doc. dr hab.

Janina
Sokołowska-Pituch

"Anatomia - tom I"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych

w Krakowie
 Tom I
Całość w 3 tomach

Anatomia

Anatomia jest to nauka o budowie organizmu żywego ustroju. W zależności od

badanego organizmu jest:
anatomia roślin, zwierząt i człowieka. Nazwa anatomia pochodzi od sposobu
badania, którym jest rozcinanie, dzielenie na części badanego ustroju, zaś
rozcinanie nosi nazwę po grecku anatemnein.Rozcinanie, preparowanie zwłok jest
podstawową metodą badawczą, ale nie wystarczającą, uzupełnia się ją badaniem
przyżyciowym przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji
dokonanych gołym okiem bez użycia aparatury powiększającej stanowi anatomię
makroskopową, która daje ogólny obraz postaci i budowy człowieka. Dla
szczegółowego badania budowy organizmu potrzebne są przyrządy powiększające,
tj. mikroskopy, które obecnie pozwalają dojrzeć najdrobniejsze cząstki składowe
komórki, tkanek i narządów, co w sumie daje anatomię mikroskopową. Anatomia
zajmuje się człowiekiem dorosłym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od
momentu zapłodnienia do momentu przyjścia na świat jest zadaniem embriologii
czyli nauki o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i
embriologia razem wchodzą w skład nauki o postaci i budowie żywego organizmu
zwanej morfologią od greckiego słowa morfe czyli postać. Nauka o czynnościach
organizmu nosi nazwę fizjologia. Anatomia i fizjologia razem tworzą naukę o
żywym ustroju zwaną biologią. Anatomia i fizjologia są ściśle ze sobą związane,
budowa jest podstawą czynności, zaś czynność wpływa na budowę narządu czy
zespołów narządów. Znajomość budowy i czynności organizmu prawidłowego i w
stanie zdrowia pozwala na poznanie zmian chorobowych, odchyleń od normy w
zakresie budowy co określa się jako zmiany patologiczne. Anatomię prawidłową
przeciwstawia się anatomii patologicznej. Anatomia prawidłowa ma więc
znaczenie nie tylko czysto poznawcze, teoretyczne ale przede wszystkim
praktyczne dla lekarza i innych pracowników służby zdrowia. Przedstawiając
wyniki badań makroskopowych czy mikroskopowych opisujemy komórki, tkanki
czy narządy, tworzymy anatomię opisową. W zależności od sposobu ujmowania
opisu mamy anatomię opisową w ścisłym tego słowa znaczeniu i anatomię
topograficzną. Anatomia opisowa jest zarazem anatomią systematyczną, ujmuje
opisy narządów ułożonych w układy czyli systemy, kolejno jeden układ po drugim
np. układ pokarmowy, oddechowy, krążenia itd. Anatomia topograficzna opisuje
wzajemne ułożenia narządów w stosunku do siebie i w stosunku do miejsca, np.
układ narządów w klatce piersiowej czy w jamie brzusznej. Znajomość
wzajemnych stosunków narządów w okolicach ciała jest konieczna dla chirurga,
stąd inna nazwa tego rodzaju anatomii, anatomia chirurgiczna lub kliniczna. Pewną
odmianą nauki o postaci i budowie ciała jest anatomia plastyczna czyli artystyczna,
której przedmiotem badań jest powierzchnia zewnętrzna ciała, wzajemne proporcje
poszczególnych części ciała, rzeźba zewnętrzna organizmu. Jest to w pewnym
stopniu uzupełnienie wiadomości potrzebnych lekarzowi, wyrabia jego zmysł
obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, stąd jej nazwa - anatomia
artystyczna. Człowiek wchodzi w skład przyrody żywej, należy do świata
zwierzęcego i może być porównywany do tego świata zarówno w okresie rozwoju i
postaci dojrzałej. Mamy więc anatomię porównawczą. Człowiek wykazuje pewną
typową, charakterystyczną budowę ciała, ale wykazuje również daleko idącą
zmienność osobniczą. Nie ma dwóch osób o identycznych twarzach, wymiary
tułowia lub kończyn różnią się zależnie od ogólnych rozmiarów ciała, narządy
wewnętrzne nie są u wszystkich jednakowej wielkości, jednakowego kształtu i
zawsze położone identycznie. Inaczej mówiąc obserwuje się zmienność mniejszą
lub większą w budowie organizmu określonego jako prawidłowy, normalny.
Anatomia opisowa człowieka dorosłego jest więc opisem jednostki typowej o
średnich wymiarach, jest oparta na wynikach badań różnych osobników, których
zmienność mieści się w granicach normy.

Komórka

Komórka jest najmniejszą cząstką żywego organizmu, zdolną do wykonywania

samodzielnych procesów życiowych. Każda komórka składa się z podstawowych
części, jakimi są ciało komórkowe i jądro. Komórka ma określony kształt, zależny
od warunków w jakich żyje i od wykonywanej przez nią czynności. Komórka
żyjąca w płynnym środowisku ma kształt kulisty, komórka żyjąca w stałym
środowisku ma kształty różne. Są komórki owalne, wielościenne, płaskie,
walcowate, wydłużone, wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadające liczne
wypustki, które często uniemożliwiają określenie kształtu komórki. Wielkość
komórek jest bardzo rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach czyli w
tysięcznych częściach milimetra. Krańcowe wymiary sięgają od kilku mikronów do
kilkudziesięciu, nawet około stu mikronów. Niektóre komórki jak np. mięśni
prążkowanych mogą mieć długość kilku lub kilkudziesięciu centymetrów, ale
grubość kilku do stu mikronów. Komórka żywa posiada pewne właściwości, pewne
przejawy życiowe. Należy do nich przemiana materii, ruch, wrażliwość i
rozmnażanie. Przemiana komórki polega na pobieraniu pewnych substancji,
przerabianiu ich, następnie na wbudowaniu cząsteczek tych substancji w ciało
komórki i na wydalaniu substancji komórce niepotrzebnych. W komórce zachodzą
stale pewne procesy chemiczne związane głównie z procesem oddychania komórki.
Substancje dostarczone komórce są jej potrzebne do przebudowy jej składników,
do wzrostu i powiększania jej masy, do czynności np. wydalniczych. W procesie
oddychania komórka pobiera tlen, a wydala dwutlenek węgla. Komórki młode
powiększają swoje rozmiary, następnie stabilizują się czyli wielkość ich nie ulega
zmianie, wreszcie komórki starzeją się, niejednokrotnie zmniejszają się i umierają.
Komórki mające zdolności wydzielania, przerabiają dostarczone substancje i
wytwarzają stale pewien produkt zwany wydzieliną, który jest dalej
wykorzystywany przez organizm lub jest wydalany na zewnątrz jako substancja
ustrojowi niepotrzebna. Przykładem mogą być komórki wątroby wydzielające żółć,
która pomaga w trawieniu tłuszczów, lub hormony przysadki mózgowej w
pływające regulująco na wydzielanie innych gruczołów dokrewnych, lub pod
wydzielany z ustroju na zewnątrz. Przemiana materii w komórce jest związana z
przemianą energii, np. z wydzielaniem ciepła, z energią mechaniczną, chemiczną
czy nawet elektryczną. W przemianie materii biorą udział zarówno jądro jak i
cytoplazma. Ruchy komórki są możliwe dzięki wytwarzaniu przez komórkę energii
mechanicznej. Ruch pełzakowaty umożliwia komórce przesuwanie się po podłożu
stałym dzięki temu, że cytoplazma tworzy wypustki, do których przesuwa się reszta
ciała komórkowego. Na powierzchni komórek mogą istnieć specjalne delikatne
wypustki cytoplazmy zwane migawkami, które poruszają się w określonym
kierunku i przesuwają cząstki znajdujące się na powierzchni komórek. Specjalnym
rodzajem ruchu jest kurczenie się komórki, która skracając swoje wymiary zmienia
zarazem swoje położenie lub położenie innych elementów, do których jest
przymocowana. Wrażliwość komórki i jej pobudliwość jest to zdolność do
reagowania na bodźce działające na komórkę. Pod wpływem działania jakiegoś
bodźca powstaje w komórce stan pobudzenia, który przenosi się w komórce z
miejsca, na które zadziałał na dalsze części komórki, inaczej mówiąc komórka ma
zdolność przewodzenia. Przykładem komórek o zdolnościach przewodzenia i dużej
wrażliwości są komórki nerwowe. Rozmnażanie się komórek umożliwia
zwiększanie się liczby komórek ustroju wielokomórkowego. W procesie
rozmnażania się komórka dzieli się na dwie potomne, zbudowane tak jak ona sama.
Dzięki mnożeniu się komórek jest możliwe utrzymanie się gatunku. Są dwa rodzaje
podziału komórki:
podział bezpośredni i pośredni. Podział bezpośredni polega na podziale jądra i ciała
komórkowego w następstwie przewężania się komórki bez poprzedzających zmian
w jądrze. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że bierzemy do ręki miękką
bryłkę o kształcie kuli i ściskając ją palcami w środku doprowadzimy do podziału
jej na dwie mniejsze kulki. Taki podział nie występuje w ustroju człowieka w
warunkach zdrowia. Podział pośredni jest podziałem skomplikowanym, w którym
najważniejsze zmiany występują w jądrze komórki. Główny składnik jądra
chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami. Chromosomy dzielą się
następnie i liczba ich podwaja się. Nowo utworzone zestawy chromosomów
oddalają się od siebie i wchodzą w cytoplazmę, która uległa znacznemu
przewężeniu w centrum komórki i ostatecznie komórka dzieli się na dwie potomne,
z których każda zawiera taką samą liczbę chromosomów, jak komórka macierzysta.
Zachowanie stałej liczby chromosomów umożliwia utrzymanie się gatunków.
Liczba chromosomów jest dla danego gatunku stała i niezmienna. Człowiek
posiada 46 chromosomów w jądrze komórkowym. Specjalnym rodzajem komórek
jest podział redukcyjny. Dotyczy on komórek płciowych to znaczy jajowych i
plemników. Komórki płciowe w procesie dojrzewania przed zapłodnieniem
wyrzucają połowę chromosomów czyli redukują ich liczbę do połowy. Wskutek
tego po zapłodnieniu czyli po połączeniu się obu komórek płciowych liczba
chromosomów jest taka, jak we wszystkich innych komórkach. Nie można łączyć
komórek płciowych zawierających różne liczby chromosomów. Czas życia
komórki jest różny. Są komórki żyjące krótko np. komórki krwi, są komórki żyjące
długo, jak żyje cały organizm np. komórki nerwowe. Śmierć komórki występuje
albo wskutek procesu starzenia się komórki, albo pod wpływem czynników
szkodliwych.

Budowa komórki

Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest błoną
komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową. Cytoplazma
posiada budowę chemiczną, zawiera szereg składników występujących w postaci
pierwiastków takich jak węgiel, siarka, potas, chlor, sód, wapń i inne, ciała
białkowe oraz wodę. W cytoplazmie zawarte są liczne drobniejsze elementy
składowe, które biorą udział w przemianie materii komórkowej, w jej czynnościach
wydzielniczych. Jądro komórkowe zawiera substancję zwaną chromatyną, która w
okresie podziału komórki rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać
jąderko. Jądro bierze udział we wszystkich procesach życiowych komórki
zazwyczaj komórka posiada jedno jądro, ale mogą być komórki wielojądrzaste.

Tkanki

Tkanką nazywamy zespół komórek o podobnej budowie, zdolnych do

wykonywania pewnych czynności. Tkanki posiadają również istotę
międzykomórkową. Wyróżnia się cztery lub pięć rodzajów tkanek. Są to:
tkanka nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa lub tkanka nabłonkowa łączna,
krew, mięśniowa i nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co
tkanka łączna, stąd nie wszyscy wydzielają ją z grupy tkanki łącznej.

Tkanka nabłonkowa

Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że pokrywa
błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony wyścielające jamy
ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy naskórkiem,
wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek wyścielający ściany
naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od kształtu komórek nabłonka
wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli
walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek nabłonka może być nabłonek
jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorzędowy. Nabłonek
może spełniać czynność ochronną, wydzielniczą, może przyjmować bodźce jako
nabłonek zmysłowy. Nabłonek płaski posiada komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj
wieloboczne, jeśli jest to nabłonek jednowarstwowy, to komórki układają się na
podłożu tkanki łącznej i ściśle przylegają do siebie. O nabłonku płaskim
wielowarstwowym mówimy wówczas jeśli warstwa powierzchowna nabłonka
wielowarstwowego składa się z komórek płaskich. Pozostałe warstwy mają
komórki jednokształtne. Nabłonek płaski jednowarstwowy występuje w świetle
naczyń jako śródbłonek, pokrywa powierzchnie błon wyścielających jamy ciała.
Nabłonek ten posiada zdolności wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów.
Nabłonek płaski wielowarstwowy pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę
przede wszystkim ochronną. Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze
względu na podobieństwo do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do
brukowania ulic, układa się najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również
zdolności przepuszczania pewnych substancji. Nabłonek walcowaty lub
cylindryczny posiada komórki wąskie i wysokie, najczęściej układa się w warstwy
pojedyncze. Wyściela ściany przewodu pokarmowego i innych przewodów. Może
posiadać na swej powierzchni migawki wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka
mają zdolności wydzielnicze. Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa
się z komórek o różnej wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna
obok drugiej, wskutek czego jądra tych komórek znajdują się na różnych
wysokościach, tworzą szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę
określenia:
nabłonek wieloszeregowy. Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek
wielowarstwowy płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne
komórki naskórka tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na
działanie czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa
naskórka chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki
tworzą włosy chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa
zrogowaciała stanowi warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem.
Pod wpływem czynników mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa
ta grubieje. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie
wchłania substancji suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny, natomiast
wchłania je, jeśli są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd stosowanie maści
leczniczych. Naskórek chroni skórę przed działaniem promieni pozafiołkowych.
Pod wpływem promieni powstaje barwik melanin, którego obecność powoduje
pochłanianie promieni. W krajach czy okolicach silnie nasłonecznionych np. w
Afryce, ludzie posiadają skórę brunatną aż do zupełnie czarnej, natomiast ludzie
mieszkający na północy jak Eskimosi posiadają skórę jasną. Pod wpływem
działania promieni wytwarza się barwik i to jest istotą opalania się. Komórki
nabłonka, które posiadają zdolności wytwarzania pewnych substancji noszą nazwę
komórek gruczołowych. Mogą to być komórki pojedyncze, jednak najczęściej
tworzą one zespoły zwane gruczołami. Pojedyncze komórki o zdolnościach
wydzielniczych znajdują się w ścianie przewodu pokarmowego i innych
przewodów, a wydzielają one substancję zwaną śluzem. Komórki wydzielające
śluz mają kształt zmienny, zależny od zawartości wydzieliny, nazywamy je
komórkami kubkowymi. Gruczoły utworzone przez zespoły komórek
wydzielniczych mogą być dwojakiego rodzaju:
zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze. Gruczoł wewnątrzwydzielniczy
zwany inaczej gruczołem dokrewnym zawiera zespoły komórek, ułożone w grupy
lite w kształcie pęcherzyków, otoczone gęstymi sieciami naczyń krwionośnych
włosowatych. Wydzielina komórek dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa
gruczoły dokrewne, stąd też gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych
przewodów wydzielających. Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną
nazwę hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie
wraz z krwią. Jeśli gruczoł tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się
w pęcherzykach a potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych. Gruczoł
zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części
wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy
mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej
cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem
Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z
połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony.
Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do
przewodów drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W
przypadku gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód
wyprowadzający. Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie
pęcherzyka, którego część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i
który zwęża się w część wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być,
podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również
przewody wyprowadzające produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być
wreszcie gruczoły mieszane:
cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone. Produkt gruczołu
potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny, produkt zbędny lub wręcz szkodliwy
nazywamy wydaliną.

Tkanka łączna

Tkanka łączna składa się z komórek i istoty międzykomórkowej, której budowa i

wygląd są różne i stały się podstawą podziału tkanki łącznej na kilka rodzajów, na
kilka grup. Wspólną cechą tych grup jest ich pochodzenie z jednej tkanki płodowej,
ich czynność podporowa i posiadanie istoty międzykomórkowej. Tkanka łączna
zarodkowa, która jest punktem wyjściowym wszystkich tkanek łącznych składa się
z półpłynnej istoty międzykomórkowej, zawierającej bardzo niewiele włókien i
komórki. Komórki te mają kształt gwiazdkowaty i mają zdolności przekształcania
się we wszystkie rodzaje komórek tkanki łącznej. Zgodnie z nazwą tkanka taka
istnieje w okresie płodowym, stanowiąc bazę wyjściową innych rodzajów tkanek
łącznych. W miarę gromadzenia się w istocie międzykomórkowej włókien tkanki
łącznej powstaje tkanka łączna wiotka i zbita. Obie posiadają te same rodzaje
włókien. Są to włókna kratkowe, klejodajne i sprężyste. Włókna kratkowe zwane
również srebrochłonnymi są bardzo delikatne, tworzą siateczki i wchodzą w skład
budowy niektórych narządów np. układu chłonnego. Solami srebra barwią się na
kolor ciemnobrunatny. Włókna klejodajne zwane inaczej klejorodnymi lub
kolagenowymi zbudowane są z substancji białkowej, kolagenu. Układają się w
wiązki, pod wpływem gotującej wody pęcznieją i przemieniają się w klej. Są one
odporne na rozciąganie. Włókna sprężyste czyli elastyczne są zbudowane z
białkowej substancji czyli elastyny. Są to pojedyncze włókna lekko sfalowane, dają
się silnie rozciągać osiągają nawet 150 % swojej długości wyjściowej. Po ustaniu
działania kurczą się, wracają do pierwotnego wymiaru. W istocie
międzykomórkowej znajdują się następujące rodzaje komórek właściwych.
Najwięcej jest fibroblastów, które dojrzewają przyjmują nazwę fibrocytów. Są to
komórki, które biorą udział w wytwarzaniu włókien tkanki łącznej. Mają kształty
wydłużone, posiadają wypustki, owalne jądra. Histocyty czyli makrofagi są to
komórki obdarzone zdolnościami wykonywania ruchów pełzakowatych i pożerania
bakterii, rozpadłych komórek lub ziarenek barwników. Komórki plazmatyczne o
owalnym kształcie i specjalnym układzie chromatyny w jądrze posiadają zdolność
produkowania ciał odpornościowych. Komórki tłuszczowe gromadzą w swej
cytoplazmie ziarenka tłuszczu, które w końcu łączą się w kroplę tłuszczu
wypełniającą prawie całą komórkę, spychając jądro na jej obwód. Komórki
tłuszczowe mogą gromadzić się w pewnych miejscach tkanki łącznej wiotkiej w
większej ilości i przekształcają tkankę łączną w tkankę tłuszczową. Komórki
barwikowe są dwojakiego rodzaju:
wytwarzające barwik melaniny i gromadzące ten barwik. W zależności od ilości
włókien i komórek można podzielić tkankę łączną włóknistą na wiotką i ubitą.
Tkanka wiotka zawiera wymienione komórki i wszystkie rodzaje włókien, ale w
ilości niewielkiej. Stąd jej wiotkość. Jest to tkanka najbardziej przypowierzchniowa
w ustroju łączy i zarazem oddziela poszczególne narządy, wchodzi w skład
narządów, otacza naczynia krwionośne i nerwy. Tkanka łączna zbita zawiera
większą ilość włókien, zaś mniej komórek. Może ona podobnie jak wiotka
znajdować się między narządami lub w ich składzie np. w skórze, ale może
tworzyć pasma, błony. W ustroju z tkanki łącznej zbitej zbudowane są więzadła
stawowe, ścięgna mięśni, powięźe mięśni. W tkance tej mogą przeważać włókna
klejodajne lub sprężyste, dzięki czemu posiada różną odporność na rozciąganie czy
ucisk. Tkanka tłuszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki łącznej,
charakteryzującym się znacznym nagromadzeniem komórek tłuszczowych.
Znajduje się w różnych miejscach ustroju, pod skórą, między narządami, w ich
otoczeniu. Tkanka tłuszczowa pełni rolę magazyniera substancji tłuszczowych
ustroju, tak bierze udział w przemianie wodnej pochłaniając duże ilości wody,
stanowi zły przewodnik ciepła a tym samym czynnik ochronny. Tkanka
siateczkowa składa się z komórek posiadających wypustki, które łączą się ze sobą
tworząc siateczkę. Tkanka ta wchodzi w skład narządów układu chłonnego i
krwionośnego. Włókna klejorodne nie używane np. po unieruchomieniu kończyny
na skutek złamania kości kurczą się i utrudniają ruchy. Można przeciwdziałać temu
i przywrócić włóknom ich właściwości rozciągania przez masaż i ruchy bierne
stawów. Tkanka łączna odznaczająca się pewną twardością istoty
międzykomórkowej tworzy tkankę szkieletową, złożoną z tkanki chrzęstnej i
kostnej. Tkanka chrzęstna posiada pewien stopień twardości i sprężystości. W
istocie międzykomórkowej znajdują się włókna tkanki łącznej, a od ich ilości i
rodzaju zależy podział tkanki chrzęstnej na chrząstkę szklistą, włóknistą i
sprężystą. Chrząstka szklista jest twarda, ale daje się krajać nożem, jest odporna na
ucisk i ściskanie. Posiada cienkie, delikatne włókna kolagenowe i komórki ułożone
w specjalnych jamkach i otoczone jakby torebkami. Komórki nie posiadają
wypustek. Chrząstka szklista przypomina z wyglądu szkło nieprzeźroczyste,
mleczne, barwy białawoniebieskiej. Chrząstka szklista tworzy u płodu znaczną
część szkieletu później kostnego, w ustroju dorosłym pokrywa powierzchnie
stawowe kości, tworzy przednie odcinki żeber, znajduje się w ścianach dróg
oddechowych. Chrząstka szklista nie posiada naczyń krwionośnych i z wyjątkiem
powierzchni stawowych jest pokryta ochrzęstną. Ochrzęstna jest to warstwa tkanki
łącznej posiadająca naczynia krwionośne, a komórki jej mogą przekształcać się w
komórki chrzęstne, dzięki czemu ochrzęstna umożliwia odnowę chrząstki w razie
jej uszkodzenia. Chrząstka włóknista posiada duże ilości włókien kolagenowych w
swej istocie międzykomórkowej. Jej powierzchnia nie jest gładka. Wchodzi ona w
skład chrząstki międzykomórkowej, znajduje się w spojeniu łonowym. Chrząstka
sprężysta cechuje się obecnością włókien sprężystych tworzących układ sieci.
Tworzy ona małżowinę uszną i wchodzi w skład ścian dróg oddechowych, np.
nosa, krtani. Ilość chrząstki ogólnie biorąc w ustroju człowieka zmienia się zależnie
od wieku. W ustroju płodowym jest jej bardzo dużo, w miarę postępowania
procesu kostnienia maleje jej ilość, zwłaszcza dotyczy to tkanki chrzęstnej
szklistej. W podeszłym wieku mogą ulegać skostnieniu przednie odcinki żeber i
chrząstki krtani, wskótek czego ilość chrząstki ponownie maleje. Nie ulega zmianie
ilość i wygląd chrząstki szklistej na powierzchniach stawowych, gładkość jej
pozwala na swobodne przesuwanie się kości. Tkanka kostna jako druga tkanka
łączna szkieletowa odznacza się znaczną twardością swej istoty
międzykomórkowej, dzięki gromadzeniu się w niej krystalicznych soli
wapniowych. Sole wapniowe określamy jako nieorganiczne składniki kości, a jest
ich około 70%. Dzięki obecności składników mineralnych kość jest twarda,
posiada określone kształty, jest odporna na działanie czynników zewnętrznych, w
ziemi może leżeć tysiąc lat i nie traci swoich kształtów. Kość można pozbawić
elementów nieorganicznych przez odwapnienie, wówczas kość staje się miękka,
podatna , jakkolwiek zachowuje również swoje kształty. Do składników
organicznych kości należą komórki kostne, włókna tkanki łącznej zwłaszcza
klejodajna oraz istota międzykomórkowa. Kości można podzielić na typy w
zależności od ich kształtu - są kości długie, płaskie, krótkie czyli różnokształtne i
kości pneumatyczne. Kość długa posiada wymiar długości znacznie większy od
pozostałych wymiarów, kość płaska ma bardzo małą grubość, kość różnokształtna
jest trudna do określenia przestrzennego, zaś kość pneumatyczna posiada jamę
wyścieloną błoną śluzową i wypełnioną powietrzem, stąd też nazwa kość
powietrzna. Kość długa posiada trzon i dwie nasady zwane końcami. Trzon jest
zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada wewnątrz
kanał zwany jamą szpikową. Nasady kości długiej zbudowane są z istoty
gąbczastej, pokrytej z zewnątrz cienką warstwą istoty kostnej zbitej. Istota
gąbczasta składa się z wielu beleczek kostnych ułożonych w różnych kierunkach
zaś między nimi są przestrzenie wypełnione szpikiem kostnym. Kości krótkie czyli
różnokształtne są zbudowane tak jak nasady kości długich. Kość płaska posiada
częściowo budowę podobną do nasady kości długiej, a więc istotę gąbczastą
pokrytą istotą zbitą, częściowo wyłącznie cienką blaszką istoty zbitej. Na
powierzchni zewnętrznej kości widoczne są różnego kształtu wyniosłości np.:
guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz zagłębienia zwane dołkami, wycięciami,
bruzdami, ponadto są otwory i kanały. Te otwory są wysłane przyczepami mięśni,
więzadeł lub przebiegiem nerwów i naczyń krwionośnych. Wewnątrz istoty
gąbczastej kości beleczki układają się w zależności od kierunku działania sił
nacisku czy pociągania. Jeżeli zrobi się skrawek poprzeczny trzonu kości długiej,
przekrój przez istotę zbitą, widać w nim pod mikroskopem charakterystyczny
obraz. Widoczne są otwory przekrojów poprzecznych przez kanały zwane
kanałami Haversa, w których znajdują się naczynia krwionośne włosowate. Kanał
otoczony blaszkami kostnymi zawierającymi włókna kolagenowe. Blaszki ułożone
są wokół kanału koncentrycznie, powstaje w ten sposób system Haversa. Między
systemami leżą blaszki międzysystemowe. Wnętrze kanału szpikowego i
zewnętrzna powierzchnia kości posiadają blaszki biegnące równolegle do
powierzchni kości. Na blaszkach kostnych leżą jamki kostne, które wysyłają
cienkie, delikatne kanaliki łączące się między sobą i z kanałem Haversa. W
jamkach kostnych leżą komórki kostne. W kanalikach łącznych jamki znajdują się
wpustki komórek kostnych łączące się między sobą w delikatną sieć. Od obwodu
kości wchodzą w głąb kości przebijając układy blaszek kanały Volkmana, w
których docierają od strony okostnej naczynia krwionośne do kości i szpiku
kostnego. Istota kostna gąbczasta nie posiada kanałów Haversa, składa się z
blaszek zbudowanych z blaszek kostnych, na których znajdują się jamki kostne z
komórkami kostnymi. Nieco odmienną budowę mają kości płaskie sklepienia
czaszki. Składają się one z dwóch blaszek dość grubych tworzących blaszkę
zewnętrzną i wewnętrzną, między nimi zawarte są różnej wielkości jamki kostne
wypełnione szpikiem. Jest to istotne dla istoty gąbczastej, jednak beleczki tworzą tu
ściany jamek o dość dużej grubości, nie układają się w sieć o delikatnych
ściankach. Taką istotę gąbczastą nazywamy śródkościem. Kości są pokryte od
zewnątrz okostną. Jest to blaszka tkanki łącznej. Posiada warstwę włóknistą i
wewnętrzną, w której znajdują się komórki kościotwórcze oraz naczynia
krwionośne i nerwy. Komórki kościotwórcze są czynne w procesie tworzenia się
kości u osobników młodych oraz w okresie gojenia się kości np. po złamaniu. Od
strony okostnej wnikają w głąb kości włókna, które przymocowują okostną do
kości.

Kostnienie

Szkielet u płodu jest zbudowany z tkanki łącznej i chrząstki. W miarę rozwoju

płodu miejsce tkanki łącznej i chrząstki zajmuje tkanka kostna, jednak proces
kostnienia nie kończy się w życiu płodowym, trwa znacznie dłużej, tak że niektóre
kości kostnieją dopiero po 20 roku życia. Ostatecznie proces kostnienia kończy się
około 30 roku życia. Kostnienie na podłożu tkanki łącznej przebiega w ten sposób,
że zaczyna się od mnożenia obfitego komórek tkanki łącznej i silniejszego
ukrwienia. Komórki łączą się swoimi wypustkami, wokół nich gromadzą się sole
wapnia i powstaje w tkance miękkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem
kostnienia. Ognisko to powiększa się przez narastanie nowych warstw kostnych.
Sole wapnia układają się w istocie międzykomórkowej wzdłuż włókien tkanki
łącznej, przez co powstają beleczki kostne. Beleczki takie biegną zwykle
promieniście z punktu kostnienia. W kościach może być jedno lub kilka ognisk
kostnienia. W ten sposób kostnieją kości pokrywy czaszki. Kostnienie na podłożu
chrzęstnym jest bardziej skomplikowane. Jest to proces podwójny, kostnienia
ochrzęstnego idącego od zewnątrz chrząstki i śródchrzęstnego lub
śródchrząstkowego, kiedy to punkty kostnienia powstają w chrząstce. W kościach
długich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W trzonie powstają miejsca
osadzania się soli wapnia wokół komórek ochrzęstnej. Komórki te przekształcają
się w komórki kostne, ochrzęstna w okostną. Powstaje jakby mankiet otaczający
trzon, który stopniowo grubieje. Kostnienie wśródchrzęstne jest podobne do
kostnienia na podłożu tkanki łącznej. Powstają w niej punkty kostnienia w ten
sposób, że komórki chrząstki stają się okrągłe, kuliste, w istocie
międzykomórkowej osadzają się sole wapnia. Do takiego miejsca wrastają od
strony okostnej naczynia krwionośne. Chrząstka ulega rozpuszczeniu, na jej
miejscu tworzy się tkanka kostna. Pierwsze beleczki kostne tworzą sieć, powstaje
istota kostna gąbczasta. Następnie część beleczek ulega rozpuszczeniu i w środku
trzonu kości długiej tworzy się jama szpikowa, przyszły kanał wypełniony
szpikiem. Na granicy trzonu i nasad jest stały przyrost pasma chrząstki i stała
zamiana chrząstki w kość. Proces ten decyduje o możliwości wzrostu kości na
długość. Kostnienie nasad rozpoczyna się znacznie później niż w trzonach,
najczęściej dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez całe lata i kończy
się wtedy, kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrząstki granicznej między trzonem i
nasadami. Wówczas kość przestaje się wydłużać.

Krew

Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju wywodzi się
z tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem i
elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki krwi. Komórki krwi
dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe ciałka krwi. Czerwone noszą
nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a
cytos - komórka. Czerwona krwinka - ma kształt dwuwklęsłej soczewki, nie
posiada jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną. Ilość czerwonych ciałek krwi
policzona w jednym milimetrze sześciennym wynosi około 4 milionów. Czerwone
ciałka krwi są bardzo małe, ich średnica wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina
na zdolność wiązania się nietrwale z gazami. Jest to podstawą procesu oddychania.
Białe ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego - leukos
znaczy biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero po
utrwaleniu i zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli się je na
granulocyty czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki bezziarniste. Ilość
białych ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym krwi wynosi około 6
tysięcy. Wśród granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje zależnie od sposobu
barwienia się ziarenek. Są to granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne i
zasadochłonne. Obojętnochłonne mają jądro pałeczkowate lub segmentowane. W
cytoplazmie szereg ziarenek barwiących się barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj
ciałek białych wykazuje zdolności wykonywania ruchów pełzakowatych,
przedostaje się poza ściany naczyń krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to
znaczy pochłanianie bakterii, drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają
ziarenka barwiące się eozyną na kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one
na obce białko, które dostanie się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra
pałeczkowate, ziarnistości barwy niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo
małożerne. Granulocyty dzielą się na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże
okrągłe jądro, mało cytoplazmy barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd
podział na małe, średnie i duże. Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał
odpornościowych ustroju. Monocyty są większe od limfocytów, posiadają
pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość dużo cytoplazmy. Posiadają
zdolności fagocytarne, są ruchliwe. Stosunki liczbowe białych ciałek krwi są
następujące:
Na ogólną liczbę białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty
około 36%, a monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%,
kwasochłonne 2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%. Oprócz tych komórek krwi
krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w ilości około 300 000 w milimetrze
sześciennym. Nie są to właściwie komórki, nie posiadają jąder i kształt ich nie
odpowiada kształtowi pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie
krzepnięcia krwi. Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U
człowieka dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka
krwi, granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i
monocyty.

tkanka mięśniowa

Tkanka mięśniowa jest przystosowana do wykonywania ruchów. Jej cechą

charakterystyczną jest kurczliwość. Tkanka mięśniowa składa się z komórek
posiadających włókienka kurczliwe o różnym wyglądzie. Budowa tych włókienek i
wygląd komórek są podstawą podziału tkanki mięśniowej na trzy rodzaje, na
tkankę mięśniową gładką, prążkowaną i sercową. Tkanki te różnią się między sobą
budową i czynnością, mimo że wszystkie są zdolne do wykonywania skurczów.
Tkanka mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek wydłużonych, kształtu
wrzecionowatego, zawierających pojedyncze pałeczkowate jądro. Są one wielkości
określonej w mikronach (długości około 80 a grubości 2_7), mogą osiągać długość
do 500 mikronów. W cytoplazmie komórek mieszczą się cieniutkie delikatne
włókienka kurczliwe, zwane myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym
nie są w komórce widoczne, stąd określenie komórka gładka. Mięśnie gładkie
znajdują się w ścianach naczyń krwionośnych oraz w ścianach przewodów np.
pokarmowego, oddechowego, moczowego i innych. Mięśnie gładkie kurczą się
powoli. Pracują długo bez zmęczenia np. przesuwanie treści pokarmowej przez
jelita. Mięśnie gładkie pracują bez udziału naszej woli, kierowane przez układ
nerwowy autonomiczny. Tkanka mięśniowa prążkowana zwana również
poprzecznie prążkowaną zbudowana jest z komórek znacznie dłuższych niż w
mięśniu gładkim. Długość ich może dochodzić nawet do kilkudziesięciu
centymetrów, przy grubości mierzonej w mikronach od kilkunastu do 100
mikronów. Komórki takie ze względu na znaczną długość są nazywane włóknami
mięsnymi. Każda komórka posiada wiele jąder, tym więcej im jest dłuższa. W
cytoplazmie komórek znajdują się włókienka kurczliwe czyli myofibryle. Oglądane
pod mikroskopem świetlnym wyglądają jak zbudowane z poprzecznie ułożonych
prążkÓw na przemian jaśniejszych i ciemniejszych . Jest to związane z wewnętrzną
budową włókienek, które składają się z istoty załamującej różnie światło, co daje
właśnie wrażenie tych prążków jasnych i ciemnych. Włókna mięśniowe
prążkowane tworzą duże zespoły, które nazywamy mięśniami. Mięśnie te
przyczepiają się do kości szkieletu, i dlatego noszą nazwę mięśni szkieletowych.
Komórki mięśniowe są połączone ze sobą przy pomocy tkanki łącznej. Mięśnie
szkieletowe pracują szybko, ale ulegają zmęczeniu i muszą odpoczywać. Są one
zależne od naszej woli, kierowane przez układ nerwowy obwodowy. Tkanka
sercowa jest tkanką poprzecznie prążkowaną, ale różni się od mięśni szkieletowych
tym, że jej komórki są wysoko zespolone tworząc jakby sieć. Komórki mięśnia
sercowego są jednojądrzaste, ich myofibryle są poprzecznie prążkowane. Mięsień
ten zgodnie z nazwą znajduje się jedynie w sercu. Czynność jego jest niezależna od
naszej woli, kierowana przez układ nerwowy autonomiczny.

Tkanka nerwowa

Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek zwanych neuronami. Komórka

nerwowa charakteryzuje się posiadaniem wypustek. Są dwa rodzaje wypustek
wychodzących z ciała komórkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna i
neuryt czyli wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na całej swojej długości
jednakowej grubości, może być różnej grubości, może być różnej długości, nawet
dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od komórki szerszą podstawą, następnie
cieńczeje, oddając liczne odgałęzienia boczne.Liczba dendrytów jest zmienna,
może być jeden, może być kilka. W zależności od liczby wypustek komórka
nerwowa może być dwubiegunowa lub wielobiegunowa. Ciało komórki zawiera
pojedyncze jądro. W cytoplazmie znajdują się delikatne włókienka tzw.
neurofibryle, które z komórki przechodzą do jej wypustek. Oprócz włókienek
cytoplazma zawiera specjalną substancję występującą w postaci ziarenek, zwaną
tigroidem lub ciałkami Nissla. Obecność tej substancji jest związana z przemianą
materii w komórce nerwowej. Komórki nerwowe są bardzo różnej wielkości:
od bardzo małych o wymiarach średnicy 4 mikronów do dużych o średnicy
powyżej 100 mikronów. Komórki nerwowe mają zdolność przyjmowania bodźców
i przekazywania ich na inne narządy i tkanki. Zależnie od czynności dzielimy
komórki nerwowe na:
czuciowe i ruchowe. Komórki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane komórki
zmysłowe przejmują bodźce z części ciała i przekazują je do ośrodkowego układu
nerwowego, zaś komórki ruchowe przenoszą stan czynny z ośrodkowego układu
nerwowego do narządów wykonawczych i do mięśni szkieletowych. Niektóre
komórki nerwowe mają zdolność wydzielania pewnych substancji, mówimy
wówczas o neurosekresji. Włókna nerwowe po opuszczeniu ciała komórkowego
mogą otaczać się osłonami nerwowymi. Są dwie takie osłonki:
mielinowa i zakwanna. Włókno pokryte osłonką mielinową lub rdzeniową ma
kolor białawy, stąd nazwa włókno białe, a zespół takich włókien tworzy w
ośrodkowym układzie nerwowym istotę białą, a poza układem nerwowym nerwy
obwodowe. Włókna nie posiadające osłonki mielinowej mają kolor szarawy, stąd
nazwa włókna szare. Zbiór komórek nerwowych ma również kolor szary. Włókna
nerwowe mają zdolność przewodzenia bodźców. W ten sposób, że neuryt
przewodzi zawsze od komórki zaś dendryt do komórki. Neuryt wchodzi więc w
skład nerwów ruchowych, dendryt nerwów czuciowych. Tkanka nerwowa zawiera
oprócz opisanych komórek nerwowych cechujących się zdolnością przyjmowania i
przewodzenia stanów czynnych również komórki glejowe i komórki ependymy.
Komórki glejowe są różnej wielkości i kształtu, posiadają liczne wypustki.
Komórki glejowe odgrywają rolę odżywczych i podporowych dla komórek
nerwowych. Komórki ependymy są zbliżone kształtem do komórek nabłonkowych,
stanowią one wyściółkę ścian komór mózgowych, i kanału rdzenia nerwowego.

Narząd ruchu
Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu bierny
składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią mięśnie
szkieletowe.

Połączenia kości

Połączenia kości dzielimy na połączenia ścisłe i połączenia wolne. Połączenia

ścisłe są połączeniami nieruchomymi, w których stykające się ze sobą,
powierzchnie kości łączy tkanka łączna, chrzęstna lub kostna. Jeśli między kośćmi
znajduje się tkanka łączna, połączenie nosi nazwę więzozrostu,a w zależności od
rodzaju tkanki może być więzozrost włóknisty lub sprężysty. Odmiennym
rodzajem więzozrostów są szwy łączące kości czaszki przy pomocy bardzo
niewielkiej ilości tkanki łącznej oraz wklinowanie jako specjalny sposób
umocowania zębów w zębodołach. Tkanka zawarta między korzeniem zęba a
ścianką zębodołu nosi nazwę zębnej. Jeśli materiałem łączącym kości jest
chrząstka, mamy do czynienia z chrząstkozrostem. Z kościozrostem spotykamy się
wówczas, jeśli kości są zrośnięte ze sobą warstwą tkanki kostnej. Kościozrosty
występują u osób starszych na podłożu chrząstkozrostów i więzozrostów np.
kostnienie szwów czaszki. Przykłady na wymienione rodzaje połączeń kości:
więzozrost włóknisty to błona międzykostna rozpięta między zwróconymi do siebie
kościami przedramienia lub podudzia. Więzozrosty sprężyste znajdują się między
łukami kręgów jako więzadła międzyłukowe. Szwy łączą kości sklepienia czaszki,
wklinowanie dotyczy wyłącznie zębów. Chrząstkozrosty występują między kośćmi
czaszki na jej podstawie, między trzonami kręgów - są to chrząstkozrosty
włókniste, natomiast chrząstkozrosty szkliste łączą żebra z mostkiem. Ze względu
na możliwość kostnienia materiału łączącego kości liczba połączeń
łącznotkankowych i chrzęstnych maleje z wiekiem. Połączenia kości wolne
nazywamy inaczej stawami. Są to połączenia ruchome. W skład każdego stawu
wchodzą pewne stałe składniki, konieczne do utworzenia stawu i składniki
dodatkowe niewystępujące we wszystkich stawach. Do składników stałych należą:
powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa. Do niestałych należą
więzadła stawowe, chrząstki śródstawowe lub obrąbki stawowe. Powierzchnie
stawowe - powierzchnie kości mające się ze sobą połączyć są w mniejszym lub w
większym stopniu dostosowane do siebie kształtem i są pokryte chrząstką szklistą,
zwaną chrząstką stawową. Chrząstka ta ma gładką lśniącą powierzchnię, jest
odporna na tarcie i umożliwia przesuwanie się powierzchni kości w stosunku do
siebie. W niektórych stawach na powierzchni kości znajduje się chrząstka
włóknista np. staw żuchwowo_skroniowy i mostkowo_obojczykowy. Wypukła
powierzchnia stawowa nosi nazwę główki, odpowiadająca jej powierzchnia wklęsła
nosi nazwę panewki. Mogą być też powierzchnie stawowe płaskie. Jama stawowa
jest to szczelinowata przestrzeń zawarta między powierzchniami stawowymi
otoczona od zewnątrz torebką stawową. Torebką stawową jest błona
łącznotkankowa, która otacza staw, przyrasta do okostnej kości i zamyka jamę
stawową. Składa się ona z dwóch warstw - zewnętrznej błony włóknistej i
wewnętrznej błony maziowej. Błona włóknista przyrasta do okostnej kości tuż przy
brzegach powierzchni stawowych albo w pewnej od nich odległości. Może być
delikatna, wiotka lub grubsza,, jeśli zrastają się z nią więzadła stawowe. Błona
maziowa jest cienka, silnie ukrwiona i unerwiona, wyściela błonę włóknistą.
Wydziela specjalny płyn zwany mazią stawową, która wypełnia jamę stawową.
Błona maziowa może tworzyć wypuklenia w postaci fałdów wypełnionych tkanką
tłuszczową lub kości maziowe leżące w jamie stawowej. Błona maziowa tworzy
też wypuklenia poza jamę stawową zwane kaletkami maziowymi. Błona maziowa
ma zdolność wydzielania płynu do jamy stawowej i wchłaniania go przy czym
ruchy i masaż przyspieszają wchłanianie płynu. Zwiększenie się ilości płynu
powoduje poszerzenie jamy stawowej. Więzadła stawowe - są to pasma tkanki
łącznej zrośnięte najczęściej z torebką włóknistą, mogą przebiegać niezależnie od
torebki. Wzmacniają one torebkę stawową i łączą wchodzące w skład stawu
odcinki kości. Chrząstki śródstawowe - leżą między powierzchniami stawowymi
kości, mogą one oddzielać zupełnie lub tylko częściowo powierzchnie stawowe,
dzieląc jamę stawową na części. Obrąbki stawowe - biegną wzdłóż brzegów
powierzchni stawowych panewek w postaci zwykle trójkątnych pasm
zbudowanych z chrząstki. Służą one do pogłębiania powierzchni stawowych.
Podział stawów - stawy można podzielić na podstawie liczby tworzących je kości,
kształtu powierzchni stawOwych i liczby osi, dokoła których wykonuje się ruchy.
Dwie kości utworzą staw prosty, więcej kości utworzy staw złożony. Przykład na
staw prosty: - staw ramienny, na staw złożony - staw łokciowy. W zależności od
kształtu powierzchni stawowych dzielimy stawy na:
kulisty, którym jedna powierzchnia jest wypukła, a druga wklęsła, - przykład staw
ramienny; staw zawiasowy, który posiada powierzchnię wypukłą, wydłużoną na
kształt walca - przykładem może być staw międzypaliczkowy ręki. Inny typ stawu
to staw siodełkowaty tj. staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. W zależności od
liczby osi dzielimy stawy na:
jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Przykładem stawu jednoosiowego jest
staw zawiasowy, przykładem dwuosiowego - staw siodełkowaty, przykładem
wieloosiowego - staw kulisty. Stawy, których powierzchnie stawowe są płaskie, są
bardzo mało ruchome - przykładem stawu takiego jest staw krzyżowo_biodrowy.
W stawach wykonuje się ruchy:
zginanie i prostowanie, nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie,
skręcanie i obracanie.
Układ kostny

Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w linii
środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową, następnie
kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.

Kręgosłup

Kręgosłup składa się z kręgów , których liczba waha się od 32_34. Są to:
7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych
i 3_$ kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych
kręgów decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie. Każdy krąg lub kręg
składa się z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest najgrubszą częścią kręgu,
zwróconą ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z
trzonem otacza otwór kręgowy. Przez sumowanie się otworów kręgowych
powstaje kanał kręgowy. Każdy łuk składa się z dwóch ramion. W miejscu
złączenia się ramion łuku znajduje się nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany
ku tyłowi. Ku stronie bocznej wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki
stawowe kierują się ku górze i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków:
4 stawowe, 2 górne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W
miejscu odejścia łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie
międzykręgowe, a w połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy,
który umożliwia wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory
międzykręgowe są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki
poprzeczne i wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł,
wyrostki stawowe posiadają powierzchnie stawowe.

Kręgi szyjne

Kręgi posiadają pewne cechy charakterystyczne, które wyróżniają je od siebie,

ponadto pozwalają na rozpoznanie przynależności kręgów do odpowiedniej grupy.
Kręgi szyjne charakteryzują się tym, że ich wyrostek poprzeczny posiada otwór
poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego. Przez otwory wyrostków
poprzecznych, kręgów szyjnych przechodzi tętnica kręgowa, jedno z głównych
naczyń doprowadzających krew do mózgu. Trzony kręgów są niewielkie, wyrostki
kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe ułożone prawie poziomo. Z grupy kręgów
szyjnych wyróżnia się krąg pierwszy, zwany dźwigaczem lub kręgiem
szczytowym, krąg drugi - obrotowy i krąg siódmy. Krąg szczytowy nie posiada
trzonu, zamiast niego ma łuk przedni łączący się z łukiem, tu zwanym łukiem
tylnym przy pomocy zgrubiałych części bocznych. Z tych części bocznych
wychodzą wyrostki poprzeczne zawierające otwory. Na łuku tylnym brak wyrostka
kolczystego, zamiast niego sterczy mały guzek. Na wewnętrznej powierzchni łuku
przedniego znajduje się gładka powierzchnia stawowa zwana dołkiem zembowym
przeznaczona do połączenia z zębem kręgu obrotowego. Na częściach bocznych
zamiast wyrostków stawowych znajdują się powierzchnie stawowe górne i dolne.
Górne łączą krąg szczytowy z kością potyliczną czaszki, dolne z kręgiem
obrotowym. Krąg obrotowy posiada trzon własny i przyrośnięty do niego trzon
kręgu szczytowego w postaci wyrostka sterczącego ku górze. Wyrostek ten nosi
nazwę zęba i posiada na swej powierzchni przedniej i tylnej powierzchnie
stawowe. Krąg obrotowy ma typowe wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty,
krótki i rozdwojony. Na górnej powierzchni trzonu są powierzchnie stawowe dla
kręgu szczytowego, natomiast dla kręgu następnego są wyrostki stawowe dolne.
Kręgi od 3_6 są bardzo do siebie podobne, tak dalece, że nie można rozpoznać i
określić liczby kręgu pojedynczego tylko jeśli ułoży się jeden nad drugim,
wówczas widać zwiększające się trzony. Posiadają one wszystkie części składowe,
typowe dla kręgów szyjnych. Krąg ostatni tym różni się od poprzednich, że stanowi
przejście do następnej grupy tj. kręgów piersiowych i posiada silnie wykształcony
wyrostek kolczysty. Jest on pojedynczy w przeciwieństwie do podwójnych w
kręgach poprzednich, na końcu lekko zgrubiały i sterczy pod skórą tak, że łatwo go
można wyczuć i określić w ten sposób koniec kręgów szyjnych, czyli części szyjnej
kręgosłupa.

Kręgi piersiowe

Kręgi piersiowe charakteryzują się tym, że posiadają powierzchnie stawowe dla

połączenia z żebrami. Powierzchnie te znajdują się na trzonach kręgów i na
wyrostkach poprzecznych. Trzony kręgów piersiowych zwiększają się idąc ku
dołowi, wyrostki kolczyste kręgów środkowych zachodzą na siebie dachówkowato,
wyrostki kolczyste kręgów ostatnich są ułożone poziomo i szersze niż kręgów
wyżej leżących. Powierzchnie stawowe na trzonach są lekko zagłębione i noszą
nazwę dołków żebrowych. Na pierwszym kręgu znajdują się na trzonie
symetrycznie jeden całkowity dołek i na brzegu dolnym połowa dołka.
Spowodowane to jest sposobem łączenia się żeber z kręgami - do pierwszego kręgu
przyczepia się pierwsze żebro, drugie żebro wchodzi między krąg pierwszy i drugi,
ma więc powierzchnię składajną z dwóch części odpowiednio do powierzchni
leżącej na kręgu pierwszym i drugim. Na trzonach kręgów od 2_10 znajdują się po
obu stronach połówki dołków żebrowych, leżące przed dolnym i górnym brzegu
trzonu. 2 ostatnie kręgi posiadają na trzonach pojedyncze dołki żebrowe. Na
wyrostkach poprzecznych 10 kręgów piersiowych znajdują się również zagłębione
powierzchnie stawowe dla połączenia z żebrami. Dwa ostatnie kręgi mają wyrostki
poprzeczne słabo wykształcone i pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki
stawowe są ustawione w płaszczyźnie zbliżonej do czołowej.

Kręgi lędźwiowe

Są to kręgi posiadające największe trzony o kształcie nerkowatym. Wyrostki

kolczyste są płaskie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki stawowe są ułożone
w ten sposób, że górne obejmują dolne, a powierzchnie stawowe są ustawione
strzałkowo. Wyrostki poprzeczne zanikają, w ich miejscu znajdują się wyrostki
żebrowe. Kręgi lędźwiowe wyróżniają się swoją wielkością w porównaniu z
kręgami innymi, ponadto nie posiadają cech ani kręgów szyjnych ani piersiowych.

Kręgi krzyżowe

Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły jedną
kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom
lędźwiowym, a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej
wyróżnia się powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i
powierzchnią tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni
miednicznej widoczne są ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych linii
ułożonych poprzecznie. Dobocznie od tych lini znajdują się symetryczne otwory
krzyżowe przednie, przez które przechodzą przednie gałęzie nerwów rdzeniowych.
Na powierzchni grzbietowej znajdują się pozostałości wyrostków kręgów. W linii
środkowej ciągnie się grzebień krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu
wyrostków kolczystych. Po bokach 2 grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze
zrostu wyrostków stawowych. Całkiem z boku znajdują się symetryczne grzebienie
boczne powstałe ze zrostu wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami
stawowymi a bocznymi znajdują się otwory krzyżowe tylne, przez które
przechodzą gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Części boczne części krzyżowej są
grube i posiadają powierzchnie stawowe o nazwie powierzchni uchowatych,
ponieważ przypominają kształtem małżowinę uszną. Służą one do połączenia kości
krzyżowej z kośćmi biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej leżąca
między powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest nierówna, posiada
guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł stawowych. Część
kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału krzyżowego.

Kręgi guziczne
Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to kręgi
szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków. Zależnie od
liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.

Połączenia kręgosłupa

Połączenia kręgosłupa dzielimy na krótkie zawarte pomiędzy poszczególnymi

kręgami i długie wspólne dla całego kręgosłupa. Połączenia te są trojakiego
rodzaju:
chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe. Połączenia krótkie:
chrząstkozrosty łączą trzony kręgów. Pomiędzy trzonami znajdują się krążki
międzykręgowe zwane również tarczami międzykręgowymi. Są one zbudowane z
chrząstki włóknistej, która posiada w środku jądro miażdżyste bardziej miękkie od
otaczającego pierścienia włóknistego. Wysokość krążków zwiększa się stopniowo
ku dołowi. Więzozrosty łączą łuki kręgów w postaci więzadeł międzyłukowych
zwanych ze względu na kolor więzadłami żółtymi, łączą wyrostki kolczyste jako
więzadła międzykolcowe i wyrostki poprzeczne jako więzadła międzypoprzeczne.
Wyrostki stawowe są połączone stawami. Połączenia długie:
są to trzy więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa. Więzadło podłużne
przednie pokrywa przednie powierzchnie trzonów kręgów, ciągnie się ono od kości
potylicznej czaszki do kości krzyżowej. Więzadło podłużne tylne biegnie po tylnej
powierzchni trzonów kręgów a więc wewnątrz kanału kręgowego na całej długości
kręgosłupa. Więzadło nadkolcowe łączy wyrostki kolczyste leżąc ponad
więzadłami międzykolcowymi. Część tego więzadła leżąca w odcinku szyjnym
kręgosłupa nosi nazwę więzadła karkowego.

Kręgosłup jako całość

Kręgosłup leży w linii środkowej ciała i u człowieka dorosłego wykazuje wygięcie

ku przodowi i ku tyłowi, co w sumie nadaje mu kształt podwójnej litery S. U
noworodka kręgosłup jest prosty, w okresie niemowlęcym wskutek unoszenia
głowy wygina się ku przodowi część szyjna. Z kolei wskutek zmiany pozycji na
pionową przy siadaniu i stawaniu wygina się część lędźwiowa ku przodowi.
Wygięcie ku przodowi nosi nazwę spolszczoną z języka greckiego lordoza,
wygięcie ku tyłowi kifoza, zaś wygięcie ku bokowi nazywa się skolioza. Skolioza
występuje najczęściej ku stronie prawej. Na granicy części lędźwiowej i krzyżowej
kręgosłupa jest dość ostre zgięcie, które nosi nazwę wzgórka, wpukla się ono do
światła miednicy. Wielkość trzonów kręgów rośnie ku dołowi. Przez całą długość
kręgosłupa przebiega kanał kręgowy, w którym znajduje się rdzeń kręgowy.
Wychodzące z rdzenia nerwy rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory
międzykręgowe, leżące u nasad łuków kręgów. Kręgosłup wykazuje pewną
ruchomość zależną od wysokości tarcz międzykręgowych, od stawów
międzykręgowych i od ustawienia wyrostków kolczystych. Ruchy kręgosłupa są
następujące:
zgięcie ku przodowi i ku tyłowi dokoła osi poprzecznej, zgięcie w stronę prawą i
lewą czyli na boki wokół osi strzałkowej, skręcanie kręgosłupa wokół osi
pionowej. Ruchy zgięcia i prostowania występują w części szyjnej i lędźwiowej,
ruchy zginania na boki w części szyjnej i piersiowej, ruchy obrotowe występują
najsilniej w części szyjnej. W części piersiowej ruchomość kręgosłupa jest
ograniczona przez połączenia z żebrami i utworzenie klatki piersiowej. Kręgosłup
spełnia rolę narządu ruchu, ponadto stanowi ochronę dla rdzenia kręgowego i
stanowi podporę ciała. Kręgosłup jest połączony czaszką przy pomocy stawów
szyjnych szczytowo_potylicznych i stawów szczytowo_obrotowych. Stawy
szczytowo_potyliczne zawarte są między powierzchniami stawowymi na kręgu
szczytowym i na kłykciach kości potylicznej, ponadto oba łuki kręgu szczytowego
są połączone z kością potyliczną błoną szczytowo_potyliczną przednią i tylną. W
stawach tych odbywają się ruchy zginania głowy w przód i w tył, oraz na boki.
Stawy szczytowo_obrotowe zawarte są między powierzchniami stawowymi kręgu
szczytowego a powierzchniami stawowymi kręgu obrotowego i między łukiem
przednim kręgu szczytowego a zębem kręgu obrotowego. Ząb uważany jest za oś
obrotu, obraca się głowa wraz z kręgiem szczytowym. Stawy szczytowo_obrotowe
mają cały zespół więzadeł wzmacniających. Kręgosłup zaznacza zarys sylwetki
człowieka oglądanego z profilu. Najwyraźniej widoczna jest krzywizna części
piersiowej. U osób szczupłych rysuje się pod skórą zarys wyrostków kolczystych.
Macalne są wyrostki kolczyste począwszy od kręgu 7 szyjnego, słabo wyczuwalne
są na kości krzyżowej. Innych części kręgosłupa wyczuć nie można.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa składa się z 12 kręgów piersiowych i 12 par żeber i mostka.

Każde żebro składa się z części kostnej i chrzęstnej. Na części kostnej wyróżnia się
idąc od tyłu:
główkę żebra, szyjkę i trzon. Na główce żebra znajduje się powierzchnia stawowa
dla połączenia z odpowiednim trzonem kręgu. Na główce żebra pierwszego i
dwóch ostatnich powierzchnia stawowa jest pojedyncza na główkach żeber od 2 do
10 powierzchnia stawowa jest podzielona grzebieniem na dwie części górną i
dolną. Szyjka łączy główkę z trzonem, znajduje się na niej guzek pokryty
powierzchnią stawową. Dwa ostatnie żebra nie posiadają guzków. Trzon jest
najdłuższą częścią żebra, jest łukowato wygięty. Powierzchnia zewnętrzna jest
gładka, na powierzchni wewnętrznej znajduje się wzdłuż brzegu dolnego rowek
zwany bruzdą żebra. W bruździe tej leżą naczynia krwionośne i nerw, a brzeg żebra
dolny jest cieńszy niż górny. Żebro pierwsze i dwa ostatnie nie posiadają bruzdy.
Długość żeber wyrasta od pierwszego do ósmego, potem maleje i dwa ostatnie
żebra mogą być niekiedy bardzo krótkie. Żebra ułożone są w ten sposób, że żebro
pierwsze leży skośnie w płaszczyźnie poziomej i posiada powierzchnię górną i
dolną, pozostałe żebra ustawione są skośnie w płaszczyźnie pionowej i mają
powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Części przednie żeber są chrzęstne, przy
czym wielkość chrząstek rośnie od pierwszego do siódmego żebra, następnie
maleje.

Mostek

Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej. Składa
się z trzech części idąc od góry:
z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest
mniej lub wyraźniej zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje
się w odcinku środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia
obojczykowe. Po bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego
przypada na połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje
podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego. Wyrostek
mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny całkowicie lub
częściowo.

Połączenia klatki piersiowej

Żebra łączą się z tyłu z kręgami, stawami i podwójnymi, stawami główek

żebrowych i stawami żebrowo_poprzecznymi, z przodu łączą się z mostkiem.
Główka żebra pierwszego i dwóch ostatnich posiada pojedynczą powierzchnię
stawową i łączy się z pojedynczym dołkiem żebrowym na trzonie odpowiedniego
kręgu, główki żeber od drugiego do dziesiątego mają powierzchnie stawowe
podzielone grzebieniem i łączą się z powierzchniami dwóch sąsiednich trzonów
kręgów. Od grzebienia powierzchni stawowej główki biegnie do krążka
międzykręgowego więzadło śródstawowe. Stawy główek żeber otoczone są torebką
stawową, którą wzmacniają więzadła promieniste główek żebrowych. Każde takie
więzadło rozchodzi się z główki żebra na 2 sąsiednie strony kręgów. Staw
żebrowo_poprzeczny łączą guzki żeber powierzchniami stawowymi wyrostków
poprzecznych. Dwa ostatnie żebra stawów tych nie posiadają. Stawy te wzmacniają
więzadła biegnące od wyrostka poprzecznego do szyjki żebra wchodzącego w
skład stawu i do wyrostka poprzecznego i żebra położonego wyżej stawu. W
stawach łączących żebra z kręgosłupem odbywają się ruchy obrotowe, które
umożliwiają podnoszenie się żeber co z kolei powoduje zwiększanie się wymiaru
poprzecznego klatki piersiowej. Części chrzęstne żeber łączą się z mostkiem. Żebro
pierwsze łączy się chrząstkozrostem, następnie przy pomocy stawów, mogą być
zamiast stawów również chrząstkozrosty. Połączenia żebrowo_mostkowe
wzmacniają więzadła, które tworzą na przedniej powierzchni mostka błonę
mostkową przednią i tylną. Z mostkiem łączy się jedynie 7 par żeber i te żebra
noszą nazwę prawdziwych. Natomiast 5 pozostałych par żeber - 3 łączą się z
częściami chrzęstnymi między sobą tworząc łuki żebrowe ograniczające od dołu
otwór klatki piersiowej. Dwa ostatnie żebra łączą się jedynie z kręgosłupem i noszą
nazwę żeber wolnych. Pięć par dolnych par żeber, tych nie łączących się z
mostkiem, nosi nazwę żeber rzekomych.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa jest porównywana do spłaszczonego dzwonu. Posiada otwór

górny i dolny. Otwór górny jest ograniczony przez pierwsze żebra i brzeg górny
rękojeści mostka z przodu, a przez pierwszy krąg piersiowy z tyłu. Płaszczyzna
otworu górnego jest ustawiona skośnie do przodu i ku tyłowi. Otwór dolny jest o
wiele większy i ma ograniczenie nieregularne, tworzą je wyrostek mieczykowaty
mostka, łuki żebrowe powstałe ze zrostu chrząstek dolnych żeber, dwa ostatnie
żebra i ostatni krąg piersiowy. Najdłuższe są ściany boczne klatki piersiowej,
najkrótsza ściana przednia utworzona przez mostek. Ponieważ mostek jest
ustawiony skośnie i ku dołowi oddala się od kręgosłupa, wymiar strzałkowy klatki
piersiowej zwiększa się ku dołowi. Ściany boczne są utworzone przez żebra,
między którymi znajdują się przestrzenie międzyżebrowe. Otwór górny jest
zamknięty przez narządy przechodzące ze szyi do klatki piersiowej i na odwrót,
otwór dolny zamyka szeroki płaski mięsień - przepona. Klatka piersiowa jest w
całości dostępna do obmacywania. Wyczuwa się brzegi otworu górnego, z tym że
pierwsze żebra są częściowo z przodu przysłonięte przez obojczyki, więc wyczuwa
się obojczyki a nie żebra. Z przodu mostek przykryty jest tylko skórą, po bokach
można wyczuć przestrzenie międzyżebrowe. Najsłabiej wyczuwa się szczegóły
kręgosłupa. Dla celów badawczych wyznacza się na klatce piersiowej pionowe
linie, które oprócz poziomego układu żeber pozwalają na odzwierciedlenie zarysów
klatki piersiowej na jej powierzchni zewnętrznej. Jest to tak zwane rzutowanie
narządów.

Kończyna górna

Kości kończyny górnej dzieli się na:

kości obręczy barkowej i kości wolnej kończyny górnej. Do kości obręczy należy:
obojczyk i łopatka. Do kości wolnej kończyny górnej należy kość ramienna, dwie
kości przedramienia - łokciowa i promieniowa, i kości ręki. Kości ręki dzielimy na:
kości nadgarstka, śródręcza i palców. Obojczyk jest niewielką kością wygiętą w
kształcie litery S. Leży z przodu klatki piersiowej, przykrywa przedni odcinek
pierwszego żebra. Posiada grubszy koniec mostkowy pokryty powierzchnią
stawową i spłaszczony koniec barkowy z małą owalną powierzchnią stawową.
Obojczyk jest na całej swej długości wyczuwalny, u osób szczupłych rysuje się
wyraźnie pod skórą. Łopatka jest płaską kością kształtu trójkątnego. Posiada trzy
brzegi i trzy kąty. Brzeg górny jest najkrótszy, brzeg przyśrodkowy jest najdłuższy
i nosi też nazwę brzegu kręgosłupowego ze względu na sąsiedztwo z kręgosłupem.
Brzeg boczny lub pachowy jest zgrubiały. Trzy kąty są to:
kąt górny, kąt dolny i kąt boczny zgrubiały posiadający wklęsłą owalną
powierzchnię stawową dla kości ramiennej. Łopatka posiada dwie powierzchnie
przednią przylegającą do klatki piersiowej zwaną żebrową i tylną, czyli grzbietową.
Powierzchnia żebrowa jest wklęsła, jest to dół podłopatkowy wypełniony mięśniem
o tej samej nazwie. Na powierzchni grzbietowej sterczy grzebień łopatki. Zaczyna
się on łagodnie przy brzegu przyśrodkowym i zwiększa się zbliżając się do brzegu
bocznego. Kończy się wystającym za brzeg łopatki wyrostkiem barkowym, na
którym znajduje się powierzchnia stawowa dla obojczyka. Powyżej grzebienia jest
dół nadgrzebieniowy wypełniony mięśniem nadgrzebieniowym, poniżej dół
podgrzebieniowy zawierający mięsień podgrzebieniowy. Dół podgrzebieniowy jest
znacznie większy od dołu nadgrzebieniowego. Ponad kątem bocznym łopatki
sterczy wyrostek kruczy lekko zagięty i zwrócony ku przodowi. Łopatka leży na
ścianie tylnej klatki piersiowej na poziomie od drugiego do siódmego żebra. Można
wyczuć wyrostek barkowy i idąc za nim przejść po grzebieniu łopatki. Przy
ruchach łopatki można wyczuć kąt dolny, który zatacza łuk przy odwodzeniu
kończyny górnej i przy jej podnoszeniu.

Kość ramienna

Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna
czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą powierzchnią stawową
dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką anatomiczną, na
przejściu głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna - miejsce typowych
złamań. Nasada górna posiada dwa guzki, większy położony bardziej bocznie i
mniejszy leżący z przodu. Guzki przedłużają się na trzon w grzebienie, grzebień
guzka większego i grzebień guzka mniejszego. Pomiędzy grzebieniami i guzkami
biegnie bruzda międzyguzkowa. Guzki są miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości
ramiennej jest w części górnej walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty.
Mniejwięcej w połowie trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona
dla mięśnia naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie
bloczka. Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia. Ponad
bloczkiem znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa zagłębienia, jedno
zwane dołem dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka dziobiastego kości
łokciowej i drugie, dół promieniowy dla główki kości promieniowej. Po stronie
tylnej jest ponad bloczkiem jedno duże zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla
wyrostka łokciowego kości łokciowej. Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują
się nadkłykcie, przyśrodkowy większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy
nadkłykieć boczny. Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna
kości ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami,
natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu
przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego
palca, a boczny od strony dużego palca.

Kość promieniowa

Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada
górna czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta powierzchnią
stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem stawowym
pokrytym chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka jest
oddzielona od trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu trzonu
guzowatość promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon
jest trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie brzegami, z
których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej zwany grzebieniem
międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i zakończona od strony
bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie przyśrodkowej znajduje się wcięcie
przeznaczone dla kości łokciowej pokryte powierzchnią stawową. Na stronie
zwróconej do kości nadgarstka znajduje się podwójna powierzchnia stawowa.
Nasada górna kości promieniowej i część górna trzonu są niemacalne, można
wyczuć trzon mniejwięcej od połowy długości po stronie palca dużego i powyżej
tego palca wyrostek rylcowaty.

Kość łokciowa

Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej rozwinięta niż
dolna, posiada dwa wyrostki:
tylny większy zwany wyrostkiem łokciowym i przedni mniejszy zwany
wyrostkiem dziobiastym. Między wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate
obejmujące bloczek kości ramiennej. Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest
małe wcięcie promieniowe dla główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka
dziobiastego wystaje guzowatość łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego.
Trzon kości łokciowej jest podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z
jego brzegów zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia
międzykostnego. Nasada dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt
nieregularnej główki pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej
znajduje się wyrostek rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości
począwszy od wyrostka łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka
rylcowatego.

Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg bliższy
łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi śródręcza. Kostki liczy
się od strony palca dużego w kierunku do palca małego. Kości szeregu bliższego
noszą też nazwy:
kość łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą obok
siebie, natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu dalszym
kostki noszą nazwę:
czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata.
Kostki są pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi i łączą się
między sobą z kośćmi przedramienia i śródręcza.

Kości śródręcza

Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z tych kości
ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada powierzchnię stawową
przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy ma kształt główki i łączy
się z pierwszym członem odpowiedniego palca. Pierwsza kość śródręcza wyróżnia
się spośród innych tym, że posiada na podstawie siodełkowatą powierzchnię
stawową.

Kości palców

Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są trójczłonowe.
Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych członów posiadają
wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek kości śródręcza,
przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe mają podstawy
wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek. Paliczki ostatnie
zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec pierwszy posiada paliczek
pierwszy i trzeci. W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony
grzbietowej ręki oraz wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony
grzbietowej.

Połączenia kości kończyny górnej

Dzielimy je podobnie jak kości na połączenia obręczy barkowej i wolnej kończyny.

Do połączeń obręczy należy staw mostkowo_obojczykowy i
barkowo_obojczykowy. Staw mostkowo_obojczykowy łączy powierzchnię
stawową mostkowego końca obojczyka wcięciem obojczykowym rękojeści
mostka. W jamie stawowej tego stawu znajduje się chrząstka stawowa, która dzieli
jamę na dwie części. Staw otacza torebka stawowa wzmocniona przez więzadło
mostkowo_obojczykowe przednie i tylne. Obojczyk jest połączony również z
pierwszym żebrem więzadłem żebrowo_obojczykowym. W stawie tym odbywają
się ruchy obrotowe obojczyka w stosunku do mostka. Staw barkowo_obojczykowy
łączy powierzchnie stawowe barkowego końca obojczyka i wyrostka barkowego
łopatki. W jamie stawowej może znajdować się chrząstka śródstawowa. Torebkę
stawu wzmacnia bezpośrednio więzadło barkowo_obojczykowe ponadto są dwa
więzadła leżące poza stawem, które łączą wyrostek kruczy z obojczykiem. W
stawie tym obojczyk wykonuje ruchy obrotowe, ale są one bardzo ograniczone.
Obydwa omówione stawy są dobrze macalne. Na łopatce znajduje się więzadło
kruczo_barkowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym, leży ono
ponad stawem barkowym i ma wpływ na ruchy w tym stawie. Łopatka łączy się
stawowo z kością ramienną, jest to staw ramienny. Należy on podobnie jak i stawy
następne do połączeń wolnej kończyny górnej. Staw ramienny - powierzchnia
wypukła to głowa kości ramiennej, powierzchnia wklęsła znajduje się na kącie
bocznym łopatki. Powierzchnia ta nosi nazwę panewki, jest ona lekko wklęsła
otoczona obrąbkiem stawowym, który ją powiększa i pogłębia. Powierzchnia
stawowa na głowie kości ramiennej jest większa od powierzchni stawowej
panewki. Torebka stawowa jest wiotka, obszerna, dochodzi na kości ramiennej do
szyjki anatomicznej, na łopatce sięga poza brzegi powierzchni stawowej. Torebka
stawowa jest wzmocniona przez ścięgna mięśni, które schodzą z łopatki na kość
ramienną i przez jedno tylko więzadło kruczo_ramienne. Staw ramienny jest
stawem wieloosiowym, kulistym zwanym ze względu na dużą swobodę ruchów
stawem wolnym. Ruchy w tym stawie są następujące:
w przód i w tył, tj. ruch wahadłowy, w bok
- ruch odwodzenia i przywodzenia, ruchy skręcania ramienia na zewnątrz i do
wewnątrz i ruch złożony z wielu ruchów zwany obracaniem lub obwodzeniem, w
którym kończyna zatacza koło. Przy podnoszeniu kończyn powyżej poziomu
włączają się stawy obręczy barkowej, ponieważ kość ramienia podnosi ku górze
więzadło kruczo_barkowe rozpięte jak daszek nad stawem ramiennym. Staw
ramienny przykryty jest przez mięsień naramienny i przez to nie jest dostępny do
bezpośredniego obmacywania. Staw łokciowy łączy kość ramienną z obu kośćmi
przedramienia. Jest to staw złożony z trzech stawów:
stawu ramienno_łokciowego, ramienno_promieniowego i stawu
łokciowo_promieniowego bliższego. Staw ramienno_łokciowy łączy powierzchnie
stawowe i bloczku kości ramiennej i wcięcie półksiężycowate kości łokciowej. W
stawie ramieniowo_promieniowym powierzchnie stawowe znajdują się na bloczku
kości ramiennej i na wgłębieniu główki kości promieniowej. W stawie
promieniowo_łokciowym bliższym powierzchnie stawowe stanowią wcięcie
promieniowe kości łokciowej i obwód stawowy główki kości promieniowej.
Torebka stawowa jest wspólna dla wszystkich trzech stawów. Jest ona wzmocniona
po bokach przez silne więzadła poboczne:
łokciowe i promieniowe, które schodzą znad kłykci kości ramiennej do obu kości
przedramienia. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym znajduje się ponadto
więzadło pierścieniowate, które otacza obwód stawowy główki kości promieniowej
przyczepiając się do brzegów wcięcia promieniowego na kości łokciowej. Ruchy
odbywające się w stawie łokciowym można podzielić na ruchy w stawach między
kością ramienną i obu kośćmi przedramienia i na ruchy w stawie
promieniowo_łokciowym bliższym. Są to ruchy zginania i prostowania z tym, że
ruchy te są połączone z ruchami nawracania i odwracania, tak że ruchy te mają w
sumie charakter ruchów śrubowych. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym
odbywa się ruch sprzężony z ruchem w stawie promieniowo_łokciowym dalszym,
jest to ruch odwracania i nawracania. Staw łokciowy jako całość określany jest jako
staw zawiasowy.

Połączenia kości przedramienia

Kość łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą dwoma stawami i więzozrostem.

Połączenia stawowe łączą nasady kości - są to staw promieniowo_łokciowy bliższy
i dalszy. Staw promieniowo_łokciowy bliższy wchodzi w skład stawu łokciowego i
razem z nim został opisany. Staw promieniowo_łokciowy dalszy zawarty jest
między powierzchnią stawową główki kości łokciowej i wcięciem łokciowym
kości promieniowej. Na kości promieniowej znajduje się krążek stawowy
zwrócony do kości nadgarstka. Torebka stawowa otaczająca staw nie posiada
własnych więzadeł, więzadła są wspólne dla stawu promieniowo_nadgarstkowego i
stawów śródnadgarstkowych. W stawie tym ruch odbywa się wspólnie ze stawem
promieniowo_łokciowym bliższym, przy ruchu nawracania obraca się kość
promieniowa wokół główki kości łokciowej i obie kości ulegają skrzyżowaniu, zaś
przy ruchu odwracania po obrocie kości promieniowej wokół główki kości
łokciowej obie kości przedramienia układają się rozlegle. Między obu kośćmi
rozpięta jest błona międzykostna stanowiąca połączenie typu więzozrostów. Błona
ta zrasta się z grzebieniami międzykostnymi obu kości przedramienia. Przy ruchu
nawracania i odwracania ulega ona zwiotczeniu i nie hamuje ruchów. Służy też za
miejsce przyczepu mięśni.

Stawy ręki

Stawy ręki dzielimy na kolejno po sobie następujące:

staw promieniowo_nadgarstkowy, stawy śródnadgarstkowe, stawy
nadgarstkowo_śródręczne, stawy śródręczno_palcowe. Staw
promieniowo_nadgarstkowy jest zawarty między dwoma powierzchniami
stawowymi kości promieniowej i powierzchnią stawową krążka stawowego na
kości łokciowej z jednej strony, a z drugiej powierzchniami stawowymi bliższego
szeregu kości nadgarstka bez kości grochowatej. Kości nadgarstka tworzą gładką
powierzchnię stawową, ponieważ są połączone między sobą więzadłami
międzykostnymi. Torebka przebiega wzdłuż brzegów powierzchni stawowych,
więzadła są wspólne i dla dalszych stawów. W stawie tym odbywają się ruchy
zginania dłoniowego i grzbietowego oraz zginania na boki. Zgięcie ku stronie
dłoniowej jest głębsze niż ku stronie grzbietowej. Stawy śródnadgarstkowe łączą
poszczególne kostki szeregu bliższego i dalszego między sobą współdziałają w
ruchach stawu promieniowo_nadgarstkowego. Stawy nadgarstkowo_śródręczne
występują między kośćmi drugiego szeregu nadgarstka a podstawami kości
śródręcza. Wśród tych stawów wyróżnia się staw nadgarstkowo_śródręczny
kciuka. Staw ten posiada odrębną torebkę stawową i siodełkowate powierzchnie
stawowe dzięki czemu ma dużą ruchomość. W stawie tym odbywa się ruch
zginania i prostowania, przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania, co
umożliwia ruchy chwytne ręki. Stawy łączące kości przedramienia z nadgarstkiem i
kośćmi nadgarstka między sobą mają wspólne więzadła. Są to więzadła dłoniowe i
grzbietowe oraz więzadła boczne. Schodzą one z dalszych nasad kości łokciowej i
promieniowej i rozchodzą się na pierwszy i drugi szereg kości nadgarstka. Kości
nadgarstka łączą się z kośćmi śródręcza więzadłami dłoniowymi i grzbietowymi,
ponadto podstawy kości śródręcza łączą między sobą więzadła śródręczne
dłoniowe, grzbietowe i międzykostne. Stawy śródręczno_paliczkowe zawarte są
między wypukłymi powierzchniami stawowymi na główkach kości śródręcza i
wklęsłymi powierzchniami na podstawach paliczków. Torebka stawowa otacza
powierzchnie stawowe, wzmacniają ją więzadła poboczne. Dalsze stawy między
paliczkami palców są to stawy jednoosiowe zawiasowe wzmocnione pobocznymi
więzadłami. W stawach śródręczno_paliczkowych odbywają się ruchy zginania i
prostowania palców, odwodzenia i przywodzenia i ruchy obrotowe. W stawach
między paliczkami są ruchy zginania i prostowania.
Kończyna dolna

Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na kości
obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość
miedniczna , a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości
podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu, śródstopia i
palców. Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są
oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się w
jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną noszą
nazwy:
kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z trzonu i talerza.
Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych kości w jedną całość
zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony jest zgrubiałym brzegiem
zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym wyróżnia się wargę
wewnętrzną, wargę zewnętrzną i linię pośrednią. Wszystkie trzy są miejscami
przyczepu mięśni brzucha ułożonych w potrójną warstwę. Grzebień jest
zakończony z przodu przednim górnym kolcem biodrowym, zaś z tyłu tylnym
górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych kolców znajdują się odpowiednio przedni
i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po
stronie wewnętrznej talerza znajduje się dół biodrowy wypełniony mięśniem
biodrowym. Część tylna powierzchni zewnętrznej posiada płaską uchowatą
powierzchnię stawową przeznaczoną dla kości krzyżowej oraz gruzowatość
biodrową, do której przyczepiają się więzadła stawu krzyżowo_biodrowego. Na
przejściu kości biodrowej w łonową znajduje się linia łukowata. Na powierzchni
tylnej talerza biodrowego widoczne są trzy linie pośladkowe - dolna, przednia i
tylna, różnie silnie zaznaczone. Kość łonowa leży od przodu kości miednicznej.
Składa się z trzonu i dwóch gałęzi, górnej i dolnej. Trzon wchodzi w skład
panewki. Gałąź górna dochodzi ku górze do kości biodrowej, znajduje się na niej
grzebień i guzek kości łonowej. Gałąź dolna łączy się z gałęzią dolną kości
kulszowej i razem otaczają otwór zasłonowy. Kość kulszowa składa się również z
trzonu i dwóch gałęzi:
górnej i dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź
dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej w górną
znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji siedzącej. Na
gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem rysuje się wcięcie
kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość biodrową znajduje się
wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte więzadłami otwory i służą za
miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów i mięśni. W kości miednicznej
można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i idąc ku tyłowi grzebień biodrowy.
Pozostałe elementy kości biodrowej są niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się
miejsce złączenia obu kości łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości
kulszowej można wyczuć poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w
pozycji leżącej. Otwór zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.

Kość udowa

Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada górna
czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest ułożona na
długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na szczycie głowy
znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się więzadło śródstawowe.
Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki. Na jego górnym końcu wystają
dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz większy leży wyżej, posiada na
stronie wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz mniejszy leży niżej i bardziej
przyśrodkowo. Oba krętarze łączy z przodu linia, a z tyłu grzebień
międzykrętarzowy. Krętarze są miejscami przyczepu mięśni. Na tylnej powierzchni
trzonu biegnie kresa chropawa, złożona z dwóch warg, które ku górze i ku dołowi
rozchodzą się, zaś w środku leżą tuż obok siebie. W dole ograniczają trójkątną
płaszczyznę podkolanową, przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest
zgrubiała i tworzy dwa kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między
nimi zawarty jest dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie:
przyśrodkowy i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego.
Kłykcie są pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości
piszczelowej, ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie
stawowe dla rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie
częściowo można wyczuć krętarz większy.

Rzepka

Rzepka jest to kość niedużych rozmiarów, płaska o dwóch powierzchniach:

przedniej szorstkiej, do której przyrasta więzadło i tylnej gładkiej pokrytej
powierzchnią stawową przeznaczoną dla obu kłykci kości udowej. Rzepka leży z
przodu stawu kolanowego, jest wyczuwalna na całej powierzchni przedniej.

Kość piszczelowa

Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada
górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:
przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między
kłykciami są dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest powierzchnia
stawowa dla główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest wyraźnie trójgraniasty,
ma trzy powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i boczną, jedną tylną.
Powierzchnia przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i w całości wyczuwalna.
Powierzchnie są podzielone brzegami, z których przedni jest wyczuwalny jak
powierzchnia przyśrodkowa, zaś brzeg boczny nosi nazwę grzebienia
międzykostnego. W górnym odcinku przedniego grzebienia znajduje się
guzowatość piszczelowa, miejsce przyczepu więzadła rzepki. Nasada dolna, czyli
dalsza jest słabiej wykształcona niż górna, ma po stronie przyśrodkowej kostkę
przyśrodkową z powierzchnią stawową dla kości stopowej. Po stronie bocznej
znajduje się wcięcie strzałkowe nie pokryte powierzchnią stawową dla połączenia
ze strzałką. Nasada dolna posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości
skokowej. Oprócz trzonu wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka
przyśrodkowa nasady dolnej.

Kość strzałkowa

Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i dwie nasady.
Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową. Trzon strzałki
jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie międzykostny zwrócony do
kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w kostkę boczną, na której jest
powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze strzałki wyczuwalna jest główka
leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i kostka boczna.

Kości stępu

Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W skład
szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu dalszego
wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami leży kość
łódkowata. Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na
trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś z
przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie
przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią
kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między
powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości
skokowej tworzy zatokę stępu. Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego
stępu. Leży ona na kości piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę
przechodzi przez głowę kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest
powierzchnia stawowa dla piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe
dla obu kostek:
przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa
dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości skokowej, która
łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia stawowa dla kości
piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości łódkowatej.
- Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży ona
między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta powierzchnią
stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni dalszej są trzy
obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości klinowatych. Od strony
przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej. Kości klinowate są trzy:
przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa jest kość przyśrodkowa ustawiona
skośnie podstawą ku stronie podeszwowej stopy a szczytem ku górze. Kość
klinowata pośrednia jest najmniejsza, ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej a
szczytem ku stronie podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata boczna.
Kości te łączą się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych
powierzchnie stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością
łódkowatą, powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia. Kość sześcienna leży
bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia szeregu dalszego. Posiada z tyłu
powierzchnię stawową dla kości piętowej, z przodu podwójną dla dwóch kości
śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości klinowatej. W kości stępu wyczuwa się
z tyłu guz piętowy, na którym opiera się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu
przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę skokową, następnie guzowatość
łódkowatej, pierwszą kość klinowatą i kości śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego
trudniej jest wyczuć szczegóły kostne stopy schodząc z kości piętowej przechodzi
się na kość sześcienną i natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości
śródstopia.

Kości śródstopia

Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego paluchem.
Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej regularnego trójkąta
pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na przekroju trójgraniastym
zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy i nasadę dalszą. Nasady
kości śródstopia mają kształty główek, spłaszczonych silnie od strony bocznych,
pokryte są powierzchniami stawowymi dla paliczków palców stopy. Pierwsza kość
śródstopia jest najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia posiada na
podstawie guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.

Kości palców stopy

Palce stopy składają się tak jak palce ręki z paliczków:

pierwszy z dwóch pozostałe z trzech. Kształty paliczków są takie jak w ręce z tą
różnicą, że są krótkie, podstawy są bardzo zbliżone do nasad dalszych, trzony
znikomej długości. Zdarza się, że poszczególne paliczki są ze sobą zrośnięte.
Paliczki palca pierwszego są znacznie większe, a przede wszystkim grubsze od
paliczków palców pozostałych.

Połączenia kości kończyny dolnej

Dzielimy je na połączenia obręczy kończyny dolnej i na połączenia wolnej

kończyny dolnej. Do połączeń obręczy należą stawy krzyżowo_biodrowy i
spojenie łonowe. Staw krzyżowo_biodrowy zawarty jest między powierzchnią
stawową łukowatą bocznej powierzchni kości krzyżowej i powierzchnią łukowatą
na talerzu kości biodrowej. Powierzchnie stawowe są płaskie pokryte chrząstką
szklistą częściowo włóknistą. Torebka stawowa jest silnie napięta i wzmocniona
dużą liczbą więzadeł. Są to więzadła krzyżowo_biodrowe przednie międzykostne i
grzbietowe czyli tylne. Przednie zrastają się z torebką stawową od strony
miednicznej, międzykostne wypełniają przestrzeń między guzowatością kości
krzyżowej i guzowatością kości biodrowej, zaś tylne przechodzą z kości biodrowej
na tylną powierzchnię kości krzyżowej jako wiązadła krótkie i długie. Oprócz tych
więzadeł wchodzących bezpośrednio w skład stawu są jeszcze więzadła
wzmacniające pośrednie połączenie kości biodrowej z krzyżową. Są to:
więzadło biodrowo_lędźwiowe rozpięte między wyrostkiem ostatniego kręgu
lędźwiowego, i grzebieniem biodrowym, więzadło krzyżowo_guzowe biegnące
między bocznym brzegiem kości krzyżowej a guzem kulszowym i więzadło
krzyżowo_kolcowe biegnące od brzegu kości krzyżowej do kolca kulszowego.
Przez przebieg tych więzadeł dochodzi do zamknięcia wycięć kulszowych dwa
otwory:
większy kulszowy położony wyżej i mniejszy położony niżej. Otwory te służą za
miejsca przejścia mięśni, naczyń krwionośnych i nerwów, które wychodzą z
miednicy w okolice pośladkową i sromową. Staw krzyżowo_biodrowy ze względu
na płaskie powierzchnie stawowe i dużo więzadeł posiada bardzo małą ruchomość.
Spojenie łonowe jest to chrząstkozrost łączący kości łonowe. Na gałęziach dolnych
kości łonowych znajdują się płaskie powierzchnie między które wsuwa się krążek
chrząstki włóknistej zwany krążkiem międzyłonowym. W krążku tym znajduje się
zwykle wąska szczelina zwana jamą spojenia. Jest ona u kobiet większa niż u
mężczyzn. Połączenia kości łonowych uzupełniają dwa więzadła, jedno leży na
górnym brzegu spojenia, drugie na brzegu dolnym. W zakresie samej miednicy
znajduje się silna błona zasłonowa, która przyrasta do brzegów otworu
zasłonowego, zakrywa go i służy zarazem za miejsce przyczepu mięśni
zasłonowych zewnętrznego i wewnętrznego. Miednica jako całość. Dwie kości
miedniczne kość krzyżowa i kość guziczna tworzą całość zwaną miednicą.
Miednicę dzielimy na:
miednicę większą zawartą między talerzami biodrowymi i miednicę mniejszą,
zamkniętą przez kości łonowe, kulszowe, kość krzyżową i guziczną. Granicę
między tymi miednicami tworzy linia łukowata zwana kresą graniczną, która
biegnie od tarczy międzykręgowej między ostatnim kręgiem lędźwiowym a kością
krzyżową do górnego brzegu spojenia łonowego. Miednica większa jest od przodu
otwarta, zawiera narządy należące do jamy brzusznej, należy ona topograficznie do
jamy brzusznej. Miednica brzuszna stanowi pewną zwartą całość, zawiera
odmienne narządy niż jama brzuszna, posiada w swych ścianach otwory łączące ją
z otoczeniem. Są to otwory krzyżowe większe i mniejsze oraz otwory zasłonowe.
Miednica jest tą częścią kośćca, w której zaznaczają się wyraźnie różnice płciowe.
Pojawiają się one u osób dorosłych pod wpływem działania hormonów płciowych.
Mają one specjalne znaczenie u płci żeńskiej. U kobiet miednica jest ogólnie biorąc
szersza i niższa niż u mężczyzn. Różnice są lepiej widoczne przy omawianiu
poszczególnych wymiarów miednicy. W miednicy mniejszej wyróżnia się
płaszczyznę wchodu czyli otwór górny miednicy i płaszczyznę wychodu, czyli
otwór dolny miednicy. Otwór górny jest ograniczony przez górny brzeg kości
krzyżowej, linie łukowate i brzeg górny spojenia łonowego. U kobiet otwór ten ma
kształt owalu o łagodnych liniach natomiast u mężczyzn ma kształt zbliżony do
serca karcianego, ponieważ brzeg górny kości krzyżowej wpukla się do wnętrza
miednicy, a spojenie łonowe ma mniejszy kąt złożony z dwóch płaszczyzn,
przedniej biegnącej między kośćmi łonowymi i kulszowymi do guzów kulszowych
oraz tylnej od guzów kulszowych do kości guzicznej. W miednicy mniejszej
kobiecej dokonuje się pomiarów w trzech kierunkach:
strzałkowym, poprzecznym i skośnym, a dokonuje się ich po to, aby sprawdzić czy
wymiary miednicy odpowiadają wymiarom główki płodu. Płaszczyznę wchodu
mierzymy bezpośrednio na miednicy macerowanej, zaś pośrednio u osoby żywej.
Są trzy wymiary bezpośrednie:
strzałkowy, poprzeczny i skośny, schodzą się one w punkcie środkowym miednicy.
Wymiar strzałkowy biegnie od wzgórka do tylnej powierzchni spojenia łonowego.
Wynosi on przeciętnie około 11ż7şcm. Wymiar poprzeczny jest prostopadły do
poprzedniego, biegnie przez najszerszą część płaszczyzny wchodu i wynosi
przeciętnie około 13,5ż7şcm. Wymiar skośny, a właściwie są dwa wymiary skośne,
łączą linie stawów krzyżowo_biodrowych z wypukłością połączenia kości
biodrowej z łonową. Długość takiego wymiaru wynosi przeciętnie około
12,5ż7şcm. Wymiar strzałkowy płaszczyzny wychodu, między spojeniem
łonowym a kością guziczną wynosi jedynie około 9ż7şcm, ale może się zwiększać
od 2-2,5ż7şcm przy ruchach kości guzicznej. Pośrednio u osoby żywej mierzy się
miednicę dokonując 4 pomiarów. Są to:
odległość między przednimi górnymi kolcami biodrowymi, która wynosi około
25ż7şcm, odległość między krętarzami większymi kości udowych wynosząca
około 32ż7şcm, odległość między grzebieniami kości biodrowych w ich
najszerszym miejscu wynosząca około 29ż7şcm, i odległość między spojeniem
łonowym a piątym kręgiem lędźwiowym, która wynosi około 20ż7şcm. Wymiary
te noszą też nazwy odpowiednio:
szerokość międzykolcowa, międzykręgarzowa, międzygrzebieniowa. Zmienność
tych wymiarów związana jest z tuszą osoby badanej. Prawidłowe wymiary
pośrednie wskazują na prawidłowy ogólny kształt miednicy. Miednica jest
nachylona do płaszczyzny poziomej pod kątem, który u kobiet wynosi około 65
stopni u mężczyzn około 55 stopni. Kąt nachylenia zmienia się wraz ze zmianą
pozycji miednicy przy przejściu z pozycji stojącej do pozycji siedzącej. Przy
siadaniu kąt zmniejsza się, guzy kulszowe obniżają się, spojenie łonowe podnosi
się ku górze. Przez połączenia punktów środkowych odległości między ścianą
przednią i tylną miednicy otrzymujemy oś miednicy, w kształcie łuku wygiętego ku
tyłowi, zgodnie z krzywizną kości krzyżowej.

Połączenia wolnej kończyny dolnej

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udową. Powierzchnia stawowa

kości miednicznej leży na jej powierzchni zewnętrznej i jest utworzona przez
trzony wszystkich trzech składających się na nią kości. Panewka jest głęboka i
powiększona przez chrzęstny obrąbek stawowy. Jej powierzchnia stawowa pokryta
chrząstką szklistą biegnie tuż przy obwodzie panewki, ma około 2ż7şcm
szerokości, tworzy niepełny okrąg i nosi nazwę powierzchni księżycowatej. Reszta
panewki, dół panewki nie jest pokryty powierzchnią stawową, zawiera tkankę
łączną i tłuszczową. Między brzegami powierzchni księżycowatej jest wcięcie
panewki, nad którym biegnie więzadło poprzeczne panewki. Druga powierzchnia
stawowa stawów biodrowego znajduje się na głowie kości udowej, ma kształt
wycinka

b:
kuli i jest pokryta chrząstką szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do obrąbka
stawowego, natomiast na kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje szyjkę.
Więzadła wzmacniające staw pochodzą od wszystkich trzech kości tworzących
kość miedniczną. Są to:
więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do
linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące od
obu wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej. Więzadło
biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch zgięcia ku
tyłowi i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze. Hamują
przywodzenie i odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i
kulszowo_udowego biegnie okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka na
szczycie głowy kości udowej do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy kości
udowej. Staw biodrowy jest stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym
wykonuje się następujące ruchy:
ruch zginania w przód i w tył czyli ruch wahadłowy, ruch przywodzenia i
odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na zewnątrz jako suma ruchów , ruch
obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów jest wyznaczony głębokością panewki
i silnymi więzadłami zwłaszcza biodrowo_udowym.

Staw kolanowy

Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością tego
stawu jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią wypukłe
powierzchnie obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są przeznaczone dla
kości piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla rzepki. Na kłykciach
piszczeli powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na tylnej powierzchni rzepki.
Na kłykciach piszczeli znajdują się dwie chrząstki zwane łękotkami, na przekroju
trójkątne ułożone na obwodzie powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do
litery C, inaczej kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między
kłykciami piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki
obecności łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części - górną
i dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej
wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej
nadkłykci, z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości piszczelowej i
na rzepce przebiega nieco poza linię brzegów stawowych. Torebka jest
wzmocniona następującymi więzadłami:
więzadło rzepki biegnie z przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia
czworogłowego uda, przyrasta ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie
dochodzi do guzowatości piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki
łącznej dochodzące również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym
i bocznym. Po bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli
piszczelowe i boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu
kośćmi podudzia. Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła:
podkolanowe skośne, które jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie
od dołu i strony przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe
łukowate, schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko
więzadło poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową,
biegnie ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz
stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła krzyżowe
przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem
międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia
dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy
stawowej, zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii
środkowej stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne
uchyłki błony maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako
kaletka nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami ścięgien
mięśni tuż przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać następujące
ruchy:
zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie przy zgiętym kolanie i
rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje nadmierne wyprostowanie
stawu kolanowego.

Połączenia kości podudzia

Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się ze sobą stawem

piszczelowo_strzałkowym, błoną międzykostną i więzozrostem
piszczelowo_strzałkowym. Staw piszczelowo_strzałkowy znajduje się między
powierzchnią strzałkową kłykcia bocznego piszczeli i powierzchnią stawową na
główce strzałki. Staw ten wzmacnia więzadło główki strzałki przednie i tylne.
Ruchy w tym stawie są znikome. Błona międzykostna jest rozpięta między
grzebieniami międzykostnymi obu kości podudzia. Więzozrost
piszczelowo_strzałkowy znajduje się między wcięciem piszczeli a kostką boczną
strzałki. Więzozrost ten wzmacnia więzadło piszczelowostrzałkowe przednie i
tylne.

Stawy stopy

Stopa łączy się z podudziem stawem skokowo_goleniowym, dalsze stawy łączą

poszczególne kości stępu między sobą, następnie stęp ze śródstopiem, kości
śródstopia między sobą, z paliczkami i paliczki między sobą. Staw
skokowo_goleniowy, zwany również stawem skokowym górnym zawarty jest
między powierzchnią wypukłą na trzonie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą
na kości piszczelowej łącznie z powierzchniami na obu kostkach. Torebka stawowa
jest wzmocniona następującymi więzadłami:
po stronie przyśrodkowej jest szerokie więzadło trójgraniaste, które rozchodzi się z
kostki przyśrodkowej na kość skokową, łódkowatą i piętową. Po stronie bocznej
biegną więzadła z kostki bocznej do kości piętowej i do kości skokowej. W stawie
tym odbywa się ruch zginania stopy ku stronie podeszwowej i grzbietowej, przy
czym zgięcie podeszwowe jest głębsze. Przy silnym zgięciu podeszwowym
możliwe są ruchy stopy:
na boki.

Stawy stępu

Są to stawy między poszczególnymi kośćmi stępu. Między kością piętową i

skokową są dwa stawy:
piętowo_skokowy tylny i przedni. Staw skokowo_piętowy tylny jest zawarty
między powierzchniami tylnymi na obu kościach. Łączy je ponadto więzadło
międzykostne leżące w zatoce stępu oraz dwa więzadła skokowo_piętowe boczne i
przyśrodkowe. Ruchy w tym stawie odbywają się łącznie ze stawem
skokowo_piętowym przednim. Staw skokowy przedni czyli
skokowo_piętowo_łódkowy zawarty jest między powierzchniami stawowymi
przednimi kości skokowej i piętowej oraz powierzchnią stawową na głowie kości
skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości łódkowatej. Staw ten objęty jest
wspólną torebką stawową, którą wzmacniają więzadła leżące po stronie
grzbietowej i podeszwowej. Na stronie podeszwowej jest silne więzadło
piętowo_łódkowe podeszwowe, zaś na stronie grzbietowej więzadło rozwojowe,
które łączy kość sześcienną i łódkowatą, i piętową. Czynność obu stawów tj. stawu
piętowo_skokowego tylnego i stawu skokowo_piętowo_łódkowego polega na
wykonywaniu nawracania i odwracania stopy, przy czym razem z ruchem
odwracania odbywa się ruch zgięcia podeszwowego i przywodzenia, zaś ruchowi
nawracania towarzyszy zgięcie grzbietowe i odwodzenie stopy. Pozostałe kości
stępu łączą stawy noszące nazwy takie jak kości, które łączą, a więc jest staw
piętowo_sześcienny i klinowo_łódkowy, który łączy kość łódkową ze wszystkimi
trzema kośćmi klinowatymi. Wymienione stawy są wzmocnione przez więzadła
grzbietowe i podeszwowe rozpięte pomiędzy poszczególnymi kośćmi. Dzięki
obecności ponadto więzadeł międzykostnych kości te są połączone ściśle ze sobą.
Dla celów praktycznych wyróżnia się wśród stawu stępu tzw. staw
Hoparta(Szoparta). Linia tego stawu powstaje przez połączenie jamy stawowej
stawu piętowo_sześciennego i skokowo_piętowo_łódkowego. Linia tego stawu
biegnie poprzecznie przez stęp, stąd też nazwa staw poprzeczny stępu. Staw ten jest
miejscem wykonywania odcięcia części stopy, a punktem orientacyjnym jest
guzowatość kości łódkowatej leżącej po stronie przyśrodkowej stopy.

Stawy stępowo_śródstopne

Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia. Ponieważ
kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie następuje w ten sposób, że
trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną kością śródstopia, zaś kość
sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i piątą kością śródstopia. Stawy te
wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:
międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy stępowo_śródstopne
nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również miejscem operacyjnym odjęcia
tym razem całego śródstopia wraz z palcami od kości stępu. Punktem
orientacyjnym jest gruzowatość piątej kości śródstopia. Stawy międzyśródstopne
łączą podstawy kości śródstopia między sobą, przy czym nie wyróżnia się tu
odrębności żadnej kości śródstopia. Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne,
podeszwowe i grzbietowe. Dzięki temu powstaje zwarta całość śródstopia.

Stawy śródstopno_paliczkowe

Stawy te łączą główki kości śródstopia z pierwszymi paliczkami palców stopy,

wzmacniają je więzadła poboczne, podeszwowe i więzadła śródstopne łączące
główki kości śródstopia między sobą. W sąsiedztwie stawu palucha i pierwszej
kości śródstopia znajdują się dodatkowe małe kostki zwane trzeszczkami. Ruchy w
tych stawach podobne są do ruchów w podobnych stawach ręki, ale są one bardziej
ograniczone, głównie jest tu ruch zginania i prostowania.

Stawy międzypaliczkowe

Stawy te zawarte są między powierzchniami stawowymi paliczków, posiadają

więzadła poboczne, ruchy w nich to zginanie i prostowanie.

Stopa jako całość

Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia się w
niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych podstawami ku
stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz łuk podłużny.
Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości piętowej. Linia
wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku palcom. Brzeg
przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy sklepienie stopy. Dzięki
temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu jedynie na guzie piętowym, na
główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy nie
dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie tylko od układu kości, wspomagają go
więzadła i ścięgna mięśni. Przy rozluźnieniu więzadeł może nastąpić przesunięcie
wzajemne kości, zwłaszcza kości stopowej i powstaje tzw. płaskostopie, w którym
stopa całą swoją powierzchnią podeszwową spoczywa na podłodze. Jest to
położenie nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy dłuższym staniu.
Może być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym narządem
podporowym podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.

Kości czaszki

Czaszka składa się z 2 części:

nerwowej czyli mózgowej i twarzowej czyli trzewnej. Czaszka mózgowa jest
zamkniętą puszką kostną, w której mieści się mózgowie. Czaszka twarzowa
stanowi podstawę kostną twarzy, zawiera początkowe odcinki narządów trzewnych
tj. przewodu pokarmowego i oddechowego. Jest to jama nosowa zawierająca
również narząd węchu i jama ustna, w której znajduje się narząd smaku. Kości
zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej stanowią osłonkę dla narządu wzroku.
W kości skroniowej mieści się narząd słuchu i równowagi.

Czaszka mózgowa

W czaszce mózgowej wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste. Kości parzyste

tworzą łuk skierowany wypukłością ku górze i ułożony w kierunku poprzecznym.
Są to dwie kości skroniowe i dwie kości ciemieniowe. Tworzą one głównie
sklepienie czaszki. Kości nieparzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku
dołowi i ułożony w kierunku strzałkowym. Wchodzą one zarówno w skład
podstawy jak i sklepienia czaszki. Są to kość czołowa, klinowa i potyliczna. Kość
czołowa leży najbardziej z przodu, składa się z łuski i dwóch części oczodołowych.
Łuska jest ukształtowana w płaszczyźnie pionowej i od jej ustawienia urobiono
określenie płaszczyzna czołowa. Łuska łączy się od tyłu z dwoma kośćmi
ciemieniowymi, z boków z kośćmi klinowymi, od strony czaszki twarzowej łączy
się z kośćmi jarzmowymi, nosowymi i kością sitową. Przednia powierzchnia łuski
jest gładka, stanowi podstawę czoła, od strony wewnętrznej posiada nierówności
odpowiadające powierzchni mózgowia. Łuska zamyka przedni dół czaszkowy. Na
łusce zaznaczają się guzy czołowe różnie silnie wykształcone, a tuż nad częściami
oczodołowymi łuki brwiowe silniej zaznaczone u mężczyzn. Ponad oczodołami
znajdują się w w łusce przestrzenie wyścielone błoną śluzową zawierające
powietrze zwane zatokami czołowymi. Należą one do zespołu zatok przynosowych
i mają połączenie z jamą nosową. Części oczodołowe stanowią górną ścianę
oczodołów. Oczodół ograniczony jest od góry przez brzeg nadoczodołowy, w
którym znajduje się otwór lub wcięcie nadoczodołowe, przez które przechodzą
nerwy i naczynia krwionośne. Powierzchnia mózgowa części oczodołowej jest
nierówna i stanowi dno przedniego dołu czaszki. Między częściami oczodołowymi
jest wcięcie sitowe, w którym znajduje się część kości sitowej. Brzeg
nadoczodołowy przechodzi ku bokowi w wyrostek jarzmowy. Kość klinowa leży
głównie na podstawie czaszki, składa się z trzonu i trzech par wyrostków, zwanych
skrzydłami, większymi, skrzydłami mniejszymi i wyrostkami skrzydłowatymi.
Trzon leży w środku podstawy czaszki, łączy się z przodu z kością sitową, z tyłu z
kością potyliczną. Trzon zawiera parzystą zatokę klinową łączącą się z jamą
nosową jako zatoka oboczna nosa. Na powierzchni górnej trzonu jest zagłębienie
zwane siodłem tureckim, ograniczone wyniosłościami z przodu i z tyłu. W siodle
znajduje się gruczoł dokrewny - przysadka mózgowa. Z trzonu wyrastają wszystkie
wyrostki. Skrzydła większe tworzą ściany środkowego dołu czaszki, częściowo
ściany boczne oczodołów i okolicy skroniowej, i podskroniowej. U nasady
skrzydła większego znajduje się otwór okrągły, otwór owalny i kolczysty
przeznaczony dla nerwów i naczyń. Skrzydła mniejsze są skierowane ku przodowi,
uzupełniają od przodu górne ściany oczodołów. U nasady skrzydła mniejszego jest
otwór wzrokowy dla przejścia tego nerwu. Między skrzydłem mniejszym i
większym jest trójkątna szczelina oczodołowa górna, łącząca oczodół z jamą
czaszki. Wyrostki skrzydłowate zwisają z trzonu poza jamę czaszki. Dochodzą one
do kości podniebiennej i szczęki. Każdy wyrostek składa się z dwóch blaszek, a
zarówno u nasady jak i wzdłuż blaszek biegną kanały dla nerwów i naczyń. Kość
klinowa zawdzięcza swoją nazwę temu, że jest wklinowaną między szereg kości
zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej. Są to następujące kości:
czołowa, skroniowe, ciemieniowe, potyliczna, sitowa, jarzmowe, podniebienne,
szczęki i lemiesz. Kość potyliczna leży od tyłu, stanowi część sklepienia i
podstawy czaszki. Składa się z części podstawnej, łuski i dwóch części bocznych.
Część podstawna łączy się z trzonem kości klinowej i razem tworzy pochyłość
zwaną stokiem, leżą w tylnym dole czaszki. Łuska kości potylicznej stanowi tylne
ograniczenia jamy czaszki. Na jej powierzchni wewnętrznej znajdują się rowki
ułożone w kształcie krzyża, rozchodzące się od guzowatości potylicznej
wewnętrznej. W rowkach tych leżą naczynia krwionośne żylne tzw. zatoki żylne
opon twardej. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się guzowatość zewnętrzna i
łukowato biegnące linie karkowe, służące za przyczep dla mięśni karku. Części
boczne posiadają na swoich powierzchniach zewnętrznych są kłykcie potyliczne
pokryte powierzchniami stawowymi dla połączenia z kręgiem szyjnoszczytowym.
Ponad kłykciami znajdują się kanały nerwów podjęzycznych. Na brzegach
bocznych są wcięcia szyjne, które uzupełnione przez wcięcia na kościach
skroniowych tworzą otwory, przez które przechodzą żyły szyjne wewnętrzne i i
trzy merwy czaszkowe:
(9 10 11). Wszystkie części kości potylicznej ograniczają otwór potyliczny wielki
łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Kość skroniowa składa się z części
skalistej sutkowej, łuskowej i bębenkowej. Część skalista leży na pograniczu
środkowego i tylnego dołu czaszki, ma kształt piramidy, której dwie powierzchnie
są wewnątrz, a dwie zewnątrz czaszki. Piramida ma budowę skomplikowaną,
ponieważ w jej wnętrzu znajduje się narząd słuchu i równowagi, ponadto
przechodzi przez nią kanał tętnicy szyjnej wewnętrznej i nerwu. Na tylnej
powierzchni piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Na tylnym brzegu
piramidy znajduje się wycięcie szyjne tworzące razem z kością potyliczną otwór
dla żyły szyjnej wewnętrznej. Piramida przechodzi ku tyłowi w część sutkową
czyli wyrostek sutkowy, który zwisa ku dołowi z tyłu poza małżowinę uszną. W
wyrostku są zawarte komórki sutkowe wypełnione powietrzem. Do przodu od
wyrostka sutkowego sterczy ku dołowi różnej długości wyrostek rylcowaty.
Między obu wyrostkami jest otwór rylcowo_sutkowy dla przejścia nerwu
twarzowego. Część łuskowa ma powierzchnię zewnętrzną, która stanowi główną
część płaszczyzny skroniowej i powierzchnię wewnętrzną ograniczającą środkowy
dół czaszki. Ku przodowi wyrasta z części łuskowej wyrostek jarzmowy, który
łączy się z kością jarzmową i tworzy łuk jarzmowy. Poniżej wyrostka jarzmowego
znajduje się dół żuchwowy pokryty powierzchnią stawową. Poza tym dołem
znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny ograniczony przez część skalistą i
bębenkową. Część bębenkowa ma kształt rynienkowato zgiętej blaszki kostnej.
Kość skroniowa łączy się z kością klinową, ciemieniową, potyliczną, jarzmową.
Kość ciemieniowa jest czworokątną blaszką kostną wstawioną w sklepienie czaszki
między kość czołową, skroniową, potyliczną, częściowo klinową. Powierzchnia
zewnętrzna jest gładka, wypuklona w guz ciemieniowy, na powierzchni
wewnętrznej są nierówności związane z przebiegiem naczyń żylnych i tętniczych.

Czaszka twarzowa

Kości czaszki twarzowej dzielimy na parzyste i nieparzyste. Wszystkie kości

parzyste i części nieparzyste są związane ze szczęką tworząc główną część twarzy.
Do kości parzystych należą:
kości nosowe, jarzmowa, szczęki, łzowe, podniebienne, małżowiny nosowe. Do
nieparzystych należą:
żuchwa, lemiesz, kość sitowa i gnykowa. Kości twarzy są połączone między sobą
nieruchomo z wyjątkiem żuchwy. Kość nosowa ma kształt czworobocznej płytki
lekko wygiętej, stanowi część nosa zewnętrznego. Łączy się u góry z kością
czołową, z boku z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością
drugostronną. Kość jarzmowa leży z boku twarzy, posiada trzon i dwa wyrostki.
Wyrostek skroniowy łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości jarzmowej i tworzy
łuk jarzmowy. Wyrostek czołowy łączy się z kością czołową i skrzydłem wielkim
kości klinowej. Trzon ma trzy powierzchnie:
oczodołową, która tworzy część ściany bocznej oczodołu, skroniową, która tworzy
część powierzchni skroniowej i policzkową zewnętrzną, wyczuwalną pod skórą
twarzy. Szczęka składa się z trzonu i czterech wyrostków:
czołowego, jarzmowego, podniebiennego i zębodołowego. Trzon stanowi część
środkową szczęki. Posiada on powierzchnię górną części oczodołową, która tworzy
ścianę dolną oczodołu, powierzchnię tylną czyli podskroniową tworzącą
płaszczyznę podskroniową, powierzchnię przyśrodkową czyli nosową, zwróconą
do jamy nosowej i powierzchnię przednią, macalną pod skórą twarzy. Brzeg
powierzchni przedniej ogranicza razem z kośćmi nosowymi otwór gruszkowaty
prowadzący do jamy nosowej. Brzeg górny tworzy brzeg podoczodołowy.
Powierzchnia nosowa posiada duży otwór prowadzący do zatoki szczękowej do
tyłu od tego otworu przyrasta do trzonu szczęki blaszka pionowa kości
podniebiennej. Wyrostek czołowy szczęki ogranicza ścianę boczną jamy nosowej,
dochodzi do kości czołowej leżąc dobocznie od kości nosowej. Wyrostek
jarzmowy zrasta się z kością jarzmową. Wyrostek podniebienny ma kształt lekko
wypukłej płytki kostnej ustawionej prawie poziomo. Łączy się z wyrostkiem
podniebiennym drugiej szczęki i tworzy przednią część podniebienia twardego a
zarazem do jamy nosowej. Wyrostek zębodołowy, jak wskazuje nazwa, posiada
szereg zębodołów przeznaczonych dla korzeni zębów. Szczęka leży w środkowej
części twarzy i łączy się z następującymi kośćmi:
czołową, nosową, łzową, sitową, jarzmową, podniebienną, klinową i małżowiną
nosową dolną. Kość łzowa jest to mała cienka kostka leżąca w ścianie
przyśrodkowej oczodołu między wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową.
Kość łzowa tworzy razem z wyrostkiem czołowym szczęki, kanał nosowo_łzowy
prowadzący z oczodołu do jamy nosowej. Kość podniebienna składa się z blaszki
poziomej i pionowej ustawionych w stosunku do siebie pod kątem prostym.
Blaszka pozioma łączy się z wyrostkiem podniebiennym szczęki i tworzy część
tylną podniebienia twardego. Blaszka pionowa przyrasta do trzonu szczęki i tworzy
część ściany bocznej jamy nosowej. Przyrastają do niej małżowiny nosowe
środkowa i dolna. U góry blaszka pionowa dochodzi do oczodołu i uzupełnia jego
ścianę dolną. Małżowina nosowa dolna ma kształt lekko zwiniętej blaszki kostnej,
przyrasta do ściany bocznej jamy nosowej. Pod małżowiną biegnie przewód
nosowy dolny. Żuchwa jest największą kością nieparzystą. Składa się z trzonu i
dwóch gałęzi. Trzon ma kształt podkowiasty, brzeg górny jest zgrubiały i tworzy
część zębodołową zawierającą podobnie jak w szczęce zębodoły. Na powierzchni
zewnętrznej trzonów znajduje się w linii środkowej guzowatość grudkowa, na
powierzchni wewnętrznej linia przyczepu mięśnia żuchwowo_gnykowego. W
trzonie biegnie kanał żuchwy, a w nim nerwy i naczynia dla zębów. Z trzonu
wyrastają pod kątem prostym dwie gałęzie, miejsce odejścia gałęzi nazywa się
kątem żuchwy. Gałąź zakończona jest dwoma wyrostkami, przednim zwanym
dziobiastym, do którego przyczepia się mięsień skroniowy i tylnym kłykciowym.
Wyrostek kłykciowy jest zakończony główką pokrytą powierzchnią stawową,
poniżej główki jest szyjka. Na wewnętrznej powierzchni gałęzi jest otwór
prowadzący do kanału żuchwy. Lemiesz jest to płaska kość leżąca w linii
środkowej jamy nosowej i tworząca część jej przegrody. Lemiesz łączy się z kością
sitową, klinową i podniebieniem twardym. Kość sitowa jest wstawiona między
kości czaszki mózgowej i twarzowej. Składa się z blaszki poziomej, pionowej i
dwóch błędników. Blaszka pozioma znajduje się we wcięciu sitowym kości
czołowej i jest podziurkowana - stąd nazwa kość sitowa. Stanowi ona część
sklepienia jamy nosowej, łączy jamę nosową z przednim dołem czaszkowym.
Blaszka pionowa zwisa do jamy nosowej i tworzy przednio_górną część przegrody
nosowej. Po bokach blaszki pionowej zwisają do jamy nosowej dwa błędniki czyli
labirynty. Błędnik posiada bardzo delikatną ścianę boczną, która stanowi
ograniczenie przyśrodkowej ściany oczodołu, zaś ze ściany przyśrodkowej
wyrastają do jamy nosowej małżowiny nosowe. Zazwyczaj są dwie - górna i
środkowa, może być trzecia najwyższa. W błędniku znajdują się komórki sitowe,
podzielone na przednie i tylne. Mają one połączenie z jamą nosową. Kość gnykowa
związana jest rozwojowo z kośćmi twarzoczaszki. Leży na szyi, zawieszona na
mięśniach przednich szyi. Ma kształt podkowy, której część środkowa to trzon, z
którego wyrastają rogi większe i rogi mniejsze. Kość gnykową można wyczuć na
szyi przesuwając palce od żuchwy ku dołowi. Leży ona na granicy okolicy
podbródkowej i przedniej powierzchni szyi.

Połączenia kości czaszki

Kości czaszki mózgowej są połączone nieruchomo przy pomocy pasm tkanki

łącznej i chrząstki. Na sklepieniu czaszki między kośćmi czołową, ciemieniowymi
i potyliczną znajdują się szwy zębate. Brzegi kości sąsiadujące ze sobą są nierówne
i zachodzą między siebie, pozostawiając bardzo wąskie przestrzenie wypełnione
tkanką łączną. Między łuską kości skroniowej a kością ciemieniową jest szew
łuskowy, w którym brzegi obu kości są ścięte skośnie i przez to spłaszczone. Na
podstawie czaszki znajdują się między sąsiadującymi ze sobą kośćmi niewielkie
ilości chrząstki, są więc chrząstkozrosty. Połączenia kości zmieniają się w
zależności od wieku. W okresie płodowym i po urodzeniu między brzegami kości
sklepienia znajduje się większa ilość tkanki łącznej, która stopniowo zanika.
Przestrzenie zawierające taką tkankę łączną noszą nazwę ciemiączek. Największe
ciemiączko przednie znajduje się między kością czołową i kośćmi ciemieniowymi.
Może ono dochodzić do 5 centymetrów długości i około 3-5 szerokości. Utrzymuje
się ono najdłużej, zarasta między pierwszym a drugim rokiem życia. Ciemiączko
tylne znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną, jest ono
znacznie mniejsze od przedniego. Po bokach kości ciemieniowych, między nimi a
kośćmi skroniowymi, klinowymi a potyliczną leżą małe parzyste ciemiączka
boczne. Obecność ciemiączek w czasie płodu ułatwia przesuwanie się główki płodu
w czasie porodu, a po urodzeniu umożliwia powiększenie się czaszki. W czaszce
płodowej na jej podstawie są znaczne ilości połączeń chrzęstnych. W miarę
kostnienia czaszki ulegają skostnieniu niektóre połączenia chrzęstne podstawy i
ilość chrząstki zmniejsza się. U osób starszych może dochodzić do kostnienia
szwów czaszki i wówczas kości czaszki mózgowej zlewają się w jednolitą puszkę
kostną. Staw żuchwowo_skroniowy jest jedynym połączeniem ruchomym kości
czaszki. Powierzchnie stawowe znajdują się głowach wyrostków kłykciowych
gałęzi żuchwy i na dołach żuchwowych kości skroniowych. W jamie stawowej
znajduje się chrząstka śródstawowa, która zrasta się z torebką stawową i dzięki
temu dzieli jamę stawową na dwie części. Torebka stawowa otacza powierzchnie
stawowe, jest wzmocniona trzema więzadłami. Najsilniejsze jest więzadło boczne,
które biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do szyjki żuchwy. Drugie
więzadło klinowo_żuchwowe biegnie od skrzydła większego kości klinowej do
gałęzi żuchwy, do jej powierzchni wewnętrznej w sąsiedztwie otworu kanału
żuchwy. Trzecie więzadło najsłabsze, rylcowo_żuchwowe, biegnie od wyrostka
rylcowatego kości skroniowej do kąta żuchwy. Nie jest ono bezpośrednio związane
ze stawem. W stawie skroniowo_żuchwowym odbywają się następujące ruchy:
wysuwanie ku przodowi i cofanie, obniżanie i podnoszenie i ruch żucia.

Czaszka jako całość

Czaszka ma kształt owoidealnej puszki, w której wyróżnia się podstawę i

sklepienie. Podstawa jest niewidoczna i niewyczuwalna, natomiast sklepienie jest
powleczone mięśniami i skórą, jest dostępne i wyczuwalne. Sklepienie jest
utworzone przez łuskę kości czołowej, obie kości ciemieniowe, łuski kości
skroniowych i łuskę kości potylicznej. Sklepienie jest prawie zupełnie gładkie. Na
kości czołowej wyczuwa się guzy czołowe, na kościach ciemieniowych mogą być
guzy ciemieniowe, na kości potylicznej z tyłu leży guzowatość potyliczna
zewnętrzna. Wnętrze czaszki nosi nazwę jamy czaszki i jest podzielone na trzy
doły:
przedni, środkowy i tylny. Dół czaszki przedni jest ograniczony przez łuskę kości
czołowej, skrzydła mniejsze kości klinowej i trzon kości klinowej. Przy przednim
dole znajdują się płaty czołowe mózgowia. Dół środkowy jest ograniczony przez
skrzydła większe kości klinowej i brzeg górny obu piramid kości skroniowej. Dół
środkowy leży niżej niż przedni i zawiera płaty skroniowe mózgowia oraz część
przednią pnia mózgu jako część nieparzystą położoną w środku. Dół tylny jest
zawarty między brzegami górnymi piramid a łuską kości potylicznej, zawiera
półkule móżdżku, ponad którymi leżą płaty potyliczne mózgowia. W dole tylnym
jest otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Do przodu
od otworu jest pochyłość zwana stokiem, na której spoczywa tylny odcinek pnia
mózgu. Na podstawie czaszki widoczne są parzyste otworki, które znajdują się we
wszystkich trzech dołach czaszki i umożliwiają wyjście z jamy czaszki nerwów
czaszkowych i naczyń krwionośnych żylnych, a wejście do jamy czaszki naczyń
krwionośnych tętniczych. Na wewnętrznej powierzchni kości czaszki widoczne są
różnej szerokości rowki, w których przebiegają naczynia krwionośne tętnicze i
żylne oraz nierówności odpowiadające nierównościom powierzchni mózgowia.
Czaszka twarzowa zawiera dwa parzyste oczodoły,, nieparzystą jamę nosową i
ustną. Oczodół jest ograniczony czterema ścianami, które tworzą nieregularny
kształt stożka zwróconego szczytem ku wnętrzu czaszki a podstawą na zewnątrz.
Ściana górna jest utworzona przez część oczodołową kości czołowej i skrzydło
mniejsze kości klinowej, ściana dolna przez trzon szczęki i częściowo kość
jarzmową, ściana przyśrodkowa przez wyrostek czołowy szczęki, kość łzową,
ścianę błędnika kości sitowej, a ściana boczna przez kość jarzmową i skrzydło
większe kości klinowej. Między ścianą górną i boczną jest szczelina oczodołowa
górna, między ścianą boczną i dolną szczelina oczodołowa dolna. Szczeliny te i
inne otwory łączą oczodół z otoczeniem głównie z jamą czaszki. W szczycie
oczodołu jest otwór dla przejścia nerwu wzrokowego. Jama nosowa zajmuje
położenie centralne w czaszce twarzowej. Posiada sześć ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez
kości nosowe, blaszkę poziomą kości sitowej i trzon kości klinowej. ściana dolna to
podniebienie twarde, złożone z wyrostków podniebiennych kości szczękowych i
blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to otwór prowadzący do
jamy nosowej ograniczony przez szczęki i kości nosowe. Ściana dolna to również
otwór łączący jamę nosową z jamą gardła. Otwór przedni jamy nosowej nosi nazwę
otworu gruszkowatego, otwór tylny nozdrzy tylnych. Ściana boczna jest utworzona
przez wyrostek czołowy i trzon szczęki, przez blaszkę pionową kości
podniebiennej i przez wyrostek skrzydłowaty kości klinowej. Na tej ścianie zwisają
do jamy nosowej trzy małżowiny nosowe, górna i środkowa należąca do kości
sitowej i dolna, która jest samodzielną kością. Jama nosowa jest podzielona na
dwie części:
prawą i lewą przez przegrodę nosową. Przegroda ta składa się z części kostnej i
chrzęstnej oraz miękkiej. Przegroda kostna jest złożona z blaszki pionowej i kości
sitowej i z lemiesza. Przegroda chrzęstna uzupełnia ją od przodu a z przodu ku
dołowi znajduje się przegroda błoniasta. Jama nosowa ma liczne połączenia z
otoczeniem, łączy się z wnętrzem jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej
kości sitowej, a z oczodołem przez kanał nosowo_łzowy. Pod małżowinami
nosowymi biegną trzy przegrody nosowe:
pod górną - górny, pod środkową - środkowy, pod dolną - dolny. Te trzy przegrody
ku środkowi jamy nosowej tworzą przewód nosowy i wspólny, zaś ku tyłowi łączą
się w przewód nosowo_gardłowy, który przez nozdrza tylne łączy jamę nosową z
jamą gardła. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się przestrzenie powietrzne
wyścielone błoną śluzową, które mają połączenie z jamą nosową i noszą nazwę
zatok przynosowych. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka
czołowa, szczękowa i komórki sitowe przednie. Do przewodu górnego uchodzą
komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Kanał nosowo_łzowy ma swoje ujście do
przewodu nosowego dolnego.

Narząd ruchu czynny

Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do kości
szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie
prążkowane o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni
przyczepia się z dwóch stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z jednej
strony do kości, zaś z drugiej strony do skóry lub wyłącznie do skóry. Ten drugi
rodzaj mięśni - to mięśnie skórne. Mięsień składa się z części mięsnej zwanej
brzuścem mięsnym i z części ścięgnistej. W części mięsnej włókna mięśniowe są
połączone ze sobą w pęczki przy pomocy wiotkiej tkanki łącznej zwanej omięsną
wewnętrzną. Na zewnątrz cały mięsień jest otoczony warstwą tkanki łącznej
zwanej omięsną zewnętrzną. Grupy mięśni są pokryte i pooddzielane od innych
grup przy pomocy powięzi, również zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka
omięsna wewnętrzna i zewnętrzna nie hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy
całego mięśnia, natomiast powięź tworzy jakby kanały, w których poruszają się
mięśnie. W każdym mięśniu odróżnia się przyczep początkowy i końcowy.
Przyczep początkowy leży zwykle bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy
dalej. Przyczep początkowy uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep
końcowy za punkt bardziej ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i
punkt ruchomy mięśnia, ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas
punkt początkowy staje się bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części
mięsnej do części ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia - mięśnie
długie i wąskie posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i szerokie mają
ścięgna krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe ścięgna noszą nazwę
rozcięgien. Układ włókien w samym mięśniu może być różny - mięsień pierzasty
posiada włókna ułożone dwustronnie w stosunku do pasma ścięgnistego
biegnącego w środku mięśnia, jest podobny do pióra ptasiego, stąd nazwa
pierzasty. Mięsień półpierzasty ma wygląd podobny do połowy pióra z włóknami
ułożonymi jednostronnie. Mięsień długi posiada włókna ułożone wzdłuż i
równolegle do siebie. Nazwy mięśni są zależne od wielu elementów:
od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby składników np. mięsień
dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np, mięsień kruczoramienny, od
czynności np. zginacz palców lub od kierunku przebiegu np. mięsień prosty lub
skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub dwustawowe. Najczęściej mięśnie
pracują zespołowo łącząc się w grupy. Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę
mięśni synergetycznych, zaś o czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych.
Grupy mięśni układają się zależnie od czynności w stosunku do stawów np.
mięśnie zginające leżą przed osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni
antagonistycznych są zwykle oddzielone od siebie przegrodami
międzymięśniowymi, posiadają też najczęściej własne unerwienie. Praca mięśnia
polega na jego skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna mięśnia równocześnie,
stąd można mówić nie tylko o czynności mięśnia jako całości ale o czynności
poszczególnych części mięśnia. Cały mięsień pracuje wyłącznie przy
maksymalnym wysiłku i natężeniu. Wielkość skurczu zależy od długości włókien
mięsnych i kąta przyczepu ich do ścięgna. Mięsień może przy skurczu skrócić się
do 50% swojej długości spoczynkowej. Siła mięśnia zależy od sumy przekrojów
włókien i również od kierunku ich przyczepu. Im mięsień grubszy i silniejszy, siła
mięśnia wynosi 11.1 kilograma naż7şcm kw. Skurcz mięśnia jest źródłem siły
poruszającej części szkieletu i całego ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są
zupełnie wiotkie, są one w stanie lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę
tonus. Napięcie mięśnia znika zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do
mięśnia, zaś maleje znacznie w narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała
postawa człowieka może być bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują
słabo, zaś główna ich czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np.
utrzymywanie kręgosłupa w pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie
jakiegoś stawu dochodzi do skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś
wyprostowanie przez czynność prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze
lub tylko przez działanie ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar,
który może podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie
działające na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe jest
ramię dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego ruchu.
Istnienie grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji siły ruchu w
tym sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje rozciąganie prostowników,
które regulują zakres ruchu działając w pewnym sensie hamująco na zginacze.

Mechanizmy przystosowawcze mięśni

Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w jednostce
czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na przekroju
większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to przerost
czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia. Przy stałym
obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega przerostowi, uzyskuje
tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy czas. Odwrotnie - mięsień nie
pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi, przy czym czas zaniku zależy od
przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień porażony i rozciągnięty zanika szybciej niż
mięsień nierozciągnięty. Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu,
mięsień bowiem stanowi całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi
mięśnia można przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż,
można zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia.
Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z tkanki
łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę ścięgien do
wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo pracujących
w miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym przez
odpowiedni nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie. W mięśniu
znajduje się obfita sieć naczyń włosowatych, w których wypełnienie krwią zmienia
się w zależności od zapotrzebowania mięsień w spoczynku ma mniej krwi niż
mięsień pracujący. Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu
kostnego. Są więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej,
brzucha i grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W
zakresie tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.

Koniec tomu I
 doc. dr hab. Janina
Sokołowska - Pituch

"Anatomia - tom II"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych

w Krakowie
Całość w 3 tomach

Mięśnie klatki piersiowej

Mięśnie klatki piersiowej dzielimy na powierzchowne i głębokie. Podstawą

podziału jest położenie, unerwienie i czynność. Mięśnie powierzchowne leżą na
głębokich, mają przyczepy do klatki piersiowej i kończyn górnych, działają więc na
klatkę i kończynę są unerwione przez nerwy splotu ramieniowego. Mięśnie
głębokie leżą głębiej, mają przyczepy wyłącznie w zakresie klatki piersiowej, są
unerwione przez nerwy międzyżebrowe. Do mięśni powierzchownych należy:
mięsień piersiowy większy, mięsień piersiowy mniejszy, mięsień podobojczykowy
mięsień zębaty przedni. Do mięśni głębokich należą:
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne i mięsień poprzeczny klatki
piersiowej. Do mięśni klatki piersiowej należy ponadto przepona - mięsień
znajdujący się na granicy klatki piersiowej i jamy brzusznej. Mięsień piersiowy
większy - jest to największy i najbardziej powierzchownie położony mięsień klatki
piersiowej. Ze względu na szeroki przyczep początkowy wyróżniamy w mięśniu
trzy części:
obojczykową, mostkowo_żebrową i brzuszną. Część obojczykowa przyczepia się
do przyśrodkowej części obojczyka, dochodzi do punktu przyczepu mięśnia
naramiennego. Między obu mięśniami zaznacza się wąska przestrzeń kształtu
wydłużonego trójkąta zwana trójkątem ramienno_piersiowym. Na skórze zaznacza
się w tym miejscu dół podobojczykowy. Część mostkowo_żebrowa przyczepia się
do trzonu i rękojeści mostka oraz do chrząstek żeber od drugiego do szóstego,
część brzuszna tego mięśnia zaczyna się od pochewki mięśnia prostego brzucha.
Przyczep końcowy mięśnia piersiowego większego znajduje się na grzebieniu
guzka większego kości ramiennej, przy czym wiązki tego mięśnia przeplatają się
między sobą, a dolne zawijają się ku górze i ku tyłowi tak, że brzeg dolny mięśnia
jest wyraźnie zgrubiały. Różnokierunkowy przebieg włókien poszczególnych
części mięśnia pozwala na samodzielną działalność tych części - i tak:
część obojczykowa podnosi ramię ku przodowi i środkowi, część
mostkowo_żebrowa obniża ramię podniesione, podobnie działa część brzuszna.
Przy ustalonych kończynach górnych przy oparciu o stół mięsień piersiowy
większy działa jak mięsień wdechowy podnosząc żebra klatki piersiowej. Mięsień
ten można wyczuć w klatce piersiowej najlepiej przy odwiedzionym i
podniesionym ramieniu jakby przygotowanym do rzutu jakiegoś przedmiotu. Jest
on unerwiony przez gałęzie piersiowe splotu ramiennego. Mięsień piersiowy
mniejszy - mięsień ten przykryty jest zupełnie przez mięsień poprzedni. Jego
przyczepy początkowe znajdują się na częściach kostnych trzech żeber tj. od
trzeciego do piątego stąd biegnie ku górze i dochodzi do wyrostka kruczego
łopatki. Obniża łopatkę i wraz z nią ramię, może działać na klatkę piersiową tak jak
piersiowy większy. Jest unerwiony przez nerwy piersiowe splotu ramiennego.
Mięsień podobojczykowy - jest to mały podłużny mięsień rozpięty pomiędzy
częścią kostną pierwszego żebra i końcem barkowym obojczyka. Umocowuje
obojczyk w stawie mostkowo_obojczykowym i w stosunku do pierwszego żebra.
Jest unerwiony przez nerw podobojczykowy splotu ramiennego. Mięsień zębaty
przedni - leży najgłębiej, jest płaski i szeroki. Zaczyna się na powierzchni
zewnętrznej 9 żebra. Przylega ściśle do ściany bocznej klatki piersiowej i dochodzi
do przyśrodkowego brzegu łopatki, do którego przyczepia się na całej jego
długości. Mięsień ten przymocowuje łopatkę do klatki piersiowej, współdziała z
mięśniem równoległobocznym. Jest unerwiony przez nerw piersiowy długi ze
splotu ramiennego.

Mięśnie głębokie

Mięśnie te układają się w dwie grupy:

mięśnie zewnętrzne i wewnętrzne ponieważ obie grupy wypełniają przestrzenie
międzyżebrowe - mięśnie te noszą nazwę mięśni międzyżebrowych. Mięśnie
międzyżebrowe zewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe, począwszy od
guzków międzyżebrowych idąc ku przodowi do części żeber chrzęstnych. Między
częściami chrzęstnymi żeber brak mięśni a przestrzenie międzyżebrowe wypełniają
więzadła międzyżebrowe zewnętrzne. Włókna mięsne biegną skośnie od góry i tyłu
ku przodowi i dołowi. Mięśnie te podnoszą żebra, czyli działają jak mięśnie
wdechowe. Są one unerwione przez nerwy międzyżebrowe. Mięśnie
międzyżebrowe wewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe idąc od
przodu od części chrzęstnych żeber ku tyłowi do kątów żeber dalej brak ich, a
przestrzenie międzyżebrowe wypełniają więzadła międzyżebrowe wewnętrzne.
Włukna ich krzyżują w swoim przebiegu włókna mięśni międzyżebrowych
zewnętrznych i biegną od przodu i góry ku tyłowi i dołowi. Mięśnie te dochodząc
do wewnętrznych powierzchni żeber ograniczają kanał zawarty między mięśniem a
bruzdą na dolnym brzegu żebra, w którym biegną naczynia krwionośne i nerwy
międzyżebrowe. Mięśnie te częściowo działają jak wdechowe podnosząc żebra,
głównie ich części przednie, ich części tylne obniżają żebra a więc działają jak
mięśnie wydechowe. Są unerwione tak jak zewnętrzne przez nerwy
międzyżebrowe. Mięsień poprzeczny klatki piersiowej - leży po wewnętrznej
stronie mostka. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato, z powierzchni trzonu i
wyrostka mieczykowatego mostka na chrząstki sąsiednich żeber tj. od 2 do 6.
Obniża on chrząstki żeber, a więc działa jak mięsień wydechowy. Unerwiony jest
przez nerwy międzyżebrowe. Przepona - stanowi granicę między dwoma dużymi
jamami ciała, między klatką piersiową i jamą brzuszną. Składa się z dwóch części
mięsnej i ścięgnistej. Część mięsna jest położona obwodowo i składa się kolejno z
części mostkowej, żebrowej i lędźwiowej. Część ścięgnista jest położona w środku
mięśnia. Część mostkowa jest częścią najmniejszą, przyczepia się do wyrostka
mieczykowatego mostka i do pochewki mięśnia prostego brzucha. Część żebrowa
jest najobszerniejsza, przyczepia się do powierzchni wewnętrznej 6 dolnych żeber.
Część lędźwiowa leży od tyłu i składa się z kilku odnóg, z których przyśrodkowe
przyczepiają się do trzonów czterech kręgów lędźwiowych, zaś boczne odchodzą
od trzonu pierwszego kręgu lędźwiowego i od ostatniego żebra. Włókna części
mięsnych biegną zbieżnie ku środkowi do części ścięgnistej. Część ta nosi nazwę
środka ścięgnistego o kształcie podobnym do listka koniczyny. Przepona jest
wysklepiona ku górze i wpókla się w obręb klatki piersiowej nierównomiernie po
stronie prawej i wyżej niż po stronie lewej. Po stronie prawej szczyt wypuklenia
sięga do górnej krawędzi 5 żebra, po stronie lewej do krawędzi tego żebra, przy
czym położenie jej jest stale zmienne, zależy od ruchów oddechowych. Przepona
jest głównym mięśniem oddechowym - przy wdechu spłaszcza się i obniża, przez
co zwiększa się wymiar pionowy klatki piersiowej, przy wydechu podnosi się i
wpukla a wymiar ten klatki piersiowej zmniejsza się. Z drugiej strony przepona
działa na zawartość jamy brzusznej, stanowi tłocznię brzuszną, działa przy
oddawaniu moczu, stolca i przy porodzie. Przepona jest unerwiona przez nerwy
przeponowe przechodzące ze splotu szyjnego.

Mechanika klatki piersiowej

Ruchomość klatki piersiowej zależy od ruchomości jej składników, a więc żeber i

mostka. Ruchy żeber są możliwe dzięki ich połączeniu stawowemu z kręgami
piersiowymi i z mostkiem. Klatka piersiowa zmienia swoje wymiary przy wdechu i
przy wydechu. Przy wdechu zwiększają się jej wymiary:
strzałkowy, czyli przednio_tylny, poprzeczny i pionowy. Wymiar strzałkowy
zwiększa się dzięki temu, że mostek odchyla się ku przodowi, zwłaszcza jego część
dolna przy równoczesnym prostowaniu się części piersiowej kręgosłupa. Wymiar
poprzeczny zwiększa się przez ruchy żeber w stawach guzków żebrowych czyli w
połączeniach żeber z kręgosłupem oraz dzięki ruchom chrząstek żebrowych.
Wskutek działania mięśni międzyżebrowych brzegi dolne żeber unoszą się ku
górze, równocześnie żebra oddalają się od kręgosłupa, przednie ich części
chrzęstne obracają się w stawach łączących je z mostkiem, co powoduje
równocześnie zwiększenie się wymiaru poprzecznego i strzałkowego. Wymiar
pionowy zwiększa się dzięki spłaszczeniu przepony. Wskutek tych zmian pogłębia
się mięśnie ujemne w jamach klatki piersiowej i powietrze dostaje się do płuc. Przy
wydechu przestają działać mięśnie wydechowe, następuje opadanie żeber i mostka
oraz uwypuklenie się przepony czyli zmniejszają się wymiary klatki piersiowej.
Przy oddychaniu bierze udział również ściana brzucha, zaś przy utrudnionym
oddychaniu współdziałają mięśnie powierzchowne klatki piersiowej i częściowo
mięśnie szyi. Powrócimy do tego przy omawianiu narządu oddechowego i jego
czynności.

Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha dzielimy na proste i skośne. Mięśnie proste leżą z przodu i z tyłu
tuż przy linii środkowej ciała, mięśnie skośne leżą z boku. Do mięśni prostych
należy:
mięsień prosty i mięsień czworoboczny lędźwi, do mięśni skośnych należą trzy
mięśnie:
skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny i poprzeczny. Mięśnie brzucha tworzą
ścianę jamy brzusznej i przyczepiają się ogólnie biorąc do kostnych ograniczeń
otworu dolnego klatki piersiowej i górnego obramowania miednicy mniejszej.
Przyczepiają się więc do mostka, dolnych kręgów lędźwiowych, grzebieni
biodrowych i spojenia łonowego. Mięsień prosty brzucha - leży tuż przy linii
środkowej ciała, przyczepia się u góry do zewnętrznej powierzchni od 5 do 7 żebra
do wyrostka mieczykowatego mostka, zaś u dołu dochodzi do gałęzi głównej kości
łonowej tuż przy spojeniu łonowym. Mięsień prosty jest podzielony na kilka części
przez trzy zazwyczaj smugi ścięgniste, biegnące poprzecznie przez mięsień i
zrastające się z jego pochewką ścięgnistą. Jedna smuga leży powyżej, zaś dwie
poniżej pępka. Mięsień prosty jest schowany całkowicie w pochewce utworzonej
przez szerokie i płaskie przecięgna mięśni skośnych brzucha. Blaszka przednia
pochewki jest silniejsza niż blaszka tylna. Między obu mięśniami prostymi biegnie
linia biała łącząca wyrostek mieczykowaty ze spojeniem łonowym. Jest ona
utworzona przez krzyżujące się wzajemnie włókna rozcięgien mięśni skośnych.
Czynność mięśnia prostego brzucha jest wieloraka. Działa statycznie jako część
ściany brzucha, współdziała z przeponą jako tłocznia brzucha, kurcząc się zgina
klatkę piersiową ku przodowi lub przy ustalonej klatce piersiowej podnosi
miednicę. Jest unerwiony przez sześć dolnych nerwów międzyżebrowych, które
dochodzą do niego po przejściu przez przestrzenie międzyżebrowe i po unerwieniu
mięśni międzyżebrowych. Mięsień czworoboczny lędźwi - drugi mięsień prosty
leży z tyłu jamy brzusznej, jest gruby, krótki. Znajduje się w przestrzeni między
ostatnim żebrem a grzebieniem biodrowym, przy czym część jego włókien
przyczepia się również do wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych.
Czynność mięśnia polega na zginaniu klatki piersiowej w stronę działającego
mięśnia, ponadto przez obniżanie ostatniego żebra działa jako mięsień wydechowy.
Stan jego napięcia przyczynia się do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej.
Jest on unerwiony przez ostatni nerw międzyżebrowy zwany nerwem
podżebrowym i przez nerwy krótkie ze splotu lędźwiowego. Mięśnie skośne - są to
trzy mięśnie szerokie, płaskie, ułożone jeden na drugim, razem tworzą ścianę
boczną brzucha. Mięsień skośny zewnętrzny - mięsień ten przyczepia się u góry do
zewnętrznej powierzchni dolnych żeber od 5 do 12, u dołu do zewnętrznej wargi
grzebienia biodrowego. Przedłużeniu przyczepu do grzebienia biodrowego
rozcięgno tego mięśnia tworzy więzadło pachwinowe rozpięte między przednim
górnym kolcem biodrowym a guzkiem łonowym. Więzadło to stanowi naturalną
granicę między brzuchem a udem, zaznacza się przy zgięciu kończyn w stawie
biodrowym. Ku przodowi wiązki mięśnia skośnego zewnętrznego przechodzą w
płaskie, szerokie rozcięgna rozpięte na całej długości mięśnia, które dochodzi do
linii środkowej ciała i przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego.
Przez zrost rozcięgien obu mięśni skośnych powstaje linia biała. Włókna mięśnia
skośnego zewnętrznego biegną w kierunku od góry i tyłu ku przodowi i dołowi.
Czynność tego mięśnia może być jednostronna lub obustronna. Przy skurczu
jednostronnym następuje kręcenie tułowia w stronę przeciwną mięśnia
działającego. Przy skurczu obustronnym może zginać kręgosłup i obniżać klatkę
piersiową jeśli jest ustalona miednica lub podnosi miednicę przy ustalonej klatce
piersiowej. Przy zgiętym do tyłu kręgosłupie stara się wraz z innymi mięśniami
wyprostować kręgosłup, ułatwia utrzymanie równowagi. Jest unerwiony przez
dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego. Mięsień skośny brzucha
wewnętrzny - mięsień ten leży przykryty przez mięsień poprzedni. Przyczepia się u
góry do dolnych brzegów trzech ostatnich żeber, od tyłu do powięzi
piersiowo_lędźwiowej, od dołu do linii środkowej grzebienia biodrowego i do
więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które podobnie jak
rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego przyczynia się do utworzenia pochewki
mięśnia prostego i dochodzi do linii białej. Rozcięgno dzieli się na dwie blaszki
zewnętrzną i wewnętrzną. Blaszka zewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia
skośnego zewnętrznego, blaszka wewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia
poprzecznego brzucha. Powięź piersiowo_lędźwiowa, która służy za przyczep
mięśnia od tyłu, jest to blaszka powięzi rozpięta między wyrostkami kolczystymi
kręgów piersiowych, lędźwiowych a grzebieniem środkowym kości krzyżowej i
grzebieniem biodrowym. Wiązki mięśnia skośnego wewnętrznego układają się
wachlarzowato, dolne ku dołowi i przodowi, środkowe poziomo, zaś górne ku
górze i do przodu. Wiązki górne krzyżują wiązki mięśnia skośnego brzucha
zewnętrznego. Mięsień ten może podobnie jak poprzedni działać jednostronnie lub
dwustronnie. Przy czynności obustronnej zgina kręgosłup do przodu i obniża klatkę
piersiową, przy czynności jednostronnej obniża tułów w jedną stronę mięśnia
działającego. Jest unerwiony przez dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu
lędźwiowego. Mięsień poprzeczny brzucha - leży najbardziej wewnętrznie.
Przyczepia się u góry do wewnętrznej powierzchni 6 dolnych żeber, z tyłu do
powięzi piersiowo_lędźwiowej, z dołu do wargi wewnętrznej grzebienia
biodrowego i więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które
przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego brzucha. Rozcięgno dzieli
się przy brzegu bocznym mięśnia prostego na część górną i dolną. Część górna leży
poza mięśniem prostym, zaś część dolna przechodzi przez mięsień prosty. Wiązki
mięśnia poprzecznego układają się poziomo. Działanie mięśnia polega na zwężaniu
dolnego otworu klatki piersiowej, a przy działaniu obustronnym na jamę brzuszną,
tworzą one tłocznię brzuszną i działają jak opaska otaczająca jamę brzuszną.
Unerwiony jest przez 7 dolnych nerwów międzyżebrowych i nerwy splotu
lędźwiowego. Mięśnie brzucha tworzą w sumie cienką ścianę brzucha, ale ściana ta
jest wytrzymała wskutek różnokierunkowego przebiegu wiązek mięsnych. Z mięśni
tych wyczuwalny jest mięsień prosty, ale pośrednio, ponieważ jest schowany w
pochewce. Pochewka jest utworzona przez rozcięgna mięśni skośnych, przy czym
jej ściana przednia jest silniejsza, ponieważ składa się na nią rozcięgno mięśnia
skośnego zewnętrznego, zewnętrzna blaszka rozcięgna skośnego wewnętrznego a
poniżej pępka dodatkowo część dolna rozcięgna mięśnia poprzecznego. Natomiast
ściana tylna jest o wiele słabsza. Przy położeniu na wznak i podnoszeniu nóg ku
górze można wyczuć poszczególne odcinki mięśnia prostego, zaznaczające się
pomiędzy smugami ścięgnistymi. Smugi przyrastają do pochewki i dzielą w ten
sposób mięsień na odcinki. Równoczesny skurcz przepony i mięśni ścian brzucha -
stwarza tłocznię brzuszną, dzięki której zwiększa się ciśnienie w jamie brzusznej i
nacisk na zawarte w niej narządy. Tłocznia działa w czasie porodu, wydalania kału,
moczu, kaszlu. W linii środkowej przedniej ściany brzucha biegnie linia biała od
wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego, utworzona przez
krzyżujące się ze sobą włókna rozcięgien mięśni skośnych brzucha. Zestawienie
działania mięśni brzucha:
bierne - ochrona zawartości jamy brzusznej przez utworzenie ścian jamy brzusznej,
czynne - zginanie kręgosłupa do przodu i na boki, obniżanie klatki piersiowej,
podnoszenie miednicy, skręcanie tułowia, współudział przy wydechu, tłocznia
brzuszna.

Mięśnie grzbietu

Mięśnie grzbietu dzielimy na powierzchowne i głębokie. Mięśnie powierzchowne

mają jeden przyczep na kończynie górnej, drugi do kręgosłupa. Są one unerwione
przez przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Są to mięśnie płaskie, szerokie,
rozległe, przykrywają sobą pozostałe mięśnie grzbietu, leżą ułożone w dwóch
warstwach na sobie. Czynność ich dotyczy zarówno kończyny górnej jak i
kręgosłupa. Mięśnie głębokie są bardziej smukłe, zajmują przestrzeń obustronnie
wzdłuż kręgosłupa od kości potylicznej aż do kości guzicznej. Zaczynają się i
kończą na grzbiecie. Czynność ich polega na biernym utrzymywaniu kręgosłupa w
pozycji pionowej, na prostowaniu kręgosłupa zgiętego, na zginaniu kręgosłupa i
obracaniu go. Mięśnie głębokie są unerwione przez gałęzie tylne nerwów
rdzeniowych.

Mięśnie powierzchowne

Do mięśni powierzchownych należą:

mięsień czworoboczny, mięsień najszerszy grzbietu, mięsień równoległoboczny,
mięsień dźwigacz łopatki oraz dwa mięśnie zębate tylne górny i dolny. Mięsień
czworoboczny - zwany jest również kapturowym jakkolwiek kształt kaptura
mnicha tworzą dopiero obydwa mięśnie razem, sam pojedynczy ma kształt
wydłużonego trójkąta o podstawie opartej o kręgosłup. Mięsień czworoboczny
przyczepia się do więzadła nadkolcowego w części szyjnej zwanego tu więzadłem
karkowym, dalej ku górze dochodzi do kości potylicznej, schodząc ku dołowi
przyczepia się do wyrostków kolczystych ostatniego kręgu szyjnego i wszystkich
piersiowych z drugiej strony dochodzi do części barkowej obojczyka, do wyrostka
barkowego i grzbietu łopatki. Ze względu na kształt mięśnia wyróżnia się trzy
części o różnym kierunku przebiegu wiązek mięsnych. Część górna ma włókna
biegnące z góry ku dołowi i w bok, część ta podnosi bark ku górze. Część
środkowa ma włókna o kierunku prawie poziomym, zbliża łopatkę do kręgosłupa.
Część dolna posiada włókna kierujące się ku górze, a więc obniża ona bark ku
dołowi. Mięsień czworoboczny jest unerwiony przez nerw dodatkowy i gałązki
splotu szyjnego. Mięsień najszerszy grzbietu - mięsień ten razem z poprzednim
pokrywa cały grzbiet. Jego część górna jest pokryta przez mięsień czworoboczny.
Przyczepia się do wyrostków kolczystych 6 dolnych kręgów piersiowych i
wszystkich kręgów lędźwiowych, dalej do grzebienia biodrowego i do powierzchni
zewnętrznej dolnych trzech żeber, a końcowy przyczep dochodzi do grzebienia
gózka mniejszego kości ramiennej. Czynność mięśnia przy ustalonym kręgosłupie
obniża podniesione ramię, przywodzi je ku linii środkowej do tyłu, zaś przy
ustalonym ramieniu współdziała z nięśniami oddechowymi. Mięsień ten jest
unerwiony przez nerw piersiowo_grzbietowy ze splotu ramiennego. Mięsień
równoległoboczny - mięsień ten może być podzielony na dwie części górną i dolną
zwane mięśniem równoległobocznym większym i mniejszym. Przyczep tego
mięśnia jako całości znajduje się na wyrostkach kolczystych dwóch najniższych
kręgów szyjnych i 4 górnych kręgów piersiowych, a z drugiej strony na
przyśrodkowym brzegu łopatki. Włókna mięśnia skierowane są skośnie od góry i
środka ku dołowi i bokowi, i dzięki temu ułożeniu podnoszą łopatkę ku górze i
przyciągają ku linii środkowej. Mięsień jest unerwiony przez nerw grzbietowy
łopatki ze splotu ramiennego.

Mięsień dźwigacz łopatki - mięsień ten przyczepia się do wyrostków poprzecznych

4 górnych kręgów szyjnych, biegnie skośnie w bok i dochodzi do przyśrodkowego
kąta łopatki. Podnosi łopatkę ku górze. Jest unerwiony przez nerw grzbietowy
łopatki ze splotu ramiennego. Z omówionych mięśni można wyczuć leżące
najbardziej powierzchownie mięsień czworoboczny i najszerszy grzbietu. Mięsień
czworoboczny tworzy naturalną granicę szyi w swoim górnym odcinku, brzeg jego
dolny zaznacza się tylko u ludzi z bardzo silnie wykształconymi mięśniami.
Mięsień najszerszy grzbietu tworzy ścianę tylną dołu pachowego, można go
wyczuć przy odwiedzionej kończynie górnej i przy kończynie podniesionej ku
górze. Pozostałych mięśni wyczuć nie można. Do drugiej warstwy mięśni
powierzchownych należą dwa mięśnie zębate tylny górny i dolny. Mięsień zębaty
tylny górny - jest to mały płaski mięsień leżący pod mięśniem równoległobocznym.
Przyczepia się do wyrostków kolczystych dwóch najniższych kręgów szyjnych i
dwóch najwyższych kręgów piersiowych i dochodzi w postaci czterech pasm do
żeber od drugiego do piątego. Podnosi żebra. Jest unerwiony przez nerwy
międzyżebrowe. Współdziała przy wdechu. Mięsień zębaty tylny górny - jest to
również mały płaski mięsień przykryty przez mięsień najszerszy grzbietu.
Przyczepia się do powięzi piersiowo_lędźwiowej, do wyrostków kolczystych
dwóch dolnych kręgów piersiowych i dwóch górnych kręgów lędźwiowych i
dochodzi czterema pasmami do ostatnich czterech żeber (od 8_12). Obniża dolne
żebra, współdziała przy wydechu. Jest unerwiony przez nerwy międzyżebrowe.
Mięśnie głębokie grzbietu dzielimy na dwa pasma, przyśrodkowe i boczne.
Zaczynają się na podstawie czaszki, a kończą na kości krzyżowej. Tworzą pasma
wypełniające przestrzenie po obu stronach kręgosłupa między wyrostkami
kolczystymi a kątami żeber. Wspólna czynność tych mięśni polega w pierwszym
rzędzie na utrzymaniu kręgosłupa w pozycji pionowej, stąd ich nazwa prostownik
grzbietu. Pasmo przyśrodkowe złożone jest z wielu mięśni krótkich rozpiętych
między wyrostkami kręgów. Czynność ich polega na skręcaniu kręgosłupa, na jego
zginaniu, a przy działaniu zespolonym na prostowaniu kręgosłupa. Pasmo boczne
zawiera kilka mięśni krótszych i mięśnie ciągnące się wzdłuż całego kręgosłupa.
Do mięśni krótszych należą mięśnie płatowate głowy i szyi, zaś do długich należy
mięsień biodrowo_żebrowy i najdłuższy grzbietu. Mięsień płatowaty głowy i szyi
- mięsień ten rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych od 3 kręgu szyjnego do 5
piersiowego. Dzieli się na dwie części zwane mięśniem płatowatym głowy, który
dochodzi do kości potylicznej i wyrostka sutkowatego kości skroniowej i płatowaty
szyi, który łączy się na wyrostkach poprzecznych trzech górnych kręgów szyjnych.
Przy współdziałaniu obu mięśni następuje zgięcie szyi do tyłu, przy działaniu
jednostronnym obrót głowy w stronę mięśnia działającego. Mięsień
biodrowo_krzyżowy i najdłuższy grzbietu - mięsień ten łącznie z mięśniem
najdłuższym grzbietu tworzy u swego początku wspólną masę mięśnia prostownika
grzbietu. Masa ta znajduje się w przestrzeni między kością krzyżową, grzebieniem
biodrowym, a wyrostkami kolczystymi kręgów lędźwiowych. Wspólna masa
mięsna dzieli się na część boczną to jest mięsień biodrowo_żebrowy i na część
przyśrodkową - mięsień najdłuższy grzbietu. Obydwa mięśnie ciągną się aż do
czaszki. Mięsień biodrowo_żebrowy dzieli się ze względu na swoje końcowe
przyczepy na mięsień biodrowo_żebrowy lędźwi , klatki piersiowej i szyi. Część
lędźwiowa kończy się na wyrostkach poprzecznych kręgów lędźwiowych i na 6
dolnych żebrach, część piersiowa dochodzi do 6 górnych żeber, zaś część szyjna
dochodzi do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Mięsień najdłuższy
grzbietu - mięsień ten dzieli się na odcinki, są to mięsień najdłuższy klatki
piersiowej szyi i głowy. Wszystkie części zaczynają się wspólną masą mięsną z
mięśniem biodrowo_żebrowym, a kończą się odpowiednio do odcinka w części
piersiowej na wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych i na kątach żeber, stąd
część piersiowa nosi też nazwę części tułowiowej. Część szyjna zaczyna się na
wyrostkach poprzecznych 5 górnych kręgów piersiowych, a kończy się na
wyrostkach poprzecznych4 górnych kręgów szyjnych. Ostatni odcinek tj. mięsień
najdłuższy głowy, odchodzi od wyrostków poprzecznych trzech górnych kręgów
piersiowych i trzech dolnych kręgów szyjnych i dochodzi do wyrostka sutkowatego
kości skroniowej. Mięsień prostuje kręgosłup. Jest unerwiony tak jak wszystkie
mięśnie głębokie przez gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Osobną grupę mięśni
stanowi kilka krótkich mięśni rozpiętych między kością potyliczną i dwoma
kręgami szyjnymi piersiowymi i drugim, które służą do poruszania stawami między
kością potyliczną i atlasem oraz między atlasem a kręgiem drugim.

Mięśnie głowy

Mięśnie głowy dzielimy na dwie grupy, na mięśnie wyrazowe czyli mimiczne i na

mięśnie żwacze. Mięśnie wyrazowe są to mięśnie skórne to jest takie, które
przyczepiają się z jednej strony do kości czaszki a z drugiej dochodzą do skóry lub
przyczepiają się wyłącznie do części miękkich twarzy. Wskutek takich przyczepów
skurcz tych mięśni wywołuje fałdowanie się części miękkich twarzy i zmianę
wyrazu twarzy, stąd nazwa mięśnie wyrazowe czyli mimiczne. Mięśnie te są
płaskie, cienkie, niewyczuwalne, ponadto są różnie wykształcone, niektóre z nich
należą do mięśni zanikających zwanych mięśniami szczątkowymi. Mają one swój
własny nerw - 7 nerw czaszkowy, twarzowy. Druga grupa mięśnie żwaczowe są
związane ze stawem skroniowo_żuchwowym, mają więc obustronnie przyczepy na
kościach. Mają swoje własne unerwienie pochodzące od nerwu trójdzielnego tj. 5
nerwu czaszkowego.

Mięśnie mimiczne

Mięśnie te grupują się wokół dużych otworów czaszki twarzowej. Oprócz mięśnia
naczasznego, który pokrywa sklepienie czaszki, są to mięśnie otoczenia szpary
powiekowej, szpary usznej, mięśnie nozdrzy i ucha zewnętrznego. Mięsień
naczaszny nosi również nazwę mięśnia naczaszkowego. Składa się on z dwóch
brzuśców mięsnych połączonych czepcem ścięgnistym. Brzusiec czołowy biegnie
pod skórą czoła od nasady nosa i brwi ku górze i przechodzi w część ścięgnistą
zwaną czepcem ścięgnistym. Czepiec jest to cienka ale mocna błona zrośnięta ze
skórą, przesuwalna w stosunku do okostnej kości sklepienia czaszki. Brzusiec
potyliczny pokrywa kość potyliczną od tyłu dochodzi do czepca ścięgnistego. Przy
skórczu mięśnia czołowego tworzą się poprzeczne zmarszczki na czole, a brwi
unoszą się ku górze. Mięśnie otoczenia szpary powiekowej - należą tu trzy mięśnie:
okrężny oka, marszczący brwi i podłużny. Mięsień okrężny oka jest to największy
mięsień tej grupy. Biegnie okrężnie w otoczeniu ścian oczodołu i dzieli się na trzy
części:
oczodołową, powiekową i łzową. Część oczodołowa leży najbardziej zewnętrznie,
tworzy wiązki otaczające oczodół, które przyczepiają się do przyśrodkowej ściany
oczodołu. Część powiekowa leży pod skórą powiek, zaczyna się i kończy w
przyśrodkowym kącie oka. Część łzowa jest najmniejsza, znajduje się w
przyśrodkowej części oczodołu, tuż poza woreczkiem łzowym. Część oczodołowa
zaciska szparę powiek, część łzowa uciska woreczek łzowy, a część powiekowa
zamyka szparę powiek . Mięsień marszczący brwi leży pod mięśniem czołowym,
zaczyna się na kości czołowej i dochodzi do skóry czoła ponad przyśrodkową
częścią brwi. Skurcz obu mięśni wywołuje pionowe fałdy skórne ponad nasadą
nosa, zbliża brwi ku sobie. Mięsień podłużny nosi także nazwę mięśnia podłużnego
nosa. Jest to mały mięsień leżący ponad nasadą nosa, biegnący od grzbietu nosa do
skóry czoła. Wywołuje poprzeczne fałdy skórne nad nosem. Mięśnie otoczenia
szpary ustnej są to najliczniejsze mięśnie i o różnokierunkowym otoczeniu. Należą
tu następujące mięśnie:
okrężny ust, jarzmowy większy, jarzmowy mniejszy, dźwigacz wargi górnej,
dźwigacz kąta ust, policzkowy, śmiechowy, obniżający kąt ust, obniżający wargę
dolną, bródkowy. Mięsień okrężny ust biegnie okrężnie w otoczeniu szpary ustnej i
posiada część bardziej zewnętrzną i wewnętrzną leżące w obu wargach. Włókna
tego mięśnia nie zataczają pełnego koła, ale przyczepiają się w kątach ust, gdzie
tworzą się skupienia wiązek różnych mięśni nawzajem się przeplatających.
Niektórzy nazywają to węzłem mięsnym. Działa jak zwieracz, zmniejsza szerokość
szpary ustnej, działa przy ssaniu i gwizdaniu. Do mięśni dochodzących do wargi
górnej należy:
mięsień jarzmowy większy i mniejszy, dźwigacz wargi górnej i dźwigacz kąta ust.
Mięsień jarzmowy większy leży najbardziej bocznie z masy mięsnej, dochodzącej
do wargi górnej, przyczepia się do kości jarzmowej i schodzi do wargi górnej tuż
przy kącie ust. Podnosi kąt ust do góry i odciąga w bok. Mięsień jarzmowy
mniejszy leży po przyśrodkowej większego, przyczepia się również do kości
jarzmowej schodzi do wargi górnej tuż przy fałdzie nosowo_policzkowym.
Podnosi skrzydełka nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej ma kształt czworoboku,
położony jest dośrodkowo od mięśni jarzmowych. Przyczepia się do wyrostka
czołowego szczęki i do brzegu podoczodołowego, dochodzi do skóry i błony
śluzowej wargi górnej. Podnosi wargę górną. Mięsień dźwigacz kąta ust przyczepia
się do zagłębienia na trzonie szczęki, dochodzi do kąta ust, podnosi kąt ust ku
górze, i nieco ku stronie przyśrodkowej. Na stronie bocznej twarzy leżą prawie
poziomo dwa mięśnie. Są to mięsień policzkowy i śmiechowy. Mięsień policzkowy
jest to największy mięsień mimiczny. Wchodzi w skład policzka, leżąc między
skórą i błoną śluzową. Przyczep jego ma kształt łukowaty. Zaczyna się na wyrostku
zębodołowym szczęki na poziomie pierwszego zęba trzonowego, przechodzi na
wyrostek zębodołowy żuchwy również na poziomie i do tyłu od pierwszego zęba
trzonowego. Część odchodzi od pasma ścięgnistego zwanego szwem
skrzydłowo_żuchwowym, gdzie graniczy z mięśniem zwieraczem gardła górnym.
Dochodzi do kąta ust, przechodzi również do wargi górnej i dolnej. Mięsień ten
rozszerza szparę ust przez pociąganie kąta ust w bok, ponadto umożliwia
dmuchanie np. w instrumenty dęte. Stałe pewne napięcie tego mięśnia zapobiega
dostawaniu się policzka między zęby szczęki i żuchwy. Mięsień śmiechowy jest to
mięsień drobny, różnie wykształcony, leży poziomo między policzkiem i kątem
ust, odciąga w bok kąt ust, czasem powstaje przy jego skurczu dołeczek policzka.
Do wargi dolnej dochodzą następujące mięśnie:
obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną i bródkowy. Mięsień obniżający kąt ust,
ma kształt trójkąta, biegnie od brzegu żuchwy do kąta ust. Obniża kąt ust. Mięsień
obniżający wargę dolną leży przyśrodkowo od poprzedniego:
ma kształt czworoboku, biegnie od trzonu żuchwy do wargi dolnej. Obniża wargę
dolną i wywija ją na zewnątrz. Mięsień bródkowy jest to mały mięsień, przykryty
przez mięsień obniżający wargę dolną. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym
żuchwy tuż przy zębach siecznych i dochodzi do brody. Podnosi brodę i wargę
dolną. Mięśnie nozdrzy - w otoczeniu nosa znajdują się małe mięśnie, które
działają na skrzydełka i przegrodę nosa. Są to:
mięsień nosowy i dźwigacz skrzydełka nosa i wargi górnej. Mięsień nosowy
pokrywa skrzydełka, tj. część ruchomą nosa. Powoduje rozszerzanie skrzydełek
nosa i obniżanie przegrody nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa
jest to mały mięsień związany połączeniem z dźwigaczem wargi górnej, odchodzi
od wyrostka czołowego szczęki i dochodzi do bruzdy nosowo_policzkowej.
Współdziała z mięśniem dźwigaczem wargi górnej.

Mięśnie ucha zewnętrznego

Ze względu na unieruchomienie małżowiny usznej mięśnie otoczenia otworu

przewodu słuchowego zewnętrznego są zanikłe. Są trzy mięśnie uszne:
przedni, górny i tylny. Wszystkie one są płaskie, cienkie, niejednokrotnie nawet
niedochodzą do małżowiny usznej. Mięsień uszny przedni leży na powięzi
skroniowej. Pokrywającej mięsień skroniowy, górny zaczyna się na czepcu
ścięgnistym, a tylny leży poza małżowiną i przyczepia się do wyrostka
sutkowatego kości skroniowej i do kości potylicznej. Czynność ich jeśli istnieje,
powoduje ruchy małżowiny w zależności od kierunku położenia mięśnia
działającego. Mięśnie mimiczne wywołują przez swoje skurcze zmiany układu
części miękkich twarzy, fałdowanie się skóry, zmieniające się w zależności od
bodźców nerwowych i psychicznych, wyrażających wesołość, smutek, płacz, czy
śmiech. Przy porażeniu nerwu twarzowego twarz staje się nieruchoma, maskowata.
Przy porażeniu jednostronnym lub częściowym pewnych jego gałązek powstaje
asymetria np. przy śmiechu kąt ust przesuwa się w jedną stronę, w stronę mięśnia
działającego, po stronie porażonej kąt ust pozostaje nieruchomy.

Mięśnie żwaczowe

Mięśnie żwaczowe czyli mięśnie żuchwy są cztery, ułożone po obu stronach

żuchwy. Są to mięśnie:
skroniowy, żwacz, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny. Mięsień skroniowy
wypełnia dół skroniowy, jest przykryty powięzią skroniową, biegnie poza łukiem
skroniowym i dochodzi do wyrostka dziobiastego żuchwy. Unosi żuchwę,
powoduje zaciskanie zębów, ponadto obraca żuchwę na zewnątrz. Mięsień żwacz
przyczepia się do łuku jarzmowego i kości jarzmowej, jest podzielony na część
powierzchowną i głęboką, dochodzi do guzowatości żwaczowej na zewnętrznej
powierzchni kąta żuchwy. Unosi żuchwę i obraca na zewnątrz. Mięsień skrzydłowy
przyśrodkowy przyczepia się do dołu skrzydłowego między blaszkami wyrostka
skrzydłowatego kości klinowej i dochodzi do powierzchni przyśrodkowej kąta
żuchwy. Unosi żuchwę obraca ją nieco na zewnątrz. Mięsień skrzydłowy boczny
przyczepia się do blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i do
dołu podskroniowego, dochodzi leżąc poziomo do gałęzi żuchwy. Wysuwa żuchwę
do przodu i obraca na zewnątrz. Mięsień skroniowy i żwacz leżą w stosunku do
żuchwy powierzchownie natomiast oba mięśnie skrzydłowe leżą po wewnętrznej
stronie gałęzi żuchwy. Mięsień skroniowy, żwacz i skrzydłowy przyśrodkowy
razem unoszą żuchwę do góry i przyciskają do szczęk górnych, ponadto obracają
na zewnątrz, zaś mięsień skrzydłowy boczny obraca ją na wewnątrz i
zapoczątkowuje ruch otwierania ust i obniżania żuchwy przez przesuwanie jej do
przodu. Kombinacja ruchów mięśni obustronnych daje ruch żucia.

Mięśnie szyi

Są one rozpięte w przestrzeni między kośćmi głowy i kręgosłupa szyjnego a

górnym ograniczeniem klatki piersiowej. Otaczają one narządy leżące na szyi.
Dzielimy je na trzy grupy:
powierzchowną, leżącą tuż pod skórą, środkową lub pośrednią związaną z kością
gnykową i głęboką przyczepiającą się do kręgosłupa szyjnego. Mięśnie te są
unerwione przez nerwy splotu szyjnego. Do grupy powierzchownej należą dwa
mięśnie:
szeroki szyi i mostkowo_obojczykowo_sutkowy. Do grupy środkowej należą
mięśnie podgnykowe i nadgnykowe. Do podgnykowych należą:
mostkowo_gnykowy, mostkowo_tarczowy, tarczowo_gnykowy
łopatkowo_gnykowy. Do nadgnykowych należą:
dwubrzuśćcowy, rylcowo_gnykowy, żuchwowo_gnykowy i bródkowo_gnykowy.
Do grupy głębokiej należą mięśnie pochyłe:
przedni, środkowy i tylny oraz mięśnie przedkręgowe tj. prosty głowy, przedni
długi głowy i szyi.

Mięśnie grupy powierzchownej

Mięsień szeroki szyi u człowieka należy do mięśni szczątkowych, do pozostałości

mięśniówki podskórnej tułowia istniejącej u zwierząt. Jest on bardzo różnie
wykształcony, przyczepia się do skóry wzdłuż trzonu żuchwy od brody aż do
okolicy zębów trzonowych ku dołowi dochodzi do okolicy podobojczykowej na
poziomie 2 żebra sięgając od chrząstki 2 żebra do wyrostka barkowego. Unosi
skórę i tkankę podskórną szyi, obniża kąt ust. Jest unerwiony przez nerw twarzowy
tak jak mięśnie mimiczne twarzy. Mięsień mostkowo_obojczykowy_sutkowy
przyczepia się zgodnie ze swoją nazwą do rękojeści mostka, do końca mostkowego
obojczyka i wyrostka sutkowatego kości skroniowej i częściowo kości potylicznej.
Leży skośnie w okolicy szyi, jest dobrze widoczny i wyczuwalny przy ruchach
głowy. Skurcz jednostronny powoduje pochylenie głowy w stronę skurczu i
podnoszenie twarzy w stronę przeciwną, przy skurczu obustronnym i przy ustalonej
klatce piersiowej zgina głowę ku tyłowi i zarazem podnosi twarz ku górze, zaś przy
ustalonej głowie podnosi mostek i współdziała przy oddychaniu. Jest unerwiony
przez nerwy splotu szyjnego i jedenasty nerw czaszkowy, nerw dodatkowy.

Mięśnie grupy środkowej - podgnykowe

Mięsień mostkowo_gnykowy leży najbardziej powierzchownie i zgodnie z nazwą

biegnie od rękojeści mostka do trzonu kości gnykowej. Obniża kość gnykową.
Mięsień mostkowo _gnykowy leży głębiej, przykryty przez mięsień poprzedni.
Przyczepia się do wewnętrznej powierzchni rękojeści mostka i biegnie do
zewnętrznej powierzchni blaszki chrząstki tarczowatej, do linii skośnej. Pokrywa
sobą gruczoł jarzmowy. Obniża chrząstkę tarczowatą. Mięsień tarczowo_gnykowy
jest przedłużeniem mięśnia mostkowo_tarczowego. Biegnie od linii skośnej
chrząstki tarczowatej do trzonu kości gnykowej. Unosi chrząstkę tarczowatą i
obniża kość gnykową. Mięsień łopatkowo_gnykowy przyczepia się do trzonu kości
gnykowej i do górnego brzegu łopatki. Dzieli się na dwa brzuśćce:
górny i dolny, a w miejscu podziału znajduje się ścięgno pośrednie, które dochodzi
do powięzi szyi. Przy skurczu podciąga kość gnykową do dołu i do tyłu. Mięśnie
podgnykowe są unerwione przez gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie grupy środkowej - nadgnykowe

Mięsień dwubrzuśćcowy posiada dwa brzuśćce:

przedni i tylny. Brzusiec przedni biegnie od trzonu żuchwy do trzonu kości
gnykowej. Brzusiec tylny biegnie od trzonu kości gnykowej do wcięcia sutkowego
kości skroniowej. Obniża żuchwę lub podnosi kość gnykową. Brzusiec tylny jest
unerwiony przez nerw twarzowy, zaś przedni przez nerw trójdzielny. Mięsień
rylcowo_gnykowy biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do trzonu
kości gnykowej. Podnosi kość gnykową. Unerwiony jest przez nerw twarzowy.
Mięsień żuchwowo_gnykowy przyczepia się do wewnętrznej powierzchni trzonu
żuchwy i do trzonu kości gnykowej. Ma on kształt szerokiego trójkąta, który jest
rozpięty pod mięśniami języka i bródkowo_gnykowym. Obydwa mięśnie
żuchwowo_gnykowe zrastają się swoimi ścięgnami w linii środkowej tworząc szew
rozpięty między trzonem kości gnykowej i żuchwą. Dzięki temu powstaje przepona
zamykająca dno jamy ustnej. Mięsień żuchwowo_gnykowy podnosi kość gnykową
lub obniża żuchwę. Jest unerwiony przez nerw trójdzielny. Mięsień
bródkowo_gnykowy leży na mięśniu żuchwowo_gnykowym między trzonem kości
gnykowej a trzonem żuchwy, współdziała z mięśniem żuchwowo_gnykowym w
podnoszeniu kości gnykowej lub obniżaniu żuchwy. Jest unerwiony przez gałązkę
splotu szyjnego. Mięśnie podgnykowe są płaskie, cienkie, nie można ich wyróżnić
dotykiem na szyi. Z mięśni nadgnykowych wyczuwa się mięśnie
żuchwowo_gnykowe, ponieważ przy podnoszeniu brody do góry napinają się w
przestrzeni między trzonem żuchwy i kością gnykową. Mięśnie nadgnykowe są
unerwione przez nerwy czaszkowe, piąty i siódmy, ponieważ rozwój ich wiąże się
z rozwojem dolnej części twarzy, gdzie znajdują się twory unerwione przez te
nerwy. Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie pochyłe. Mięśnie pochyłe są trzy:
przedni, środkowy i tylny. Przedni przyczepia się do wyrostków poprzecznych
kręgów szyjnych od trzeciego do szóstego i dochodzi do pierwszego żebra.
Środkowy przyczepia się do wyrostków poprzecznych sześciu lub wszystkich
siedmiu kręgów szyjnych i dochodzi do drugiego żebra. Tylny odchodzi od
wyrostków poprzecznych trzech dolnych kręgów szyjnych i dochodzi do drugiego
żebra. Przy działaniu jednostronnym następuje przechylenie głowy w bok, przy
obustronnym zgięcie ku przodowi, zaś przy ustalonej szyi podnoszenie żeber a
więc współdziałanie przy oddychaniu. Mięśnie pochyłe są unerwione przez nerwy
splotu szyjnego. Mięśnie pochyłe szyi można wyczuć po stronie bocznej szyi
ponad obojczykiem. Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie przedkręgowe. Do mięśni
przedkręgowych należą trzy mięśnie:
prosty głowy przedni, długi głowy i długi szyi. Mięsień prosty głowy przedni jest
to krótki mięsień rozpięty między kręgiem szczytowym i kością potyliczną. Zgina
głowę ku przodowi. Mięsień długi głowy biegnie od wyrostków poprzecznych
trzech dolnych kręgów szyjnych do podstawy kości potylicznej. Zgina głowę do
przodu. Mięsień długi szyi jest rozpięty między trzonami kręgów szyjnych, i trzech
głównych piersiowych. Częściowo dochodzi do wyrostków poprzecznych kręgów
szyjnych. Mięsień ten powoduje zginanie głowy i kręgosłupa szyjnego ku przodowi
zaś przy działaniu jednostronnym zgina i obraca odcinek szyjny kręgosłupa w bok
w stronę mięśnia działającego. Mięśnie tej grupy są unerwione przez gałązki splotu
szyjnego.

Mięśnie kończyny górnej

Mięśnie te dzielimy podobnie jak kości kończyny na mięśnie obręczy barkowej,

ramienia, przedramienia i ręki. Wszystkie mięśnie kończyny górnej są unerwione
przez nerwy splotu ramiennego. Mięśnie obręczy barkowej przez nerwy krótkie
splotu, zaś mięśnie dalsze przez nerwy wychodzące z pęczków splotu ramiennego.
Mięśnie obręczy barkowej są związane czynnościowo ze stawem barkowym. Są to
następujące mięśnie:
naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy obły większy, obły mniejszy i
podłopatkowy. Mięsień naramienny - ma kształt szerokiego trójkąta, leży zupełnie
powierzchownie, pokrywa staw barkowy podstawę trójkąta stanowi przyczep górny
do obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki. Szczyt trójkąta stanowi
przyczep dolny na kości ramiennej do guzowatości naramiennej. Ze względu na
kształt mięśnia wyróżnia się w nim część przednią czyli obojczykową, która ramię
przywodzi ku przodowi i obraca do wewnątrz, część środkową czyli barkową, która
odwodzi i podnosi ramię do przodu i część tylną czyli grzebieniową, która
przywodzi ramię do tyłu i obraca na zewnątrz. Mięsień ten jest unerwiony przez
nerw pachowy ze splotu ramiennego. Cały mięsień jest wyczuwalny zwłaszcza
przy odwodzeniu ramienia i podnoszeniu do poziomu. Mięsień nadgrzebieniowy i
pozostałe są związane przyczepami z łopatką pokrywają ją ze strony grzebieniowej
i przedniej. Mięsień nadgrzebieniowy wypełnia dół nadgrzebieniowy i dochodzi do
guzka większego kości ramiennej, odwodzi ramię. Unerwiony jest przez nerw
nadłopatkowy. Jest przykryty przez mięsień czworoboczny. Mięsień
podgrzebieniowy wypełnia dół podgrzebieniowy, jest podobnie jak mięsień
nadgrzebieniowy przykryty przez mięsień czworoboczny. Dochodzi do guzka
większego kości ramiennej. Obraca ramię na zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw
nadłopatkowy. Mięsień obły większy przyczepia się do dolnego kąta łopatki,
dochodzi do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Pociąga ramię ku
tyłowi i przywodzi unerwiony jest przez nerwy podłopatkowe. Mięsień obły
mniejszy leży pomiędzy obłym większym i pod grzebieniowym. Przyczepia się do
brzegu bocznego łopatki i do guzka większego kości ramiennej. Obraca kość
ramienną na zewnątrz. Unerwiony jest przez nerw pachowy. Obydwa mięśnie obłe
są niewyczuwalne . Są częściowo przykryte przez mięśnie sąsiednie, częściowo
leżą pod skórą. Mięsień podłopatkowy wypełnia cały dół podłopatkowy, dochodzi
do guzka mniejszego kości ramiennej. Przywodzi ramię i obraca do wewnątrz. Jest
unerwiony przez nerwy podłopatkowe. Jest w całości schowany pod łopatkę.

Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia dzielimy na dwie grupy:

mięśnie zginaczy i prostowników stawu łokciowego. Mięśnie zginacze leżą z
przodu ramienia, zaś mięśnie prostowniiki z tyłu. Obie grupy mięśni są oddzielone
od siebie dwoma pasmami tkanki łącznej, które tworzą przegrody
międzymięśniowe biegnące od nadkłykci kości ramiennej ku górze. Do grupy
zginaczy należą:
mięsień dwugłowy ramienia, kruczo_ramienny i mięsień ramienny. Do mięśnii
prostowników należy:
mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy. Zginacze i prostowniki posiadają
odrębne unerwienie. Mięsień kruczo_ramienny przyczepia się do wyrostka
kruczego łopatki i dochodzi do kości ramiennej w połowie długości trzonu. Leży w
dole pachowym i po stronie przyśrodkowej ramienia. Podnosi ramię ku przodowi i
przywodzi. Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Jest wyczuwalny w dole
pachowym przy odwiedzionym ramieniu. Mięsień dwugłowy ramienia składa się z
głowy krótkiej i długiej. Głowa krótka przyczepia się razem z mięśniem
kruczo_ramiennym do wyrostka kruczego, głowa długa dochodzi do panewki
stawu barkowego przyczepiając się powyżej panewki do guzka nadpanewkowego.
Obie głowy zrastają się i przyczepiają mocnym ścięgnem do guzowatości kości
promieniowej. Część ścięgna biegnie powierzchownie i przechodzi ponad dołem
łokciowym do powięzi przedramienia. Jest to mięsień dwustawowy, działa na staw
barkowy i staw łokciowy. W stawie barkowym ma działanie słabsze, podnosi ramię
i przywodzi, zaś w stawie łokciowym, zgina i odwraca przedramię. Jest unerwiony
przez nerw mięśniowo_skórny. Wzdłuż tego mięśnia biegną na ramieniu dwa
rowki:
przyśrodkowy wyraźniejszy i boczny słabiej zaznaczony. Rowki te występują
szczególnie wyraźnie przy zgiętym stawie łokciowym. W rowku przyśrodkowym
leżą główne naczynia krwionośne ramienia w otoczeniu szeregu nerwów splotu
ramiennego. W rowku bocznym leży powierzchowna żyła ramienia. Cały mięsień
jest dostępny w obmacywaniu i wyczuwalny. Mięsień ramienny trzeci z tej grupy,
leży przykryty częściowo przez mięsień dwugłowy ramienia. Przyczepia się u góry
do kości ramiennej w połowie długości trzonu, dochodzi do guzowatości kości
łokciowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym. Stanowi on dno dołu
łokciowego. Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Mięsień trójgłowy
ramienia posiada trzy głowy:
długą, przyśrodkową i boczną. Głowa długa przyczepia się do guzka
podpanewkowego, łopatki, obie pozostałe głowy to trzon kości ramiennej w
otoczeniu rowka dla nerwu promieniowego. Wszystkie trzy głowy zrastają się w
jeden brzusiec, który przyczepia się do wyrostka łokciowego kości łokciowej.
Głowa długa przywodzi ramię w stawie barkowym, cały mięsień prostuje
przedramię w stawie łokciowym. Unerwiony jest przez nerw promieniowy.
Mięsień jest wyczuwalny na tylnej powierzchni ramienia. Mięsień łokciowy jest to
mały mięsień, który przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej i do
tylnej powierzchni trzonu kości łokciowej. Współdziała z mięśniem trójgłowym w
prostowaniu przedramienia. Unerwiony jest przez nerw promieniowy.

Mięsień przedramienia

Mięśnie te dzielimy na trzy grupy:

przednią, boczną i tylną. Grupa przednia leży po stronie dłoniowej przedramienia,
obie grupy pozostałe po stronie grzbietowej. Mięśnie przedramienia posiadają w
większości brzuśćce bliżej stawu łokciowego zaś ścięgna w okolicy nadgarstka,
stąd charakterystyczny kształt przedramienia szerszy w okolicy stawu łokciowego,
zwężający się w kierunku ręki. Mięśnie przedramienia działają na staw łokciowy,
na staw nadgarstkowy i na stawy palców. Jest ich stosunkowo dużo i układają się w
warstwy, stąd podział na mięśnie powierzchowne i głębokie. Grupa boczna i tylna
mają wspólny nerw tj. nerw promieniowy. Grupa przednia jest unerwiona przez
dwa nerwy:
pośrodkowy i łokciowy.

Grupa przednia

Do grupy przedniej zaliczamy szereg mięśni ułożonych w dwóch warstwach na

sobie:
przy czym każda warstwa składa się dodatkowo z dwóch pokładów. Warstwa
powierzchowna ma w pokładzie pierwszym mięśnie posiadające wspólny przyczep
do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej, który dzięki temu nosi też nazwę
nadkłykcia zginaczy. Do warstwy powierzchniowej pokładu pierwszego należy:
mięsień nawrotny obły, zginacz promieniowy nadgarstka, dłoniowy długi i zginacz
łokciowy nadgarstka. Do pokładu drugiego warstwy powierzchownej należy
zginacz powierzchowny palców. Do warstwy głębokiej do jej pokładu
powierzchownego należy mięsień zginacz głęboki palców i zginacz długi kciuka,
zaś do pokładu ostatniego warstwy głębokiej należy mięsień nawrotowy
czworoboczny. Warstwa powierzchowna - pokład powierzchowny. Mięsień
nawrotowy obły przyczepia się wspólnym przyczepem na nadkłykciu
przyśrodkowym kości ramiennej, dochodzi do brzegu bocznego kości
promieniowej w środkowym odcinku. Zgina przedramię i nawraca. Jest unerwiony
przez nerw przyśrodkowy. Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka przyczepia się
do nadkłykcia przyśrodkowego i dochodzi do drugiej kości śródręcza. Zgina rękę
dłoniowo i odwodzi ku stronie promieniowej. Jest unerwiony przez nerw
pośrodkowy. Mięsień dłoniowy długi przyczepia się do wspólnej masy mięsnej na
nadkłykciu przyśrodkowym, przechodzi w wąskie długie ścięgno, które dostaje się
na dłoń i tu rozszerza się w rozcięgno dłoniowe dochodzące do podstaw palców.
Zgina rękę ku stronie dłoniowej. Unerwiony jest przez nerw pośrodkowy. Mięsień
łokciowy zginacz nadgarstka odchodzi podobnie jak mięśnie poprzednie od
wspólnej masy mięsnej nadkłykcia przyśrodkowego. Leży najbardziej
przyśrodkowo, biegnie wzdłuż kości łokciowej, dochodzi do kości grochowatej
czyli czwartej kostki pierwszego szeregu nadgarstka. Zgina rękę dłoniowo.
Unerwiony jest przez nerw łokciowy. Z wymienionych powyżej mięśni można
wyczuć ich wspólny przyczep do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej,
mięsień nawrotowy obły przy wykonywaniu ruchów nawracania oraz mięsień
zginacz łokciowy nadgarstka leżący wzdłuż kości łokciowej.

Pokład głęboki warstwy powierzchownej

Zawiera jeden mięsień tj. zginacz powierzchowny palców. Mięsień ten przyczepia
się do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej i do obu kości przedramienia.
Mięsień ten dzieli się na cztery ścięgna ułożone w dwóch warstwach na sobie.
Podwierzchowniej leżą ścięgna dla palca trzeciego i czwartego, głębiej dla palca
drugiego i piątego. Ścięgna przechodzą przez kanał nadgarstka na dłoń, dochodzą
do podstaw pierwszych paliczków i tu każde ścięgno ulega rozdwojeniu, następnie
przyczepia się do środkowego paliczka palców, od drugiego do piątego. Mięsień
ten zgina rękę i środkowe paliczki palców. Unerwiony jest przez nerw pośrodkowy.
Kanał nadgarstka zawarty jest między kośćmi nadgarstka a więzadłem
poprzecznym nadgarstka zwanym obecnie troczkiem zginaczy.

Warstwa głęboka

Pokład powierzchowny tej warstwy zawiera dwa mięśnie:

zginacz głęboki palców i zginacz długi kciuka. Mięsień zginacz głęboki palców
przyczepia się do trzonu kości łokciowej i do błony międzykostnej. Brzusiec dzieli
się na cztery ścięgna, które przechodzą przez kanał nadgarstka na dłoń, następnie
przechodzą przez rozstępy w ścięgnach powierzchownego zginacza palców i
dochodzą do podstaw ostatnich paliczków palca od drugiego do piątego. Zgina rękę
dłoniowo i ostatnie paliczki w stosunku do paliczków środkowych. Jest unerwiony
przez dwa nerwy:
pośrodkowy i łokciowy. Mięsień zginacz długi kciuka przyczepia się do trzonu
kości promieniowej i do błony międzykostnej, przechodzi przez kanał nadgarstka i
kończy się na podstawie drugiego paliczka kciuka. Zgina drugi paliczek w
stosunku do pierwszego. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.

Pokład głęboki warstwy głębokiej

Zawiera jeden mięsień, który nie dochodzi do palców. Jest to mięsień nawrotowy
czworoboczny. Leży on rozpięty między brzegami obu kości przedramienia w ich
odcinkach dalszych. Nawraca przedramię. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.

Grupa boczna

Do grupy bocznej należą cztery mięśnie:

ramienno_promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka, prostownik
promieniowy krótki nadgarstka i odwracacz. Mięśnie te są unerwione wspólnie
przez nerw promieniowy. Leżą one po stronie grzbietowej przedramienia wzdłuż
kości promieniowej. Mięsień ramieniowo_promieniowy przyczepia się do
bocznego brzegu kości ramiennej powyżej nadkłykcia bocznego, dochodzi do
wyrostka rylcowatego kości promieniowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym.
Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka przyczepia się do brzegu
bocznego kości ramieniowej poniżej przyczepu mięśnia
ramieniowo_promieniowego, dochodzi do podstawy drugiej kości śródręcza po
stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym, prostuje zgiętą rękę,
zgina ją ku stronie grzbietowej, odwodzi ku stronie promieniowej. Mięsień
prostownik promieniowy krótki nadgarstka przyczepia się poniżej poprzedniego na
nadkłykciu bocznym kości ramiennej, dochodzi do podstawy trzeciej kości
śródręcza po stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym, ale słabo
prostuje, zgina rękę ku stronie grzbietowej. Mięśnie grupy bocznej są macalne jako
wspólna masa po stronie bocznej przedramienia wzdłuż kości promieniowej.
Mięsień odwracacz leży głęboko pod mięśniami grupy bocznej, przyczepia się do
nadkłykcia bocznego kości ramiennej i dochodzi do kości promieniowej w jej
bliższym odcinku. Odwraca przedramię.

Grupa tylna

Grupa ta składa się z dwóch warstw:

powierzchownej i głębokiej. Do warstwy powierzchownej należą:
prostownik palców, prostownik palca małego, prostownik łokciowy nadgarstka. Do
warstwy głębokiej należą:
odwodziciel kciuka, prostownik krótki kciuka, prostownik długi kciuka i
prostownik palca wskazującego (wskaziciela). Wszystkie są unerwione przez nerw
promieniowy.

Warstwa powierzchowna

Mięsień prostownik palców przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości

ramiennej, który nosi nazwę nadkłykcia prostowników, brzusiec jego dzieli się na
cztery ścięgna, które przechodzą na stronę grzbietową palców od drugiego do
piątego i tworzą rozcięgna grzbietowe. Rozcięgna te są połączone między sobą
pasmami poprzecznymi. Prostują palce ewentualnie zgina je grzbietowo. Mięsień
prostownik palca małego przyczepia się razem z prostownikiem palców, oddziela
się od niego i dochodzi do palca piątego, tworząc rozcięgna na jego stronie
grzbietowej. Prostuje i przywodzi palec piąty. Mięsień prostownik łokciowy
nadgarstka przyczepia się do nadkłykcia bocznego i tylnego powierzchni kości
łokciowej, biegnie wzdłuż kości łokciowej, dochodzi do podstawy piątej kości
śródręcza. Prostuje rękę i odwodzi w stronę łokciową. Mięśnie te tworzą wspólną
masę mięsną na grzbietowej stronie przedramienia, jedynie przy ruchach można
wyczuć poszczególne mięśnie np. prostownik palców.
Grupa głęboka

Mięsień odwodziciel długi kciuka przyczepia się do obu kości przedramienia i

błony międzykostnej, biegnie skośnie przykryty przez mięsień prostownik palców i
dochodzi do pierwszej kości śródręcza. Odwodzi kciuk i rękę w stronę
promieniową. Mięsień prostownik krótki kciuka przyczepia się do kości
promieniowej i błony międzykostnej, przechodzi na grzbiet kciuka i dochodzi do
podstawy pierwszego paliczka. Prostuje i odwodzi kciuk. Mięsień prostownik długi
kciuka przyczepia się do kości łokciowej i dochodzi do podstawy drugiego
paliczka. Prostuje kciuk i przywodzi. Mięsień prostownik palca wskazującego -
(wskaziciela) przyczepia się do kości łokciowej i błony międzykostnej, przechodzi
rozcięgno grzbietowe na drugi paliczek wskaziciela, prostuje ten palec. Ścięgna
mięśni prostujących palce można wyczuć na grzbiecie ręki przy ruchach
prostowania, zaś odwodziciel i obydwa prostowniki kciuka są macalne na
pierwszej kości śródręcza. Przy silnym odwodzeniu i wyprostowaniu kciuka
zaznaczają się wyraźne ścięgna obu prostowników a pomiędzy nimi tworzy się
zagłębienie zwane tabakierką anatomiczną, ponieważ zagłębienie to służyło swego
czasu za miejsce, gdzie sypano nieco tabaki i wąchano ją. Ścięgna prostowników
zdążające na grzbiet ręki przechodzą pod pasmem tkanki łącznej ścięgnistej, które
rozpięte jest między brzegami obu kości przedramienia i nosi nazwę troczka
prostowników. Ścięgna są otoczone błoną maziową i swobodnie mogą się w tych
pochewkach ślizgać. W przeciwieństwie do ścięgien mięśni prostowników, ścięgna
zginaczy przechodzące przez kanał nadgarstka są złączone pasmami tkanki łącznej
i nie posiadają oddzielnych pochewek.

Mięśnie ręki

Mięśnie te układają się na stronie dłoniowej ręki w trzy zgrupowania:

po stronie promieniowej znajdują się mięśnie kłębu kciuka, po stronie łokciowej są
mięśnie kłębu palca piątego zwane również kłębikiem, a mięśnie leżące pośrodku
to są mięśnie dłoni. Na grzbiecie ręki nie ma mięśni, są jedynie ścięgna
prostowników palców. Mięśnie ręki są unerwione przez dwa nerwy:
łokciowy i pośrodkowy. Do mięśni kłębu zaliczamy następujące mięśnie:
odwodziciel krótki kciuka, zginacz krótki kciuka, przeciwstawiacz kciuka i
przywodziciel kciuka. Mięsień krótki odwodziciel kciuka biegnie od troczka
zginaczy do podstawy pierwszego paliczka, mięsień zginacz krótki biegnie od
troczka zginaczy i kości nadgarstka do podstawy pierwszego paliczka; mięsień
przeciwstawiacz kciuka leży głębiej pod krótkim odwodzicielem, biegnie od
troczka zginaczy do pierwszej kości śródręcza, zaś mięsień przywodziciel posiada
dwie odrębne głowy, które biegną od kości nadgarstka i trzeciej kości śródręcza do
podstawy pierwszego paliczka. Czynność mięśni zawarta w ich nazwach.
Unerwienie mięśnia nie jest jednolite:
mięsień krótki odwodziciel jest unerwiony przez nerw pośrodkowy, głowa
powierzchowna krótkiego zginacza przez nerw pośrodkowy, zaś głowa głęboka
przez nerw łokciowy, przeciwstawiacz przez nerw pośrodkowy, przywodziciel
palców przez nerw łokciowy.

Mięśnie kłębika

Do kłębika należą trzy mięśnie:

odwodziciel, krótki zginacz i przeciwstawiacz palca piątego. Mięśnie te zaczynają
się od troczka zginaczy i kostek nadgarstka a dochodzą do podstawy pierwszego
paliczka małego palca z wyjątkiem przeciwstawiacza, który kończy się na piątej
kości śródręcza. Czynności ich wykazują ich nazwy. Wszystkie te mięśnie
unerwione są przez nerw łokciowy. Pod skórą kłębika znajduje się mięsień
dłoniowy krótki. Jest to mięsień skórny. Przyczepia się do troczka zginaczy i
przechodzi w skórę kłębika. Wywołuje zmarszczki skóry na kłębiku i napina
rozcięgno dłoniowe.

Mięśnie środkowe dłoni

Należą tu mięśnie glistowate i międzykostne. Mięśnie glistowate w liczbie czterech

zaczynają się na ścięgnach głębokiego zginacza palców, dochodzą do podstawy
paliczków palców od drugiego do piątego, przechodząc na ich stronę grzbietową.
Mięśnie te zginają palce w stawach śródręczno_paliczkowych. Unerwienie jest
następujące:
mięśnie glistowate pierwszy i drugi są unerwione przez nerw pośrodkowy, zaś
trzeci i czwarty przez nerw łokciowy. Mięśnie międzykostne są dłoniowe i
grzbietowe, wypełniają sobą przestrzenie międzykostne. Przyczepiają się do
podstaw kości śródręcza i przechodzą na stronę grzbietową pierwszych paliczków
palców od drugiego do piątego. Mięśnie te odwodzą palce od siebie (rozstawianie
palców) i prostują. Wszystkie te mięśnie są unerwione przez nerw łokciowy. Z
mięśni tych można wyczuć pierwszy w przestrzeni między pierwszym i drugim
palcem przy ruchu odwodzenia i przywodzenia pierwszego palca.

Powięzie kończyny górnej

Na kończynie górnej wyróżniamy powięź pachową, ramienia, przedramienia i ręki.

Powięź pachowa pokrywa dół pachowy tj. zagłębienie, które powstaje między
górną częścią ramienia i klatką piersiową przy podniesionym i odwiedzionym
ramieniu. Powięź ta jest rozpięta między mięśniami klatki piersiowej i grzbietu tj.
między mięśniem piersiowym większym i najszerszym grzbietu. Powięź ramienia
otacza wszystkie mięśnie ramienia, jest przedłużeniem powięzi pachowej.
Przyczepia się do nadkłykci kości ramiennej i można ją podzielić na część
przednią, która pokrywa mięśnie zginacze i po bokach dochodzi do przegród
międzymięśniowych i na tylną część pokrywającą mięśnie prostowniki. Przegrody
międzymięśniowe są to silne pasma łącznotkankowe biegnące od nadkłykci kości
ramiennej ku górze wzdłuż brzegów bocznych kości ramiennej. Przegrody te
stanowią naturalne granice między grupami mięśni ramienia. Powięź przedramienia
otacza grupy mięśni przedramienia i wchodzi między te grupy, tworząc przegrody
stanowiące podobnie jak na ramieniu naturalne odgraniczenie poszczególnych grup
mięśni. W bliższej części przedramienia powięź wyściela dół łokciowy, w dalszej
tworzy dwa troczki:
troczek prostowników i zginaczy. Troczek prostowników leży po stronie
grzbietowej nadgarstka. Troczek ten zawiera sześć przedziałów, przez które
przechodzą ścięgna prostowników przedramienia otoczone pochewkami
maziowymi, dzięki temu ścięgna ślizgają się w swoich przedziałach. Troczek
zginaczy znajduje się po stronie dłoniowej i ogranicza kanał nadgarstka. Przez ten
kanał przechodzą ścięgna następujących mięśni:
zginacza powierzchownego i głębokiego palców i zginacza długiego kciuka oraz
nerw pośrodkowy. Na ręce znajduje się powięź grzbietowa i rozcięgno dłoniowe.
Powięź grzbietowa jest delikatna, cienka, pokrywa ścięgna mięśni prostowników.
Na dłoni rozcięgno jest silne, zrośnięte z troczkiem zginaczy i mięśniem
dłoniowym długim, ma kształt trójkąta, którego szczyt zwrócony jest do troczka a
podstawa do pierwszych paliczków.

Zestawienie czynności stawów i mięśni kończyny górnej

Staw ramienny:
ruch podnoszenia ramienia ku przodowi wykonują:
część barkowa mięśnia naramiennego, część mięśnia piersiowego większego,
mięsień dwugłowy, kruczo_ramienny. Ruch podnoszenia ku tyłowi wykonują:
część grzbietowa mięśnia naramiennego, mięśnie łopatki tj. podgrzebieniowy, obły
większy i mniejszy oraz najszerszy grzbietu.Ruch odwodzenia ramienia wykonują:
mięsień naramienny, nadgrzebieniowy, głowa długa mięśnia dwugłowego. Ruch
przywodzenia wykonują:
mięsień piersiowy większy, najszerszy grzbietu, kruczo_ramienny, głowa krótka
dwugłowego, głowa długa trójgłowego. Staw łokciowy:
ruch zginania wykonują:
mięsień dwugłowy ramienny, ramienno_promieniowy, warstwa powierzchowna
zginaczy przedramienia tj. nawrotny obły, dłoniowy długi i obydwa prostowniki
promieniowe nadgarstka długi i krótki. Ruch prostowania wykonuje mięsień
trójgłowy ramienia i łokciowy. Ruch nawracania wykonują:
nawrotny obły nawrotny czworoboczny, a przy zgiętym przedramieniu
ramienno_promieniowy i prostownik długi promieniowy nadgarstka. Ruch
odwracania wykonują:
mięsień odwracacz, dwugłowy ramienia a przy wyprostowanym przedramieniu
mięsień ramienno_promieniowy i prostownik promieniowy długi nadgarstka. Staw
promieniowo_nadgarstkowy. Zginanie dłoniowe ręki wykonują:
z grupy powierzchownej dłoniowy długi, zginacz promieniowy nadgarstka, zginacz
łokciowy nadgarstka, zginacz palców powierzchowny i kłębiki oraz zginacz długi
kciuka i odwodziciel długi kciuka. Zginanie grzbietowe wykonują:
prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka, prostownik palców, prostownik
palca drugiego i piątego, prostownik łokciowy nadgarstka. Odwodzenie ręki w
stronę promieniową wykonują:
promieniowy długi i krótki prostownik nadgarstka, promieniowy zginacz
nadgarstka, zginacz długi kciuka. Odwodzenie ręki w stronę łokciową wykonują:
prostownik łokciowy nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, prostownik palca
piątego. Stawy palców. Zginanie w stawach śródręczno_palcowych wykonują:
mięśnie glistowate i dłoniowy długi, w stawach międzypaliczkowych bliższych
mięśnie powierzchowny powierzchowny zginacz palców, krótki zginacz palca
piątego. W stawach międzypaliczkowych dalszych głęboki zginacz palców.
Prostowanie palców wykonują prostowniki palców, prostownik palca drugiego i
piątego oraz mięśnie międzykostne. Ruchy palca pierwszego i piątego wykonują
mięśnie kłębu i kłębika o nazwie odpowiadających czynności.

Mięśnie kończyny dolnej

Mięśnie kończyny dolnej dzielimy podobnie jak mięśnie kończyny górnej na

mięśnie miednicy, uda, podudzia i stopy. Mięśnie kończyny dolnej unerwione są
przez nerwy dwóch splotów:
lędźwiowego i krzyżowego. Mięśnie miednicy działają na stawy biodrowe. Dzieli
się je na mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych należy jeden mięsień
biodrowo_lędźwiowy, do zewnętrznych należą trzy mięśnie pośladkowe, naprężacz
powięzi szerokiej, mięsień gruszkowaty, dwa bliźniacze, czworoboczny uda i
zasłaniacz wewnętrzny. Mięśnie zewnętrzne ułożone są w trzy warstwy. Mięśnie
wewnętrzne unerwione są przez splot lędźwiowy, zaś zewnętrzne przez splot
krzyżowy. Mięsień biodrowo_lędźwiowy leży wewnątrz jamy brzusznej i
miednicznej i składa się z dwóch lub trzech mięśni. Są to mięsień biodrowy i
lędźwiowy większy i mniejszy. Mięsień biodrowy wypełnia talerz biodrowy,
przechodzi na udo pod więzadłem pachwinowym i wspólnym ścięgnem z
mięśniem lędźwiowym, dochodzi do krętarza mniejszego kości udowej. Mięsień
lędźwiowy większy przyczepia się do trzonów czterech kręgów lędźwiowych
schodzi wzdłuż kręgosłupa ku dołowi i dołącza się do mięśnia biodrowego.
Mięsień lędźwiowy mniejszy jest niestały, biegnie od trzonu ostatniego kręgu
piersiowego i pierwszego lędźwiowego, przechodzi w płaskie ścięgno, które
kończy się w miednicy na kości biodrowej. Czynność mięśnia polega na zginaniu
stawu biodrowego czyli podnoszeniu uda ku górze, ponadto zgina kręgosłup. Jest
unerwiony przez krótkie gałązki splotu lędźwiowego.

Mięśnie zewnętrzne

Warstwa powierzchowna składa się z dwóch mięśni:

pośladkowego wielkiego i naprężacza powięzi szerokiej. Warstwa środkowa
zawiera mięsień pośladkowy średni, warstwa głęboka zawiera następujące mięśnie:
pośladkowy mały, gruszkowaty bliźniaczy górny, bliźniaczy dolny, czworoboczny
uda i zasłaniacz wewnętrzny. Mięsień pośladkowy wielki pokrywa sobą pozostałe
mięśnie, leży tuż pod skórą, jest wyczuwalny na całej swej powierzchni.
Przyczepia się do tylnej powierzchni talerza kości biodrowej, do kości krzyżowej i
guzicznej oraz do powięzi piersiowo_lędźwiowej. Włókna jego tworzą wiązki o
skośnym przebiegu od linii środkowej w bok i ku dołowi, dochodzą do trzonu kości
udowej poniżej krętarza wielkiego. Mięsień ten prostuje staw biodrowy, obraca udo
na zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy dolny ze splotu krzyżowego.
Mięsień naprężacz (napinacz) powięzi szerokiej przyczepia się do przedniego
górnego kolca biodrowego, przechodzi w płaskie szerokie ścięgno, które biegnie po
bocznej stronie uda ku dołowi i dochodzi do kłykcia bocznego piszczeli. Mięsień
ten napina powięź szeroką, ponadto działa na dwa stawy:
w stawie biodrowym zgina udo, odwodzi je i obraca do wewnątrz. W stawie
kolanowym wspomaga prostowanie. Unerwiony jest przez nerw pośladkowy dolny
ze splotu krzyżowego. Mięsień pośladkowy średni jest prawie cały przykryty przez
mięsień pośladkowy wielki. Przyczepia się do tylnej powierzchni talerza kości
biodrowej między kresą pośladkową tylną i przednią, biegnie skośnie w bok i
dochodzi do krętarza wielkiego kości udowej. Odwodzi udo, nawraca lub odwraca
w zależności od tego jaka część mięśnia działa. Przy ustalonej kończynie pochyla
miednicę w bok. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy górny ze splotu
krzyżowego. Mięsień pośladkowy mniejszy leży najgłębiej ze wszystkich mięśni
pośladkowych. Przyczepia się do zewnętrznej powierzchni talerza kości biodrowej,
dochodzi do krętarza większego kości udowej. Czynność jest wspólna z
pośladkowym średnim. Unerwiony jest tak samo jak średni. Mięsień gruszkowaty
przyczepia się do miednicznej powierzchni kości krzyżowej z boku otworów
przednich, wychodzi z miednicy przez otwór kulszowy większy dochodzi do
krętarza większego kości udowej od strony wewnętrznej. Przechodząc przez otwór
kulszowy większy dzieli go na dwa otwory:
nadgruszkowaty i podgruszkowaty. Otwory te umożliwiają wyjście z miednicy
naczyń krwionośnych i nerwów. Mięsień ten prostuje i odwodzi udo. Jest
unerwiony przez krótkie gałęzie splotu krzyżowego. Mięsień bliźniaczy górny
biegnie od kolca kulszowego do krętarza większego kości udowej od jego strony
wewnętrznej. Ścięgno jego zrasta się ze ścięgnem mięśnia zasłaniacza
wewnętrznego. Mięsień bliźniaczy dolny przyczepia się do guza kulszowego,
dochodzi do ścięgna mięśnia zasłaniacza wewnętrznego i razem trzy wymienione
mięśnie tj. obydwa bliźniacze i zasłaniacz wewnętrzny dochodzą do dołu
krętarzowego krętarza większego kości udowej. Czynność obu mięśni bliźniaczych
jest wspólna z zasłaniaczem wewnętrznym i polega na obracaniu uda na zewnątrz.
Mięśnie bliźniacze są unerwione przez gałęzie splotu krzyżowego. Mięsień
zasłaniacz wewnętrzny przyczepia się do błony zasłonowej wewnątrz miednicy,
następnie przechodzi przez otwór kulszowy mniejszy poza miednicą towarzyszą
mu oba mięśnie bliźniacze, dochodzi do dołu krętarzowego. Czynność ma wspólną
z bliźniaczymi. Unerwienie takie samo. Mięsień czworoboczny uda jest krótkim
mięśniem leżącym prawie poziomo między guzem kulszowym a grzebieniem
międzykrętarzowym. Odwraca udo, prostuje i przywodzi. Unerwiony jest przez
krótkie gałęzie splotu krzyżowego.

Mięśnie uda

Mięśnie uda dzieli się na trzy grupy:

przednią - prostowników, tylną - zginaczy i przyśrodkową
- przywodzicieli. Każda z tych grup ma swój własny nerw. Grupa przednia jest
unerwiona przez nerw udowy ze splotu lędźwiowego, grupa tylna przez nerw
kulszowy, ze splotu krzyżowego, grupa przyśrodkowa przez nerw zasłonowy ze
splotu lędźwiowego.

Grupa przednia

Do grupy przedniej należą dwa mięśnie:

najdłuższy uda i czworogłowy uda. Mięsień najdłuższy uda - zwany również
mięśniem krawieckim przyczepia się do górnego przedniego kolca biodrowego,
biegnie skośnie przez udo ku stronie przyśrodkowej, dochodzi do kości
piszczelowej poniżej jej kłykcia przyśrodkowego. Ścięgno jego wchodzi w skład
tzw. gęsiej stopy. Jest to mięsień dwustawowy. W stawie biodrowym zgina, czyli
podnosi udo ku górze i w stawie kolanowym również zgina i nawraca. Jest
unerwiony przez nerw udowy. Mięsień czworogłowy uda składa się z czterech
głów, które noszą nazwy:
mięsień prosty, obszerny boczny, przyśrodkowy i pośrodkowy. Mięsień prosty uda
przyczepia się do przedniego dolnego kolca biodrowego i ponad kolanem łączy się
z pozostałymi głowami. Mięsień obszerny boczny przyrasta do trzonu kości udowej
po stronie przednio_bocznej dochodząc do linii międzykrętarzowej a ku tyłowi do
kresy chropawej. Mięsień obszerny przyśrodkowy przyrasta do trzonu kości
udowej od strony przyśrodkowej dochodząc ku tyłowi również do kresy chropawej.
Mięsień obszerny pośredni leży przykryty przez mięsień prosty, przyrasta do
przedniej powierzchni kości udowej. Wszystkie głowy mięśnia czworogłowego
łączą się powyżej stawu kolanowego, tworzą wspólne ścięgno, które przyrasta do
przedniej powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości piszczeli. Jest to
więzadło rzepki. Boczne części więzadła schodzą na zewnątrz rzepki na kłykcie
piszczeli jako troczki rzepki - przyśrodkowy i boczny. Czynność tego mięśnia jako
całości polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Mięsień prosty uda jest
mięśniem dwustawowym, nie tylko prostuje staw kolanowy, ale zgina i odwodzi
udo w stawie biodrowym. Mięsień czworogłowy jest unerwiony przez nerw udowy
ze splotu lędźwiowego. Mięsień czworogłowy uda jest wyczuwalny i widoczny w
swej czynności prostowania stawu kolanowego, przy czym można wyróżnić w nim
mięsień prosty i głowę boczną i przyśrodkową. Część włókien mięsnych leżących
w przedłużeniu mięśnia obszernego pośredniego tuż powyżej stawu kolanowego
tworzy samodzielny mięsień zwany mięśniem stawowym kolana. Przyczepia się on
do kaletki maziowej nadrzepkowej i torebki stawowej i napina torebkę stawową.
Jest unerwiony tak jak mięsień czworogłowy uda.

Grupa tylna

Do grupy tylnej należą następujące mięśnie:

półścięgnisty, półbłoniasty i dwugłowy uda. Wszystkie są unerwione przez nerw
kulszowy. Mięsień półścięgnisty przyczepia się razem z pozostałymi do guza
kulszowego, biegnie po stronie przyśrodkowej tylnej powierzchni uda. W połowie
długości uda przechodzi ścięgno, które dochodzi do kości piszczelowej i
przyczepia się poniżej i przyśrodkowo od jej guzowatości, obok przyczepu mięśnia
najdłuższego uda. Mięsień półścięgnisty prostuje udo w stawie biodrowym,
ponadto zgina goleń w stawie kolanowym. Mięsień półbłoniasty - zaczyna się
szerokim płaskim ścięgnem od guza kulszowego, leży pod mięśniem
półścięgnistym, dochodzi podobnie jak on do kości piszczelowej i tu ścięgno jego
dzieli się na trzy części, które dochodzą do kłykcia piszczeli, do powięzi mięśnia
podkolanowego i do torebki stawu kolanowego i jako więzadło podkolanowe
skośne. Mięsień ten podobnie jak poprzedni prostuje staw biodrowy, zgina i
nawraca goleń w stawie kolanowym. Mięsień dwugłowy uda ma głowę długą i
krótką. Głowa długa przyrasta do wspólnego przyczepu, do guza kulszowego i
biegnie po stronie bocznej tylnej powierzchni uda, przyłącza się do niej głowa
krótka nadchodząca od kresy chropawej tej w środkowym odcinku kości uda i
razem tworzą ścięgno, które dochodzi do główki strzałki. Głowa długa jest
mięśniem dwustawowym, prostuje udo w stawie biodrowym, obie głowy zginają i
odwracają goleń w stawie kolanowym. Przyczep górny tej grupy mięśni jest
schowany pod mięśniami miednicy, natomiast wyczuwalne są przyczepy dolne i
dolne odcinki mięśni. Mięśnie grupy tylnej tworzą ograniczenie dołu
podkolanowego, o kształcie trójkątnym. Szczyt trójkąta jest zwrócony ku górze,
brzeg boczny tworzy mięsień dwugłowy, zaś brzeg przyśrodkowy mięsień
półbłoniasty i leżący na nim mięsień półścięgnisty. Przy zgiętym kolanie można
wyczuć ścięgno mięśnia dwugłowego po stronie bocznej i ścięgna pozostałych
mięśni po stronie przyśrodkowej. Przy wyprostowanym kolanie zarysy mięśni
zacierają się.

Grupa przyśrodkowa

Do grupy przyśrodkowej należą mięśnie przywodziciele, ułożone w dwie warstwy i

mające wspólne przyczepy do kości łonowej. Są to:
mięsień grzebieniowy, smukły, przywodziciel długi, krótki, wielki i zasłaniacz
zewnętrzny. Wszystkie są unerwione przez nerw zasłonowy ze splotu
lędźwiowego. Mięsień grzebieniowy przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej
i dochodzi do kości udowej poniżej krętarza mniejszego. Zgina udo w stawie
biodrowym, przywodzi i obraca na zewnątrz. Mięsień smukły - przyczepia się do
dolnej gałązki kości łonowej, biegnie przez całe udo dochodzi do kości
piszczelowej poniżej i przyśrodkowo od jej guzowatości. Razem ze ścięgnami
mięśnia najdłuższego uda i półścięgnistego tworzy tzw. gęsią stopkę. Jest to jedyny
z tej grupy mięsień dwustawowy. Zgina w stawie biodrowym i zgina w stawie
kolanowym, ponadto przywodzi i nawraca udo i goleń. Przywodziciel długi
przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej, dochodzi na stronę tylną uda do linii
chropawej, w środkowym odcinku. Przywodzi i odwraca na zewnątrz udo.
Przywodziciel krótki leży pod mięśniem grzebieniowym i przywodzicielem
długim, przyczepia się do dolnej gałęzi kości łonowej, dochodzi tak jak poprzedni
do środkowego odcinka linii chropawej powyżej przyczepu przywodziciela
długiego. Przywodzi i odwraca udo. Przywodziciel wielki leży najgłębiej i jest
równocześnie największym mięśniem tej grupy. Przyczepia się do dolnej gałęzi
kości łonowej i kości kulszowej aż do guza kulszowego. Od tyłu sąsiaduje ze
zginaczami uda, od przodu z prostownikami. Przyczep końcowy jest długi
dochodzi do środkowej części kresy chropawej i sięga ku dołowi aż do nadkłykcia
przyśrodkowego kości udowej. Przywodzi i odwraca udo. Mięsień zasłaniacz
zewnętrzny przyrasta do zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej, biegnie ku
tyłowi i przyczepia się do dołu krętarzowego. Jest to najsłabiej działający
przywodziciel. Przywodzi i odwraca udo. Mięśnie przywodziciele tworzą zwartą
grupę leżącą między prostownikami i zginaczami. Nie można w niej wyróżnić
poszczególnych mięśni. Przy silnym odwiedzeniu uda zaznacza się mięsień smukły
jako najbardziej powierzchowny.

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni, czyli podudzia dzielimy na trzy grupy:

przednią, boczną i tylną. Każda z tych grup ma oddzielną czynność i osobne
unerwienie przez gałęzie nerwu kulszowego. Grupa przednia leży między obu
kośćmi podudzia i wykonuje prostowanie grzbietowe stopy i palców oraz
odwracanie stopy. Grupa boczna pokrywa strzałkę, nawraca stopę i współdziała
przy zginaniu podeszwowym stopy. Grupa tylna składa się z dwóch warstw, tworzy
to, co nazywamy łydką. Powoduje zginanie podeszwowe stopy i palców oraz
odwracanie stopy. Ponieważ brzuśce mięsne leżą w części bliższej czyli górnej
goleni,podudzie jest u góry grubsze, ku dołowi zwęża się. Do grupy przedniej
należą trzy mięśnie unerwione przez nerw strzałkowy głęboki, odgałęzienie nerwu
strzałkowego wspólnego. Są to następujące mięśnie:
piszczelowy przedni, prostownik długi palców i prostownik długi palucha. Mięsień
piszczelowy przedni - przyczepia się do kłykcia bocznego piszczeli, do błony
międzykostnej i powięzi goleni, biegnie wzdłuż kości piszczelowej, a ścięgno jego
dochodzi do pierwszej kości klinowatej i pierwszej kości śródstopia. Przy przejściu
na grzbiet stopy dostaje się podtroczek górny i dolny prostowników. Zgina stopę ku
stronie grzbietowej i odwraca ją. Mięsień prostownik długi palców leży bocznie od
mięśnia piszczelowego przedniego. Przyczepia się do obu kości goleni i do błony
międzykostnej, częściowo też do przegrody międzymięśniowej, przebiega pod
troczkiem górnym i dolnym prostowników, przechodzi na grzbiet stopy, dzieli się
na cztery ścięgna, które przechodzą na grzbiet palców od drugiego do piątego.
Prostuje palce, współdziała w prostowaniu stopy i w zginaniu grzbietowym.
Mięsień długi prostownik palucha przyczepia się do strzałki i błony międzykostnej,
leży między obu poprzednimi mięśniami. Ścięgno jego przechodzi pod troczkami
na grzbiet stopy i na grzbiet palca pierwszego. Prostuje paluch i zgina stopę
grzbietowo, przy ustalonej stopie obydwa prostowniki zginają goleń, czyli
pochylają ją ku przodowi. Omówione mięśnie wyczuwa się jako pewną całość,
dobocznie od kości piszczelowej. Wzdłuż przedniego brzegu tej kości leży mięsień
piszczelowy przedni, dobocznie prostownik palców, w połowie goleni wysuwa się
spomiędzy nich prostownik palucha. Na grzbiecie stopy wyczuwa się łatwo ścięgna
prostowników.

Grupa boczna

Do grupy bocznej należą dwa mięśnie unerwione przez gałąź powierzchowną z

nerwu strzałkowego. Są to:
mięsień strzałkowy długi i krótki. Mięsień strzałkowy długi przyczepia się do
głowy strzałki, trzonu strzałki i kłykcia bocznego piszczeli, pokrywa strzałkę i
mięsień strzałkowy krótki. Ścięgno przechodzi poza kostkę boczną pod troczkiem
górnym i następnie dolnym mięśni strzałkowych, dalej wzdłuż bocznego brzegu
stopy, przechodzi na stronę podeszwową i dochodzi do pierwszej kości klinowatej i
pierwszej kości śródstopia. Zgina stopę podeszwowo, a głównie nawraca obniżając
przyśrodkowy brzeg stopy oraz odwodzi stopę. Mięsień strzałkowy krótki
przyczepia się do trzonu strzałki, jest przykryty przez strzałkowy długi. Ścięgno
biegnie razem ze ścięgnem strzałkowego długiego, poza kostką boczną pod
troczkami dochodzi do bocznego brzegu stopy i przyczepia się do guzowatości
piątej kości śródstopia. Wykonuje te same czynności co mięsień strzałkowy długi, a
przy nawracaniu stopy podnosi brzeg boczny stopy. Mięśnie strzałkowe nie
wyróżniają się na goleni.

Grupa tylna

Grupa tylna składa się z dwóch warstw:

powierzchownej i głębokiej. Warstwa głęboka jest odpowiednikiem
antagonistycznym grupy przedniej mięśni goleni. Obie warstwy są unerwione przez
nerw piszczelowy, jedną z dwóch głównych gałęzi nerwu kulszowego. Do grupy
powierzchownej należą:
mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Do warstwy głębokiej
należą:
mięsień podkolanowy, piszczelowy tylny, zginacz długi palców i zginacz długi
palucha.

Warstwa powierzchowna

Mięsień brzuchaty łydki - leży najbardziej powierzchownie . Zgodnie z nazwą

składa się z dwóch brzuśćców, czyli dwóch głów - bocznej i przyśrodkowej. Głowy
przyczepiają się powyżej obu kłykci kości udowej, około połowy goleni
przechodzą w płaskie zwężające się ku dołowi ścięgno, które dochodzi do guza
piętowego. Głowy mięśnia brzuchatego ograniczają od dołu dół podkolanowy,
uzupełniając ograniczenie utworzone przez mięśnie zginacze uda. Ścięgno mięśnia
brzuchatego nosi nazwę ścięgna piętowego lub ścięgna Achillesa. Jest ono wspólne
dla całej warstwy powierzchownej. Mięsień brzuchaty jest mięśniem
dwustawowym:
w stawie kolanowym zgina goleń, zaś w stawie skokowo_goleniowym zgina
podeszwowo stopę, ponadto przywodzi ją i odwraca. Mięsień płaszczkowaty leży
pod brzuchatym, częściowo wysuwa się spod niego. Przyczepia się do obu kości
goleni, linia jego przyczepu biegnie skośnie od główki strzałki ku dołowi do kości
piszczelowej, dochodzi do wspólnego ścięgna piętowego, współdziała z mięśniem
brzuchatym łydki. Mięsień podeszwowy najmniejszy, czasami wręcz szczątkowy,
leży pomiędzy obu wymienionymi mięśniami. Przyczepia się u góry powyżej
kłykcia bocznego kości udowej i po krótkim przebiegu przechodzi w długie cienkie
ścięgno, które dochodzi do ścięgna piętowego. Czynność jego jest bardzo słaba,
współpracuje z poprzednimi mięśniami. Z mięśni tej grupy wyczuwa się leżący
powierzchownie mięsień brzuchaty, najlepiej w pozycji stania na palcach.
Pozostałe mięśnie są niewyczuwalne.

Warstwa głęboka

Mięsień podkolanowy leży na tylnej powierzchni stawu kolanowego pod mięśniem

brzuchatym. Przyczepia się do kłykcia bocznego kości udowej, schodzi skośnie ku
dołowi do kości piszczelowej powyżej przyczepu mięśnia płaszczkowatego. Zgina
staw kolanowy i napina torebkę stawową. Mięsień piszczelowy tylny przyczepia
się do obu kości goleni i błony międzykostnej, leży między piszczelą i strzałką,
ścięgno jego biegnie poza kostką przyśrodkową, przykryte przez troczek zginaczy,
przechodzi na stronę podeszwową stopy do guzowatości kości łódkowatej i
pierwszej kości klinowatej. Mięsień ten przywodzi odwraca i zgina stopę
podeszwowo. Mięsień zginacz długi palców przyrasta do tylnej powierzchni kości
piszczelowej, ścięgno jego biegnie poza kostką przyśrodkową pod troczkiem
zginaczy, leżąc między piszczelem i tylnym i długim zginaczem palucha,
przechodzi na stronę podeszwową stopy. Na stopie dzieli się na cztery ścięgna,
które dochodzą do podstaw, dalszych paliczków palców od drugiego do piątego,
przebijając ścięgna krótkiego zginacza palców. Mięsień ten zgina palce, przywodzi
i zgina podeszwowo stopę, ponadto odwraca ją. Mięsień zginacz długi palucha
przyczepia się do strzałki i błony międzykostnej, ścięgno biegnie podobnie jak
mięśnia poprzedniego poza kostką przyśrodkową pod troczkiem na stronę
podeszwową stopy, dochodzi do podstawy dalszego paliczka palca. Zgina paluch.

Mięśnie stopy
Na stopie znajdują się mięśnie na obu jej powierzchniach grzbietowej i
podeszwowej. Są więc mięśnie grzbietu i podeszwy stopy. Do mięśni grzbietu
należy krótki prostownik palców i krótki prostownik palucha. Mięśnie stopy
dzielimy podobnie jak mięśnie ręki na mięśnie związane z palcem pierwszym i
piątym oraz mięśnie środkowe. Mięśnie palców nie tworzą zgrubień tak wyraźnych
jak na dłoni i stąd nie używa się określeń kłąb ale wyniosłość. Jest więc wyniosłość
przyśrodkowa, boczna i pośrednia. Do wyniosłości przyśrodkowej należą
następujące mięśnie palucha:
odwodziciel palucha, krótki zginacz palucha i przywodziciel palucha. Do
wyniosłości bocznej należą mięśnie palca piątego. Są to krótki zginacz palca
małego, odwodziciel palca małego. Do grupy pośredniej należą następujące
mięśnie:
zginacz krótki palców, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i
międzykostne.

Mięśnie grzbietu stopy

Mięśnie prostownik krótki palców i palucha - zaczynają się wspólnym przyczepem

na trzonie kości piętowej przed zatoką stępu. Od wspólnego brzuśca oddzielają się
cztery ścięgna, z których trzy przechodzą na grzbiet palców drugiego trzeciego i
czwartego osobne ścięgno dochodzi do palca pierwszego. Obydwa mięśnie są
unerwione przez nerw strzałkowy głęboki. Czynność ich polega na prostowaniu
palców i zginaniu ich grzbietowo. Mięśnie te można wyczuć na grzbiecie do
przodu od kostki bocznej przy zgięciu grzbietowym palców.

Mięśnie podeszwy

Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej związane są z paluchem. Odwodziciel palucha

przyczepia się do guza kości piętowej, biegnie wzdłuż przyśrodkowego brzegu
stopy, dochodzi do podstawy paliczka bliższego. Krótki zginacz palucha odchodzi
od kości klinowatych, dochodzi do paliczka bliższego. Mięsień przywodziciel
palucha leży najgłębiej jego głowa skośna przyczepia się do kości sześciennej, a
głowa poprzeczna do kości śródstopia od drugiej do czwartej. Obie głowy
dochodzą do paliczka bliższego. Czynność mięśni jest odpowiednia do nazwy.
Unerwienie jest niejednakowe. Odwodziciel jest unerwiony przez nerw
podeszwowy przyśrodkowy. Krótki zginacz przez nerw podeszwowy,
przyśrodkowy i boczny. Zaś przywodziciel przez nerw podeszwowy boczny.
Mięśnie wyniosłości bocznej związane są z palcem małym. Mięsień krótki zginacz
palca małego przyczepia się do piątej kości śródstopia i dochodzi do pierwszego
paliczka. Odwodziciel palca małego przyczepia się do guza piętowego, dochodzi
do guzowatości piątej kości śródstopia i bliższego paliczka palca małego. Czynność
odpowiednia do nazwy. Unerwione są przez nerw podeszwowy boczny. Mięśnie
obu opisanych wyniosłości oprócz działania na palce oddziaływają na całą stopę
przez to, że podtrzymują jej sklepienie.

Mięśnie wyniosłości pośredniej

Mięśnie te leżą pomiędzy mięśniami palucha i palca małego. Mięsień krótki

zginacz palców leży najbardziej powierzchownie na stopie. Przyczepia się do guza
piętowego, następnie dzieli się na cztery ścięgna, które tworzą rozstępy
przepuszczające ścięgna długiego zginacza palców i które kończą się na
podstawach środkowych paliczków palców od drugiego do piątego. Czynność
mięśnia polega na współdziałaniu przy zginaniu palców, ponadto podtrzymuje
sklepienie stopy. Jest unerwiony przez nerw podeszwowy przyśrodkowy. Mięsień
czworoboczny podeszwy odchodzi od guza piętowego i dochodzi do ścięgna
mięśnia długiego zginacza palców w miejscu jego podziału na cztery ścięgna.
Współdziała przy zginaniu palców. Jest unerwiony przez nerw podeszwowy
boczny. Mięśnie glistowate w liczbie czterech odchodzą od ścięgien mięśnia
długiego zginacza palców i dochodzą do bliższych paliczków, przyczyniają się do
zginania palców. Mięśnie międzykostne są podeszwowe i grzbietowe, w sumie jest
7 mięśni, wypełniają przestrzenie między kośćmi śródstopia. Czynność ich jest
słaba, polega na rozstawianiu palców stopy. Mięśnie glistowate są unerwione przez
nerw podeszwowy przyśrodkowy i boczny, mięśnie międzykostne zarówno
podeszwowe jak i grzbietowe przez nerw podeszwowy boczny.

Powięzie kończyny dolnej

Na kończynie dolnej wyróżnia się powięź miednicy, uda, goleni i stopy. W

miednicy znajduje się powięź biodrowa, która pokrywa mięsień
biodrowo_lędźwiowy i przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią
powierzchnię uda. Między więzadłem pachwinowym a kością biodrową i łonową
tworzy się przestrzeń, która umożliwia przejście przez udo mięśnia
biodrowo_lędźwiowego i nerwu udowego oraz tętnicy i żyły udowej. Przestrzeń ta
jest podzielona na dwie części zwane rozstępem mięśniowym dla wymienionego
mięśnia i nerwu udowego i rozstępem naczyniowym, przez który przechodzą
naczynia udowe. Obydwa rozstępy prowadzą do dołu biodrowo_grzebieniowego na
przedniej powierzchni uda. Powięź uda nazywamy powięzią szeroką. Obejmuje
ona całe udo, dochodzi u góry i przodu do więzadła pachwinowego, z tyłu
dochodzi do powięzi pośladkowej, która pokrywa mięśnie pośladkowe. Powięź
szeroka dzieli się z przodu na wielki, zginacze uda, częściowo pośladkowy średni i
mały i głębokie mięśnie miednicy. Ruch przywodzenia uda wykonuje cała grupa
przywodzicieli, współdziałają zginacze uda i głębokie mięśnie miednicy.
Odwodzenie uda wykonują mięśnie, mięsień pośladkowy średni i mały.
Odwracanie uda wykonują głębokie mięśnie miednicy, przywodziciele częściowo
mięśnie pośladkowe. Nawracanie uda wykonują mięśnie pośladkowe średni i mały
i mięśnie zginacze uda. Staw kolanowy - zginanie wykonują zginacze uda tj.
dwugłowy uda, półbłoniasty, półścięgnisty, dalej krawiecki, smukły, brzuchaty
łydki, podeszwowy i podkolanowy. Prostowanie - mięsień czworogłowy uda,
pomaga napinacz powięzi szerokiej. Nawracanie goleni - przy zgiętym kolanie
wykonują mięsień krawiecki, smukły i półbłoniasty. Odwracanie również przy
zgiętym kolanie - mięsień dwugłowy uda. Staw skokowo_goleniowy prostowanie i
zginanie grzbietowe stopy wykonują mięsień piszczelowy przedni, prostownik
długi palców i palucha. Zginanie podeszwowe stopy wykonują - warstwa
powierzchowna mięśni łydki tj. brzuchaty, płaszczkowaty i podeszwowy, grupa
głęboka tj. piszczelowy tylny zginacz długi palców i palucha, ponadto obydwa
mięśnie strzałkowe. Nawracanie stopy wykonują:
mięsień strzałkowy długi, krótki, prostownik długi palców i palucha. Odwracanie
stopy wykonują - mięsień piszczelowy przedni, piszczelowy tylny, brzuchaty łydki,
płaszczkowaty i zginacz długi palców i palucha. Stawy stopy - przywodzenie stopy
wykonują te same mięśnie, które odwracają stopę, zaś odwodzenie stopy wykonują
te same mięśnie, które ją nawracają. W pozostałych stawach stopy odbywają się
ruchy palców. Zginanie podeszwowe palców wykonują - zginacz długi palców,
zginacz krótki palców, mięsień czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate,
współdziałają mięśnie międzykostne. Prostowanie palców, czyli zginanie
grzbietowe wykonują - prostownik długi palców, prostownik krótki palców. Ruchy
palucha wykonują mięśnie związane przyczepami z nim i noszące odpowiednie
nazwy - zginacz krótki, przywodziciel i odwodziciel. Ruchy palca piątego
wykonują jego mięśnie - krótki zginacz, odwodziciel.

Ośrodkowy układ nerwowy - uwagi ogólne

Ośrodkowy układ nerwowy składa się z rdzenia kręgowego i mózgu. Obie te części
są ze sobą połączone. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym, u osoby dorosłej
sięga do poziomu tarczy między pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym. Mózg
wypełnia jamę czaszki. Podstawową jednostką składową ośrodkowego układu
nerwowego jest komórka nerwowa czyli neuron. Zgrupowanie komórek
nerwowych tworzy istotę szarą, zaś zgrupowanie wypustek nerwowych istotę białą.
Istota szara pokrywająca powierzchnię półkul mózgowych, nosi nazwę kory lub
płaszcza. Istota szara leżąca w głębi istoty białej ośrodkowego układu nerwowego
tworzy jądra. Jądra możemy podzielić na dwie grupy w zależności od tego dokąd
podążają wypustki ich komórek. Jeśli opuszczają one mózg czy rdzeń stają się
składnikami nerwów odpowiednio mózgowych lub rdzeniowych, zaś jądra noszą
nazwę jąder nerwów np. jądro nerwu podjęzykowego. Jeśli wypustki komórek
pozostają w obrębie ośrodkowego układu nerwowego tworzą one zespoły biegnące
w określonych kierunkach, które nazywamy drogami lub szlakami mózgowymi.
Zgrupowania takich komórek tworzą jądra własne mózgowia o różnych nazwach.
Zgrupowania komórek nerwowych leżące poza ośrodkowym układem nerwowym
tworzą zwoje. Są zwoje związane z nerwami rdzeniowymi, z nerwami mózgowymi
a ponadto należące do układu autonomicznego:
sympatycznego i parasympatycznego. Podstawową jednostką czynnościową
ośrodkowego układu nerwowego jest łuk odruchowy. Łuki odruchowe mogą
przebiegać na różnych poziomach, na poziomie rdzenia kręgowego, pnia mózgu,
obydwa bez udziału naszej świadomości i przez korę mózgową z udziałem naszej
świadomości. Drogi dośrodkowe łuków prowadzą bodźce czuciowe i są zwykle
kilkuneuronowe, drogi odśrodkowe prowadzą bodźce, bodźce ruchowe i są
zazwyczaj dwuneuronowe. Drogi biegnące w ośrodkowym układzie nerwowym
dzielimy zależnie od ich czynności i przebiegu na drogi kojarzeniowe czyli
asocjacyjne, drogi spoidłowe czyli komisuralne czyli drogi rzutowe czyli
projekcyjne. Drogi kojarzeniowe łączą odcinki półkul mózgu i odcinki rdzenia
kręgowego leżące po tej samej stronie w różnych odległościach, całkiem blisko lub
dalej. Zależnie od tego są drogi krótkie i długie. Drogi spoidłowe łączą
odpowiednie odcinki rdzenia i półkul stron przeciwnych a więc łączą stronę prawą
z lewą. Drogi rzutowe łączą odcinki kory mózgowej z jądrami leżącymi głębiej w
półkulach, z jądrami w pniu mózgu i z ośrodkami szarymi rdzenia kręgowego.
Zależnie od kierunku przebiegu dzieli się je na drogi wstępujące i zstępujące. Drogi
wstępujące są to drogi czuciowe, zaś drogi zstępujące stanowią drogi ruchowe.
Zależnie od ich zasięgu mogą być drogi krótkie i długie. Drogi czuciowe prowadzą
trzy rodzaje czucia:
powierzchowne, głębokie i wewnętrzne. Czucie powierzchowne dociera do nas od
zewnątrz, jest to czucie dotyku, ucisku, bólu i temperatury. Czucie głębokie
pochodzi z części ciała związanym z narządem ruchu, a więc z torebek stawowych,
ścięgien, mięśni, więzadeł i okostnej. Czucie wewnętrzne pochodzi z narządów
wewnętrznych. Drogi ruchowe prowadzą bodźce dla ruchów świadomych,
wykonywanych z pełnym udziałem naszej woli i dla ruchów mimowolnych,
zautomatyzowanych, odbywających się bez udziału świadomości, ale które mogą
być ruchami również świadomymi, np. oddychanie. Bodźce są doprowadzane do
kory mózgowej zawsze do tego samego określonego miejsca, które nosi nazwę
ośrodka korowego. Podobnie zawsze z tego samego miejsca, czyli ośrodka
korowego wychodzą bodźce ruchowe. Ośrodkowy układ nerwowy jest otoczony
oponami odpowiednio mózgowymi i rdzeniowymi. Do powierzchni rdzenia
kręgowego przylega bezpośrednio opona miękka naczyniowa, która doprowadza do
rdzenia naczynia krwionośne tętnicze, a wyprowadza naczynia żylne. Na zewnątrz
przebiega delikatna bardzo opona pajęcza. Między tymi oponami znajduje się
przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym. Płyn
ten przyciska oponę pajęczą do następnej opony tj. opony twardej, dlatego między
oponą pajęczą i twardą, jest jedynie linijna przestrzeń podtwardówkowa. Opona
twarda składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i zewnętrznej. Blaszka wewnętrzna
otacza rdzeń kręgowy w postaci długiego worka, który kończy się na poziomie
trzeciego kręgu krzyżowego. Blaszka zewnętrzna wyściela kanał kręgowy jako
jego okostna. Między obiema blaszkami znajduje się przestrzeń nadtwardówkowa
wypełniona splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi, tkanką łączną i
tłuszczową. Do powierzchni zewnętrznej mózgu przylega bezpośrednio podobnie
jak do rdzenia opona miękka naczyniowa, w której biegną naczynia tętnicze i żylne
mózgu. Ponad oponą naczyniową przebiega opona pajęcza. Między nimi znajduje
się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym.
Opona twarda w jamie czaszki składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i
zewnętrznej. Blaszki te są ze sobą prawie na całej przestrzeni zrośnięte, jedynie w
niektórych miejscach znajduje się między obiema blaszkami krew żylna i takie
przestrzenie noszą nazwę zatok żylnych opony twardej. Zatoki takie leżą zarówno
na podstawie jak i na sklepieniu czaszki i znaczą dość wyraźnie rowki na
wewnętrznej powierzchni kości czaszki. Oprócz zatok żylnych tworzą obie blaszki
opony twardej oddzielnie wyściółkę i osłonę siodła tureckiego, otaczając w ten
sposób przysadkę mózgową oraz w podobny sposób osłonę zwoju
półksiężycowatego piątego nerwu czaszkowego. Blaszka wewnętrzna opony
twardej wytwarza specjalne fałdy, które wciskają się między części mózgu. Są to:
sierp mózgu, który oddziela od siebie obie półkule mózgu biegnąc w płaszczyźnie
strzałkowej, sierp móżdżku oddzielający w podobny sposób półkule móżdżku oraz
namiot móżdżku położony w płaszczyźnie poziomej między płatem potylicznym
mózgu i móżdżkiem. Blaszka zewnętrzna opony twardej stanowi okostną kości
czaszki i jest z nimi zrośnięta. Między oponą pajęczą i twardą jest linijna przestrzeń
podtwardówkowa.

Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy ma postać wydłużonego walca, który zaczyna się przy brzegu
otworu potylicznego wielkiego, a kończy się u osoby dorosłej na poziomie tarczy
między pierwszym a drugim kręgiem lędźwiowym. Rdzeń dzielimy na części takie
jak kręgosłup - a więc na część szyjną, piersiową, lędźwiową, krzyżową i ogonową
czyli guziczną. Z rdzenia kręgowego wychodzą parami nerwy rdzeniowe. Są to
nerwy szyjne w liczbie osiem nerwy piersiowe - w liczbie dwanaście, dalej pięć
nerwów lędźwiowych, pięć nerwów krzyżowych i jeden lub dwa nerwy guziczne.
Dzięki zmiennej liczbie nerwów guzicznych ogólna liczba nerwów jest zmienna i
wynosi 31 lub 32 pary. Odcinek rdzenia, z którego wychodzi jedna para nerwów
nosi nazwę segmentu lub neuromeru. Rdzeń posiada dwa wyraźne zgrubienia:
jedno zgrubienie szyjne położone w tylnej części szyjnej rdzenia na poziomie
dolnych kręgów szyjnych, a drugie to zgrubienie lędźwiowe położone na poziomie
dolnych kręgów piersiowych. Zgrubienia te związane są z większą liczbą komórek
i włókien nerwowych przeznaczonych dla kończyn górnych i dolnych. Nerwy
rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe. Ponieważ
rdzeń kręgowy jest krótszy niż kręgosłup i kończy się na poziomie drugiego kręgu
lędźwiowego, jedynie w części szyjnej rdzenia korzenie nerwów biegną poziomo
do odpowiednich otworów międzykręgowych. Począwszy od górnego odcinka
piersiowego korzenie biegną coraz bardziej skośnie ku dołowi i stają się coraz
dłuższe, tak że ostatnie korzenie dochodzą do długości ponad 20 centymetrów.
Wiązka korzeni nerwów rdzeniowych leżących w dolnej części kanału kręgowego
poniżej rdzenia kręgowego, w worku oponowym nosi nazwę ogona końskiego. Na
powierzchni zewnętrznej rdzenia widoczne są dwie bruzdy środkowe. Jedna na
przedniej, druga na tylnej stronie rdzenia, ponadto są bruzdy boczne, przednia, z
której wychodzą korzenie przednie nerwów rdzeniowych i tylna, do której wchodzą
korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Przez środek rdzenia przechodzi kanał
środkowy zawierający płyn mózgowo_rdzeniowy. Wokół tego kanału
nagromadzona jest istota szara w postaci trzech symetrycznych słupów,
przedniego, tylnego i bocznego. Słupy przednie i tylne ciągną się przez całą
długość rdzenia, słupy boczne są jedynie w części piersiowej. Na przekroju
poprzecznym rdzenia słupy tworzą rowki odpowiednio przednie tylne i boczne. W
otoczeniu istoty szarej znajduje się istota biała tworząca sznury przednie, boczne i
tylne. Sznur przedni łączy sIę ze sznurem bocznym w sznur przednio_boczny,
ponieważ granica między nimi utworzona przez korzenie przednie nerwów
rdzeniowych nie jest granicą litą. Słupy przednie rdzenia zawierają komórki
ruchowe, słupy tylne komórki czuciowe, zaś słupy boczne komórki układu
sympatycznego i parasympatycznego czyli układu autonomicznego. Wypustki
komórek słupów przednich tworzą korzenie przednie, ruchowe nerwów
rdzeniowych. Wzdłuż rdzenia kręgowego po jego stronach bocznych znajdują się
zwoje rdzeniowe czyli międzykręgowe, położone w otworach międzykręgowych.
Komórki tych zwojów posiadają wypustki skierowane na obwód i ku środkowi.
Wypustki obwodowe łączą się z korzeniami przednimi w nerwy rdzeniowe, zaś
wypustki dośrodkowe wchodzą do rdzenia kręgowego jako korzenie tylne nerwów
rdzeniowych. Są to korzenie czuciowe. Przez połączenie korzenia przedniego z
tylnym powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy i dzieli
się na cztery gałęzie. Wypustki komórek słupów bocznych przyłączają się do
korzeni przednich, następnie oddzielają się od nich i dochodzą do zwojów układu
sympatycznego. Istota biała rdzenia kręgowego zawiera drogi wszystkich
rodzajów:
kojarzeniowe łączące odcinki rdzenia po tej samej stronie, spoidłowe łączące
odcinki stron przeciwległych i drogi rzutowe łączące rdzeń kręgowy z jądrami pnia
i ośrodkami kory mózgowej. Drogi rzutowe są to drogi wstępujące czyli czuciowe,
biegnące od rdzenia do mózgowia i zstępujące czyli ruchowe prowadzące do
rdzenia bodźce dla ruchów świadomych i ruchów mimowolnych.

Mózg

Mózg składa się z trzech części nieparzystego pnia i dwóch półkul prawej i lewej.
Pień spoczywa na części środkowej czaszki, sięga od brzegu otworu potylicznego
wielkiego do siodła tureckiego. Półkule wypełniają doły czaszki. Mózg jest
oddzielony od kości czaszki przez opony mózgowe i płyn mózgowo_rdzeniowy
wypełniający przestrzeń podpajęczynówkową. Pień mózgu składa się z
następujących części, idąc od tyłu ku przodowi:
z tyłomózgowia, śródmózgowia i międzymózgowia. Tyłomózgowie składa się z
rdzenia przedłużonego, mostu i móżdżku, śródmózgowie zawiera konary mózgu i
blaszkę czworaczą, międzymózgowie składa się z wzgórza i złączonych ze
wzgórzem podwzgórza, zawzgórza i nawzgórza. Z międzymózgowia wyrastają
półkule mózgu zwane również kresomózgowiem. Rdzeń przedłużony nazywany
inaczej opuszką rdzenia jest zewnętrznie podobny do rdzenia kręgowego i posiada
bruzdę przednią, tylną i bruzdę przednie boczne i tylne boczne. W bruździe
przedniej bocznej wychodzą korzenie nerwu podjęzykowego czyli 12 nerwu
czaszkowego, w bruździe tylnej bocznej korzenie nerwów dodatkowych, czyli
11Ń, błędnego, czyli 10 i językowo_gardłowego, czyli 9. Kanał środkowy rdzenia
kręgowego przesuwa się ku górze i otwiera się w płaską przestrzeń zwaną dnem
komory czwartej mózgu. W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego
widoczne są różnice w porównaniu z rdzeniem kręgowym. Istota szara jest
podzielona na szereg jąder, które dzielimy na jądra nerwów czaszkowych i jądra
własne rdzenia. Do jąder nerwów należą jądra ruchowe nerwu 12 i 11Ń, jądra
ruchowe i parasympatyczne nerwów 10 i 9, jedno z jąder czuciowych nerwu 5 i na
przejściu w most jądra nerwu 8. Jądra własne rdzenia są to jądra pęczków sznura
tylnego i inne. Istota biała zawiera szereg dróg, które jako drogi ruchowe
przechodzą przez rdzeń przedłużony biegnąc od mózgu do rdzenia kręgowego,
odwrotnie biegną drogi czuciowe. Most leży do przodu od rdzenia przedłużonego
ułożony poprzecznie jako biała szeroka taśma. Ku bokom przechodzi bezpośrednio
w móżdżek. Istota szara mostu zawiera jądra dalszych nerwów czaszkowych tj. 8Ń,
jądro ruchowe nerwu 7 i 6 oraz jądro ruchowe i częściowe nerwu 5. Jądra własne
mostu stanowią pośrednią stację dla dróg łączących korę mózgu z móżdżkiem.
Przez istotę białą przechodzą podobnie jak przez rdzeń drogi do_i odmózgowe.
Móżdżek leży nad mostem i rdzeniem przedłużonym. Składa się podobnie jak
mózg z trzech części:
nieparzystej środkowej zwanej robakiem i z dwóch półkul, które jak półkule mózgu
są pokryte istotą szarą czyli korą. Pod korą znajduje się istota biała, a w niej są
jądra móżdżku położone głównie w robaku. Móżdżek łączy się odnogami dolnymi
z rdzeniem przedłużonym, odnogami środkowymi z mostem i odnogami górnymi z
śródmózgowiem. W odnogach tych biegną drogi do_i odmóżdżkowe. W
tyłomózgowiu między rdzeniem przedłużonym, mostem i móżdżkiem zawarta jest
komora czwarta móżdżku. Posiada ona dno spoczywające na rdzeniu
przedłużonym i moście oraz sklepienie utworzone częściowo przez móżdżek,
częściowo przez oponę miękką oraz z naczyniami. Pod dnem komory czwartej,
zgrupowane są jądra nerwów czaszkowych tyłomózgowia, a więc jądra nerwów od
12 do 5. Sklepienie komory czwartej przyrasta do brzegów dna. Jedynie w trzech
miejscach tj. w dolnym środkowym szczycie trójkąta dna i w dwóch szczytach
bocznych znajdują się niewielkie otwory, umożliwiające wydostawanie się płynu
mózgowo_rdzeniowego z komory do przestrzeni podpajęczynówkowej i do kanału
środkowego rdzenia kręgowego. Zarośnięcie tych otworów przez zgrubiałą oponę
miękką powoduje zatrzymanie płynu w układzie komór mózgu i prowadzi do
wodogłowia wewnętrznego. Śródmózgowie jest to najmniejsza część pnia mózgu.
Od strony dolnej posiada dwa białe szerokie pasma, zwane konarami mózgu, nad
nimi znajduje się wodociąg mózgu, nad wodociągiem leży blaszka czworacza.
Konary posiadają jądra nerwów czaszkowych, ruchowe nerwu 4 i 3 oraz jądro
czuciowe nerwu 5. Jądra własne są to jądra związane czynnościowo z układem
pozapiramidowym, jądro czerwienne, jądro czarne. Istota biała prowadzi drogi
czuciowe i ruchowe podobnie jak tyłomózgowie. Blaszka czworacza posiada cztery
wzgórki, dwa przednie, które stanowią ośrodki podkorowe wzroku i dwa tylne
stanowiące ośrodki podkorowe słuchu. Wzgórki są połączone ramionami z ciałami
kolankowatymi, które wchodzą w skład zawzgórza. Wodociąg mózgu łączy
komorę czwartą tyłomózgowia z komorą trzecią międzymózgowia.
Międzymózgowie stanowi zakończenie pnia mózgu. Największą jego część
zajmuje wzgórze, które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Wzgórze jest to duża
owalnego kształtu masa szara, podzielona pasmami białymi na szeregi jąder.
Wzgórze zrasta się od dołu z podwzgórzem, od tyłu z zawzgórzem i nadwzgórzem.
Do jąder wzgórza dochodzą drogi dośrodkowe prowadzące wszelkie rodzaje
czucia, tu następuje przerwa i dalszy ciąg dróg dochodzi do ośrodka korowego
czucia. Podwzgórze składa się z kilku różnych części. Należy tu blaszka
skrzyżowania nerwów wzrokowych, przysadka mózgowa i ciała suteczkowate.
Skrzyżowanie nerwów wzrokowych jak wskazuje sama nazwa należy do zmysłu
wzroku, jest częścią drogi wzrokowej. Ciała suteczkowate są związane ze zmysłem
węchu. Przysadka mózgowa jest głównym gruczołem dokrewnym. Część jej
hormonów pochodzi z komórek jąder podwzgórza, które mają zdolności
wydzielania pewnych specyficznych substancji, które nazywamy neurohormonami.
Dostają się one do przysadki, a dopiero stąd do krwi. Zawzgórze składa się z
dwóch niewielkich wzgórków zwanych ciałami kolankowymi przyśrodkowymi i
bocznymi. CiaŁa przyśrodkowe są połączone ramionami ze wzgórkami dolnymi
blaszki czworaczej i są związane czynnościowo ze zmysłem słuchu. Ciała boczne
są połączone ramionami ze wzgórkami górnymi blaszki czworaczej i wchodzą w
skład dróg wzrokowych. Nadwzgórze jest częścią najmniejszą, wchodzi w skład
dróg węchomózgowia i posiada ponadto drugi związany z mózgiem gruczoł
dokrewny, szyszynkę. W międzymózgowiu leży trzecia komora mózgowa. Ma
kształt szczeliny ustawionej strzałkowo. Jej ściany boczne stanowią wzgórza i
podwzgórza, ściany dolne podwzgórza, a sklepienie tworzy opona miękka wraz z
naczyniami. W części przedniej komory jest otwór łączący komorę trzecią z
komorami bocznymi, ku tyłowi i przechodzi ona w wodociąg mózgu. Półkule
mózgu wyrastają w życiu płodowym z międzymózgowia i rozrastając się we
wszystkich kierunkach przykrywają sobą pień mózgu dostosowując się do
wielkości jamy czaszki. Na każdej półkuli wyróżnia się powierzchnię
przyśrodkową zwróconą do drugiej półkuli, powierzchnię podstawną spoczywającą
na podstawie czaszki i powierzchnię boczną wypukłą. Półkula jest podzielona na
płaty, których nazwy dostosowane są do sąsiedztwa kości czaszki. Z przodu jest
płat czołowy, z dołu i boku płat skroniowy, w środku płat ciemieniowy, z tyłu płat
potyliczny. Jest jeszcze płat wyspowy, niewidoczny na powierzchni półkuli. Aby
go zobaczyć trzeba rozchylić szczelinę boczną mózgu. Płat wyspowy jest przykryty
przez części płata czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Powierzchnia półkuli
jest nierówna, rysują się na niej liczne bruzdy i szczeliny, które stanowią granice
między płatami i między zakrętami mózgu. Dzięki obecności tych bruzd i zakrętów
powierzchnia kory jest znacznie większa niż miałoby to miejsce przy gładkiej
powierzchni półkuli. Płat czołowy jest oddzielony od płata ciemieniowego przez
bruzdę środkową Rolanda, płat czołowy i ciemieniowy są oddzielone od płata
skroniowego przez szczelinę boczną mózgu. Płat potyliczny nie posiada wyraźnych
granic. Na płacie czołowym znajdują się równolegle do bruzdy środkowej, bruzda
przedśrodkowa a między nią i bruzdą środkową zakręt przedśrodkowy. Dalsza
część płata jest podzielona przez bruzdę czołową górną i dolną na trzy zakręty
czołowe:
górny, środkowy i dolny. Na powierzchni dolnej płata znajdują się bruzdy i zakręty
oczodołowe oraz opuszka i pasmo węchowe, należące do węchomózgowia. Płat
ciemieniowy posiada bruzdę zaśrodkową, równoległą do bruzdy środkowej i zakręt
zaśrodkowy. Dalsza część płata jest podzielona bruzdą śródciemieniową na płacik
ciemieniowy górny i dolny. Płat potyliczny posiada bruzdy i zakręty boczne, zaś na
powierzchni podstawnej bruzdę potyliczno_skroniową i bruzdę poboczną, które
ograniczają zakręt potyliczno_skroniowy boczny. Płat skroniowy posiada trzy
bruzdy leżące równolegle do szczeliny bocznej mózgu tj. bruzdę skroniową, górną,
środkową i dolną i między nimi odpowiednie zakręty skroniowe - górny, środkowy
i dolny. Na powierzchni dolnej są zakręty przechodzące z płata potylicznego w
zakręt potyliczno_skroniowy przyśrodkowy i boczny oraz zakręt hipokampa
należący do układu węchomózgowia. Kąt wyspowy ma wyraźny biegun, otoczony
jest bruzdą okrężną, posiada kilka drobniejszych bruzd i zakrętów. Na powierzchni
przyśrodkowej półkuli widać część płatu czołowego, ciemieniowego i
potylicznego, ponadto część węchomózgowia oraz połączenia półkul . Przez płat
czołowy i ciemieniowy biegnie łukowato wygięta bruzda obręczy, która ogranicza
od góry zakręt obręczy. Zakręt ten rozpoczyna się pod ciałem modzelowatym,
następnie okrąża całe ciało modzelowate i przechodzi na stronę podstawową
półkuli, przedłużając się w zakręt hipokampa. Z hipokampem ma połączenia
opuszka węchowa przechodząca w pasmo węchowe, trójkąt, a następnie w prążki
węchowe. Zakręt przedśrodkowy płata czołowego jest ośrodkiem korowym
ruchowym dla ruchów świadomych, zakręt zaśrodkowy płata ciemieniowego jest
ośrodkiem czuciowym, zakręt skroniowy górny zawiera ośrodek słuchu, zakręt
hipokampa ośrodek węchu, a na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego
przy niewielkiej bruździe ostrogowej znajduje się ośrodek wzroku. Na
przyśrodkowej powierzchni półkul widoczne są ich połączenia. Jest to spoidło
przednie mózgu i spoidło wielkie mózgu. Spoidło przednie leży w przedniej części
komory trzeciej mózgu, łączy ze sobą częściowo węchomózgowie, częściowo inne
odcinki półkul, zwane ciałem modzelowatym. Spoidło wielkie składa się z części
środkowej i promienistości. Część środkowa jest widoczna ponad sklepieniem
trzeciej komory a poniżej zakrętu obręczy. Z tej części wybiegają w obie strony do
istoty białej półkul promienistości, które dochodzą do wszystkich części obu
półkul. Pod korą pokrywającą powierzchnię półkul, znajduje się istota biała
złożona z włókien o różnokierunkowym przebiegu. Są tu włókna kojarzeniowe
krótkie i długie, włókna spoidłowe, włókna rzutowe łączące korę z ośrodkami pnia
i z rdzeniem kręgowym. W głębi istoty białej znajdują się jądra własne półkul
zwane jądrami kresomózgowia. Są to następujące jądra:
ogoniaste, soczewkowate i przedmurze. Jądra te są połączone zarówno z korą jak i
z jądrami pnia mózgu, Czynnościowo należą do układu ruchowego
pozapiramidowego. W półkuli znajduje się komora boczna odpowiednia do półkuli
- prawa i lewa. Komory boczne łączą się między sobą i z komorą trzecią otworem
leżącym w przednim odcinku komory trzeciej. Każda komora boczna składa się z
części leżących w płatach półkuli - w płacie czołowym leży jej róg przedni w
płacie ciemieniowym - jej część środkowa, w płacie skroniowym róg dolny, a w
płacie potylicznym róg tylny. W komorach znajdują się sploty naczyniowe, które
produkują płyn mózgowo_rdzeniowy. Płyn ten spływa z komór bocznych do
komory trzeciej, stąd przez wodociąg mózgu do komory czwartej, z komory
czwartej wydostaje się trzema otworkami do przestrzeni podpajęczynówkowej i do
kanału środkowego rdzenia kręgowego. Przestrzeń podpajęczynówkowa otaczająca
pień mózgu, tworzy zbiorniki płynu, z których można płyn pobierać przez nakłucie
potyliczne. Podobnie można pobierać płyn ze zbiornika końcowego w kanale
kręgowym poniżej rdzenia kręgowego, gdzie dokonuje się nakłucia lędźwiowego.

Drogi nerwowe

Drogi ruchowe - są dwa rodzaje drug ruchowych układu piramidowego i

pozapiramidowego. Droga piramidowa dzieli się na dwie drogi, zależnie od
miejsca przeznaczenia na drogę korowo_jądrową i korowo_rdzeniową. Droga
piramidowa prowadzi bodźce dla ruchów świadomych dowolnych. Droga
korowo_jądrowa zaczyna się w ośrodku ruchowym kory mózgowej, w płacie
czołowym w zakręcie przedśrodkowym. Wypustki komórek kory biegną przez
istotę białą półkuli, zbierają się w płaskie wąskie pasmo zwane torebką
wewnętrzną, która leży między wzgórzem międzymózgowia a jądrami
kresomózgowia. Następnie droga ta przechodzi na stronę podstawną śródmózgowia
i kieruje się dalej do tyłomózgowia. Droga ta prowadzi bodźce jąder ruchowych od
nerwów czaszkowych i wyczerpuje się stopniowo, oddając włókna do tych jąder
poczynając od jąder nerwu trzeciego i czwartego w śródmózgowiu, następnie piąty,
szósty i siódmy w moście i jąder nerwów 9Ń, 10Ń, 11 i 12 w w rdzeniu
przedłużonym. Jest to droga skrzyżowana. Droga korowo_rdzeniowa zaczyna się
razem z drogą przednią, biegnie również przez istotę białą półkuli, przez torebkę
wewnętrzną, przechodzi na stronę podstawną śródmózgowia przechodząc przez
konary mózgu, dalej przez podstawę mostu i wchodzi do rdzenia przedłużonego.
Na granicy rdzenia przedłużonego i kręgowego krzyżuje się około 80 proc. włókien
tej drogi pozostałe 20 proc. pozostaje skrzyżowane wobec czego droga ta dzieli się
na drogę korowo_rdzeniową boczną skrzyżowaną i korowo_rdzeniową przednią
nieskrzyżowaną. Droga korowo_rdzeniowa - czyli piramidowa boczna, biegnie w
sznurze bocznym i wyczerpuje się dochodząc do komórek słupa przedniego
rdzenia. Droga przednia nieskrzyżowana biegnie w sznurze przednim rdzenia i jest
znacznie krótsza, kończy się zwykle na poziomie rdzenia piersiowego. Włókna jej
dochodzą również do komórek słupa przedniego, ulegają skrzyżowaniu
bezpośrednio przed dojściem do komórek. Układ pozapiramidowy przeznaczony
jest dla ruchów mimowolnych, ruchów zautomatyzowanych. Składa się on z kilku
dróg, które wychodzą z jąder pnia mózgu, poczynając od śródmózgowia. Drogi te
mają nazwy zależne od jądra, z którego wychodzą, przechodzą one przez pień
mózgu, następnie biegną w rdzeniu w sznurach przednich i bocznych i dochodzą
podobnie jak drogi piramidowe do komórek słupów przednich rdzenia. Są to drogi
skrzyżowane. Drogi czuciowe prowadzą różne rodzaje czucia. Są to drogi
kilkuneuronowe, przy czym początek ich leży w zwoju międzykręgowym. Droga
czucia powierzchownego jest to droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa. Zaczyna
się w zwoju międzykręgowym, stąd włókna wchodzą do rdzenia przez korzenie
tylne nerwów rdzeniowych. W rdzeniu odbywa się segregacja włókien, zależnie od
rodzaju przewodzonego czucia. Czucie dotyku i ucisku prowadzi droga
rdzeniowo_wzgórzowo_korowa przednia, zaś czucie bólu i temperatury droga
rdzeniowo_wzgórzowo_korowa boczna. Włókna biegnące ze zwojów
międzykręgowych przechodzą od razu na drugą stronę rdzenia, czyli że drogi
czucia powierzchownego są skrzyżowane w rdzeniu kręgowym. Drogi te biegną
następnie przez część grzbietową pnia mózgu i dochodzą do jąder wzgórza, które
jest podkorowym ośrodkiem czucia. Stąd ostatni etap drogi, prowadzi do ośrodka
korowego czucia w płacie ciemieniowym w zakręcie zaśrodkowym. Droga czucia
głębokiego jest czteroneuronowa, nazywa się dlatego drogą
rdzeniowo_opuszkowo_wzgórzowo_ko rową. Zaczyna się w zwoju
międzykręgowym, przechodzi następnie do sznura tylnego rdzenia po tej samej
stronie i dochodzi do rdzenia przedłużonego do jąder sznurów tylnych. Tu
następuje przerwa i zaczyna się drugi odcinek drogi biegnący do wzgórza. Ten
odcinek drogi ulega skrzyżowaniu, następnie dochodzi do jąder wzgórza i tu znowu
następuje przerwa w przebiegu tej drogi. Ostatni odcinek biegnie ze wzgórza tak
jak drogi czucia powierzchownego do ośrodka korowego czucia w płacie
ciemieniowym. Czucie głębokie jest doprowadzane również do móżdżku dwoma
drogami rdzeniowo_móżdżkowymi:
przednią i tylną. Biegną one zaczynając się w zwoju międzykręgowym przez
sznóry boczne rdzenia i dochodzą do móżdżku. Są to również drogi skrzyżowane.

Układ nerwowy autonomiczny

Jest to część układu nerwowego, która zawiaduje czynnościami takimi jak:

przemiana materii, regulacja ciepła, wydzielanie itp. Stąd nazwa tego układu -
układ wegetacyjny, ponieważ reguluje czynności ustroju konieczne do życia nawet
najprostszego, czyli do wegetacji. Nazwa autonomiczny oznacza pewną
niezależność od układu ośrodkowego, jakkolwiek cały układ nerwowy łącznie z
dokrewnym stanowią pewną całość. Bodźce płynące z narządÓw wewnętrznych są
przekazywane nie tylko do układu autonomicznego ale i do układu ośrodkowego i
odwrotnie, - bodźce płynące do układu ośrodkowego są przekazywane na układ
autonomiczny, np. pod wpływem zimna, które dobrze czujemy, tworzy się gęsia
skórka wskutek skurczu mięśni gładkich przywłośnych skóry, pod wpływem
wysokiej temperatury wydzielają więcej gruczoły potowe, długotrwałe uczucie
głodu wywołuje złe samopoczucie, przykra wiadomość czy napięcie przed
egzaminacyjne przyśpieszenie akcji serca, zblednięcie wskutek skurczu naczyń
skóry, a nawet biegunkę. Podstawowym składnikiem układu autonomicznego jest
komórka nerwowa, a podstawową jednostką czynnościową jest łuk odruchowy.
Układ autonomiczny dzieli się na część ośrodkową, zlokalizowaną w mózgu i
rdzeniu kręgowym oraz na część obwodową złożoną ze zwojów i włókien
nerwowych. Włókna te łączą zwoje ze sobą i biegną do narządów samodzielnie lub
przy pomocy nerwów rdzeniowych i czaszkowych. Układ autonomiczny dzieli się
na dwa układy:
sympatyczny, czyli współczulny i parasympatyczny, czyli przywspółczulny. Są one
przeciwstawne czynnościowo i różnią się układem zwojów i przebiegiem włókien
nerwowych. Układ sympatyczny posiada część ośrodkową w rdzeniu kręgowym w
słupach bocznych na przestrzeni od od 8 nerwu szyjnego do 2 nerwu lędźwiowego.
Część obwodowa składa się z pnia sympatycznego i jego połączeń. Pień
sympatyczny leży symetrycznie po obu stronach kręgosłupa, ciągnie się od
podstawy czaszki do kości ogonowej. Składa się ze zwojów odpowiednio trzech
szyjnych:
przeważnie dziesięciu piersiowych, trzech do czterech lędźwiowych i trzech lub
czterech krzyżowych. Z komórek słupów bocznych rdzenia kręgowego, wychodzą
włókna przedzwojowe, które biegną razem z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych, następnie oddzielają się od nerwów i dochodzą do najbliżej leżących
zwojów pnia. Część włókien nie ulega przerwie, w zwojach, lecz przechodzi przez
zwoje i biegnie dalej, np. nerwy trzewne w klatce piersiowej. Ze zwojów wychodzą
włókna pozazwojowe, z których część dochodzi do nerwów rdzeniowych i biegnie
dalej razem z nimi, część biegnie samodzielnie do narządów. Włókna sympatyczne
dochodzą do mięśni gładkich i do gruczołów. Część włókien biegnie razem z
naczyniami krwionośnymi i razem z nimi dochodzi do narządów. Część dochodzi
również do nerwów czaszkowych.

Część szyjna układu sympatycznego

Część szyjna ma trzy zwoje:

górny, środkowy i dolny. Wychodzą z nich włókna pozazwojowe, przyłączają się
do naczyń idących do głowy i szyi, dalej dochodzą do nerwów rdzeniowych splotu
szyjnego i promiennego oraz nerwów czaszkowych od 9 do 12. Część szyjna
układu sympatycznego unerwia:
narządy głowy i szyi, w klatce piersiowej serce, przyłącza się do naczyń tętniczych
i żylnych głowy i szyi oraz kończyny górnej. Włókna te biegną w ścianach tętnicy
szyjnej wspólnej i jej wszystkich rozgałęzień, oraz tętnicy podobojczykowej i jej
rozgałęzień.

Część piersiowa układu sympatycznego

Część piersiowa ma zwykle dziesięć zwojów, może mieć dwanaście. Leżą one na
główkach żeber. Włókna pozazwojowe dochodzą do nerwów międzyżebrowych i
do naczyń ściennych klatki piersiowej tętniczych i żylnych oraz do narządów klatki
piersiowej. Część włókien przechodzi przez zwoje bez przerwy i jako włókna
przedzwojowe w postaci nerwów trzewnych zwykle dwóch parzystych większego i
mniejszego, dochodzi do jamy brzusznej i przyłącza się do splotu trzewnego
leżącego na ścianie aorty przy odejściu tętnicy trzewnej. Dzięki temu włókna te
unerwiają narządy jamy brzusznej.

Część brzuszna układu sympatycznego

Część brzuszna leży na tylnej ścianie jamy brzusznej od przepony do miednicy i

składa się przeciętnie z czterech zwojów. Wychodzące z nich włókna tworzą sploty
wokół aorty brzusznej i jej wszystkich rozgałęzień i wraz z naczyniami dochodzą
do narządów jamy brzusznej.

Część miedniczna układu sympatycznego

Część miedniczna leży w miednicy i dochodzi do końca pnia sympatycznego,

zawiera około 4 zwojów krzyżowych i kończy się nieparzystym zwojem
ogonowym. Włókna tych zwojów biegną wraz z naczyniami krwionośnymi do
narządów miednicy i unerwiają narządy moczowe i płciowe, zależnie od płci, dalej
unerwiają ściany miednicy i kończyny dolne.

Układ parasympatyczny

Część ośrodkowa tego układu składa się z jąder leżących w pniu mózgu i z części
krzyżowej leżącej w słupie bocznym rdzenia kręgowego, w jego części krzyżowej.
Część obwodowa składa się ze zwojów i włókien przedzwojowych i
pozazwojowych. Włókna przedzwojowe wychodzące z jąder mózgowych biegną
razem z nerwami czaszkowymi 3Ń, 7Ń, 9Ń, i 10. Włókna przedzwojowe części
zwojowej przyłączają się do korzeni przednich nerwów krzyżowych. Zwoje
związane z nerwami czaszkowymi leżą blisko narządów dlatego włókna
przedzwojowe są długie, a pozazwojowe krótkie. Odwrotnie jak to ma miejsce w
układzie sympatycznym.
Zwoje są ułożone lóźno, nie są między sobą połączone włóknami, nie mają więc tu
układu podobnego do pnia sympatycznego. Układ parasympatyczny unerwia tak
jak układ sympatyczny mięśnie gładkie i gruczoły. Część układu
parasympatycznego związana z nerwem kororuchowym unerwia mięśnie gładkie
gałki ocznej, część związana z nerwem twarzowym i językowo_gardłowym
unerwia gruczoły z zakresu głowy i szyi, zaś część biegnąca wraz z nerwem
błędnym dochodzi do narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej. Część
krzyżowa, której włókna najpierw biegną z korzeniami przednimi nerwów
krzyżowych, a następnie oddzielają się od nich, unerwia narządy jamy miednicy.
W narządach włókna układu parasympatycznego i sympatycznego tworzą sploty.

Układ nerwowy obwodowy

Układ nerwowy obwodowy składa się z nerwów łączących ośrodkowy układ

nerwowy z częściami ciała. Z mózgowia wychodzą nerwy czaszkowe lub mózgowe
w liczbie 12 par z rdzenia kręgowego wychodzą nerwy rdzeniowe w liczbie 32 par.

Nerwy rdzeniowe

Nerw rdzeniowy jest nerwem mieszanym, składa się z części ruchowej, czuciowej i
sympatycznej lub parasympatycznej. Nerw rdzeniowy powstaje przez połączenie
dwóch korzeni przedniego zwanego korzeniem brzusznym i tylnego zwanego
korzeniem grzbietowym. Korzeń brzuszny stanowią wypustki komórek ruchowych
rdzenia kręgowego, zgromadzonych w rogu przednim. Opuszczają one rdzeń w
bruździe przedniej bocznej. Korzeń grzbietowy tworzą wypustki dośrodkowe
komórek czuciowych, leżących w zwoju międzykręgowym. Zwój międzykręgowy
zawiera komórki, których wypustki kierują się częściowo na obwód, częściowo
dośrodkowo do rdzenia, do którego wchodzą przez bruzdę boczną tylną. Zwój leży
w przebiegu korzenia tylnego, w kanale kręgowym tuż przy otworze
międzykręgowym, stąd jego nazwa. Przez połączenie korzenia przedniego i tylnego
powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy przez otwór
międzykręgowy i dzieli się na cztery gałęzie:
dwie większe i dwie mniejsze. Są to:
gałąź przednia, tylna, oponowa i łącząca. Gałęzie brzuszne, czyli przednie nerwów
rdzeniowych zawierają włókna ruchowe czuciowe i sympatyczne oraz unerwiają
mięśnie szkieletowe i skórę przedniej części tułowia tj. brzucha i klatki piersiowej,
następnie mięśnie i skórę szyi, a także mięśnie i skórę kończyn górnych i dolnych.
Włókna sympatyczne unerwiają mięśnie gładkie i gruczoły. Gałęzie przednie łączą
się między sobą i tworzą sploty. Są następujące sploty:
szyjny, barkowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. Gałęzie tylne nerwów
rdzeniowych są podobnie jak przednie mieszane. Unerwiają one mięśnie i skórę
grzbietu, nie tworzą splotów. Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych są czysto
czuciowe, wracają one do kanału kręgowego i unerwiają opony rdzenia kręgowego.
Są drobne, delikatne. Gałęzie łączące dzielą się na białe i szare. Gałęzie białe
wychodzą z rogu bocznego rdzenia kręgowego, dochodzą do nerwu rdzeniowego
razem z korzeniem przednim, następnie oddzielają się od nerwu i dochodzą do
odpowiedniego zwoju sympatycznego. Ze zwoju wychodzą włókna szare, które
dochodzą znowu do nerwu rdzeniowego jako włókna łączące szare. Rdzeń
kręgowy można podzielić na odcinki zwane segmentami lub neuromerami. Każdy
odcinek zawiera jedną parę nerwów rdzeniowych, więc nerwów jest tyle ile
odcinków. Jest osiem par nerwów szyjnych, 12 par piersiowych, 5 lędźwiowych, 5
krzyżowych i dwa ogonowe. Pierwszy nerw rdzeniowy wychodzi z kanału
kręgowego między kością potyliczną, a pierwszym kręgiem, ostatni wychodzi
poniżej kości krzyżowej. Rdzeń kręgowy sięga jedynie do poziomu między
pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym, wobec czego korzenie nerwów są idąc
ku dołowi coraz dłuższe, najdłuższe należą do nerwów lędźwiowych i krzyżowych.
Zbiór korzeni nerwów rdzeniowych znajdujących się w worku opony twardej nosi
nazwę ogona końskiego. W okresie życia płodowego zaznacza się układ
segmentarny nie tylko rdzenia kręgowego ale i rozwijających się mięśni tak, że do
każdego segmentu mięśniowego dochodzi jeden nerw rdzeniowy. W dalszym
rozwoju dochodzi do przemieszczania się mięśni, zwłaszcza kończyn i zaciera się
układ segmentarny. Układ ten zaciera się ponadto dlatego, ponieważ włókna
korzeni nerwów wychodzą z kilku segmentów, ulegają one potem wymieszaniu
wraz z gałęziami tworząc sploty, tak że tylko w zakresie klatki piersiowej, gdzie
utrzymał się segmentarny układ mięśni, a gałęzie nerwów nie tworzą splotów,
można dopatrzyć się pierwszego układu segmentarnego. Podobnie jak mięśnie
dzieli się skórę na pasma o pierwotnym unerwieniu segmentarnym, które potem
ulega również zmianie.

Splot szyjny

Splot szyjny jest utworzony przez gałęzie przednie czterech górnych nerwów
rdzeniowych szyjnych. Leży on na bocznej powierzchni szyi między mięśniami
pochyłymi i przednim i środkowym. Ze splotu wychodzą dwie grupy nerwów:
mięśniowe i skórne. Gałęzie skórne unerwiają skórę szyi, częściowo głowy i górnej
części klatki piersiowej. Są to następujące nerwy:
Nerw potyliczny mniejszy biegnie poza mięśniem
mostkowo_sutkowo_obojczykowym ku tyłowi do okolicy potylicznej głowy i tu
się rozgałęzia. Nerw uszny wielki krzyżuje mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy od tyłu ku przodowi i ku górze, dochodzi do
okolicy małżowiny usznej i tu rozgałęzia się przed i poza małżowiną. Nerw skórny
szyi (nerw poprzeczny szyi) biegnie przez mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy ku przodowi i tu dzieli się na gałęzie górne i
dolne do przedniej powierzchni szyi. Nerwy nadobojczykowe pojawiają się
podobnie jak wszystkie poprzednie poza tylnym brzegiem mięśnia
mostkowo_obojczykowo_sutkowego, biegną ku dołowi w trzech grupach:
przedniej, środkowej i tylnej, do skóry górnej części klatki piersiowej. Nerwy
mięśniowe unerwiają mięśnie głębokie szyi, grupę boczną i tylną, ponadto mięśnie
podgnykowe i przeponę. Unerwiają więc mięsień długi głowy, długi szyi, dalej
mięśnie pochyłe szyi. Przez połączenie z 12 nerwem czaszkowym powstaje na szyi
pętla szyjna, która unerwia mięśnie podgnykowe. Mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy jest częściowo unerwiony też przez gałązki
splotu szyjnego. Najdłuższy nerw tego splotu to nerw przeponowy. Biegnie on na
szyi na mięśniu pochyłym przednim, wchodzi do klatki piersiowej, biegnie tu
między workiem osierdziowym i opłucną, dochodzi do przepony i unerwia ją
ruchowo. Po drodze unerwia czuciowo opłucną i worek osierdziowy - jest więc
nerwem mieszanym. Unerwienie przepony przez nerw splotu szyjnego tłumaczy
się tym, że w czasie życia płodowego zawiązek przepony powstaje na poziomie 4
segmentu szyjnego i wobec tego otrzymuje nerw z najbliższego segmentu rdzenia
kręgowego. W dalszym rozwoju przepona obniża się, a nerw podąża za nią. Splot
szyjny unerwia mięśnie:
długi głowy i szyi, pochyłe, podgnykowe, mostkowo_obojczykowo_sutkowy,
przeponę oraz skórę szyi, okolicy potylicznej i usznej, górnej części klatki
piersiowej, opłucną i osierdzie.

Splot ramienny

Splot ramienny powstaje z połączenia gałęzi przednich dolnych 4 nerwów szyjnych

od 5 do 8. Leży na szyi poniżej splotu szyjnego między mięśniem pochyłym
przednim a środkowym, następnie przechodzi do dołu pachowego. Można go
podzielić na część nadobojczykową i podobojczykową. W dole pachowym nerwy
ze splotu otaczają tętnicę pachową i tworzą trzy pęczki, które ze względu na
stosunek do tętnicy noszą nazwy:
pęczek przedni, przyśrodkowy i boczny oraz pęczek tylny. Z części
nadobojczykowej wychodzą nerwy przeznaczone dla mięśni szyi, okolicy łopatki i
klatki piersiowej, z części podobojczykowej nerwy przeznaczone dla wolnej
kończyny górnej. Nerwy krótkie - tuż ze splotu wychodzą krótkie gałązki do mięśni
pochyłych szyi, następnie nerwy dla mięśni obręczy barkowej. Nerw grzbietowy
łopatki biegnie ku tyłowi, dochodzi do mięśnia równoległobocznego i unerwia go.
Nerw nadłopatkowy dochodzi do dołu nadgrzebieniowego, następnie schodzi do
dołu podgrzebieniowego i unerwia mięsień nad_i podgrzebieniowy. Nerwy
podłopatkowe dochodzą do mięśnia podłopatkowego i obłego większego. Nerw
piersiowo_grzbietowy dochodzi do mięśnia najszerszego grzbietu. Nerwy
piersiowe przednie schodzą na przednią stronę klatki piersiowej do mięśnia
piersiowego większego i mniejszego. Nerw piersiowy długi biegnie po bocznej
stronie klatki piersiowej do mięśnia zębatego przedniego. Nerw podobojczykowy
unerwia mięsień podobojczykowy.

Nerwy wolnej kończyny górnej

Nerwy wolnej kończyny górnej odchodzą od trzech pęczków. Z pęczka tylnego

odchodzi nerw pachowy i promieniowy, z pęczka przedniego przyśrodkowego
wychodzą nerwy:
łokciowy skórny przyśrodkowy ramienia, skórny przyśrodkowy przedramienia i
korzeń przyśrodkowy nerwu pośrodkowego. Z pęczka przedniego bocznego
odchodzi nerw mięśniowo_skórny i korzeń boczny nerwu pośrodkowego. Nerw
pachowy wychodzi z pęczka tylnego,, przechodzi przez otwór czworoboczny na
tylną stronę ramienia i unerwia mięsień naramienny i obły mniejszy oraz oddaje
nerw skórny boczny ramienia. Otwór czworoboczny jest ograniczony przez
mięśnie:
obły mniejszy, obły większy, długą głowę trójgłowego i kość ramienną. Nerw
promieniowy wychodzi z pęczka tylnego, jest to największy nerw kończyny górnej.
Biegnie na ramieniu między głowami mięśnia trójgłowego razem z tętnicą głęboką
ramienia. Przechodzi na stronę boczną ramienia, następnie w okolicy główki kości
promieniowej dzieli się na dwie gałęzie:
powierzchowną przeważnie czuciową i głęboką przeważnie ruchową. Gałąź
powierzchowna biegnie wzdłuż mięśnia ramieniowo_promieniowego wychodzi
następnie na tylną stronę ręki i tu oddaje gałęzie końcowe. Gałąź głęboka wchodzi
głęboko między mięśnie tylnej strony przedramienia i tu się rozgałęzia. Nerw
promieniowy unerwia ruchowo:
mięśnie tylnej strony ramienia tj. mięsień trójgłowy i mięsień łokciowy. Na
przedramieniu gałąź powierzchowna unerwia grupę boczną mięśnia przedramienia
tj. mięsień ramienno_promieniowy, długi i krótki prostownik promieniowy
nadgarstka, gałąź głęboka unerwia grupę tylną mięśni przedramienia tj. mięsień
odwracacz, wspólny prostownik palców, prostownik palca drugiego, prostownik
długi i krótki kciuka, prostownik nadgarstka łokciowy. Część czuciowa nerwu
unerwia skórę strony tylnej ramienia i przedramienia. Na ręce unerwia skórę
grzbietu ręki i oddaje nerwy do palca pierwszego, drugiego i strony promieniowej
palca trzeciego. Unerwia też staw ramienny i nadgarstkowy. Nerw łokciowy
wychodzi z pęczka przedniego przyśrodkowego. Biegnie w rowku przyśrodkowym
mięśnia dwugłowego ramienia, kieruje się ku stronie łokciowej, zawija się wokół
nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej biegnie następnie wzdłuż mięśnia
łokciowego zginacza nadgarstka do nadgarstka i tu dzieli się na dwie gałęzie
końcowe - powierzchowną i głęboką. Nerw łokciowy unerwia na przedramieniu
mięsień łokciowy zginacz nadgarstka i część łokciową głębokiego zginacza
palców. Na dłoni gałązka głęboka unerwia następujące mięśnie:
krótki zginacz kciuka, przywodziciel kciuka, wszystkie mięśnie palca piątego tj.
krótki zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel, dalej wszystkie mięśnie
międzykostne dłoniowe i grzbietowe i dwa mięśnie glistowate strony łokciowej.
Czuciowo unerwia nerw łokciowy skórę tylnej strony przedramienia, powyżej
stawu nadgarstkowego, skórę grzbietu ręki i palców połowy trzeciego czwartego i
piątego. Gałąź powierzchowna na dłoni unerwia mięsień dłoniowy krótki, skórę
łokciowej strony dłoni i palców piątego i połowy czwartego. Unerwia ponadto staw
łokciowy. Nerw skórny przyśrodkowy ramienia wychodzi z pęczka
przyśrodkowego, biegnie w linii środkowej ramienia, dochodzi do poziomu stawu
łokciowego. Unerwia skórę powierzchni przyśrodkowej ramienia. Nerw skórny
przyśrodkowy przedramienia wychodzi z pęczka przyśrodkowego, biegnie w linii
środkowej ramienia, w okolicy stawu łokciowego dzieli się na dwie gałęzie
przednią i łokciową, które unerwiają skórę po stronie przedniej i po stronie
łokciowej przedramienia. Nerw mięśniowo_skórny wychodzi z pęczka przedniego
bocznego, przebija mięsień kruczo_ramienny, wchodzi między mięśnie grupy
przedniej ramienia, wychodzi następnie na przedramię po stronie bocznej. Unerwia
mięśnie przedramienia tj. kruczo_ramienny, dwugłowy i ramienny oraz skórę
bocznej strony przedramienia. Nerw pośrodkowy wychodzi dwoma korzeniami z
pęczka przyśrodkowego i z pęczka bocznego. Biegnie wzdłuż tętnicy ramiennej,
przechodzi przez środek dołu łokciowego na przedramię i tu biegnie między
mięśniem zginaczem palców powierzchownym i głębokim aż do nadgarstka. Dalej
przechodzi przez kanał nadgarstka na dłoń. Nerw pośrodkowy unerwia na
przedramieniu grupę przednią, wszystkie jej warstwy z wyjątkiem łokciowego
zginacza nadgarstka i łokciowej części głębokiego zginacza palców. Na dłoni
unerwia mięśnie kciuka tj. odwodziciel krótki, krótki zginacz, przeciwstawiacz,
dalej dwa mięśnie glistowate strony promieniowej. Czuciowo unerwia skórę strony
dłoniowej nadgarstka, dłoni oraz palców pierwszego drugiego, trzeciego i połowy
palca czwartego. Unerwia też staw łokciowy.

Zestawienie unerwienia kończyny górnej

Unerwienie ruchowe Nerw nadłopatkowy - mięsień nadgrzebieniowy i

podgrzebieniowy. Nerwy podłopatkowe - mięsień podłopatkowy i obły większy.
Nerw promieniowy - grupę tylną ramienia tj. mięsień trójgłowy i łokciowy, grupę
boczną przedramienia tj. mięsień ramienno_promieniowy, długi i krótki
promieniowy prostownik nadgarstka, grupę tylną przedramienia tj. odwracacz,
prostownik palców, długi i krótki prostownik kciuka, prostownik łokciowy
nadgarstka, długi odwodziciel kciuka. Nerw łokciowy - na przedramieniu - mięsień
łokciowy zginacz nadgarstka, część łokciową głębokiego zginacza palców, na ręce,
przywodziciel kciuka, krótki zginacz kciuka, mięśnie palca piątego, krótki zginacz,
odwodziciel, i przeciwstawiacz, wszystkie mięśnie międzykostne, dwa mięśnie
glistowate. Nerw pośrodkowy - na przedramieniu - mięśnie grupy przedniej tj.
nawrotny obły, dłoniowy długi, promieniowy zginacz nadgarstka, powierzchowny
zginacz palców, część promieniową głębokiego zginacza palców, długi zginacz
kciuka, długi odwodziciel kciuka, nawrotny czworoboczny. Na ręce mięsień krótki
zginacz kciuka, krótki odwodziciel kciuka, przeciwstawiacz kciuka, dwa
glistowate. Nerw mięśniowo_skórny - na ramieniu grupę przednią tj.
kruczo_ramienny, dwugłowy ramienia i ramienny.

Unerwienie czuciowe Ramię strona przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy

ramienia. Ramię strona boczna - nerw skórny boczny od nerwu pachowego. Ramię
strona tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego. Przedramię strona
przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy przedramienia. Przedramię strona
boczna - nerw skórny boczny od nerwu mięśniowo_skórnego. Przedramię strona
tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego. Ręka strona dłoniowa - nerw
pośrodkowy i łokciowy. Ręka strona grzbietowa - nerw łokciowy i promieniowy.
Palce strona dłoniowa - nerw łokciowy; palce - piąty, pół czwartego, nerw
pośrodkowy - pół palca czwartego, palec trzeci, drugi i pierwszy. Palce strona
grzbietowa - nerw promieniowy i łokciowy, po dwa i pół palca.

Nerwy piersiowe

Nerwy piersiowe nie tworzą splotów. Ich gałęzie przednie biegną łukowato ku
przodowi w przestrzeniach międzyżebrowych, stąd ich nazwa nerw
międzyżebrowy. Nerwów międzyżebrowych jest 12 par, wobec czego ostatni nerw
biegnie poniżej ostatniego żebra, jest to nerw podżebrowy. Ponieważ tylko 7 żeber
łączy się z mostkiem, a pozostałe między sobą, zaś dwa ostatnie są wolne, tylko 6
górnych nerwów międzyżebrowych biegnie w pełni w przestrzeniach
międzyżebrowych, dalsze wchodzą między mięśnie brzucha, dochodząc do linii
białej. Nerwy międzyżebrowe biegną między mięśniami międzyżebrowymi
wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz unerwiają je. Dolne nerwy unerwiają mięśnie
brzucha skośne i proste, a także częściowo odcinki obwodowe przepony. Nerwy
międzyżebrowe oddają gałązki skórne przednie i boczne. Gałęzie przednie
unerwiają skórę przedniej okolicy klatki piersiowej i brzucha, gałęzie boczne
unerwiają odpowiednio skórę bocznej strony klatki piersiowej i brzucha. Od gałęzi
skórnych bocznych i przednich odchodzą gałęzie do gruczołu mlecznego. Od
nerwów międzyżebrowych odchodzą ponadto gałęzie czuciowe do opłucnej i
otrzewnej ściennej. Nerwy międzyżebrowe unerwiają mięśnie:
międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne, skośny brzucha zewnętrzny, skośny
brzucha wewnętrzny, poprzeczny, prosty brzucha. Unerwiają także skórę strony
bocznej i przedniej klatki piersiowej, brzucha, opłucną, otrzewną ścienną.

Koniec tomu II
 doc. dr hab. Janina
Sokołowska-Pituch

"Anatomia - tom III"

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych

w Krakowie
Całość w 3 tomach

Splot lędźwiowy

Splot lędźwiowy jest utworzony przez gałęzie przednie trzech górnych nerwów
lędźwiowych. Splot ten leży na tylnej ścianie jamy brzusznej przykryty przez
mięsień czworoboczny lędźwi. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie i długie. Nerwy
krótkie unerwiają mięśnie miednicy, zaś długie idą na wolną kończynę dolną i do
mięśni brzucha. Nerwy krótkie unerwiają najbliżej leżące mięśnie tj. czworoboczny
lędźwi i lędźwiowy. Nerwy długie tworzą dwie grupy. Jedna unerwia mięśnie
brzucha i skórę przedniej ściany brzucha, druga unerwia wolną kończynę dolną. Do
grupy pierwszej należą trzy nerwy:
biodrowo_podbrzuszny, biodrowo_pachwinowy i płciowo udowy. Do drugiej
grupy należą również trzy nerwy:
udowy, zasłonowy i skórny boczny nerw uda. Nerw biodrowo_podbrzuszny
biegnie łukowato poniżej nerwu podżebrowego między mięśniami brzucha.
Unerwia mięśnie skośne brzucha, dochodzi do okolicy pachwinowej, i tu oddaje
gałęzie skórne do okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie
podobnie jak nerw poprzedni, dochodzi do kanału pachwinowego i dołącza się do
tworów przechodzących przez kanał. Unerwia mięśnie skośne brzucha, oddaje
gałązki skórne do okolicy pachwinowej i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw
płciowo_udowy przebija się przez mięsień lędźwiowy, wydostaje się na jego
przednią powierzchnię i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź udowa przechodzi na
przednią powierzchnię uda i unerwia skórę tej okolicy. Gałąź płciowa unerwia
narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy wychodzi spod mięśnia lędźwiowego,
biegnie przez talerz biodrowy, przechodzi pod więzadłem pachwinowym na
przednią powierzchnię uda i dzieli się na dwie grupy gałęzi, przeważnie ruchowe i
przeważnie czuciowe. Gałęzie ruchowe unerwiają grupę przednią uda tj. mięsień
czworogłowy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz biodrowy unerwia również
mięsień biodrowy. Część czuciowa nerwu dochodzi do skóry przedniej
powierzchni uda aż do kolana. Jeden z nerwów tej grupy przechodzi z uda na
podudzie, biegnie po jego stronie przyśrodkowej, dochodzi do stopy i biegnie aż do
palucha. Unerwia skórę przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten
nosi nazwę udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia też stawy:
biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego i
wychodzi na przyśrodkową powierzchnię uda głęboko między mięśnie. Dzieli się
na szereg gałęzi, które unerwiają wszystkie mięśnie grupy przywodzicieli tj.
mięsień zasłonowy zewnętrzny, smukły, grzebieniowy,. przywodziciel krótki, długi
i wielki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej powierzchni uda. Unerwia
też staw biodrowy. Nerw skórny boczny uda przechodzi przez talerz biodrowy,
wychodzi na udo tuż przy przednim górnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi
rozgałęzieniami skórę bocznej powierzchni uda aż do kolana.

Splot krzyżowy

Splot krzyżowy powstaje z przednich gałęzi dwóch dolnych nerwów lędźwiowych

i trzech górnych nerwów krzyżowych. Splot ten bywa łączony ze splotem
lędźwiowym w jeden splot lędźwiowo_krzyżowy. Splot krzyżowy leży na
przedniej powierzchni kości krzyżowej na mięśniu gruszkowatym. Ze splotu
wychodzą nerwy krótkie przeznaczone dla mięśni miednicy i nerwy długie dla
wolnej kończyny dolnej. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie:
gruszkowaty, bliźniacze, zasłaniacz wewnętrzny, czworoboczny uda. Nieco dłuższe
nerwy biegną do mięśni pośladkowych. Są to dwa nerwy pośladkowe:
górny i dolny. Nerw pośladkowy górny wychodzi z miednicy przez otwór
nadgruszkowaty, wchodzi między mięśnie pośladkowe i unerwia mięsień
pośladkowy średni i mały. Nerw pośladkowy dolny wychodzi z miednicy przez
otwór podgruszkowaty, wchodzi pod mięsień pośladkowy wielki i unerwia go,
unerwia również napinacz powięzi szerokiej.

Nerwy wolnej kończyny dolnej

Do tej grupy nerwów należą:

nerw kulszowy i skórny tylny nerw uda. Nerw kulszowy największy nerw ustroju
ludzkiego. Wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty i wchodzi pod
mięśnie pośladkowe. Wychodzi spod dolnego brzegu mięśnia pośladkowego
wielkiego i biegnie w linii środkowej tylnej uda, leżąc na mięśniu przywodzicielu
wielkim między zginaczami stawu kolanowego. Powyżej dołu podkolanowego
dzieli się na nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny. Nerw piszczelowy biegnie w
przedłużeniu pnia nerwu, przechodzi przez środek dołu podkolanowego, wchodzi
między grupę powierzchowną i głęboką mięśni tylnych podudzia, przechodzi
następnie poza kostką przyśrodkową na stronę podeszwową stopy i tu dzieli się na
dwie gałęzie końcowe:
przyśrodkową i boczną. Nerw strzałkowy wspólny biegnie ku bokowi, dochodzi do
główki strzałki i tu dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny i głęboki. Nerw
strzałkowy powierzchowny biegnie po stronie bocznej podudzia między mięśniami
strzałkowymi, przechodzi na stronę grzbietową stopy. Nerw strzałkowy głęboki
przebija błonę międzykostną i wchodzi na przedniej stronie podudzia między grupę
prostowników kończy się na stronie grzbietowej stopy. Nerw kulszowy unerwia
ruchowo następujące mięśnie:
naudzie unerwia zginacze stawu kolanowego tj. mięsień półbłoniasty i
półścięgnisty i dwugłowy uda. Nerw piszczelowy unerwia grupę powierzchowną i
głęboką zginaczy podudzia tj. mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i
podeszwowy oraz piszczelowy tylny i długi zginacz palców i palucha. Na stopie
unerwia wszystkie mięśnie strony podeszwowej stopy. (Gałąś przyśrodkowa
odpowiada zakresowi nerwu pośrodkowego na dłoni, unerwia mięsień odwodziciel,
krutki zginacz palucha, krótki zginacz palców i dwa mięśnie glistowate. Gałąź
boczna odpowiada zakresowi nerwu łokciowego na dłoni i unerwia przywodziciel i
krótki zginacz palucha, mięśnie palca piątego tj. odwodziciel, zginacz i
przeciwstawiacz oraz pozostałe dwa mięśnie glistowate i wszystkie mięśnie
międzykostne.) Nerw strzałkowy powierzchowny unerwia mięśnie strzałkowe
krótki i długi. Nerw strzałkowy głęboki unerwia grupę przednią podudzia tj.
mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha oraz na grzbiecie
stopy krótki prostownik palców i palucha. Zakres unerwienia czuciowego nerwu
kulszowego jest następujący:
staw biodrowy, kolanowy, skokowy i pozostałe stawy stopy. Na podudziu skórę
tylnej powierzchni przez rozgałęzienia nerwu piszczelowego, dalej skórę strony
bocznej i przedniej przez rozgałęzienia nerwu strzałkowego powierzchownego,
skórę strony grzbietowej stopy przez rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych,
skórę palców również przez obydwa nerwy strzałkowe. Po stronie podeszwowej
stopy gałęzie czuciowe odchodzą od nerwu piszczelowego do skóry stopy i palców.
Nerw tylny skóry uda, wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty,
przechodzi pod mięśniem pośladkowym wielkim i wychodzi powierzchownie pod
skórę w linii środkowej uda i dochodzi do kolana. Oddaje gałęzie pośladkowe
dolne i unerwia dalej skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie splotu lędźwiowo_krzyżowego

Nerwy krótkie - mięsień czworoboczny lędźwi, lędźwiowy. Nerw

biodrowo_podbrzuszny - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i
zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy - mięśnie
brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej,
narządy płciowe zewnętrzne. Nerw płciowo_udowy - skórę przedniej powierzchni
uda i narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy - mięśnie grupy przedniej uda,
mięsień biodrowy, skórę przedniej powierzchni uda, przyśrodkowej powierzchni
podudzia i stopy oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy - mięśnie grupy
przyśrodkowej uda, skórę powierzchni przyśrodkowej uda, oraz staw biodrowy i
kolanowy. Nerw skórny - boczny uda - skórę bocznej powierzchni uda. Nerwy
krótkie (splotu krzyżowego) - mięśnie głębokie miednicy. Nerw pośladkowy dolny
- mięsień pośladkowy wielki, napinacz powięzi szerokiej. Nerw pośladkowy górny
- mięsień pośladkowy średni i mały. Nerw kulszowy - grupę tylną uda, wszystkie
mięśnie podudzia i stopy, skórę przedniej bocznej i tylnej powierzchni podudzia,
całej stopy wraz z palcami oraz stawy biodrowy, kolanowy i stawy stopy. Nerw
skórny tylny uda - skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie unerwienia wolnej kończyny dolnej

Unerwienie ruchowe Nerw udowy - grupa przednia uda; mięsień krawiecki i

czworogłowy uda. Nerw zasłonowy - grupa przyśrodkowa uda:
mięsień smukły, zasłonowy zewnętrzny, grzebieniowy, przywodziciel krótki, długi
i wielki. Nerw kulszowy - grupa tylna uda:
mięsień półbłoniasty , półścięgnisty, dwugłowy, grupa tylna podudzia
powierzchowna:
mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Grupa tylna podudzia
głęboka:
mięsień piszczelowy tylny, długi zginacz palców i palucha. Grupa boczna mięśni
podudzia:
mięsień strzałkowy długi i krótki. Grupa przednia mięśni podudzia:
mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha. Mięśnie grzbietu
stopy krótki prostownik palców i palucha. Mięśnie podeszwy, stopy - grupa
palucha:
mięsień odwodziciel, przywodziciel i zginacz krótki palucha. Mięśnie palca
piątego:
zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel. Mięśnie środkowe stopy:
krótki zginacz palców, czworoboczny stopy, glistowate i międzykostne.

Unerwienie czuciowe

Udo strona przednia - nerw płciowo_udowy, nerw udowy. Udo strona

przyśrodkowa - nerw zasłonowy. Udo strona tylna - nerw tylny skórny uda.
Podudzie strona przednia - nerw piszczelowy. Podudzie strona przyśrodkowa -
nerw udowo_goleniowy od nerwu udowego. Podudzie strona boczna - nerw
strzałkowy powierzchowny. Stopa strona grzbietowa - rozgałęzienia obu nerwów
strzałkowych. Stopa strona podeszwowa - rozgałęzienia nerwu piszczelowego.

Splot sromowy

Splot sromowy powstaje z przednich gałęzi trzeciego i czwartego nerwu

krzyżowego. Leży w miednicy małej poniżej splotu krzyżowego. Jego gałęzie
unerwiają mięśnie dna miednicy i zwieracz odbytu zewnętrzny oraz mięśnie
narządów płciowych zewnętrznych. Czuciowo unerwia skórę krocza i narządów
płciowych zewnętrznych. Nerw ogonowy zwany nerwem guzicznym pochodzi z
ostatniego nerwu krzyżowego i nerwu ogonowego, jest u człowieka nerwem
słabym o małym zakresie unerwienia. Ruchowo unerwia częściowo dźwigacz
odbytu, czuciowo skórę otoczenia odbytu i kości ogonowej.

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, układają się segmentarnie.
Unerwiają one mięśnie własne grzbietu i skórę grzbietu. Dzielą się na gałęzie
boczne i przyśrodkowe. Wśród gałęzi czuciowych wyróżnia się gałąŻ tylną
drugiego nerwu szyjnego, która jako nerw potyliczny większy unerwia skórę
okolicy potylicznej, ponadto gałęzie skórne górnych nerwów lędźwiowych, które
tworzą nerwy pośladkowe górne oraz trzech górnych nerwów krzyżowych, które
tworzą nerwy pośladkowe środkowe.

Nerwy czaszkowe

Nerwy czaszkowe zwane inaczej nerwami mózgowymi są częściowo podobne do

nerwów rdzeniowych, ponieważ tak jak one są nerwami mieszanymi
ruchowo_czuciowymi. Część nerwów czaszkowych jest odmienna, są to nerwy
czysto ruchowe i czysto czuciowe. Te ostatnie są wysoko wyspecjalizowane w
przewodzeniu bodźców czuciowych, jako nerwy zmysłowe. Określenie nerwy
czysto ruchowe nie jest ścisłe, ponieważ nerwy te otrzymują podobnie jak nerwy
rdzeniowe włókna układu autonomicznego:
sympatyczne i parasympatyczne. Jest 12 par nerwów czaszkowych:
pierwszy - węchowy, zmysłowy; drugi - wzrokowy, zmysłowy; trzeci -
okoruchowy, ruchowy; czwarty - bloczkowy, ruchowy; piąty - trójdzielny,
mieszany; szósty - odwodzący, ruchowy; siódmy twarzowy - ruchowy; ósmy -
ślimakowo_przedsionkowy, zmysłowy; dziewiąty - językowo_gardłowy, mieszany;
dziesiąty - błędny, mieszany; jedenasty - dodatkowy, ruchowy; dwunasty -
podjęzykowy, ruchowy.

Omówienie poszczególnych nerwów

Nerw pierwszy - węchowy, czysto czuciowy, zmysłowy, posiada neurony

początkowe w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej. Włókna zwane nitkami
węchowymi przechodzą do jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości
sitowej i dochodzą do opuszki węchowej na podstawie mózgowia. Dalsza droga
prowadzi do ośrodka korowego w płacie skroniowym na podstawie mózgowia.
Nerw drugi - wzrokowy, czysto czuciowy, zmysłowy, wychodzi z siatkówki oka,
przechodzi przez warstwy gałki ocznej, następnie przez oczodół, wchodzi do jamy
czaszki, gdzie ulega częściowemu skrzyżowaniu. Ze skrzyżowania wychodzą
pasma wzrokowe, które dochodzą do ośrodków podkorowych, następnie korowych
wzroku. Ośrodek korowy leży w płacie potylicznym. Nerw trzeci - okoruchowy,
określany jako czysto ruchowy posiada włókna ruchowe i parasympatyczne. Jądro
jego leży w pniu mózgu w śródmózgowiu. Po wyjściu z pnia wchodzi do oczodołu
przez górną szczelinę oczodołową i dzieli się na dwie główne gałęzie, unerwia
mięśnie poruszające gałkę oczną:
prosty górny, prosty przyśrodkowy, prosty dolny, skośny dolny i mięsień dźwigacz
powieki górnej. Część parasympatyczna unerwia mięśnie gładkie gałki ocznej tj.
zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerw czwarty - bloczkowy, ruchowy,
posiada jądro podobnie jak trzeci w pniu mózgu w śródmózgowiu, przechodzi do
oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia tylko jeden mięsień - skośny
górny oka. Nerw piąty - trójdzielny, nerw mieszany. Część ruchowa jest mniejsza,
posiada jądro w pniu mózgu w moście, stąd wychodzi i przyłącza się do części
czuciowej do jej trzeciej gałęzi. Wychodzi z jamy czaszki i unerwia wszystkie
mięśnie żwacze dzieląc się na gałęzie do poszczególnych mięśni tj.
obuskrzydłowych, skroniowego i żwacza. Część czuciowa znacznie większa bierze
początek w zwoju Gassera, który leży na piramidzie kości skroniowej. Włókna
obwodowe tworzą trzy gałęzie, włókna dośrodkowe wchodzą do pnia mózgu do
trzech jąder. Nerw pierwszy nerw oczny wchodzi do oczodołu przez górną
szczelinę oczodołową i tu dzieli się na kilka gałązek, które unerwiają czuciowo
gałkę oczną, całą zawartość oczodołu, część gałązek wychodzi poza oczodół i
unerwia skórę powieki górnej bocznego i przyśrodkowego kąta oka, czoła, skórę
nosa, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki czołowej, klinowej i komórek sitowych.
Włókna przeznaczone dla skóry czoła wychodzą z oczodołu przez wcięcie lub
otwór nadoczodołowy. Do tej gałęzi pierwszej dochodzą ponadto włókna
parasympatyczne wydzielnicze dla gruczołu łzowego. Nerw drugi zwany
szczękowym wychodzi z jamy czaszki, biegnie następnie po ścianie dolnej
oczodołu, a zakończenie jego wychodzi przez otwór podoczodołowy. Unerwia
szczękę wraz z zębami i dziąsłami, błonę śluzową jamy ustnej i nosowej, zatoki
szczękowej, skórę powieki dolnej, policzka i wargi górnej. Część parasympatyczna
zawiera włókna wydzielnicze dla gruczołów błony śluzowej jamy ustnej, nosowej i
zatok. Nerw trzeci zwany żuchwowym wychodzi z jamy czaszki i dzieli się na trzy
gałęzie, z których jedna zwana nerwem zębodołowym dolnym, wchodzi do kanału
żuchwy. Nerw żuchwowy unerwia żuchwę wraz z zębami, język, dno jamy ustnej,
częściowo ucho zewnętrzne, skórę okolicy skroniowej, zaś gałązki końcowe
wychodzą przez otwór bródkowy i unerwiają skórę brody, wargi dolnej. Część
parasympatyczna zawiera włókna wydzielnicze dla ślinianek:
przyusznej, podżuchwowej, podjęzykowej. Zakres unerwienia nerwu trójdzielnego
jest następujący:
ruchowo unerwia grupę mięśni żwaczych. Czuciowo zakres jego obejmuje całą
twarz, którą można podzielić na trzy pasy. Pas górny obejmujący czoło i zawartość
oczodołu unerwia gałąź pierwsza tj. nerw oczny, dochodzi do tego częściowo jama
nosowa i zatoki sitowe, czołowa i klinowa. Pas środkowy obejmujący odcinek od
ściany dolnej oczodołu po podniebienie unerwia gałąź druga tj. nerw szczękowy,
ponadto unerwia częściowo jamę nosową i zatokę szczękową. Pas dolny
obejmujący pozostały odcinek twarzy unerwia trzecia gałąź tj. nerw żuchwowy.
Dochodzi tu ponadto okolica przyuszna i skroniowa. Część parasympatyczna
nerwu trójdzielnego unerwia gruczoły ślinowe tj. śliniankę przyuszną,
podżuchwową, podjęzykową, gruczoł łzowy, gruczoły błony śluzowej jamy
nosowej, ustnej i zatok przyusznych. (Nazwy poszczególnych części nerwu
trójdzielnego są następujące:
gałąź pierwsza - nerw oczny, dzieli się na nerw łzowy, czołowy i
nosowo_rzęskowy. Gałąź druga - nerw szczękowa dzieli się na nerw jarzmowy,
nerwy zębodołowe górne i skrzydłowo_podniebienne. Gałąź trzecia - nerw
żuchwowy dzieli się na nerw językowy, zębodołowy dolny i uszno_skroniowy.
Włókna parasympatyczne dochodzą do poszczególnych gałęzi za pośrednictwem
zwojów i tak gałąź pierwsza posiada zwój rzęskowy, gałąź druga zwój
klinowo_podniebienny, gałąź trzecia zwój uszny i podjęzykowy. Nerw szósty -
odwodzący nerw ruchowy, posiada jądro w pniu mózgu w moście. Wchodzi do
oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia jego mięsień prosty boczny
oka. nerw siódmy - twarzowy, jest głównie nerwem ruchowym, choć posiada
dodatkowo część czuciową i parasympatyczną. Część ruchowa ma jądro w pniu
mózgu w moście. Po wyjściu z mózgu nerw ten przechodzi przez piramidę kości
skroniowej, wychodzi następnie z czaszki między wyrostkiem rylcowatym i
sutkowym kości skroniowej, wchodzi do ślinianki przyusznej i tu dzieli się na dwie
główne gałęzie a te z kolei na dalsze. Gałęzie nerwu twarzowego dochodzą do
wszystkich mięśni mimicznych twarzy i do mięśnia szerokiego szyi. Część
czuciowa nerwu twarzowego tj. struna bębenkowa, która prowadzi bodźce
smakowe z języka do odpowiedniego ośrodka w mózgu. Część parasympatyczna
doprowadza włókna do nerwu trójdzielnego i za jego pośrednictwem do ślinianki
podżuchwowej i podjęzykowej, do gruczołu łzowego i do gruczołów błony
śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Nerw ósmy - ślimakowo_przedsionkowy,
zwany również nerwem statyczno_ruchowym. Składa się z dwóch odrębnych
części. Część słuchowa czyli ślimakowa biegnie od komórek zwoju spiralnego
ślimaka w uchu wewnętrznym przez przewód słuchowy wewnętrzny i dochodzi do
dwóch jąder w pniu mózgu na granicy mostu i rdzenia przedłużonego. Część
statyczna, czyli przedsionkowa biegnie od zwoju przedsionkowego, leżącego na
dnie przewodu słuchowego wewnętrznego, razem z nerwem ślimakowym do pnia
mózgu do swoich odrębnych czterech jąder leżących w sąsiedztwie jąder nerwu
ślimakowego. Z jąder nerwu ślimaka prowadzi dalej droga do ośrodka korowego
słuchu w płacie skroniowym. Z jąder nerwu przedsionka biegną drogi do móżdżka.
Nerw dziewiąty - językowo_gardłowy, jest nerwem mieszanym, zawiera włókna
ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Posiada on jądra ruchowe i
parasympatyczne, częściowo wspólnie z nerwem błędnym, ponadto ma dwa zwoje
jako część początkowa włókien czuciowych. Jądra leżą w pniu mózgu w rdzeniu
przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem błędnym przez otwór dla żyły
szyjnej wewnętrznej i dochodzi do bocznej ściany gardła. Włókna ruchowe
unerwiają mięśnie gardła, włókna czuciowe ucho i gardło, część języka, zaś włókna
parasympatyczne dochodzą do nerwu trójdzielnego i przez jego gałęzie do ślinianki
przyusznej. Nerw dziesiąty - nerw błędny jest podobnie jak nerw poprzedni
mieszany, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Jądra ma
wspólne z nerwem dziewiątym w pniu mózgu i swoje dwa zwoje czuciowe.
Wychodzi z czaszki z nerwem dziewiątym, biegnie następnie wzdłuż gardła,
dochodzi do klatki piersiowej, biegnie wzdłuż przełyku, wchodzi razem z
przełykiem do jamy brzusznej. Część ruchowa nerwu jest przeznaczona dla mięśni
przewodu pokarmowego, począwszy od gardła przez przełyk, żołądek aż do jelita
grubego, następnie mięśni krtani, tchawicy, oskrzeli, i mięśnia sercowego. Część
czuciowa unerwia kolejno idąc od góry tak jak nerw biegnie przez szyję, klatkę
piersiową i jamę brzuszną; język, gardło, krtań, tchawicę, oskrzela, przewód
pokarmowy do okrężnicy poprzecznej włącznie, serce wraz z workiem
osierdziowym. Część parasympatyczna przyłącza się do części czuciowej i unerwia
mięśnie gładkie i gruczoły narządów:
szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Nerw jedenasty - dodatkowy, jest nerwem
ruchowym. Jądro jego leży w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z
czaszki razem z nerwem dziewiątym i dziesiątym. Dzieli się na dwie części zwane
gałęzią zewnętrzną i wewnętrzną. Gałąź

zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy i czworoboczny.

Gałąź wewnętrzna przyłącza się do nerwu błędnego biegnie razem z nim. Nerw
dwunasty - podjęzykowy, czysto ruchowy. Jądro jego leży w pniu mózgu w
rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki przez swój kanał w kości potylicznej i
dochodzi do języka. Unerwia wszystkie mięśnie języka, zarówno mięśnie własne
języka jak i mięśnie łączące język z otoczeniem tj. bródkowo_językowy,
gnykowo_językowy i rylcowo_językowy.

Narząd słuchu i równowagi

Narząd słuchu i równowagi zwany także narządem statyczno_słuchowym lub po
prostu uchem, składa się z trzech części:
ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne składa się z
małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Ucho środkowe zawiera
jamę bębenkową, torebkę słuchową i komórki sutkowe. Ucho wewnętrzne dzieli
się na część słuchową i część statyczną. Ucho wewnętrzne jest nazywane
błędnikiem i składa się z części kostnej, w której mieści się część błoniasta. Ucho
środkowe i wewnętrzne mieszczą się w piramidzie kości skroniowej.

Ucho zewnętrzne

Małżowina uszna znajduje się po stronie bocznej głowy. Jest zbudowana z

rusztowania chrzęstnego pokrytego skórą, jedynie u dołu jest płatek uszny nie
posiadający chrząstki. Pod skórą znajdują się mięśnie małżowiny, u człowieka
słabo rozwinięte. Chrząstka małżowiny przechodzi w chrząstkę przewodu
słuchowego zewnętrznego. Przewód słuchowy zewnętrzny posiada początkowo
część chrzęstną, następnie część kostną. Część kostna jest zawarta między łuską
kości skroniowej a jej częścią bębenkową. Przewód słuchowy jest wyścielony
skórą, w której znajdują się specjalne gruczoły produkujące woskowinę. Przewód
słuchowy zewnętrzny ma w płaszczyźnie poziomej przebieg zygzakowaty, zaś w
płaszczyźnie pionowej przebieg łukowaty. Dlatego przy badaniu ucha
zewnętrznego i oglądaniu błony bębenkowej podnosi się małżowinę do góry, aby
wyrównać łukowaty układ przewodu. Przewód słuchowy zewnętrzny kończy się
błoną bębenkową.

Ucho środkowe

Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią ograniczoną sześcioma ścianami.

Ścianę boczną tworzy błona bębenkowa, ścianą przyśrodkową jest ściana graniczna
między jamą bębenkową a uchem wewnętrznym, ściana tylna nosi nazwę sutkowej,
ściana przednia - szyjnotętniczej, ściana górna stropowej, a ściana dolna żylnej.
Błona bębenkowa jest umocowana w pierścieniu kostnym, ustawiona skośnie w ten
sposób, że za ścianą tylno_górną, przewodu tworzy kąt rozwarty, zaś ze ścianą
przednio_dolną kąt ostry. Od strony jamy bębenkowej przyrasta do błony
bębenkowej rękojeść młoteczka. Górna część błony jest bardziej wiotka. Błona jest
od strony przewodu pokryta cienką skórą, od strony jamy bębenkowej błoną
śluzową, leżąca między nimi warstwa środkowa jest zbudowana z tkanki łącznej
włóknistej. Błonę bębenkową ogląda się od strony przewodu słuchowego
zewnętrznego. Widać jej bladoróżowe zabarwienie, prześwieca przez nią rękojeść
młoteczka, a od zakończenia rękojeści tworzy się trójkątny refleks świetlny. Na
ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej widoczny jest wzgórek wywołany przez
początkowy odcinek kanału ślimaka. Powyżej wzgórka jest okienko owalne, czyli
przedsionka, zamknięte przez podstawę strzemiączka, poniżej okienko okrągłe
ślimaka, zamknięte przez błonę bębenkową wtórną. Ściana górna utworzona jest
przez cienką warstwę kostną zwaną stropem jamy bębenkowej. Ściana dolna
sąsiaduje z początkowym odcinkiem żyły szyjnej wewnętrznej. Ściana przednia
stanowi zarazem ścianę kanału dla tętnicy szyjnej wewnętrznej, która przechodzi
przez piramidę kości skroniowej. Ściana tylna posiada wejście do komórek
sutkowych wypełniających wyrostek sutkowy kości skroniowej. W jamie
bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe:
młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek ma kształt maczugi, część
grubsza zwana główką leży powyżej błony bębenkowej w części górnej jamy
bębenkowej. Rękojeść przyrasta do błony bębenkowej. Główka łączy się stawowo
z trzonem kowadełka. Kowadełko przypomina kształtem nieforemny ząb trzonowy.
Z jego trzonu wyrastają dwa wyrostki, krótszy zwany odnogą krótką, skierowany
jest ku tyłowi, zaś odnoga długa ma na swoim zakończeniu powierzchnię stawową
dla strzemiączka i jest skierowana ku stronie przyśrodkowej. Strzemiączko jest
podobne do strzemienia, posiada dwie odnogi łączące się podstawą strzemiączka.
Podstawa przyrasta do brzegów okienka owalnego. Jamę bębenkową dzielimy na
trzy części położone w stosunku do błony bębenkowej, część górną powyżej błony,
część środkową na poziomie błony i część dolną poniżej. Trąbka słuchowa jest to
kanał, który wychodzi ze ściany przedniej jamy bębenkowej i dochodzi do ściany
bocznej gardła, gdzie otwiera się w jej części nosowej na poziomie małżowiny
nosowej dolnej. Trąbka słuchowa biegnie początkowo w kanale kostnym, następnie
posiada ściany częściowo chrzęstne, częściowo błoniaste. Powyżej trąbki
słuchowej biegnie w kanale kostnym mięsień napinający błonę bębenkową, który
przyczepia się do szczytu piramidy i do rękojeści młoteczka. Komórki sutkowe i
jedna większa jama sutkowa znajdują się w wyrostku sutkowym kości skroniowej.
Mają one połączenie z jamą bębenkową i dzięki temu procesy zapalne mogą
przenosić się z jamy na komórki sutkowe.

Ucho wewnętrzne

Ucho wewnętrzne stanowi tzw. błędnik kostny, w którym mieści się błędnik
błoniasty. Ucho wewnętrzne jest podobnie jak środkowe schowane w piramidzie
kości skroniowej. Ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem, wobec czego jest ze
wszystkich stron zamknięte. Błędnik kostny składa się z przedsionka, z którego
wyrasta ślimak wchodzący w skład części słuchowej i trzy kanały półkoliste
tworzące część równowagi, czyli statyczną. Z ucha wewnętrznego wychodzi
przewód słuchowy wewnętrzny, który otwiera się na tylnej ścianie piramidy, a
przez który wychodzą z ucha wewnętrznego nerwy ślimaka i przedsionka
zdążające do swoich jąder w moście. Przedsionek jest to mała jama kostna, której
ściana boczna sąsiaduje z jamą bębenkową, a ścianę przyśrodkową, stanowi dno
przewodu słuchowego wewnętrznego. W dnie przewodu znajdują się liczne
otworki, przez które wychodzą włókna nerwowe, nerwu ślimakowego i
przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta pierwszy
zakręt ślimaka, z dalszych ścian wyrastają kanały półkoliste:
przedni, tylny i boczny. Kanały półkoliste są ustawione w stosunku do siebie pod
kątem prostym. Każdy posiada dwie odnogi, jedną nieco rozszerzoną zwaną
odnogą bańkowatą i drugą odnogę gładką, pojedynczą. Dwie odnogi pojedyncze
kanału przedniego i tylnego zrosły się w odnogę wspólną, dzięki temu w
przedsionku jest pięć zamiast sześciu otworów. Ślimak ma kształt muszli ślimaka
ogrodowego, posiada trzy niepełne zakręty, pierwszy jest szeroki, drugi dość
szybko maleje, trzeci niepełny jest najmniejszy. W osi ślimaka jest słupek kostny
zwany wrzecionkiem, wokół którego wiją się zakręty ślimaka. Każdy zakręt jest
podzielony niezupełnie na dwie części przez blaszkę spiralną kostną, która wyrasta
z wrzecionka i wtula się w poszczególne zakręty. Tworzą się więc w ten sposób
dwa przedziały w każdym zakręcie - tzw. schody ślimaka i schody przedsionka.
Błędnik błoniasty jest w pewnym sensie odpowiednikiem błędnika kostnego,
jednak jest od niego mniejszy. W przedsionku znajdują się dwa pęcherzyki
błoniaste zwane wrzecionkiem i łagiewką połączone między sobą przewodem.
Woreczek łączy się z błoniastym przewodem ślimakowym, zaś łagiewka z
przewodami półkolistymi. Przewód ślimakowy znajduje się w schodach
przedsionka i ma na przekroju kształt trójkąta. Ścianę podstawną stanowi blaszka
spiralna błoniasta, która biegnie w przedłużeniu blaszki spiralnej kostnej i dochodzi
do ściany przeciwległej zakrętu, uzupełniając podział na wymienione wyżej schody
ślimaka i przedsionka. Druga ściana błoniasta odchodzi od zakończenia blaszki
spiralnej kostnej - skośnie do ściany zewnętrznej zakrętu, jest to blaszka
przedsionkowa. Na ścianie zewnętrznej zakrętu biegnie więzadło spiralne, które
stanowi trzecią ścianę błoniastą. Przewód ślimaka jest wypełniony płynem zwanym
endolimfą, zaś schody ślimaka i przedsionka otaczające przewód ślimaka są
wypełnione perilimfą. Na blaszce podstawowej znajduje się narząd Kortiego
(Corti) zawierający komórki zmysłowe, słuchowe, do których docierają bodźce
słuchowe. Wokół wrzecionka są nagromadzone komórki nerwowe, które tworzą
zwój spiralny ślimaka. Z tych komórek wychodzą wypustki obwodowe do komórek
zmysłowych, słuchowych i dośrodkowe, które zbierają się w nerw ślimakowy,
przechodzący przez przewód słuchowy wewnętrzny. W kanałach półkolistych
znajdują się mniejsze od nich błoniaste przewody półkoliste wypełnione endolimfą,
zaś między przewodami a ścianami kanałów jest perilimfa. Na rozgałęzieniach
bańkowych przewodów półkolistych, na woreczku i łagiewce w przedsionku,
znajdują się plamki statyczne, zawierające komórki nabłonkowe zmysłowe
posiadające rzęski. Nad plamkami są błonki, w których są kryształki soli
mineralnych. Na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego znajduje się zwój
nerwu przyśrodkowego. Wypustki obwodowe jego komórek biegną do plamek
statycznych, a wypustki dośrodkowe dołączają się do nerwu ślimakowego i razem
z nim przechodzą przez przewód słuchowy wewnętrzny. Drganie fal powietrza
przenosi się dwoma drogami, jedna prowadzi przez przewód słuchowy zewnętrzny,
błonę bębenkową, jamę bębenkową, zawarte w niej powietrze i łańcuch kostek
słuchowych do płynu wypełniającego ucho wewnętrzne. Drugie przewodnictwo
idzie drogą kostną przez kości czaszki do ucha wewnętrznego.

Narząd wzroku

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i z jej narządów dodatkowych jak:
aparat ruchu, narząd łzowy narządy ochronne. Całość mieści się w oczodole. Gałka
oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez równik biegnący w
największym obwodzie gałki ocznej oraz posiada dwa bieguny przedni i tylny.
Połączenie obu biegunów stanowi oś gałki ocznej. Gałka oczna leży w przedniej
najszerszej części oczodołu, poza nią znajduje się przestrzeń pozagałkowa
wypełniona przez mięśnie, naczynia krwionośne, nerwy, tkankę łączną i
tłuszczową. Gałka oczna składa się ze ściany i zawartości. Ściana gałki jest
utworzona przez trzy warstwy:
błonę włóknistą zwaną twardówką lub białkówką, błonę naczyniową zwaną
naczyniówką i przez siatkówkę. Zawartość gałki tworzy ciało szkliste, soczewka i
płyn wypełniający komorę oka przednią i tylną. Błona włóknista, czyli twardówka,
jest zbudowana z tkanki łącznej i składa się z części tylnej tj. twardówki i z części
przedniej rogówki. Część tylna jest znacznie większa od przedniej, jest
nieprzeźroczysta, koloru białawo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem
żółtawym. Przez część tylną twardówki przechodzą włókna nerwu wzrokowego, w
okolicy równika przyczepiają się do niej ścięgna mięśni poruszających gałkę oczną,
ponadto opuszczają warstwę naczyniową cztery żyły wirowate. Przez część tylną i
przednią przechodzą drobne naczynia krwionośne tętnicze i nerwy, które wchodzą
w głąb gaałki ocznej. Rogówka leży z przodu, jest bardziej wypukła niż
twardówka, jest przeźroczysta otoczona rowkiem rogówkowo_twardówkowym.
Rogówka stanowi przednią ścianę komory przedniej oka. Błona naczyniowa oka
składa się z trzech części:
naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki. Naczyniówka leży z tyłu i zawiera
bardzo dużo naczyń krwionośnych ułożonych w dwiie warstwy:
Naczyń większych i naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe ma kształt szerokiego
pierścienia, który oprócz naczyń krwionośnych zaiwera mięsień rzęskowy. Na
powierzchni ciała rzęskowego są wyrostki rzęskowe, ponadto ciało rzęskowe jest
pokryte warstwą barwnikową należącą do siatkówki. Tęczówka również o kształcie
pierścienia leży do przodu od ciała rzęskowego i otacza okrągły otwór źreniczny.
W tęczówce oprócz naczyń znajdują się dwa mięśnie gładkie:
zwieracz źrenicy o przebiegu okrężnym i rozszerzacz źrenicy o przebiegu
promienistym. Stronę tylną tęczówki pokrywa podobnie jak ciało rzęskowe,
warstwa barwnikowa siatkówki. Tęczówka zawiera barwnik, od jego ilości zależy
kolor tęczówki. Siatkówka jest to błona wewnętrzna oka i składa się z dwóch
części:
przedniej nie odbierającej podniet świetlnych, jest złożona z jednej warstwy
komórek barwikowych. Komórki te pokrywają ciało rzęskowe i tęczówkę stąd
nazwa część tęczówkowa i część rzęskowa siatkówki. Część tylna siatkówki jest
wrażliwa na światło i jest to część wzrokowa siatkówki. W części wzrokowej
znajduje się nieco przyśrodkowo od bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu
wzrokowego. Jest to miejsce, w którym zbierają się włókna tego nerwu. W środku
tej tarczy widoczna jest tętnica środkowa siatkówki, która biegnie przez środek
nerwu. Tarcza jest niewrażliwa na bodźce świetlne, stąd nazywana bywa plamką
ślepą. Bocznie od tarczy znajduje się plamka żółta, miejsce najostrzejszego
widzenia, zawierająca w centrum czopki a na obwodzie czopki i pręciki. Siatkówka
jest zbudowana z dziewięciu warstw, z tego trzy warstwy biorą udział w
przewodzeniu bodźców świetlnych. W warstwie wewnętrznej siatkówki znajdują
się dwa rodzaje komórek nerwowo_nabłonkowych zwanych zależnie od ich
kształtu pręcikami i czopkami. Pręciki służą do odczuwania światła, czyli do
odbierania bodźców przy słabym oświetleniu, natomiast czopki odbierają barwy a
więc widzenie przy dobrym oświetleniu. Z tych komórek przenoszone są bodźce na
komórki dwubiegunowe siatkówki, następnie na komórki zwojowe nerwu
wzrokowego i dalej drogą nerwu transportowane są do ośrodka korowego wzroku.
Na zewnątrz siatkówki jest warstwa komórek barwikowych. Zawartość gałki
ocznej stanowi głównie ciało szkliste. Jest ono otoczone torebką i wypełnione
cieczą galaretowatą, przeźroczystą. W części przedniej ciała szklistego w
specjalnym zagłębieniu leży soczewka. Soczewka jest zbudowana z komórek
pryzmatycznych i otoczona torebką. Soczewka jest dwuwypukła, z tym jednak, że
jej powierzchnia przednia jest bardziej płaska niż tylna. Soczewka posiada równik i
dwa bieguny:
przedni i tylny połączone osią soczewki. Do równika soczewki dochodzą delikatne
włókienka z mięśnia rzęskowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na
systemie włókienek łącznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zależnie od
stanu mięśnia rzęskowego może być bardziej płaska lub bardziej wypukła. Komora
przednia oka jest zawarta między ścianą tylną rogówki, tęczówką i powierzchnią
przednią soczewki. Zawiera ciecz wodnistą. Komora tylna oka jest zawarta między
tęczówką leżącą od przodu, a ciałem rzęskowym i soczewką od tyłu. Ma ona
kształt pierścienia i zawiera ciecz wodnistą. Gałka oczna ma zdolność
przystosowywania się do zmian odległości oglądanych przedmiotów i do zmian
natężenia światła. Przystosowanie do zmiany odległości nazywa się akomodacją
oka i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy oglądaniu przedmiotów
bliskich następuje skurcz części mięśnia rzęskowego, zluźnienie włókienek i
soczewka uwypukla się. Przy oglądaniu przedmiotów z daleka soczewka bardziej
płaska, a jej system włókienek napięty. W wieku starszym soczewka traci
elastyczność i nie może zmieniać swojej grubości, stąd potrzeba uzupełniania przy
pomocy soczewek w okularach. Przystosowanie do oglądania przedmiotów przy
zmiennym oświetleniu nosi nazwę adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podwójny.
Przy słabym oświetleniu rozszerza się otwór źreniczny, aby do gałki weszło więcej
promieni świetlnych, ponadto pojawia się specjalny barwik zwany czerwienią
wzrokową lub rodopsyną, który umożliwia widzenie przy słabym świetle.
Szybkość pojawiania się rodopsyny u ludzi jest różna, stąd mówimy o szybkiej lub
powolnej adaptacji.

Narządy pomocnicze gałki ocznej

- narząd ruchu

Narząd ruchu gałki ocznej składa się z czterech mięśni prostych i z dwóch mięśni
skośnych. Prawie wszystkie te mięśnie przyczepiają się w otoczeniu nerwu
wzrokowego w szczycie oczodołu. Mięśnie proste są następujące:
prosty górny, dolny, przyśrodkowy i boczny. Mięśnie skośne są dwa:
górny i dolny. Mięsień skośny dolny jako jedyny przyczepia się odmiennie,
mianowicie do ściany dolnej oczodołu. Wszystkie mięśnie dochodzą mniej więcej
do równika gałki ocznej i przyczepiają się do twardówki. Oprócz mięśni
dochodzących bezpośrednio do gałki ocznej jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki
górnej, który biegnie od wspólnego przyczepu przy szczycie oczodołu do powieki
górnej. Narząd ochronny gałki ocznej stanowią powieki, spojówka i aparat łzowy.
Powieki są dwie, górna i dolna, przy czym górna jest większa. W skład powieki
wchodzi skóra, mięsień okrężny oka, a w górnej i mięsień dźwigacz powieki
górnej, następnie zgrubiała warstwa tkanki łącznej zwana tarczką powiekową i od
strony wewnętrznej spojówka. W powiekach są gruczoły łojowe i potowe. Z
brzegów powiek wyrastają włoski dotykowe zwane rzęsami. Od tarczek
powiekowych biegną do ścianki brzegów oczodołu pasma tkanki łącznej tworzące
przegrodę oczodołu. Błona spojówkowa dzieli się na spojówkę powiek i gałki.
Spojówka powiek wyściela wewnętrzną powierzchnię powiek i przechodzi
bezpośrednio na gałkę oczną dochodząc do brzegów rogówki. Przejście spojówki
powiekowej w spojówkę gałkową nosi nazwę załamków spojówki. Narząd łzowy
składa się z gruczołu łzowego i dróg łzowych. Gruczoł łzowy leży po bocznej
stronie oczodołu, część jego leży w górnym sklepieniu spojówki. Z gruczołu
wychodzą delikatne przewodziki, które odprowadzają ciecz łzową do górnego
załamka spojówki. Ruchem powiek ciecz jest rozprowadzana po gałce ocznej i
spływa do przyśrodkowego kąta oka. TU znajduje się jeziorko łzowe i tu zaczynają
się drogi łzowe. Na brzegach powiek są otworki prowadzące do kanalików
łzowych, które dochodzą do woreczka łzowego, a stąd ciecz przedostaje się do
przewodu nosowo_łzowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod małżowiną
nosową dolną.

Układ krążenia

Do układu krążenia należy serce jako narząd centralny, zespół naczyń

krwionośnych, układ chłonny oraz narządy krwiotwórcze. U człowieka krążenie
krwi jest zamknięte, tworzy dwa układy - krążenie małe, czyli płucne i krążenie
duże. Schemat krążenia małego jest następujący:
z prawej komory serca wychodzi pień płucny i dzieli się na dwie tętnice płucne
prawą ii lewą. Po wejściu do odpowiedniego płuca tętnica rozgałęzia się
stopniowo, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które oplatają gęstą siecią
pęcherzyki płucne. Tu następuje wymiana gazów między hemoglobiną czerwonych
ciałek krwi a powietrzem zawartym w pęcherzykach płucnych. Z łożyska
kapilarów wychodzą drobne żyłki, następnie żyły płucne, w liczbie czterech, dwie
z każdego płuca, uchodzą do lewego przedsionka serca. Krążenie małe jest więc
zawarte między prawą komorą, płucami i lewym przedsionkiem. Krążenie duże
zaczyna się aortą, która wychodzi z lewej komory serca, przechodzi w łuk,
następnie w aortę piersiową, ta przechodzi przez przeponę do jamy brzusznej jako
aorta brzuszna. Daje ona szereg rozgałęzień, które przechodzą w coraz mniejsze aż
do sieci kapilarów, które stykając się z komórkami narządów i tkanek umożliwiają
wymianę gazową wewnętrzną tj. oddanie pobranego w płucach tlenu. Z kapilarów
wychodzą naczynia żylne, które ostatecznie zbierają się w dwa duże pnie żylne:
żyłę główną górną i żyłę główną dolną, które uchodzą do prawego przedsionka
serca. Naczynia krwionośne dzielimy na naczynia tętnicze, żylne i włosowate, czyli
kapilary. Każde naczynie krwionośne posiada gałąź zbudowaną z tych samych
elementów. Ściana naczynia włosowatego składa się z warstwy komórek
śródbłonka wzmocnionych delikatnymi włókienkami tkanki łącznej. W miarę
zwiększania się przekroju naczynia, grubieje jego ściana i w naczyniach średnich
składa się podobnie zresztą jak w naczyniach większych z trzech warstw, z błony
wewnętrznej, środkowej i zewnętrznej. Błona wewnętrzna jest zbudowana z tkanki
łącznej i wyścielona śródbłonkiem, dzięki czemu jest idealnie gładka. Błona
środkowa posiada oprócz tkanki łącznej z włóknami sprężystymi włókna mięsne
gładkie. Warstwa zewnętrzna jest łącznotkankowa. Grubość poszczególnych
warstw i zawartość w nich włókien sprężystych i mięsnych jest różna, stąd podział
naczyń tętniczych na naczynia typu mięsnego i sprężystego. Tętnicą nazywamy
takie naczynie, które wyprowadza krew z serca bez względu na zawartość w niej
tlenu, aortą płynie krew tętnicza, tętnicą płucną płynie krew żylna. Żyłą nazywamy
takie naczynie, które doprowadza krew do serca, również niezależnie od zawartości
tlenu czy dwutlenku węgla - żyłami głównymi płynie krew żylna, żyłami płucnymi
płynie krew tętnicza. Żyły posiadają ściany zbudowane tak jak naczynia tętnicze,
różnią się jedynie tym, że ściany ich są cieńsze, posiadają mniej elementów
sprężystych, jedynie ich warstwa, zewnętrzna jest grubsza. Związane to jest z tym,
że ciśnienie krwi w żyłach jest niskie lub nawet ujemne, a w naczyniach tętniczych
ciśnienie jest wysokie i ich ściany muszą być bardziej wytrzymałe. Naczynia żylne
dzielimy na naczynia powierzchowne czyli podskórne i naczynia głębokie .
Naczynia powierzchowne leżą w wiotkiej tkance podskórnej często otoczone
tkanką tłuszczową. Naczynia głębokie towarzyszą naczyniom tętniczym wedle
pewnego schematu, a mianowicie tętnicy mniejszej towarzyszą dwie żyły, tętnicy
większej tylko jedna. W niektórych ciała np. w miednicy mniejszej naczynia żylne
tworzą splot żylny zamiast naczyń podwójnych czy pojedynczych. Żyły
powierzchowne biegną niezależnie od układu naczyń tętniczych i mają swoje
własne nazwy. Żyły powierzchowne uchodzą do żył głębokich. Naczynia żylne
posiadają wewnątrz zastawki złożone z dwóch płatków, które kierują prąd krwi
zawsze do serca - zastawki są więc w tych żyłach, w których krew płynie od dołu
do góry jak to ma miejsce w żyłach kończyn górnych i dolnych.

Serce

Serce jest narządem zbudowanym z mięśnia sercowego. Leży w klatce piersiowej,

bardziej po stronie lewej. Ma kształt spłaszczonego stożka wielkości mniej więcej
odpowiadającej wielkości pięści. Oś długa serca biegnie od strony prawej, góry i
tyłu, ku stronie lewej, ku przodowi i ku dołowi. Podstawa serca jest zwrócona ku
tyłowi i na prawo, a koniuszek serca przylega do przedniej ściany klatki piersiowej,
w piątym międzyżebrzu po stronie lewej. Serce spoczywa na środku ścięgnistym
przepony. Zależnie od sąsiedztwa wyróżnia się na sercu powierzchnię przeponową,
mostkowo_żebrową i płucną. Serce składa się z czterech części, z dwóch
przedsionków, prawego i lewego oraz dwóch komór, prawej i lewej. Podział serca
zaznacza się na jego powierzchni zewnętrznej. Między przedsionkami i komorami
biegnie bruzda okrężna zwana bruzdą wieńcową serca, między komorami biegnie
bruzda międzykomorowa przednia i tylna. Obie te bruzdy schodzą się przy
koniuszku serca. Wewnątrz serca między przedsionkami znajduje się przegroda
międzyprzedsionkowa, cienka, błoniasta, między komorami znajduje się przegroda
międzykomorowa, która w odcinku dolnym jest mięsna, w odcinku górnym,
znacznie mniejszym, jest błoniasta. Pomiędzy prawym przedsionkiem i prawą
komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe prawe, a w nim jest zastawka
trójdzielna. Między przedsionkiem lewym i lewą komorą jest ujście
przedsionkowo_komorowe lewe, a w nim zastawka dwudzielna. Do prawego
przedsionka wpada żyła główna górna, żyła główna dolna i zatoka wieńcowa serca.
Wszystkie te trzy naczynia prowadzą krew żylną. Ze ściany przedniej przedsionka
prawego wyrasta uszko prawe, które posiada na swej powierzchni wewnętrznej
pasma mięsne ułożone mniej więcej równolegle, zwane mięśniami grzebieniastymi.
Pozostała część przedsionka posiada ściany zupełnie gładkie. Komora prawa ma na
swej powierzchni wewnętrznej Liczne różnokierunkowo ułożone beleczki mięsne
oraz trzy mięśnie brodawkowe, które wpuklają się do światła komory. Od szczytów
mięśni brodawkowych odchodzą nitki ścięgniste, które przyczepiają się do
komorowej powierzchni płatków zastawki trójdzielnej. Obecność tych nitek
umożliwia wygięcie się zastawki do przedsionka. Z prawej komory wychodzi pień
płucny, a jego odejście posiada zastawkę złożoną z trzech płatków w kształcie
gniazd jaskółczych, stąd nazwa zastawka półksiężycowata. Każdy płatek posiada w
środku swego wolnego brzegu mały guzeczek, który uszczelnia płatki zastawki
przy zamykaniu się. Przedsionek lewy jest podobny do prawego. Z jego ściany
przedniej wyrasta uszko lewe, mniejsze od prawego, posiadające mięśnie
grzebieniaste, reszta przedsionka jest gładka. Do przedsionka uchodzą cztery żyły
płucne prowadzące krew tętniczą. Komora lewa posiada podobnie jak prawa
mięśnie brodawkowe, ale w liczbie dwóch i odchodzące od nich nitki ścięgniste od
płatków zastawki dwudzielnej. Powierzchnia wewnętrzna ma beleczki mięsne. Z
lewej komory wychodzi największa tętnica zwana aortą. Jej odejście posiada
zastawkę półksiężycowatą, tak jak odejście pnia płucnego. Ściana serca jest
zbudowana z trzech warstw podobnie jak ściana naczynia krwionośnego. Wnętrze
serca wyściela wsierdzie, delikatne przeźroczyste. Główną masę ściany tworzy
mięsień sercowy. Jest on zależnie od odcinka serca różnej grubości. Ściany
przedsionków są cienkie, ściana komory prawej ma około 3 mm grubości, ściana
komory lewej jest trzykrotnie grubsza od ściany komory prawej, dochodzi do
grubości jednego centymetra. Na zewnątrz serce jest okryte osierdziem, czyli błoną
surowiczą, która jest gładka, lśniąca i przeźroczysta, tak że widać kolor mięśnia
sercowego czerwono_brunatny i biegnące powierzchownie naczynia krwionośne
serca. Między przedsionkami i komorami w otoczeniu ujść
przedsionkowo_komorowych i odejścia pnia płucnego, i aorty znajdują się cztery
pierścienie włókniste, które wraz z oddzielającymi je od siebie dwoma trójkątami
tworzą tak zwany szkielet serca. Nazwa pochodzi stąd, że te warstwy tkanki łącznej
służą za miejsca przyczepu warstwy mięsnej przedsionków i komór. Każdy
przedsionek posiada wwłasną warstwę mięsną i na zewnątrz mięsień wspólny,
podobnie komory, każda ma własną i wspólną zewnętrzną warstwę. Łącznikiem
między mięśniami komór i przedsionków jest układ przewodzący serca. Serce
posiada własny układ krążenia. Od części wstępującej aorty odchodzą dwa
naczynia wieńcowe, tętnica wieńcowa prawa i lewa. Tętnica wieńcowa prawa
przechodzi na stronę tylną serca leżąc w bruździe wieńcowej i unaczynia prawy
przedsionek, prawą komorę, część tylną przegrody międzykomorowej i częściowo
komorę lewą. Tętnica wieńcowa lewa dzieli się na gałąź międzykomorową
przednią i gałąź okalającą. Gałąź przednia biegnie w bruździe międzykomorowej
przedniej, zaś gałąź okalająca przechodzi na stronę tylną serca. Tętnica wieńcowa
lewa unaczynia lewy przedsionek, lewą komorę, część przednią przegrody
międzykomorowej i częściowo komorę prawą. Ze ścian serca krew odpływa żyłami
które zbierają się w zatokę wieńcową serca,leżącą w bruździe wieńcowej, która
uchodzi do prawego przedsionka serca. Serce posiada podwójny system nerwowy.
Serce jest unerwione przez splot sercowy, powstały z wymieszania rozgałęzień
nerwów układu sympatycznego, które przyspieszają czynności serca, i układu
parasympatycznego, które zwalniają czynność serca. Oprócz tego serce posiada
specjalny układ zwany układem przewodzącym, złożony ze zgrupowań komórek i
łączących je włókien. Grupy komórek leżą w prawym przedsionku jako węzeł
zatokowo_przedsionkowy i przedsionkowo_komorowy. Z węzła
Przedsionkowo_komorowego wychodzi pęczek włókien, który biegnie po obu
stronach przegrody międzykomorowej i dochodzi do mięśni brodawkowych i
beleczek mięsnych na ścianach komór. Układ przewodzący reguluje kolejność
pracy poszczególnych odcinków serca - skurcz przedsionków, skurcz komór i
rozkurcz.

Krążenie małe czyli płucne

Z prawej komory serca wychodzi mięsień płucny. Kieruje się ku stronie lewej,
wchodzi pod łuk aorty i dzieli się na tętnicę płucną prawą i lewą. Każda z nich
wchodzi do odpowiedniego płuca, biegnie razem z oskrzelem i dzieli się podobnie
jak oskrzela na rozgałęzienia coraz drobniejsze. Dochodzi do pęcherzyków
płucnych i otacza je gęstą siecią naczyń włosowatych. Dzięki temu, że ściana
pęcherzyka płucnego i ściana naczynia włosowatego są zbudowane z pojedynczej
warstwy komórek, jest możliwa wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych
przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwałe połączenie z hemoglobiną czerwonych
ciałek krwi, zaś z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych dwutlenek węgla.
Krew zawierająca tlen przechodzi z łożyska kapilarów przez żyłki do żył
większych i wypływa z każdego płuca dwoma żyłami płucnymi, i wpływa do
lewego przedsionka serca. Czasem liczba żył płucnych jest mniejsza lub większa,
co nie posiada żadnego znaczenia praktycznego.
krążenie duże

Z lewego przedsionka serca krew tętnicza wpływa do lewej komory. Z lewej

komory wychodzi aortą. Kieruje się początkowo ku stronie prawej tworząc część
wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej, tworząc część
wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej i ku tyłowi, i
przechodzi w aortę piersiową, lub zstępującą. aorta piersiowa biegnie wzdłuż
kręgosłupa, przechodzi przez rozwór aortowy, w przeponie do jamy brzusznej i
zmienia nazwę na aortę brzuszną. Aorta brzuszna dochodzi do poziomu czwartego
kręgu lędźwiowego i dzieli się na dwa naczynia końcowe, dwie tętnice biodrowe
wspólne, prawą i lewą. Od części wstępującej aorty odchodzą naczynia wieńcowe
serca unaczyniające mięsień sercowy. Od łuku aorty odchodzą trzy naczynia. Są to,
idąc kolejno od strony prawej - pień ramienno_głowowy, który dzieli się na tętnicę
szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą, dalej tętnica wspólna
szyjna lewa i tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Tętnica
szyjna wspólna prawa i lewa dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną, która
unaczynia szyję, twarz i powierzchowne części głowy, i na tętnicę szyjną,
wewnętrzną, która wchodzi do jamy czaszki, i unaczynia dwie trzecie mózgowia
oraz zawartość oczodołu. Tętnica podobojczykowa przechodzi na kończynę górną,
odpowiednio po stronie prawej i lewej, przechodzi w tętnicę pachową, ta z kolei w
tętnicę ramienną. Tętnica ramienna dzieli się w okolicy stawu łokciowego na
tętnicę łokciową, promieniową i międzykostną wspólną. Końcowe rozgałęzienia
wymienionych tętnic unaczyniają dłoń i palce. Aorta piersiowa oddaje gałęzie,
które dzieli się na gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice
międzyżebrowe, zazwyczaj 10 par, które biegną w przestrzeniach
międzyżebrowych, i unaczyniają mięśnie głębokie klatki piersiowej i częściowo
mięśnie brzucha. Gałązki tylne tych tętnic dochodzą do mięśni grzbietu. Tuż ponad
przeponą odchodzą od aorty piersiowej tętnice przeponowe górne do ściany dolnej
klatki piersiowej. Gałęzie trzewne są drobniejsze niż gałęzie ścienne. Są to gałązki
do przełyku, tchawicy, grasicy i worka osierdziowego. Aorta brzuszna oddaje
podobnie jak piersiowa gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice
lędźwiowe zwykle w liczbie 4, które dochodzą do mięśni brzucha. Tętnice trzewne
dzielimy na tętnice parzyste i nieparzyste. Do tętnic parzystych należą tętnice
nadnerczowe środkowe, środkowe, tętnice jądrowe lub jajnikowe. Tętnice
nieparzyste są trzy:
tętnica trzewna zwana także pniem trzewnym, tętnica krezkowa górna i dolna.
Tętnica trzewna odchodzi tuż pod przeponą, dzieli się na tętnice, które unaczyniają
narządy górne:
część jamy brzusznej, tj., wątrobę, trzustkę, śledzionę, żołądek i dwunastnicę.
Tętnica krezkowa górna wchodzi do krezki jelita cienkiego i daje szereg
rozgałęzień do całego jelita cienkiego, dalej do kątnicy, okrężnicy wstępującej i
poprzecznej. Tętnica krezkowa dolna wchodzi do krezki esicy i oddaje gałęzie do
okrężnicy wstępującej, , esicy i górnej części odbytnicy. Tętnica biodrowa
wspólna, zarówno prawa jak i lewa, dzieli się na tętnicę biodrową wewnętrzną i
zewnętrzną. Tętnica biodrowa wewnętrzna oddaje gałęzie ścienne do ścian
miednicy tj. tętnicę pośladkową górną i dolną, tętnicę zasłonową i gałęzie
mięśniową i gałęzie mięśniowe oraz tętnice pępkowe mające znaczenie w życiu
płodowym. Gałęzie trzewne dochodzą do narządów miednicy mniejszej, są inne u
płci męskiej, inne u płci żeńskiej, częściowo są takie same. U płci męskiej
dochodzą do dalszych odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do gruczołu
krokowego i gruczołów pęcherzykowych. U płci żeńskiej dochodzą do dalszych
odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do macicy i pochwy. Końcową gałęzią
tętnicy biodrowej wewnętrznej jest tętnica sromowa, która unaczynia krocze i
narządy płciowe zewnętrzne, odpowiednio męskie i żeńskie. Tętnica biodrowa
zewnętrzna wychodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda
i zmienia nazwę na tętnicę udową. Tętnica udowa biegnie początkowo z przodu,
następnie przechodzi do dołu podkolanowego, tu nazywa się tętnicą podkolanową i
dzieli się na tętnicę piszczelową przednią i tylną, które są przeznaczone dla
podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi na stronę podeszwową stopy, zaś
piszczelowa przednia na stronę grzbietową stopy i unaczyniają stopę.

Układ żylny

Żyły głębokie najczęściej noszą takie same nazwy jak tętnice, którym towarzyszą,
jednak nie jest to wszędzie. Krew żylną z głowy, zarówno z zawartości czaszki jak
i powłók miękkich, odprowadza żyła szyjna wewnętrzna, która łączy się z żyłą
podobojczykową, odprowadzającą krew z kończyny górnej. Z połączenia tych
dwóch żył powstaje pień ramiennogłowy, odpowiednio prawy i lewy. Pnie łączą się
ze sobą i tworzą żyłę główną górną, która wpada do prawego przedsionka serca. Do
żyły głóównej górnej dochodzą żyły ze ścian klatki piersiowej, tj. żyła nieparzysta i
nieparzysta krótka. Na kończynie górnej są sploty żylne palców i ręki, następnie po
dwie, żyły promieniowo_łokciowe i międzykostne, z nich powstają dwie żyły
ramienne, aż z tych jedna żyła pachowa i jedna podobojczykowa. W sumie żyła
główna górna i doprowadzająca do serca krew z zakresu głowy, szyi, klatki
piersiowej i kończyn górnych. W zakresie jamy brzusznej mamy układ podwójny
żył odpowiadający naczyniom tętniczym trzewnym parzystym i nieparzystym oraz
żyły ścienne. Z narządów nieparzystych jamy brzusznej zbiera krew żyła wrotna
powstająca z żyły śledzionowej, krezkowej górnej i dolnej. Dopływają do niej żyły
z żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna wchodzi do wątroby przez jej
wnękę, dzieli się stopniowo na coraz drobniejsze rozgałęzienia, aż dochodzi do
sieci kapilarów leżących w otoczeniu komórek wątrobowych. Z tych sieci żylnych
wychodzą znowu naczynia żylne, które gromadzą się w większe i ostateczne żyły
wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej wprost w miąższu wątroby. Mamy tu
specjalne krążenie żylno_żylne, oprócz krążenia tętniczo_żylnego. Z narządów
parzystych jamy brzusznej odchodzą żyły o takich nazwach jak tętnice i wpadają
do żyły głównej dolnej. Do żyły tej dochodzą też żyły ścienne, tj. żyły przeponowe
i lędźwiowe. Krew żylną z miednicy zbierają również żyły ścienne, odpowiedniki
tętnic oraz żyły z narządów, które odpowiadają rozgałęzieniom tętnicy biodrowej,
wewnętrznej. W miednicy mniejszej mamy obfite sploty żylne otaczające narządy
płciowe, pęcherz moczowy i odbytnicę, a dopiero z tych splotów wychodzą
pojedyncze naczynia żylne. Z kończyny dolnej odpływa krew podobnie jak z
kończyny górnej , tzn. z sieci naczyń stopy i palców wychodzą żyły towarzyszące
po dwie żyłom na podudziu, już jednak w dole podkolanowym jest jedna żyła
podkolanowa, która przechodzi w żyłę udową, a ta wpada do żyły biodrowej
zewnętrznej. Żyła biodrowa zewnętrzna łączy się z żyłą biodrową wewnętrzną,
odprowadzającą krew z zakresu miednicy i po połączeniu powstaje żyła biodrowa
wspólna odpowiednio prawa i lewa. Żyły biodrowe wspólne łączą się i tworzą żyłę
główną dolną. Żyła ta biegnie wzdłuż kręgosłupa, następnie wchodzi do miąższu
wątroby, przechodzi przez otwór w części ścięgnistej przepony i uchodzi do
prawego przedsionka serca.

Żyły powierzchowne

Żyły powierzchowne biegną niezależnie od tętnic. W zakresie głowy i szyi jest

większa żyła szyjna wewnętrzna, która wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Na
tułowiu są żyły powierzchowne łączące się między sobą w rzadką sieć, uchodzące
do żyły pachowej i do żyły pachowej. Na uwagę zasługują żyły powierzchowne
kończyn górnych i dolnych. Na kończynie górnej z sieci palców ręki wychodzą
dwie żyły podskórne, żyła odłokciowa i odpromieniowa. Często jest trzecia żyła na
przedramieniu zwana żyłą pośrodkową przedramienia. Żyły te biegną wzdłuż
odpowiednich kości, odchodzą do dołu łokciowego i tu łączą się między sobą z
żyłami głębokimi. Na ramieniu znajduje się ciąg dalszy tych żył, przy czym żyła
odłokciowa jest krótsza i uchodzi do jednej z żył ramiennych, mniej więcej w
połowie ramienia, natomiast żyła odpromieniowa biegnie aż do okolicy pachowej i
wpada do żyły pachowej. Żyły podskórne, jeśli są wypełnione krwią, są widoczne i
wyczuwalne. Układ żył w dole łokciowym jest miejscem zastrzyków dożylnych. W
żyłach kończyny górnej są zastawki regulujące kierunek przepływu krwi zawsze do
serca. Na kończynie dolnej są, podobnie jak na górnej, sploty palców i stopy, z
których wychodzą dwie żyły na podudzie. Jest to żyła odpiszczelowa i żyła
odstrzałkowa. Żyła odpiszczelowa biegnie po przyśrodkowej stronie podudzia,
następnie uda i uchodzi pod więzadłem pachwinowym do żyły udowej. Żyła
odstrzałkowa biegnie po stronie tylnej podudzia i wpada do żyły podkolanowej.
Żyły te posiadają zastawki. Ze względu na kierunek przepływu krwi, najczęściej
niedogodny, bo od dołu do góry, może krew zalegać w żyłach, dochodzi do ich
rozszerzenia, wskótek tego zastawki stają się nieszczelne. Poszerzone żyły stają się
miejscem powstawania tzw. żylaków, które są niejednokrotnie widoczne i
wyczuwalne na całej kończynie, począwszy od stopy, aż do okolicy pachwinowej,
najczęściej żylaki są umiejscowione na podudziu i na udzie. Schemat układu
krążenia w zakresie naczyń krwionośnych jest następujący:
naczynia tętnicze przechodzą w kapilary, a z tych wychodzą żyłki, następnie żyły.
Nie wszędzie jest ten schemat zachowany. W wątrobie jest układ żylno_żylny,
ponieważ do wątroby wchodzi żyła wrotna, a z jej łożyska kapilarnego wychodzą
żyłki i żyły wątrobowe, które uchodzą do żyły głównej dolnej. Do wątroby
wchodzi naczynie tętnicze tj. tętnica wątrobowa, która dzieli się również aż do
kapilarów, a odpływy żylne są, jak żyły wątrobowe. Inny układ jest w nerce, w
której jest krążenie tętniczo_tętnicze. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, dzieli się
na drobniejsze gałęzie i kapilary, które tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu
wychodzą naczynia kapilarne tętnicze i dopiero teraz przechodzą w naczynia żylne,
które tworzą ostatecznie żyłę nerkową. W płucach jest krążenie podwójne,
odżywcze tętniczo_żylne, zgodnie ze schematem i krążeniem czynnościowe, w
którym tętnica płucna prowadzi krew żylną, a żyły płucne zawierają krew tętniczą.
Ponadto istnieją połączenia między tętnicami i żyłami w postaci specjalnych
zespoleń, w których krew może omijać łożysko kapilarów i szybciej przechodzić
do naczyń żylnych.

Układ chłonny czyli limfatyczny

Składa się z naczyń chłonnych i węzłów chłonnych. Naczynia chłonne zaczynają

się układem kapilarów, które znajdują się między komórkami i tkankami i
odprowadzają płyn stanowiący przesącz z krwi do naczyń krwionośnych żylnych.
Kapilary zaczynają się jako ślepo zakończone drobniutkie rureczki łączące się w
mniej lub bardziej gęste sieci. Naczynia chłonne są prawie wszędzie, brak ich w
ośrodkowym układzie nerwowym. Kapilary przechodzą w nieco większe naczynia
chłonne, a te przechodzą w pnie chłonne. Naczynia chłonne są zbudowane tak jak
naczynia krwionośne, ale mają ściany cienkie podobne raczej do naczyń żylnych,
tym bardziej, że naczynia chłonne i przewody mają bardzo małe światło,
Największy przewód zwany przewodem piersiowym ma około 2 mm średnicy.
Naczynia chłonne posiadają zastawki chłonne gęsto ułożone. W przebieg naczyń i
przewodów chłonnych są wstawione węzły chłonne zbudowane z tkanki chłonnej,
w których odbywa się oczyszczanie chłonki z zanieczyszczeń przyniesionych z
tkanek oraz są ogniska rozmnażania limfocytów, czyli powstają nowe białe ciałka
krwi. Chłonka posiadająca płynną zawartość naczyń chłonnych jest przejrzysta,
podobna do wody, jedynie chłonka płynąca z jelita cienkiego jest biaława, podobna
do mleka, stąd nazywa się mleczem. Zawiera ona tłuszcz wchłonięty do naczyń
chłonnych. Układ chłonny jest niesymetryczny i niepodobny do układu
krwionośnego. Chłonka z dolnej połowy ciała oraz z lewej połowy klatki
piersiowej, lewej połowy szyi i głowy jest odprowadzana przewodem piersiowym
do kąta żylnego lewego, tj. do miejsca połączenia się żyły podobojczykowej lewej
z żyłą szyjną wewnętrzną lewą. Resztę chłonki z prawej górnej połowy ciała
odprowadza przewód chłonny prawy do prawego kąta żylnego. Na kończynie
dolnej są dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole podkolanowym i druga w
okolicy pachwinowej. Na kończynie górnej są również dwie stacje węzłów
chłonnych, jedna w dole łokciowym, druga w dole pachowym. W zakresie jamy
brzusznej i klatki piersiowej wyróżnia się węzły chłonne ścienne i trzewne,
należące do poszczególnych narządów jamy brzusznej czy klatki piersiowej. Na
granicy głowy i szyi są dwa pierścienie węzłów, jeden wzdłuż brody i trzonu
żuchwy, następny wzdłuż małżowiny usznej, do okolicy potylicznej i drugi leżący
pod obojczykami. Te dwa pierścienie węzłów są połączone pasmem biegnącym
wzdłuż mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego. Skupienia tkanki chłonnej,
które nie są węzłami chłonnymi, znajdują się na przejściu jamy nosowej i ustnej w
gardło. Są to migdałki parzyste i nieparzyste. Migdałki parzyste są podniebienne,
leżące po bokach cieśni gardła i migdałki trąbkowe na ujściach trąbek słuchowych
na bocznych ścianach gardła. Migdałki nieparzyste tj. migdałek gardłowy lub trzeci
leżący na przejściu ściany górnej gardła w tylną oraz migdałek językowy na
nasadzie języka. Inne skupienia tkanki chłonnej znajdują się w ścianach jelit. W
jelicie czczym, są to drobne grudki zwane grudkami samotnymi, zaś w jelicie
krętym grudki zbierają się w większe zespoły zwane grudkami skupionymi. Grudki
samotne znajdują się również w ścianach jelita grubego. Szczególnie dużo jest
tkanki chłonnej w wyrostku robaczkowym

Narządy krwiotwórcze

W narządach krwiotwórczych powstają elementy komórkowe krwi i limfy. U

człowieka dorosłego czerwone ciałka krwi, granulocyty i płytki krwi powstają w
czerwonym szpiku kostnym. Szpik ten wypełnia nasady kości długich i istotę
gąbczastą innych kości. Limfocyty powstają w śledzionie, węzłach chłonnych i w
grudkach chłonnych.
Narząd oddechowy

Narząd oddechowy składa się z dwóch części - z dróg oddechowych,

prowadzących powietrze z płuc, w których odbywa się wymiana gazowa. Do dróg
oddechowych należy jama nosowa, krtań, tchawica i oskrzela. Można je podzielić
na drogi górne, obejmujące jamę nosową i górną część krtani i na drogi dolne od
środkowej części krtani do końcowych rozgałęzień oskrzeli.

Jama nosowa

Jej ściany kostne były omawiane przy czaszce, tu zostaną krótko powtórzone. Jama
nosowa posiada sześć ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez
podniebienie twarde złożone z wyrostków podniebiennych, szczęk oraz blaszek
poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to nozdrza przednie tj. otwór
łączący jamę nosową z otoczeniem. Ściana tylna to nozdrza tylne prowadzące do
jamy gardła. Ściana boczna jest utworzona głównie przez trzon szczęki, do którego
przyrasta muszla nosowa dolna, blaszka pionowa kości podniebiennej i błędnik
kości sitowej z muszlą nosową środkową i górną. Jama nosowa jest podzielona na
dwie części przegrodą kostną, złożoną z blaszki pionowej kości sitowej i lemiesza.
Przegroda kostna jest uzupełniona przegrodą chrzęstną i błoniastą. Nos jako całość
składa się z przedsionka i jamy nosowej właściwej. Przedsionek jest ograniczony
ścianami ruchomymi, skrzydełkami nosa zbudowanymi z chrząstek, które mogą się
poruszać przy oddychaniu głębokim lub utrudnionym, albo przy wąchaniu. Nos jest
pokryty skórą, pod którą znajdują się małe niewyczuwalne mięśnie należące do
mięśni mimicznych twarzy. Skóra wyściela też przedsionek nosa posiada krótkie,
dość twarde włosy, które czasami, zwłaszcza u starszych mężczyzn, wystają na
zewnątrz. Jama nosowa właściwa jest wyścielona błoną śluzową. Przegroda
dzieląca ją na dwie części jest zwykle skrzywiona, co powoduje nierównomierność
obu części. Pod muszlami nosowymi zwisającymi obustronnie ze ściany bocznej
znajdują się przewody nosowe odpowiednio górny, środkowy i dolny. Przegrody te
w kierunku przegrody nosa łączą się w przewód nosowy wspólny, ten zaś
przechodzi ku tyłowi do jamy gardła. W części górnej jamy nosowej od muszli
środkowej ku górze znajdują się w błonie śluzowej komórki nerwowe zmysłu
węchu. Jedna wypustka takiej komórki biegnie do powierzchni błony śluzowej,
druga kieruje się ku górze. Zespół tych wypustek zwanych nićmi węchowymi
przechodzi przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej, wchodzi do jamy
czaszki i dochodzi do grupy komórek tworzących opuszkę węchową na podstawie
płata czołowego mózgu. Powietrze przechodzące przez jamę nosową przeciska się
między przegrodą i muszlami, czyli przez przewody nosowe i stykając się z ciepłą i
wilgotną błoną śluzową ulega ogrzaniu, nawilgoceniu i oczyszczeniu. Pod błoną
śluzową znajdują się obfite sploty żylne, stąd możliwość krwawienia z jamy
nosowej. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się zatoki poboczne nosa, mają z nią
bezpośrednie połączenie. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka
czołowa, szczękowa i przednie komórki sitowe. Do przewodu górnego uchodzą
komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Błona śluzowa przechodzi z jamy nosowej
do zatok, wyściela je. W stanach infekcyjnych, zapalnych proces chorobowy może
przejść z jamy nosowej do zatok i dochodzi do powikłania kataru, czyli zapalenia
błony śluzowej nosa z zapaleniem błon śluzowych zatok, najczęściej zatoki
szczękowej. Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy
gardła, a następnie do krtani. Krtań, następny odcinek drogi oddechowej, jest
zbudowana z chrząstek połączonych między sobą stawami, więzadłami, a
poruszanych mięśniami. Chrząstki krtani są parzyste i nieparzyste. Do parzystych
należą chrząstki nalewkowate. Do nieparzystych należy chrząstka tarczowata,
pierścieniowata i nagłośniowa. Chrząstka nalewkowata ma kształt nieregularnej
trójściennej piramidy, posiada dwa wyrostki:
głosowy i mięśniowy. Spoczywa na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka
tarczowata składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą, z przodu pod różnym
kątem zależnym od wieku i płci. U dzieci i u kobiet jest to kąt rozwarty, u
mężczyzn kąt ostry lub zbliżony do prostego, dzięki temu chrząstka ta wystercza z
przodu na szyi i jest zupełnie dobrze wyczuwalna i widoczna. Chrząstka
pierścieniowata ma kształt sygnetu, jej część wyższa zwana łukiem jest zwrócona
do przodu, część szersza zwana blaszką, ku tyłowi. Na przejściu łuku w blaszkę są
powierzchnie stawowe dla rogów dolnych chrząstki tarczowatej, zaś na blaszce są
powierzchnie stawowe dla chrząstek nalewkowatych. Chrząstka nagłośniowa ma
kształt porównywalny do liścia bzu, który u góry jest owalny i szerszy, a zwęża się
ku dołowi. Układ chrząstek krtani jest następujący:
z przodu znajduje się chrząstka tarczowata za nią ku tyłowi chrząstka nagłośniowa,
która wystaje ponad brzeg górny chrząstki tarczowatej, pod chrząstką tarczowatą
leży łuk chrząstki pierścieniowatej. Na blaszce chrząstki pierścieniowatej, czyli z
tyłu, znajdują się chrząstki nalewkowate. Połączenia chrząstek krtani są stawowe i
więzadłowe. Stawy krtani mają typową budowę stawów, są więc na chrząstkach
powierzchnie stawowe, stawy są objęte torebkami stawowymi i posiadają więzadła.
Dzięki stawom chrząstki wykonują niewielkie ruchy. Stawy łączą chrząstkę
tarczowatą w dwóch miejscach z chrząstką pierścieniowatą i chrząstki
nalewkowate w chrząstkę pierścieniowatą. Więzadła łączą chrząstki między sobą i
całą krtań z otoczeniem. Do grupy pierwszej należy więzadło
pierścieniowo_tarczowe rozpięte między górnym brzegiem łuku chrząstki
pierścieniowatej i dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej, więzadło
tarczowo_nagłośniowe łączące obie te chrząstki, więzadło kieszonkowo rozpięte
między chrząstką nalewkowatą i wewnętrzną powierzchnią chrząstki tarczowatej i
więzadło głosowe biegnące tak jak kieszonkowe, równolegle i poniżej niego. Krtań
jest połączona u góry z kością gnykową błoną tarczowo_gnykową, a u dołu z
tchawicą więzadłem obrączkowym. Krtań jest wyścielona błoną śluzową. Między
błoną śluzową a mięśniami znajduje się błona elastyczna i elastyczna krtań.
Mięśnie krtani pokrywają chrząstki krtani i umożliwiają ich ruchy. Z przodu krtani
znajduje się mięsień pierścieniowo_tarczowy, który przyczepia się do łuku
chrząstki pierścieniowatej i blaszki chrząstki tarczowej, a którego czynność polega
na napinaniu strun głosowych. Między blaszką chrząstki pierścieniowatej i
chrząstką nalewkowatą są następujące mięśnie:
pierścieniowo_nalewkowy tylny, który powoduje rozszerzanie szpary głośni, a
pierścieniowo_nalewkowy boczny, który zwęża szparę głośni między chrząstkami
nalewkowatymi znajduje się mięsień nalewkowy poprzeczny, który również zwęża
szparę głośni. Razem z więzadłem głosowym biegnie mięsień głosowy. Krtań leży
z przodu szyi na poziomie od czwartego do szóstego kręgu szyjnego. U góry jest
zawieszona na kości gnykowej, u dołu przechodzi w tchawicę. Krtań jest przykryta
przez mięśnie podgnykowe. Jama krtani łączy się bezpośrednio z jamą gardła.
Wejście do krtani jest ograniczone przez chrząstkę nagłośniową z przodu, chrząstki
nalewkowate z tyłu i rozpięte między nimi fałdy nalewkowo_nagłośniowe. Wejście
prowadzi do przedsionka krtani, który zwężając się przechodzi w część środkową,
stanowiącą wąską, ale o zmiennej szerokości szparę ustawioną poziomo w
płaszczyźnie strzałkowej. Szpara ta jest zawarta między więzadłami
kieszonkowymi leżącymi u góry i więzadłami głosowymi leżącymi poniżej. Pod
więzadłem kieszonkowym znajduje się obustronnie płytki zachyłek błony śluzowej,
inaczej kieszonka, stąd nazwa fałdów kieszonkowych. Struny głosowe są narządem
wydawania dźwięków, porusza je powietrze wychodzące z płuc. Dzięki stawom i
mięśniom krtani szpara głośni zwęża się i rozszerza, a struny głosowe mogą być
bardziej napięte lub bardziej wiotkie. Krtań jest więc nie tylko drogą oddechową,
ale i narządem głosu. Trzecia część krtani część dolna, stanowi przejście do
tchawicy . Tchawica ma kształt rury, sięga od szóstego kręgu szyjnego do
czwartego kręgu piersiowego, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne:
prawe i lewe. Ściana tchawicy jest zbudowana z chrząstek o kształcie
podkowiastym połączonych między sobą więzadłami. Ściana tylna tchawicy jest
miękka. Wnętrze tchawicy jest wyścielone błoną śluzową. Pod błoną śluzową
znajdują się włókna mięsne gładkie. Tchawica przechodzi do klatki piersiowej
przez jej otwór górny i układa się mniej więcej w linii środkowej klatki piersiowej.
Oskrzela główne powstają z podziału tchawicy. Oskrzele prawe jest szersze i
krótsze niż lewe i biegnie jakby w przedłużeniu tchawicy, podczas gdy lewe
odchodzi pod pewnym kątem. Skutkiem takiego układu ciała obce częściej wpadają
do oskrzela prawego niż do lewego. Oskrzela mają ściany zbudowane tak jak
tchawica. Każde oskrzele dochodzi do wnęki płuc i tu zaczyna się dalej dzielić.
Oskrzele prawe dzieli się na trzy oskrzela płatowe, oskrzele lewe na dwa. Dalej
dochodzi do systematycznego podziału oskrzeli na oskrzela segmentowe,
podsegmentowe, i dalsze coraz mniejsze, aż do oskrzelików końcowych. Na tym
kończy się drzewo oskrzelowe, którego rola polega na przenoszeniu powietrza do
płuc. Każdy oskrzelik końcowy dzieli się na oskrzeliki oddechowe, które dzielą się
na przewodniki i kończą pęcherzykami płucnymi. Jest to już ta część oskrzeli, w
której odbywa się wymiana gazowa. Oskrzela posiadają w ścianie chrząstki,
oskrzeliki oddechowe mają ściany cienkie i chrząstek nie posiadają. Drogi
oddechowe górne i dolne charakteryzują się tym, że posiadają ściany sztywne,
dzięki obecności kości i chrząstek, co umożliwia swobodne przechodzenie
powietrza, ponieważ drogi te są stale otwarte, obecność w ścianach mięśni
gładkich, pozwala na zmianę szerokości światła. Płuca są dwa - lewe i prawe.
Każde z nich znajduje się w osobnej jamie, opłucnowej. Płuca składają się z
płatów. Prawe z trzech, lewe z dwóch. W płucu prawym wyróżniamy płat górny,
środkowy i dolny, w płucu lewym płat górny i dolny. Płat górny płuca lewego
odpowiada płatowi górnemu i środkowemu płatowi płuca prawego. Płuco ma
kształt nieregularnego stożka, posiada podstawę, którą stanowi powierzchnia
przeponowa szczyt wchodzący w obręb szyi oraz powierzchnię żebrową i
śródpiersiową. Powierzchnia przeponowa jest wklęsła, dostosowana do wypukłości
przepony. Powierzchnia żebrowa jest wypukła, sąsiaduje ze ścianami klatki
piersiowej. Powierzchnia śródpiersiowa zwrócona jest do środka klatki piersiowej i
posiada zagłębienie zwane wnęką. We wnęce znajduje się korzeń płuc tj. zbiór
tworów wychodzących i wchodzących do płuc. Do płuc wchodzi tętnica płucna,
tętnica oskrzelowa, nerwy układu autonomicznego. Z płuc wychodzą:
żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Płuco jest okryte błoną surowiczą
zwaną opłucną płucną, która na powierzchni śródpiersiowej otacza korzeń płuca i
przechodzi bezpośrednio w opłucną ścienną wyścielającą jamę opłucnej. W
zależności od ściany, którą pokrywa opłucna ścienna nosi nazwę opłucnej
przeponowej żebrowej i śródpiersiowej. Ta część opłucnej, która pokrywa szczyt
płuca, nazywa się osklepkiem płuca. Płuco nie wypełnia całkowicie jamy
opłucnowej i w dolnej jej części pozostają przestrzenie, które stanowią przestrzenie
zapasowe umożliwiające rozszerzanie się płuc przy głębokim wdechu. Płuca
posiadają podwójny układ krążenia:
czynnościowy i odżywczy. W układzie czynnościowym do płuc wchodzi tętnica
płucna prowadząca krew żylną z prawej komory serca. W płucu rozgałęzia się aż
do sieci kapilarów, które otaczają pęcherzyki płucne. Przez bardzo cienkie ściany
pęcherzyków płucnych i kapilarów odbywa się wymiana gazowa, w której tlen
przechodzi z pęcherzyków płucnych, do krwi i łączy się z hemoglobiną
czerwonych ciałek, a dwutlenek węgla z krwi przechodzi do pęcherzyków
płucnych. Z sieci kapilarów wychodzą drobne żyłki, które zlewają się w coraz
większe, aż wreszcie z płuc wychodzą zazwyczaj dwie żyły płucne, które uchodzą
do lewego przedsionka serca. W krążeniu odżywczym krew zawierająca tlen
doprowadzana jest do płuc tętnicami oskrzelowymi, które biegną razem z
oskrzelami i unaczyniają głównie ściany oskrzeli, przechodzą następnie w kapilary,
a te przechodzą w drobne żyłki, dalej żyły oskrzelowe uchodzące do żył ściennych
klatki piersiowej lub do żył płucnych.

Klatka piersiowa - topografia

W klatce piersiowej znajdują się trzy jamy surowiczne, są to:

dwie jamy opłucnowe zawierające płuca i worek osierdziowy z sercem. Jamy
opłucnowe leżą po prawej i lewej stronie klatki piersiowej, pomiędzy nimi
pozostaje przestrzeń zwana śródpiersiem. W części górnej śródpiersia znajduje się
w linii środkowej tchawica, przez co przestrzeń ta dzieli się na śródpiersie
przedtchawicze i zatchawicze. W części dolnej znajduje się w śródpiersiu worek
osierdziowy, który je prawie całkowicie wypełnia, pozostawiając niewielkie
przestrzenie śródpiersia dolnego przedniego i tylnego. W śródpiersiu
przedtchawiczym przebiegają następujące twory:
żyła główna górna i jej dopływy - dwie żyły ramienno_głowowe - prawa i lewa, łuk
aort i jego rozgałęzienia; idąc od strony prawej:
tętnica ramienno_głowowa, tętnica szyjna i wspólna lewa i tętnica
podobojczykowa lewa. Nerwy przeponowe i nerwy błędne. W wieku dziecięcym
do okresu pokwitania znajduje się tuż za mostkiem grasica, która potem zanika, a w
jej miejsce pozostaje tkanka łączna i tłuszczowa. W śródpiersiu zatchawiczym
biegnie przełyk, aorta wstępująca i odchodzące od niej tętnice międzyżebrowe,
żyły ścienne klatki piersiowej, tj. żyły nieparzyste, przewód piersiowy, pnie
sympatyczne i ich nerwy oraz nerwy błędne, które poniżej tchawicy przechodzą ku
tyłowi do ścian przełyku. Twory śródpiersia zatchawiczego przechodzą ku tyłowi
do śródpiersia tylnego dolnego. Klatka piersiowa łączy się ku górze z szyją przez
otwór górny. Przez otwór ten przechodzą z szyi do klatki piersiowej:
tchawica, przełyk, nerwy przeponowe, nerwy błędne, pnie sympatyczne i żyły
ramienno_głowowe, zaś z klatki piersiowej biegną na szyję gałęzie aorty i
końcowy odcinek przewodu piersiowego. Otwór dolny klatki piersiowej jest
zamknięty przeponą, przez którą część tworów klatki piersiowej dostaje się do
jamy brzusznej i odwrotnie. Do jamy brzusznej przechodzi:
aorta nerwy błędne, pnie sympatyczne, zaś do klatki piersiowej wchodzą żyły
nieparzyste i przewód piersiowy.

Przewód pokarmowy
Narządy przewodu pokarmowego służą do pobierania pokarmów stałych i
płynnych, do przerabiania ich do wchłaniania i wydalania resztek. Do pobierania
pokarmów służy część górna przewodu pokarmowego złożona z jamy ustnej,
gardła i przełyku, do przerabiania i wchłaniania składników odżywczych służy
żołądek i jelito cienkie, stanowiące część środkową przewodu pokarmowego, część
dolna ostatnia służy do wchłaniania wody, zagęszczania i wydalania mas kałowych
- jest to jelito grube. Cały przewód pokarmowy ma kształt rury o różnej grubości
ścian i różnej szerokości światła, ponadto posiada gruczoły, których część jest
składnikiem ścian, część leży poza cewą pokarmową. Do tych ostatnich należą
ślinianki, wątroba i trzustka. Ściana przewodu pokarmowego składa się ogólnie
biorąc z błony śluzowej, podśluzowej, i mięsnej, a te części przewodu, które
znajdują się w jamie brzusznej, są otoczone otrzewną, czyli błoną surowiczą. W
zależności od czynności poszczególne odcinki przewodu mają specyficzne cechy
charakterystyczne. Przewód pokarmowy rozwija się z pojedynczej cewki, ciągnącej
się przez całą długość zarodka, o ścianie początkowo bardzo cienkiej, złożonej
jedynie z nabłonka, dopiero w miarę rozwoju zmieniają się kształty części cewki,
zmienia się jej położenie i grubieje ściana, tworzy się błona śluzowa wraz z
gruczołami, dalej błona podśluzowa, błona mięsna złożona z dwóch lub trzech
warstw i wreszcie błona surowicza. W ustroju dorosłym przewód zaczyna się jamą
ustną, która mieści się w części twarzowej czaszki, następnie przez gardło leżące
na szyi, przechodzi do tułowia. Przełyk znajduje się w klatce piersiowej, reszta w
jamie brzusznej, a końcowy odcinek jelita grubego jest w miednicy mniejszej. Jama
ustna - leży w części twarzowej czaszki. Jej ściany są częściowo kostne, częściowo
mięKKie. Dzieli się ją na przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jest
zawarty między wargami i szczękami. Wargi i policzki są zbudowane ze skóry,
mięśni należących do mięśni mimicznych, tworzących otoczenie szpary jamy
ustnej, dalej z błony śluzowej, pod którą leżą drobne gruczoły ślinowe wyczuwalne
językiem jako małe grudki w zakresie warg i policzków. podniebienie Jama ustna
właściwa - ma następujące ściany:
górną, utworzoną przez podniebienie twarde i miękkie, przednią i boczne
utworzone przez szczęki i żuchwę, dolną, tworzącą przeponę jamy ustnej oraz tylną
prowadzącą jako otwór do jamy gardła. Podniebienie twarde tworzą wyrostki
podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych, zaś podniebienie
miękkie - mięśnie napinające i dźwigające podniebienie, a także mięśnie języka.
Podniebienie całe jest pokryte błoną śluzową, która w odcinku przednim układa się
w fałdy poprzeczne łatwo wyczuwalne językiem. Podniebienie twarde jest
łukowate wysklepione, a wysokość tego wysklepienia jest u różnych osób różna.
Podniebienie miękkie zwisa ku dołowi i posiada w środku mały nieparzysty twór
zwany języczkiem. Ściany boczne i przednia jamy ustnej są utworzone przez
wyrostki zębodołowe obu szczęk i żuchwy i tkwiące w nich zęby. Wyrostki
zębodołowe są pokryte błoną śluzową, która ma tutaj nieco inną budowę i nosi
nazwę dziąsła. Dziąsła pokrywają wyrostki zębodołowe zarówno od strony
zębodołowej jak i policzkowej. Ściana tylna jest to otwór ograniczony od góry
przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka, po bokach zwisają po
dwa fałdy, od przodu podniebienno_językowe i od tyłu podniebienno_gardłowe.
Pomiędzy tymi fałdami znajdują się migdałki podniebienne po jednym z każdej
strony. Opisany otwór nosi nazwę cieśni gardła i łączy jamę ustną właściwą z
częścią ustną jamy gardła. Ściana dolna jamy ustnej jest utworzona przez mięśnie
żuchwowo_gnykowe. Mięśnie te biegną od trzonu żuchwy do trzonu kości
gnykowej. W linii środkowej zrastają się ze sobą pasmami tkanki łącznej tworząc
w ten sposób szew. Jama ustna w całości jest wypełniona językiem. Język jest to
twór mięsny pokryty z obu stron błoną śluzową. Wyróżnia się w nim idąc od tyłu:
nasadę, trzon i szczyt. Mięśnie języka dzielimy na własne i łączące język z
otoczeniem. Mięśnie własne tworzą główną masę języka, a ze względu na kierunek
przebiegu ich włókien są to mięśnie poprzeczne, pionowe i podłużne. Mięśnie
łączące język z otoczeniem mają przebieg różnokierunkowy co pozwala na ruchy
języka. Są to parzyste mięśnie:
bródkowo_językowe, gnykowo_językowe i rylcowo_językowe. Błona śluzowa na
powierzchni języka posiada liczne brodawki. Są to twory nabłonkowe różnego
kształtu, zwane brodawkami nitkowatymi, grzybowatymi, liściastymi i okolonymi.
Brodawki okolone leżą u nasady języka, są w kształcie okrągłych wyniosłości
otoczonych rowkami, które posiadają kubki smakowe, należące do zmysłu smaku.
Podobne kubki smakowe są rozsiane na całej powierzchni języka, ale z tyłu jest ich
najwięcej. Na nasadzie języka znajduje się nagromadzenie tkanki limfatycznej
zwanej migdałkiem językowym. Język służy do nakładania pokarmu na zęby, do
formowania kęsa przy połykaniu, do wymawiania wyrazów, jest wreszcie
siedliskiem narządu smaku. Przy jamie ustnej zamkniętej język wypełnia ją
całkowicie, przy cofaniu języka tworzy się w jamie ustnej próżnia, stanowiąca
warunek podstawowy czynności ssania, co umożliwia odżywianie potomstwa w
pierwszym okresie życia. Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Uzębienie
dostosowane jest do sposobu odżywiania, inaczej wygląda u mięsożernych, inaczej
u roślinożernych. Uzębienie człowieka należy do typu wszystkożernych, ponadto
jest uzębienie mleczne i stałe. U człowieka dorosłego są 32 zęby, w tym 8 siekaczy,
4 górne i 4 dolne, 4 kły - po dwa górne i dolne, 8 zębów przedtrzonowych po 4
górne i 4 dolne, i 12 zębów trzonowych po 6 dolnych i górnych. Siekacze znajdują
się z przodu, służą do odcinania pokarmu, do odgryzania, zęby przedtrzonowe, a
głównie trzonowe, służą do rozcierania pokarmu. Każdy ząb składa się z korzenia,
szyjki i korony. Korzeń tkwi w zębodole połączony ze ścianami zębodołu układem
włókien łącznotkankowych, szyjka wystaje poza zębodół i jest otoczona dziąsłem,
korona sterczy swobodnie. Ząb jest zbudowany z pewnego rodzaju tkanki kostnej
zwanej zębiną, która w zakresie korzenia i szyjki jest pokryta kostniwem, a w
zakresie korony szkliwem. W korzeniu znajduje się kanał korzenia, który
przechodzi w komorę zęba w obrębie korony. W kanale i komorze są części
miękkie zęba zwane miazgą, złożone z naczyń krwionośnych i chłonnych, gałązek
nerwowych i tkanki łącznej. Twory te wchodzą i wychodzą przez otwór na
szczycie korzenia zęba. Siekacze i kły posiadają korzenie pojedyncze, zęby
przedtrzonowe mają po jednym lub po dwa korzenie, zęby trzonowe mają po dwa
lub trzy korzenie. Korony siekaczy mają kształt dłuta, kłów, kształt stożkowaty, zaś
zęby przedtrzonowe i trzonowe mają korony szerokie, spłaszczone, lekko wklęsłe,
opatrzone drobnymi guzkami. Człowiek posiada dwa garnitury uzębienia:
mleczny i stały. Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów, w tym 8 siekaczy, 4
kłów i 8 trzonowców. Pierwsze zęby mleczne pojawiają się w 6 miesiącu życia.
Pierwsze zęby stałe wyżynają się w 6 roku życia, ostatnie zęby trzonowe dopiero
około 20 roku życia, stąd ich nazwa mądrości. Zęby szczęk i żuchwy są tak
ustawione, że zęby trzonowe spoczywają na sobie, a siekacze górne leżą przed
siekaczami dolnymi. Takie ustawienie nazywamy zgryzem prawidłowym. Mogą
być inne ustawienia, kiedy albo żuchwa, albo szczęki są nadmiernie wysunięte do
przodu lub cofnięte ku tyłowi, pozostaje wówczas szeroka szpara między
siekaczami. Są to ustawienia nieprawidłowe. Ślinianki. W otoczeniu jamy ustnej
znajdują się trzy pary dużych gruczołów ślinowych zwanych śliniankami.
Największa jest ślinianka przyuszna, a najmniejsza ślinianka podżuchwowa i
najmniejsza podjęzykowa. Ślinianka przyuszna leży częściowo na mięśniu żwaczu
sięgając do łuku jarzmowego, częściowo wciska się poza gałąź żuchwy wgłąb aż
do ściany gardła. Posiada ona przewód, który biegnie powierzchownie po mięśniu
żwaczu następnie przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy
ustnej na poziomie drugiego zęba trzonowego górnego. Ślina tej ślinianki jest
rzadka, surowicza. Ślinianka podżuchwowa leży na szyi tuż pod trzonem żuchwy w
trójkącie podżuchwowym. Jej przewód uchodzi na dnie jamy ustnej, pod językiem
na poziomie pierwszego siekacza. Jej wydzielina jest bardziej gęsta,
surowiczo_śluzowa. Ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej pod błoną
śluzową. Przy uniesionym języku tworzy ona podłużny fałd na dnie jamy ustnej.
Posiada ona szereg drobnych przewodzików, którymi wytwarzana przez nią ślina
gęsta, śluzowa, dostaje się do jamy ustnej. Gardło jest następnym odcinkiem
przewodu pokarmowego. Ma kształt rury u góry szerszej, zwężającej się ku dołowi.
Sięga od podstawy czaszki do 6 kręgu szyjnego. Ściany boczne i tylna są
utworzone przez mięśnie i wyścielone błoną śluzową. Są dwie grupy mięśni gardła:
dźwigacze i zwieracze. Do dźwigaczy należą parzyste mięśnie rylcowo_gardłowe i
podniebienno_gardłowe. Zwieracze są trzy:
górny, środkowy i dolny. Przyczepy zwieraczy sięgają od wyrostków
skrzydłowatych kości klinowej aż do chrząstki pierścieniowatej krtani. Zarówno
dźwigacze jak i zwieracze są to mięśnie poprzecznie prążkowane. Na przejściu
ściany górnej w tylną gardła znajduje się migdałek gardłowy zwany również
migdałkiem trzecim. Na ścianie bocznej gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki
słuchowej, która wychodzi z jamy bębenkowej ucha środkowego. Ujście to ma
kształt wąskiej szczeliny otoczonej dwoma wargami, przednią mniejszą i tylną
większą. Na tylnej znajduje się migdałek trąbkowy. Ściana dolna gardła stanowi
przejście do przełyku. W ścianie przedniej są trzy otwory łączące jamę gardła
kolejno z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd istnieje podział jamy gardła na
część nosową, ustną i krtaniową. Gardło stanowi wspólny odcinek drogi
oddechowej i pokarmowej. Przy połykaniu następuje oddzielenie tych dróg od
siebie, w ten sposób, że podniebienie miękkie podnosi się ku górze, języczek
dotyka tylnej ściany gardła i oddziela część nosową od ustnej. Ponadto chrząstka
nagłośniowa krtani przechyla się ku dołowi i ku tyłowi i jak wieczko przykrywa
wejście do krtani. Przełyk ma kształt wąskiej rury sięgającej od 6 kręgu szyjnego
do 11 kręgu piersiowego. Zaczyna się w dolnej części szyi, przebiega przez klatkę
piersiową, leżąc w śródpiersiu tylnym wzdłuż kręgosłupa, następnie przechodzi
przez rozwór przełykowy przepony i uchodzi do wpustu żołądka. Błona śluzowa
przełyku jest pofałdowana, co umożliwia zmianę szerokości jego światła. W skład
ściany przełyku wchodzi błona mięsna, która mniej więcej od połowy, idąc od
góry, jest prążkowana, dalej jest gładka. Żołądek, następnie odcinek przewodu
pokarmowego, jest odcinkiem najszerszym, który pełni rolę okresowego zbiornika
pokarmu. Wyróżnia się w nim wpust:
trzon wraz z dnem i część odźwiernikową wraz z odźwiernikiem. Żołądek posiada
powierzchnię przednią i tylną, brzeg górny zwany krzywizną mniejszą i brzeg
dolny czyli krzywiznę większą. Przejście przełyku w wpust leży na poziomie 11
kręgu piersiowego, przejście odźwiernika w dwunastnicę na poziomie pierwszego
kręgu lędźwiowego. Żołądek jamy brzusznej w podżebrzu lewym, częściowo w
nadbrzuszu. Ściana przednia przylega częściowo do przedniej ściany brzucha,
częściowo jest przykryta przez lewy płat wątroby. Ściana tylna jest zwrócona do
przestrzeni otrzewnowej zwanej torbą sieciową. Jest to wąska przestrzeń, która
oddziela żołądek od narządów leżących na tylnej ścianie jamy brzusznej, tj. od
trzustki, lewej nerki, lewego nadnercza, oraz od śledziony położonej pod przeponą
najbardziej na lewo. Dno żołądka leży najwyżej, sąsiaduje przez przeponę z
workiem osierdziowym i sercem. Ściana żołądka jest zbudowana z błony śluzowej,
podśluzowej, mięsnej i surowiczej. Błona śluzowa posiada liczne fałdy, które
wygładzają się w miarę napełniania żołądka pokarmem. Błona śluzowa posiada
liczne gruczoły zwane gruczołami żołądkowymi właściwymi i gruczołami
odźwiernikowymi. Ich wydzielina tworzy sok żołądkowy zawierający kwas solny i
enzym pepsynę. Błona podśluzowa oddziela błonę śluzową od warstwy mięsnej, jej
obecność umożliwia fałdowanie się błony śluzowej. Błona mięsna składa się z
trzech warstw mięśni gładkich. Warstwa zewnętrzna jest podłużna, następna
posiada włókna o układzie okrężnym, który w części odźwiernikowej tworzą
zwieracz odźwiernika, warstwa wewnętrzna posiada włókna skośne, jest ona
najsłabiej wykształcona. Na zewnątrz żołądek jest okryty błoną surowiczą, która
schodzi z niego na otoczenie tworząc więzadła otrzewnowe. Do krzywizny
mniejszej żołądka dochodzi sieć mniejsza złożona z podwójnej blaszki
otrzewnowej tworzącej trzy więzadła. Są to:
więzadła wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_przełykowe i
wątrobowo_dwunastnicze. Z krzywizny większej zwisa podwójny fałd otrzewnej
zwany siecią większą. Fałd ten zrasta się z okrężnicą poprzeczną tworząc więzadło
żołądkowo_okrężnicze, zaś część dalsza zwisa wolno sięgając często do spojenia
łonowego. Sieć większa przykrywa pętlę jelita cienkiego. Wżołądku gromadzi się
połknięty pokarm, tu ulega rozpuszczeniu i przesiąknięciu sokiem żołądkowym,
następnie spływa porcjami do dwunastnicy, gdzie odbywa się właściwe trawienie.
Jelito cienkie ma długość około 5 metrów. Składa się z trzech odcinków różnej
długości:
z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. Dwunastnica jest przyrośnięta do
tylnej ściany jamy brzusznej, czyli nie posiada krezki i jest nieruchoma. Pozostałe
odcinki posiadają krezkę, są ruchome, stąd pochodzi podział jelita cienkiego na
jelito bezkrezkowe i jelito krezkowe. Krezka jest to podwójny fałd otrzewnej,
stanowiący przejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną. Dwunastnica ma
długość około 20 cm, ma kształt podkowy skierowanej wypukłością ku stronie
prawej, stroną wklęsłą otacza głowę trzustki. Dwunastnica leży na poziomie od I
do Iii kręgu lędźwiowego, posiada część górną, zstępującą i dolną. Część dolna
przechodzi zgięciem dwunastniczo_czczym w dalszy odcinek jelita cienkiego czyli
jelito czcze. Ściana dwunastnicy jest zbudowana podobnie jak dalsze odcinki jelita
cienkiego, z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej, ponadto od przodu jest pokryta
błoną surowiczą. Błona śluzowa posiada liczne fałdy okrężne. W części zstępującej
znajduje się oprócz fałdów okrężnych fałd podłużny zakończony brodawką, na
której jest ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego.
Niekiedy powyżej tej brodawki znajduje się brodawka dodatkowa zwana wówczas
brodawką mniejszą, na której jest ujście przewodu trzustkowego mniejszego -
mamy wówczas dwie brodawki większą i mniejszą. Błona śluzowa zawiera
gruczoły jelitowe i specjalne gruczoły dwunastnicze (Brunnera). Błona mięsna
posiada dwie warstwy zewnętrzną podłużną i wewnętrzną okrężną. W dwunastnicy
odbywa się główne trawienie pokarmu, który spływa porcjami z żołądka poprzez
otwierający się zwieracz. Trawienie odbywa się dzięki temu, że w dwunastnicy
znajduje się wydzielina gruczołów jelitowych i dwunastniczych, ponadto spływa
do niej żułć przewodem żółciowym wspólnym i sok trzustkowy przewodem
trzustkowym. Wszystkie te wydzieliny zawierają enzymy trawienne. Jelito czcze
stanowi drugą część jelita cienkiego. Zostało ono tak nazwane, ponieważ w czasie
sekcji zwłok jest ono zazwyczaj puste czyli czcze, pozbawione treści pokarmowej.
Jelito kręte zwane również biodrowym, stanowi trzecią część jelita cienkiego. Jelito
czcze przechodzi bez widocznej granicy w jelito kręte, określa się, że 2/5 długości
to jelito czcze, a 3/5 to jelito kręte. Jelito cienkie ma kształt zupełnie gładkiej rury.
Różnice budowy jelita czczego i krętego związane są z ich czynnością i dotyczą
budowy ściany. Błona śluzowa jelita czczego posiada fałdy okrężne, gęsto ułożone,
ponadto opatrzone delikatnymi wypustkami palczastymi, zwanymi kosmkami
jelitowymi, których obecność oprócz fałdów znacznie zwiększa powierzchnię
błony śluzowej. Błona śluzowa jelita krętego posiada fałdy niższe i ułożone
rzadziej, zwłaszcza w dolnych odcinkach jelita, a liczba kosmków maleje w miarę
zbliżania się jelita krętego ku końcowi. Układ chłonny ściany jelita czczego składa
się z sieci naczyń chłonnych i grudek chłonnych rozsianych w błonie śluzowej w
postaci małych zgrubień wielkości główki szpilki. W jelicie krętym są sieci naczyń
chłonnych, zaś grudki chłonne zbierają się w większe jednostki dochodzące do
długości kilku lub kilkunastu centymetrów, stąd ich nazwa grudki skupione. Błona
podśluzowa jest w całym jelicie cienkim delikatna. Błona mięsna składa się z
dwóch warstw:
zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej. W jelicie czczym i krętym odbywa
się wchłanianie strawionych części pokarmowych. Tłuszcze są wchłaniane do
układu chłonnego przez naczynia chłonne kosmków, przechodzą następnie przez
sieci naczyń chłonnych błony śluzowej i podśluzowej, dochodzą do naczyń i
węzłów chłonnych leżących w krezce, a więc już poza jelitem. Ostatecznie tłuszcz
dostaje się do zbiornika mleczu a stąd przez przewód piersiowy do układu żylnego.
Chłonka zawierająca kuleczki tłuszczu w postaci zawiesiny jest podobna do mleka,
stąd nazwa tej właśnie chłonki płynącej z przewodu pokarmowego - mlecz. Białka i
cukry są wchłaniane do naczyń krwionośnych kosmków jelitowych i
transportowane do wątroby. Główny proces wchłaniania odbywa się w jelicie
czczym, stąd są w nim gęste i wysokie fałdy, błony śluzowej i liczne kosmki. W
miarę przesuwania się treści pokarmowej staje się ona coraz bardziej uboga w
składniki odżywcze, stąd w jelicie krętym, a zwłaszcza w dolnych jego odcinkach,
niskie i rzadkie fałdy błony śluzowej, i coraz mniej liczne kosmki. Skurcz
mięśniówki w ścianie jelita wywołuje fale perystaltyczne, które przesuwają treść
pokarmową w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie jest bogato unaczynione.
Jelito czcze i kręte są umocowane na krezce, czyli podwójnym fałdzie
otrzewnowym, który swoją nasadą czyli korzeniem przyrasta do tylnej ściany jamy
brzusznej, a drugim przyczepem dochodzi do ściany jelita. Nasada ma długości
około 20 cm, a brzeg jelitowy około 5 metrów, jest więc bardzo pofałdowany, co
przypomina kołnierz hiszpański zwany krezką stąd nazwa krezka. W krezce biegną
do jelita naczynia krwionośne i tętnicze, rozgałęzienia tętnicy krezkowej górnej, z
jelita odpływają żyły tworzące następnie żyłę krezkową górną i naczynia chłonne.
Do jelita dochodzą nerwy układu autonomicznego, które unerwiają błonę mięsną i
gruczoły. W krezce znajduje się ponadto tkanka łączna, która otacza naczynia i
nerwy,oraz zmienia ilość tkanki tłuszczowej. Jelito czcze zajmuje środkową część
jamy brzusznej, w jej dolnej części, jelito kręte leży niżej, częściowo na prawym
talerzu biodrowym, stąd też druga nazwa tego odcinka jelita, jelito biodrowe. Jelito
kręte uchodzi do jelita grubego ujściem krętniczo_kątniczym, zaopatrzonym w
zastawkę krętniczo_kątniczą zwaną również zastawką Bauhina.

Jelito grube składa się z kątnicy, okrężnicy i odbytnicy czyli prostnicy. Kątnica,
czyli kiszka ślepa leży na prawym talerzu biodrowym. W jej ścianie przyśrodkowej
znajduje się ujście jelita krętego. Ma ono kształt poziomo ustawionej szczeliny
zaopatrzoną w zastawkę. Zastawka ta składa się z dwóch warg, dolnej należącej do
kątnicy i górnej należącej do okrężnicy wstępującej. z dolnej ściany kątnicy
odchodzi wyrostek robaczkowy. Jest on różnej długości od 2_30 cm, średnio około
8 cm. W położeniu prawidłowym zwisa do miednicy mniejszej. Może mieć inne
położenie, wiąże się to ponadto z jego długością. Wyrostek posiada ściany
zbudowane tak jak pozostałe odcinki jelita grubego, wyróżnia się tym, że posiada
bardzo dużo tkanki chłonnej. Jego średnica ma kilka milimetrów. Wyrostek
umieszczony jest na niewielkiej krezeczce, jest ruchomy. Kątnica wykazuje cechy
budowy typowe dla dalszych odcinków jelita grubego. Ściana jelita grubego jest
znacznie cieńsza od ściany jelita cienkiego. Błona śluzowa jelita grubego jest
gładka, zawiera gruczoły jelitowe. Znajdują się w niej grudki chłonne, samotne.
Błona podśluzowa jest cienka, delikatna. Błona mięsna posiada dwie warstwy:
wewnętrzna warstwa okrężna jest rozmieszczona równomiernie w ścianie, błona
zewnętrzna jest zgrupowana w trzy taśmy, które są krótsze niż jelito i stąd tworzą
się pofałdowania całej ściany jelita w postaci uwypukleń oddzielonych od siebie
bruzdami. Taśmy zaczynają się na kątnicy w miejscu odejścia wyrostka
robaczkowego, a kończą się na granicy esicy i odbytnicy. Tutaj włókna rozchodzą
się równomiernie na ściany odbytnicy. Okrężnica, której nazwa pochodzi stąd, że
okrąża jamę brzuszną, składa się z okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej,
okrężnicy zstępującej i okrężnicy esowatej. Można te odcinki nazwać krócej,
wstępnicą, poprzecznicą, zstępnicą i esicą. Okrężnica wstępująca biegnie z
prawego talerza biodrowego ku górze ku bocznej stronie jamy brzusznej, dochodzi
do wątroby, tworzy zgięcie wątrobowe czyli prawe i przechodzi w okrężnicę
poprzeczną. Okrężnica poprzeczna biegnie ku stronie lewej mniej więcej na
poziomie pępka, poniżej krzywizny większej żołądka i brzegu dolnego wątroby,
dochodzi do śledziony i zgięciem okrężniczo_śledzionowym, czyli lewym
przechodzi w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie
jamy brzusznej, dochodzi do lewego talerza biodrowego i przechodzi w esicę.
Okrężnica esowata leży na lewym talerzu biodrowym, dochodzi do kości
krzyżowej i na poziomie 2 kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę. Odbytnica,
czyli prostnica leży wzdłuż kości krzyżowej i ogonowej i jest wygięta tak jak te
kości. Składa się z części miedniczej i kroczowej, zwanym kanałem odbytniczym,
a zakończona jest otworem odbytowym. Błona śluzowa odbytnicy posiada trzy
fałdy poprzeczne, zaś w części kroczowej znajdują się fałdy pionowe zwane
słupami odbytniczymi. Błona mięśniowa składa się z warstwy zewnętrznej
podwójnej, powstałej z trzech taśm i warstwy wewnętrznej okrężnej. W dolnym
odcinku odbytnicy warstwa okrężna grubieje i tworzy zwieracz odbytu
wewnętrzny. Wokół tego zwieracza znajduje się zwieracz odbytu zewnętrzny
poprzecznie prążkowany, należący do mięśni krocza. Zwieracz zewnętrzny podlega
dowolnej regulacji, stąd możliwość świadomego oddawania kału. Stosunek jelita
grubego do otrzewnej jest różny zależnie od odcinka. Kątnica jest pokryta otrzewną
i jest ruchoma, wstępnica jest przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i pokryta
otrzewną jedynie od przodu, poprzecznica posiada własną krezkę , która dochodzi
do tylnej ściany jamy brzusznej i umożliwia ruchomość poprzecznicy, zstępnica
jest podobnie jak wstępnica, przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i nieruchoma,
esica posiada krezkę i jest wobec tego ruchoma, wreszcie odbytnica jest
przyrośnięta do kości krzyżowej, powleczona otrzewną jedynie z przodu. Całe
jelito grube ma około 150 cm długości. W jamie brzusznej znajdują się dwa duże
gruczoły związane z przewodem pokarmowym, są to wątroba i trzustka. Wątroba
jest największym gruczołem nie tylko przewodu pokarmowego, ale u człowieka w
ogóle. Waży przeciętnie około 1500 gramów. Wypełnia całe prawe podżebrze,
przechodzi do podżebrza lewego, zwykle do linii środkowo_obojczykowej. Składa
się z dwóch płatów, prawego większego i lewego mniejszego. WyróŻnia się na niej
powierzchnię przeponową wypukłą i gładką, oraz powierzchnię trzewną,
nieznacznie wklęsłą. Na powierzchni trzewnej znajdują się dwie bruzdy podłużne i
jedna poprzeczna. Na płacie prawym bruzda podłużna zawiera w swoim przednim
odcinku pęcherzyk żółciowy, a w odcinku tylnym, żyłę główną dolną, która albo
leży powierzchownie, albo jest przykryta pasmem miąższu wątroby. Druga bruzda
podwójna oddziela płat prawy od lewego i w jej odcinku przednim biegnie
więzadło obłe wątroby, które jest pozostałością żyły pępkowej okresu płodowego.
W odcinku tylnym biegnie więzadło żylne, pozostałość przewodu żylnego, który w
życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą główną dolną. Bruzda poprzeczna nosi
nazwę wrót albo bramy wątroby. Zawiera ona trzy twory:
tętnicę wątrobową, żyłę wrotną i przewód żółciowy wspólny, który powstaje z
połączenia przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem pęcherzyka
żółciowego. Pęcherzyk żółciowy, zwany również woreczkiem żółciowym, leży w
zagłębieniu bruzdy podłużnej płata prawego . Jego dno wysuwa się spod dolnego
brzegu wątroby, trzon jest zrośnięty warstwą tkanki łącznej z wątrobą, a szyjka
przechodzi w przewód biegnący w kierunku wnęki, czyli wrót wątroby. Pęcherzyk
jest wyścielony błoną śluzową. W pęcherzyku gromadzi się wytworzona przez
wątrobę żółć i ulega tu znacznemu zagęszczeniu. Stosunek wątroby do otrzewnej
wygląda następująco:
wątroba jest w całości pokryta otrzewną z wyjątkiem pewnego odcinka
powierzchni przeponowej, gdzie wątroba zrasta się z przeponą. Otrzewna schodzi z
wątroby na otaczające narządy i tworzy szereg więzadeł. Są to:
więzadło wątrobowo_nerkowe, wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_żołądkowe,
wątrobowo_dwunastnicze i więzadło sierpowate. Więzadło sierpowate schodzi z
powierzchni przeponowej wątroby na przeponę i przednią ścianę jamy brzusznej,
dochodzi do poziomu pępka. W jego brzegu dolnym biegnie więzadło obłe
wątroby. Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje z prawą nerką, prawym
nadnerczem, z okrężnicą poprzeczną, z dwunastnicą, z żołądkiem i częściowo z
przełykiem. Wątroba posiada specjalny układ krążenia:
odżywczy i czynnościowy. Do wątroby wchodzi tętnica wątrobowa i wprowadza
krew tętniczą odżywczą, która po oddaniu tlenu wypływa z wątroby żyłami
wątrobowymi. Do wątroby wchodzi ponadto żyła wrotna, która wprowadza krew
żylną, czynnościową. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony, trzustki, żołądka,
całego jelita cienkiego i jelita grubego po górny odcinek odbytnicy. Żyła wrotna
dzieli się w wątrobie na rozgałęzienia coraz drobniejsze, aż dochodzi do naczyń
włosowatych, które są stosunkowo szerokie i stykają się z komórkami wątroby
ułożonymi w pasma zwane beleczkami. Z tych naczyń włosowatych wpływa krew
żylna do większych żyłek, które łączą się w żyły wątrobowe. Żyły wątrobowe
wpadają do żyły głównej dolnej i w miejscu jej przejścia przez płat prawy wątroby.
Żyła wrotna doprowadza do wątroby trzy produkty rozpadu czerwonych ciałek
krwi w śledzionie a z przewodu pokarmowego wchłonięte białka i cukry. Wątroba
produkuje żółć, która wypływa z niej przewodami prawym i lewym, które łączą się
w przewód wątrobowy wspólny, następnie łączą się z przewodem pęcherzyka
żółciowego w przewód żółciowy wspólny. Ten przewód dochodzi do dwunastnicy i
uchodzi w niej w brodawce razem z przewodem trzustkowym. Trzustka jest drugim
gruczołem przewodu pokarmowego, leżącym w jamie brzusznej. Jest znacznie
mniejsza od wątroby, waży około 90 gramów, leży na tylnej ścianie jamy
brzusznej, na poziomie od I Iii kręgu lędźwiowego. Składa się z głowy, trzonu i
ogona. Głowa jest objęta przez dwunastnicę, trzon krzyżuje kręgosłup, zaś ogon
dochodzi do śledziony. Trzustka ma budowę zrazikową, jest podobna z wyglądu do
ślinianek. Przez całą jej długość od ogona do głowy biegnie przewód trzustkowy,
do którego dochodzą przewody drobniejsze, a który uchodzi do dwunastnicy na jej
brodawce. Trzustka jest gruczołem zarówno zewnętrznowydzielniczym jak i
dokrewnym. Główna masa trzustki produkuje enzymy trawienne tworzące sok
trzustkowy, potrzebny do trawienia w dwunastnicy. Wśród miąższu trzustki
znajdują się skupienia komórek tworzące wyspy Langerhansa, które produkują
hormony potrzebne do regulacji poziomu cukru we krwi.

Układ moczowy

W skład układu moczowego wchodzą:

nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki produkują mocz,
ten spływa moczowodami do pęcherza moczowego, który jest okresowym
zbiornikiem moczu, a stąd cewką moczową jest wydalany poza ustrój. Nerki są
dwie:
prawa i lewa. Nerka ma kształt fasoli, posiada powierzchnię przednią i tylną,
biegun górny i dolny. Brzeg boczny nerki jest wypukły, w brzegu przyśrodkowym
znajduje się wnęka, przez którą wchodzi do nerki tętnica nerkowa, a wychodzi żyła
nerkowa i moczowód. Na przekroju nerki są widoczne dwie części:
zewnętrzna istota korowa i wewnętrzna istota rdzeniowa. Istota rdzeniowa składa
się z piramid zwróconych tępo zakończonymi wierzchołkami do wnęki, a
podstawami do istoty korowej. Między piramidy wciska się istota korowa w
postaci słupków nerkowych. Nie ma ostrej granicy między między istotą korową i
rdzeniową. Słupy piramid są objęte przez kielichy mniejsze, które łącząc się ze
sobą tworzą kielichy większe, te z kolei tworzą miedniczkę nerkową. Miedniczka
nerkowa przechodzi bezpośrednio w moczowód. W obrazie mikroskopowym nerki,
w istocie nerki, głównym składnikiem są kłębuszki nerkowe. Są to skręcone pętle
naczynia tętniczego, które są otoczone torebką Bowmanna (czyt. Baumana).
Torebka ma dwie blaszki wewnętrzną, która pokrywa bezpośrednio kłębuszek i
zewnętrzną. Między nimi jest wąska przestrzeń, do której przesącza się mocz z
naczyń kłębuszka. Naczynie tętnicze dochodzące do kłębuszka jest szersze od
naczynia wychodzącego. Od torebki kłębuszka odchodzi kanalik główny, który
zaczyna się częścią krętą, przechodzi w prostą, następnie w pętlę Henlego, z kolei
ma odcinek kręty i przechodzi do cewki zbiorczej. Przechodząc przez ten układ
kanalików nerkowych mocz ulega daleko idącym zmianom ilościowym oraz
jakościowym. Cewki zbiorcze leżą w części rdzennej, łączą się w grubsze pnie,
które na wierzchołkach piramid uchodzą szeregiem otworków. Przez te cewki
zbiorcze mocz spływa do kielichów mniejszych, dalej do większych miedniczki
nerkowej i do moczowodu. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, bezpośrednie
odgałęzienie aorty brzusznej. Po weJściu do nerki tętnica dzieli się na kilka
rozgałęzień, które dochodzą do granicy między korą i rdzeniem nerki. Tu oddają
dalsze gałęzie, z których część wchodzi do istoty rdzennej, a część do istoty
korowej. W istocie korowej naczynia przechodzą w kapilary, które tworzą
kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne tętnicze,
dopiero poza kłębuszkiem przechodzą w naczynia żylne. Drobne żyłki łączą się w
większe i z nerki wypływa jedna żyła nerkowa. Nerka jest pokryta torebką
włóknistą, otoczona dalej przez torebkę tłuszczową i warstwę tkanki łącznej
tworzącą powięź nerkową. Powierzchnia przednia nerki jest pokryta przez
otrzewną. Nerka może zmieniać swoje położenie nieznacznie w warunkach
fizjologicznych, a niekiedy znacznie w warunkach patologicznych. Nerka leży w
przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie górnych
kręgów lędźwiowych, prawa zwykle nieco niżej niż lewa. Górna granica położenia
nerek sięga do 11 kręgu piersiowego, zaś dolna do 3 kręgu lędźwiowego. Prawa
nerka sąsiaduje z wątrobą, Nadnerczem, dwunastnicą, i okrężnicą poprzeczną.
Lewa nerka sąsiaduje z nadnerczem, trzustką i okrężnicą poprzeczną. Moczowód
jest to przewód biegnący od wnęki nerki jako bezpośrednie przedłużenie
miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Leży on zaotrzewnowo, na
mięśniach tylnej ściany jamy brzusznej, przechodzi następnie do miednicy
mniejszej i dochodzi do tylnej ściany pęcherza. Moczowód jest wyścielony błoną
śluzową, Posiada w swej ścianie mięśnie gładkie ułożone w warstwę okrężną, która
kurczy się ruchem robaczkowym. Ruch ten spycha w dół, krople moczu. Pęcherz
moczowy leży w miednicy mniejszej, tuż za spojeniem łonowym. Pęcherz pusty
nie wystaje ponad spojenie, wypełniony sięga powyżej spojenia. Jest to worek o
rozciągliwej ścianie, zbudowany z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej. Błona
śluzowa jest pofałdowana w pęcherzu pustym, a wygładza się w miarę napełniania
moczem. Na ścianie tylnej pęcherza znajduje się trójkąt pęcherzowy, który jest
zawsze gładki, ponieważ w tym miejscu błona śluzowa jest przyrośnięta do
warstwy mięsnej. W szczytach górnych trójkąta znajdują się ujścia moczowodów,
wierzchołek dolny prowadzi do cewki moczowej. Otoczenie pęcherza moczowego
jest inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. U mężczyzny dno pęcherza opiera się
o gruczoł krokowy, na ścianie tylnej znajdują się gruczoły pęcherzykowe i bańki
nasieniowodów. Za pęcherzem moczowym leży odbytnica. U kobiety za
pęcherzem moczowym znajdują się macica i pochwa. Cewka moczowa tylna u płci
Żeńskiej jest odcinkiem ostatnim układu moczowego. Jest to krótki przewód o
typowej budowie ściany, z błony śluzowej i mięśniowej. Długość cewki żeńskiej
wynosi około 5 cm. Ujście jej znajduje się w zatoce moczowo_płciowej do przodu
od ujścia pochwy. U płci męskiej cewka moczowa jest wspólnym przewodem
narządu moczowego i płciowego, przechodzi przez nią mocz i nasienie. Ma ona
około 20 cm długości i dzieli się na część krokową, błoniastą i gąbczastą. Część
krokowa przechodzi przez gruczoł krokowy tuż po opuszczeniu pęcherza
moczowego, część błoniasta przechodzi przez dno miednicy utworzone przez
przeponę moczowo_płciową, zaś część gąbczasta wchodzi do ciała gąbczastego,
czyli jamistego cewki, które jest składnikiem członka męskiego czyli prącia.
Cewka otwiera się na żołędzi prącia.

Jama brzuszna - topografia

Jama brzuszna ma ograniczenie kostne jedynie z tyłu, w postaci kręgosłupa

lędźwiowego, pozostałe ściany są miękkie, utworzone przez mięśnie. Ścianę górną
tworzy przepona, ściany dalsze mięśnie skośne i proste brzucha. Ku dołowi jama
brzuszna przechodzi w jamę miednicy, podzielona na miednicę większą i mniejszą.
Miednica większa ma częściowe ograniczenie kostne, przez talerze kości
biodrowych i zawiera narządy jamy brzusznej. Miednica mniejsza ma kształt
pierścienia kostnego i zawiera część narządów moczowych, narządy płciowe i
końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Ściany kostne miednicy są wyścielone
mięśniami. Dno miednicy mniejszej jest zamknięte przez mięśnie i powięzie
krocza. Ściany jamy brzusznej są wyścielone od wewnątrz błoną surowiczą i
otrzewną. Odróżnia się trzewną ścienną i trzewną. Przejście otrzewnej ściennej w
trzewną tworzy krótsze lub dłuższe pasma zwane krezkami. Narządy mogą być
pokryte w całości otrzewną lub tylko na niewielkiej powierzchni. W zależności od
stopnia okrycia, otrzewną dzielimy na narządy leżące wewnątrzotrzewnowo i
zewnątrzotrzewnowo. Narządy wewnątrzotrzewnowe mogą być okryte otrzewną w
całości lub na znacznej przestrzeni, mogą być zawieszone na pasmach
otrzewnowych czyli krezkach, dzięki czemu stają się ruchome.Narządy
zewnątrzotrzewnowe są pokryte otrzewną na niewielkiej powierzchni, są
najczęściej przyrośnięte do ściany jamy brzusznej, więc nieruchome. Wskutek
takiego układu narządów stosunek otrzewnej ściennej do ścian mięsnych jamy
brzusznej jest różny. W górze przylega ściśle do przepony, z przodu przylega do
ściany przedniej, jedynie do poziomu pępka, poniżej jego pokrywa twory
znajdujące się pomiędzy nią, a ścianą brzucha. Schodzi do miednicy mniejszej,
pokrywa częściowo leżące w niej narządy, przechodzi na ścianę tylną pokrywając
leżące tu narządy i dochodzi do przepony. Wskutek takiego przebiegu otrzewnej
ściennej wyścielona przez nią przestrzeń zwana jamą otrzewnową jest mniejsza od
jamy brzusznej, a między ścianami jamy brzusznej i miednicy z jednej strony, a
otrzewną ścienną z drugiej strony, tworzą się przestrzenie nazwane odpowiednio:
przedotrzewnowa, podotrzewnowa i zaotrzewnowa. Narządy jamy brzusznej
rzutuje się na jej ściany podobnie jak w klatce piersiowej. Jamę otrzewnową dzieli
się na część górną, zwaną również piętrem górnym i na część dolną czyli piętro
dolne. Część górna nosi nazwę piętra gruczołowego, a dolna piętra jelitowego.
Granicę obu tych części tworzy okrężnica poprzeczna i jej krezka. W piętrze
gruczołowym znajdują się następujące narządy:
wątroba, trzustka, nerki wraz z nadnerczami, żołądek, dwunastnica oraz śledziona,
w piętrze jelitowym znajdują się pętle jelita cienkiego i jelito grube do esicy
włącznie. Po otwarciu jamy brzusznej widzi się, rzecz jasna w warunkach zupełnie
prawidłowych, po stronie prawej i u góry część wątroby i ewentualnie dno
pęcherzyka żółciowego, częściowo ścianę przednią żołądka, a w części dolnej po
stronie prawej kątnicę, dalej okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esicę.
Pętle jelita cienkiego są przykryte przez duży fałd otrzewnej, który zwisa z
okrężnicy poprzecznej i sięga do spojenia łonowego. Dopiero po podniesieniu tego
fałdu zwanego siecią większą widoczne są pętle jelita cienkiego, wypełniające cały
środek jamy otrzewnowej i zwisające do dołu na talerze biodrowe i częściowo do
miednicy większej. Między krzywizną większą żołądka a poprzecznicą jest
rozpięte więzadło otrzewnowe. W przestrzeni przedotrzewnowej znajdują się
pozostałości krążenia płodowego w postaci niedrożnych tętnic pępkowych,
dobocznie tętnice nabrzuszne dolne, a w linii środkowej pasmo łączące pęcherz
moczowy z pępkiem, również pozostałość rozwojowa. W przestrzeni
zaotrzewnowej znajdują się nerki, nadnercza, moczowody, trzustka, część
dwunastnicy, okrężnica wstępująca, zstępująca, główne naczynia krwionośne,
układ nerwowy autonomiczny zakresu jamy brzusznej, splot lędźwiowy i węzły
chłonne. Przestrzeń podotrzewnowa należy do zakresu miednicy mniejszej. W
górnej części jamy otrzewnowej znajduje się duży zachyłek jamy otrzewnowej
zwany torbą sieciową. Zachyłek ten jest zawarty między ścianą tylną jamy
brzusznej i leżącymi na niej narządami a żołądkiem i siecią mniejszą, czyli
więzadłem rozpiętym między wątrobą a żołądkiem i górną częścią dwunastnicy. U
dołu jest on zamknięty przez krezkę poprzecznicy. Wejście do tego zachyłka, czyli
otwór torby sieciowej znajduje się po stronie prawej pod dolnym brzegiem sieci
mniejszej. Ku stronie lewej zachyłek sięga aż do śledziony.

Narządy płciowe

Narządy płciowe służą do utrzymania gatunku, są inne u płci męskiej, inne u płci
żeńskiej. We wczesnych stadiach rozwoju płodowego jest okres, kiedy istnieje
zawiązek narządów płciowych jednakowy dla obu płci, jeszcze nie zróżnicowany, z
którego rozwijają się narządy męskie lub żeńskie. Dlatego można przeprowadzać
porównania między budową i czynnością narządów płciowych męskich i żeńskich.
Narządy płciowe dzielimy na wewwnętrzne i zewnętrzne w nawiązaniu do okresu
płodowego a nie w związku z ich umiejscowieniem.

Narządy płciowe żeńskie

Do narządów płciowych wewnętrznych należą jajniki, jajowody, macica i pochwa.
Narządy płciowe zewnętrzne składają się z wzgórka łonowego, warg sromowych
większych i mniejszych oraz łechtaczki. Jajniki produkują hormony płciowe
żeńskie, ponadto rozwijają się w nich komórki jajowe, czyli komórki płciowe.
Jajowody umożliwiają dostanie się komórek jajowych do jamy macicy. W macicy
rozwija się zapłodniona komórka jajowa, rozwija się zarodek i płód. Przez pochwę
wydostaje się płód zdolny do samodzielnego życia na zewnątrz organizmu matki.
Narządy zewnętrzne służą do kopulacji, umożliwiają łączenie się komórek
płciowych męskich z żeńskimi. Jajnik jest to gruczoł parzysty, leży w miednicy
mniejszej na jej ścianie bocznej. Wielkość jajnika jest zmienna, zależna od wieku,
największy jest u kobiety dorosłej w okresie aktywności płciowej i rozrodczej.
Kształt jego porównuje się z kształtem migdała, długość jego waha się od 25_50
mm, szerokość 15_30, a grubość od 5 do 15 mm. Przed okresem dojrzałości
płciowej powierzchnia jajnika jest gładka, potem w miarę wydostawania się
komórek jajowych powstają zbliznowacenia i nierówności powierzchni. W jajniku
dojrzewają komórki płciowe w pęcherzykach Graffa. Gdy komórka dojrzeje ściana
pęcherzyka pęka, a komórka jajowa wypada do jamy otrzewnowej. Stąd dostaje się
do jajowodów i do jamy macicy. Po wydostaniu się komórki jajowej ze ścian
pęcherzyka Graffa powstaje ciałko żółte, które jest gruczołem dokrewnym, a losy
jego są zależne od tego czy komórka jajowa zostanie zapłodniona czy nie. Ciałko
żółte wydziela hormony, które przygotowują błonę śluzową macicy na przyjęcie
zapłodnionej komórki. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, czynność hormonalna
ustaje zwykle po 10 dniach, ciałko żółte przyjmuje nazwę ciała żółtego
menstruacyjnego i zanika, a w jego miejscu powstaje mała blizna. Jeżeli komórka
jajowa zostanie zapłodniona ciałko żółte zwane ciałkiem żółtym ciążowym rozwija
się i trwa przez całą ciążę, od połowy zaczyna już zanikać. Jego hormony są
konieczne do utrzymania rozwoju ciąży. Po jego zaniku powstaje również blizna.
Komórki jajowe dojrzewają i wydostają się z jajników w okresie dojrzałości
płciowej, tj. od okresu pokwitania do okresu przekwitania. Okres dojrzałości
płciowej trwa mniej więcej od 11 roku życia do 40 roku życia. W okresie
przekwitania pęcherzyki Graffa zanikają, zmniejsza się, a następnie ustaje
działalność hormonalna. Jajowód jest to przewód parzysty długości około 15 cm,
który ujściem macicznym otwiera się do jamy macicy, a ujściem brzusznym do
jamy otrzewnowej. Ujście brzuszne ma kształt lejka otoczonego licznymi
wypustkami ściany zwanymi strzępkami jajowodu. Ujście brzuszne przylega do
jajnika, dzięki czemu może wychwytywać komórki jajowe po ich wydostaniu się
poza ściany jajnika. Znaczna część jajowodu jest szeroka, tworzy jego bańkę,
następnie zbliżając się do macicy, znacznie się zwęża. Ściana jajowodu jest
wyścielona błoną śluzową, tworząc liczne fałdy, na zewnątrz błony śluzowej jest
błona mięsna i wreszcie błona surowicza czyli otrzewna. Przez jajowód przechodzi
komórka jajowa do jamy macicy. W jajowodzie dochodzi najczęściej do jej
zapłodnienia, tu odbywają się pierwsze stadia rozwoju. Czasem zapłodniona
komórka zatrzyma się w jajowodzie i dochodzi do ciąży jajowodowej, która trwa
krótko, ponieważ nie ma warunków do pełnego rozwoju zarodka i płodu. Macica
jest to narząd nieparzysty, leży w miednicy mniejszej w osi miednicy. Macicę
dzieli się na trzon i szyjkę. Trzon jest u góry zakończony dnem, ku dołowi w
kierunku szyjki zwęża się . Szyjkę dzieli się na część nadpochwową i pochwową.
Część pochwowa jest wsunięta do pochwy i objęta jej ścianami. Wewnątrz trzonu
jest jama macicy, która przechodzi w kanał szyjki. Do jamy macicy uchodzą
jajowody, szyjka otwiera się do pochwy ujściem otoczonym dwoma wargami
szyjki - przednią i tylną. Macica ma kształt podobny do gruszki, jest zbudowana z
mięśnia gładkiego, wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową, która spoczywa
bezpośrednio na mięśniach. Na zewnątrz pokrywa znaczną część macicy błona
surowicza. W błonie śluzowej macicy są liczne gruczoły, inne w trzonie, inne w
szyjce. Macica znajduje się w miednicy małej, tak położona , że do przodu od niej
leży pęcherz moczowy, do tyłu odbytnica. Macica jest lekko zgięta i nachylona do
przodu, ale położenie macicy jest zmienne, zależnie od wypełnienia pęcherza i
odbytnicy. Macica ma specjalny aparat utrzymujący ją w jej prawidłowym
położeniu. Jest to aparat podporowy i wieszadłowy. Narządem, na którym macica
opiera się, jest pochwa, do której wsuwa się część pochwowa szyjki macicy, a
razem z pochwą macica opiera się na dnie miednicy mniejszej. Przy nadmiernym
rozciągnięciu ściany pochwy macica może wypadać na zewnątrz. Aparat
wieszadłowy macicy składa się z więzadeł z tkanki łącznej wraz z włóknami
mięsnymi gładkimi. Biegną one w dolnej części więzadła szerokiego macicy,
tworząc więzadło podstawowe macicy rozpięte między szyjką macicy i ścianami
bocznymi miednicy. Od szyjki macicy biegną ponadto inne więzadła, ku przodowi
więzadło pęcherzowo_maciczne, a ku tyłowi odbytniczo_maciczne. Zespół tych
więzadeł biegnący od szyjki macicy na boki, ku przodowi i ku tyłowi tworzy aparat
wieszadłowy macicy. Wokół szyjki macicy a częściowo i wokół jej trzonu jest
nagromadzenie tkanki łącznej, w której znajdują się naczynia krwionośne, naczynia
i węzły chłonne oraz sploty nerwowe układu autonomicznego. Twory te tworzą
jako całość przymacicze. Otrzewna biegnie od brzegów macicy do ścian bocznych
miednicy w kształcie szerokiego fałdu ustawionego w płaszczyźnie czołowej, który
to fałd nazywa się więzadłem szerokim macicy. Górne brzegi tego fałdu otaczają
jajowody, poniżej i do tyłu znajdują się jajniki. Macica jest narządem, w którym
rozwija się zarodek i płód. Po wydostaniu się komórki jajowej z jajnika, hormony
ciała żółtego wpływają na błonę śluzową macicy, która ulega przekrwieniu,
gruczoły jej powiększają się, cała błona śluzowa grubieje. Jeśli komórka jajowa nie
zostanie zapłodniona, błona śluzowa złuszcza się i odpada od warstwy mięsnej i
zostaje wydalona z jamy macicy wraz z pewną ilością krwi. Jest to krwawienie
powtarzające się regularnie w odstępie około 28 dni, jest to miesiączka czyli
menstruacja. Cykl menstruacyjny powtarza się przez cały okres aktywności
płciowej kobiety, a istotą jego są zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy pod
wpływem hormonów jajnikowych. Po wydaleniu błony śluzowej w krwawieniu
miesięcznym, następuje wzrastanie błony śluzowej i jej gruczołów, zaczynają one
wydzielać, błona jest obficie ukrwiona i znowu jest przygotowana na przyjęcie
zapłodnionej komórki - jest to mniej więcej szesnasty dzień cyklu, licząc od
pierwszego dnia miesiączki. Jeśli nie ma zapłodnienia zaczyna się drugi cykl, w
którym zmniejsza się ukrwienie błony śluzowej, jej złuszczanie się i wydalenie i
znowu zaczyna się proces jej odnowy. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, zarodek
zagnieżdża się w błonie śluzowej trzonu macicy, otacza się błonami płodowymi.
Błona śluzowa macicy wytwarza łożysko, narząd, który umocowuje płód w jamie
macicy i który umożliwia jego odżywianie i dostarczanie tlenu. Po okresie ciąży
trwającej u człowieka około 280 dni czyli 10 miesięcy księżycowych następuje
poród czyli wydalenie płodu z jamy macicy. Po porodzie następuje okres połogu, w
którym macica wraca do swego kształtu i rozmiarów z okresu ciąży. Pochwa jest to
przewód leżący w miednicy małej skośnie od tyłu ku przodowi między odbytnicą a
pęcherzem moczowym i cewką moczową. Pochwa ma ścianę przednią i tylną, które
przylegają do siebie tak, że światło pochwy ma kształt wąskiej szczeliny. Ściana
pochwy jest zbudowana z warstwy mięśniowej, która od wewnątrz jest wysłana
błoną śluzową, a od zewnątrz pokryta warstwą tkanki łącznej. Pochwa obejmuje
swym końcem górnym część pochwową szyjki macicy, koniec dolny uchodzi do
przedsionka pochwy.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Narządy te noszą ogólną nazwę sromu, a składają się z wzgórka łonowego, warg
sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Wzgórek łonowy leży
powyżej spojenia łonowego, grubość jego zależy od nagromadzenia tkanki
tłuszczowej podskórnej. Wzgórek posiada skórę owłosioną począwszy od okresu
pokwitania. Wzgórek przechodzi w wargi sromowe większe. Wargi sromowe
większe są to dwa fałdy skórne, łączące się z przodu i z tyłu spojeniem
odpowiednio przednim i tylnym. Przyśrodkowo od warg sromowych większych
znajdują się wargi sromowe mniejsze, które otaczają przedsionek pochwy. Od
przodu wargi sromowe mniejsze łączą się między sobą i otaczają łechtaczkę.

Narządy płciowe męskie

Do narządów wewnętrznych należą:

jądra, najądrza, nasieniowody, gruczoły pęcherzykowe i gruczoł krokowy czyli
stercz. Do narządów zewnętrznych należy prącie, moszna i cewka moczowa. Jądra
są odpowiednikiem jajników, dojrzewają w nich komórki płciowe męskie czyli
plemniki, ponadto produkują one hormony płciowe. Najądrza i nasieniowody
odpowiadają jajowodom, przeprowadzają komórki płciowe, gruczoły
pęcherzykowe i gruczoł sterczowy, produkują wydzielinę, która wraz z plemnikami
tworzy nasienie. Prącie odpowiada łechtaczce, jest narządem kopulacyjnym,
moszna odpowiada wargom sromowym większym, cewka moczowa jest na pewnej
długości otoczona ciałem gąbczastym, które odpowiada wargom sromowym
mniejszym. Jądro - męski gruczoł płciowy - leży w worku skórnym zwanym
moszną poniżej spojenia łonowego. W okresie płodowym jądra leżą w jamie
brzusznej, na jej ścianie tylnej, w okolicy lędźwiowej. Pod koniec życia płodowego
zstępują po ścianie tylnej jamy brzusznej do jamy miednicy, następnie przechodzą
przez kanał pachwinowy w przedniej ścianie jamy brzusznej i dostają się do
moszny. Jądro jest otoczone łącznotkankową błoną zwaną błoną białawą, od której
biegną w głąb liczne przegródki dzielące jądro na zraziki. Każdy zrazik jest
zbudowany z cewek nasiennych, w ścianach których dojrzewają plemniki czyli
komórki płciowe męskie. Cewki nasienne zrazików są kręte, następnie przechodzą
one w cewki proste, które łączą się w siatkę jądra. Przez cewki nasienne proste i
siatkę przechodzą plemniki, aby następnie wydostać się poza jądro. W zrazikach
pomiędzy cewkami znajdują się specjalne komórki, które mają zdolność
produkowania hormonów. Najądrze, jak nazwa wskazuje, leży na górnej i tylnej
powierzchni jądra. Składa się ono z głowy, trzonu i ogona. Głowa najądrza jest
zbudowana z cewek wychodzących z siatki jądra, które układają się w zraziki
najądrza. Przewodziki zrazików zbierają się w jeden przewód, który tworzy trzon i
ogon najądrza, a następnie przechodzi w nasieniowód. Nasieniowód jest to
przewód długości około 50 cm, który przeprowadza nasienie do cewki moczowej.
Po wyjściu z ogona najądrza biegnie ku górze w obrębie moszny, następnie
wchodzi do kanału pachwinowego i do miednicy mniejszej, dochodzi do tylnej
ściany pęcherza moczowego, gdzie rozszerza się w bańkę nasieniowodu. Bańka
zwęża się, łączy się z przewodem wydalającym gruczołu pęcherzykowego i jako
przewód wytryskowy uchodzi do cewki moczowej w jej odcinku sterczowym.
Gruczoł pęcherzykowy, inaczej pęcherzyk nasienny, twór parzysty, leży na tylnej
ścianie pęcherza moczowego, ma około 5 cm długości. Ku dołowi przechodzi w
przewód wydalający - łączy się z przewodem najądrza. Wydzielina gruczołu
wchodzi w skład nasienia. Gruczoł krokowy czyli stercz, twór nieparzysty, leży
pod pęcherzem moczowym i otacza pierwszy odcinek cewki moczowej.
Wydzielina jej dostaje się szeregiem drobnych przewodzików do cewki moczowej i
wchodzi w skład nasienia.
Narządy płciowe męskie zewnętrzne

Należy tu prącie, moszna i cewka moczowa. Prącie znajduje się pod spojeniem
łonowym, do przodu od moszny. Składa się z nasady i trzonu, który jest
zakończony żołędzią. Prącie jest zbudowane z dwóch ciał jamistych i i ciała
gąbczastego, które leży pomiędzy i z dołu od ciał jamistych. Ciała jamiste są
zbudowane podobnie jak ciała gąbczaste i jak ciała jamiste łechtaczki z układu
beleczek łącznotkankowych odgraniczających układ jamek, które wypełniają się
zmienną ilością krwi. Ciała jamiste są okryte błoną białawą. Ciało jamiste ma
kształt walcowaty. Obydwa ciała tworzą główną część prącia. Pod spojeniem
łonowym rozchodzą się one i biegną wzdłuż dolnych gałęzi kości łonowych,
następnie kulszowych. Ciało gąbczaste otacza cewkę moczową. Zaczyna się ono
zgrubieniem zwanym opuszką a kończy rozszerzeniem zwanym żołędzią, które
obejmuje przednie odcinki ciał jamistych. Prącie jest okryte skórą nieowłosioną,
która na żołędzi tworzy fałd zwany napletkiem. Moszna jest to worek skórny
podzielony przegrodą łącznotkankową na dwie połowy. W każdej mieści się jądro i
najądrze. Skóra moszny jest pokryta włosami, począwszy od okresu pokwitania.
Cewka moczowa męska jest wspólnym odcinkiem narządu moczowego i narządów
płciowych. Ma długości około 15-20 cm i dzieli się na część sterczową, błoniastą i
gąbczastą. Część sterczowa jest to pierwszy odcinek cewki długości około 3 cm,
tuż po jej wyjściu z pęcherza moczowego. Cewka przechodzi przez środek
gruczołu krokowego i tu uchodzą do niej przewody wytryskowe i przewodziki
stercza. Po wyjściu ze stercza wychodzi cewka przez przeponę moczowo_płciową,
tworzącą część przednią dna miednicy małej. Jest to jej część błoniasta. Po
przejściu przez przeponę wchodzi cewka do ciała gąbczastego i wraz z nim biegnie
w prąciu. Jest to część najdłuższa, ma około 10_15 cm i kończy się ujściem
zewnętrznym.

Krocze

Krocze jest to przestrzeń zawarta między odbytem a zewnętrznymi narządami

płciowymi. U kobiety krocze sięga do złączenia warg sromowych większych i jest
krótkie, u mężczyzny sięga od odbytu do moszny i jest znacznie dłuższe. Krocze
jest pokryte skórą, a zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowanych i ich powięzi.
Mięśnie te układają się w dwie przepony zamykające dno miednicy małej. Z
przodu znajduje się przepona moczowo_płciowa rozpięta między spojeniem
łonowym, gałęziami dolnymi kości łonowych i kulszowych aż do guzów
kulszowych. Przez tę przeponę przechodzi u mężczyzny cewka moczowa otoczona
zwieraczem cewki, a u kobiety cewka moczowa i pochwa, otoczone wspólnym
zwieraczem. Na zewnętrznej powierzchni tej przepony leżą narządy płciowe
zewnętrzne posiadające własne mięśnie silniej wykształcone u mężczyzny. Druga
przepona zwana przeponą miedniczą ma kształt lejka, którego brzegi szerokie są
przymocowane do ścian miednicy, a wąskie ujście otacza odbyt. Odbyt jest
otoczony przez prążkowany zwieracz odbytu, którego obecność umożliwia
świadome regulowanie oddawanie kału.

Skóra

Składa się z trzech warstw:

z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Naskórek jest to nabłonek
wielowarstwowy płaski, którego warstwa zewnętrzna rogowacieje i ulega stałemu
ścieraniu. Grubość pokładu komórek zrogowaciałych jest w różnych miejscach
ciała różna, zależy od działania na skórę czynników mechanicznych np. ucisku. W
miejscu stałego ucisku grubieje znacznie pokład komórek zrogowaciałych
stanowiący w ten sposób ochronę skóry właściwej. Najgłębiej w naskórku leży
warstwa komórek rozrodczych, z której rozwijają się komórki naskórka, następnie
gruczoły skóry, włosy i paznokcie. Skóra właściwa tworzy dwie warstwy,
powierzchowną i głęboką. Powierzchowna tworzy liczne wyniosłości kształtu
brodawek, które wpuklają się w naskórek. Warstwa głęboka ma wiązki włókien
klejodajnych o układzie siateczkowym. Tkanka podskórna zawiera wiotką tkankę
łączną i tkankę tłuszczową w zmiennej ilości. Na powierzchni skóry widoczne są
wyniosłości zwane grzebieniami i oddzielające je bruzdy. W niektórych miejscach
układ grzebieni skóry jest stały i charakterystyczny dla danej osoby, tak jest na
dłoniach, opuszkach palców i na podeszwach. Grzebienie skóry noszą też nazwę
listewek skórnych. W innych miejscach np. w okolicach stawów tworzą się w
zależności od ruchów stawów przejściowe fałdy skóry. Wskutek zwiotczenia
tkanki łącznej powstają fałdy skórne na twarzy określane jako zmarszczki. Skóra
zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i sutki czyli gruczoły mleczne lub
mlekowe. Ponadto skóra jest obficie ukrwiona i unerwiona. Gruczoł potowy ma
kształt rurki, której dolny odcinek jest zwinięty jak kłębek, ujście gruczołu znajduje
się w naskórku. Gruczoły potowe są rozprzestrzenione w całej skórze z wyjątkiem
jedynie napletka i żołędzi prącia. Rozmieszczenie ich w skórze nie jest
równomierne np. w skórze dłoni i stóp jest ich najwięcej. Są też różnice
indywidualne w ilości gruczołów potowych, są ludzie, którzy pocą się obficie i
tacy, o których się mówi, że się prawie w ogóle nie pocą. Gruczoły łojowe skóry
występują jako gruczoły przywłośne, ponadto w miejscach pozbawionych włosów,
w niektórych miejscach narządów płciowych zewnętrznych, na czerwieni warg i w
powiekach. Dużo gruczołów łojowych występuje w skórze nosa. Wydzielina
gruczołu natłuszcza skórę i nadaje jej elastyczność. Największym gruczołem
skórnym jest sutek. Rozwój sutka zależy od płci, wieku i życia płciowego. U płci
męskiej gruczoł rozwija się nieznacznie w okresie płodowym i dziecięcym,
począwszy od okresu pokwitania, gruczoł zatrzymuje się w rozwoju. U płci
żeńskiej gruczoł rozwija się wyraźnie, począwszy od okresu pokwitania. Czynność
gruczołu związana jest z ciążą i porodem. Gruczoł leży na klatce piersiowej, jest
parzysty, leży na wysokości zazwyczaj od 3 do 7 żebra. Na powierzchni
zewnętrznej mniej więcej w środku widoczna jest wyniosła brodawka otoczona
ciemniej zabarwioną skórą. Na brodawce znajdują się ujścia przewodów
mlecznych. Sutek jest podzielony pasmami tkanki łącznej na płaty, te na płaciki.
Gruczoł mleczny posiada również tkankę tłuszczową w zmiennej ilości, która
wpływa na wielkość gruczołu. Wytworami naskórka są włosy i paznokcie. Włosy
wystają ze skóry właściwej, w której znajduje się brodawka i korzeń włosa. U
człowieka jest kilka rodzajów włosów:
włosy głowy, o różnej długości, krótsze włosy brody, włosy na wzgórku łonowym i
w dole pachowym, włosy brwi i przedsionka nosa oraz meszek włosowy. Meszek -
są to delikatne włoski, które pokrywają prawie całe ciało z wyjątkiem skóry dłoni,
stóp, częściowo palców, czerwieni wargowej i skóry napletka prącia. Owłosienie
ciała jest zależne od wieku i płci, ponadto są duże różnice indywidualne. Paznokcie
są to blaszki rogowe, kształtu owalnego lub zbliżonego do czworoboku leżące na
końcowych paliczkach. Paznokcie rosną od strony korzenia, są przeźroczyste,
barwy różowawej, z widocznymi podłużnymi listewkami. Warstwa głęboka
paznokcia stanowi jego warstwę rozrodczą, warstwa powierzchowna jest
zrogowaciała. W obrębie skóry znajdują się liczne zakończenia nerwowe, które są
receptorami czucia dotyku, bólu, temperatury, dzięki czemu skórę zalicza się do
narządów czucia.

Gruczoły dokrewne

Gruczoły dokrewne są to gruczoły, których wydzielina zwana hormonem

przedostaje się bezpośrednio z komórek gruczołowych do krwi. Gruczoły
dokrewne są unerwione przez układ nerwowy autonomiczny. Istnieje wzajemna
współzależność, układ nerwowy wpływa na wydzielinę gruczołów i wydzielina
gruczołów ma wpływ na układ nerwowy. Hormony są ustrojowi konieczne do
życia. Najmniejsze ilości hormonów aktywują enzymy tkankowe i w ten sposób
wpływają na przemianę materii w komórkach. Ilość hormonów wydzielanych przez
jakiś gruczoł może ulegać zmianie w kierunku ich zmniejszenia lub zwiększenia,
powstają wówczas określone obrazy chorobowe. Regulacja wydzielania hormonów
oparta jest o tzw. sprzężenie zwrotne, to znaczy przy zmniejszaniu się ilości danego
hormonu we krwi, następuje pobudzenie gruczołu do produkcji, przy nasyceniu
krwi hormonem, produkcja hormonu przez gruczoł maleje. Do gruczołów
dokrewnych należy przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, gruczoły
przytarczyczne, nadnercza, wyspy trzustki i części gruczołowe gonad czyli jąder i
jajników. Większość tych gruczołów jest czynna przez całe życie, niektóre są
czynne okresowo. przysadka mózgowa zwana naczelnym gruczołem dokrewnym
leży w środkowym dole czaszkowym na siodełku tureckim, otoczona przez oponę
twardą. Jest ona zawieszona na lejku, który wpukla się z dma komory Iii mózgu.
Przysadka jest wielkości i kształtu małej fasolki wagi około 0,6 grama. Składa się
ona z dwóch części głównych:
przedniej pochodzenia nabłonkowego i tylnej pochodzenia nerwowego. Między
nimi leży niewielka część pośrednia. Część przednia różni się od części tylnej nie
tylko pochodzeniem, ale budową histologiczną i fizjologią. Przysadka jest
określana jako gruczoł naczelny, ponieważ znaczna część jej hormonów wpływa na
inne gruczoły dokrewne pobudzając je do wydzielania, stanowi ona pośrednik
między mózgowiem i jego neurohormonami a innymi gruczołami dokrewnymi.
Oprócz gruczołów pobudzających inne gruczoły przysadka posiada własne
hormony. Przysadka wpływa w systemie sprzężenia zwrotnego na następujące
gruczoły dokrewne:
tarczycę, korę nadnerczy, części wydzielnicze gruczołów płciowych tj. jąder i
jajników. Część przednia przysadki pochodzenia nabłonkowego wydziela hormony
pobudzające gruczoły płciowe do produkcji ich hormonów i dojrzewania komórek
płciowych, hormony pobudzające tarczycę i nadnercza do wydzielania oraz własny
hormon wzrostowy. Część tylna przysadki pochodzenia nerwowego jest częścią
podwzgurza międzymózgowia, gromadzi ona, przenosi i wydala neurohormony
komórek jąder podwzgórza, przede wszystkim wazopresynę regulującą ciśnienie
krwi i oxytocynę wydzielającą pobudzająco do skurczu mięśniówkę macicy.
Zaburzenia działania przysadki mogą iść w kierunku niedoboru lub nadmiaru
hormonu. Przykładem może być zmiana ilościowa hormonu wzrostowego.
Niedobór tego hormonu w okresie dziecięcym wywołuje wzrost karli, zaś jego
nadmiar wzrost olbrzymi. U osób dorosłych obraz horobowy jest inny, nadmiar
wywołuje ograniczone powiększanie się twarzy, rąk i stóp. Szyszynka jest to
malutki gruczoł leżący do tyłu od wzgórza, między wzgórkami przednimi blaszki
czołowej śródmózgowia. Waży około 500 miligramów. Jej hormony wpływają
regulująco na rozwój płciowy, brak hormonu wywołuje przedwczesne dojrzewanie
płciowe. U osób dorosłych pojawiają się w szyszynce drobne złogi wapnia, zwane
piaskiem szyszynki. Tarczyca - gruczoł ten leży z przodu szyi, składa się z dwóch
płatów:
prawego i lewego połączonych ze sobą węziną. Płaty przylegają do przełyku i
tchawicy, podchodzą do chrząstki tarczowatej krtani. Waga gruczołu waha się od
25-60 gramów. Tarczyca zawiera szereg pęcherzyków, w których gromadzi się jej
wydzielina zwana koloidem. Tarczyca produkuje hormony, do których jako
materiał wyjściowy potrzebny jest jod, a które pobudzają przemianę materii,
wpływają więc na rozwój ogólny organizmu. Niedobór lub brak hormonów w
okresie dziecięcym prowadzi do zaburzeń rozwoju zarówno fizycznego jak i
umysłowego aż do zupełnego zahamowania rozwoju, co określa się matołectwem
lub kretynizmem. Ten sam niedobór w okresie dorosłym powoduje zwolnienie
przemiany materii, obrzęki i spowolnienie reakcji psychicznych. Nadmiar
hormonów występujący zazwyczaj u osób dorosłych wywołuje przyspieszenie
przemiany materii, wychudzenie, nadmierną pobudliwość nerwową. Gruczoły
przytarczyczne w liczbie czterech leżą na tylnej powierzchni płatów tarczycy. Po
dwa po stronie prawej i lewej. Są one przeciętnie wielkości ziarna pszenicy, wagi
30-50 miligramów. Ich hormon reguluje przemianę wapnia i fosforu w ustroju.
Nadmiar hormonu wywołuje zwyżkę poziomu wapnia we krwi i odkładanie się soli
wapnia w ścianach naczyń krwionośnych i kanalików nerkowych, niedobór
wywołuje odwapnienie lub za słabe uwapnienie kości i zębów. Nadnercza są to
gruczoły spoczywające na górnych biegunach nerek, stąd ich nazwa. Nadnercze ma
kształt płaskiego trójkąta, na przekroju uwidacznia dwie warstwy, krzywą i
rdzenną. Krzywa położona zewnątrz jest pochodzenia nabłonkowego, składa się z
kilku warstw, które produkują różne, inne dla każdej warstwy hormony. Część
rdzenna jest pochodzenia nerwowego, ma związek z układem nerwowym
sympatycznym. Część korowa produkuje trzy rodzaje hormonów regulujących
równowagę sodu i wapnia w ustroju, dalej cukru oraz hormony mogące mogące
zastąpić hormony płciowe Gonad, zwłaszcza jąder. Zaburzenia hormonalne
prowadzą przy niedoborze do wychudzenia, a przy nadmiarze do otyłości lub do
znacznego zwiększenia się cech płciowych męskich. Część rdzenia wydziela
hormony podwyższające ciśnienie krwi. Wyspy trzustki - na tle miąższu trzustki,
rozsiane są grupy komórek tworzących wyspy Langerhansa. Komórki wysp
wydzielają hormony regulujące poziom cukru we krwi. Brak hormonu powoduje
cukrzycę charakteryzującą się utratą cukru przez ustrój. Jajnik - hormony jajnika są
produkowane okresowo przez komórki pęcherzyków Graffa pod wpływem
hormonów podwzgórza, przekazywanych przez przysadkę. Hormony pęcherzyka
Graffa wywołują dojrzewanie komórek płciowych, a po wydaleniu komórki
jajowej, komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, którego hormony
działają zależnie od zapłodnienia lub niezapłodnienia komórki jajowej. Jeżeli nie
dojdzie do zapłodnienia doprowadzają do zaniku ciałka żółtego i rozwoju
kolejnego pęcherzyka Graffa, jeżeli rozwinie się ciąża, utrzymują ciałko żółte i
uniemożliwiają dojrzewanie pęcherzyków Graffa i komórek jajowych. Jądro - w
jądrze znajdują się grupy komórek o zdolnościach wydzielania hormonów - leżące
w tkance łącznej między kanalikami jądra. Są to komórki śródmiąższowe Leydiga.
Ich hormony pobudzają rozwój cech płciowych męskich, oraz dojrzewanie
komórek płciowych czyli plemników. Komórki śródmiąższowe produkują
hormony pod wpływem przysadki mózgowej.
Koniec

Uwaga:
Prosimy o sporządzenie spisu treści, w każdym tomie,którego w oryginalnym
tekście brajlowskim nie zrobiono. Może warto skrypt podzielić na główne działy
tematyczne, co ułatwiłoby naukę np. powtarzanie materiału.

KONIEC