1.

Nazwa epoki
Nazwa pochodzi od wiata Myliciele tej epoki nazywali j owiecon i zestawiali z ciemnot
baroku . Epoka dca do ustalenia racjonalnych praw kierujcych rzeczywistoci. wiato jest tu
metafor wiedzy, rozsdku, negacj zabobonw, przesdw, prawa natury.
2. Geneza
Silne rzdy krlw francuskich (absolutyzm) kocz si wybuchem Wielkiej Rewolucji
Francuskiej (1789 r.).
Wyonienie si Stanw Zjednoczonych (posiadajcych pierwsz demokratyczn konstytucj) i
umocnienie si Rosji (carat).
Pod koniec XVIII wieku Polska znika z map wiata.
Spadek prestiu Polski i uzalenienie si od pastw ociennych.
Sabo militarna, zacofanie kulturalne i ekonomiczne za panowania II i III Vettinw.
Zwyrodnienie demokracji szlacheckiej, anarchia wewntrzna - rozbiory.
Podstawowym zaoeniem epoki staa si wiara w rozum, ktry uznano za najwiksz si czowieka.
Twrczo miaa charakter dydaktyczny. Propagowano charakter czowieka owieconego. Goszono
hasa wolnoci, tolerancji, humanitaryzmu.
Walczono z zacofaniem i gupot.

W Polsce owiecenie rozwijao si w wyjtkowo tragicznych okolicznociach. Nie brakowao

wyksztaconych i kochajcych kraj Polakw, ktrzy chcieli ratowa kultur narodow. Prbowali nie
dopuci do ostatecznego jej upadku.
3. Ramy czasowe
W Europie wiek owiecony trwa od 1680 r. do 1780 r.
W Polsce dzieli si on na trzy etapy:
- od 1740 r. do 1764 r. faza wczesna; przed elekcj Stanisawa Augusta;
- od 1764 r. do 1795 r. - faza dojrzaa; czasy panowania Stanisawa Augusta;
- od 1795 r. do 1822 r. - faza schykowa; od pierwszego rozbioru do wydania "Ballad i romansw"
Adama Mickiewicza.
4. Filozofia
a) Nurty

Racjonalizm pogld wedug ktrego rozum stanowi podstawowe rdo poznania.

Deizm pogld uznajcy, e Bg jest stwrc wiata i rzdzcych nim praw, ale nie ingeruje w
jego dzieje.
Ateizm pogld zaprzeczajcy istnieniu Boga i szukajcy zrozumienia natury czowieka w
porzdku przyrody.
1

Materializm przekonanie, e byty idealne nie istniej, a wiat skada si jedynie z materii.
Sensualizm przewiadczenie, e rzeczywisto poznajemy przede wszystkim zmysowo.
Empiryzm twierdzenie, e wiedz o rzeczywistoci zdobywamy dziki dowiadczeniu.
Utylitaryzm pogld goszcy, e denie do zaspokajania potrzeb jest moralne, jeli zapewnia
szczcie wszystkim.
Liberalizm pogld uznajcy wolno za najwysz warto w yciu gospodarczym, spoecznym
i politycznym.

b) Pogldy
Jana Lakea Woltera:

Celem ludzkiego ycia powinno by naprawianie wiata oraz pomniejszanie cierpie i za.
Podstaw moralnoci jest prawo naturalne, ktre mwi Nie czy drugiemu, co Tobie nie mie
Nietolerancja jest sprzeczna z wiar chrzecijask i z prawem moralnym
Fanatyzm jest zem, bo prowadzi do nienawici i bywa przyczyn spoecznego zamtu

Jana Jakuba Rousseau

To nie rozum owieca czowieka, a serce i sumienie.

Miar czowieczestwa s jedynie wartoci moralne.
Cywilizacja niszczy wartoci i rodzi zo.
Czowiek powinien zrzuci krpujcy go gorset cywilizacji i stara si powrci do pierwotnego
stanu natury, w ktrym by wolny i szczliwy.

5. Style owiecenia
Rokoko powstay w XVIII w. styl w sztukach plastycznych i architekturze, charakteryzujcy si
lekkoci i dekoracyjnoci form, swobodn kompozycj i motywami egzotycznymi. Take nurt w
literaturze kadcy nacisk na takie wartoci estetyczne, jak wdzik i dobry gust, podejmujcy
problematyk osobistych przey, przede wszystkim problematyk erotyczn.
Przykady:
-Ratusz w Buczaczu
-Paac Opatw w Oliwie
-Paac biskupi w Cieniu
Klasycyzm Nurt w sztuce, nawizujcy do greckich i rzymskich wzorw. Jest odpowiedzi na pen
przepychu sztuk baroku oraz zainteresowanie odkryciami archeologicznymi.
Cechy klasycyzmu:
2

-kolumny w budownictwie sakralnym i wieckim

-budynku na planach koa i kwadratu
-antyczne porzdku architektoniczne i detale
-zespoy architektoniczne z wielkimi placami i szerokimi ulicami
-nowe typy budynkw :szkoy, teatry i domy handlowe
-parki o uporzdkowanych zaoeniach geometrycznych
Przykady zabytkw:
-Belweder
-Paac na wodzie w azienkach
-Teatr Wielki
Sentymentalizm uznawany za zjawisko preromantyczne. Rozwijajcy si w owieceniu XVIII
wieczny prd umysowy i literacki, ktrego przedstawiciele podkrelali znaczenie indywidualnego
przeycia i emocjonalnego utosamienia si z drugim czowiekiem. Jednym z gatunkw uprawianym
w tym nurcie bya sielanka.
Cechy sentymentalizmu:

Sprzeciw wobec klasycyzmu

Zainteresowanie jednostk i jej przeyciami, w poznawaniu rzeczywistoci bierze udzia serce i
wiara
Odrzuca cywilizacj i wiat pozorw
Kreuje bohatera wraliwego, zdolnego do wspczucia i empatii
Sceneri dla twrczoci bya przyroda, najlepiej dzika, bujna, nieucywilizowana.
Promuje wiat i obyczaje prostego ludu oraz kultur narodow
Zainteresowanie redniowieczem i mitologi ludw pnocy

6. Definicje gatunkw literackich

Bajka krtki utwr literacki, zawierajcy mora, moe by wierszowany, czasem artobliwy.
Bohaterami s ludzie, zwierzta, przedmioty i zjawiska, ktre uosabiaj typy ludzkie, cechy
charakteru lub przeciwstawne zjawiska. Jest jedn z odmian epiki.
Satyra gatunek literacki lub publicystyczny, wierszowany, czcy w sobie epik, liryk i
dramat, wywodzcy si ze staroytnoci. Omiesza i pitnuje ukazywane w niej zjawiska,
obyczaje, polityk, stosunki spoeczne. Prezentuje wiat poprzez komiczne wyolbrzymienie.
Poemat heroikomiczny gatunek literacki nawizujcy do tradycji i cech antycznego eposu.
Omiesza czyny bohaterw w celu pouczenia.

7. Dydaktyczny charakter literatury owiecenia

Najwikszy myliciel niemiecki - Immanuel Kant - mwi o owieceniu, e jest "to wyjcie czowieka ze
stanu maoletnioci, w ktrej by zatrzymany z wasnej winy" a ow maoletnio tumaczy jako
niezdolno do samodzielnego posugiwania si wasnym rozumem. Gwn sentencj owiecenia
uczyni wanie sowa "Sapere aude!" - "miej odwag posugiwa si wasnym rozumem". Innym
3

hasem tej epoki byy take sowa Kartezjusza "Cogito ergo sum", co znaczy "Myl, wic jestem".
Obydwa zaznaczay, e to rozum ludzki ma najwiksze moliwoci ze wszystkich elementw
skadajcych si na czowieka. Dlatego postulatami owiecenia stay si przede wszystkim potrzeba
gruntownego wyksztacenia nie tylko najwyszych warstw, ale take niszych, stworzenie czowieka
wiadomego, wychowanego, rozsdnego. Te trudne zadania w duej czci realizowaa literatura pisarze, ktrzy wtedy stali si nauczycielami spoeczestwa - swoich czytelnikw.
8. Owiecenie w Polsce

Periodyzacja umowny podzia continuum czasowego na epoki lub okresy w historii oraz historii
literatury. Pocztki nowych jednostek periodyzacji wyznaczaj zwykle wydarzenia uwaane za wane
dziki tradycji,
-reforma armii
-utworzenie komisji menniczej
-wsptworzenie konstytucji 3 maja
-poprawa gospodarcza miast
-mecenas kultury
-przebudowa zamku krlewskiego

-utworzenie azienek
-wydanie zabaw przyjemnych i poytecznych
-zainicjowanie wydawania monitora i zaoenie
szkoy rycerskiej
- utworzenie KEN