Professional Documents
Culture Documents
Janina
Sokołowska-Pituch
Anatomia
Komórka
Budowa komórki
Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest błoną
komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową. Cytoplazma
posiada budowę chemiczną, zawiera szereg składników występujących w postaci
pierwiastków takich jak węgiel, siarka, potas, chlor, sód, wapń i inne, ciała
białkowe oraz wodę. W cytoplazmie zawarte są liczne drobniejsze elementy
składowe, które biorą udział w przemianie materii komórkowej, w jej czynnościach
wydzielniczych. Jądro komórkowe zawiera substancję zwaną chromatyną, która w
okresie podziału komórki rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać
jąderko. Jądro bierze udział we wszystkich procesach życiowych komórki
zazwyczaj komórka posiada jedno jądro, ale mogą być komórki wielojądrzaste.
Tkanki
Tkanka nabłonkowa
Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że pokrywa
błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony wyścielające jamy
ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy naskórkiem,
wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek wyścielający ściany
naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od kształtu komórek nabłonka
wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli
walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek nabłonka może być nabłonek
jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorzędowy. Nabłonek
może spełniać czynność ochronną, wydzielniczą, może przyjmować bodźce jako
nabłonek zmysłowy. Nabłonek płaski posiada komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj
wieloboczne, jeśli jest to nabłonek jednowarstwowy, to komórki układają się na
podłożu tkanki łącznej i ściśle przylegają do siebie. O nabłonku płaskim
wielowarstwowym mówimy wówczas jeśli warstwa powierzchowna nabłonka
wielowarstwowego składa się z komórek płaskich. Pozostałe warstwy mają
komórki jednokształtne. Nabłonek płaski jednowarstwowy występuje w świetle
naczyń jako śródbłonek, pokrywa powierzchnie błon wyścielających jamy ciała.
Nabłonek ten posiada zdolności wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów.
Nabłonek płaski wielowarstwowy pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę
przede wszystkim ochronną. Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze
względu na podobieństwo do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do
brukowania ulic, układa się najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również
zdolności przepuszczania pewnych substancji. Nabłonek walcowaty lub
cylindryczny posiada komórki wąskie i wysokie, najczęściej układa się w warstwy
pojedyncze. Wyściela ściany przewodu pokarmowego i innych przewodów. Może
posiadać na swej powierzchni migawki wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka
mają zdolności wydzielnicze. Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa
się z komórek o różnej wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna
obok drugiej, wskutek czego jądra tych komórek znajdują się na różnych
wysokościach, tworzą szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę
określenia:
nabłonek wieloszeregowy. Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek
wielowarstwowy płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne
komórki naskórka tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na
działanie czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa
naskórka chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki
tworzą włosy chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa
zrogowaciała stanowi warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem.
Pod wpływem czynników mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa
ta grubieje. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie
wchłania substancji suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny, natomiast
wchłania je, jeśli są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd stosowanie maści
leczniczych. Naskórek chroni skórę przed działaniem promieni pozafiołkowych.
Pod wpływem promieni powstaje barwik melanin, którego obecność powoduje
pochłanianie promieni. W krajach czy okolicach silnie nasłonecznionych np. w
Afryce, ludzie posiadają skórę brunatną aż do zupełnie czarnej, natomiast ludzie
mieszkający na północy jak Eskimosi posiadają skórę jasną. Pod wpływem
działania promieni wytwarza się barwik i to jest istotą opalania się. Komórki
nabłonka, które posiadają zdolności wytwarzania pewnych substancji noszą nazwę
komórek gruczołowych. Mogą to być komórki pojedyncze, jednak najczęściej
tworzą one zespoły zwane gruczołami. Pojedyncze komórki o zdolnościach
wydzielniczych znajdują się w ścianie przewodu pokarmowego i innych
przewodów, a wydzielają one substancję zwaną śluzem. Komórki wydzielające
śluz mają kształt zmienny, zależny od zawartości wydzieliny, nazywamy je
komórkami kubkowymi. Gruczoły utworzone przez zespoły komórek
wydzielniczych mogą być dwojakiego rodzaju:
zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze. Gruczoł wewnątrzwydzielniczy
zwany inaczej gruczołem dokrewnym zawiera zespoły komórek, ułożone w grupy
lite w kształcie pęcherzyków, otoczone gęstymi sieciami naczyń krwionośnych
włosowatych. Wydzielina komórek dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa
gruczoły dokrewne, stąd też gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych
przewodów wydzielających. Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną
nazwę hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie
wraz z krwią. Jeśli gruczoł tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się
w pęcherzykach a potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych. Gruczoł
zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części
wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy
mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej
cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem
Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z
połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony.
Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do
przewodów drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W
przypadku gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód
wyprowadzający. Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie
pęcherzyka, którego część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i
który zwęża się w część wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być,
podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również
przewody wyprowadzające produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być
wreszcie gruczoły mieszane:
cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone. Produkt gruczołu
potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny, produkt zbędny lub wręcz szkodliwy
nazywamy wydaliną.
Tkanka łączna
Kostnienie
Krew
Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju wywodzi się
z tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem i
elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki krwi. Komórki krwi
dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe ciałka krwi. Czerwone noszą
nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a
cytos - komórka. Czerwona krwinka - ma kształt dwuwklęsłej soczewki, nie
posiada jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną. Ilość czerwonych ciałek krwi
policzona w jednym milimetrze sześciennym wynosi około 4 milionów. Czerwone
ciałka krwi są bardzo małe, ich średnica wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina
na zdolność wiązania się nietrwale z gazami. Jest to podstawą procesu oddychania.
Białe ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego - leukos
znaczy biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero po
utrwaleniu i zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli się je na
granulocyty czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki bezziarniste. Ilość
białych ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym krwi wynosi około 6
tysięcy. Wśród granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje zależnie od sposobu
barwienia się ziarenek. Są to granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne i
zasadochłonne. Obojętnochłonne mają jądro pałeczkowate lub segmentowane. W
cytoplazmie szereg ziarenek barwiących się barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj
ciałek białych wykazuje zdolności wykonywania ruchów pełzakowatych,
przedostaje się poza ściany naczyń krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to
znaczy pochłanianie bakterii, drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają
ziarenka barwiące się eozyną na kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one
na obce białko, które dostanie się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra
pałeczkowate, ziarnistości barwy niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo
małożerne. Granulocyty dzielą się na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże
okrągłe jądro, mało cytoplazmy barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd
podział na małe, średnie i duże. Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał
odpornościowych ustroju. Monocyty są większe od limfocytów, posiadają
pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość dużo cytoplazmy. Posiadają
zdolności fagocytarne, są ruchliwe. Stosunki liczbowe białych ciałek krwi są
następujące:
Na ogólną liczbę białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty
około 36%, a monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%,
kwasochłonne 2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%. Oprócz tych komórek krwi
krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w ilości około 300 000 w milimetrze
sześciennym. Nie są to właściwie komórki, nie posiadają jąder i kształt ich nie
odpowiada kształtowi pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie
krzepnięcia krwi. Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U
człowieka dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka
krwi, granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i
monocyty.
tkanka mięśniowa
Tkanka nerwowa
Narząd ruchu
Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu bierny
składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią mięśnie
szkieletowe.
Połączenia kości
Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w linii
środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową, następnie
kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.
Kręgosłup
Kręgosłup składa się z kręgów , których liczba waha się od 32_34. Są to:
7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych
i 3_$ kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych
kręgów decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie. Każdy krąg lub kręg
składa się z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest najgrubszą częścią kręgu,
zwróconą ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z
trzonem otacza otwór kręgowy. Przez sumowanie się otworów kręgowych
powstaje kanał kręgowy. Każdy łuk składa się z dwóch ramion. W miejscu
złączenia się ramion łuku znajduje się nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany
ku tyłowi. Ku stronie bocznej wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki
stawowe kierują się ku górze i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków:
4 stawowe, 2 górne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W
miejscu odejścia łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie
międzykręgowe, a w połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy,
który umożliwia wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory
międzykręgowe są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki
poprzeczne i wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł,
wyrostki stawowe posiadają powierzchnie stawowe.
Kręgi szyjne
Kręgi piersiowe
Kręgi lędźwiowe
Kręgi krzyżowe
Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły jedną
kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom
lędźwiowym, a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej
wyróżnia się powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i
powierzchnią tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni
miednicznej widoczne są ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych linii
ułożonych poprzecznie. Dobocznie od tych lini znajdują się symetryczne otwory
krzyżowe przednie, przez które przechodzą przednie gałęzie nerwów rdzeniowych.
Na powierzchni grzbietowej znajdują się pozostałości wyrostków kręgów. W linii
środkowej ciągnie się grzebień krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu
wyrostków kolczystych. Po bokach 2 grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze
zrostu wyrostków stawowych. Całkiem z boku znajdują się symetryczne grzebienie
boczne powstałe ze zrostu wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami
stawowymi a bocznymi znajdują się otwory krzyżowe tylne, przez które
przechodzą gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Części boczne części krzyżowej są
grube i posiadają powierzchnie stawowe o nazwie powierzchni uchowatych,
ponieważ przypominają kształtem małżowinę uszną. Służą one do połączenia kości
krzyżowej z kośćmi biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej leżąca
między powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest nierówna, posiada
guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł stawowych. Część
kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału krzyżowego.
Kręgi guziczne
Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to kręgi
szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków. Zależnie od
liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.
Połączenia kręgosłupa
Klatka piersiowa
Mostek
Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej. Składa
się z trzech części idąc od góry:
z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest
mniej lub wyraźniej zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje
się w odcinku środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia
obojczykowe. Po bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego
przypada na połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje
podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego. Wyrostek
mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny całkowicie lub
częściowo.
Klatka piersiowa
Kończyna górna
Kość ramienna
Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna
czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą powierzchnią stawową
dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką anatomiczną, na
przejściu głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna - miejsce typowych
złamań. Nasada górna posiada dwa guzki, większy położony bardziej bocznie i
mniejszy leżący z przodu. Guzki przedłużają się na trzon w grzebienie, grzebień
guzka większego i grzebień guzka mniejszego. Pomiędzy grzebieniami i guzkami
biegnie bruzda międzyguzkowa. Guzki są miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości
ramiennej jest w części górnej walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty.
Mniejwięcej w połowie trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona
dla mięśnia naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie
bloczka. Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia. Ponad
bloczkiem znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa zagłębienia, jedno
zwane dołem dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka dziobiastego kości
łokciowej i drugie, dół promieniowy dla główki kości promieniowej. Po stronie
tylnej jest ponad bloczkiem jedno duże zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla
wyrostka łokciowego kości łokciowej. Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują
się nadkłykcie, przyśrodkowy większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy
nadkłykieć boczny. Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna
kości ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami,
natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu
przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego
palca, a boczny od strony dużego palca.
Kość promieniowa
Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada
górna czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta powierzchnią
stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem stawowym
pokrytym chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka jest
oddzielona od trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu trzonu
guzowatość promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon
jest trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie brzegami, z
których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej zwany grzebieniem
międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i zakończona od strony
bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie przyśrodkowej znajduje się wcięcie
przeznaczone dla kości łokciowej pokryte powierzchnią stawową. Na stronie
zwróconej do kości nadgarstka znajduje się podwójna powierzchnia stawowa.
Nasada górna kości promieniowej i część górna trzonu są niemacalne, można
wyczuć trzon mniejwięcej od połowy długości po stronie palca dużego i powyżej
tego palca wyrostek rylcowaty.
Kość łokciowa
Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej rozwinięta niż
dolna, posiada dwa wyrostki:
tylny większy zwany wyrostkiem łokciowym i przedni mniejszy zwany
wyrostkiem dziobiastym. Między wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate
obejmujące bloczek kości ramiennej. Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest
małe wcięcie promieniowe dla główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka
dziobiastego wystaje guzowatość łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego.
Trzon kości łokciowej jest podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z
jego brzegów zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia
międzykostnego. Nasada dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt
nieregularnej główki pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej
znajduje się wyrostek rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości
począwszy od wyrostka łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka
rylcowatego.
Kości nadgarstka
Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg bliższy
łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi śródręcza. Kostki liczy
się od strony palca dużego w kierunku do palca małego. Kości szeregu bliższego
noszą też nazwy:
kość łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą obok
siebie, natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu dalszym
kostki noszą nazwę:
czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata.
Kostki są pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi i łączą się
między sobą z kośćmi przedramienia i śródręcza.
Kości śródręcza
Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z tych kości
ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada powierzchnię stawową
przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy ma kształt główki i łączy
się z pierwszym członem odpowiedniego palca. Pierwsza kość śródręcza wyróżnia
się spośród innych tym, że posiada na podstawie siodełkowatą powierzchnię
stawową.
Kości palców
Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są trójczłonowe.
Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych członów posiadają
wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek kości śródręcza,
przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe mają podstawy
wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek. Paliczki ostatnie
zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec pierwszy posiada paliczek
pierwszy i trzeci. W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony
grzbietowej ręki oraz wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony
grzbietowej.
Stawy ręki
Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na kości
obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość
miedniczna , a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości
podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu, śródstopia i
palców. Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są
oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się w
jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną noszą
nazwy:
kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z trzonu i talerza.
Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych kości w jedną całość
zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony jest zgrubiałym brzegiem
zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym wyróżnia się wargę
wewnętrzną, wargę zewnętrzną i linię pośrednią. Wszystkie trzy są miejscami
przyczepu mięśni brzucha ułożonych w potrójną warstwę. Grzebień jest
zakończony z przodu przednim górnym kolcem biodrowym, zaś z tyłu tylnym
górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych kolców znajdują się odpowiednio przedni
i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po
stronie wewnętrznej talerza znajduje się dół biodrowy wypełniony mięśniem
biodrowym. Część tylna powierzchni zewnętrznej posiada płaską uchowatą
powierzchnię stawową przeznaczoną dla kości krzyżowej oraz gruzowatość
biodrową, do której przyczepiają się więzadła stawu krzyżowo_biodrowego. Na
przejściu kości biodrowej w łonową znajduje się linia łukowata. Na powierzchni
tylnej talerza biodrowego widoczne są trzy linie pośladkowe - dolna, przednia i
tylna, różnie silnie zaznaczone. Kość łonowa leży od przodu kości miednicznej.
Składa się z trzonu i dwóch gałęzi, górnej i dolnej. Trzon wchodzi w skład
panewki. Gałąź górna dochodzi ku górze do kości biodrowej, znajduje się na niej
grzebień i guzek kości łonowej. Gałąź dolna łączy się z gałęzią dolną kości
kulszowej i razem otaczają otwór zasłonowy. Kość kulszowa składa się również z
trzonu i dwóch gałęzi:
górnej i dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź
dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej w górną
znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji siedzącej. Na
gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem rysuje się wcięcie
kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość biodrową znajduje się
wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte więzadłami otwory i służą za
miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów i mięśni. W kości miednicznej
można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i idąc ku tyłowi grzebień biodrowy.
Pozostałe elementy kości biodrowej są niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się
miejsce złączenia obu kości łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości
kulszowej można wyczuć poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w
pozycji leżącej. Otwór zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.
Kość udowa
Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada górna
czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest ułożona na
długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na szczycie głowy
znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się więzadło śródstawowe.
Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki. Na jego górnym końcu wystają
dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz większy leży wyżej, posiada na
stronie wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz mniejszy leży niżej i bardziej
przyśrodkowo. Oba krętarze łączy z przodu linia, a z tyłu grzebień
międzykrętarzowy. Krętarze są miejscami przyczepu mięśni. Na tylnej powierzchni
trzonu biegnie kresa chropawa, złożona z dwóch warg, które ku górze i ku dołowi
rozchodzą się, zaś w środku leżą tuż obok siebie. W dole ograniczają trójkątną
płaszczyznę podkolanową, przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest
zgrubiała i tworzy dwa kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między
nimi zawarty jest dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie:
przyśrodkowy i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego.
Kłykcie są pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości
piszczelowej, ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie
stawowe dla rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie
częściowo można wyczuć krętarz większy.
Rzepka
Kość piszczelowa
Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada
górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:
przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między
kłykciami są dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest powierzchnia
stawowa dla główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest wyraźnie trójgraniasty,
ma trzy powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i boczną, jedną tylną.
Powierzchnia przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i w całości wyczuwalna.
Powierzchnie są podzielone brzegami, z których przedni jest wyczuwalny jak
powierzchnia przyśrodkowa, zaś brzeg boczny nosi nazwę grzebienia
międzykostnego. W górnym odcinku przedniego grzebienia znajduje się
guzowatość piszczelowa, miejsce przyczepu więzadła rzepki. Nasada dolna, czyli
dalsza jest słabiej wykształcona niż górna, ma po stronie przyśrodkowej kostkę
przyśrodkową z powierzchnią stawową dla kości stopowej. Po stronie bocznej
znajduje się wcięcie strzałkowe nie pokryte powierzchnią stawową dla połączenia
ze strzałką. Nasada dolna posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości
skokowej. Oprócz trzonu wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka
przyśrodkowa nasady dolnej.
Kość strzałkowa
Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i dwie nasady.
Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową. Trzon strzałki
jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie międzykostny zwrócony do
kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w kostkę boczną, na której jest
powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze strzałki wyczuwalna jest główka
leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i kostka boczna.
Kości stępu
Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W skład
szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu dalszego
wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami leży kość
łódkowata. Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na
trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś z
przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie
przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią
kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między
powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości
skokowej tworzy zatokę stępu. Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego
stępu. Leży ona na kości piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę
przechodzi przez głowę kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest
powierzchnia stawowa dla piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe
dla obu kostek:
przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa
dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości skokowej, która
łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia stawowa dla kości
piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości łódkowatej.
- Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży ona
między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta powierzchnią
stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni dalszej są trzy
obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości klinowatych. Od strony
przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej. Kości klinowate są trzy:
przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa jest kość przyśrodkowa ustawiona
skośnie podstawą ku stronie podeszwowej stopy a szczytem ku górze. Kość
klinowata pośrednia jest najmniejsza, ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej a
szczytem ku stronie podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata boczna.
Kości te łączą się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych
powierzchnie stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością
łódkowatą, powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia. Kość sześcienna leży
bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia szeregu dalszego. Posiada z tyłu
powierzchnię stawową dla kości piętowej, z przodu podwójną dla dwóch kości
śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości klinowatej. W kości stępu wyczuwa się
z tyłu guz piętowy, na którym opiera się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu
przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę skokową, następnie guzowatość
łódkowatej, pierwszą kość klinowatą i kości śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego
trudniej jest wyczuć szczegóły kostne stopy schodząc z kości piętowej przechodzi
się na kość sześcienną i natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości
śródstopia.
Kości śródstopia
Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego paluchem.
Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej regularnego trójkąta
pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na przekroju trójgraniastym
zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy i nasadę dalszą. Nasady
kości śródstopia mają kształty główek, spłaszczonych silnie od strony bocznych,
pokryte są powierzchniami stawowymi dla paliczków palców stopy. Pierwsza kość
śródstopia jest najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia posiada na
podstawie guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.
b:
kuli i jest pokryta chrząstką szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do obrąbka
stawowego, natomiast na kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje szyjkę.
Więzadła wzmacniające staw pochodzą od wszystkich trzech kości tworzących
kość miedniczną. Są to:
więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do
linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące od
obu wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej. Więzadło
biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch zgięcia ku
tyłowi i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze. Hamują
przywodzenie i odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i
kulszowo_udowego biegnie okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka na
szczycie głowy kości udowej do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy kości
udowej. Staw biodrowy jest stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym
wykonuje się następujące ruchy:
ruch zginania w przód i w tył czyli ruch wahadłowy, ruch przywodzenia i
odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na zewnątrz jako suma ruchów , ruch
obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów jest wyznaczony głębokością panewki
i silnymi więzadłami zwłaszcza biodrowo_udowym.
Staw kolanowy
Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością tego
stawu jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią wypukłe
powierzchnie obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są przeznaczone dla
kości piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla rzepki. Na kłykciach
piszczeli powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na tylnej powierzchni rzepki.
Na kłykciach piszczeli znajdują się dwie chrząstki zwane łękotkami, na przekroju
trójkątne ułożone na obwodzie powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do
litery C, inaczej kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między
kłykciami piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki
obecności łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części - górną
i dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej
wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej
nadkłykci, z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości piszczelowej i
na rzepce przebiega nieco poza linię brzegów stawowych. Torebka jest
wzmocniona następującymi więzadłami:
więzadło rzepki biegnie z przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia
czworogłowego uda, przyrasta ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie
dochodzi do guzowatości piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki
łącznej dochodzące również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym
i bocznym. Po bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli
piszczelowe i boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu
kośćmi podudzia. Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła:
podkolanowe skośne, które jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie
od dołu i strony przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe
łukowate, schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko
więzadło poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową,
biegnie ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz
stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła krzyżowe
przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem
międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia
dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy
stawowej, zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii
środkowej stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne
uchyłki błony maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako
kaletka nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami ścięgien
mięśni tuż przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać następujące
ruchy:
zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie przy zgiętym kolanie i
rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje nadmierne wyprostowanie
stawu kolanowego.
Stawy stopy
Stawy stępu
Stawy stępowo_śródstopne
Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia. Ponieważ
kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie następuje w ten sposób, że
trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną kością śródstopia, zaś kość
sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i piątą kością śródstopia. Stawy te
wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:
międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy stępowo_śródstopne
nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również miejscem operacyjnym odjęcia
tym razem całego śródstopia wraz z palcami od kości stępu. Punktem
orientacyjnym jest gruzowatość piątej kości śródstopia. Stawy międzyśródstopne
łączą podstawy kości śródstopia między sobą, przy czym nie wyróżnia się tu
odrębności żadnej kości śródstopia. Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne,
podeszwowe i grzbietowe. Dzięki temu powstaje zwarta całość śródstopia.
Stawy śródstopno_paliczkowe
Stawy międzypaliczkowe
Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia się w
niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych podstawami ku
stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz łuk podłużny.
Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości piętowej. Linia
wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku palcom. Brzeg
przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy sklepienie stopy. Dzięki
temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu jedynie na guzie piętowym, na
główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy nie
dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie tylko od układu kości, wspomagają go
więzadła i ścięgna mięśni. Przy rozluźnieniu więzadeł może nastąpić przesunięcie
wzajemne kości, zwłaszcza kości stopowej i powstaje tzw. płaskostopie, w którym
stopa całą swoją powierzchnią podeszwową spoczywa na podłodze. Jest to
położenie nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy dłuższym staniu.
Może być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym narządem
podporowym podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.
Kości czaszki
Czaszka mózgowa
Czaszka twarzowa
Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do kości
szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie
prążkowane o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni
przyczepia się z dwóch stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z jednej
strony do kości, zaś z drugiej strony do skóry lub wyłącznie do skóry. Ten drugi
rodzaj mięśni - to mięśnie skórne. Mięsień składa się z części mięsnej zwanej
brzuścem mięsnym i z części ścięgnistej. W części mięsnej włókna mięśniowe są
połączone ze sobą w pęczki przy pomocy wiotkiej tkanki łącznej zwanej omięsną
wewnętrzną. Na zewnątrz cały mięsień jest otoczony warstwą tkanki łącznej
zwanej omięsną zewnętrzną. Grupy mięśni są pokryte i pooddzielane od innych
grup przy pomocy powięzi, również zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka
omięsna wewnętrzna i zewnętrzna nie hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy
całego mięśnia, natomiast powięź tworzy jakby kanały, w których poruszają się
mięśnie. W każdym mięśniu odróżnia się przyczep początkowy i końcowy.
Przyczep początkowy leży zwykle bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy
dalej. Przyczep początkowy uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep
końcowy za punkt bardziej ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i
punkt ruchomy mięśnia, ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas
punkt początkowy staje się bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części
mięsnej do części ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia - mięśnie
długie i wąskie posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i szerokie mają
ścięgna krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe ścięgna noszą nazwę
rozcięgien. Układ włókien w samym mięśniu może być różny - mięsień pierzasty
posiada włókna ułożone dwustronnie w stosunku do pasma ścięgnistego
biegnącego w środku mięśnia, jest podobny do pióra ptasiego, stąd nazwa
pierzasty. Mięsień półpierzasty ma wygląd podobny do połowy pióra z włóknami
ułożonymi jednostronnie. Mięsień długi posiada włókna ułożone wzdłuż i
równolegle do siebie. Nazwy mięśni są zależne od wielu elementów:
od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby składników np. mięsień
dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np, mięsień kruczoramienny, od
czynności np. zginacz palców lub od kierunku przebiegu np. mięsień prosty lub
skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub dwustawowe. Najczęściej mięśnie
pracują zespołowo łącząc się w grupy. Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę
mięśni synergetycznych, zaś o czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych.
Grupy mięśni układają się zależnie od czynności w stosunku do stawów np.
mięśnie zginające leżą przed osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni
antagonistycznych są zwykle oddzielone od siebie przegrodami
międzymięśniowymi, posiadają też najczęściej własne unerwienie. Praca mięśnia
polega na jego skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna mięśnia równocześnie,
stąd można mówić nie tylko o czynności mięśnia jako całości ale o czynności
poszczególnych części mięśnia. Cały mięsień pracuje wyłącznie przy
maksymalnym wysiłku i natężeniu. Wielkość skurczu zależy od długości włókien
mięsnych i kąta przyczepu ich do ścięgna. Mięsień może przy skurczu skrócić się
do 50% swojej długości spoczynkowej. Siła mięśnia zależy od sumy przekrojów
włókien i również od kierunku ich przyczepu. Im mięsień grubszy i silniejszy, siła
mięśnia wynosi 11.1 kilograma naż7şcm kw. Skurcz mięśnia jest źródłem siły
poruszającej części szkieletu i całego ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są
zupełnie wiotkie, są one w stanie lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę
tonus. Napięcie mięśnia znika zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do
mięśnia, zaś maleje znacznie w narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała
postawa człowieka może być bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują
słabo, zaś główna ich czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np.
utrzymywanie kręgosłupa w pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie
jakiegoś stawu dochodzi do skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś
wyprostowanie przez czynność prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze
lub tylko przez działanie ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar,
który może podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie
działające na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe jest
ramię dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego ruchu.
Istnienie grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji siły ruchu w
tym sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje rozciąganie prostowników,
które regulują zakres ruchu działając w pewnym sensie hamująco na zginacze.
Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w jednostce
czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na przekroju
większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to przerost
czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia. Przy stałym
obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega przerostowi, uzyskuje
tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy czas. Odwrotnie - mięsień nie
pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi, przy czym czas zaniku zależy od
przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień porażony i rozciągnięty zanika szybciej niż
mięsień nierozciągnięty. Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu,
mięsień bowiem stanowi całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi
mięśnia można przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż,
można zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia.
Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z tkanki
łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę ścięgien do
wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo pracujących
w miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym przez
odpowiedni nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie. W mięśniu
znajduje się obfita sieć naczyń włosowatych, w których wypełnienie krwią zmienia
się w zależności od zapotrzebowania mięsień w spoczynku ma mniej krwi niż
mięsień pracujący. Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu
kostnego. Są więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej,
brzucha i grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W
zakresie tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.
Koniec tomu I
doc. dr hab. Janina
Sokołowska - Pituch
Mięśnie głębokie
Mięśnie brzucha
Mięśnie brzucha dzielimy na proste i skośne. Mięśnie proste leżą z przodu i z tyłu
tuż przy linii środkowej ciała, mięśnie skośne leżą z boku. Do mięśni prostych
należy:
mięsień prosty i mięsień czworoboczny lędźwi, do mięśni skośnych należą trzy
mięśnie:
skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny i poprzeczny. Mięśnie brzucha tworzą
ścianę jamy brzusznej i przyczepiają się ogólnie biorąc do kostnych ograniczeń
otworu dolnego klatki piersiowej i górnego obramowania miednicy mniejszej.
Przyczepiają się więc do mostka, dolnych kręgów lędźwiowych, grzebieni
biodrowych i spojenia łonowego. Mięsień prosty brzucha - leży tuż przy linii
środkowej ciała, przyczepia się u góry do zewnętrznej powierzchni od 5 do 7 żebra
do wyrostka mieczykowatego mostka, zaś u dołu dochodzi do gałęzi głównej kości
łonowej tuż przy spojeniu łonowym. Mięsień prosty jest podzielony na kilka części
przez trzy zazwyczaj smugi ścięgniste, biegnące poprzecznie przez mięsień i
zrastające się z jego pochewką ścięgnistą. Jedna smuga leży powyżej, zaś dwie
poniżej pępka. Mięsień prosty jest schowany całkowicie w pochewce utworzonej
przez szerokie i płaskie przecięgna mięśni skośnych brzucha. Blaszka przednia
pochewki jest silniejsza niż blaszka tylna. Między obu mięśniami prostymi biegnie
linia biała łącząca wyrostek mieczykowaty ze spojeniem łonowym. Jest ona
utworzona przez krzyżujące się wzajemnie włókna rozcięgien mięśni skośnych.
Czynność mięśnia prostego brzucha jest wieloraka. Działa statycznie jako część
ściany brzucha, współdziała z przeponą jako tłocznia brzucha, kurcząc się zgina
klatkę piersiową ku przodowi lub przy ustalonej klatce piersiowej podnosi
miednicę. Jest unerwiony przez sześć dolnych nerwów międzyżebrowych, które
dochodzą do niego po przejściu przez przestrzenie międzyżebrowe i po unerwieniu
mięśni międzyżebrowych. Mięsień czworoboczny lędźwi - drugi mięsień prosty
leży z tyłu jamy brzusznej, jest gruby, krótki. Znajduje się w przestrzeni między
ostatnim żebrem a grzebieniem biodrowym, przy czym część jego włókien
przyczepia się również do wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych.
Czynność mięśnia polega na zginaniu klatki piersiowej w stronę działającego
mięśnia, ponadto przez obniżanie ostatniego żebra działa jako mięsień wydechowy.
Stan jego napięcia przyczynia się do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej.
Jest on unerwiony przez ostatni nerw międzyżebrowy zwany nerwem
podżebrowym i przez nerwy krótkie ze splotu lędźwiowego. Mięśnie skośne - są to
trzy mięśnie szerokie, płaskie, ułożone jeden na drugim, razem tworzą ścianę
boczną brzucha. Mięsień skośny zewnętrzny - mięsień ten przyczepia się u góry do
zewnętrznej powierzchni dolnych żeber od 5 do 12, u dołu do zewnętrznej wargi
grzebienia biodrowego. Przedłużeniu przyczepu do grzebienia biodrowego
rozcięgno tego mięśnia tworzy więzadło pachwinowe rozpięte między przednim
górnym kolcem biodrowym a guzkiem łonowym. Więzadło to stanowi naturalną
granicę między brzuchem a udem, zaznacza się przy zgięciu kończyn w stawie
biodrowym. Ku przodowi wiązki mięśnia skośnego zewnętrznego przechodzą w
płaskie, szerokie rozcięgna rozpięte na całej długości mięśnia, które dochodzi do
linii środkowej ciała i przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego.
Przez zrost rozcięgien obu mięśni skośnych powstaje linia biała. Włókna mięśnia
skośnego zewnętrznego biegną w kierunku od góry i tyłu ku przodowi i dołowi.
Czynność tego mięśnia może być jednostronna lub obustronna. Przy skurczu
jednostronnym następuje kręcenie tułowia w stronę przeciwną mięśnia
działającego. Przy skurczu obustronnym może zginać kręgosłup i obniżać klatkę
piersiową jeśli jest ustalona miednica lub podnosi miednicę przy ustalonej klatce
piersiowej. Przy zgiętym do tyłu kręgosłupie stara się wraz z innymi mięśniami
wyprostować kręgosłup, ułatwia utrzymanie równowagi. Jest unerwiony przez
dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego. Mięsień skośny brzucha
wewnętrzny - mięsień ten leży przykryty przez mięsień poprzedni. Przyczepia się u
góry do dolnych brzegów trzech ostatnich żeber, od tyłu do powięzi
piersiowo_lędźwiowej, od dołu do linii środkowej grzebienia biodrowego i do
więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które podobnie jak
rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego przyczynia się do utworzenia pochewki
mięśnia prostego i dochodzi do linii białej. Rozcięgno dzieli się na dwie blaszki
zewnętrzną i wewnętrzną. Blaszka zewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia
skośnego zewnętrznego, blaszka wewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia
poprzecznego brzucha. Powięź piersiowo_lędźwiowa, która służy za przyczep
mięśnia od tyłu, jest to blaszka powięzi rozpięta między wyrostkami kolczystymi
kręgów piersiowych, lędźwiowych a grzebieniem środkowym kości krzyżowej i
grzebieniem biodrowym. Wiązki mięśnia skośnego wewnętrznego układają się
wachlarzowato, dolne ku dołowi i przodowi, środkowe poziomo, zaś górne ku
górze i do przodu. Wiązki górne krzyżują wiązki mięśnia skośnego brzucha
zewnętrznego. Mięsień ten może podobnie jak poprzedni działać jednostronnie lub
dwustronnie. Przy czynności obustronnej zgina kręgosłup do przodu i obniża klatkę
piersiową, przy czynności jednostronnej obniża tułów w jedną stronę mięśnia
działającego. Jest unerwiony przez dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu
lędźwiowego. Mięsień poprzeczny brzucha - leży najbardziej wewnętrznie.
Przyczepia się u góry do wewnętrznej powierzchni 6 dolnych żeber, z tyłu do
powięzi piersiowo_lędźwiowej, z dołu do wargi wewnętrznej grzebienia
biodrowego i więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które
przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego brzucha. Rozcięgno dzieli
się przy brzegu bocznym mięśnia prostego na część górną i dolną. Część górna leży
poza mięśniem prostym, zaś część dolna przechodzi przez mięsień prosty. Wiązki
mięśnia poprzecznego układają się poziomo. Działanie mięśnia polega na zwężaniu
dolnego otworu klatki piersiowej, a przy działaniu obustronnym na jamę brzuszną,
tworzą one tłocznię brzuszną i działają jak opaska otaczająca jamę brzuszną.
Unerwiony jest przez 7 dolnych nerwów międzyżebrowych i nerwy splotu
lędźwiowego. Mięśnie brzucha tworzą w sumie cienką ścianę brzucha, ale ściana ta
jest wytrzymała wskutek różnokierunkowego przebiegu wiązek mięsnych. Z mięśni
tych wyczuwalny jest mięsień prosty, ale pośrednio, ponieważ jest schowany w
pochewce. Pochewka jest utworzona przez rozcięgna mięśni skośnych, przy czym
jej ściana przednia jest silniejsza, ponieważ składa się na nią rozcięgno mięśnia
skośnego zewnętrznego, zewnętrzna blaszka rozcięgna skośnego wewnętrznego a
poniżej pępka dodatkowo część dolna rozcięgna mięśnia poprzecznego. Natomiast
ściana tylna jest o wiele słabsza. Przy położeniu na wznak i podnoszeniu nóg ku
górze można wyczuć poszczególne odcinki mięśnia prostego, zaznaczające się
pomiędzy smugami ścięgnistymi. Smugi przyrastają do pochewki i dzielą w ten
sposób mięsień na odcinki. Równoczesny skurcz przepony i mięśni ścian brzucha -
stwarza tłocznię brzuszną, dzięki której zwiększa się ciśnienie w jamie brzusznej i
nacisk na zawarte w niej narządy. Tłocznia działa w czasie porodu, wydalania kału,
moczu, kaszlu. W linii środkowej przedniej ściany brzucha biegnie linia biała od
wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego, utworzona przez
krzyżujące się ze sobą włókna rozcięgien mięśni skośnych brzucha. Zestawienie
działania mięśni brzucha:
bierne - ochrona zawartości jamy brzusznej przez utworzenie ścian jamy brzusznej,
czynne - zginanie kręgosłupa do przodu i na boki, obniżanie klatki piersiowej,
podnoszenie miednicy, skręcanie tułowia, współudział przy wydechu, tłocznia
brzuszna.
Mięśnie grzbietu
Mięśnie powierzchowne
Mięśnie głowy
Mięśnie mimiczne
Mięśnie te grupują się wokół dużych otworów czaszki twarzowej. Oprócz mięśnia
naczasznego, który pokrywa sklepienie czaszki, są to mięśnie otoczenia szpary
powiekowej, szpary usznej, mięśnie nozdrzy i ucha zewnętrznego. Mięsień
naczaszny nosi również nazwę mięśnia naczaszkowego. Składa się on z dwóch
brzuśców mięsnych połączonych czepcem ścięgnistym. Brzusiec czołowy biegnie
pod skórą czoła od nasady nosa i brwi ku górze i przechodzi w część ścięgnistą
zwaną czepcem ścięgnistym. Czepiec jest to cienka ale mocna błona zrośnięta ze
skórą, przesuwalna w stosunku do okostnej kości sklepienia czaszki. Brzusiec
potyliczny pokrywa kość potyliczną od tyłu dochodzi do czepca ścięgnistego. Przy
skórczu mięśnia czołowego tworzą się poprzeczne zmarszczki na czole, a brwi
unoszą się ku górze. Mięśnie otoczenia szpary powiekowej - należą tu trzy mięśnie:
okrężny oka, marszczący brwi i podłużny. Mięsień okrężny oka jest to największy
mięsień tej grupy. Biegnie okrężnie w otoczeniu ścian oczodołu i dzieli się na trzy
części:
oczodołową, powiekową i łzową. Część oczodołowa leży najbardziej zewnętrznie,
tworzy wiązki otaczające oczodół, które przyczepiają się do przyśrodkowej ściany
oczodołu. Część powiekowa leży pod skórą powiek, zaczyna się i kończy w
przyśrodkowym kącie oka. Część łzowa jest najmniejsza, znajduje się w
przyśrodkowej części oczodołu, tuż poza woreczkiem łzowym. Część oczodołowa
zaciska szparę powiek, część łzowa uciska woreczek łzowy, a część powiekowa
zamyka szparę powiek . Mięsień marszczący brwi leży pod mięśniem czołowym,
zaczyna się na kości czołowej i dochodzi do skóry czoła ponad przyśrodkową
częścią brwi. Skurcz obu mięśni wywołuje pionowe fałdy skórne ponad nasadą
nosa, zbliża brwi ku sobie. Mięsień podłużny nosi także nazwę mięśnia podłużnego
nosa. Jest to mały mięsień leżący ponad nasadą nosa, biegnący od grzbietu nosa do
skóry czoła. Wywołuje poprzeczne fałdy skórne nad nosem. Mięśnie otoczenia
szpary ustnej są to najliczniejsze mięśnie i o różnokierunkowym otoczeniu. Należą
tu następujące mięśnie:
okrężny ust, jarzmowy większy, jarzmowy mniejszy, dźwigacz wargi górnej,
dźwigacz kąta ust, policzkowy, śmiechowy, obniżający kąt ust, obniżający wargę
dolną, bródkowy. Mięsień okrężny ust biegnie okrężnie w otoczeniu szpary ustnej i
posiada część bardziej zewnętrzną i wewnętrzną leżące w obu wargach. Włókna
tego mięśnia nie zataczają pełnego koła, ale przyczepiają się w kątach ust, gdzie
tworzą się skupienia wiązek różnych mięśni nawzajem się przeplatających.
Niektórzy nazywają to węzłem mięsnym. Działa jak zwieracz, zmniejsza szerokość
szpary ustnej, działa przy ssaniu i gwizdaniu. Do mięśni dochodzących do wargi
górnej należy:
mięsień jarzmowy większy i mniejszy, dźwigacz wargi górnej i dźwigacz kąta ust.
Mięsień jarzmowy większy leży najbardziej bocznie z masy mięsnej, dochodzącej
do wargi górnej, przyczepia się do kości jarzmowej i schodzi do wargi górnej tuż
przy kącie ust. Podnosi kąt ust do góry i odciąga w bok. Mięsień jarzmowy
mniejszy leży po przyśrodkowej większego, przyczepia się również do kości
jarzmowej schodzi do wargi górnej tuż przy fałdzie nosowo_policzkowym.
Podnosi skrzydełka nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej ma kształt czworoboku,
położony jest dośrodkowo od mięśni jarzmowych. Przyczepia się do wyrostka
czołowego szczęki i do brzegu podoczodołowego, dochodzi do skóry i błony
śluzowej wargi górnej. Podnosi wargę górną. Mięsień dźwigacz kąta ust przyczepia
się do zagłębienia na trzonie szczęki, dochodzi do kąta ust, podnosi kąt ust ku
górze, i nieco ku stronie przyśrodkowej. Na stronie bocznej twarzy leżą prawie
poziomo dwa mięśnie. Są to mięsień policzkowy i śmiechowy. Mięsień policzkowy
jest to największy mięsień mimiczny. Wchodzi w skład policzka, leżąc między
skórą i błoną śluzową. Przyczep jego ma kształt łukowaty. Zaczyna się na wyrostku
zębodołowym szczęki na poziomie pierwszego zęba trzonowego, przechodzi na
wyrostek zębodołowy żuchwy również na poziomie i do tyłu od pierwszego zęba
trzonowego. Część odchodzi od pasma ścięgnistego zwanego szwem
skrzydłowo_żuchwowym, gdzie graniczy z mięśniem zwieraczem gardła górnym.
Dochodzi do kąta ust, przechodzi również do wargi górnej i dolnej. Mięsień ten
rozszerza szparę ust przez pociąganie kąta ust w bok, ponadto umożliwia
dmuchanie np. w instrumenty dęte. Stałe pewne napięcie tego mięśnia zapobiega
dostawaniu się policzka między zęby szczęki i żuchwy. Mięsień śmiechowy jest to
mięsień drobny, różnie wykształcony, leży poziomo między policzkiem i kątem
ust, odciąga w bok kąt ust, czasem powstaje przy jego skurczu dołeczek policzka.
Do wargi dolnej dochodzą następujące mięśnie:
obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną i bródkowy. Mięsień obniżający kąt ust,
ma kształt trójkąta, biegnie od brzegu żuchwy do kąta ust. Obniża kąt ust. Mięsień
obniżający wargę dolną leży przyśrodkowo od poprzedniego:
ma kształt czworoboku, biegnie od trzonu żuchwy do wargi dolnej. Obniża wargę
dolną i wywija ją na zewnątrz. Mięsień bródkowy jest to mały mięsień, przykryty
przez mięsień obniżający wargę dolną. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym
żuchwy tuż przy zębach siecznych i dochodzi do brody. Podnosi brodę i wargę
dolną. Mięśnie nozdrzy - w otoczeniu nosa znajdują się małe mięśnie, które
działają na skrzydełka i przegrodę nosa. Są to:
mięsień nosowy i dźwigacz skrzydełka nosa i wargi górnej. Mięsień nosowy
pokrywa skrzydełka, tj. część ruchomą nosa. Powoduje rozszerzanie skrzydełek
nosa i obniżanie przegrody nosa. Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa
jest to mały mięsień związany połączeniem z dźwigaczem wargi górnej, odchodzi
od wyrostka czołowego szczęki i dochodzi do bruzdy nosowo_policzkowej.
Współdziała z mięśniem dźwigaczem wargi górnej.
Mięśnie żwaczowe
Mięśnie szyi
Mięśnie ramienia
Mięsień przedramienia
Grupa przednia
Warstwa głęboka
Zawiera jeden mięsień, który nie dochodzi do palców. Jest to mięsień nawrotowy
czworoboczny. Leży on rozpięty między brzegami obu kości przedramienia w ich
odcinkach dalszych. Nawraca przedramię. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.
Grupa boczna
Grupa tylna
Warstwa powierzchowna
Mięśnie ręki
Mięśnie kłębika
Staw ramienny:
ruch podnoszenia ramienia ku przodowi wykonują:
część barkowa mięśnia naramiennego, część mięśnia piersiowego większego,
mięsień dwugłowy, kruczo_ramienny. Ruch podnoszenia ku tyłowi wykonują:
część grzbietowa mięśnia naramiennego, mięśnie łopatki tj. podgrzebieniowy, obły
większy i mniejszy oraz najszerszy grzbietu.Ruch odwodzenia ramienia wykonują:
mięsień naramienny, nadgrzebieniowy, głowa długa mięśnia dwugłowego. Ruch
przywodzenia wykonują:
mięsień piersiowy większy, najszerszy grzbietu, kruczo_ramienny, głowa krótka
dwugłowego, głowa długa trójgłowego. Staw łokciowy:
ruch zginania wykonują:
mięsień dwugłowy ramienny, ramienno_promieniowy, warstwa powierzchowna
zginaczy przedramienia tj. nawrotny obły, dłoniowy długi i obydwa prostowniki
promieniowe nadgarstka długi i krótki. Ruch prostowania wykonuje mięsień
trójgłowy ramienia i łokciowy. Ruch nawracania wykonują:
nawrotny obły nawrotny czworoboczny, a przy zgiętym przedramieniu
ramienno_promieniowy i prostownik długi promieniowy nadgarstka. Ruch
odwracania wykonują:
mięsień odwracacz, dwugłowy ramienia a przy wyprostowanym przedramieniu
mięsień ramienno_promieniowy i prostownik promieniowy długi nadgarstka. Staw
promieniowo_nadgarstkowy. Zginanie dłoniowe ręki wykonują:
z grupy powierzchownej dłoniowy długi, zginacz promieniowy nadgarstka, zginacz
łokciowy nadgarstka, zginacz palców powierzchowny i kłębiki oraz zginacz długi
kciuka i odwodziciel długi kciuka. Zginanie grzbietowe wykonują:
prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka, prostownik palców, prostownik
palca drugiego i piątego, prostownik łokciowy nadgarstka. Odwodzenie ręki w
stronę promieniową wykonują:
promieniowy długi i krótki prostownik nadgarstka, promieniowy zginacz
nadgarstka, zginacz długi kciuka. Odwodzenie ręki w stronę łokciową wykonują:
prostownik łokciowy nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, prostownik palca
piątego. Stawy palców. Zginanie w stawach śródręczno_palcowych wykonują:
mięśnie glistowate i dłoniowy długi, w stawach międzypaliczkowych bliższych
mięśnie powierzchowny powierzchowny zginacz palców, krótki zginacz palca
piątego. W stawach międzypaliczkowych dalszych głęboki zginacz palców.
Prostowanie palców wykonują prostowniki palców, prostownik palca drugiego i
piątego oraz mięśnie międzykostne. Ruchy palca pierwszego i piątego wykonują
mięśnie kłębu i kłębika o nazwie odpowiadających czynności.
Mięśnie zewnętrzne
Mięśnie uda
Grupa przednia
Grupa tylna
Grupa przyśrodkowa
Mięśnie goleni
Grupa boczna
Grupa tylna
Warstwa powierzchowna
Warstwa głęboka
Mięśnie stopy
Na stopie znajdują się mięśnie na obu jej powierzchniach grzbietowej i
podeszwowej. Są więc mięśnie grzbietu i podeszwy stopy. Do mięśni grzbietu
należy krótki prostownik palców i krótki prostownik palucha. Mięśnie stopy
dzielimy podobnie jak mięśnie ręki na mięśnie związane z palcem pierwszym i
piątym oraz mięśnie środkowe. Mięśnie palców nie tworzą zgrubień tak wyraźnych
jak na dłoni i stąd nie używa się określeń kłąb ale wyniosłość. Jest więc wyniosłość
przyśrodkowa, boczna i pośrednia. Do wyniosłości przyśrodkowej należą
następujące mięśnie palucha:
odwodziciel palucha, krótki zginacz palucha i przywodziciel palucha. Do
wyniosłości bocznej należą mięśnie palca piątego. Są to krótki zginacz palca
małego, odwodziciel palca małego. Do grupy pośredniej należą następujące
mięśnie:
zginacz krótki palców, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i
międzykostne.
Mięśnie podeszwy
Ośrodkowy układ nerwowy składa się z rdzenia kręgowego i mózgu. Obie te części
są ze sobą połączone. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym, u osoby dorosłej
sięga do poziomu tarczy między pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym. Mózg
wypełnia jamę czaszki. Podstawową jednostką składową ośrodkowego układu
nerwowego jest komórka nerwowa czyli neuron. Zgrupowanie komórek
nerwowych tworzy istotę szarą, zaś zgrupowanie wypustek nerwowych istotę białą.
Istota szara pokrywająca powierzchnię półkul mózgowych, nosi nazwę kory lub
płaszcza. Istota szara leżąca w głębi istoty białej ośrodkowego układu nerwowego
tworzy jądra. Jądra możemy podzielić na dwie grupy w zależności od tego dokąd
podążają wypustki ich komórek. Jeśli opuszczają one mózg czy rdzeń stają się
składnikami nerwów odpowiednio mózgowych lub rdzeniowych, zaś jądra noszą
nazwę jąder nerwów np. jądro nerwu podjęzykowego. Jeśli wypustki komórek
pozostają w obrębie ośrodkowego układu nerwowego tworzą one zespoły biegnące
w określonych kierunkach, które nazywamy drogami lub szlakami mózgowymi.
Zgrupowania takich komórek tworzą jądra własne mózgowia o różnych nazwach.
Zgrupowania komórek nerwowych leżące poza ośrodkowym układem nerwowym
tworzą zwoje. Są zwoje związane z nerwami rdzeniowymi, z nerwami mózgowymi
a ponadto należące do układu autonomicznego:
sympatycznego i parasympatycznego. Podstawową jednostką czynnościową
ośrodkowego układu nerwowego jest łuk odruchowy. Łuki odruchowe mogą
przebiegać na różnych poziomach, na poziomie rdzenia kręgowego, pnia mózgu,
obydwa bez udziału naszej świadomości i przez korę mózgową z udziałem naszej
świadomości. Drogi dośrodkowe łuków prowadzą bodźce czuciowe i są zwykle
kilkuneuronowe, drogi odśrodkowe prowadzą bodźce, bodźce ruchowe i są
zazwyczaj dwuneuronowe. Drogi biegnące w ośrodkowym układzie nerwowym
dzielimy zależnie od ich czynności i przebiegu na drogi kojarzeniowe czyli
asocjacyjne, drogi spoidłowe czyli komisuralne czyli drogi rzutowe czyli
projekcyjne. Drogi kojarzeniowe łączą odcinki półkul mózgu i odcinki rdzenia
kręgowego leżące po tej samej stronie w różnych odległościach, całkiem blisko lub
dalej. Zależnie od tego są drogi krótkie i długie. Drogi spoidłowe łączą
odpowiednie odcinki rdzenia i półkul stron przeciwnych a więc łączą stronę prawą
z lewą. Drogi rzutowe łączą odcinki kory mózgowej z jądrami leżącymi głębiej w
półkulach, z jądrami w pniu mózgu i z ośrodkami szarymi rdzenia kręgowego.
Zależnie od kierunku przebiegu dzieli się je na drogi wstępujące i zstępujące. Drogi
wstępujące są to drogi czuciowe, zaś drogi zstępujące stanowią drogi ruchowe.
Zależnie od ich zasięgu mogą być drogi krótkie i długie. Drogi czuciowe prowadzą
trzy rodzaje czucia:
powierzchowne, głębokie i wewnętrzne. Czucie powierzchowne dociera do nas od
zewnątrz, jest to czucie dotyku, ucisku, bólu i temperatury. Czucie głębokie
pochodzi z części ciała związanym z narządem ruchu, a więc z torebek stawowych,
ścięgien, mięśni, więzadeł i okostnej. Czucie wewnętrzne pochodzi z narządów
wewnętrznych. Drogi ruchowe prowadzą bodźce dla ruchów świadomych,
wykonywanych z pełnym udziałem naszej woli i dla ruchów mimowolnych,
zautomatyzowanych, odbywających się bez udziału świadomości, ale które mogą
być ruchami również świadomymi, np. oddychanie. Bodźce są doprowadzane do
kory mózgowej zawsze do tego samego określonego miejsca, które nosi nazwę
ośrodka korowego. Podobnie zawsze z tego samego miejsca, czyli ośrodka
korowego wychodzą bodźce ruchowe. Ośrodkowy układ nerwowy jest otoczony
oponami odpowiednio mózgowymi i rdzeniowymi. Do powierzchni rdzenia
kręgowego przylega bezpośrednio opona miękka naczyniowa, która doprowadza do
rdzenia naczynia krwionośne tętnicze, a wyprowadza naczynia żylne. Na zewnątrz
przebiega delikatna bardzo opona pajęcza. Między tymi oponami znajduje się
przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym. Płyn
ten przyciska oponę pajęczą do następnej opony tj. opony twardej, dlatego między
oponą pajęczą i twardą, jest jedynie linijna przestrzeń podtwardówkowa. Opona
twarda składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i zewnętrznej. Blaszka wewnętrzna
otacza rdzeń kręgowy w postaci długiego worka, który kończy się na poziomie
trzeciego kręgu krzyżowego. Blaszka zewnętrzna wyściela kanał kręgowy jako
jego okostna. Między obiema blaszkami znajduje się przestrzeń nadtwardówkowa
wypełniona splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi, tkanką łączną i
tłuszczową. Do powierzchni zewnętrznej mózgu przylega bezpośrednio podobnie
jak do rdzenia opona miękka naczyniowa, w której biegną naczynia tętnicze i żylne
mózgu. Ponad oponą naczyniową przebiega opona pajęcza. Między nimi znajduje
się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym.
Opona twarda w jamie czaszki składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i
zewnętrznej. Blaszki te są ze sobą prawie na całej przestrzeni zrośnięte, jedynie w
niektórych miejscach znajduje się między obiema blaszkami krew żylna i takie
przestrzenie noszą nazwę zatok żylnych opony twardej. Zatoki takie leżą zarówno
na podstawie jak i na sklepieniu czaszki i znaczą dość wyraźnie rowki na
wewnętrznej powierzchni kości czaszki. Oprócz zatok żylnych tworzą obie blaszki
opony twardej oddzielnie wyściółkę i osłonę siodła tureckiego, otaczając w ten
sposób przysadkę mózgową oraz w podobny sposób osłonę zwoju
półksiężycowatego piątego nerwu czaszkowego. Blaszka wewnętrzna opony
twardej wytwarza specjalne fałdy, które wciskają się między części mózgu. Są to:
sierp mózgu, który oddziela od siebie obie półkule mózgu biegnąc w płaszczyźnie
strzałkowej, sierp móżdżku oddzielający w podobny sposób półkule móżdżku oraz
namiot móżdżku położony w płaszczyźnie poziomej między płatem potylicznym
mózgu i móżdżkiem. Blaszka zewnętrzna opony twardej stanowi okostną kości
czaszki i jest z nimi zrośnięta. Między oponą pajęczą i twardą jest linijna przestrzeń
podtwardówkowa.
Rdzeń kręgowy
Rdzeń kręgowy ma postać wydłużonego walca, który zaczyna się przy brzegu
otworu potylicznego wielkiego, a kończy się u osoby dorosłej na poziomie tarczy
między pierwszym a drugim kręgiem lędźwiowym. Rdzeń dzielimy na części takie
jak kręgosłup - a więc na część szyjną, piersiową, lędźwiową, krzyżową i ogonową
czyli guziczną. Z rdzenia kręgowego wychodzą parami nerwy rdzeniowe. Są to
nerwy szyjne w liczbie osiem nerwy piersiowe - w liczbie dwanaście, dalej pięć
nerwów lędźwiowych, pięć nerwów krzyżowych i jeden lub dwa nerwy guziczne.
Dzięki zmiennej liczbie nerwów guzicznych ogólna liczba nerwów jest zmienna i
wynosi 31 lub 32 pary. Odcinek rdzenia, z którego wychodzi jedna para nerwów
nosi nazwę segmentu lub neuromeru. Rdzeń posiada dwa wyraźne zgrubienia:
jedno zgrubienie szyjne położone w tylnej części szyjnej rdzenia na poziomie
dolnych kręgów szyjnych, a drugie to zgrubienie lędźwiowe położone na poziomie
dolnych kręgów piersiowych. Zgrubienia te związane są z większą liczbą komórek
i włókien nerwowych przeznaczonych dla kończyn górnych i dolnych. Nerwy
rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe. Ponieważ
rdzeń kręgowy jest krótszy niż kręgosłup i kończy się na poziomie drugiego kręgu
lędźwiowego, jedynie w części szyjnej rdzenia korzenie nerwów biegną poziomo
do odpowiednich otworów międzykręgowych. Począwszy od górnego odcinka
piersiowego korzenie biegną coraz bardziej skośnie ku dołowi i stają się coraz
dłuższe, tak że ostatnie korzenie dochodzą do długości ponad 20 centymetrów.
Wiązka korzeni nerwów rdzeniowych leżących w dolnej części kanału kręgowego
poniżej rdzenia kręgowego, w worku oponowym nosi nazwę ogona końskiego. Na
powierzchni zewnętrznej rdzenia widoczne są dwie bruzdy środkowe. Jedna na
przedniej, druga na tylnej stronie rdzenia, ponadto są bruzdy boczne, przednia, z
której wychodzą korzenie przednie nerwów rdzeniowych i tylna, do której wchodzą
korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Przez środek rdzenia przechodzi kanał
środkowy zawierający płyn mózgowo_rdzeniowy. Wokół tego kanału
nagromadzona jest istota szara w postaci trzech symetrycznych słupów,
przedniego, tylnego i bocznego. Słupy przednie i tylne ciągną się przez całą
długość rdzenia, słupy boczne są jedynie w części piersiowej. Na przekroju
poprzecznym rdzenia słupy tworzą rowki odpowiednio przednie tylne i boczne. W
otoczeniu istoty szarej znajduje się istota biała tworząca sznury przednie, boczne i
tylne. Sznur przedni łączy sIę ze sznurem bocznym w sznur przednio_boczny,
ponieważ granica między nimi utworzona przez korzenie przednie nerwów
rdzeniowych nie jest granicą litą. Słupy przednie rdzenia zawierają komórki
ruchowe, słupy tylne komórki czuciowe, zaś słupy boczne komórki układu
sympatycznego i parasympatycznego czyli układu autonomicznego. Wypustki
komórek słupów przednich tworzą korzenie przednie, ruchowe nerwów
rdzeniowych. Wzdłuż rdzenia kręgowego po jego stronach bocznych znajdują się
zwoje rdzeniowe czyli międzykręgowe, położone w otworach międzykręgowych.
Komórki tych zwojów posiadają wypustki skierowane na obwód i ku środkowi.
Wypustki obwodowe łączą się z korzeniami przednimi w nerwy rdzeniowe, zaś
wypustki dośrodkowe wchodzą do rdzenia kręgowego jako korzenie tylne nerwów
rdzeniowych. Są to korzenie czuciowe. Przez połączenie korzenia przedniego z
tylnym powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy i dzieli
się na cztery gałęzie. Wypustki komórek słupów bocznych przyłączają się do
korzeni przednich, następnie oddzielają się od nich i dochodzą do zwojów układu
sympatycznego. Istota biała rdzenia kręgowego zawiera drogi wszystkich
rodzajów:
kojarzeniowe łączące odcinki rdzenia po tej samej stronie, spoidłowe łączące
odcinki stron przeciwległych i drogi rzutowe łączące rdzeń kręgowy z jądrami pnia
i ośrodkami kory mózgowej. Drogi rzutowe są to drogi wstępujące czyli czuciowe,
biegnące od rdzenia do mózgowia i zstępujące czyli ruchowe prowadzące do
rdzenia bodźce dla ruchów świadomych i ruchów mimowolnych.
Mózg
Mózg składa się z trzech części nieparzystego pnia i dwóch półkul prawej i lewej.
Pień spoczywa na części środkowej czaszki, sięga od brzegu otworu potylicznego
wielkiego do siodła tureckiego. Półkule wypełniają doły czaszki. Mózg jest
oddzielony od kości czaszki przez opony mózgowe i płyn mózgowo_rdzeniowy
wypełniający przestrzeń podpajęczynówkową. Pień mózgu składa się z
następujących części, idąc od tyłu ku przodowi:
z tyłomózgowia, śródmózgowia i międzymózgowia. Tyłomózgowie składa się z
rdzenia przedłużonego, mostu i móżdżku, śródmózgowie zawiera konary mózgu i
blaszkę czworaczą, międzymózgowie składa się z wzgórza i złączonych ze
wzgórzem podwzgórza, zawzgórza i nawzgórza. Z międzymózgowia wyrastają
półkule mózgu zwane również kresomózgowiem. Rdzeń przedłużony nazywany
inaczej opuszką rdzenia jest zewnętrznie podobny do rdzenia kręgowego i posiada
bruzdę przednią, tylną i bruzdę przednie boczne i tylne boczne. W bruździe
przedniej bocznej wychodzą korzenie nerwu podjęzykowego czyli 12 nerwu
czaszkowego, w bruździe tylnej bocznej korzenie nerwów dodatkowych, czyli
11Ń, błędnego, czyli 10 i językowo_gardłowego, czyli 9. Kanał środkowy rdzenia
kręgowego przesuwa się ku górze i otwiera się w płaską przestrzeń zwaną dnem
komory czwartej mózgu. W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego
widoczne są różnice w porównaniu z rdzeniem kręgowym. Istota szara jest
podzielona na szereg jąder, które dzielimy na jądra nerwów czaszkowych i jądra
własne rdzenia. Do jąder nerwów należą jądra ruchowe nerwu 12 i 11Ń, jądra
ruchowe i parasympatyczne nerwów 10 i 9, jedno z jąder czuciowych nerwu 5 i na
przejściu w most jądra nerwu 8. Jądra własne rdzenia są to jądra pęczków sznura
tylnego i inne. Istota biała zawiera szereg dróg, które jako drogi ruchowe
przechodzą przez rdzeń przedłużony biegnąc od mózgu do rdzenia kręgowego,
odwrotnie biegną drogi czuciowe. Most leży do przodu od rdzenia przedłużonego
ułożony poprzecznie jako biała szeroka taśma. Ku bokom przechodzi bezpośrednio
w móżdżek. Istota szara mostu zawiera jądra dalszych nerwów czaszkowych tj. 8Ń,
jądro ruchowe nerwu 7 i 6 oraz jądro ruchowe i częściowe nerwu 5. Jądra własne
mostu stanowią pośrednią stację dla dróg łączących korę mózgu z móżdżkiem.
Przez istotę białą przechodzą podobnie jak przez rdzeń drogi do_i odmózgowe.
Móżdżek leży nad mostem i rdzeniem przedłużonym. Składa się podobnie jak
mózg z trzech części:
nieparzystej środkowej zwanej robakiem i z dwóch półkul, które jak półkule mózgu
są pokryte istotą szarą czyli korą. Pod korą znajduje się istota biała, a w niej są
jądra móżdżku położone głównie w robaku. Móżdżek łączy się odnogami dolnymi
z rdzeniem przedłużonym, odnogami środkowymi z mostem i odnogami górnymi z
śródmózgowiem. W odnogach tych biegną drogi do_i odmóżdżkowe. W
tyłomózgowiu między rdzeniem przedłużonym, mostem i móżdżkiem zawarta jest
komora czwarta móżdżku. Posiada ona dno spoczywające na rdzeniu
przedłużonym i moście oraz sklepienie utworzone częściowo przez móżdżek,
częściowo przez oponę miękką oraz z naczyniami. Pod dnem komory czwartej,
zgrupowane są jądra nerwów czaszkowych tyłomózgowia, a więc jądra nerwów od
12 do 5. Sklepienie komory czwartej przyrasta do brzegów dna. Jedynie w trzech
miejscach tj. w dolnym środkowym szczycie trójkąta dna i w dwóch szczytach
bocznych znajdują się niewielkie otwory, umożliwiające wydostawanie się płynu
mózgowo_rdzeniowego z komory do przestrzeni podpajęczynówkowej i do kanału
środkowego rdzenia kręgowego. Zarośnięcie tych otworów przez zgrubiałą oponę
miękką powoduje zatrzymanie płynu w układzie komór mózgu i prowadzi do
wodogłowia wewnętrznego. Śródmózgowie jest to najmniejsza część pnia mózgu.
Od strony dolnej posiada dwa białe szerokie pasma, zwane konarami mózgu, nad
nimi znajduje się wodociąg mózgu, nad wodociągiem leży blaszka czworacza.
Konary posiadają jądra nerwów czaszkowych, ruchowe nerwu 4 i 3 oraz jądro
czuciowe nerwu 5. Jądra własne są to jądra związane czynnościowo z układem
pozapiramidowym, jądro czerwienne, jądro czarne. Istota biała prowadzi drogi
czuciowe i ruchowe podobnie jak tyłomózgowie. Blaszka czworacza posiada cztery
wzgórki, dwa przednie, które stanowią ośrodki podkorowe wzroku i dwa tylne
stanowiące ośrodki podkorowe słuchu. Wzgórki są połączone ramionami z ciałami
kolankowatymi, które wchodzą w skład zawzgórza. Wodociąg mózgu łączy
komorę czwartą tyłomózgowia z komorą trzecią międzymózgowia.
Międzymózgowie stanowi zakończenie pnia mózgu. Największą jego część
zajmuje wzgórze, które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Wzgórze jest to duża
owalnego kształtu masa szara, podzielona pasmami białymi na szeregi jąder.
Wzgórze zrasta się od dołu z podwzgórzem, od tyłu z zawzgórzem i nadwzgórzem.
Do jąder wzgórza dochodzą drogi dośrodkowe prowadzące wszelkie rodzaje
czucia, tu następuje przerwa i dalszy ciąg dróg dochodzi do ośrodka korowego
czucia. Podwzgórze składa się z kilku różnych części. Należy tu blaszka
skrzyżowania nerwów wzrokowych, przysadka mózgowa i ciała suteczkowate.
Skrzyżowanie nerwów wzrokowych jak wskazuje sama nazwa należy do zmysłu
wzroku, jest częścią drogi wzrokowej. Ciała suteczkowate są związane ze zmysłem
węchu. Przysadka mózgowa jest głównym gruczołem dokrewnym. Część jej
hormonów pochodzi z komórek jąder podwzgórza, które mają zdolności
wydzielania pewnych specyficznych substancji, które nazywamy neurohormonami.
Dostają się one do przysadki, a dopiero stąd do krwi. Zawzgórze składa się z
dwóch niewielkich wzgórków zwanych ciałami kolankowymi przyśrodkowymi i
bocznymi. CiaŁa przyśrodkowe są połączone ramionami ze wzgórkami dolnymi
blaszki czworaczej i są związane czynnościowo ze zmysłem słuchu. Ciała boczne
są połączone ramionami ze wzgórkami górnymi blaszki czworaczej i wchodzą w
skład dróg wzrokowych. Nadwzgórze jest częścią najmniejszą, wchodzi w skład
dróg węchomózgowia i posiada ponadto drugi związany z mózgiem gruczoł
dokrewny, szyszynkę. W międzymózgowiu leży trzecia komora mózgowa. Ma
kształt szczeliny ustawionej strzałkowo. Jej ściany boczne stanowią wzgórza i
podwzgórza, ściany dolne podwzgórza, a sklepienie tworzy opona miękka wraz z
naczyniami. W części przedniej komory jest otwór łączący komorę trzecią z
komorami bocznymi, ku tyłowi i przechodzi ona w wodociąg mózgu. Półkule
mózgu wyrastają w życiu płodowym z międzymózgowia i rozrastając się we
wszystkich kierunkach przykrywają sobą pień mózgu dostosowując się do
wielkości jamy czaszki. Na każdej półkuli wyróżnia się powierzchnię
przyśrodkową zwróconą do drugiej półkuli, powierzchnię podstawną spoczywającą
na podstawie czaszki i powierzchnię boczną wypukłą. Półkula jest podzielona na
płaty, których nazwy dostosowane są do sąsiedztwa kości czaszki. Z przodu jest
płat czołowy, z dołu i boku płat skroniowy, w środku płat ciemieniowy, z tyłu płat
potyliczny. Jest jeszcze płat wyspowy, niewidoczny na powierzchni półkuli. Aby
go zobaczyć trzeba rozchylić szczelinę boczną mózgu. Płat wyspowy jest przykryty
przez części płata czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Powierzchnia półkuli
jest nierówna, rysują się na niej liczne bruzdy i szczeliny, które stanowią granice
między płatami i między zakrętami mózgu. Dzięki obecności tych bruzd i zakrętów
powierzchnia kory jest znacznie większa niż miałoby to miejsce przy gładkiej
powierzchni półkuli. Płat czołowy jest oddzielony od płata ciemieniowego przez
bruzdę środkową Rolanda, płat czołowy i ciemieniowy są oddzielone od płata
skroniowego przez szczelinę boczną mózgu. Płat potyliczny nie posiada wyraźnych
granic. Na płacie czołowym znajdują się równolegle do bruzdy środkowej, bruzda
przedśrodkowa a między nią i bruzdą środkową zakręt przedśrodkowy. Dalsza
część płata jest podzielona przez bruzdę czołową górną i dolną na trzy zakręty
czołowe:
górny, środkowy i dolny. Na powierzchni dolnej płata znajdują się bruzdy i zakręty
oczodołowe oraz opuszka i pasmo węchowe, należące do węchomózgowia. Płat
ciemieniowy posiada bruzdę zaśrodkową, równoległą do bruzdy środkowej i zakręt
zaśrodkowy. Dalsza część płata jest podzielona bruzdą śródciemieniową na płacik
ciemieniowy górny i dolny. Płat potyliczny posiada bruzdy i zakręty boczne, zaś na
powierzchni podstawnej bruzdę potyliczno_skroniową i bruzdę poboczną, które
ograniczają zakręt potyliczno_skroniowy boczny. Płat skroniowy posiada trzy
bruzdy leżące równolegle do szczeliny bocznej mózgu tj. bruzdę skroniową, górną,
środkową i dolną i między nimi odpowiednie zakręty skroniowe - górny, środkowy
i dolny. Na powierzchni dolnej są zakręty przechodzące z płata potylicznego w
zakręt potyliczno_skroniowy przyśrodkowy i boczny oraz zakręt hipokampa
należący do układu węchomózgowia. Kąt wyspowy ma wyraźny biegun, otoczony
jest bruzdą okrężną, posiada kilka drobniejszych bruzd i zakrętów. Na powierzchni
przyśrodkowej półkuli widać część płatu czołowego, ciemieniowego i
potylicznego, ponadto część węchomózgowia oraz połączenia półkul . Przez płat
czołowy i ciemieniowy biegnie łukowato wygięta bruzda obręczy, która ogranicza
od góry zakręt obręczy. Zakręt ten rozpoczyna się pod ciałem modzelowatym,
następnie okrąża całe ciało modzelowate i przechodzi na stronę podstawową
półkuli, przedłużając się w zakręt hipokampa. Z hipokampem ma połączenia
opuszka węchowa przechodząca w pasmo węchowe, trójkąt, a następnie w prążki
węchowe. Zakręt przedśrodkowy płata czołowego jest ośrodkiem korowym
ruchowym dla ruchów świadomych, zakręt zaśrodkowy płata ciemieniowego jest
ośrodkiem czuciowym, zakręt skroniowy górny zawiera ośrodek słuchu, zakręt
hipokampa ośrodek węchu, a na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego
przy niewielkiej bruździe ostrogowej znajduje się ośrodek wzroku. Na
przyśrodkowej powierzchni półkul widoczne są ich połączenia. Jest to spoidło
przednie mózgu i spoidło wielkie mózgu. Spoidło przednie leży w przedniej części
komory trzeciej mózgu, łączy ze sobą częściowo węchomózgowie, częściowo inne
odcinki półkul, zwane ciałem modzelowatym. Spoidło wielkie składa się z części
środkowej i promienistości. Część środkowa jest widoczna ponad sklepieniem
trzeciej komory a poniżej zakrętu obręczy. Z tej części wybiegają w obie strony do
istoty białej półkul promienistości, które dochodzą do wszystkich części obu
półkul. Pod korą pokrywającą powierzchnię półkul, znajduje się istota biała
złożona z włókien o różnokierunkowym przebiegu. Są tu włókna kojarzeniowe
krótkie i długie, włókna spoidłowe, włókna rzutowe łączące korę z ośrodkami pnia
i z rdzeniem kręgowym. W głębi istoty białej znajdują się jądra własne półkul
zwane jądrami kresomózgowia. Są to następujące jądra:
ogoniaste, soczewkowate i przedmurze. Jądra te są połączone zarówno z korą jak i
z jądrami pnia mózgu, Czynnościowo należą do układu ruchowego
pozapiramidowego. W półkuli znajduje się komora boczna odpowiednia do półkuli
- prawa i lewa. Komory boczne łączą się między sobą i z komorą trzecią otworem
leżącym w przednim odcinku komory trzeciej. Każda komora boczna składa się z
części leżących w płatach półkuli - w płacie czołowym leży jej róg przedni w
płacie ciemieniowym - jej część środkowa, w płacie skroniowym róg dolny, a w
płacie potylicznym róg tylny. W komorach znajdują się sploty naczyniowe, które
produkują płyn mózgowo_rdzeniowy. Płyn ten spływa z komór bocznych do
komory trzeciej, stąd przez wodociąg mózgu do komory czwartej, z komory
czwartej wydostaje się trzema otworkami do przestrzeni podpajęczynówkowej i do
kanału środkowego rdzenia kręgowego. Przestrzeń podpajęczynówkowa otaczająca
pień mózgu, tworzy zbiorniki płynu, z których można płyn pobierać przez nakłucie
potyliczne. Podobnie można pobierać płyn ze zbiornika końcowego w kanale
kręgowym poniżej rdzenia kręgowego, gdzie dokonuje się nakłucia lędźwiowego.
Drogi nerwowe
Część piersiowa ma zwykle dziesięć zwojów, może mieć dwanaście. Leżą one na
główkach żeber. Włókna pozazwojowe dochodzą do nerwów międzyżebrowych i
do naczyń ściennych klatki piersiowej tętniczych i żylnych oraz do narządów klatki
piersiowej. Część włókien przechodzi przez zwoje bez przerwy i jako włókna
przedzwojowe w postaci nerwów trzewnych zwykle dwóch parzystych większego i
mniejszego, dochodzi do jamy brzusznej i przyłącza się do splotu trzewnego
leżącego na ścianie aorty przy odejściu tętnicy trzewnej. Dzięki temu włókna te
unerwiają narządy jamy brzusznej.
Układ parasympatyczny
Część ośrodkowa tego układu składa się z jąder leżących w pniu mózgu i z części
krzyżowej leżącej w słupie bocznym rdzenia kręgowego, w jego części krzyżowej.
Część obwodowa składa się ze zwojów i włókien przedzwojowych i
pozazwojowych. Włókna przedzwojowe wychodzące z jąder mózgowych biegną
razem z nerwami czaszkowymi 3Ń, 7Ń, 9Ń, i 10. Włókna przedzwojowe części
zwojowej przyłączają się do korzeni przednich nerwów krzyżowych. Zwoje
związane z nerwami czaszkowymi leżą blisko narządów dlatego włókna
przedzwojowe są długie, a pozazwojowe krótkie. Odwrotnie jak to ma miejsce w
układzie sympatycznym.
Zwoje są ułożone lóźno, nie są między sobą połączone włóknami, nie mają więc tu
układu podobnego do pnia sympatycznego. Układ parasympatyczny unerwia tak
jak układ sympatyczny mięśnie gładkie i gruczoły. Część układu
parasympatycznego związana z nerwem kororuchowym unerwia mięśnie gładkie
gałki ocznej, część związana z nerwem twarzowym i językowo_gardłowym
unerwia gruczoły z zakresu głowy i szyi, zaś część biegnąca wraz z nerwem
błędnym dochodzi do narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej. Część
krzyżowa, której włókna najpierw biegną z korzeniami przednimi nerwów
krzyżowych, a następnie oddzielają się od nich, unerwia narządy jamy miednicy.
W narządach włókna układu parasympatycznego i sympatycznego tworzą sploty.
Nerwy rdzeniowe
Nerw rdzeniowy jest nerwem mieszanym, składa się z części ruchowej, czuciowej i
sympatycznej lub parasympatycznej. Nerw rdzeniowy powstaje przez połączenie
dwóch korzeni przedniego zwanego korzeniem brzusznym i tylnego zwanego
korzeniem grzbietowym. Korzeń brzuszny stanowią wypustki komórek ruchowych
rdzenia kręgowego, zgromadzonych w rogu przednim. Opuszczają one rdzeń w
bruździe przedniej bocznej. Korzeń grzbietowy tworzą wypustki dośrodkowe
komórek czuciowych, leżących w zwoju międzykręgowym. Zwój międzykręgowy
zawiera komórki, których wypustki kierują się częściowo na obwód, częściowo
dośrodkowo do rdzenia, do którego wchodzą przez bruzdę boczną tylną. Zwój leży
w przebiegu korzenia tylnego, w kanale kręgowym tuż przy otworze
międzykręgowym, stąd jego nazwa. Przez połączenie korzenia przedniego i tylnego
powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał kręgowy przez otwór
międzykręgowy i dzieli się na cztery gałęzie:
dwie większe i dwie mniejsze. Są to:
gałąź przednia, tylna, oponowa i łącząca. Gałęzie brzuszne, czyli przednie nerwów
rdzeniowych zawierają włókna ruchowe czuciowe i sympatyczne oraz unerwiają
mięśnie szkieletowe i skórę przedniej części tułowia tj. brzucha i klatki piersiowej,
następnie mięśnie i skórę szyi, a także mięśnie i skórę kończyn górnych i dolnych.
Włókna sympatyczne unerwiają mięśnie gładkie i gruczoły. Gałęzie przednie łączą
się między sobą i tworzą sploty. Są następujące sploty:
szyjny, barkowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. Gałęzie tylne nerwów
rdzeniowych są podobnie jak przednie mieszane. Unerwiają one mięśnie i skórę
grzbietu, nie tworzą splotów. Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych są czysto
czuciowe, wracają one do kanału kręgowego i unerwiają opony rdzenia kręgowego.
Są drobne, delikatne. Gałęzie łączące dzielą się na białe i szare. Gałęzie białe
wychodzą z rogu bocznego rdzenia kręgowego, dochodzą do nerwu rdzeniowego
razem z korzeniem przednim, następnie oddzielają się od nerwu i dochodzą do
odpowiedniego zwoju sympatycznego. Ze zwoju wychodzą włókna szare, które
dochodzą znowu do nerwu rdzeniowego jako włókna łączące szare. Rdzeń
kręgowy można podzielić na odcinki zwane segmentami lub neuromerami. Każdy
odcinek zawiera jedną parę nerwów rdzeniowych, więc nerwów jest tyle ile
odcinków. Jest osiem par nerwów szyjnych, 12 par piersiowych, 5 lędźwiowych, 5
krzyżowych i dwa ogonowe. Pierwszy nerw rdzeniowy wychodzi z kanału
kręgowego między kością potyliczną, a pierwszym kręgiem, ostatni wychodzi
poniżej kości krzyżowej. Rdzeń kręgowy sięga jedynie do poziomu między
pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym, wobec czego korzenie nerwów są idąc
ku dołowi coraz dłuższe, najdłuższe należą do nerwów lędźwiowych i krzyżowych.
Zbiór korzeni nerwów rdzeniowych znajdujących się w worku opony twardej nosi
nazwę ogona końskiego. W okresie życia płodowego zaznacza się układ
segmentarny nie tylko rdzenia kręgowego ale i rozwijających się mięśni tak, że do
każdego segmentu mięśniowego dochodzi jeden nerw rdzeniowy. W dalszym
rozwoju dochodzi do przemieszczania się mięśni, zwłaszcza kończyn i zaciera się
układ segmentarny. Układ ten zaciera się ponadto dlatego, ponieważ włókna
korzeni nerwów wychodzą z kilku segmentów, ulegają one potem wymieszaniu
wraz z gałęziami tworząc sploty, tak że tylko w zakresie klatki piersiowej, gdzie
utrzymał się segmentarny układ mięśni, a gałęzie nerwów nie tworzą splotów,
można dopatrzyć się pierwszego układu segmentarnego. Podobnie jak mięśnie
dzieli się skórę na pasma o pierwotnym unerwieniu segmentarnym, które potem
ulega również zmianie.
Splot szyjny
Splot szyjny jest utworzony przez gałęzie przednie czterech górnych nerwów
rdzeniowych szyjnych. Leży on na bocznej powierzchni szyi między mięśniami
pochyłymi i przednim i środkowym. Ze splotu wychodzą dwie grupy nerwów:
mięśniowe i skórne. Gałęzie skórne unerwiają skórę szyi, częściowo głowy i górnej
części klatki piersiowej. Są to następujące nerwy:
Nerw potyliczny mniejszy biegnie poza mięśniem
mostkowo_sutkowo_obojczykowym ku tyłowi do okolicy potylicznej głowy i tu
się rozgałęzia. Nerw uszny wielki krzyżuje mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy od tyłu ku przodowi i ku górze, dochodzi do
okolicy małżowiny usznej i tu rozgałęzia się przed i poza małżowiną. Nerw skórny
szyi (nerw poprzeczny szyi) biegnie przez mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy ku przodowi i tu dzieli się na gałęzie górne i
dolne do przedniej powierzchni szyi. Nerwy nadobojczykowe pojawiają się
podobnie jak wszystkie poprzednie poza tylnym brzegiem mięśnia
mostkowo_obojczykowo_sutkowego, biegną ku dołowi w trzech grupach:
przedniej, środkowej i tylnej, do skóry górnej części klatki piersiowej. Nerwy
mięśniowe unerwiają mięśnie głębokie szyi, grupę boczną i tylną, ponadto mięśnie
podgnykowe i przeponę. Unerwiają więc mięsień długi głowy, długi szyi, dalej
mięśnie pochyłe szyi. Przez połączenie z 12 nerwem czaszkowym powstaje na szyi
pętla szyjna, która unerwia mięśnie podgnykowe. Mięsień
mostkowo_obojczykowo_sutkowy jest częściowo unerwiony też przez gałązki
splotu szyjnego. Najdłuższy nerw tego splotu to nerw przeponowy. Biegnie on na
szyi na mięśniu pochyłym przednim, wchodzi do klatki piersiowej, biegnie tu
między workiem osierdziowym i opłucną, dochodzi do przepony i unerwia ją
ruchowo. Po drodze unerwia czuciowo opłucną i worek osierdziowy - jest więc
nerwem mieszanym. Unerwienie przepony przez nerw splotu szyjnego tłumaczy
się tym, że w czasie życia płodowego zawiązek przepony powstaje na poziomie 4
segmentu szyjnego i wobec tego otrzymuje nerw z najbliższego segmentu rdzenia
kręgowego. W dalszym rozwoju przepona obniża się, a nerw podąża za nią. Splot
szyjny unerwia mięśnie:
długi głowy i szyi, pochyłe, podgnykowe, mostkowo_obojczykowo_sutkowy,
przeponę oraz skórę szyi, okolicy potylicznej i usznej, górnej części klatki
piersiowej, opłucną i osierdzie.
Splot ramienny
Nerwy piersiowe
Nerwy piersiowe nie tworzą splotów. Ich gałęzie przednie biegną łukowato ku
przodowi w przestrzeniach międzyżebrowych, stąd ich nazwa nerw
międzyżebrowy. Nerwów międzyżebrowych jest 12 par, wobec czego ostatni nerw
biegnie poniżej ostatniego żebra, jest to nerw podżebrowy. Ponieważ tylko 7 żeber
łączy się z mostkiem, a pozostałe między sobą, zaś dwa ostatnie są wolne, tylko 6
górnych nerwów międzyżebrowych biegnie w pełni w przestrzeniach
międzyżebrowych, dalsze wchodzą między mięśnie brzucha, dochodząc do linii
białej. Nerwy międzyżebrowe biegną między mięśniami międzyżebrowymi
wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz unerwiają je. Dolne nerwy unerwiają mięśnie
brzucha skośne i proste, a także częściowo odcinki obwodowe przepony. Nerwy
międzyżebrowe oddają gałązki skórne przednie i boczne. Gałęzie przednie
unerwiają skórę przedniej okolicy klatki piersiowej i brzucha, gałęzie boczne
unerwiają odpowiednio skórę bocznej strony klatki piersiowej i brzucha. Od gałęzi
skórnych bocznych i przednich odchodzą gałęzie do gruczołu mlecznego. Od
nerwów międzyżebrowych odchodzą ponadto gałęzie czuciowe do opłucnej i
otrzewnej ściennej. Nerwy międzyżebrowe unerwiają mięśnie:
międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne, skośny brzucha zewnętrzny, skośny
brzucha wewnętrzny, poprzeczny, prosty brzucha. Unerwiają także skórę strony
bocznej i przedniej klatki piersiowej, brzucha, opłucną, otrzewną ścienną.
Koniec tomu II
doc. dr hab. Janina
Sokołowska-Pituch
Splot lędźwiowy
Splot lędźwiowy jest utworzony przez gałęzie przednie trzech górnych nerwów
lędźwiowych. Splot ten leży na tylnej ścianie jamy brzusznej przykryty przez
mięsień czworoboczny lędźwi. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie i długie. Nerwy
krótkie unerwiają mięśnie miednicy, zaś długie idą na wolną kończynę dolną i do
mięśni brzucha. Nerwy krótkie unerwiają najbliżej leżące mięśnie tj. czworoboczny
lędźwi i lędźwiowy. Nerwy długie tworzą dwie grupy. Jedna unerwia mięśnie
brzucha i skórę przedniej ściany brzucha, druga unerwia wolną kończynę dolną. Do
grupy pierwszej należą trzy nerwy:
biodrowo_podbrzuszny, biodrowo_pachwinowy i płciowo udowy. Do drugiej
grupy należą również trzy nerwy:
udowy, zasłonowy i skórny boczny nerw uda. Nerw biodrowo_podbrzuszny
biegnie łukowato poniżej nerwu podżebrowego między mięśniami brzucha.
Unerwia mięśnie skośne brzucha, dochodzi do okolicy pachwinowej, i tu oddaje
gałęzie skórne do okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie
podobnie jak nerw poprzedni, dochodzi do kanału pachwinowego i dołącza się do
tworów przechodzących przez kanał. Unerwia mięśnie skośne brzucha, oddaje
gałązki skórne do okolicy pachwinowej i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw
płciowo_udowy przebija się przez mięsień lędźwiowy, wydostaje się na jego
przednią powierzchnię i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź udowa przechodzi na
przednią powierzchnię uda i unerwia skórę tej okolicy. Gałąź płciowa unerwia
narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy wychodzi spod mięśnia lędźwiowego,
biegnie przez talerz biodrowy, przechodzi pod więzadłem pachwinowym na
przednią powierzchnię uda i dzieli się na dwie grupy gałęzi, przeważnie ruchowe i
przeważnie czuciowe. Gałęzie ruchowe unerwiają grupę przednią uda tj. mięsień
czworogłowy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz biodrowy unerwia również
mięsień biodrowy. Część czuciowa nerwu dochodzi do skóry przedniej
powierzchni uda aż do kolana. Jeden z nerwów tej grupy przechodzi z uda na
podudzie, biegnie po jego stronie przyśrodkowej, dochodzi do stopy i biegnie aż do
palucha. Unerwia skórę przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten
nosi nazwę udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia też stawy:
biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego i
wychodzi na przyśrodkową powierzchnię uda głęboko między mięśnie. Dzieli się
na szereg gałęzi, które unerwiają wszystkie mięśnie grupy przywodzicieli tj.
mięsień zasłonowy zewnętrzny, smukły, grzebieniowy,. przywodziciel krótki, długi
i wielki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej powierzchni uda. Unerwia
też staw biodrowy. Nerw skórny boczny uda przechodzi przez talerz biodrowy,
wychodzi na udo tuż przy przednim górnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi
rozgałęzieniami skórę bocznej powierzchni uda aż do kolana.
Splot krzyżowy
Unerwienie czuciowe
Splot sromowy
Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, układają się segmentarnie.
Unerwiają one mięśnie własne grzbietu i skórę grzbietu. Dzielą się na gałęzie
boczne i przyśrodkowe. Wśród gałęzi czuciowych wyróżnia się gałąŻ tylną
drugiego nerwu szyjnego, która jako nerw potyliczny większy unerwia skórę
okolicy potylicznej, ponadto gałęzie skórne górnych nerwów lędźwiowych, które
tworzą nerwy pośladkowe górne oraz trzech górnych nerwów krzyżowych, które
tworzą nerwy pośladkowe środkowe.
Nerwy czaszkowe
Ucho zewnętrzne
Ucho środkowe
Ucho wewnętrzne
Ucho wewnętrzne stanowi tzw. błędnik kostny, w którym mieści się błędnik
błoniasty. Ucho wewnętrzne jest podobnie jak środkowe schowane w piramidzie
kości skroniowej. Ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem, wobec czego jest ze
wszystkich stron zamknięte. Błędnik kostny składa się z przedsionka, z którego
wyrasta ślimak wchodzący w skład części słuchowej i trzy kanały półkoliste
tworzące część równowagi, czyli statyczną. Z ucha wewnętrznego wychodzi
przewód słuchowy wewnętrzny, który otwiera się na tylnej ścianie piramidy, a
przez który wychodzą z ucha wewnętrznego nerwy ślimaka i przedsionka
zdążające do swoich jąder w moście. Przedsionek jest to mała jama kostna, której
ściana boczna sąsiaduje z jamą bębenkową, a ścianę przyśrodkową, stanowi dno
przewodu słuchowego wewnętrznego. W dnie przewodu znajdują się liczne
otworki, przez które wychodzą włókna nerwowe, nerwu ślimakowego i
przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta pierwszy
zakręt ślimaka, z dalszych ścian wyrastają kanały półkoliste:
przedni, tylny i boczny. Kanały półkoliste są ustawione w stosunku do siebie pod
kątem prostym. Każdy posiada dwie odnogi, jedną nieco rozszerzoną zwaną
odnogą bańkowatą i drugą odnogę gładką, pojedynczą. Dwie odnogi pojedyncze
kanału przedniego i tylnego zrosły się w odnogę wspólną, dzięki temu w
przedsionku jest pięć zamiast sześciu otworów. Ślimak ma kształt muszli ślimaka
ogrodowego, posiada trzy niepełne zakręty, pierwszy jest szeroki, drugi dość
szybko maleje, trzeci niepełny jest najmniejszy. W osi ślimaka jest słupek kostny
zwany wrzecionkiem, wokół którego wiją się zakręty ślimaka. Każdy zakręt jest
podzielony niezupełnie na dwie części przez blaszkę spiralną kostną, która wyrasta
z wrzecionka i wtula się w poszczególne zakręty. Tworzą się więc w ten sposób
dwa przedziały w każdym zakręcie - tzw. schody ślimaka i schody przedsionka.
Błędnik błoniasty jest w pewnym sensie odpowiednikiem błędnika kostnego,
jednak jest od niego mniejszy. W przedsionku znajdują się dwa pęcherzyki
błoniaste zwane wrzecionkiem i łagiewką połączone między sobą przewodem.
Woreczek łączy się z błoniastym przewodem ślimakowym, zaś łagiewka z
przewodami półkolistymi. Przewód ślimakowy znajduje się w schodach
przedsionka i ma na przekroju kształt trójkąta. Ścianę podstawną stanowi blaszka
spiralna błoniasta, która biegnie w przedłużeniu blaszki spiralnej kostnej i dochodzi
do ściany przeciwległej zakrętu, uzupełniając podział na wymienione wyżej schody
ślimaka i przedsionka. Druga ściana błoniasta odchodzi od zakończenia blaszki
spiralnej kostnej - skośnie do ściany zewnętrznej zakrętu, jest to blaszka
przedsionkowa. Na ścianie zewnętrznej zakrętu biegnie więzadło spiralne, które
stanowi trzecią ścianę błoniastą. Przewód ślimaka jest wypełniony płynem zwanym
endolimfą, zaś schody ślimaka i przedsionka otaczające przewód ślimaka są
wypełnione perilimfą. Na blaszce podstawowej znajduje się narząd Kortiego
(Corti) zawierający komórki zmysłowe, słuchowe, do których docierają bodźce
słuchowe. Wokół wrzecionka są nagromadzone komórki nerwowe, które tworzą
zwój spiralny ślimaka. Z tych komórek wychodzą wypustki obwodowe do komórek
zmysłowych, słuchowych i dośrodkowe, które zbierają się w nerw ślimakowy,
przechodzący przez przewód słuchowy wewnętrzny. W kanałach półkolistych
znajdują się mniejsze od nich błoniaste przewody półkoliste wypełnione endolimfą,
zaś między przewodami a ścianami kanałów jest perilimfa. Na rozgałęzieniach
bańkowych przewodów półkolistych, na woreczku i łagiewce w przedsionku,
znajdują się plamki statyczne, zawierające komórki nabłonkowe zmysłowe
posiadające rzęski. Nad plamkami są błonki, w których są kryształki soli
mineralnych. Na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego znajduje się zwój
nerwu przyśrodkowego. Wypustki obwodowe jego komórek biegną do plamek
statycznych, a wypustki dośrodkowe dołączają się do nerwu ślimakowego i razem
z nim przechodzą przez przewód słuchowy wewnętrzny. Drganie fal powietrza
przenosi się dwoma drogami, jedna prowadzi przez przewód słuchowy zewnętrzny,
błonę bębenkową, jamę bębenkową, zawarte w niej powietrze i łańcuch kostek
słuchowych do płynu wypełniającego ucho wewnętrzne. Drugie przewodnictwo
idzie drogą kostną przez kości czaszki do ucha wewnętrznego.
Narząd wzroku
Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i z jej narządów dodatkowych jak:
aparat ruchu, narząd łzowy narządy ochronne. Całość mieści się w oczodole. Gałka
oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez równik biegnący w
największym obwodzie gałki ocznej oraz posiada dwa bieguny przedni i tylny.
Połączenie obu biegunów stanowi oś gałki ocznej. Gałka oczna leży w przedniej
najszerszej części oczodołu, poza nią znajduje się przestrzeń pozagałkowa
wypełniona przez mięśnie, naczynia krwionośne, nerwy, tkankę łączną i
tłuszczową. Gałka oczna składa się ze ściany i zawartości. Ściana gałki jest
utworzona przez trzy warstwy:
błonę włóknistą zwaną twardówką lub białkówką, błonę naczyniową zwaną
naczyniówką i przez siatkówkę. Zawartość gałki tworzy ciało szkliste, soczewka i
płyn wypełniający komorę oka przednią i tylną. Błona włóknista, czyli twardówka,
jest zbudowana z tkanki łącznej i składa się z części tylnej tj. twardówki i z części
przedniej rogówki. Część tylna jest znacznie większa od przedniej, jest
nieprzeźroczysta, koloru białawo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem
żółtawym. Przez część tylną twardówki przechodzą włókna nerwu wzrokowego, w
okolicy równika przyczepiają się do niej ścięgna mięśni poruszających gałkę oczną,
ponadto opuszczają warstwę naczyniową cztery żyły wirowate. Przez część tylną i
przednią przechodzą drobne naczynia krwionośne tętnicze i nerwy, które wchodzą
w głąb gaałki ocznej. Rogówka leży z przodu, jest bardziej wypukła niż
twardówka, jest przeźroczysta otoczona rowkiem rogówkowo_twardówkowym.
Rogówka stanowi przednią ścianę komory przedniej oka. Błona naczyniowa oka
składa się z trzech części:
naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki. Naczyniówka leży z tyłu i zawiera
bardzo dużo naczyń krwionośnych ułożonych w dwiie warstwy:
Naczyń większych i naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe ma kształt szerokiego
pierścienia, który oprócz naczyń krwionośnych zaiwera mięsień rzęskowy. Na
powierzchni ciała rzęskowego są wyrostki rzęskowe, ponadto ciało rzęskowe jest
pokryte warstwą barwnikową należącą do siatkówki. Tęczówka również o kształcie
pierścienia leży do przodu od ciała rzęskowego i otacza okrągły otwór źreniczny.
W tęczówce oprócz naczyń znajdują się dwa mięśnie gładkie:
zwieracz źrenicy o przebiegu okrężnym i rozszerzacz źrenicy o przebiegu
promienistym. Stronę tylną tęczówki pokrywa podobnie jak ciało rzęskowe,
warstwa barwnikowa siatkówki. Tęczówka zawiera barwnik, od jego ilości zależy
kolor tęczówki. Siatkówka jest to błona wewnętrzna oka i składa się z dwóch
części:
przedniej nie odbierającej podniet świetlnych, jest złożona z jednej warstwy
komórek barwikowych. Komórki te pokrywają ciało rzęskowe i tęczówkę stąd
nazwa część tęczówkowa i część rzęskowa siatkówki. Część tylna siatkówki jest
wrażliwa na światło i jest to część wzrokowa siatkówki. W części wzrokowej
znajduje się nieco przyśrodkowo od bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu
wzrokowego. Jest to miejsce, w którym zbierają się włókna tego nerwu. W środku
tej tarczy widoczna jest tętnica środkowa siatkówki, która biegnie przez środek
nerwu. Tarcza jest niewrażliwa na bodźce świetlne, stąd nazywana bywa plamką
ślepą. Bocznie od tarczy znajduje się plamka żółta, miejsce najostrzejszego
widzenia, zawierająca w centrum czopki a na obwodzie czopki i pręciki. Siatkówka
jest zbudowana z dziewięciu warstw, z tego trzy warstwy biorą udział w
przewodzeniu bodźców świetlnych. W warstwie wewnętrznej siatkówki znajdują
się dwa rodzaje komórek nerwowo_nabłonkowych zwanych zależnie od ich
kształtu pręcikami i czopkami. Pręciki służą do odczuwania światła, czyli do
odbierania bodźców przy słabym oświetleniu, natomiast czopki odbierają barwy a
więc widzenie przy dobrym oświetleniu. Z tych komórek przenoszone są bodźce na
komórki dwubiegunowe siatkówki, następnie na komórki zwojowe nerwu
wzrokowego i dalej drogą nerwu transportowane są do ośrodka korowego wzroku.
Na zewnątrz siatkówki jest warstwa komórek barwikowych. Zawartość gałki
ocznej stanowi głównie ciało szkliste. Jest ono otoczone torebką i wypełnione
cieczą galaretowatą, przeźroczystą. W części przedniej ciała szklistego w
specjalnym zagłębieniu leży soczewka. Soczewka jest zbudowana z komórek
pryzmatycznych i otoczona torebką. Soczewka jest dwuwypukła, z tym jednak, że
jej powierzchnia przednia jest bardziej płaska niż tylna. Soczewka posiada równik i
dwa bieguny:
przedni i tylny połączone osią soczewki. Do równika soczewki dochodzą delikatne
włókienka z mięśnia rzęskowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na
systemie włókienek łącznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zależnie od
stanu mięśnia rzęskowego może być bardziej płaska lub bardziej wypukła. Komora
przednia oka jest zawarta między ścianą tylną rogówki, tęczówką i powierzchnią
przednią soczewki. Zawiera ciecz wodnistą. Komora tylna oka jest zawarta między
tęczówką leżącą od przodu, a ciałem rzęskowym i soczewką od tyłu. Ma ona
kształt pierścienia i zawiera ciecz wodnistą. Gałka oczna ma zdolność
przystosowywania się do zmian odległości oglądanych przedmiotów i do zmian
natężenia światła. Przystosowanie do zmiany odległości nazywa się akomodacją
oka i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy oglądaniu przedmiotów
bliskich następuje skurcz części mięśnia rzęskowego, zluźnienie włókienek i
soczewka uwypukla się. Przy oglądaniu przedmiotów z daleka soczewka bardziej
płaska, a jej system włókienek napięty. W wieku starszym soczewka traci
elastyczność i nie może zmieniać swojej grubości, stąd potrzeba uzupełniania przy
pomocy soczewek w okularach. Przystosowanie do oglądania przedmiotów przy
zmiennym oświetleniu nosi nazwę adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podwójny.
Przy słabym oświetleniu rozszerza się otwór źreniczny, aby do gałki weszło więcej
promieni świetlnych, ponadto pojawia się specjalny barwik zwany czerwienią
wzrokową lub rodopsyną, który umożliwia widzenie przy słabym świetle.
Szybkość pojawiania się rodopsyny u ludzi jest różna, stąd mówimy o szybkiej lub
powolnej adaptacji.
Narząd ruchu gałki ocznej składa się z czterech mięśni prostych i z dwóch mięśni
skośnych. Prawie wszystkie te mięśnie przyczepiają się w otoczeniu nerwu
wzrokowego w szczycie oczodołu. Mięśnie proste są następujące:
prosty górny, dolny, przyśrodkowy i boczny. Mięśnie skośne są dwa:
górny i dolny. Mięsień skośny dolny jako jedyny przyczepia się odmiennie,
mianowicie do ściany dolnej oczodołu. Wszystkie mięśnie dochodzą mniej więcej
do równika gałki ocznej i przyczepiają się do twardówki. Oprócz mięśni
dochodzących bezpośrednio do gałki ocznej jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki
górnej, który biegnie od wspólnego przyczepu przy szczycie oczodołu do powieki
górnej. Narząd ochronny gałki ocznej stanowią powieki, spojówka i aparat łzowy.
Powieki są dwie, górna i dolna, przy czym górna jest większa. W skład powieki
wchodzi skóra, mięsień okrężny oka, a w górnej i mięsień dźwigacz powieki
górnej, następnie zgrubiała warstwa tkanki łącznej zwana tarczką powiekową i od
strony wewnętrznej spojówka. W powiekach są gruczoły łojowe i potowe. Z
brzegów powiek wyrastają włoski dotykowe zwane rzęsami. Od tarczek
powiekowych biegną do ścianki brzegów oczodołu pasma tkanki łącznej tworzące
przegrodę oczodołu. Błona spojówkowa dzieli się na spojówkę powiek i gałki.
Spojówka powiek wyściela wewnętrzną powierzchnię powiek i przechodzi
bezpośrednio na gałkę oczną dochodząc do brzegów rogówki. Przejście spojówki
powiekowej w spojówkę gałkową nosi nazwę załamków spojówki. Narząd łzowy
składa się z gruczołu łzowego i dróg łzowych. Gruczoł łzowy leży po bocznej
stronie oczodołu, część jego leży w górnym sklepieniu spojówki. Z gruczołu
wychodzą delikatne przewodziki, które odprowadzają ciecz łzową do górnego
załamka spojówki. Ruchem powiek ciecz jest rozprowadzana po gałce ocznej i
spływa do przyśrodkowego kąta oka. TU znajduje się jeziorko łzowe i tu zaczynają
się drogi łzowe. Na brzegach powiek są otworki prowadzące do kanalików
łzowych, które dochodzą do woreczka łzowego, a stąd ciecz przedostaje się do
przewodu nosowo_łzowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod małżowiną
nosową dolną.
Układ krążenia
Serce
Z prawej komory serca wychodzi mięsień płucny. Kieruje się ku stronie lewej,
wchodzi pod łuk aorty i dzieli się na tętnicę płucną prawą i lewą. Każda z nich
wchodzi do odpowiedniego płuca, biegnie razem z oskrzelem i dzieli się podobnie
jak oskrzela na rozgałęzienia coraz drobniejsze. Dochodzi do pęcherzyków
płucnych i otacza je gęstą siecią naczyń włosowatych. Dzięki temu, że ściana
pęcherzyka płucnego i ściana naczynia włosowatego są zbudowane z pojedynczej
warstwy komórek, jest możliwa wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych
przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwałe połączenie z hemoglobiną czerwonych
ciałek krwi, zaś z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych dwutlenek węgla.
Krew zawierająca tlen przechodzi z łożyska kapilarów przez żyłki do żył
większych i wypływa z każdego płuca dwoma żyłami płucnymi, i wpływa do
lewego przedsionka serca. Czasem liczba żył płucnych jest mniejsza lub większa,
co nie posiada żadnego znaczenia praktycznego.
krążenie duże
Układ żylny
Żyły głębokie najczęściej noszą takie same nazwy jak tętnice, którym towarzyszą,
jednak nie jest to wszędzie. Krew żylną z głowy, zarówno z zawartości czaszki jak
i powłók miękkich, odprowadza żyła szyjna wewnętrzna, która łączy się z żyłą
podobojczykową, odprowadzającą krew z kończyny górnej. Z połączenia tych
dwóch żył powstaje pień ramiennogłowy, odpowiednio prawy i lewy. Pnie łączą się
ze sobą i tworzą żyłę główną górną, która wpada do prawego przedsionka serca. Do
żyły głóównej górnej dochodzą żyły ze ścian klatki piersiowej, tj. żyła nieparzysta i
nieparzysta krótka. Na kończynie górnej są sploty żylne palców i ręki, następnie po
dwie, żyły promieniowo_łokciowe i międzykostne, z nich powstają dwie żyły
ramienne, aż z tych jedna żyła pachowa i jedna podobojczykowa. W sumie żyła
główna górna i doprowadzająca do serca krew z zakresu głowy, szyi, klatki
piersiowej i kończyn górnych. W zakresie jamy brzusznej mamy układ podwójny
żył odpowiadający naczyniom tętniczym trzewnym parzystym i nieparzystym oraz
żyły ścienne. Z narządów nieparzystych jamy brzusznej zbiera krew żyła wrotna
powstająca z żyły śledzionowej, krezkowej górnej i dolnej. Dopływają do niej żyły
z żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna wchodzi do wątroby przez jej
wnękę, dzieli się stopniowo na coraz drobniejsze rozgałęzienia, aż dochodzi do
sieci kapilarów leżących w otoczeniu komórek wątrobowych. Z tych sieci żylnych
wychodzą znowu naczynia żylne, które gromadzą się w większe i ostateczne żyły
wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej wprost w miąższu wątroby. Mamy tu
specjalne krążenie żylno_żylne, oprócz krążenia tętniczo_żylnego. Z narządów
parzystych jamy brzusznej odchodzą żyły o takich nazwach jak tętnice i wpadają
do żyły głównej dolnej. Do żyły tej dochodzą też żyły ścienne, tj. żyły przeponowe
i lędźwiowe. Krew żylną z miednicy zbierają również żyły ścienne, odpowiedniki
tętnic oraz żyły z narządów, które odpowiadają rozgałęzieniom tętnicy biodrowej,
wewnętrznej. W miednicy mniejszej mamy obfite sploty żylne otaczające narządy
płciowe, pęcherz moczowy i odbytnicę, a dopiero z tych splotów wychodzą
pojedyncze naczynia żylne. Z kończyny dolnej odpływa krew podobnie jak z
kończyny górnej , tzn. z sieci naczyń stopy i palców wychodzą żyły towarzyszące
po dwie żyłom na podudziu, już jednak w dole podkolanowym jest jedna żyła
podkolanowa, która przechodzi w żyłę udową, a ta wpada do żyły biodrowej
zewnętrznej. Żyła biodrowa zewnętrzna łączy się z żyłą biodrową wewnętrzną,
odprowadzającą krew z zakresu miednicy i po połączeniu powstaje żyła biodrowa
wspólna odpowiednio prawa i lewa. Żyły biodrowe wspólne łączą się i tworzą żyłę
główną dolną. Żyła ta biegnie wzdłuż kręgosłupa, następnie wchodzi do miąższu
wątroby, przechodzi przez otwór w części ścięgnistej przepony i uchodzi do
prawego przedsionka serca.
Żyły powierzchowne
Narządy krwiotwórcze
Jama nosowa
Jej ściany kostne były omawiane przy czaszce, tu zostaną krótko powtórzone. Jama
nosowa posiada sześć ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez
podniebienie twarde złożone z wyrostków podniebiennych, szczęk oraz blaszek
poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to nozdrza przednie tj. otwór
łączący jamę nosową z otoczeniem. Ściana tylna to nozdrza tylne prowadzące do
jamy gardła. Ściana boczna jest utworzona głównie przez trzon szczęki, do którego
przyrasta muszla nosowa dolna, blaszka pionowa kości podniebiennej i błędnik
kości sitowej z muszlą nosową środkową i górną. Jama nosowa jest podzielona na
dwie części przegrodą kostną, złożoną z blaszki pionowej kości sitowej i lemiesza.
Przegroda kostna jest uzupełniona przegrodą chrzęstną i błoniastą. Nos jako całość
składa się z przedsionka i jamy nosowej właściwej. Przedsionek jest ograniczony
ścianami ruchomymi, skrzydełkami nosa zbudowanymi z chrząstek, które mogą się
poruszać przy oddychaniu głębokim lub utrudnionym, albo przy wąchaniu. Nos jest
pokryty skórą, pod którą znajdują się małe niewyczuwalne mięśnie należące do
mięśni mimicznych twarzy. Skóra wyściela też przedsionek nosa posiada krótkie,
dość twarde włosy, które czasami, zwłaszcza u starszych mężczyzn, wystają na
zewnątrz. Jama nosowa właściwa jest wyścielona błoną śluzową. Przegroda
dzieląca ją na dwie części jest zwykle skrzywiona, co powoduje nierównomierność
obu części. Pod muszlami nosowymi zwisającymi obustronnie ze ściany bocznej
znajdują się przewody nosowe odpowiednio górny, środkowy i dolny. Przegrody te
w kierunku przegrody nosa łączą się w przewód nosowy wspólny, ten zaś
przechodzi ku tyłowi do jamy gardła. W części górnej jamy nosowej od muszli
środkowej ku górze znajdują się w błonie śluzowej komórki nerwowe zmysłu
węchu. Jedna wypustka takiej komórki biegnie do powierzchni błony śluzowej,
druga kieruje się ku górze. Zespół tych wypustek zwanych nićmi węchowymi
przechodzi przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej, wchodzi do jamy
czaszki i dochodzi do grupy komórek tworzących opuszkę węchową na podstawie
płata czołowego mózgu. Powietrze przechodzące przez jamę nosową przeciska się
między przegrodą i muszlami, czyli przez przewody nosowe i stykając się z ciepłą i
wilgotną błoną śluzową ulega ogrzaniu, nawilgoceniu i oczyszczeniu. Pod błoną
śluzową znajdują się obfite sploty żylne, stąd możliwość krwawienia z jamy
nosowej. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się zatoki poboczne nosa, mają z nią
bezpośrednie połączenie. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka
czołowa, szczękowa i przednie komórki sitowe. Do przewodu górnego uchodzą
komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Błona śluzowa przechodzi z jamy nosowej
do zatok, wyściela je. W stanach infekcyjnych, zapalnych proces chorobowy może
przejść z jamy nosowej do zatok i dochodzi do powikłania kataru, czyli zapalenia
błony śluzowej nosa z zapaleniem błon śluzowych zatok, najczęściej zatoki
szczękowej. Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy
gardła, a następnie do krtani. Krtań, następny odcinek drogi oddechowej, jest
zbudowana z chrząstek połączonych między sobą stawami, więzadłami, a
poruszanych mięśniami. Chrząstki krtani są parzyste i nieparzyste. Do parzystych
należą chrząstki nalewkowate. Do nieparzystych należy chrząstka tarczowata,
pierścieniowata i nagłośniowa. Chrząstka nalewkowata ma kształt nieregularnej
trójściennej piramidy, posiada dwa wyrostki:
głosowy i mięśniowy. Spoczywa na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka
tarczowata składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą, z przodu pod różnym
kątem zależnym od wieku i płci. U dzieci i u kobiet jest to kąt rozwarty, u
mężczyzn kąt ostry lub zbliżony do prostego, dzięki temu chrząstka ta wystercza z
przodu na szyi i jest zupełnie dobrze wyczuwalna i widoczna. Chrząstka
pierścieniowata ma kształt sygnetu, jej część wyższa zwana łukiem jest zwrócona
do przodu, część szersza zwana blaszką, ku tyłowi. Na przejściu łuku w blaszkę są
powierzchnie stawowe dla rogów dolnych chrząstki tarczowatej, zaś na blaszce są
powierzchnie stawowe dla chrząstek nalewkowatych. Chrząstka nagłośniowa ma
kształt porównywalny do liścia bzu, który u góry jest owalny i szerszy, a zwęża się
ku dołowi. Układ chrząstek krtani jest następujący:
z przodu znajduje się chrząstka tarczowata za nią ku tyłowi chrząstka nagłośniowa,
która wystaje ponad brzeg górny chrząstki tarczowatej, pod chrząstką tarczowatą
leży łuk chrząstki pierścieniowatej. Na blaszce chrząstki pierścieniowatej, czyli z
tyłu, znajdują się chrząstki nalewkowate. Połączenia chrząstek krtani są stawowe i
więzadłowe. Stawy krtani mają typową budowę stawów, są więc na chrząstkach
powierzchnie stawowe, stawy są objęte torebkami stawowymi i posiadają więzadła.
Dzięki stawom chrząstki wykonują niewielkie ruchy. Stawy łączą chrząstkę
tarczowatą w dwóch miejscach z chrząstką pierścieniowatą i chrząstki
nalewkowate w chrząstkę pierścieniowatą. Więzadła łączą chrząstki między sobą i
całą krtań z otoczeniem. Do grupy pierwszej należy więzadło
pierścieniowo_tarczowe rozpięte między górnym brzegiem łuku chrząstki
pierścieniowatej i dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej, więzadło
tarczowo_nagłośniowe łączące obie te chrząstki, więzadło kieszonkowo rozpięte
między chrząstką nalewkowatą i wewnętrzną powierzchnią chrząstki tarczowatej i
więzadło głosowe biegnące tak jak kieszonkowe, równolegle i poniżej niego. Krtań
jest połączona u góry z kością gnykową błoną tarczowo_gnykową, a u dołu z
tchawicą więzadłem obrączkowym. Krtań jest wyścielona błoną śluzową. Między
błoną śluzową a mięśniami znajduje się błona elastyczna i elastyczna krtań.
Mięśnie krtani pokrywają chrząstki krtani i umożliwiają ich ruchy. Z przodu krtani
znajduje się mięsień pierścieniowo_tarczowy, który przyczepia się do łuku
chrząstki pierścieniowatej i blaszki chrząstki tarczowej, a którego czynność polega
na napinaniu strun głosowych. Między blaszką chrząstki pierścieniowatej i
chrząstką nalewkowatą są następujące mięśnie:
pierścieniowo_nalewkowy tylny, który powoduje rozszerzanie szpary głośni, a
pierścieniowo_nalewkowy boczny, który zwęża szparę głośni między chrząstkami
nalewkowatymi znajduje się mięsień nalewkowy poprzeczny, który również zwęża
szparę głośni. Razem z więzadłem głosowym biegnie mięsień głosowy. Krtań leży
z przodu szyi na poziomie od czwartego do szóstego kręgu szyjnego. U góry jest
zawieszona na kości gnykowej, u dołu przechodzi w tchawicę. Krtań jest przykryta
przez mięśnie podgnykowe. Jama krtani łączy się bezpośrednio z jamą gardła.
Wejście do krtani jest ograniczone przez chrząstkę nagłośniową z przodu, chrząstki
nalewkowate z tyłu i rozpięte między nimi fałdy nalewkowo_nagłośniowe. Wejście
prowadzi do przedsionka krtani, który zwężając się przechodzi w część środkową,
stanowiącą wąską, ale o zmiennej szerokości szparę ustawioną poziomo w
płaszczyźnie strzałkowej. Szpara ta jest zawarta między więzadłami
kieszonkowymi leżącymi u góry i więzadłami głosowymi leżącymi poniżej. Pod
więzadłem kieszonkowym znajduje się obustronnie płytki zachyłek błony śluzowej,
inaczej kieszonka, stąd nazwa fałdów kieszonkowych. Struny głosowe są narządem
wydawania dźwięków, porusza je powietrze wychodzące z płuc. Dzięki stawom i
mięśniom krtani szpara głośni zwęża się i rozszerza, a struny głosowe mogą być
bardziej napięte lub bardziej wiotkie. Krtań jest więc nie tylko drogą oddechową,
ale i narządem głosu. Trzecia część krtani część dolna, stanowi przejście do
tchawicy . Tchawica ma kształt rury, sięga od szóstego kręgu szyjnego do
czwartego kręgu piersiowego, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne:
prawe i lewe. Ściana tchawicy jest zbudowana z chrząstek o kształcie
podkowiastym połączonych między sobą więzadłami. Ściana tylna tchawicy jest
miękka. Wnętrze tchawicy jest wyścielone błoną śluzową. Pod błoną śluzową
znajdują się włókna mięsne gładkie. Tchawica przechodzi do klatki piersiowej
przez jej otwór górny i układa się mniej więcej w linii środkowej klatki piersiowej.
Oskrzela główne powstają z podziału tchawicy. Oskrzele prawe jest szersze i
krótsze niż lewe i biegnie jakby w przedłużeniu tchawicy, podczas gdy lewe
odchodzi pod pewnym kątem. Skutkiem takiego układu ciała obce częściej wpadają
do oskrzela prawego niż do lewego. Oskrzela mają ściany zbudowane tak jak
tchawica. Każde oskrzele dochodzi do wnęki płuc i tu zaczyna się dalej dzielić.
Oskrzele prawe dzieli się na trzy oskrzela płatowe, oskrzele lewe na dwa. Dalej
dochodzi do systematycznego podziału oskrzeli na oskrzela segmentowe,
podsegmentowe, i dalsze coraz mniejsze, aż do oskrzelików końcowych. Na tym
kończy się drzewo oskrzelowe, którego rola polega na przenoszeniu powietrza do
płuc. Każdy oskrzelik końcowy dzieli się na oskrzeliki oddechowe, które dzielą się
na przewodniki i kończą pęcherzykami płucnymi. Jest to już ta część oskrzeli, w
której odbywa się wymiana gazowa. Oskrzela posiadają w ścianie chrząstki,
oskrzeliki oddechowe mają ściany cienkie i chrząstek nie posiadają. Drogi
oddechowe górne i dolne charakteryzują się tym, że posiadają ściany sztywne,
dzięki obecności kości i chrząstek, co umożliwia swobodne przechodzenie
powietrza, ponieważ drogi te są stale otwarte, obecność w ścianach mięśni
gładkich, pozwala na zmianę szerokości światła. Płuca są dwa - lewe i prawe.
Każde z nich znajduje się w osobnej jamie, opłucnowej. Płuca składają się z
płatów. Prawe z trzech, lewe z dwóch. W płucu prawym wyróżniamy płat górny,
środkowy i dolny, w płucu lewym płat górny i dolny. Płat górny płuca lewego
odpowiada płatowi górnemu i środkowemu płatowi płuca prawego. Płuco ma
kształt nieregularnego stożka, posiada podstawę, którą stanowi powierzchnia
przeponowa szczyt wchodzący w obręb szyi oraz powierzchnię żebrową i
śródpiersiową. Powierzchnia przeponowa jest wklęsła, dostosowana do wypukłości
przepony. Powierzchnia żebrowa jest wypukła, sąsiaduje ze ścianami klatki
piersiowej. Powierzchnia śródpiersiowa zwrócona jest do środka klatki piersiowej i
posiada zagłębienie zwane wnęką. We wnęce znajduje się korzeń płuc tj. zbiór
tworów wychodzących i wchodzących do płuc. Do płuc wchodzi tętnica płucna,
tętnica oskrzelowa, nerwy układu autonomicznego. Z płuc wychodzą:
żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Płuco jest okryte błoną surowiczą
zwaną opłucną płucną, która na powierzchni śródpiersiowej otacza korzeń płuca i
przechodzi bezpośrednio w opłucną ścienną wyścielającą jamę opłucnej. W
zależności od ściany, którą pokrywa opłucna ścienna nosi nazwę opłucnej
przeponowej żebrowej i śródpiersiowej. Ta część opłucnej, która pokrywa szczyt
płuca, nazywa się osklepkiem płuca. Płuco nie wypełnia całkowicie jamy
opłucnowej i w dolnej jej części pozostają przestrzenie, które stanowią przestrzenie
zapasowe umożliwiające rozszerzanie się płuc przy głębokim wdechu. Płuca
posiadają podwójny układ krążenia:
czynnościowy i odżywczy. W układzie czynnościowym do płuc wchodzi tętnica
płucna prowadząca krew żylną z prawej komory serca. W płucu rozgałęzia się aż
do sieci kapilarów, które otaczają pęcherzyki płucne. Przez bardzo cienkie ściany
pęcherzyków płucnych i kapilarów odbywa się wymiana gazowa, w której tlen
przechodzi z pęcherzyków płucnych, do krwi i łączy się z hemoglobiną
czerwonych ciałek, a dwutlenek węgla z krwi przechodzi do pęcherzyków
płucnych. Z sieci kapilarów wychodzą drobne żyłki, które zlewają się w coraz
większe, aż wreszcie z płuc wychodzą zazwyczaj dwie żyły płucne, które uchodzą
do lewego przedsionka serca. W krążeniu odżywczym krew zawierająca tlen
doprowadzana jest do płuc tętnicami oskrzelowymi, które biegną razem z
oskrzelami i unaczyniają głównie ściany oskrzeli, przechodzą następnie w kapilary,
a te przechodzą w drobne żyłki, dalej żyły oskrzelowe uchodzące do żył ściennych
klatki piersiowej lub do żył płucnych.
Przewód pokarmowy
Narządy przewodu pokarmowego służą do pobierania pokarmów stałych i
płynnych, do przerabiania ich do wchłaniania i wydalania resztek. Do pobierania
pokarmów służy część górna przewodu pokarmowego złożona z jamy ustnej,
gardła i przełyku, do przerabiania i wchłaniania składników odżywczych służy
żołądek i jelito cienkie, stanowiące część środkową przewodu pokarmowego, część
dolna ostatnia służy do wchłaniania wody, zagęszczania i wydalania mas kałowych
- jest to jelito grube. Cały przewód pokarmowy ma kształt rury o różnej grubości
ścian i różnej szerokości światła, ponadto posiada gruczoły, których część jest
składnikiem ścian, część leży poza cewą pokarmową. Do tych ostatnich należą
ślinianki, wątroba i trzustka. Ściana przewodu pokarmowego składa się ogólnie
biorąc z błony śluzowej, podśluzowej, i mięsnej, a te części przewodu, które
znajdują się w jamie brzusznej, są otoczone otrzewną, czyli błoną surowiczą. W
zależności od czynności poszczególne odcinki przewodu mają specyficzne cechy
charakterystyczne. Przewód pokarmowy rozwija się z pojedynczej cewki, ciągnącej
się przez całą długość zarodka, o ścianie początkowo bardzo cienkiej, złożonej
jedynie z nabłonka, dopiero w miarę rozwoju zmieniają się kształty części cewki,
zmienia się jej położenie i grubieje ściana, tworzy się błona śluzowa wraz z
gruczołami, dalej błona podśluzowa, błona mięsna złożona z dwóch lub trzech
warstw i wreszcie błona surowicza. W ustroju dorosłym przewód zaczyna się jamą
ustną, która mieści się w części twarzowej czaszki, następnie przez gardło leżące
na szyi, przechodzi do tułowia. Przełyk znajduje się w klatce piersiowej, reszta w
jamie brzusznej, a końcowy odcinek jelita grubego jest w miednicy mniejszej. Jama
ustna - leży w części twarzowej czaszki. Jej ściany są częściowo kostne, częściowo
mięKKie. Dzieli się ją na przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jest
zawarty między wargami i szczękami. Wargi i policzki są zbudowane ze skóry,
mięśni należących do mięśni mimicznych, tworzących otoczenie szpary jamy
ustnej, dalej z błony śluzowej, pod którą leżą drobne gruczoły ślinowe wyczuwalne
językiem jako małe grudki w zakresie warg i policzków. podniebienie Jama ustna
właściwa - ma następujące ściany:
górną, utworzoną przez podniebienie twarde i miękkie, przednią i boczne
utworzone przez szczęki i żuchwę, dolną, tworzącą przeponę jamy ustnej oraz tylną
prowadzącą jako otwór do jamy gardła. Podniebienie twarde tworzą wyrostki
podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych, zaś podniebienie
miękkie - mięśnie napinające i dźwigające podniebienie, a także mięśnie języka.
Podniebienie całe jest pokryte błoną śluzową, która w odcinku przednim układa się
w fałdy poprzeczne łatwo wyczuwalne językiem. Podniebienie twarde jest
łukowate wysklepione, a wysokość tego wysklepienia jest u różnych osób różna.
Podniebienie miękkie zwisa ku dołowi i posiada w środku mały nieparzysty twór
zwany języczkiem. Ściany boczne i przednia jamy ustnej są utworzone przez
wyrostki zębodołowe obu szczęk i żuchwy i tkwiące w nich zęby. Wyrostki
zębodołowe są pokryte błoną śluzową, która ma tutaj nieco inną budowę i nosi
nazwę dziąsła. Dziąsła pokrywają wyrostki zębodołowe zarówno od strony
zębodołowej jak i policzkowej. Ściana tylna jest to otwór ograniczony od góry
przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka, po bokach zwisają po
dwa fałdy, od przodu podniebienno_językowe i od tyłu podniebienno_gardłowe.
Pomiędzy tymi fałdami znajdują się migdałki podniebienne po jednym z każdej
strony. Opisany otwór nosi nazwę cieśni gardła i łączy jamę ustną właściwą z
częścią ustną jamy gardła. Ściana dolna jamy ustnej jest utworzona przez mięśnie
żuchwowo_gnykowe. Mięśnie te biegną od trzonu żuchwy do trzonu kości
gnykowej. W linii środkowej zrastają się ze sobą pasmami tkanki łącznej tworząc
w ten sposób szew. Jama ustna w całości jest wypełniona językiem. Język jest to
twór mięsny pokryty z obu stron błoną śluzową. Wyróżnia się w nim idąc od tyłu:
nasadę, trzon i szczyt. Mięśnie języka dzielimy na własne i łączące język z
otoczeniem. Mięśnie własne tworzą główną masę języka, a ze względu na kierunek
przebiegu ich włókien są to mięśnie poprzeczne, pionowe i podłużne. Mięśnie
łączące język z otoczeniem mają przebieg różnokierunkowy co pozwala na ruchy
języka. Są to parzyste mięśnie:
bródkowo_językowe, gnykowo_językowe i rylcowo_językowe. Błona śluzowa na
powierzchni języka posiada liczne brodawki. Są to twory nabłonkowe różnego
kształtu, zwane brodawkami nitkowatymi, grzybowatymi, liściastymi i okolonymi.
Brodawki okolone leżą u nasady języka, są w kształcie okrągłych wyniosłości
otoczonych rowkami, które posiadają kubki smakowe, należące do zmysłu smaku.
Podobne kubki smakowe są rozsiane na całej powierzchni języka, ale z tyłu jest ich
najwięcej. Na nasadzie języka znajduje się nagromadzenie tkanki limfatycznej
zwanej migdałkiem językowym. Język służy do nakładania pokarmu na zęby, do
formowania kęsa przy połykaniu, do wymawiania wyrazów, jest wreszcie
siedliskiem narządu smaku. Przy jamie ustnej zamkniętej język wypełnia ją
całkowicie, przy cofaniu języka tworzy się w jamie ustnej próżnia, stanowiąca
warunek podstawowy czynności ssania, co umożliwia odżywianie potomstwa w
pierwszym okresie życia. Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Uzębienie
dostosowane jest do sposobu odżywiania, inaczej wygląda u mięsożernych, inaczej
u roślinożernych. Uzębienie człowieka należy do typu wszystkożernych, ponadto
jest uzębienie mleczne i stałe. U człowieka dorosłego są 32 zęby, w tym 8 siekaczy,
4 górne i 4 dolne, 4 kły - po dwa górne i dolne, 8 zębów przedtrzonowych po 4
górne i 4 dolne, i 12 zębów trzonowych po 6 dolnych i górnych. Siekacze znajdują
się z przodu, służą do odcinania pokarmu, do odgryzania, zęby przedtrzonowe, a
głównie trzonowe, służą do rozcierania pokarmu. Każdy ząb składa się z korzenia,
szyjki i korony. Korzeń tkwi w zębodole połączony ze ścianami zębodołu układem
włókien łącznotkankowych, szyjka wystaje poza zębodół i jest otoczona dziąsłem,
korona sterczy swobodnie. Ząb jest zbudowany z pewnego rodzaju tkanki kostnej
zwanej zębiną, która w zakresie korzenia i szyjki jest pokryta kostniwem, a w
zakresie korony szkliwem. W korzeniu znajduje się kanał korzenia, który
przechodzi w komorę zęba w obrębie korony. W kanale i komorze są części
miękkie zęba zwane miazgą, złożone z naczyń krwionośnych i chłonnych, gałązek
nerwowych i tkanki łącznej. Twory te wchodzą i wychodzą przez otwór na
szczycie korzenia zęba. Siekacze i kły posiadają korzenie pojedyncze, zęby
przedtrzonowe mają po jednym lub po dwa korzenie, zęby trzonowe mają po dwa
lub trzy korzenie. Korony siekaczy mają kształt dłuta, kłów, kształt stożkowaty, zaś
zęby przedtrzonowe i trzonowe mają korony szerokie, spłaszczone, lekko wklęsłe,
opatrzone drobnymi guzkami. Człowiek posiada dwa garnitury uzębienia:
mleczny i stały. Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów, w tym 8 siekaczy, 4
kłów i 8 trzonowców. Pierwsze zęby mleczne pojawiają się w 6 miesiącu życia.
Pierwsze zęby stałe wyżynają się w 6 roku życia, ostatnie zęby trzonowe dopiero
około 20 roku życia, stąd ich nazwa mądrości. Zęby szczęk i żuchwy są tak
ustawione, że zęby trzonowe spoczywają na sobie, a siekacze górne leżą przed
siekaczami dolnymi. Takie ustawienie nazywamy zgryzem prawidłowym. Mogą
być inne ustawienia, kiedy albo żuchwa, albo szczęki są nadmiernie wysunięte do
przodu lub cofnięte ku tyłowi, pozostaje wówczas szeroka szpara między
siekaczami. Są to ustawienia nieprawidłowe. Ślinianki. W otoczeniu jamy ustnej
znajdują się trzy pary dużych gruczołów ślinowych zwanych śliniankami.
Największa jest ślinianka przyuszna, a najmniejsza ślinianka podżuchwowa i
najmniejsza podjęzykowa. Ślinianka przyuszna leży częściowo na mięśniu żwaczu
sięgając do łuku jarzmowego, częściowo wciska się poza gałąź żuchwy wgłąb aż
do ściany gardła. Posiada ona przewód, który biegnie powierzchownie po mięśniu
żwaczu następnie przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy
ustnej na poziomie drugiego zęba trzonowego górnego. Ślina tej ślinianki jest
rzadka, surowicza. Ślinianka podżuchwowa leży na szyi tuż pod trzonem żuchwy w
trójkącie podżuchwowym. Jej przewód uchodzi na dnie jamy ustnej, pod językiem
na poziomie pierwszego siekacza. Jej wydzielina jest bardziej gęsta,
surowiczo_śluzowa. Ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej pod błoną
śluzową. Przy uniesionym języku tworzy ona podłużny fałd na dnie jamy ustnej.
Posiada ona szereg drobnych przewodzików, którymi wytwarzana przez nią ślina
gęsta, śluzowa, dostaje się do jamy ustnej. Gardło jest następnym odcinkiem
przewodu pokarmowego. Ma kształt rury u góry szerszej, zwężającej się ku dołowi.
Sięga od podstawy czaszki do 6 kręgu szyjnego. Ściany boczne i tylna są
utworzone przez mięśnie i wyścielone błoną śluzową. Są dwie grupy mięśni gardła:
dźwigacze i zwieracze. Do dźwigaczy należą parzyste mięśnie rylcowo_gardłowe i
podniebienno_gardłowe. Zwieracze są trzy:
górny, środkowy i dolny. Przyczepy zwieraczy sięgają od wyrostków
skrzydłowatych kości klinowej aż do chrząstki pierścieniowatej krtani. Zarówno
dźwigacze jak i zwieracze są to mięśnie poprzecznie prążkowane. Na przejściu
ściany górnej w tylną gardła znajduje się migdałek gardłowy zwany również
migdałkiem trzecim. Na ścianie bocznej gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki
słuchowej, która wychodzi z jamy bębenkowej ucha środkowego. Ujście to ma
kształt wąskiej szczeliny otoczonej dwoma wargami, przednią mniejszą i tylną
większą. Na tylnej znajduje się migdałek trąbkowy. Ściana dolna gardła stanowi
przejście do przełyku. W ścianie przedniej są trzy otwory łączące jamę gardła
kolejno z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd istnieje podział jamy gardła na
część nosową, ustną i krtaniową. Gardło stanowi wspólny odcinek drogi
oddechowej i pokarmowej. Przy połykaniu następuje oddzielenie tych dróg od
siebie, w ten sposób, że podniebienie miękkie podnosi się ku górze, języczek
dotyka tylnej ściany gardła i oddziela część nosową od ustnej. Ponadto chrząstka
nagłośniowa krtani przechyla się ku dołowi i ku tyłowi i jak wieczko przykrywa
wejście do krtani. Przełyk ma kształt wąskiej rury sięgającej od 6 kręgu szyjnego
do 11 kręgu piersiowego. Zaczyna się w dolnej części szyi, przebiega przez klatkę
piersiową, leżąc w śródpiersiu tylnym wzdłuż kręgosłupa, następnie przechodzi
przez rozwór przełykowy przepony i uchodzi do wpustu żołądka. Błona śluzowa
przełyku jest pofałdowana, co umożliwia zmianę szerokości jego światła. W skład
ściany przełyku wchodzi błona mięsna, która mniej więcej od połowy, idąc od
góry, jest prążkowana, dalej jest gładka. Żołądek, następnie odcinek przewodu
pokarmowego, jest odcinkiem najszerszym, który pełni rolę okresowego zbiornika
pokarmu. Wyróżnia się w nim wpust:
trzon wraz z dnem i część odźwiernikową wraz z odźwiernikiem. Żołądek posiada
powierzchnię przednią i tylną, brzeg górny zwany krzywizną mniejszą i brzeg
dolny czyli krzywiznę większą. Przejście przełyku w wpust leży na poziomie 11
kręgu piersiowego, przejście odźwiernika w dwunastnicę na poziomie pierwszego
kręgu lędźwiowego. Żołądek jamy brzusznej w podżebrzu lewym, częściowo w
nadbrzuszu. Ściana przednia przylega częściowo do przedniej ściany brzucha,
częściowo jest przykryta przez lewy płat wątroby. Ściana tylna jest zwrócona do
przestrzeni otrzewnowej zwanej torbą sieciową. Jest to wąska przestrzeń, która
oddziela żołądek od narządów leżących na tylnej ścianie jamy brzusznej, tj. od
trzustki, lewej nerki, lewego nadnercza, oraz od śledziony położonej pod przeponą
najbardziej na lewo. Dno żołądka leży najwyżej, sąsiaduje przez przeponę z
workiem osierdziowym i sercem. Ściana żołądka jest zbudowana z błony śluzowej,
podśluzowej, mięsnej i surowiczej. Błona śluzowa posiada liczne fałdy, które
wygładzają się w miarę napełniania żołądka pokarmem. Błona śluzowa posiada
liczne gruczoły zwane gruczołami żołądkowymi właściwymi i gruczołami
odźwiernikowymi. Ich wydzielina tworzy sok żołądkowy zawierający kwas solny i
enzym pepsynę. Błona podśluzowa oddziela błonę śluzową od warstwy mięsnej, jej
obecność umożliwia fałdowanie się błony śluzowej. Błona mięsna składa się z
trzech warstw mięśni gładkich. Warstwa zewnętrzna jest podłużna, następna
posiada włókna o układzie okrężnym, który w części odźwiernikowej tworzą
zwieracz odźwiernika, warstwa wewnętrzna posiada włókna skośne, jest ona
najsłabiej wykształcona. Na zewnątrz żołądek jest okryty błoną surowiczą, która
schodzi z niego na otoczenie tworząc więzadła otrzewnowe. Do krzywizny
mniejszej żołądka dochodzi sieć mniejsza złożona z podwójnej blaszki
otrzewnowej tworzącej trzy więzadła. Są to:
więzadła wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_przełykowe i
wątrobowo_dwunastnicze. Z krzywizny większej zwisa podwójny fałd otrzewnej
zwany siecią większą. Fałd ten zrasta się z okrężnicą poprzeczną tworząc więzadło
żołądkowo_okrężnicze, zaś część dalsza zwisa wolno sięgając często do spojenia
łonowego. Sieć większa przykrywa pętlę jelita cienkiego. Wżołądku gromadzi się
połknięty pokarm, tu ulega rozpuszczeniu i przesiąknięciu sokiem żołądkowym,
następnie spływa porcjami do dwunastnicy, gdzie odbywa się właściwe trawienie.
Jelito cienkie ma długość około 5 metrów. Składa się z trzech odcinków różnej
długości:
z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. Dwunastnica jest przyrośnięta do
tylnej ściany jamy brzusznej, czyli nie posiada krezki i jest nieruchoma. Pozostałe
odcinki posiadają krezkę, są ruchome, stąd pochodzi podział jelita cienkiego na
jelito bezkrezkowe i jelito krezkowe. Krezka jest to podwójny fałd otrzewnej,
stanowiący przejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną. Dwunastnica ma
długość około 20 cm, ma kształt podkowy skierowanej wypukłością ku stronie
prawej, stroną wklęsłą otacza głowę trzustki. Dwunastnica leży na poziomie od I
do Iii kręgu lędźwiowego, posiada część górną, zstępującą i dolną. Część dolna
przechodzi zgięciem dwunastniczo_czczym w dalszy odcinek jelita cienkiego czyli
jelito czcze. Ściana dwunastnicy jest zbudowana podobnie jak dalsze odcinki jelita
cienkiego, z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej, ponadto od przodu jest pokryta
błoną surowiczą. Błona śluzowa posiada liczne fałdy okrężne. W części zstępującej
znajduje się oprócz fałdów okrężnych fałd podłużny zakończony brodawką, na
której jest ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego.
Niekiedy powyżej tej brodawki znajduje się brodawka dodatkowa zwana wówczas
brodawką mniejszą, na której jest ujście przewodu trzustkowego mniejszego -
mamy wówczas dwie brodawki większą i mniejszą. Błona śluzowa zawiera
gruczoły jelitowe i specjalne gruczoły dwunastnicze (Brunnera). Błona mięsna
posiada dwie warstwy zewnętrzną podłużną i wewnętrzną okrężną. W dwunastnicy
odbywa się główne trawienie pokarmu, który spływa porcjami z żołądka poprzez
otwierający się zwieracz. Trawienie odbywa się dzięki temu, że w dwunastnicy
znajduje się wydzielina gruczołów jelitowych i dwunastniczych, ponadto spływa
do niej żułć przewodem żółciowym wspólnym i sok trzustkowy przewodem
trzustkowym. Wszystkie te wydzieliny zawierają enzymy trawienne. Jelito czcze
stanowi drugą część jelita cienkiego. Zostało ono tak nazwane, ponieważ w czasie
sekcji zwłok jest ono zazwyczaj puste czyli czcze, pozbawione treści pokarmowej.
Jelito kręte zwane również biodrowym, stanowi trzecią część jelita cienkiego. Jelito
czcze przechodzi bez widocznej granicy w jelito kręte, określa się, że 2/5 długości
to jelito czcze, a 3/5 to jelito kręte. Jelito cienkie ma kształt zupełnie gładkiej rury.
Różnice budowy jelita czczego i krętego związane są z ich czynnością i dotyczą
budowy ściany. Błona śluzowa jelita czczego posiada fałdy okrężne, gęsto ułożone,
ponadto opatrzone delikatnymi wypustkami palczastymi, zwanymi kosmkami
jelitowymi, których obecność oprócz fałdów znacznie zwiększa powierzchnię
błony śluzowej. Błona śluzowa jelita krętego posiada fałdy niższe i ułożone
rzadziej, zwłaszcza w dolnych odcinkach jelita, a liczba kosmków maleje w miarę
zbliżania się jelita krętego ku końcowi. Układ chłonny ściany jelita czczego składa
się z sieci naczyń chłonnych i grudek chłonnych rozsianych w błonie śluzowej w
postaci małych zgrubień wielkości główki szpilki. W jelicie krętym są sieci naczyń
chłonnych, zaś grudki chłonne zbierają się w większe jednostki dochodzące do
długości kilku lub kilkunastu centymetrów, stąd ich nazwa grudki skupione. Błona
podśluzowa jest w całym jelicie cienkim delikatna. Błona mięsna składa się z
dwóch warstw:
zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej. W jelicie czczym i krętym odbywa
się wchłanianie strawionych części pokarmowych. Tłuszcze są wchłaniane do
układu chłonnego przez naczynia chłonne kosmków, przechodzą następnie przez
sieci naczyń chłonnych błony śluzowej i podśluzowej, dochodzą do naczyń i
węzłów chłonnych leżących w krezce, a więc już poza jelitem. Ostatecznie tłuszcz
dostaje się do zbiornika mleczu a stąd przez przewód piersiowy do układu żylnego.
Chłonka zawierająca kuleczki tłuszczu w postaci zawiesiny jest podobna do mleka,
stąd nazwa tej właśnie chłonki płynącej z przewodu pokarmowego - mlecz. Białka i
cukry są wchłaniane do naczyń krwionośnych kosmków jelitowych i
transportowane do wątroby. Główny proces wchłaniania odbywa się w jelicie
czczym, stąd są w nim gęste i wysokie fałdy, błony śluzowej i liczne kosmki. W
miarę przesuwania się treści pokarmowej staje się ona coraz bardziej uboga w
składniki odżywcze, stąd w jelicie krętym, a zwłaszcza w dolnych jego odcinkach,
niskie i rzadkie fałdy błony śluzowej, i coraz mniej liczne kosmki. Skurcz
mięśniówki w ścianie jelita wywołuje fale perystaltyczne, które przesuwają treść
pokarmową w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie jest bogato unaczynione.
Jelito czcze i kręte są umocowane na krezce, czyli podwójnym fałdzie
otrzewnowym, który swoją nasadą czyli korzeniem przyrasta do tylnej ściany jamy
brzusznej, a drugim przyczepem dochodzi do ściany jelita. Nasada ma długości
około 20 cm, a brzeg jelitowy około 5 metrów, jest więc bardzo pofałdowany, co
przypomina kołnierz hiszpański zwany krezką stąd nazwa krezka. W krezce biegną
do jelita naczynia krwionośne i tętnicze, rozgałęzienia tętnicy krezkowej górnej, z
jelita odpływają żyły tworzące następnie żyłę krezkową górną i naczynia chłonne.
Do jelita dochodzą nerwy układu autonomicznego, które unerwiają błonę mięsną i
gruczoły. W krezce znajduje się ponadto tkanka łączna, która otacza naczynia i
nerwy,oraz zmienia ilość tkanki tłuszczowej. Jelito czcze zajmuje środkową część
jamy brzusznej, w jej dolnej części, jelito kręte leży niżej, częściowo na prawym
talerzu biodrowym, stąd też druga nazwa tego odcinka jelita, jelito biodrowe. Jelito
kręte uchodzi do jelita grubego ujściem krętniczo_kątniczym, zaopatrzonym w
zastawkę krętniczo_kątniczą zwaną również zastawką Bauhina.
Jelito grube składa się z kątnicy, okrężnicy i odbytnicy czyli prostnicy. Kątnica,
czyli kiszka ślepa leży na prawym talerzu biodrowym. W jej ścianie przyśrodkowej
znajduje się ujście jelita krętego. Ma ono kształt poziomo ustawionej szczeliny
zaopatrzoną w zastawkę. Zastawka ta składa się z dwóch warg, dolnej należącej do
kątnicy i górnej należącej do okrężnicy wstępującej. z dolnej ściany kątnicy
odchodzi wyrostek robaczkowy. Jest on różnej długości od 2_30 cm, średnio około
8 cm. W położeniu prawidłowym zwisa do miednicy mniejszej. Może mieć inne
położenie, wiąże się to ponadto z jego długością. Wyrostek posiada ściany
zbudowane tak jak pozostałe odcinki jelita grubego, wyróżnia się tym, że posiada
bardzo dużo tkanki chłonnej. Jego średnica ma kilka milimetrów. Wyrostek
umieszczony jest na niewielkiej krezeczce, jest ruchomy. Kątnica wykazuje cechy
budowy typowe dla dalszych odcinków jelita grubego. Ściana jelita grubego jest
znacznie cieńsza od ściany jelita cienkiego. Błona śluzowa jelita grubego jest
gładka, zawiera gruczoły jelitowe. Znajdują się w niej grudki chłonne, samotne.
Błona podśluzowa jest cienka, delikatna. Błona mięsna posiada dwie warstwy:
wewnętrzna warstwa okrężna jest rozmieszczona równomiernie w ścianie, błona
zewnętrzna jest zgrupowana w trzy taśmy, które są krótsze niż jelito i stąd tworzą
się pofałdowania całej ściany jelita w postaci uwypukleń oddzielonych od siebie
bruzdami. Taśmy zaczynają się na kątnicy w miejscu odejścia wyrostka
robaczkowego, a kończą się na granicy esicy i odbytnicy. Tutaj włókna rozchodzą
się równomiernie na ściany odbytnicy. Okrężnica, której nazwa pochodzi stąd, że
okrąża jamę brzuszną, składa się z okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej,
okrężnicy zstępującej i okrężnicy esowatej. Można te odcinki nazwać krócej,
wstępnicą, poprzecznicą, zstępnicą i esicą. Okrężnica wstępująca biegnie z
prawego talerza biodrowego ku górze ku bocznej stronie jamy brzusznej, dochodzi
do wątroby, tworzy zgięcie wątrobowe czyli prawe i przechodzi w okrężnicę
poprzeczną. Okrężnica poprzeczna biegnie ku stronie lewej mniej więcej na
poziomie pępka, poniżej krzywizny większej żołądka i brzegu dolnego wątroby,
dochodzi do śledziony i zgięciem okrężniczo_śledzionowym, czyli lewym
przechodzi w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie
jamy brzusznej, dochodzi do lewego talerza biodrowego i przechodzi w esicę.
Okrężnica esowata leży na lewym talerzu biodrowym, dochodzi do kości
krzyżowej i na poziomie 2 kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę. Odbytnica,
czyli prostnica leży wzdłuż kości krzyżowej i ogonowej i jest wygięta tak jak te
kości. Składa się z części miedniczej i kroczowej, zwanym kanałem odbytniczym,
a zakończona jest otworem odbytowym. Błona śluzowa odbytnicy posiada trzy
fałdy poprzeczne, zaś w części kroczowej znajdują się fałdy pionowe zwane
słupami odbytniczymi. Błona mięśniowa składa się z warstwy zewnętrznej
podwójnej, powstałej z trzech taśm i warstwy wewnętrznej okrężnej. W dolnym
odcinku odbytnicy warstwa okrężna grubieje i tworzy zwieracz odbytu
wewnętrzny. Wokół tego zwieracza znajduje się zwieracz odbytu zewnętrzny
poprzecznie prążkowany, należący do mięśni krocza. Zwieracz zewnętrzny podlega
dowolnej regulacji, stąd możliwość świadomego oddawania kału. Stosunek jelita
grubego do otrzewnej jest różny zależnie od odcinka. Kątnica jest pokryta otrzewną
i jest ruchoma, wstępnica jest przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i pokryta
otrzewną jedynie od przodu, poprzecznica posiada własną krezkę , która dochodzi
do tylnej ściany jamy brzusznej i umożliwia ruchomość poprzecznicy, zstępnica
jest podobnie jak wstępnica, przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i nieruchoma,
esica posiada krezkę i jest wobec tego ruchoma, wreszcie odbytnica jest
przyrośnięta do kości krzyżowej, powleczona otrzewną jedynie z przodu. Całe
jelito grube ma około 150 cm długości. W jamie brzusznej znajdują się dwa duże
gruczoły związane z przewodem pokarmowym, są to wątroba i trzustka. Wątroba
jest największym gruczołem nie tylko przewodu pokarmowego, ale u człowieka w
ogóle. Waży przeciętnie około 1500 gramów. Wypełnia całe prawe podżebrze,
przechodzi do podżebrza lewego, zwykle do linii środkowo_obojczykowej. Składa
się z dwóch płatów, prawego większego i lewego mniejszego. WyróŻnia się na niej
powierzchnię przeponową wypukłą i gładką, oraz powierzchnię trzewną,
nieznacznie wklęsłą. Na powierzchni trzewnej znajdują się dwie bruzdy podłużne i
jedna poprzeczna. Na płacie prawym bruzda podłużna zawiera w swoim przednim
odcinku pęcherzyk żółciowy, a w odcinku tylnym, żyłę główną dolną, która albo
leży powierzchownie, albo jest przykryta pasmem miąższu wątroby. Druga bruzda
podwójna oddziela płat prawy od lewego i w jej odcinku przednim biegnie
więzadło obłe wątroby, które jest pozostałością żyły pępkowej okresu płodowego.
W odcinku tylnym biegnie więzadło żylne, pozostałość przewodu żylnego, który w
życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą główną dolną. Bruzda poprzeczna nosi
nazwę wrót albo bramy wątroby. Zawiera ona trzy twory:
tętnicę wątrobową, żyłę wrotną i przewód żółciowy wspólny, który powstaje z
połączenia przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem pęcherzyka
żółciowego. Pęcherzyk żółciowy, zwany również woreczkiem żółciowym, leży w
zagłębieniu bruzdy podłużnej płata prawego . Jego dno wysuwa się spod dolnego
brzegu wątroby, trzon jest zrośnięty warstwą tkanki łącznej z wątrobą, a szyjka
przechodzi w przewód biegnący w kierunku wnęki, czyli wrót wątroby. Pęcherzyk
jest wyścielony błoną śluzową. W pęcherzyku gromadzi się wytworzona przez
wątrobę żółć i ulega tu znacznemu zagęszczeniu. Stosunek wątroby do otrzewnej
wygląda następująco:
wątroba jest w całości pokryta otrzewną z wyjątkiem pewnego odcinka
powierzchni przeponowej, gdzie wątroba zrasta się z przeponą. Otrzewna schodzi z
wątroby na otaczające narządy i tworzy szereg więzadeł. Są to:
więzadło wątrobowo_nerkowe, wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_żołądkowe,
wątrobowo_dwunastnicze i więzadło sierpowate. Więzadło sierpowate schodzi z
powierzchni przeponowej wątroby na przeponę i przednią ścianę jamy brzusznej,
dochodzi do poziomu pępka. W jego brzegu dolnym biegnie więzadło obłe
wątroby. Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje z prawą nerką, prawym
nadnerczem, z okrężnicą poprzeczną, z dwunastnicą, z żołądkiem i częściowo z
przełykiem. Wątroba posiada specjalny układ krążenia:
odżywczy i czynnościowy. Do wątroby wchodzi tętnica wątrobowa i wprowadza
krew tętniczą odżywczą, która po oddaniu tlenu wypływa z wątroby żyłami
wątrobowymi. Do wątroby wchodzi ponadto żyła wrotna, która wprowadza krew
żylną, czynnościową. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony, trzustki, żołądka,
całego jelita cienkiego i jelita grubego po górny odcinek odbytnicy. Żyła wrotna
dzieli się w wątrobie na rozgałęzienia coraz drobniejsze, aż dochodzi do naczyń
włosowatych, które są stosunkowo szerokie i stykają się z komórkami wątroby
ułożonymi w pasma zwane beleczkami. Z tych naczyń włosowatych wpływa krew
żylna do większych żyłek, które łączą się w żyły wątrobowe. Żyły wątrobowe
wpadają do żyły głównej dolnej i w miejscu jej przejścia przez płat prawy wątroby.
Żyła wrotna doprowadza do wątroby trzy produkty rozpadu czerwonych ciałek
krwi w śledzionie a z przewodu pokarmowego wchłonięte białka i cukry. Wątroba
produkuje żółć, która wypływa z niej przewodami prawym i lewym, które łączą się
w przewód wątrobowy wspólny, następnie łączą się z przewodem pęcherzyka
żółciowego w przewód żółciowy wspólny. Ten przewód dochodzi do dwunastnicy i
uchodzi w niej w brodawce razem z przewodem trzustkowym. Trzustka jest drugim
gruczołem przewodu pokarmowego, leżącym w jamie brzusznej. Jest znacznie
mniejsza od wątroby, waży około 90 gramów, leży na tylnej ścianie jamy
brzusznej, na poziomie od I Iii kręgu lędźwiowego. Składa się z głowy, trzonu i
ogona. Głowa jest objęta przez dwunastnicę, trzon krzyżuje kręgosłup, zaś ogon
dochodzi do śledziony. Trzustka ma budowę zrazikową, jest podobna z wyglądu do
ślinianek. Przez całą jej długość od ogona do głowy biegnie przewód trzustkowy,
do którego dochodzą przewody drobniejsze, a który uchodzi do dwunastnicy na jej
brodawce. Trzustka jest gruczołem zarówno zewnętrznowydzielniczym jak i
dokrewnym. Główna masa trzustki produkuje enzymy trawienne tworzące sok
trzustkowy, potrzebny do trawienia w dwunastnicy. Wśród miąższu trzustki
znajdują się skupienia komórek tworzące wyspy Langerhansa, które produkują
hormony potrzebne do regulacji poziomu cukru we krwi.
Układ moczowy
Narządy płciowe
Narządy płciowe służą do utrzymania gatunku, są inne u płci męskiej, inne u płci
żeńskiej. We wczesnych stadiach rozwoju płodowego jest okres, kiedy istnieje
zawiązek narządów płciowych jednakowy dla obu płci, jeszcze nie zróżnicowany, z
którego rozwijają się narządy męskie lub żeńskie. Dlatego można przeprowadzać
porównania między budową i czynnością narządów płciowych męskich i żeńskich.
Narządy płciowe dzielimy na wewwnętrzne i zewnętrzne w nawiązaniu do okresu
płodowego a nie w związku z ich umiejscowieniem.
Narządy te noszą ogólną nazwę sromu, a składają się z wzgórka łonowego, warg
sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Wzgórek łonowy leży
powyżej spojenia łonowego, grubość jego zależy od nagromadzenia tkanki
tłuszczowej podskórnej. Wzgórek posiada skórę owłosioną począwszy od okresu
pokwitania. Wzgórek przechodzi w wargi sromowe większe. Wargi sromowe
większe są to dwa fałdy skórne, łączące się z przodu i z tyłu spojeniem
odpowiednio przednim i tylnym. Przyśrodkowo od warg sromowych większych
znajdują się wargi sromowe mniejsze, które otaczają przedsionek pochwy. Od
przodu wargi sromowe mniejsze łączą się między sobą i otaczają łechtaczkę.
Należy tu prącie, moszna i cewka moczowa. Prącie znajduje się pod spojeniem
łonowym, do przodu od moszny. Składa się z nasady i trzonu, który jest
zakończony żołędzią. Prącie jest zbudowane z dwóch ciał jamistych i i ciała
gąbczastego, które leży pomiędzy i z dołu od ciał jamistych. Ciała jamiste są
zbudowane podobnie jak ciała gąbczaste i jak ciała jamiste łechtaczki z układu
beleczek łącznotkankowych odgraniczających układ jamek, które wypełniają się
zmienną ilością krwi. Ciała jamiste są okryte błoną białawą. Ciało jamiste ma
kształt walcowaty. Obydwa ciała tworzą główną część prącia. Pod spojeniem
łonowym rozchodzą się one i biegną wzdłuż dolnych gałęzi kości łonowych,
następnie kulszowych. Ciało gąbczaste otacza cewkę moczową. Zaczyna się ono
zgrubieniem zwanym opuszką a kończy rozszerzeniem zwanym żołędzią, które
obejmuje przednie odcinki ciał jamistych. Prącie jest okryte skórą nieowłosioną,
która na żołędzi tworzy fałd zwany napletkiem. Moszna jest to worek skórny
podzielony przegrodą łącznotkankową na dwie połowy. W każdej mieści się jądro i
najądrze. Skóra moszny jest pokryta włosami, począwszy od okresu pokwitania.
Cewka moczowa męska jest wspólnym odcinkiem narządu moczowego i narządów
płciowych. Ma długości około 15-20 cm i dzieli się na część sterczową, błoniastą i
gąbczastą. Część sterczowa jest to pierwszy odcinek cewki długości około 3 cm,
tuż po jej wyjściu z pęcherza moczowego. Cewka przechodzi przez środek
gruczołu krokowego i tu uchodzą do niej przewody wytryskowe i przewodziki
stercza. Po wyjściu ze stercza wychodzi cewka przez przeponę moczowo_płciową,
tworzącą część przednią dna miednicy małej. Jest to jej część błoniasta. Po
przejściu przez przeponę wchodzi cewka do ciała gąbczastego i wraz z nim biegnie
w prąciu. Jest to część najdłuższa, ma około 10_15 cm i kończy się ujściem
zewnętrznym.
Krocze
Skóra
Gruczoły dokrewne
Uwaga:
Prosimy o sporządzenie spisu treści, w każdym tomie,którego w oryginalnym
tekście brajlowskim nie zrobiono. Może warto skrypt podzielić na główne działy
tematyczne, co ułatwiłoby naukę np. powtarzanie materiału.
KONIEC