMONÓW WOJNA
340 MORYSKÓW POWSTANIE 1568-
1571 340 MOSKIEWSKA WOJNA
DOMOWA 1433-1453 340
MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA
1499-
-1503 340 MOSKIEWSKO-
LITEWSKA WOJNA 1507-
-1508 341 MOSKIEWSKO-
LITEWSKA WOJNA 1512-
-1521 341 MOSKIEWSKO-
LITEWSKA WOJNA 1534-
-1537 347 MOUNTAIN MEADOWS,
MASAKRA W MOUNTA-
IN MEADOWS 1857 341
MOZAMBIKU WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-
-1974 341
MOZAMBIKU WOJNY DOMOWE I
PARTYZANCKIE 1976-1990 342
MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-
1206 343 MUKANNY POWSTANIE 775-
778 343 MURRELA POWSTANIE 1835
343 MUZUŁMANÓW Z MINDANAO
WOJNY 1901-
-1913 344
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA
657-661 344 MUZUŁMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 680-692 344
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA
743-747 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 809-813 345
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA
861-870 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 936-944 345
MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA
945-948 346 MUZUŁMAŃSKA WOJNA
DOMOWA 976-977 346
MUZUŁMAŃSKA WOJNA
DYNASTYCZNA 1196-
-1200 346
MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1102-1108
344 MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ
HISZPANII 711-
-718 347
MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634-
651 348 MUZUŁMAŃSKIE
POWSTANIA 656 346
MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE W
CHINACH
1863-1877 347
MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 699-701
346 MUZUŁMAŃSKO-BIZANTYJSKIE
WOJNY 348
N
NAMIBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ
1966-
-1990 349
NANINGU WOJNA 1831-1832 349
NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA
1812 350 NAPOLEOŃSKIE WOJNY
1803-1815 350 NAWAHÓW WOJNA
1860-1865 357 NEAPOLITAŃSKA
REWOLTA 1485-1486 357
NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1820-
1821 357 NEUCHATEL, POWSTANIE
W NEUCHATEL 1856-
-1857 352 NEVILLE'S CROSS,
BITWA POD NEVILLE'S
CROSS 1346 352
NEZ PERCE INDIAN WOJNA 1877
352 NIDERLANDZKA WOJNA
DOMOWA 1477-
-1492 353 NIDERLANDZKA WOJNA
O NIEPODLEGŁOŚĆ
1568-1648 353
NIEMIECKA REWOLUCJA 1848 354
NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1077-
1106 355 NIEMIECKA WOJNA
DOMOWA 1197-1214 356 NIEMIECKA
WOJNA DOMOWA 1314-1325 356
NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE W
AFRYCE
1903-1908 357
NIEMIECKIE ZATARGI O TRON 1400-
1411 357 NIEN POWSTANIE 1853-1868
357 NIEWOLNICZA WOJNA
PIERWSZA 135-132
p.n.e. 358
NIEWOLNIKÓW BUNTY W USA
358 NIEWOLNIKÓW WOJNY NA
SYCYLII 358 NIGERII I BIAFRY
WOJNA 1967-1970 358 NIKA
POWSTANIE 532 359
NIKARAGUAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1909--1912 359
NIKARAGUAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1925--1933 360
NIKARAGUAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1978--1979 360
NIKARAGUAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1982--1990 361
NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW
TURKOM OSMAŃSKIM 1396 361
NINIWY UPADEK 612 p.n.e. 362
NORĘ, BUNT W NORĘ 1797 362
NORMANDIA, LĄDOWANIE I BITWA
W NORMANDII 1944 362
NORMANDZKO-FRANCUSKA
WOJNA 1077--1082 363
NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066
363
NORMAŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA
PIERWSZA 1081-1085 364
NORTHUMBERLANDA BUNT 1408 364
NORWEGIA, INWAZJA NIEMIEC
HITLEROWSKICH NA NORWEGIĘ
1940 364
NORWESKI NAJAZD NA SZKOCJĘ
1263 364
NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ
MOSKWĘ 1471--1479 365
NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE
WOBEC NOWOGRODU 1570 365
NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.
365
NUMIDYJSKA WOJNA 365
O 1730 384 PERSKA WOJNA DOMOWA
OFFY WOJNY 771-796 366
OGA REBELIA 1480 366
OGADENU WOJNA 366
OKTAWIANA WOJNA Z
ANTONIUSZEM 33-30
p.n.e. 366 OKTAWIANA WOJNA Z
POMPEJUSZEM 40-36
p.n.e. 367
ONIN WOJNA 1467-1477 367
OPIUMOWA WOJNA PIERWSZA 1839-
1842 368 ORLEANU OBLĘŻENIE 1429
368 ORMIAN MASAKRY 1894-1897 369
ORMIAN MASAKRY 1909 369 ORMIAN
MASAKRY 1915 369 ORMIAŃSKO-
RZYMSKIE WOJNY 369 OSAKA,
OBLĘŻENIE ZAMKU 1614-1615 369
OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302 370
OSWALDA WOJNY 633-641 370 OŚMIU
ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378 370
f WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825
PADERI POWSTANIE 1821-1837 372
PAHANGU WOJNA DOMOWA 1857-
1863 372 PAKISTAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1971 372 PALESTYŃSKIE
DZIAŁANIA PARTYZANCKIE ok.
1960-1983 373 PALÓW
WOJNY 800-1025 373
PANAMSKA REWOLUCJA 1903 374
PANAY, INCYDENT Z PANAYEM 1937
374 PAPIESKO-CESARSKA WOJNA
1081-1084 374 PAPIESKO-CESARSKA
WOJNA 1228-1241 375 PAPIESKO-
CESARSKA WOJNA 1243-1250 375
PAPINEAU POWSTANIE 1837 376
PARAGWAJSKA WOJNA DOMOWA
1947 377 PARAGWAJSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ
1810-1811 377
PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870
376 PARAGWAJSKI PRZEWRÓT
1954 378 PARAGWAJSKIE
POWSTANIE 1959-1960 378 PARTII I
RZYMU WOJNY 378 PARTII I
SYRII WOJNY 378 PAULICJAŃSKA
WOJNA 867-872 378
PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA
ROSYJSKA
1917 378
PEARL HARBOR 1941 379
PEKOTÓW WOJNA 1637 379
PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA
460-445
p.n.e. 380
PENRUDDOCKA POWSTANIE 1655
381 PERAKU WOJNA 1875-1876 381
PERCY'EGO BUNT 1403 382
PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957
382 PERSJI I MOGOŁÓW WOJNY 382
PERSKA REWOLUCJA 1906-1909 382
PERSKA REWOLUCJA 1921 383
PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503
383 PERSKA WOJNA DOMOWA 1722-
1747-1760 384 PERSKA WOJNA
DOMOWA 1779-1794 384 PERSKA
WOJNA DOMOWA 522-521 p.n.e. 385
PERSKA ZATOKA, WOJNA W ZATOCE
385 PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-
479 p.n.e. 386 PERSKI NAJAZD NA
INDIE MOGOŁÓW 1738-
-1739 386
PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e.
385 PERSKIE PODBOJE 519-509
p.n.e. 385 PERSKIE WOJNY 385
PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-
1738 386 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA
1798 387 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA
1816 387 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA
1836-1838 387 PERSKO-AFGAŃSKA
WOJNA 1855-1857 388 PERSKO-
GRECKIE WOJNY 388 PERSKO-
LIDYJSKA WOJNA 547-546 p.n.e. 388
PERSKO-ROSYJSKIE WOJNY 388
PERSKO-RZYMSKIE WOJNY 388
PERSKO-TURECKIE WOJNY 388 PERU
390 PERUWIAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1842-1845 388
PERUWIAŃSKA WOJNA
PARTYZANCKA 1980
389
PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1780-
1782 389 PERUWIAŃSKIE
POWSTANIE 1948 389
PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA
1841 390 PERUWIAŃSKO-
BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA
1836-1839 390 PETERLOO MASAKRA
1819 39/ PIEMONCKIE POWSTANIE
1821 397
PIĘCIODNIOWE POWSTANIE 1848 397
PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215 392
PIĘTNASTOLETNIA WOJNA 392
POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356
392 POITIERS, BITWA POD POITIERS
732 392 POLSKA WOJNA DOMOWA
1382-1384 393 POLSKA WOJNA
DOMOWA 1768-1773 393 POLSKA
WOJNA SUKCESYJNA 1733-1738 393
POLSKIE POWSTANIE 1715-1717 394
POLSKIE WOJNY Z KRZYŻAKAMI
394 POLSKO-CZESKA WOJNA 1291-
1312 394 POLSKO-CZESKA WOJNA
1438-1439 394 POLSKO-ROSYJSKIE
WOJNY 395 POLSKO-SZWEDZKA
WOJNA O INFLANTY PIERWSZA 1600-
1611 395
POLSKO-TURECKA WOJNA 1484-
1500 395 POLSKO-TURECKA
WOJNA 1614-1621 396 POLSKO-
TURECKA WOJNA 1671-1677 396
POLSKO-TURECKA WOJNA 1683-
1699 396
POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA
WOJNA 396 POMARAŃCZE,
WOJNA POMARAŃCZOWA
1801 396
PONTIACA WOJNA 1763-1766 397
PONTYJSKA WOJNA CEZARA 47
p.n.e. 397 PORTO, REWOLUCJA W
PORTO 1820 397 PORTUGALII I
MOGOŁÓW WOJNA 1631-
-1632 398 PORTUGALII I OMANU
WOJNY W AFRYCE
WSCHODNIEJ 1652-1730 398
PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA
1449 399 PORTUGALSKA WOJNA
DOMOWA 1481-
-1483 399 PORTUGALSKA
WOJNA DOMOWA 1823-
-1824 399 PORTUGALSKA
WOJNA DOMOWA 1826-
-1827 399
PORTUGALSKI PODBÓJ CEUTY 1415
401 PORTUGALSKI PRZEWRÓT 1640
401 PORTUGALSKIE KAMPANIE
PRZECIW DIU 1509-
-1547 400
PORTUGALSKIE PODBOJE W
INDIACH I INDIACH WSCHODNICH
1500-1545 400 PORTUGALSKIE
WOJNY PRZECIW TERNATE
1550-1588 401
PORTUGALSKO-HISZPAŃSKIE
WOJNY 401 PORTUGALSKO-
HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH
WSCHODNICH 1601-1641 401
PORTUGALSKO-KASTYLIJSKA
WOJNA 1140 402 PORTUGALSKO-
KASTYLIJSKIE WOJNY 1369-
-1388 402 PORTUGALSKO-
MAROKAŃSKA WOJNA 1458-
-1471 403 PORTUGALSKO-
MAROKAŃSKA WOJNA
1578 403 POTTAWATOMIE,
MASAKRA W POTTAWATO-
MIE 1856 404
POWHATAN FEDERACJI WOJNA 1622-
1644 404 POWSTANIE LISTOPADOWE
1830-1831 404 POWSTANIE
STYCZNIOWE 1863-1864 405
PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA 1655-
1660 405 PÓŁNOCNA WYPRAWA
1926-1928 407
POŁNOCNO-ZACHODNIE POWSTANIE
407 PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKIE
KAMPANIE 1940-
-1943 407 PÓŁWYSPU
IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-
-1814 408 PRAGERIA 1440 409
PROCHOWY SPISEK 1605 409
PRZEDMIEŚCIE (ARRABAL),
POWSTANIE NA
PRZEDMIEŚCIU 814 409 PUEBLO
POWSTANIE 1680 410 PUGACZOWA
POWSTANIE 1773-1774 410 PUNICKA
WOJNA PIERWSZA 264-241 p.n.e. 410
Q
O.UANTRILLA NAPADY 1861-1865
412
R
RADZIECKA INTERWENCJA W
AFGANISTANIE 413 RADŻPUTÓW
POWSTANIE PRZECIW AURANG-
ZEBOWI 1679-1709 413
RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNA
ok. 940-
-972 413
RAZINA POWSTANIE 1665-1671 414
REBEKI NAPADY 1842-1844 414 RED
RIYER, POWSTANIE NAD RED RIYER
414 RED RIYER, WOJNA INDIAN
ZNAD RZEKI RED
RIYER1874-1875 414
REFORMY, WOJNA O REFORMY
MEKSYKAŃSKIE 1857-1860 415
REGULATORÓW REWOLTA 1771 415
REPUBLIKA Z NIEDŹWIEDZIEM NA
SZTANDARZE, POWSTANIE W
KALIFORNII 1846 415 REWOLUCJA
1848 416
RIELA PIERWSZE POWSTANIE 1869-
1870 416 RIFENÓW WOJNA 1893 416
RIFENÓW WOJNA 1919-1926 416
RODEZYJSKA WOJNA DOMOWA
1971-1980 417 RODOS OBLĘŻENIE
305-304 p.n.e. 418 ROGUE RIYER,
WOJNY NAD RZEKA ROGUE 1855-
-1856 418
ROHANA ROKOSZE 418 ROHILLÓW
WOJNA 1774 418 ROSYJSKA
REWOLUCJA 1905 419 ROSYJSKA
REWOLUCJA 1917 419 ROSYJSKA
WOJNA DOMOWA 1604-1613 419
ROSYJSKA WOJNA DOM9WA 1918-
1921 419 ROSYJSKI PODBÓJ AZJI
ŚRODKOWEJ 1865-
-1881 420
ROSYJSKI PRZEWRÓT 1762 420
ROSYJSKO-AFGAŃSKA WOJNA
1885 421 ROSYJSKO-
AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA
1787-1792 421
ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1918-1920
421 ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-
1940 421 ROSYJSKO-JAPOŃSKA
WOJNA 1904-1905 422 ROSYJSKO-
PERSKA WOJNA 1722-1723 422
ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813
423 ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-
1828 423 ROSYJSKO-PERSKA WOJNA
1911 423 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA
1609-1618 423 ROSYJSKO-POLSKA
WOJNA 1632-1634 424 ROSYJSKO-
POLSKA WOJNA 1654-1656 425
ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667
425 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-
1920 426 ROSYJSKO-SZWEDZKA
WOJNA 1590-1595 426 ROSYJSKO-
SZWEDZKA WOJNA 1613-1617 426
ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1656-
1658 426 ROSYJSKO-SZWEDZKA
WOJNA 1741-1743 427 ROSYJSKO-
SZWEDZKA WOJNA 1788-1790 427
ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808-
1809 427 ROSYJSKO-TATARSKA
WOJNA 1571-1572 428 ROSYJSKO-
TURECKA WOJNA 1568-1569 428
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1678-
1681 428 ROSYJSKO-TURECKA
WOJNA 1695-1700 428 ROSYJSKO-
TURECKA WOJNA 1710-1711 428
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1722-
1724 429 ROSYJSKO-TURECKA
WOJNA 1736-1739 429 ROSYJSKO-
TURECKA WOJNA 1768-1774 429
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1787-
1792 430 ROSYJSKO-TURECKA
WOJNA 1806-1812 430 ROSYJSKO-
TURECKA WOJNA 1828-1829 430
ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-
1878 430 RUANDYJSKA WOJNA
DOMOWA 1959-1964 437 RUCH 26
LIPCA, WALKA Z DYKTATURĄ BATI-
STY 1953 431
RUMOWY BUNT
431
RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1015-
1025 431 RUSKA WOJNA
DYNASTYCZNA 972-980 432 RUSKO-
BUŁGARSKA WOJNA 967-972 432
RUSKO-POLSKA WOJNA 1018-1025
432 RUSKO-SZWEDZKA WOJNA 1240-
1242 432 RYCERZY POWSTANIE 1522-
1523 433 RZYMIAN I GOTÓW WOJNA
PIERWSZA 249-
-252 433
RZYMIAN WOJNA Z ALEMANAMI 271
434 RZYMIAN WOJNA Z FARTAMI
195-202 434 RZYMIAN WOJNA Z
FARTAMI 55-33 p.n.e. 435 RZYMIAN
WOJNA Z FARTAMI 56-63 n.e. 435
RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA
49-44
p.n.e. 447
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 193-197
435 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 235-
268 436 RZYMSKA WOJNA DOMOWA
238 436 RZYMSKA WOJNA DOMOWA
284-285 436 RZYMSKA WOJNA
DOMOWA 306-307 437 RZYMSKA
WOJNA DOMOWA 311-312 437
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 313 437
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 314-324
437 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 350-
351 438 RZYMSKA WOJNA DOMOWA
360-361 438 RZYMSKA WOJNA
DOMOWA 387-388 438 RZYMSKA
WOJNA DOMOWA 394 439 RZYMSKA
WOJNA DOMOWA 43-30 p.n.e. 439
RZYMSKA WOJNA DOMOWA 68-69
n.e. 440 RZYMSKA WOJNA DOMOWA
84-79 p.n.e. 440 RZYMSKA WOJNA
PRZECIW PYRRUSOWI Z EPI-
RU 281-272 p.n.e. 447
RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 161-
166 447 RZYMSKA WOJNA Z
CYMBRAMI I TEUTONAMI
104-101 p.n.e. 442 RZYMSKA WOJNA
Z MIASTEM WEJE PIERWSZA
438-426 p.n.e. 442
RZYMSKA WOJNA Z WANDALAMI
468 442 RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII
43-61 444 RZYMSKIE WOJNY NA
GRANICY PÓŁNOCNEJ
24 p.n.e.-16 n.e. 443
RZYMSKIE WOJNY NA WSCHODNICH
GRANICACH 20 p.n.e.-19 n.e. 443
RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113-
117 443 RZYMSKIE WOJNY Z
KWADAMI I SARMATAMI
374.375 444
RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 113-
117 445 RZYMSKO-ARMEŃSKA
WOJNA 162-165 445 RZYMSKO-
ARMEŃSKA WOJNA 72-66 p.n.e. 445
RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 93-92
p.n.e. 445 RZYMSKO-ETRUSKIE
WOJNY 445 RZYMSKO-PERSKA
WOJNA 230-233 445 RZYMSKO-
PERSKA WOJNA 241-244 445
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 256-261
446 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 282-
283 446 RZYMSKO-PERSKA WOJNA
295-297 446 RZYMSKO-PERSKA
WOJNA 337-363 446 RZYMSKO-
PERSKA WOJNA 421-422 447
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 441 447
RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506
447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 524-
532 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA
539-562 447 RZYMSKO-PERSKA
WOJNA 572-591 447 RZYMU
SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW
390 p.n.e. 448 RZYMU
SPUSTOSZENIE PRZEZ
MUZUŁMANÓW
846 448 RZYMU SPUSTOSZENIE
PRZEZ WIZYGOTÓW
410 448 RZYMU
UPADEK 476 449
S
SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA O
SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1976 450
SAINT ALBANS, NAJAZD NA SAINT
ALBANS
1864 450
SAJO, BITWA NAD SAJO 1241 450
SAKDAL, POWSTANIE 1935 457
SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-
1189 457 SALWADORSKA WOJNA
DOMOWA 1977-
-1992 457
SALWADORSKI PRZEWRÓT 1948
452 SALWADORSKO-
HONDURASKA WOJNA
1969 452
SAMARKANDY ZBURZENIE PRZEZ
MONGOŁÓW 452 SAMILÓW RUCH
NIEPODLEGŁOŚCIOWY 1919-
-1920 452
SAMNICKA WOJNA PIERWSZA 343-
341 p.n.e. 452 SAMOAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1880-1881 453
SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA
1887-1889 453
SAMOANSKA WOJNA DOMOWA
1893-1894 4S4 SAMOAŃSKA WOJNA
DOMOWA 1898-1899 454 SAND
CREEK, MASAKRA W SAND CREEK
1864 454
SANDINO PRZEWRÓT 455
SANUSIJJI POWSTANIE 1915-1917
455 SARDYŃSKIE POWSTANIE
1821 455 SASÓW NAJAZDY ok.
205-369 456 SASÓW NAJAZDY 407-
550 455 SASÓW NAJAZDY 550-577
455 SATSUMY BUNT 1877 456
SEKIGAHARA, BITWA POD
SEKIGAHARĄ
1600 457
SELANGURU WOJNA DOMOWA
1867-1873 457 SELEUCYDÓW WOJNA
Z EGIPTEM 169-168
p.n.e. 457
SEMINOLÓW WOJNA PIERWSZA 1817-
1818 457 SERBSKIE POWSTANIE
PIERWSZE 1804-1813 458 SERBSKO-
BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886 459
SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876-
1878 459 SERTORIUSZA WOJNA 80-72
p.n.e. 459 SEYEN OAKS, MASAKRA W
SEYEN OAKS 1816 460 SHAYSA
POWSTANIE 1786-1787 460
SHIMABARA, POWSTANIE NA
PÓŁWYSPIE SHI-
MABARA 1637-1638 460
SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864
461 SIEDMIOGRODU WOJNA Z
HABSBURGAMI 1644-
-1645 467 SIEDMIOGRODZKO-
TURECKA WOJNA 1657-
-1662 462
SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763
462 SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA
1866 463 SIEDMIU REDUCCIONES
WOJNA 1752-1756 464 SIEKIERA,
WOJNA O SIEKIERĘ 1846-1847 464
SIKHÓW WOJNA PIERWSZA 1845-
1846. 464 SIKHÓW ZŁOTEJ ŚWIĄTYNI
OBLĘŻENIE
1984 465
SIMNELA REBELIA 1486-1487 465
SIPAJÓWBUNT 465 SIUKSÓW WOJNA
1862-1864 465 SIUKSÓW WOJNA 1865-
1868 466 SIUKSÓW WOJNA 1876-1877
466 SIUKSÓW WOJNA 1890-1891 467
SKAGERRAK, BITWA W CIEŚNINIE
SKAGER-
RAK 467
SKANDYNAWSKA WOJNA
SIEDMIOLETNIA 468
SKANDYNAWSKA WOJNA 1026-1030
467 SKANDYNAWSKA WOJNA 1448-
1471 467 SKANDYNAWSKIE
NAJAZDY 468 SKANDYNAWSKIE
POWSTANIE 1433-1439 468 SLUYS,
BITWA POD SLUYS 1340 468
SMOLEŃSK, WOJNA O SMOLEŃSK 468
SOJUSZNIKÓW WOJNY 469
SONDERBUNDU WOJNA 1847 469
SOUTHAMPTON, POWSTANIE W
SOUTHAMP-
TON 469
SPARTAKUSA BUNT 469
SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA
189-188
p.n.e. 469 SPARTAŃSKO-
ACHAJSKA WOJNA 193-192
p.n.e. 470
SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA
228-226
p.n.e. 470 SPIRIT LAKĘ,
MASAKRA W SPIRIT LAKĘ
1857 470
SPITHEAD, BUNT W SPITHEAD 1797
477 SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 219-
217 p.n.e. 471 SPRZYMIERZEŃCZA
WOJNA 357-355 p.n.e. 477
SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 91-88
p.n.e. 477 ST. CLAIRA PORAŻKA 1791
472 STARA WOJNA ZURYSKA 1436-
1450 472 STRZELCÓW BUNT 1698 473
STUDNIOWA WOJNA 1815 473
STULETNIA WOJNA 1337-1453 473
STYLICHONA WOJNY Z
WIZYGOTAMI 390-
-408 474
SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885 475
SUDAŃSKA WOJNA 1896-1899 476
SUESKA WOJNA 476 SUKHOTHAI
BUNT 476 SYBERII PODBÓJ 1581-1598
476 SYCYLIJSKIE NIESZPORY,
POWSTANIE I MASAKRA 1282 476
SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA
1282-1302 477 SYCYLIJSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 1147-
-1158 477 SYCYLIJSKO-
BIZANTYJSKA WOJNA 1170-
-1171 477
SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA
1185 478 SYJAMSKA WOJNA
DOMOWA 1610-1612 478 SYJAMSKA
WOJNA DOMOWA 1630-1636 478
SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1733
479 SYJAMSKIE WOJNY 479
SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1549
479 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
1563-1569 479 SYJAMSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592 479
SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
1593-1600 480 SYJAMSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618 480
SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
1660-1662 480 SYJAMSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769 487
SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA
1775-1776 487 SYJAMSKO-
BIRMAŃSKA WOJNA 1785-1792 487
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA
WOJNA 1587 487 SYJAMSKO-
KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-
-1594 482
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA
WOJNA 1603 482 SYJAMSKO-
KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1622 482
SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA
WOJNA 1714-
-1717 482 SYJAMSKO-
KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-
-1834 483
SYJAMSKO-LAOTAŃSKA WOJNA
1826-1829 483 SYJAMSKO-
WIETNAMSKA WOJNA 1769-
-1773 483 SYJAMSKO-
WIETNAMSKA WOJNA 1831-
-1834 484 SYJAMSKO-
WIETNAMSKA WOJNA 1841-
-1845 484
SYNAJSKA WOJNA 484 SYRII WOJNA
Z PARTIĄ 130-127 p.n.e. 484 SYRII
WOJNA Z PARTIĄ 141-139 p.n.e. 484
SYRII WOJNA Z PERGAMONEM 224-
221 p.n.e. 484
SYRYJSKO-EGIPSKA WOJNA
PIERWSZA 274-271
p.n.e. 485
SYRYJSKO-RZYMSKA WOJNA 192-189
p.n.e. 485 SZAHDŹAHANA BUNT 1622-
1626 486 SZAHDŹAHANA PODBOJE
1613-1621 486 SZEŚCIODNIOWA
WOJNA 1967 487 SZKOCKA WOJNA
1295-1296 488 SZKOCKA WOJNA 1314-
1328 488 SZKOCKA WYPRAWA DO
IRLANDII 1315-
-1318 488
SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW
MARII, KRÓLOWEJ SZKOTÓW 1567-
1568 489 SZKOCKIE POWSTANIE
PRZECIW MARII DE
GUISE 1559-1560 489
SZKOCKO-ANGIELSKIE WOJNY
489 SZLEZWIKU-HOLSZTYNU
WOJNA 489 SZMALKADZKA
WOJNA 1546-1547 489
SZTANDAR, BITWA POD
SZTANDAREM
1138 490
SZTOKHOLMSKA MASAKRA
490 SZWAJCARSKA WOJNA
DOMOWA 1436-
-1450 490
SZWAJCARSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 490 SZWAJCARSKA
WOJNA Z SABAUDIĄ 1403-
-1416 490
SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798
490 SZWAJCARSKO-AUSTRIACKIE
WOJNY 491 SZWAJCARSKO-
BURGUNDZKIE WOJNY 491
SZWAJCARSKO-HABSBURSKIE
WOJNY 491 SZWAJCARSKO-
MEDIOLAŃSKA WOJNA
1478 491
SZWAJCARSKO-SZWABSKA WOJNA
491 SZWEDZKA WOJNA DOMOWA
1520-1523 492 SZWEDZKA WOJNA
DOMOWA 1562-1568 492 SZWEDZKA
WOJNA Z LUBEKĄ 492 SZWEDZKA
WOJNA 1630-1635 491 SZWEDZKO-
DUŃSKIE WOJNY 492 SZWEDZKO-
ROSYJSKIE WOJNY 492 SZYITÓW
POWSTANIE 814-819 492
Ś TIANJIN, MASAKRA W TIANJINIE
ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742
495
ŚRUTOWA WOJNA 1838 493
ŚWIATOWA WOJNA I NA
BAŁKANACH 1915-
-1918 500 ŚWIATOWA WOJNA I NA
FRONCIE WŁOSKIM
1915-1918 501 ŚWIATOWA WOJNA I
NA FRONCIE WSCHODNIM
1914-1917 SOI ŚWIATOWA WOJNA I
NA FRONCIE ZACHODNIM
1914-1918 502
ŚWIATOWA WOJNA I W EGIPCIE 1914-
1917 502 ŚWIATOWA WOJNA I W
MEZOPOTAMII 1914-
-1918 502 ŚWIATOWA WOJNA I
W PALESTYNIE 1917-
-1918 503
ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918 493
ŚWIATOWA WOJNA II NA
BAŁKANACH 1939-
-1941 496
ŚWIATOWA WOJNA II NA BLISKIM
WSCHODZIE
1941 496 ŚWIATOWA WOJNA II NA
FRONCIE ROSYJSKIM
1941-1945 497 ŚWIATOWA WOJNA
II NA FRONCIE WŁOSKIM
1943-1945 498 ŚWIATOWA WOJNA II
NA FRONCIE ZACHODNIM
1944-1945 498 ŚWIATOWA WOJNA
II NA OCEANIE SPOKOJNYM
1941_1945 499
ŚWIATOWA WOJNA II W CHINACH
1941-
-1945 499
ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945 495
ŚWIĘTA WOJNA PIERWSZA ok. 590
p.n.e. 503 ŚWIĘTEGO BARTŁOMIEJA
NOC 1572 504 ŚWIĘTEGO JERZEGO
DZIEŃ, POWSTANIE
504 ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA
1510-1514 504
T
TADŻYKISTAN, WOJNA DOMOWA W
TADŻYKISTANIE 1992 506 TAIRA I
MINAMOTO WOJNA 506 TAJÓW
WOJNA ok. 1500-1529 509 TAJÓW
WOJNA 1371 -1378 506 TAJÓW
WOJNA 1387-1390 507 TAJÓW WOJNA
1411 507 TAJÓW WOJNA 1442-1448
508 TAJÓW WOJNA 1451-1456 508
TAJÓW WOJNA 1461-1464 50S TAJÓW
WOJNA 1474-1475 509 TAJÓW WOJNA
1492 509 TAJÓW WOJNA 1660-1662
509 TAJPINGÓW POWSTANIE 1850-
1864 510 TAJSONÓW POWSTANIE SIO
TALAMBO, INCYDENT W TALAMBO
1862 5/0 TARANAKI WOJNA
PIERWSZA 1860-1861 5/0 TATARSKIE
PODBOJE I NAJAZDY 511
TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA
379-371
p.n.e. 511 TEKSASKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ
1836 511 TEODORYKA WOJNA Z
ODOAKREM 489-
-493 5/2 TEUTOBURSKI LAS, BITWA
W TEUTOBURSKIM
LESIE 9 n.e. 5/2
1870 512 TIEPOLA REBELIA 1310 5/3
TIMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e. 5/3
TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399
5/3 TIMURA NAJAZD NA RUŚ I
TERENY ZŁOTEJ
ORDY 1395-13% 5/4 TIMURA
PODBOJE 1360-1405 5/4 TIMURA
WOJNA Z TOCHTAMYSZEM
PIERWSZA
1386-1389 5/5 TINCHEBRAI,
BITWA POD TINCHEBRAI
1106 5/6 TOUSSAINTA
L'OUVERTURA POWSTANIE 1793-
-1803 5/6
TRANSWALSKA WOJNA DOMOWA
1862-
-1864 5/6
TRANSWALSKIE POWSTANIE 517
TR9JAŃSKA WOJNA ok. 1200 p.n.e. 5/7
TRÓJSTRONNEGO PRZYMIERZA
WOJNA 5/7 TRUNG SIÓSTR
POWSTANIE 39-43 5/7 TRYNIDAD I
TOBAGO, POWSTANIE W PAŃSTWIE
TRYNIDAD I TOBAGO 1970 5/7
TRYPOLITAŃSKA WOJNA 1800-1805
518 TRZECH GUBERNATORÓW
POWSTANIE 1674-
-1681 518
TRZECH HENRYKÓW WOJNA 518
TRZECH SANCHO WOJNA 1068 5/8
TRZYDNIOWA WOJNA 5/9
TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-
1648 5/9 TRZYLETNIA WOJNA
PÓŹNIEJSZA 520 TRZYNASTOLETNIA
WOJNA 1454-1466 520 TUKULERÓW
WOJNY Z FRANCJĄ 1854-1864 520
TUPAĆ AMARU POWSTANIE 521
TUPAMAROS RZĄDY TERRORU 1967-
1973 527 TURCJI I CZARNOGÓRY
WOJNA PIERWSZA 1852-
-1853 527
TURECKA WOJNA DOMOWA 1403-
1413 527 TURECKA WOJNA DOMOWA
1481-1482 522 TURECKA WOJNA
DOMOWA 1509-1513 522 TURECKA
WOJNA DOMOWA 1559 523 TURECKA
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-
-1923 523
TURECKO-AUSTRIACKIE WOJNY 524
TURECKO-BIZANTYJSKIE WOJNY 524
TURECKO-EGIPSKA WOJNA
PIERWSZA 1832-
-1833 524
TURECKO-GRECKIE WOJNY 525
TURECKO-PERSKA WOJNA 1473
525 TURECKO-PERSKA WOJNA
1514-1516 525 TURECKO-PERSKA
WOJNA 1526-1555 525 TURECKO-
PERSKA WOJNA 1578-1590 526
TURECKO-PERSKA WOJNA 1603-
1612 526 TURECKO-PERSKA
WOJNA 1616-1618 526 TURECKO-
PERSKA WOJNA 1623-1638 527
TURECKO-PERSKA WOJNA 1730-
1736 527 TURECKO-PERSKA
WOJNA 1743-1747 527 TURECKO-
PERSKA WOJNA 1821-1823 528
TURECKO-POLSKIE WOJNY 528
TURECKO-ROSYJSKIE WOJNY
528 TURECKO-WĘGIERSKIE
WOJNY 528 TURKMEŃSKO-
TURECKIE WOJNY 1400-
-1473 528
TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 1585 529
TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 1611-
1613 529 TURKÓW I DRUZÓW WOJNA
1631-1635 530 TURKÓW I
MAMELUKÓW WOJNY 530 TURKÓW
SELDŻUCKICH WOJNY Z CESAR-
STWEM BIZANTYJSKIM 530
TURNERA BUNT 1831 530
TUSKARORÓW WOJNA 1711-1712 530
TUTSI-HUTU WOJNY 530 TYLERA
POWSTANIE 530 TYRONE'A
POWSTANIE 1595-1603 530 TYRU
OBLĘŻENIE 333-332 p.n.e. 53/
TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903 53/
U
UGANDYJSKIE WOJNY RELIGIJNE
1885-
-1892 532
UNII ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ
WOJNY DOMOWE 1826-1829, 1838-
1840 532 URUGWAJSKA REWOLUCJA
1933 533 URUGWAJSKA WOJNA
DOMOWA 1842-1851 533
URUGWAJSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 533 URUGWAJSKIE
POWSTANIE 1811-1816 533 UTAH
WOJNA 1857-1858 534
V
YASSY, MASAKRA W YASSY 1562 535
YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916
535 YESEYA BUNT 1822 535 YILLI
NAPADY 1916-1917 536
YILLMERGEŃSKA WOJNA PIERWSZA
1656 536
W
WAIRAU MASAKRA 1843 537
WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ
WAKARUSA
1855 537
WALKERA NAJAZD NA MEKSYK
1853-1854 538 WALKERA NAJAZD NA
NIKARAGUĘ 1855-
-1857 538
WALLACFA BUNT 1297-1305 538
WANDALÓW I RZYMIAN WOJNA W
AFRYCE
PÓŁNOCNEJ 533-534 539
WANDALÓW NAJAZDY NA
CESARSTWO RZYMSKIE 406-533
539
WANDEJSKIE WOJNY 1793-1832 539
WARBECKA REBELIA 1495-1499 540
WARWICKA BUNT 1469-1471 540
WATA TYLERA POWSTANIE 541
WATERLOO, BITWA POD WATERLOO
541 WELUR, BUNT W WELURZE 1806
547 WENECKI PODBÓJ FRIULI 1411-
1420 547 WENECKO-BIZANTYJSKA
WOJNA 1170-1177 547 WENECKO-
GENUEŃSKA WOJNA 1255-1270 542
WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA
1291-1299 542 WENECKO-
GENUEŃSKA WOJNA 1350-1355 542
WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA
1378-1381 542 WENECKO-
MEDIOLAŃSKA WOJNA 1404-
-1406 542
WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA
1426 542 WENECKO-MEDIOLAŃSKA
WOJNA 1427-
-1428 543 WENECKO-
MEDIOLAŃSKA WOJNA 1429-
-1433 543 WENECKO-
MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-
-1454 543
WENECKO-TURECKA WOJNA 1416
543 WENECKO-TURECKA WOJNA
1425-1430 544 WENECKO-TURECKA
WOJNA 1443-1453 544 WENECKO-
TURECKA WOJNA 1463-1479 544
WENECKO-TURECKA WOJNA 1499-
1503 544
WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-
1540 544 WENECKO-TURECKA
WOJNA 1570-1573 545 WENECKO-
TURECKA WOJNA 1645-1669 545
WENECKO-TURECKA WOJNA 1685-
1699 545 WENECKO-TURECKA
WOJNA 1714-1718 545
WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA
1858-
-1864 545
WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA
1868-1870 546 WENEZUELSKA
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ
1811-1821 546
WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-
1849 546 WENEZUELSKIE
POWSTANIE 1945 547
WENEZUELSKIE POWSTANIE 1958
547 WENIZELISTÓW POWSTANIE 547
WERCYNGETORYKSA POWSTANIE
547 WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-
1849 547 WĘGIERSKA REWOLUCJA
1918 54S WĘGIERSKA WOJNA
DOMOWA 1301-1308 548 WĘGIERSKA
WOJNA DOMOWA 1439-1440 549
WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-
1529 549 WĘGIERSKA WOJNA
DOMOWA 1530-1547 549 WĘGIERSKA
WOJNA DOMOWA 1921 550
WĘGIERSKA WOJNA ZE ŚWIĘTYM
CESARSTWEM
RZYMSKIM 1477-1485 550
WĘGIERSKI BUNT POGAN 1046 550
WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956 557
WĘGIERSKO-CZECHOSŁOWACKA
WOJNA
1919 557
WĘGIERSKO-CZESKIE WOJNY 557
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1436-
1439 557 WĘGIERSKO-TURECKA
WOJNA 1440-1444 557 WĘGIERSKO-
TURECKA WOJNA 1444-1456 552
WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1463-
1483 552 WĘGIERSKO-TURECKA
WOJNA 1490-1495 552 WĘGIERSKO-
TURECKA WOJNA 1521-1526 553
WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1171
553 WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA
1342 -1346 553 WĘGIERSKO-
WENECKA WOJNA 1356-1358 553
WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1378-
1381 554 WHITMANA MASAKRA 1847
554 WIDŻAJANAGARU PODBÓJ
MADURAJU 1378 554
WIDŻAJANAGARU WOJNA Z
SUŁTANATEM BAH-
MANIDÓW 1350-1410 555
WIDŻAJANAGARU WOJNY 1509-1565
555 WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683 556
WIELKA WOJNA JAWY 556 WIELKA
WOJNA PELOPONESKA 556 WIELKA
WOJNA PÓŁNOCNA 557
WIELKANOCNE POWSTANIE 1916 556
WIELKI MARSZ 1934-1935 557 WIELKI
WYŚCIG LOKOMOTYW 557 WIELKIE
POWSTANIE INDYJSKIE 557
WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW
WOJNA 1000-
-1044 557 WIETNAMCZYKÓW I
CZAMÓW WOJNA 1068-
-1074 557
WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW
WOJNA 1103 557 WIETNAMCZYKÓW I
CZAMÓW WOJNA 1311-
-1326 558 WIETNAMCZYKÓW I
CZAMÓW WOJNA 1446-
-1471 558
WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA
1400-1407 559 WIETNAMSKA WOJNA
DOMOWA 1772-1802 560
WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA
1955-1965 560 WIETNAMSKA WOJNA
1956-1975 558 WIETNAMSKIE
POWSTANIA 1930-1931 567
WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA
1405-1407 567 WIETNAMSKO-
CHIŃSKA WOJNA 1418-1428 567
WIETNAMSKO-FRANCUSKIE WOJNY
562 WIETNAMSKO-KAMBODŻAŃSKA
WOJNA 1738-
-1750 562 WIETNAMSKO-
KHMERSKA WOJNA 1123-
-1136 562 WIETNAMSKO-
MONGOLSKA WOJNA 1257-
-1288 562
WIETNAMSKO-SYJAMSKIE WOJNY
563 WIKINGÓW KLĘSKI POD
BRUNANBURH 937 563 WIKINGÓW
NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹ-
NIEJSZY 899-1016 563 WIKINGÓW
NAJAZDY NA ANGLIĘ, WCZESNE
793-870 564 WIKINGÓW NAJAZDY
NA FRANCJĘ, PÓŹNIEJSZE
896-911 564 WIKINGÓW NAJAZDY
NA FRANCJĘ, WCZESNE
799-891 564 WIKINGÓW
NAJAZDY NA IRLANDIĘ 795-
-1014 565 WIKINGÓW NAJAZDY NA
MORZU PÓŁNOCNYM
800-994 565
WIKINGÓW NAJAZDY NA RUŚ 825-
907 565 WIKINGÓW NAJAZDY NA
WESSEX ALFREDA
871-896 565
WIKINGÓW NAJAZDY ok. 800-ok. 1016
566 WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ
1079. 566 WILHELMA I ZDOBYWCY
NAJAZD NA NORMANDIĘ 1076 567
WILHELMA I ZDOBYWCY NAJAZD
NA SZKOCJĘ
1072 567 WILHELMA II NAJAZD
NA SZKOCJĘ 1091-
-1093 566 WILHELMA II WOJNA Z
ROBERTEM KRÓTKO-
UDYM 1089-1096 567
WINNEBAGO I ILLINOIS INDIAN
WOJNA
1671 567
WIZYGOTÓW I FRANKÓW WOJNA
506-507 568 WIZYGOTÓW NAJAZDY
NA CESARSTWO RZYMSKIE,
PÓŹNIEJSZE 410-476 568
WIZYGOTÓW NAJAZDY NA
CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE
332-390 568 WŁODZIMIERZA
PODBOJE 981 -985 569 WŁOSKA
REWOLUCJA 1848-1849 569 WŁOSKA
WOJNA KAROLA VIII 1494-1495 570
WŁOSKA WOJNA LUDWIKA XII 1499-
1503 570 WŁOSKA WOJNA MIĘDZY
KAROLEM V A FRANCISZKIEM I
PIERWSZA 1521-1525 577 WŁOSKA
WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1848-
-1849 572 WŁOSKA WOJNA O
NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-
-1861 572
WŁOSKIE POWSTANIA 1831-1834
573 WŁOSKIE POWSTANIA 1914
573 WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA
1887-1889 574
WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1895-1896
574
WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936
574
WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911-1912
575
WODZA JÓZEFA POWSTANIE 575
WOJNA DEMETRIUSZA 576
WOJNA DEWOLUCYJNA 576
WOJNA DRUGIEJ KOALICJI PRZECIW
FRANCJI 576
WOJNA EMBOABÓW 576
WOJNA LIGI AUGSBURGSKIEJ 576
WOJNA MASCATÓW 576
WOJNA NA OCEANIE SPOKOJNYM
576
WOJNA O BAWARSKĄ SUKCESJĘ 576
WOJNA O BERENIKĘ 576
WOJNA O CHIOGGIĘ 576
WOJNA O HISZPAŃSKĄ SUKCESJĘ.
576
WOJNA O POLSKĄ SUKCESJĘ 576
WOJNA O REFORMY 576
WOJNA O SALETRĘ 1879-1884 576
WOJNA O SIEKIERĘ 577
WOJNA O UCHO JENKINSA 577
WOJNA PIERWSZEJ KOALICJI
PRZECIW FRANCJI 577
WOJNA POMARAŃCZY 577
WOJNA SECESYJNA 1861-1865 577
WOJNA SOJUSZNICZA 578
WOJNA TRZECH HENRYKÓW 578
WOJNA TRZECH SANCHO 578
WOJNA TRZECIEJ KOALICJI PRZECIW
FRANCJI 578
WOJNA TYSIĄCA DNI 578
WOJNA W CZASIE RAMADANU 578
WOJNA 1812 575
WOJNA 1812 FRANCUSKO-ROSYJSKA
575
WOJNY DIADOCHÓW 578
WOJNY O AMERYKAŃSKĄ
NIEPODLEGŁOŚĆ 578
WOJNY RELIGIJNE 578
WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI
1792-1802 578
WORSKLA, BITWA NAD WORSKLĄ
1399 579
WRZEŚNIOWE MASAKRY 1792 580
WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688 580
WYATTA REBELIA 1554 580
WYOMING YALLEY, MASAKRA W
WYOMING YALLEY 1778 580
X
XAQUIXAGUANA, BITWA POD
XAQUIXAGUANĄ 1548 582
Y
YAKIMA INDIAN WOJNY 1855-
1858 582 YAMADY GWARDII
BUNT 582 YAMASEE INDIAN
WOJNA 1715-1716 582 YEN BAI
POWSTANIE 582
Z
ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883
583 ZANZIBARSKIE POWSTANIE
1964 583 ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA
W ZATOCE ŚWIŃ
1961 583
ZEBRZYDOWSKIEGO ROKOSZ 1606-
1607 584 ZEEBRUGGE, RAJD NA
ZEEBRUGGE 1918 584 ZIMOWA
WOJNA 584
ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW
POWSTANIE 1798 584 ZŁOTEJ ORDY
DYNASTYCZNA WOJNA 1359-
-1381 584 ZŁOTEJ ORDY I IL-
CHANÓW WOJNA DOMOWA
1261-1262 585
ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1817-
1819 585 ZULUSKA WOJNA
DOMOWA 1856 586 ZULUSKA
WOJNA DOMOWA 1883-1884 586
ZULUSKA WOJNA 1879 585
Ż
ŻAKERIA 1358 587
ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE
184-ok. 204
587
ŻYDOWSKIE POWSTANIE 115-117 n.e.
587 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 132-135
588 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 168-143
p.n.e. 588 ŻYDOWSKIE POWSTANIE
66-73 n.e. 588