You are on page 1of 76

77

CHEMIA DLA CIEBIE

STEFAN SKOWSKI

NA WSZYSTKO JEST RADA

Pastwowe Zakady Wydawnictw Szkolnych Warszawa 1965

Mniej wicej 10 lat temu zaczem odpowiada na Twoje listy z dziedziny chemii
kierowane do redakcji Modego Technika", a potem i Horyzontw
Techniki dla Dzieci". Wtedy to wanie, idc za rad ludzi
dowiadczonych,
zaoyem
sobie
alfabetyczny
skorowidz
opracowywanych tematw. W skorowidzu tym, pod odpowiedni liter,
zapisywaem i do dzi dnia zapisuj kady Twj ciekawy list dotyczcy
jakiego nowego, nie zamieszczonego jeszcze w skorowidzu zagadnienia
chemicznego.
Nie potrzebuj Ci chyba przypomina, jak rnorodne, a czasem wrcz fantastyczne
pytania zdye mi zada przez owe 10 lat. Dlatego te w moim skorowidzu rne syntezy
organiczne przeplataj si z przepisami na lakiery i Smary do nart, przepis na skad kpieli
galwanicznych z przepisem na obrbk szka i srebrzenie luster, a wreszcie przepisy na
proszek ,,a psik" ze skadem chemicznym ... dyni.

Ju par lat temu, zapisujc w skorowidzu list z przepisem na


korki do straszakw, stwierdziem brak wolnego miejsca pod liter ,,k".
Zdziwiony tym odkryciem poczem uwanie przeglda od pocztku,
pozycj po pozycji, tematy listw zapisane pod liter ,,k".
I oto lektura ta doprowadzia mnie do rewelacyjnego odkrycia. Mianowicie
stwierdziem, e przytaczajca wikszo listw zapisanych pod t liter dotyczy pewnego
wsplnego problemu. Jest nim naprawa, przymocowanie, zczenie ze sob dosownie
chyba wszystkiego ze wszystkim. Zreszt, eby nie by goosownym, cytuj z mego
skorowidza: ,,Jak naprawi alabastrow figurk, azbestow siatk, jak czy bibuk,
celofan, celuloid, rnego gatunku drewno, fajans, gum, kauczuk, korek, szko z metalem
i gum?" Dalej widz pytania dotyczce kitu szczotkarskiego oraz (zupenie autentyczne),
kleju do przyklejania ... odstajcych uszu.
Z lektury tej wycignem chyba zupenie suszny wniosek,
e zarwno w yciu codziennym, domowym, jak te i przy okazji
najrozmaitszego majsterkowania, bd te rnych drobnych
nieszcz", raz po raz stajesz przed problemem, jak to poczy,
naprawi, przytrzyma, osadzi, usztywni.
Reszty domylasz si ju chyba sam. Tak, wanie tak.
Postanowiem przyj Ci z pomoc i da Ci t ma ksieczk
zatytuowan: ,,Na wszystko jest rada".
Zreszt przypomnij sobie dobrze, ju po raz trzeci staram si dopomc w Twoich
kopotach. W pierwszej ksieczce zatytuowanej ,,Galwanotechnika domowa", podaem
Ci szereg rad i wskazwek o tym, jak zorganizowa domowe laboratorium, aby prowadzi
w nim drobne prace galwanotechniczne i galwanoplastyczne. Potem, chcc dostarczy Ci
tematyki do efektownych eksperymentw, napisaem ksieczk pt.: Ciekawe
dowiadczenia chemiczne".
A wic ta ksieczka, w ktrej zapewne znajdziesz odpowiedzi na wikszo
nurtujcych Ci pyta z dziedziny czenia, jest ju trzeci. Pisz wyranie, e znajdziesz
tu zapewne odpowied na wikszo pyta, bowiem gdybym nawet zdoa przewidzie i
omwi wszystkie moliwe kombinacje czonych cia, powstaaby ksiga chyba 1000stronicowa. A myl, e takiej nie pragnby dosta.
Dlatego te t ksieczk opracowaem majc na wzgldzie
odpowiedzi na Twoje listy; tematy w niej poruszone wybrane
zostay przez Ciebie. Bdziemy wic rozmawiali o dobrej i zej
zwilalnoci, o adhezji, kohezji, pcznieniu koloidw. Dziwi Ci i
zniechcaj moe te niezbyt czsto stosowane terminy, ktre przed
chwil wymieniem. Ale one s nierozcznie zwizane wanie z
Interesujcymi Ciebie
zagadnieniami. Pamitaj, e wszelkie
spajanie cia przez ich klejenie to sprawy wanie zwilalnoci,
adhezji i podobnych zjawisk. Z kolei otrzymywanie rnych substancji uywanych do
czenia wie si z reakcjami pcznienia czy wysalania koloidw. Musimy wic o tym
sobie pomwi, aby zrozumia najwaniejsze procesy i aby nie przeprowadza ich
mechanicznie ot tak, niczym robot.

Znajomo istoty procesw i reakcji pozwoli Ci rwnie zrozumie, dlaczego dany


typ kleju nadaje si do drewna i papieru, a za to nie nadaje si na przykad do metalu,
szka czy gumy. Tym samym unikniesz wielu
zawsze przecie
przykrych niepowodze oraz bdziesz mg niejednokrotnie sam
odpowiedzie na pytanie, jak i czym czy co, o czym ksika nie
wspomina.
Jednak ycie biegnie nieustannie naprzd.
Zdarzy si wic moe, e nie znajdziesz
odpowiedzi i rady na jakie bardzo specyficzne
zagadnienie. Co wwczas robi? Cisn ksik,
zaama rce i zoci si bezsilnie? Chyba nie jeste taki niemdry. Na pewno nawet taki nie jeste. Nie zapominaj wwczas
o tym, e mamy sprawnie dziaajc poczt, oraz e ksika ta
powstaa wanie z wielu, wielu odpowiedzi na Twoje listy, ktre
zapisaem w skorowidzu pod liter k". Drogi przyjacielu, jeeli
napiszesz do mnie list na adres redakcji miesicznika Mody Technik" (Warszawa, ul.
Spasowskiego 4), otrzymasz na pewno potrzebne informacje, przyrzekam Ci to.

Zaczynamy od polowania na krliki


Sdz, e bdziesz zadowolony, gdy zaproponuj Ci wykonanie paru prostych, a
jednoczenie ciekawych i ksztaccych dowiadcze. Do tego celu, w charakterze krlikw
dowiadczalnych, potrzebne bd: papier, tektura, guma, par kawakw drewna, szka
oraz jakiejkolwiek blachy. Ponadto postaraj si o zwyky klej biurowy lub klej z mki, klej
stolarski, kawaek smoy (np. ze starych bateryjek) oraz dowolny odpad tworzywa
sztucznego polistyrenu.
Tak wic musisz zacz od polowania na krliki, czyli zdobycia i przygotowania
potrzebnych surowcw. Aby Ci pomc w tym polowaniu, poradz Ci, jak przygotowa klej
stolarski oraz klej z polistyrenu.
Zaczn od kleju stolarskiego. W handlu, a wic w sklepach
chemicznych, a nawet wielu mydlarniach, mona go naby w postaci
twardych, prostoktnych tabliczek, kuleczek lub drobnych, cienkich usek.
W tym stanie klej stolarski jest bardzo trway, tzn. przydatny do
przechowywania, ale za to zupenie nieprzydatny do klejenia.
Jeli s to tabliczki, to pokrusz motkiem jedn z nich, wsyp do blaszanej puszki i zalej ciep wod. Na 100 g kleju we 225 ml wody. Podobnie postp z uskami lub kuleczkami. A teraz uwaga, popiech i niecierpliwo nic Ci tu nie pomog, klej stolarski musi si moczy co najmniej 10 godzin. Zostaw go wic w spokoju przez noc, a nastpnego dnia,
gdy zajrzysz do puszki, zdziwisz si na pewno porzdnie. Oto niemal caa
woda gdzie si podziaa, a za to na dnie naczynia znajduj si mocno
spczniae, grube i mikkie, podobne do gumy, kawaki kleju.

Woda oczywicie nigdzie nie zgina, po prostu kawaki kleju pochony j, silnie przez to
pczniejc.
Ewentualnego nadmiaru nie wchonitej wody nie zlewaj jednak. Teraz puszk z
namoczonym klejem wstaw do jakiego wikszego naczynia napenionego ciep wod i
cao ogrzewaj na maszynce elektrycznej lub palniku gazowym. Pamitaj, e kleju
stolarskiego nie wolno nigdy ogrzewa bezporednio na ogniu, a jedynie w kpieli wodnej.
Bezporednie ogrzewanie prowadzi do przegrzania, co bardzo le odbij si na
wasnociach kleju i wybitnie zmniejsza wytrzymao spoiny.
Jednego krlika ju upolowae. Teraz widz, e rozgldasz si bezradnie, bo nie wiesz,
gdzie by tu zapolowa na nastpnego. Zupenie niepotrzebnie martwisz si, skd zdoby
polistyren niezbdny do wykonania nastpnego kleju. Uwanie, tak jak to na chemika
przystao, dokonaj przegldu swego najbliszego otoczenia. Rkojeci szczoteczek do
zbw, pudeka do papierosw, miseczki kuchenne, miseczki do golenia, solniczki, kieliszki do jaj, przerne zabawki, a wic samochodziki, laleczki, misie, figurki zwierzt
domowych, naczyka lalczyne i foremki do piasku, wszystko to i wiele wprost
niezliczonych drobiazgw wok Ciebie wykonanych jest dzi z polistyrenu. Wiele z nich
jest zepsutych, poamanych, gdy polistyren jest kruchy, amliwy. Tote nie wtpi, e bez
trudu znajdziesz kawaek polistyrenu biaego, kolorowego lub te przejrzystego.
Aby nie byo adnych wtpliwoci i pomyek, naucz Ci bardzo prostej i szybkiej
identyfikacji polistyrenu. Caa ta tak szumnie zwana identyfikacja pomieniowa polega na
zapaleniu malekiej prbki badanego tworzywa i uwanej obserwacji pomienia w cigu
kilkunastu sekund.
Polistyren, niezalenie od swej barwy, zapala si raczej atwo, a ponc daje silnie
kopccy pomie. adne inne tworzywo dostpne w yciu codziennym, palc si nie
wydziela tyle kopciu. Identyfikacja polistyrenu nie sprawi Ci wic adnego kopotu, gdy
wystarczy dosownie jedna zapalona zapaka.
Skoro ju posiadasz to tworzywo, poam je na drobne kawaeczki, wsyp do
szczelnie zamykanego soiczka i na kade 8 g polistyrenu wlej 100 ml trjchloroetylenu.
Ten doskonay rozpuszczalnik tuszczw i wielu tworzyw sztucznych nabdziesz bez
adnego trudu w kadej mydlarni. Trjchloroetylen, zwany popularnie ,,Tri", jest bowiem
szeroko stosowany w gospodarstwie domowym jako niepalny, a wic zupenie bezpieczny,
pyn do usuwania z ubra plam z tuszczw lub smarw.
Polistyren rozpuszcza si dobrze w ,,Tri", ale oczywicie nie tak szybko jak sl czy
cukier w wodzie. Dlatego te soiczek musisz pozostawi w spokoju a do nastpnego dnia.
Pytasz, dlaczego polistyren tak wolno si rozpuszcza?
To bardzo proste, przecie polistyren jest zwizkiem wielkoczsteczkowym.
Ty jednak nie bardzo rozumiesz moj odpowied.
Sprbuj Ci to wyjani bardziej przekonywajco. Jako przykad posuy mog
chociaby takie stosunkowo proste substancje jak soda Na2CO3, sl kamienna NaCl, metan
CH4, etan C2H6, fenol C6H5OH. S to przedstawiciele zwizkw o niewielkich
czsteczkach. Jeeli uda si dobra do kadego z nich odpowiedni rozpuszczalnik,
rozpuszczaj si atwo, niemal od razu.
Inaczej natomiast przedstawia si sprawa ze zwizkami wielkoczsteczkowymi. Ot,
choby nasz polistyren. Powstaje on w wyniku polimeryzacji, czyli wzajemnego czenia
si w dugie, dugie acuchy kilkunastu nieraz tysicy pojedynczych czsteczek zwizku
podstawowego (tzw. monomeru) styrenu o wzorze:

Wanie w przedrostek ,,poli", stojcy przed nazw


tworzywa, mwi nam, e jego czsteczka-olbrzym, liczca dziesitki
tysicy atomw, powstaa w wyniku poczenia w dugie acuchy
bardzo duej iloci pojedynczych czsteczek monomeru.
Taka czstka polimeru, w porwnaniu z czsteczk soli, to
przecie potworny, ciki, nieruchawy olbrzym.

Polistyren zalany ,,Tri" pocztkowo silnie pcznieje i


galaretowacieje. Czy objaw ten nie przypomina Ci przypadkiem
czego? No pomyl, prosz.
-

Oczywicie, klej stolarski, l on te nie rozpuszcza si od razu w wodzie, lecz najpierw


puch i galaretowacia, bo klej stolarski to te zwizek wielkoczsteczkowy.
Jednak czy to ma jeszcze ze sob co wsplnego?
Oczywicie, e ma. Kady bowiem klej, niezalenie od tego, czy jest naturalny czy te
syntetyczny, aby by klejem, musi by zwizkiem wielkoczsteczkowym. Bdziemy
jeszcze nieraz o tym mwi i przekonasz si, e kleje nale do wielkiej rodziny
tworzyw sztucznych, w ktrych wystpuje czsteczka olbrzym, liczca nieraz
dziesitki tysicy atomw.

No, ale chwilowo dosy tego, bo nie chc, eby mi potem wypomina, e za wiele Ci
nudz teori.
Do roboty. Klej stolarski jest ju gotowy, klej z polistyrenu te, moemy wic przystpi
do dowiadcze.
Na pierwszy ogie wemy klej stolarski, poniewa trzeba go podgrzewa. Gdy stanie si
ju pynny, sklej nim:
a) sklejk ze sklejk lub desk z desk,.
b) blach z blach,
c) gum z gum.
Z kolei we klej biurowy lub sam wykonaj klej z mki i sklej nim:
a) papier z tektur,
b) szko ze szkem,
c) gum ze szkem

Teraz przychodzi kolej na wykonany przez Ciebie klej z polistyrenu. Poniewa


sdz, e nie miae z nim jeszcze nigdy do czynienia, wic wyjaniam, e naley go nakada patyczkiem albo paeczk szklan cienko i zawsze na czyste i suche powierzchnie.
Klejem tym sklej takie oto trzy parki:
a) blach z blach,
b) drewno z blach lub szkem,
c) papier z papierem.
Pozostaa Ci jeszcze dotychczas nieuywana smoa. Oto wanie przychodzi i na ni
kolej. Poniewa jednak klejenie smo w normalnej temperaturze jest raczej spraw
niewykonaln, postaraj si o blaszan przykrywk z pudeka od pasty do butw i stop w
niej posiadany kawaek smoy. Ogrzewaj teraz lekko kawaeczek blachy oraz szko, kapnij
na blach 34 krople smoy i szybko nakryj je szkem.

Prosz Ci, aby postpi dokadnie tak, jak to opisaem, w przeciwnym bowiem razie
dowiadczenie si nie uda. Jeli blachy nie ogrzejesz, to krople smoy od razu na niej
zastygn, jeszcze nim zdysz nakry j szkem. Gdy natomiast zaniedbasz ogrzanie
szkieka, wwczas pknie ono po naoeniu na gorce krople smoy.
Gorc smo sklej jeszcze drewno z tektur oraz gum z gum. Teraz wszystkie te
sklejone elementy musz dokadnie wyschn przez 68 godzin.

Niepowodzenia i pierwsze moray


Wyobraam sobie doskonale, e nie lubisz niepowodze, a tym bardziej nie lubisz
moraw. Kt by je lubi?
O niepowodzeniach wspomniaem, bowiem ju jest chyba czas najwyszy, aby zabra si
do prbek pocze wykonanych z takim nakadem pracy. I tu wanie przygotuj si na ca
seri rozczarowa. Z gry Ci bowiem uprzedzam, i wikszo prbek, tych poczonych
parek, albo si ju rozleciaa sama, albo rozleci si przy pierwszym dotkniciu palcem.
Pytasz dlaczego? Po co byo klei, skoro i tak byo wiadomo, e nic z tego nie wyjdzie?
A jednak ja miaem w tym cel, a jaki, to si zaraz sam o tym przekonasz.
Przegld i badanie prbek zacznijmy w tej samej kolejnoci, w jakiej zostay one
wykonane. Zaczynamy wic od kleju stolarskiego.

Sklejka ze sklejk czy deska z desk poczone tym klejem trzymaj si wietnie,
prawda? Ale na tym ju niestety koniec powodze z tym klejem.
Bo oto zarwno blacha nie trzyma si blachy, jak rwnie oba
kawaki gumy, nawet lekko pocignite, odpadaj jeden od drugiego.
Pytasz znowu - dlaczego?
- Po prostu nie ma kleju uniwersalnego.
Jednak odpowied moja jako wcale nie trafia Ci do przekonania
i pytasz dalej.
Ale dlaczego klej stolarski trwale poczy drewno, a nie zda
egzaminu w przypadku metalu i gumy?
Zamiast udzieli Ci odpowiedzi, teraz ja sam zadam pytanie
A w jaki sposb, dziki czemu twardnieje klej stolarski? Ja wiem doskonale, e nigdy
w yciu, tak na serio, nie prbowae czy metali czy gumy klejem stolarskim, ale
dlaczego?
No, bo nie bdzie si trzyma.
Tak, ale dalej pytam, dlaczego?
I powoli wszystko zaczyna si wyjania. Klej stolarski, aby stwardnia, musi si
pozby wody i to jeli pamitasz sposb jego przyrzdzania nawet duych iloci
wody. W drewno, papier, tektur czy ptno woda moe wsika swobodnie, gdy s to
materiay porowate. Ale metale? Gdzie ma tu si podzia, gdzie uciec ta nieszczsna woda
z kleju? Z jednej i drugiej strony gadki, nieporowaty i zupenie nieprzesikliwy metal.
Wycignij z tego niepowodzenia mora pierwszy: Klejami twardniejcymi wskutek
wyparowania bd absorbcji rozpuszczalnika, czyli klejami rozpuszczalnikowymi, nie da
si klei cia nieporowatych (metal, szko itp.).
Niepowodzenie z gum jest nawet podwjne. Po pierwsze zwyka guma dtkowa to
ciao nieporowate. Dalej, gdyby nawet klej stolarski, umieszczony pomidzy dwiema
warstwami gumy, jakim sposobem pozby si wody, to i tak nic to nie pomoe.
Jak wiesz, suchy, stwardniay klej stolarski jest zupenie nieelastyczny i kruchy.
Tymczasem guma to przecie symbol rozcigliwoci i elastycznoci. A wic tych dwu
sprzecznych wasnoci sztywnoci i elastycznoci nie mona pogodzi, tak jak nie
mona pogodzi ognia z wod.
Dlatego wanie dtki, pcherze piek czy inne elastyczne i bardzo rozcigliwe wyroby
gumowe kleimy klejem wykonanym z kauczuku. Spoina powstajca z takiego kleju, z racji
swego pochodzenia, ma wasnoci fizyczne bardzo zblione do wasnoci fizycznych
gumy.
Ale przeniemy si w drug kracowo. Powiedzmy, e chcemy poczy klejem szko ze
szkem. Zamy, e masz taki klej i e poczye nim dwie pytki szklane. Przysza zima
lub letni upa i ... tragedia, wszystko si rozleciao.
Zapomniae bowiem o jednej bardzo wanej wasnoci fizycznej cia, a mianowicie o
ich wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej.

10

Tak, tak, niby maa rzecz, a powoduje due kopoty. Szko naley do cia minimalnie tylko
zmieniajcych swe wymiary pod wpywem waha temperatury, natomiast spoina z uytego
kleju odwrotnie. czc za klejem aluminium czy mied, trzeba dla odmiany pamita
o tym, e rozmiary przedmiotw wykonanych z tych metali ulegaj silnym zmianom pod
wpywem waha temperatury.
Do pierwszego morau dochodzi wic drugi: Powstajca z kleju spoina musi mie
wasnoci fizyczne dosy zblione do wasnoci fizycznych klejonego materiau.
Na horyzoncie adhezja
Zajmij si teraz prbkami poczonymi klejem biurowym lub klejem z mki. W tym
miejscu mae wyjanienie. Ot klej biurowy, zwany czsto klejem rolinnym, produkowany jest z dekstryny, czyli odpowiednio preparowanej mki ziemniaczanej. Jest to
wic klej niemal identyczny z otrzymanym z mki, bowiem oba s naturalne i oba
twardniej na skutek wyparowania rozpuszczalnika. Nic te dziwnego, e papier
przyklejony do tektury tymi klejami trzyma si bdzie doskonale.
Natomiast ze wzgldu na to, e obydwa kleje zawieraj duo wody, nie mog one w
ogle poczy takich zupenie nieporowatych i nieprzesikliwych cia jak szko ,ze szkem
czy szko z gum.
Ale czy tylko niemono pozbycia si wody, a wic ze twardnienie spoiny, stoi
temu na przeszkodzie?
Przekonaj si o tym sam. We par kropli kleju biurowego, rozsmaruj cienko na
kawaku szka i pozwl wodzie wyparowa (po w ciepym miejscu, to prdzej wyparuje). Gdy obejrzysz dokadnie warstewk wyschnitego kleju, to z atwoci zauwaysz,
e jest ona popkana i bardzo atwo zuszcza si z powierzchni szka.
-

O czym to wiadczy ?
O zbyt maej adhezji.

Chwilowo wyraz ten jest chyba dla ciebie przysowiow chiszczyzn lub
inaczej mwic tylko pustym dwikiem. Aby jednak ten dwik oywi i
aby nabra dla Ciebie realnego znaczenia, proponuj nastpujce
dowiadczenie.
Uywajc gorcej wody, szczoteczki, sody lub proszku do prania i myda,
umyj bardzo starannie kawaek pytki szklanej. Po umyciu i wytarciu
czyst szmatk, pytk bierz ju tylko za brzegi tak, aby jej powierzchni
nie dotyka palcami. Drug z kolei podobnej wielkoci pytk szklan
potrzyj watk nasycon olejem jadalnym, oliw czy olejem silnikowym.
Teraz pytki pod kolejno pod kran, z ktrego wypywa may
strumie wody, po po je poziomo na stole. Co zaobserwujesz?
Oto pytka szklana, starannie poprzednio umyta, pokryta jest teraz cieniutk,
rwnomiern warstewk wody. W tym przypadku mwimy, e woda dobrze zwilya
czyst powierzchni szka. A co dzieje si na pytce drugiej, tej celowo
natuszczonej? Tu woda skupia si w kilku czy kilkunastu kroplach. Jeli
pytk t potrzniesz silniej, energicznym ruchem, to kropelki te spadn i
pytka bdzie nadal zupenie sucha.
- Dlaczego ? Gdy zatuszczona powierzchnia szka nie jest w ogle
zwilana przez wod.

11

Zwilanie ciaa staego przez ciecz wiadczy o tym, e midzy czsteczkami tego ciaa
a czsteczkami cieczy dziaaj siy przycigania. Siy te powoduj adhezj, czyli
przyczepno.
Zjawisko adhezji wie si gwnie z wystpowaniem si natury elektrycznej
wywoanych nierwnomiernym rozkadem adunkw elektrycznych w czsteczkach cieczy
i czsteczkach ciaa staego.
Oczywicie fakt ten ma ogromne znaczenie dla kadego, kto chce dobrze klei.
Bowiem w zalenoci od wielkoci si przycigania pomidzy czsteczkami ciaa a
czsteczkami kleju mog powstawa niekiedy nawet wizania chemiczne, co zapewnia
wietn spjno kleju z ciaem. Std wniosek generalny, e wytrzyma spoin moe da
tylko klej majcy dobr adhezj do ciaa czonego. Domylam si, e w tym miejscu
nasuna Ci si bardzo powana wtpliwo. Rozumujesz bowiem tak: Papier, tektura
czy korek s szorstkie i porowate, wic, pomijajc ju spraw wsikania wody, ciaa te na
swej powierzchni mog doskonale unieruchomi, niejako zakotwiczy, czsteczki
kleju. Tymczasem szko, ktre jest przecie gadkie, po prostu jak szko, czy
wypolerowany metal, moliwoci takich nie maj. W jaki sposb bowiem biedne czstki
kleju mog si utrzyma na takich lustrzanych powierzchniach? A wic wnioskujesz
dalej to stan powierzchni, czyli jej chropowato decyduje o tym, czy klej bdzie si jej
trzyma, a nie ta jaka dziwna adhezja.
Rozumowanie twoje jest pozornie zupenie suszne, co wicej dodam, e przez
wiele lat uczeni sdzili, e tak jest w istocie.
Do obalenia tego pogldu przyczynio si w duej mierze proste, ale jake
pouczajce dowiadczenie. Dowiadczenie to z powodzeniem mgby te przeprowadzi ,
ale boj si, e bdziesz mia trudnoci ze zdobyciem odpowiednich surowcw. Podstaw
bowiem dowiadczenia, obalajcego pogld jakoby nie adhezja, lecz stan chropowatoci i
porowatoci powierzchni decydowa o trwaoci czenia klejem, jest niskotopliwy stop
nazwany od jego odkrywcy stopem Lipowitza.
W jego skad wchodz nastpujce metale, w takiej oto proporcji:
Bizmut 50,0 %
Ow 26,7 %
Cyna 13,3 %
Kadm 10,0 %
Stop ten topi si ju w temperaturze ok. 70oC, a wic jest pynny nawet w gorcej wodzie.
Ot za pomoc wanie takiego niskotopliwego stopu przeprowadzono prby czenia
drewna. Do dowiadczenia uyto bardzo dokadnie wysuszonego drewna dbowego oraz
korkowego.
- Pytasz, dlaczego dbin i korek ?
- Bo one s najbardziej porowate; jeeli zakadamy,
e czenie klejem polega przede wszystkim na mechanicznym zaczepieniu, zahaczeniu
powierzchni czonego ciaa, to w takim razie korek i dbina powinny stanowi idea.
Dziki wielkiej iloci porw i kanalikw w powierzchni dbiny oraz korka klej powinien
si ich doskonale trzyma.
Wobec tego umieszczono w ogrzanym piecyku kawaki dbiny i korka, aby si
ogrzay do temperatury 90 C, Rwnoczenie, a do uzyskania pynnoci, ogrzany zosta
stop Lipowitza. Potem warstw pynnego stopu pokrywano przeznaczone do poczenia
powierzchnie, skadano je razem i cinite studzono.
Pytasz si, jaki by wynik czenia korka i dbiny stopem Lipowitza?

12

aosny, nadzwyczaj aosny. Nie pomogo powolne ani szybkie studzenie, jak te
stosowanie nawet wielkich cinie. Ani drewno dbowe ani korek nie daway si w
ogle poczy stopem Lipowitza.
I wtedy uczeni, na podstawie tego i jeszcze wielu innych dowiadcze, przekonali si,
e nie chropowato i porowato powierzchni decyduje o sile przylegania kleju, lecz
wanie ta specyficzna wasno, ktr nazwalimy adhezj. Stop Lipowitza ani drewna,
ani korka po prostu nie zwila. Jake wic moe by w ogle mowa o trwaym czeniu?
W przypadku Twoich prb z klejem biurowym oraz metalami i szkem, po
wyparowaniu wody pozostaje krucha, odskakujca warstewka nie zwizana niemal zupenie z powierzchni badanych cia. No c, naley wic stwierdzi, e klej biurowy czy
te stolarski (pomijajc ju obecno rozpuszczalnika) nie nadaje si do czenia metali i
szka, gdy pomidzy tymi klejami a powierzchni wymienionych cia nie wystpuje
niemal zupenie adhezja.
A jak si przedstawia adhezja roztworw polistyrenu do metali? No, nie najlepiej,
gdy prbka w postaci dwu blach poczonych takim wanie roztworem niemal sama
rozazi si w rkach.
I nie ma si co temu dziwi. W jaki bowiem sposb czsteczki ,,Tri" mogy ,,uciec" z
pomidzy dwu kawakw blachy?
Ale oto, prawdopodobnie niespodziewanie dla Ciebie, ju zupenie nieze wyniki dao
czenie roztworem polistyrenowym drewna z blach. Nie jest to jeszcze, co prawda, takie
poczenie ,,na mur", ale zawsze o wiele wytrzymalsze od wszystkich dotychczasowych
prbek z blach.
Ju wiem zawoasz. Widocznie z pomoc przysza tu porowato
i wsikliwo drewna, ktra umoliwia emigracj" czsteczkom Tri".
Zgoda, to racja, ale z drugiej strony, jak to na prawd przedstawia si
adhezja polistyrenu do metalu? A no przekonajmy si.
Na kawaeczek blaszki nalej par kropel roztworu polistyrenowego i
pozwl mu spokojnie stwardnie. Aby proces ten trwa krcej, blaszk
pokryt klejem ogrzej lekko. I jeszcze jeden wany szczeg. Blaszka
musi by zupenie sucha i czysta. My przecie chcemy zbada adhezj
polistyrenu do metalu, a nie do wody, tuszczu czy kurzu.
Po 3040 minutach warstewka polistyrenu przestaje si ju lepi do palcw,
moesz wic zbada jej adhezj. W tym celu paznokciem lub szpilk staraj si zedrze
utworzon bon. Przekonasz si, e bona ta, chocia jeszcze mikka i mao wytrzymaa
mechanicznie (,,Tri" wyparuje cakowicie dopiero po 36 godzinach), zupenie dobrze
trzyma si powierzchni blachy. Std wniosek: polistyren wykazuje niez adhezj do
metali.
Ostatnia wreszcie prbka, papier sklejony z papierem, trzyma si doskonale, prawda?
Zapamitaj to dobrze, bowiem polistyren rozpuszczony w ,,Tri" jest najprostszym,
najtaszym i, co najwaniejsze, atwym do wykonania w warunkach domowych, zupenie
wodoodpornym klejem do papieru. Mona wic klei nim wszelkie modele, nie wyczajc
modeli szkutniczych, a wic tych pywajcych po wodzie. Ponadto roztwory polistyrenu
mog by z powodzeniem uywane w modelarstwie do impregnacji papieru i ptna.
Dua kohezja to znaczy mocne zcze
Zbadaj wreszcie Twoje prbki poklejone smo.

13

Na pierwszy rzut oka szko poczone z metalem za pomoc smoy trzyma si


dobrze, ale ju przy silniejszym szarpniciu czy podwaeniu scyzorykiem , poczone
powierzchnie atwo oddzielaj si.
Podobnie atwo oderwiesz gum od gumy.
Co sprawio, e smoa tak sabo poczya te prbki?
Sprbujmy to przeanalizowa.
Smoa jest klejem twardniejcym przez krzepnicie, a wic
teoretycznie mona ni czy ciaa zarwno porowate, jak
te i zupenie gadkie, np. metal, szko, bowiem nie zachodzi tu wyparowywanie czy wsikanie rozpuszczalnika.
A jednak prba z metalem i szkem nie powioda si. Tak,
ale nie powiodo si rwnie i czenie smo drewna z
tektur, jak te i gumy z gum.
A moe za adhezja?
Te chyba nie. Zreszt sprbuj osobno kapn gorc smo na metal, szko, tektur,
drewno czy te gum. Po ostygniciu stwierdzisz, e smoa doskonale trzyma si
wszystkich tych cia. Czyli adhezja jest nieza. Wic co jest ostatecznie przyczyn
niepowodze?
Niska kohezja samego kleju.
Tego okrelenia te chyba czsto nie syszae, a warto si bliej zapozna z treci, jaka
si za nim kryje. Od kohezji bowiem, czyli od spjnoci, zaley wytrzymao samej
klejowej spoiny.
Mianem kohezji lub spjnoci nazywamy si, jak nawzajem powizane s
czsteczki ciaa.
Std wniosek, e to wanie siy kohezji przeciwdziaaj rozdzielaniu si czsteczek
danego ciaa. Im siy kohezji s wiksze, tym wiksza jest spjno danego ciaa, czyli
tym trudniej bdzie dane ciao rozerwa.

C z tego, e jaki klej, jak chociaby nasza smoa, posiada dobr adhezj do
rnych cia, skoro sam odznacza si nisk wytrzymaoci mechaniczn. Siy wzajemnego
wizania czsteczek kleju, czyli kohezja, s, podobnie jak i adhezja, siami natury
elektrycznej, z tym e kohezja dziaa tylko midzy czsteczkami tego samego ciaa. Od niej
to wic zaley wytrzymao mechaniczna spoiny, ktra, jak w przypadku smoy, jest
bardzo niska. Mamy wic ju czwarty i ostatni na szczcie mora.
Trwae zcze moe da tylko klej wykazujcy du kohezj.
Tumaczc to na jzyk potoczny powiemy: Aby zcze klejowe byo mocne, sam
klej po stwardnieniu musi dawa spoin wytrzyma mechanicznie.
Jest to chyba zupenie jasne i zrozumiae. Mikki wosk czy krucha kalafonia,
choby najlepiej nawet przylegay do dwu cia, nie dadz mocnego zcza, gdy s same
zupenie niewytrzymae mechanicznie.

14

Poniej podaj Ci zebrane raz jeszcze wszystkie cztery moray, ktre jeli
zapamitasz i bdziesz umia praktycznie wykorzysta, pozwol Ci zosta specjalistamatorem w dziedzinie klejw. A to te co znaczy.
1. Klejami twardniejcymi wskutek wyparowania bd absorbcji rozpuszczalnika,
czyli klejami rozpuszczalnikowymi, nie mona klei cia nieporowatych (metal, szko
itp.).
2. Powstajca z kleju spoina musi mie wasnoci fizyczne dosy zblione do wasnoci
fizycznych klejonego materiau.
3. Wytrzyma spoin moe da tylko klej posiadajcy dobr adhezj do cia czonych.
4. Trwae zcze moe da tylko klej wykazujcy du kohezj.
Dlaczego wanie te ?
Po przerobieniu opisanych dowiadcze zastanawiasz si pewnie, dlaczego to
poradziem Ci wykonanie wanie takiego dziwnego zestawu klejw.
Widzisz, sprawa jest dosy trudna i sam si sporo nad ni nagowiem. Najrniejszych
klejw znamy dzi par tysicy, a wic jest to istna dungla nazw handlowych, odmian i
zwizkw chemicznych. Aby mc jako tako zorientowa si w tej dungli, potrzebna jest
mapa. T map jest systematyka klejw, czyli tzw. klasyfikacja. Klasyfikacji takich jest
wiele i, jak dotychczas, brak jest jakiej jednej, midzynarodowej, oglnie przyjtej.
Dlatego na Twoje potrzeby podaj Ci podzia bardzo uproszczony, ale za to
atwy i zrozumiay.
Na pocztek wszystkie kleje podzielimy na dwie grupy:
1) kleje naturalne,
2) kleje syntetyczne.
Naturalne to oczywicie klej stolarski, klej biurowy i klej z mki, kauczuk
rozpuszczony w benzynie, guma arabska itp., czyli kleje wykonane z surowcw dostarczonych nam przez przyrod.
Z kolei do syntetycznych zaliczamy klej z polistyrenu, celuloidu, ywic fenolowoformaldehydowych, sowem kleje otrzymane z surowcw wytwarzanych bd przetwarzanych chemicznie.
Pytasz, dlaczego wrd klejw naturalnych ani syntetycznych nie wymieniem smoy?
Nie zapomniaem o niej. Smoa posuy mi jednak do przedstawienia Ci innego
podziau klejw, zarwno naturalnych jak i syntetycznych. Podzia ten dotyczy samego
mechanizmu twardnienia klejw. Tak wic kleje twardniej na skutek:
1) wyparowania lub wsiknicia rozpuszczalnika,
2) krzepnicia,
3) zachodzcych reakcji chemicznych.
Pierwszy proces jest tak prosty i oczywisty, e chyba nie warto si nad nim
rozwodzi. Zwrc Ci tylko uwag, e w ten wanie sposb przez wyparowanie lub
pochanianie, czyli absorbcj - twardniej zarwno liczne kleje naturalne, jak te i
syntetyczne.
Dalej mamy twardnienie wywoane krzepniciem. Smoa, kalafonia, najrniejsze
ywice naturalne i syntetyczne ogrzane topi si, a stygnc krzepn i twardniej. No i
wreszcie dochodzimy do sposobu ostatniego, ale i najwaniejszego. Twardnienie pod
wpywem zachodzcych reakcji chemicznych to wspaniay triumf klejw a zarazem ich
przyszo. Dziki bowiem
temu rodzajowi twardnienia, kleje weszy obecnie do
przemysu lotniczego, samochodowego, maszynowego, wypierajc skutecznie spawanie,

15

nitowanie czy lutowanie metali. Nie myl, e to przesada. Ju 5 lat temu na wystawie w
Brnie demonstrowano dziesiciometrowej dugoci most aluminiowy, ktrego elementy
czone byy tylko klejami. Most ten bez najmniejszej szkody, zim czy latem, w socu
czy deszczu, znosi i do dzi dnia znosi stae obcienie 15 ton. Myl, e teraz nie
zarzucisz mi goosownoci.
Wrmy jednak do twardnienia pod wpywem zachodzcych reakcji chemicznych.
Reakcjami tymi s:
a) polimeryzacja,
b) polikondensacja.
Polimeryzacj ju czciowo znasz. Przypomn wic tylko, e ta reakcja czenia
si maych czsteczek, w wyniku ktrej powstaj dugie, dugie acuchy, zachodzi tylko
pomidzy czsteczkami jednego i tego samego zwizku, zwanego oglnie monomerem.
Z kolei polikondensacja prowadzi waciwie do tego samego, to jest do
powstawania potnych, wielkich czsteczek, ale zachodzi nieco inaczej, i tylko pomidzy
czsteczkami dwu rnych monomerw.
Nie mona przy tym zapomina, e w wyniku polikondensacji powstaj wielkie
czsteczki, ale nie w postaci acucha, lecz bryy, a ponadto jako produkt uboczny
wydzielona zostaje najczciej woda. Natomiast w wyniku polimeryzacji powstaj dugie
acuchy powizanych ze sob czsteczek monomeru, przy czym nie
wydziela si aden produkt uboczny.
Najprostszym przykadem polikondensacji jest czenie si fenolu z
formaldehydem, w wyniku czego powstaje ywica fenolowa oraz oczywicie wydziela si woda.
Zastanawiasz si, po co wdaj si w takie szczegy i a wspominam, e w
wyniku polimeryzacji czsteczki cz si w acuchy, polikondensacja
za prowadzi do tworzenia si bryy.
Nie sd, e jest to pedanteria. ten bowiem, jak si
pniej przekonasz, ma doniose znaczenie praktyczne i to wanie dla
Ciebie.
Zapamitaj chwilowo, e ciaa powstajce w wyniku polimeryzacji s
z zasady termoplastyczne, to znaczy ogrzewane mikn. Std prosty
wniosek, e klej tak twardniejcy nie speni swojego zadania w podwyszonej
temperaturze.
Natomiast kleje utwardzone w wyniku polikondensacji staj si raz na zawsze
nietopliwe i w niczym nie rozpuszczalne. A wic widzisz, acuchy czy brya, niby
szczeg, ale jake istotny.
Nie ma klejw uniwersalnych
Na zakoczenie tego rozdziau pragn si z Tob podzieli dwoma wspomnieniami z mego
dziecistwa.
Ot gdy byem may, a nie byo to znw tak dawno temu, czsto u nas w domu
miaa miejsce taka rozmowa:
Bo widzi mama mwia moja matka do babci Stefan znw star kolano.
Albo:
Syszaa mama, Stefana brzuch boli, a przecie nic takiego nie zjad.
A moja babcia zawsze, niezmiennie odpowiadaa:
To najlepiej, kochanie, daj mu balsamu kapucyskiego. Na pewno nie zaszkodzi, a
moe pomoe.

16

I tak przez cae dziecistwo, przy wszelkich okazjach, smarowano i karmiono mnie
oraz moje rodzestwo tym balsamem. Trzeba przyzna, e rzeczywicie nie chorowaem
nigdy dugo. Nie wiem jednak, czy tak dziao si dlatego, e balsam zawiera cenne zioa i
dezynfekujcy spirytus, czy dlatego, e nigdy nie dolegao mi nic powanego, a zawsze
czuem nieprzepart ch szybkiego powrotu do zdrowia i wyrwania si spod czuej opieki
babci.
Dzi ju balsam kapucyski nie jest modny. Ty pewno wcale o nim nie syszae.
Zastpuj go inne lekarstwa, z ktrych kade jest dokadnie przeznaczone do zwalczania
takiej czy innej dolegliwoci.
Znikn te ze sklepw, i to zupenie bezpowrotnie, synny klej Syndetikon
sprzedawany w maych tubkach zatykanych wiecznie brudn i gubic si szpilk.

Ten Syndetikon", jak gosi napis na opakowaniu, klei wszystko. Bardzo przejty t
reklam, wymylaem sobie on niedorajdw (i jeszcze o wiele gorzej) gdy, zuycia caej
tubki kleju, szko ani rusz nie chciao si trzyma skry, a guma drewna.
Nikt bowiem mi wtedy nie powiedzia, e nie ma, ba, nie moe by kleju
uniwersalnego.
Radz Ci, zapamitaj to sobie dobrze i nie daj si zwie najszumniejszym nawet
reklamom.

17

Maestwo fenolu z formalin


Niejednokrotnie ju zapewne stawae przed problemem, czym i w jaki sposb
trwale zczy metal z metalem, szko ze szkem, porcelan z porcelan bd te dowolne
kombinacje tych cia, a wiec metal z porcelan, szko z metalem lub szko z porcelan.
Jak ju teraz wiesz z pierwszego rozdziau, sprawa jest podwjnie trudna, gdy po
pierwsze wikszo popularnych klejw to kleje rozpuszczalnikowe twardniejce pod
wpywem parowania bd te wsikania rozpuszczalnika a po drugie kleje te nie
wyrniaj si dobr adhezj wanie do szka, porcelany i metali.
Dlatego te, gdy pragniesz trwale czy te ciaa, musisz sign do bogatego ju
dzisiaj skarbca klejw syntetycznych, czyli wanie tych narodzonych w retortach.
Do Twoich celw najodpowiedniejsze bd produkty polikondensacji fenolu z
formaldehydem. I teraz, bez dugich wstpw, zabierzmy si od razu do roboty. Tak,
zabierzmy si razem ty bdziesz wykonywa eksperymenty, a ja bd komentowa ich
przebieg.
Postaraj si o nastpujce surowce:
- 100 g fenolu (tzw. kwas karbolowy),
- 150 ml 30% formaliny (jest to wodny roztwr formaldehydu),
- 2,5 g wodorotlenku sodowego.
A teraz skoncentruj na chwil swoj uwag, przyjrzyj si uwanie rysunkowi, aby
dobrze zrozumia i zapamita, jak naley przygotowa potrzebn aparatur. Na ani
wodnej ustaw kolb szklan o pojemnoci 1 l. Do jej wylotu dopasuj odpowiedni korek i
osad w nim szczelnie chodnic zwrotn tak, jak to widzisz na rysunku. Teraz do kolby
wlej wymienione surowce, uwaajc, aby fenol nie kapn Ci na rk. Prosz Ci, na
wszelki wypadek przygotuj szmatk namoczon w denaturacie i zmyj ni natychmiast
plam fenolow, gdyby powstaa przypadkiem na rku. Fenol nie do szybko usunity
powoduje bolesne poparzenie skry.

18

Po zamkniciu kolby chodnic zwrotn, zacznij powoli ogrzewa ani wodn. Teraz nie
wolno Ci ju nigdzie odchodzi i musisz bacznie obserwowa zawarto kolby. Po okoo
30 minutach w kolbie rozpocznie si burzliwa reakcja, przy czym jej zawarto silnie si
ogrzeje. Pu wwczas przez chodnic silny strumie zimnej wody, a od razu zobaczysz,
jak poczn si w niej skrapla pary. Z chwil gdy w kolbie rozpocznie si burzliwa reakcja,
przerwij ogrzewanie zdejmujc kolb z ani wodnej i poczekaj kilkanacie minut, a

19

gwatowna reakcja ustanie. Wwczas postaw kolb ponownie na ani wodnej i ogrzewaj j
jeszcze przez 10 minut. Po tym czasie kolb odstaw na kilkanacie minut.
Zawarto kolby rozdzieli si na dwie warstwy. Na d opadnie brzowoczerwona
gsta ywica, a nad ni zgromadzi si mtny, wodnisty pyn. Gdy granica midzy dwiema
warstwami stanie si ju ostra, zdemontuj chodnic zwrotn i, za pomoc pipety lub
lewarka z rurki szklanej, usu grn, wodnist warstw.
Do ywicy pozostaej na dnie kolby wlej teraz 50 ml gorcego denaturatu. W cieczy
tej ywica rozpuci si po kilkunastu minutach, co moesz przyspieszy energicznym
mieszaniem.
Chcesz pewnie zaraz wyprbowa swj pierwszy, wasnorcznie zsyntezowany
klej, prawda? Wcale Ci si nie dziwi, na Twoim miejscu bybym rwnie niecierpliwy i
ciekawy jak Ty.
No, to do dziea. Na pocztek zrobimy prb z
blach aluminiow. We dwa rwne kawaki blachy,
oczy je a do poysku drobnym papierem ciernym i
natychmiast przetrzyj szmatk umoczon w ,,Tri". Gdy
rozpuszczalnik ten ulotni si, obie powierzchnie pokryj
rwno i tak naprawd cienko
roztworem otrzymanego kleju.
Widz,
e
si
troch
zawahae i masz do mnie jakie
powane pretensje.
Domylam si, czego dotycz.
Do
znudzenia
niemal wakowalimy zasad, e cia nieprzesikliwych
nie mona czy klejami rozpuszczalnikowymi. Tymczasem ja sam
polecam Ci teraz czy metale roztworem ywicy fenolowej w
denaturacie.
Mae wyjanienie: Jak dotychczas poleciem Ci tylko powleczenie obu
przeznaczonych do czenia powierzchni metali roztworem ywicy. Jeeli jednak Ty
sam pospieszye si i na wasn rk ju zoye oba kawaki blachy, to pretensje pod
moim adresem s zupenie bezpodstawne.
Aby nie byo nieporozumie i niedomwie, wyjaniam, e przeznaczone do
czenia kawaki blach po nasmarowaniu ich roztworem ywicy fenolowej musz
polee w cieple (temp. ok. 25 C), co najmniej przez p godziny, aby z roztworu zdoa
cakowicie wyparowa rozpuszczalnik denaturat.
Poniewa mamy teraz sporo czasu, moemy porozmawia o reakcjach, jakie
niedawno zachodziy w kolbie. Co prawda, to ju w pierwszym rozdziale mwiem troch
o reakcji fenolu z formaldehydem, ale poniewa cay ten rozdzia wyda Ci si nudny i
zapewne tylko go przekartkowae ogldajc rysunki, nie moesz mi mie za ze, e jeszcze
raz wrc do tego tematu.
Nie bd ukrywa, e sam mechanizm polikondensacji jest bardzo zawiy i
skomplikowany. Nie wdajc si wic w szczegy zapamitaj chwilowo to, e otrzymamy
zupenie inne produkty polikondensacji fenolu z formalin, jeeli katalizatorem reakcji
bdzie kwas, a inne - jeli zasada. I tak, w obecnoci kwasw, z wymienionych surowcw
otrzymamy tzw. ywic nowolakow. Jest to ciao stae, przy ogrzaniu topi si i mona je
rozpuci w licznych rozpuszczalnikach organicznych.
Jeeli natomiast fenol z formaldehydem reaguje w obecnoci ugu, wwczas w
wyniku polikondensacji otrzymujemy tzw. ywic rezolow. ywica ta odznacza si

20

bardzo wan cech, a mianowicie termoutwardzalnoci. Znaczy to po prostu, e


ywica rezolow ogrzewana utwardza si. Nie zachodzi to oczywicie momentalnie.
wieo otrzymana ywica rezolowa jest topliwa i rozpuszczalna w alkoholu czy
acetonie. Jednak po kilkunastu minutach ogrzewania stopiona ywica gstnieje i
przechodzi w tzw. rezital. W tym stanie jest ona jeszcze topliwa, ale staje si ju
nierozpuszczalna.

Dalsze kilkanacie minut ogrzewania i nasz rezital przechodzi w


rezit, substancj tward, mocn, wytrzyma, nietopliw i w niczym
nierozpuszczaln.
No, ale tymczasem warstwy ywicy na blachach aluminiowych ju
zupenie wyschy, wic powlecz je jeszcze raz wykonanym roztworem,
rwnie cienko jak poprzednio i po, aby schy, a ja skocz Ci
opowiada o ywicach fenolowych.
O ywicach nowolakowych mwi wicej nie bdziemy, gdy nie
maj one zastosowania jako kleje, a interesuj one tylko modelarzy i
amatorw przetwrstwa tworzyw sztucznych.
Jeeli natomiast chodzi o ywice rezolowe, przechodzce poprzez
rezital w rezit, to posu si takim oto obrazowym porwnaniem.
czenie si fenolu z formaldehydem jest reakcj polikondensacji,
dziki ktrej z obu tych surowcw powstaj pocztkowo czsteczkiolbrzymy o ksztacie acuchw.

Te acuchy acuchy to wanie rezol. Moemy je porwna do pni drzew. W czasie


ogrzewania, ustawione rwnolegle do siebie poszczeglne acuchy rezolu zaczynaj si
czy chemicznie dajc rezital. A wic z pojedynczych pni drzewnych powstaje ju co
paskiego, jakby rodzaj tratwy.
Ale my ogrzewamy rezital dalej. Teraz wyobra sobie, e zaczynamy ka tratwy
jedn na drug i wzmacnia je potnymi klamrami. Co wwczas otrzymamy? Wielk,
21

trjwymiarow bry. Jest to wanie nasz rezit. Tworz go spltane i wzajemnie


powizane chemicznie czsteczki uoone w trjwymiarow bry.

Czas teraz zaj si blachami.


Jeeli klej cakowicie ju wysech, po jedn blach na drug, cinij je mocno
rcznym imadekiem lub pras i postaw na nich gorce elazko elektryczne. Jeeli jednak
jest to niemoliwe, to cinite kawaki blachy umie na 40 minut w gorcym piekarniku,
poniewa temperatura utwardzania rezolu wynosi 118120 C. Po naleytym utwardzeniu
sam przekonasz si, jak mocne zcza daj kleje fenolowe.
Kleje te zreszt mona rwnie utwardza na zimno podajc odpowiednie
katalizatory. Niestety, zwizki te s rzadko spotykane w sprzeday. Dlatego to nie bd Ci
ju wicej podawa recept na kleje fenolowe, gdy s one w domowych warunkach
niewykonalne, a za to opisz Ci nieco dokadniej wasnoci i sposb stosowania klejw
fenolowych moliwych do nabycia w sklepach.
Tak wic w sklepie z artykuami motoryzacyjnymi, nabdziesz bez trudu tzw.
,,Hermetik" lub Hermatol".

Niezalenie od nazwy, jest to alkoholowy roztwr ywicy rezolowej, a wic ywicy


termoutwardzalnej. Preparat ten stosuje si m. in. do uszczelniania rnych czci silnikw
spalinowych; moesz z powodzeniem uy go jako kleju do czenia drewna, metalu, szka
i ceramiki. Klej ten utwardzamy utrzymujc go w temperaturze 120 C w cigu
czterdziestu minut.
1. W handlu dostpny te jest ju od paru lat jeszcze jeden klej fenolowo-formaldehydowy
krajowej produkcji o nazwie BWF-21" i BWF-41". Oba te kleje s alkoholowymi
roztworami ywic fenolowo-formaldehydowych z pewnymi jeszcze dodatkami
zwikszajcymi przyczepno i podnoszcymi elastyczno spoiny. Kleje te przeznaczone
s przede wszystkim do czenia metali z metalami oraz metali ze szkem. Utwardzanie
przeprowadza si przez ogrzewanie.

22

A teraz uwaaj. Podam Ci najwaniejsze wskazwki dotyczce techniki


posugiwania si klejami fenolowo-formaldehydowymi. Jeli si do nich nie zastosujesz,
zmarnujesz tylko doskonay klej, elementy przeznaczone do klejenia oraz wiele czasu.
Pamitaj wic, e kleje fenolowo-formaldehydowe, mimo e utwardzane na gorco, s
roztworami, alkoholowymi lub acetonowymi. Z tego wniosek jasny, e skoro klejami
takimi chcesz czy materiay nieporowate jak metale, szko, porcelan, musisz dba o
dokadne wysuszenie spoiny przed jej utwardzeniem. Jeeli tego zaniedbasz,
rozpuszczalnik zawarty jeszcze w spoinie zacznie podczas utwardzania gwatownie
parowa, rozrywajc j i powodujc powstawanie licznych pcherzy. Oczywicie, pcherze
te powanie osabiaj spoin.
Suszenie spoiny jest szczeglnie wane przy dwukrotnym powlekaniu klejem.
Jeeli bowiem zbyt szybko pokryjesz wieym klejem jeszcze nie dokadnie wysuszon
warstw kleju, wwczas bonka utworzona na powierzchni grnej warstwy uniemoliwi
wyparowanie rozpuszczalnika z warstwy pierwotnej. Tak wic przy czeniu materiaw
nieprzesikliwych, nieporowatych klejami fenolowo-formaldehydowymi dbaj o dokadne
wysuszenie warstewki kleju przed jego utwardzeniem. Zanim jednak przystpisz do
powlekania powierzchni klejem , musisz j najpierw starannie oczyci. W przypadku klejenia metali, z ich powierzchni musi by usunita rdza i tlenki. Dalej, powierzchnie przeznaczone do klejenia trzeba starannie odtuci. Radz postpowa tak:
a) powierzchni zmy czyst benzyn (nie wolno uywa samochodowej),
b) oczyci dokadnie papierem ciernym lub pilnikiem,
c) przemy ,,Tri", a po wyschniciu pokry od razu roztworem kleju.
Pamitaj przy tym, i oczyszczonych i odtuszczonych powierzchni nie wolno dotyka
nawet najdokadniej umytymi rkami.
Po naoeniu kleju, suszy si go 23 godziny w temperaturze okoo 30 C, po czym
nakada si wtrn warstw. Teraz po wysuszeniu czy si ze sob oba elementy, ciska i
ogrzewa w celu utwardzenia. Czas utwardzania zaley cile od temperatury. l tak, w temperaturze 140 C utwardzanie trwa 2 godziny, za w temperaturze 100 C 5
godzin. Podczas utwardzania konieczny jest stay nacisk wynoszcy 23 kG/cm2.
Jeeli wszystko wykonasz starannie, to otrzymasz zcze bardzo wytrzymae. Na
przykad, aby rozerwa tak zczone dwa kawaki metalu o powierzchni 1 cm2,
potrzebna jest sia okoo 300 kG. Nic wic dziwnego, i wytrzymao zczy uzyskanych
za pomoc klejw ,,BWF-21" i ,,BWF-41" przewysza wytrzymao zczy nitowanych
czy lutowanych.
Gdy chcesz klei szka, musisz umy je starannie gorc wod i
mydem, po czym odtuci kpic przez 15 minut w tzw. mieszaninie
chromowej.
Mieszanina chromowa jest najlepszym rodkiem do oczyszczania
powierzchni szklanych od resztek tuszczw. Podaj Ci sposb jej
przyrzdzania: rozpu 10 g drobno sproszkowanego dwuchromianu
potasowego lub sodowego w 15 ml wody i wlej po ciankach naczynia 8
ml stonego kwasu siarkowego.
Uwaga. Podczas dodawania kwasu siarkowego mieszanina bardzo si
rozgrzewa.
Po 15 minutowej kpieli w mieszaninie chromowej szko pucze si wod zwyk, a
nastpnie destylowan, po czym dokadnie suszy.
Szko, podobnie jak metale, naley pokry klejem co najmniej dwukrotnie.
Wytrzymao otrzymanego zcza zalee bdzie w pierwszym rzdzie od starannoci
umycia i odtuszczenia powierzchni szka.

23

Jeeli teraz zdarzyoby Ci si czy metal ze szkem, to nie zapominaj, e oba te


materiay maj bardzo rnice si od siebie wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej.
Dlatego te cinite elementy ogrzewaj do temperatury 140 C powoli, stopniowo, a
zwaszcza powoli je stud. Jeeli bowiem gorcy klejony element ostudzisz gwatownie, to
szybko i znacznie kurczcy si metal spowoduje popkanie szka.
Znacznie mniej zabiegw przygotowawczych wymaga klejenie drewna. Tu wystarczy
powierzchnie przetrze papierem ciernym. Poniewa jednak drewno jest porowate i
wsikliwe, musisz je pokry klejem dwu- lub trzykrotnie i to grubo. Tutaj zasadniczym
warunkiem powodzenia jest sucho drewna. Jeeli jest ono mokre, lepiej w ogle
zaniechaj klejenia.
Dam Ci jeszcze jedn praktyczn rad. Ot w przypadku klejenia drewna bardzo
wygodnie jest posugiwa si tzw. suchymi bonami klejowymi. Bon
tak otrzymasz nasycajc alkoholowym roztworem kleju cienk
bibuk, np. maszynow. Nasycon klejem bibuk wysusz w
temperaturze pokojowej. Gdy przystpujesz do klejenia drewna, z
arkusza wysuszonej ju bibuki wycinasz odpowiedniej wielkoci
kawaek, umieszczasz go pomidzy czonymi elementami, cao
ciskasz i normalnie utwardzasz na gorco. W pierwszym okresie
ogrzewania klej, ktrym nasycona jest bibuka, topi si, oblewajc
powierzchni drewna, po czym w czasie dalszego ogrzewania ulegnie
utwardzaniu. Tak otrzymana spoina jest bardzo wytrzymaa
mechanicznie, a co jeszcze waniejsze, zupenie nie boi si wody ani
adnych innych rozpuszczalnikw. (Klejami fenolowymi moesz
rwnie czy tworzywa termoutwardzalne, a wic bakelit, wyroby
mocznikowe, melaminowe).
Przyrodnie rodzestwo
Przyrodnim rodzestwem omwionych przed chwil klejw
fenolowo-formaldehydowych s kleje otrzymywane z ywic
mocznikowo-formaldehydowych.
A wic, jak widzisz, powiedzenie: rodzestwo przyrodnie" pasuje tu
doskonale, bowiem i tu i tam jako wsplny skadnik wystpuje
formaldehyd.
24

Kleje otrzymywane z ywic mocznikowo-formaldehydowych s najlepszym i


najtrwalszym rodkiem do czenia drewna. Otrzymana z nich spoina jest nie tylko
ogromnie wytrzymaa mechanicznie, jest nie wraliwa na dziaanie wilgoci, ba, nawet
wody.

To wanie przy uyciu klejw mocznikowych produkowana jest wodoodporna sklejka.


Takimi rwnie klejami czone s drewniane elementy w szkutnictwie i modelarstwie.
Sdz, e masz na pewno wielk ochot otrzyma w swym laboratorium ywic
mocznikow. Jest to zamiar zupenie realny i do atwy do przeprowadzenia pod
warunkiem, e zdobdziesz uniwersalne papierki wskanikowe, gdy jednym z
decydujcych warunkw powodzenia jest ciga, i to do tego dokadna, kontrola odczynu
reagujcych surowcw.
Aby wykona klej mocznikowy, musisz zdoby:
mocznik
- 60 g
formalina 33%
- 166 ml
woda utleniona 3%
- 2,4 ml
2 n roztwr wodorotlenku sodowego, NaOH
- 20 ml
uniwersalne papierki wskanikowe o zakresie 58 pH.
W tym miejscu nie mog si wdawa w dosy trudn definicj pH. Zapamitaj wic
tylko, i jest to jednostka stosowana do oznaczania odczynu. I tak, mocne kwasy maj pH
1, sabe 25. 7 pH maj roztwory wodne obojtne. Dalej, sabe zasady maj pH 89,
mocne za pH12-14.
Do plitrowej kolbki szklanej, ustawionej na siatce na trjnogu, wlej 166 ml 33%
formaliny. Teraz dodawaj do niej kroplami 2 n roztwr wodorotlenku sodowego, cao
stara nie mieszaj i badaj papierkiem pH roztworu. Musisz pH roztworu doprowadzi do 7.
Gdy tego dokonasz, dodaj do kolby 60 g mocznika i zacznij cao powoli ogrzewa.
Wylot kolby zamknij korkiem z dwoma otworami. W jednym, wikszym otworze,
osad pionowo chodnic zwrotn, w drugim za otworze umie termometr tak, aby jego
zbiorniczek z rtci znajdowa si w rodku warstwy roztworu.
Po upywie 3 minut od chwili rozpoczcia ogrzewania mocznik rozpuci si
cakowicie, a po dalszych 1015 minutach rozpocznie si wrzenie roztworu. Zwracaj
bacznie uwag na termometr. Gdy temperatura wynosi ju bdzie 70 C, popatrz na
zegarek i od tej pory ogrzewaj kolbk jeszcze przez 30 minut. Przez cay ten czas roztwr
w kolbie powinien agodnie wrze.

25

W tym czasie w kolbie zachodzi reakcja wstpnej polikondensacji mocznika z


formalin.
Po 30 minutach ogrzewania, nie przerywajc wrzenia, przez chodnic zwrotn wlej
od gry 2,4 ml 3% wody utlenionej. Woda utleniona spenia tu rol katalizatora dalszej
polikonden-sacji. Od chwili dodania wody utlenionej zawarto kolby ogrzewaj do wrzenia
jeszcze przez 25 minut. Nastpnie powsta ywic przelej na gorco do parowniczki i,
dodajc kroplami 2n roztwr wodorotlenku sodowego, doprowad pH do 7. Oczywicie
kadorazowo po dodaniu paru kropel NaOH i wymieszaniu caoci mierz pH papierkiem.
Pamitaj, e kolb trzeba od razu umy denaturatem. W przeciwnym razie, gdy
pozostaa na ciankach ywica ulegnie utwardzeniu, nie usuniesz jej ju niczym i kolba
bdzie do wyrzucenia.
Otrzymany przez Ciebie roztwr ywicy jest jeszcze zbyt rzadki, aby mona go
byo uy jako kleju. Dlatego te bdziesz jeszcze musia odparowa z tego roztworu 30
40 ml wody.
Ale uwaaj dobrze. W czasie odparowywania wody temperatura roztworu nie moe
przekroczy 80 C. Oczywicie, nikt Ciebie nie skontroluje, jeeli nawet, przez popiech
czy przez niedbalstwo, nie odparowywae roztworu w temperaturze 80 C, lecz wyszej.
Pocztkowo wic oszukastwo bdzie nie wykryte, ale gdy przystpisz do klejenia,
wszystko si wyda. Klej nie bdzie si nadawa do uytku lub te, w najlepszym razie,
spoina puci lub w ogle nie utwardzi si. Dlatego to podczas odparowywania wody
mieszaj stale roztwr i nie dopuszczaj, aby temperatura przekroczya nawet 75 C.
Po odparowaniu przewidzianej iloci wody ywica nadaje si ju do wyrobu kleju.
W skad kleju mocznikowego, obok ywicy mocznikowo-formaldehydowej,
wchodzi jeszcze:
a) wypeniacz,
b) katalizator.

26

Wypeniaczem, ktrego uywa si 1020% w stosunku


do iloci uytej ywicy, moe by mka ytnia lub
ziemniaczana.
Z kolei katalizatorem powodujcym ostateczne utwardzanie si ywicy mocznikowej jest kwas bd te substancja o
odczynie kwanym. Jako katalizator utwardzania mona
stosowa kwas solny, kwas szczawiowy lub chlorek amonowy.

2. A oto przepis szczegowy:


roztwr ywicy mocznikowej
- 100 g
mka ytnia
- 10 g
20% roztwr chlorku amonowego - 10 ml
Klej otrzymany po wymieszaniu skadnikw musisz zuy w przecigu 25 30
minut. Po tym czasie nastpuje ju nieodwracalne utwardzenie si ywicy.
A oto przepis na klej o ywotnoci" ok. 2 godzin:
roztwr ywicy mocznikowej
- 100 g
mka ytnia
- 30 g
20% roztwr chlorku amonowego - 10 ml
Oba podane kleje su do czenia drewna na zimno.
Drewno przeznaczone do klejenia musi by czyste i suche. Obie powierzchnie
pokrywa si klejem, skada ze sob, po czym utwardza spoin pod naciskiem przez 12
godzin. Te same kleje ogrzane do 95 C utwardzaj si ju po 2 godzinach.
Poniewa samodzielne wykonanie ywicy mocznikowej jest jednak dosy trudne i
pracochonne, podaj Ci nazwy moliwych do nabycia klejw mocznikowoformaldehydowych.
W tej chwili znajduj si na rynku kleje mocznikowe: KMC-40", KMC-60",
KMC-70". Wszystkie one s wodoodporne, przy czym czone nimi elementy moesz
nastpnie malowa zarwno lakierami olejnymi, jak te i lakierami Nitro".
Musisz jednak pamita o sposobach utwardzania handlowych klejw
mocznikowych. I tak, klej KMC-40 moe by utwardzany tylko na gorco. Natomiast dwa
pozostae utwardza mona na zimno, no i oczywicie rwnie na gorco.
Utwardzaczami handlowych klejw mocznikowych mog by: kwas szczawiowy,
kwas mrwkowy lub chlorek amonowy (salmiak). Poniej podaj Ci przepis na odpowiedni dla Twoich celw klej mocznikowy ,,KMC-60" lub KMC-70".

27

3. 100 g jednego z podanych klejw wymieszaj dokadnie z 5 g mki ytniej lub


ziemniaczanej. Osobno, w 8 ml wody, rozpu 4 g chlorku amonowego,
po czym roztwr ten wymieszaj z roztworem ywicy z mk.
Jednorazowo rozrabiaj tylko tyle kleju, ile zuyjesz w przecigu 30
minut. Po tym czasie oba podane kleje twardniej ju nieodwracalnie i nie
nadaj si do "uycia.
Spoina wykonana opisanymi klejami nabiera penej wytrzymaoci po 10
godzinach.
I wreszcie przypominam jeszcze, e podczas utwardzania spoiny
konieczny jest nacisk rzdu 25 kG/cm2.
Klejem o podobnym zastosowaniu jest rwnie dostpny do
nabycia w sklepach lakier do podg Chemolak".
Lakier Chemolak" jest to
mieszanina roztworw ywic
mocznikowo-formaldehydowych i melaminowo-formaldehydowych.
Przez dodanie odpowiedniego katalizatora, ktrym jest zwykle kwas
szczawiowy lub kwas solny, zapocztkowujemy ju w temperaturze
pokojowej proces utwardzania si mieszaniny ywic. Po wymieszaniu z katalizatorem,
lakier Chemolak" stopniowo gstnieje a po kilkunastu godzinach
(zalenie
do
gruboci powoki) daje bardzo tward, elastyczn bonk.
Lakier Chemolak" nadaje si szczeglnie do wykonywania poszy kajakw z papieru i
ptna metod oklejania. Stosujc ten klej musisz te pamita, e porcja raz zmieszana z
katalizatorem ju po godzinie nieodwracalnie twardnieje.
Jestem pewien, e jak na chemika przystao, umyjesz od razu denaturatem
wszystkie naczynia, w ktrych przeprowadzae reakcje z ywic mocznikowoformaldehydow bd te z lakierem do podg Chemolak".
Gliceryna suy nie tylko do smarowania rk
Teraz pragn Ci poda przepis oraz zapozna Ci ze sposobem uycia pewnej
ywicy syntetycznej, a mianowicie ywicy gliptalowej. ywic t, powstajc w wyniku
reakcji polikondensacji, otrzymasz przez czenie si gliceryny z bezwodnikiem kwasu
ftalowego.
Jak zapewne pamitasz, ywice otrzymywane w reakcjach polikondensacji s dla
nas szczeglnie cenne, gdy cechuje je termoutwardzalno. Std te prosty wniosek, e
jeeli pozwoli na to kapryna czsto adhezja, ywica gliptalowa powinna nadawa si do
czenia ceramiki, szka ze szkem, szka z metalami, metali z metalami, tkanin, skry i
korka z metalami, jak rwnie termoutwardzalnych tworzyw sztucznych.
Zacznijmy od
niezbdnych surowcw. Pierwszy z nich, bezwodnik kwasu
ftalowego o wzorze:

Jest to ciao stae bezbarwne, spotykane w handlu pod postaci patkw lub usek. Zwizek
ten mona naby we wzorcowych sklepach chemicznych.
Drugiego surowca o wzorze CH2OH CHOH CH2OH opisywa Ci bliej nie
bd, gdy jest to wszystkim dobrze znana gliceryna: gsta, bezbarwna i sodkawa ciecz
28

stosowana w kosmetyce domowej do smarowania spierzchnitych rk. Radz Ci jedynie, o


ile monoci, staraj si uywa gliceryn jak najbardziej ston, tj. o jak najmniejszej
zawartoci wody.
Otrzymywanie z gliceryny i bezwodnika kwasu ftalowego, tzw. kleju gliptalowego,
jest proste, gdy polega tylko na przeprowadzeniu w podwyszonej temperaturze
polikondensacji obu surowcw. Podobnie jednak, jak w przypadku otrzymywania ywicy
fenolowej, tak te i tu produkt mona otrzyma w rnych stadiach polikondensacji.
Rozrniamy trzy stany polikondensacji ywicy gliptalowej.
Oto po kilkudziesiciu minutach ogrzewania surowcw otrzymuje si ywic
gliptalow w stanie A. W tym stanie ywica na zimno jest troch lepicym si ciaem
staym. Ogrzewana atwo si topi, a poza tym dobrze rozpuszcza si w acetonie i innych
rozpuszczalnikach organicznych.
Dalsze ogrzewanie ywicy w stanie stopionym powoduje przejcie jej w stan B. Po
ostygniciu ywica krzepnie na twarde, szkliste ciao stae. Teraz ywica jest jeszcze na
gorco topliwa, ale za to staje si ju bardzo mao rozpuszczalna.
Jeszcze kilkanacie minut ogrzewania, a ywica gliptalowa przechodzi w stan C. W
tym stanie jest ju nietopliwa i zupenie nierozpuszczalna.
Jak widzisz, jest ona bardzo podobna do rezolu, rezitalu i rezitu, o ktrych dokadnie
mwilimy przed chwil.
Do klejenia mona uywa ywicy gliptalowej w stanie A lub B, w zalenoci od rodzaju
klejonego materiau. I tak, jeeli ywic t chcesz czy materiay porowate, a wic
tektur, tkaniny, drewno, korek, pyty pilniowe, wwczas z ywicy w stanie
polikondensacji A sporzdzasz acetonowe roztwory.
Natomiast w przypadku czenia materiaw
nieporowatych i
nieprzesikliwych, a wic metali, szka, ceramiki, stosuje si ywic
gliptalow w stanie B. W pierwszym przypadku (materiay porowate)
czone powierzchnie powleka si dwukrotnie grubo roztworem ywicy. Po
czciowym wyparowaniu rozpuszczalnika, gdy ywica jest jeszcze bardzo
lepka, oba czone elementy ciska si ze sob. W celu utwardzenia spoiny,
spawany element ogrzewa si do temperatury 130 C przez 40 minut.
Zupenie natomiast inaczej wyglda technika klejenia ywic gliptalow materiaw
nieporowatych. Tu przede wszystkim uywamy ywicy w stanie B odlanej w formie
paeczki. Paeczk tak pociera si ogrzane do temperatury 130 C powierzchnie
przedmiotw. ywica topi si i oblewa powierzchnie. Oba elementy naley wwczas
szybko zczy, razem cisn i pozostawi tak a do cakowitego ostygnicia.
Prawidowo otrzymana ywica gliptalow jest ciaem bezbarwnym,
przezroczystym i szklistym. Ma to due znaczenie zwaszcza przy czeniu
szka ze szkem, gdy spoina jako bezbarwna i przezroczysta jest niemal
cakowicie niewidoczna.
Spoina z ywicy gliptalowej w stanie C odznacza si du
wytrzymaoci na rozrywanie, ale z racji swej kruchoci nie jest zbyt
odporna na wstrzsy czy uderzenia. Dlatego to, jeeli nie zachodzi
konieczno, radz Ci spoiny nie utwardza i pozostawi w stanie polikondensacji B. W
tym stanie ywica gliptalow jest jeszcze co prawda topliwa, ale za to odznacza si doskona wytrzymaoci mechaniczn.
Jak widzisz, nie mona tu poda cisych wskazwek, trzeba samemu umie wybra
najodpowiedniejsz odmian ywicy nadajc si do danego celu. Na tym wanie polega,
midzy innymi, sztuka dobrego klejenia; trzeba zna wiele przepisw, wiele klejw i umie
w danym momencie dobra najlepiej odpowiadajcy.

29

Przy klejeniu ywic gliptalow materiaw nieporowatych obowizuje, tak samo


jak przy uyciu klejw fenolowo-formaldehydowych, dokadne przygotowanie
powierzchni. Dotyczy to przede wszystkim odtuszczenia, ktre musi by przeprowadzone
bardzo starannie.
Kleje gliptalowe nadaj si specjalnie dobrze do nakadania na metale, tkaniny,
skr, filc, korek.
I jeszcze to moe Ci zaciekawi, e ywica gliptalowa w
stanie polimeryzacji B jest doskonaym surowcem odlewniczym.
Z ywicy gliptalowej moesz, przy uyciu gipsowej formy,
bardzo atwo otrzyma odlewy k, nadwozi samochodzikw czy
jakichkolwiek innych elementw modelarskich. W razie potrzeby
ciek ywic gliptalow mona atwo zabarwi na dany kolor.
Znasz ju wystarczajco dokadnie zalety i wady klejw
gliptalowych, jak rwnie ich zastosowanie, najwyszy wic czas zapozna si z metod
otrzymywania ywicy gliptolowej z bezwodnika ftalowego i gliceryny.
4. Do zlewki szklanej o pojemnoci 250 ml wsyp 74g bezwodnika kwasu ftalowego,
po czym wlej 31 g gliceryny. Zlewk wstaw do jakiego wikszego naczynia, na przykad
eliwnego lub emaliowanego garnka, napenionego olejem (musi to by olej gsty,
znoszcy bez rozkadu temperatur 200 C). Naczynie napenione olejem stanowi tzw.
ani olejow. W oleju zanurz zlewk, a obok niej zawie termometr (zakres minimum do
200 C). Podczas ogrzewania naczynia z olejem naley jego temperatur powoli
podwysza do 160 C. Od pocztku ogrzewania zawarto zlewki musisz wci miesza.
Ju po paru minutach ogrzewania biae patki bezwodnika kwasu ftalowego
rozpuszcz si dajc bezbarwn, klarown ciecz.
Ogrzewanie do temperatury 160 C winno trwa okoo 60 minut. Po godzinie
od chwili rozpoczcia ogrzewania musisz co 5 minut pobiera prbki. W tym celu do
zlewki zanurzaj prcik szklany, pobieraj kropl ciekej, klarownej mieszaniny i
nakadaj j na szklan szybk. Jeli po ostygniciu, co trwa 12 minuty, kropelka jeszcze
lekko lepi si do palcw, oznacza to, e ywica gliptalowa znajduje si w stadium
polikondensacji A Przypominam, e w tym stanie ywica jest topliwa (termoplastyczna) i
doskonale rozpuszczalna, np. w acetonie.

30

Czste pobieranie prbek ma na celu otrzymanie ywicy w podanym przez


Ciebie stanie polikondensacji B.
Jeeli wic po ostudzeniu prbka jest jeszcze lepka, cao mieszaj i ogrzewaj nadal
a do momentu, gdy pobrana i wystudzona prbka da stae ciao szkliste, nie lepice si
ju do rki.
Po osigniciu tego stanu, czyli stanu polikondensacji B, stopion ywic wylej do
rynienki blaszanej lub kartonowej wyoonej kawakiem gumy, np. z dtki rowerowej.
Guma jest bowiem jedynym ciaem, do ktrego gliptal wykazuje nisk adhezj. Po
ostygniciu, w formach takich powstan bezbarwne, szkliste paeczki. W przypadku gdy
z ywicy gliptalowej chcesz wykona jakie odlewy, to po osigniciu
stanu
polikondensacji B ciek ywic wlej szybko do poprzednio przygotowanej formy. Jak
ju wspomniaem, formy takie wykona mona z gipsu. Naley jednak pamita, i
przed przystpieniem do odlewu trzeba form gipsow bardzo starannie wysuszy. W
przeciwnym bowiem razie forma pka, a wydzielajca si para wodna moe spowodowa
pryskanie gorcej ywicy, co grozi poparzeniem. Aby odlew dobrze wychodzi z formy i
by gadki, wntrze formy musisz dokadnie wyparafinowa lub wysmarowa oliw.
Jeeli polikondensacj prowadzi si w zbyt wysokiej temperaturze lub gdy ywic
ogrzewa si zbyt dugo, ywica staje si bardzo krucha i wskutek czciowego rozkadu
przybiera barw t.

Ostatni krzyk techniki


Jeeli naprawd interesujesz si klejami, to zapewne nieraz ju syszae nazw:
ywica epoksy" lub klej epoksy".
Ot kleje epoksydowe, otrzymywane z ywic o tej samej nazwie, s, bez przesady,
ogromnym osigniciem chemii na przestrzeni ostatnich paru lat. Dziki licznym zaletom
kleje te znalazy od razu ogromne zastosowanie niemal we wszystkich dziedzinach
przemysu. Su one do czenia aluminium i jego stopw, elaza, eliwa, metali
kolorowych i ich stopw, porcelany, szka, tworzyw termoutwardzalnych oraz rnych
kombinacji tych cia.
Kleje epoksydowe s odporne na wysokie temperatury, jak aden inny klej, nie
zmieniaj bowiem swoich waciwoci nawet w temperaturach do 250 C.
Utwardzanie spoiny moe si odbywa na gorco lub te zupenie na zimno, i to bez
koniecznoci stosowania nacisku. Otrzymana spoina posiada ogromn wytrzymao
mechaniczn, a ponadto jest odporna chemicznie.
Kleje epoksydowe doskonale zwilaj szko, ceramik, metale i s przy tymi
doskona izolacj elektryczn.

31

Utwardzony klej epoksydowy daje tward, zupenie nie kruch,


szklist mas, ktra z powodzeniem suy do wypeniania nierwnoci
lub te zalewania rnych elementw czy uzupeniania brakujcych
fragmentw klejonych przedmiotw (np. brakujcych kawaeczkw
szka czy ceramiki).
Nic wic dziwnego, e kleje te stay si obecnie na caym wiecie
nadzwyczaj popularne. Moe zdziwio Ci, e uyem tu liczby
mnogiej. Ot postpiem celowo, gdy z ywic epoksydowych produkowane s
zasadniczo dwa rodzaje klejw. S to kleje utwardzane na gorco oraz kleje
utwardzane zupenie na zimno.
O tym, z czego i jak produkowane s ywice epoksydowe, nie bd si dugo
rozwodzi, gdy s to zwizki wielkoczsteczkowe, bardzo skomplikowane i nie moe by
mowy o ich wyrobie w warunkach domowych. Oglnie biorc,
ywice te powstaj w wyniku polikondensacji pochodnych fenolu
(zawierajcych
co
najmniej
dwie
grupy
OH)
z
epichlorowcohydrynami (np. epichlorohydryn gliceryny). W zalenoci od rodzaju uytych surowcw, jak te i sposobu prowadzenia polikondensacji, powstaj ywice o konsystencji ciekej lub
staej.
Kleje epoksydowe utwardzane na gorco spotka mona w
sprzeday w postaci proszkw lasek czy te roztworw.
Kleje w postaci staej, a wic proszki bd te laski stanowi gotow ju mieszanin
ywicy epoksydowej z tzw. utwardzaczami. Utwardzacze s to zwizki chemiczne, kto
reagujc z ywic zamieniaj ca mieszanin w ciao nietopliwe i nierozpuszczalne.
Utwardzacz zaczyna reagowa z ywic dopiero przy duszym ogrzewaniu w
temperaturze 130 C.
Nie utwardzone jeszcze stae ywice epoksydowe po ogrzaniu do 4550 C
mikn i staj si ciastowate. W temperaturze 90100 C przechodz one w gst lepk
ciecz, ale po osigniciu 130 C staj si zupeni rzadkie i pynne.
Ta waciwo pozwala na bardzo prosty sposb czenia rnych cia klejami
epoksydowymi. Tak wiec przeznaczone do czenia elementy ogrzewa si do temperatury
130 C, po czym posypuje proszkiem bd te pociera paeczk
kleju. Klej natychmiast topi si zwilajc dokadnie powierzchnie.
Teraz wystarczy tylko obie powierzchnie zoy ze sob i ogrzewa
dalej w celu utwardzenia spoiny.
Podobnie jak w przypadku poprzednio omawianych klejw
(fenolowych i gliptalu), czas utwardzania spoiny cile zaley od
temperatury, l tak na przykad w temperaturze 200 C utwardzanie trwa
3040 minut, w temperaturze 160 C - 4 godziny, a w 130 C -ju
cae 12 godzin.
W tym miejscu zastanawiasz si moe, po co ja waciwie
wszystko to pisz. Czy to nie jest jakby lizanie cukierka przez szyb?
Przecie i tak kleju takiego w domu nie wykonasz. Wic?
5. Ot zrobi Ci mi niespodziank. Kleje epoksydowe
produkowane s przez nasz przemys i znajduj si w handlu pod
nazw Epidian" z dodatkami rnych cyfr okrelajcymi bliej
wasnoci kleju. I tak na przykad Epidian 100" i Epidian 101" s to
kleje epoksydowe utwardzane wanie na gorco. Epidian 100" ma

32

posta nieregularnych bryek, ktre mona atwo sproszkowa lub stopi i odla w laski.
Natomiast ywice Epidian 1", Epidian 2", Epidian 3" s to ciecze, przeznaczone do
utwardzania na zimno.
Jak ju wspomniaem na wstpie, kleje epoksydowe utwardzane na gorco mog
te mie posta cieczy. Przedstawicielem tego rodzaju klejw jest Epidian 101". Ten
dwuskadnikowy klej, sprzedawany jest w dwu oddzielnych naczyniach: w jednym
znajduje si sama ywica epoksydowa, w drugim roztwr utwardzacza. Oba te pyny
miesza si razem dopiero bezporednio przed samym klejeniem. Po dokadnym
wymieszaniu obu skadnikw otrzymuje si ciecz o konsystencji miodu. Mieszanin t za
pomoc drewnianej kopystki powleka si przeznaczone do czenia elementy.
Ale teraz uwaga elementw wieo powleczonych klejem nie wolno od razu skada ze
sob. Przecie klej stanowi mieszanin cieczy, a wic trzeba najpierw pozwoli wyparowa
rozpuszczalnikowi.
W temperaturze 2025 C suszenie kleju musi trwa co najmniej 3 godziny, a w
temperaturze 50 C ju tylko godzin. Wyszych temperatur przy suszeniu stosowa nie
wolno, gdy odbije si to ujemnie na wasnociach przyszego zcza. Po dokadnym wysuszeniu elementy skada si razem, lekko ciska: ot, tyle tylko, aby zapewni dobre
przyleganie, i utwardza si na gorco.
Czas i temperatura utwardzania s takie same, jak w przypadku poprzednio
omawianych klejw w postaci staej. A wic 200 C 30 - 40 minut, 160 C 4
godziny. Jak ju powiedziaem, drug odmian klejw epoksydowych s ywice
utwardzane na zimno Epidian 1,2,3".
Z wasnej praktyki wiesz pewnie dobrze o tym, jak trudno jest przeprowadzi utwardzanie
spoiny na gorco. Ten tak prosty na pozr zabieg, jakim jest ogrzewanie poczonych
elementw przez par godzin w temperaturze 160200 C, czsto staje si wprost niewykonalny. P biedy, jeeli klejony przedmiot jest may, a wic zmieci si do piekarnika czy
suszarki. Ale co zrobi z elementami wikszymi? Sama spoina jest nieraz bardzo maa, ale
przedmiot duy i nierozbieralny.
Zdarza si, e klejony przedmiot nie znosi dugotrwaego ogrzewania. Aby nie
daleko szuka, wspomn, e przedmiotw metalowych pokrytych lakierami Nitro" nie
mona bez zniszczenia ogrzewa do temperatury 130140 C. A przecie wanie nieraz
chcemy poczy lub naprawi elementy malowane.
Rwnie i krysztay, ktre s zwykle, wykonane ze szka oowiowego, nie znosz dugiego
ogrzewania w temperaturze powyej 150 C, gdy trac blask, matowiej i pokrywaj si
jakby biaawym nalotem. Ogrzewania nie wytrzymuj take szka pokryte warstewk metaliczn, a wic wszelkiego rodzaju lustra.
W tych wanie przypadkach jak w wielu innych, tu nie wymienionych nieocenione
usugi oddaj kleje epoksydowe utwardzane na zimno. Sam proces utwardzania spoiny
przebiega samorzutnie w temperaturze pokojowej pod wpywem chemicznego dziaania
uprzednio wprowadzonego utwardzacza. Oczywicie, utwardzacz wprowadza si do
ywicy epoksydowej dopiero bezporednio przed samym klejeniem. A wic kleje
epoksydowe utwardzane na zimno s zawsze dwuskadnikowe.
W pierwszym okresie, po wymieszaniu ywicy z utwardzaczem, zachodzi czenie
si czsteczek utwardzacza z czsteczkami ywicy, co atwo zaobserwujesz po wyranym
gstnieniu, mieszaniny. W nastpnym etapie zachodzi czenie si dugich acuchw
czsteczek w trjwymiarow bry, ju nietopliw i nierozpuszczaln.
Jednym ze skadnikw klejw epoksydowych utwardzanych na zimno jest cieka
ywica epoksydowa. Pamitaj, e nie jest to roztwr. Po prostu do tego celu produkuje si
ywic w stanie ciekym. Najczciej, w temperaturze pokojowej (nie mwic ju o
niszych), ywica taka jest gst ciecz. Aby uatwi jej odmierzanie, przelewanie i

33

mieszanie z utwardzaczem przed uyciem naczynie z ywic wstawia si na kilkanacie


minut do gorcej wody. Ogrzana do temperatury 50 60o C ywica epoksydowa staje si
zupenie pynna, jak olej jadalny. Wielokrotnie nawet ogrzewanie ywicy do tej
temperatury nic jej nie szkodzi, byleby tylko nie dostaa si do niej woda.
Drugim z kolei skadnikiem omawianych klejw, sprzedawanym oczywicie w oddzielnym
naczyniu, test utwardzacz.
Wiele zwizkw chemicznych moe spenia t rol. Najczciej stosowanymi
utwardzaczami s aminy: trjetyloczteroamina, szeciometylenodwuamina lub cieke
poliamidy. Wszystkie zwizki suce do utwardzania ywic epoksydowych na zimno maj
odczyn silnie zasadowy i s bardzo wraliwe na dziaanie wody i kwasw.

Utwardzacze s to ciecze o rnej barwie i gstoci, l tak na przykad utwardzacze


aminowe posiadaj barw taw lub zielonkaw i odznaczaj si przykrym zapachem
myszy; poliamidy to zwykle ciecze gste, brunatne rwnie o ostrej, przykrej woni.
Z utwardzaczami naley obchodzi si ostronie, gdy dziaaj one dranico
na skr, a zwaszcza na bony luzowe. Dlatego te dobra rada: substancji tych nie
wchaj, a mieszanie i klejenie przeprowad w dobrze przewietrzanym pomieszczeniu lub,
gdy jest odpowiednia pogoda, na dworze.
W przeciwiestwie do skadnikw, sama spoina jest zupenie nietoksyczna, to
znaczy nieszkodliwa dla zdrowia.
6.Jeeli na opakowaniu nie ma innych zalece fabrycznych, to na 10 czci ywicy bierze
si 1 cz utwardzacza. Oba skadniki naley dokadnie wymiesza i szybko bra si do
klejenia, gdy ju po 2030 minutach mieszanina gstnieje i nie nadaje si do uycia.
Dlatego to jednorazowo rozrabiaj tyle tylko kleju, ile zuyjesz w przecigu 2030 minut.
Powierzchnie przeznaczone do klejenia, zwaszcza jeli s nieporowate i
nieprzesikliwe, musisz starannie przygotowa. Jeli wic czysz metale, to zmyj je dokadnie ,,Tri", wyczy pilnikiem lub papierem ciernym, aby nie byo ladw rdzy,
tlenkw czy korozji, przemyj ponownie ,,Tri" i od razu powlecz klejem.
Ten ostatni warunek jest szczeglnie wany w przypadku klejenia glinu i jego
stopw. Ot musisz wiedzie, e metal ten, zarwno jak i jego stopy, ju nawet w temperaturze pokojowej bardzo szybko i chtnie pokrywa si warstewk tlenkw. Warstewka
tlenkowa jest co prawda bardzo cienka, niemniej jednak bardzo powanie obnia
przyczepno kleju. Pamitaj wic, e kleje maj , dobr przyczepno tylko do czystych,
metalicznych powierzchni.
W przypadku, gdy bdziesz czy szko i porcelan, umyj je gorc wod i
mydem, po czym odtu stosujc 15 minutow kpiel w mieszaninie chromowej. Mieszanin chromow spucz wod zwyk, a nastpnie destylowan i, po osuszeniu, pokryj
przedmioty klejem.
Wspomniaem na pocztku, e klejami epoksydowymi mona rwnie czy
tworzywa
termoutwardzalne, a wic bakelit, wyroby z ywic mocznikowych, czy
melaminowych (tak popularne ju dzi talerze nie tukce si, tace, kubki itp.). W
zalenoci od tego, co i jak z tych tworzyw chcesz klei, trzeba rnie przygotowa ich
powierzchnie.

34

Tak wic, gdy czysz miejsca pknite (np. tack), ktre posiadaj powierzchni
szorstk i zazwyczaj czyst, wwczas wystarczy powierzchnie przemy ,,Tri", wysuszy i
pokry klejem. Inaczej natomiast postpisz, gdy chcesz na przykad do gadkiej
powierzchni kubka przyklei ucho. Wwczas miejsce klejone musisz uczyni szorstkim (za
pomoc pilnika lub oseki), przemy ,,Tri" i dopiero potem pokry klejem.
Zdziwisz si pewnie, po co te cae ceregiele, skoro kleje epoksydowe posiadaj
doskona przyczepno nawet do szka, ktrego powierzchnia jest chyba bardziej gadka
od powierzchni wyrobw z tworzyw sztucznych. Tak, to racja. Jednak nie zapominaj, e
powierzchnia szka po dokadnym umyciu i odtuszczeniu jest zupenie czysta, natomiast z
tworzywami sztucznymi rnie bywa. Podczas produkcji przedmiotw z tworzyw
termoutwardzalnych - aby im nada gadko i poysk - formy, w ktrych s one
prasowane, pokrywa si rnymi substancjami. Czsto rwnie w tym samym celu do
mieszanki surowcw przeznaczonej do prasowania dodaje si substancje usprawniajce
przerb (uatwiajce oddzielanie gotowych przedmiotw od form). Ot wszystkie te
rodki pomocnicze, najczciej zupenie niewidoczne dla oka, zgromadzone s wanie
na samej powierzchni wyrobu. Usunicie ich rodkami chemicznymi nie jest wcale atwe,
pozostawienie za na powierzchni obniy wybitnie przyczepno kleju. Dlatego te
najlepiej jest zedrze
mechanicznie t cienk, zewntrzn warstw
tworzywa.
Proces twardnienia spoiny w temperaturze pokojowej trwa dugo,
gdy okoo 24 godzin. Przez ten cay czas czone elementy musz by
lekko cinite, tak aby zapewni dokadne przyleganie do siebie obu
powierzchni.
Czas utwardzania moesz jednak wybitnie skrci ogrzewajc
spoin w temperaturze do 60 C przez 23 godziny. Jednak temperatury tej
nie radz ju przekracza. Co prawda, ogrzewajc silniej, czas utwardzania
spoiny mona skrci do 35 minut (przy temperaturze 200 C), ale tak otrzymana spoina
z powodu duej kruchoci jest bardzo mao odporna na wstrzsy.
Procesowi twardnienia ywicy epoksydowej (niezalenie od tego czy odbywa si to
na zimno czy na gorco), nie towarzyszy wydzielanie adnego produktu ubocznego. Dalej,
minimalny skurcz przy twardnieniu oraz wietne wasnoci izolacyjne sprawiaj, e
ywicami tymi zalewa si czsto, bd wprost w nie wtapia, rne elementy
elektrotechniczne, jak kondensatory, cewki, wirniki silnikw, transformatory itp.
Polimeryzujcy syrop
Od niedawna w sprzeday znajduje si mao jeszcze znany szerszemu ogowi
amatorw majsterkowiczw klej karbinolowy. Jest to ciemnobrunatna bd
ciemnopomaraczowa gsta, syropowata ciecz. Po dodaniu odpowiedniego katalizatora,
ciecz ta zamienia si powoli w ciao stae.
Co waniejsze, gotowy do uycia klej karbinolowy nie zawiera zupenie lotnych
rozpuszczalnikw. Co to znaczy i jakie to ma praktyczne znaczenie, nie musz Ci chyba
przypomina. Przecie tylko takim bezrozpuszczalnikowym klejem czy mona w
sposb trway materiay nieporowate i nieprzesikliwe, a wic szko, porcelan, metale czy
tworzywa sztuczne.
- Tak, tak, wiem, e w tym miejscu zaprotestujesz, Pochwalam Twoj spostrzegawczo
naprawd godn chemika.

35

A wic chciae mi przypomnie, e do czenia


nieporowatych i niewsikliwych cia uywalimy zupenie
jeszcze niedawno klejw BWF-21" i BWF-41", ktre s
alkoholowymi roztworami ywic fenolowo-formaldehydowej
oraz winylowo- butwarowej. . Tak, masz racj, ale przypomnij
sobie dokadnie, w jaki to sposb odbywa si czenie na
przykad metali tymi klejami. A wic na obie powierzchnie
nakada si 23 razy klej, czeka, a rozpuszczalnik cakowicie
odparuje, i dopiero wwczas oba elementy mocno si ciska, po
czym ogrzewa, aby utwardzi spoin.
Tymczasem klej karbinolowy adnego rozpuszczalnika nie zawiera, std te przy
jego stosowaniu odpada czsto bardzo uciliwa i pracochonna czynno odparowywania
rozpuszczalnika z posmarowanych klejem powierzchni.
Klejem karbinolowym czy mona szko, porcelan, kamionk, tworzywa
termoutwardzalne, metale takie jak stal, aluminium i stopy aluminiowe oraz wymienione
ciaa ze sob. Nie mona natomiast klejem karbinolowym czy miedzi i jej stopw takich
jak mosidz i brz.
Przed przystpieniem do klejenia powierzchnie metali musisz oczyci do poysku
papierem ciernym, po czym odtuci przemywajc wat zmoczon acetonem lub benzyn
ekstrakcyjn.
Natomiast szko, porcelan i kamionk, po dokadnym umyciu gorc wod z sod,
trzeba z kolei odtuci w mieszaninie chromowej, o ktrej Ci ju pisaem, gdy bya mowa
o klejach fenolowo-formaldehydowych.
Po odtuszczeniu w mieszaninie chromowej przedmioty pucze si dokadnie wod,
po czym starannie suszy. Dopiero na tak przygotowane powierzchnie mona nakada klej
karbinolowy.
Przed przystpieniem do klejenia, do pynnej ywicy trzeba doda doczony do
kleju utwardzacz. Jest to nadtlenek benzoilu substancja organiczna o wygldzie biaego
proszku. Pod wpywem dodanego utwardzacza rozpoczyna si szybki proces polimeryzacji
syropu.
7. Utwardzacza dodaje si tyle, ile podaje doczony przepis, zwykle 0,10,5%. Po
wymieszaniu i lekkim ogrzaniu klej jest ju gotowy do uycia.
Obie posmarowane nim powierzchnie skada si ze sob, lekko ciska i tak
pozostawia do utwardzenia si spoiny. W temperaturze pokojowej utwardzanie spoiny trwa
35 godzin. Proces ten mona wybitnie przyspieszy, jeli cinite elementy ogrzeje si
do 50-60 C.
Utwardzona spoina jest bardzo wytrzymaa mechanicznie i wykazuje odporno na
dziaanie wody, benzyny, olejw i tuszczy.

Cenne pochodne celulozy


Cristal-Cement, Uniwersal-Cement", Omni- Cement" znasz przecie te nazwy
choby ze syszenia, prawda? Ile to zawodu, rozgoryczenia i rozczarowa przyniosy
licznym amatorom modelarzom czy majsterkowiczom kleje o tej nazwie.

36

Wbrew bowiem szumnym zapewnieniom wytwrcy,


kleje te nie s i, jak wiesz, nie mog by uniwersalne.
Nie prbuj wic czy nimi materiaw nieporowatych i
nieprzesikliwych: adnych metali, szka czy nawet
porcelany. Nic z tych rzeczy. Szkoda tylko czasu.
Jeste ju w tej chwili na tyle fachowcem w dziedzinie
klejw, e zgodzisz si ze mn, gdy powiem, e
wszystkie te Cementy" twardniej pod wpywem
wyparowania bd wsikania rozpuszczalnika. Sdz wic, e Ciebie, starego wrbla",
nikt ju wicej nie nabierze na tak reklam.
Czy jednak wynika z tego, e te wszystkie Cementy" s ju tak zupenie do
niczego?
Nic podobnego. Kleje te nadaj si wietnie do czenia papieru, tektury, drewna,
tkanin, korka, skry, przy czym daj trwae, zupenie wodoodporne zcza. Kleje, o ktrych
teraz mwimy, maj jednego wsplnego przodka. Jest nim celuloza. Zreszt substancja ta,
stanowica naturalny wielkoczsteczkowy polimer wytwarzany przez rne roliny, od
przeszo 100 lat znajduje najrnorodniejsze zastosowania. Z celulozy produkowane s
przecie materiay wybuchowe, tworzywa sztuczne, lakiery, sztuczny jedwab, tomofan,
kleje, jak rwnie i rodki lecznicze.
Czysta celuloza w swej pierwotnej postaci, czyli drobniutkich wkienek, moe by
uyta tylko do wyrobu papieru. Chcc natomiast otrzyma z niej inne produkty, trzeba
celuloz przeksztaci chemicznie.
Substancji
dobrze
rozpuszczajcych
celuloz
bez
zniszczenia
jej
wielkoczsteczkowej struktury, jest bardzo mao. Wanie jednym z takich nielicznych
rozpuszczalnikw jest mieszanina ugu sodowego z dwusiarczkiem wgla. Poddajc
celuloz dziaaniu ugu i dwusiarczku wgla, otrzymuje si gsty, lepki roztwr, tzw.
wiskoz. Z wiskozy przdzie si sztuczny jedwab (zwany wanie wiskozowym), bd te
wytacza arkusze bezbarwnego tomofanu (celofanu).
Przdzenie sztucznego jedwabiu jest bardzo osobliwe. Polega ono bowiem na
wytaczaniu przez malekie otworki wiskozy do wodnego roztworu kwasu siarkowego.
Pod wpywem dziaania kwasu wiskoza ulega rozkadowi, czyli odcza si od niej
dwusiarczek wgla oraz ug sodowy, a tym samym pozostaje czysta celuloza. Tak otrzyman ponownie celuloz o skadzie chemicznym identycznym ze skadem wieej
celulozy, nazywamy celuloz regenerowan. W identyczny niemal sposb produkowany
jest tomofan. Tu jednak, zamiast przez otworki, gsty roztwr wiskozy wytacza si do
kpieli kwasowej przez wziutk, dug szczelin. W ten sposb powstaje szeroki,
niekoczcy si pas przezroczystego, bezbarwnego tomofanu, zwanego czsto celofanem.
Zapamitaj wic, e zarwno jedwab wiskozowy, jak i tomofan, s to wyroby z
czystej, regenerowanej celulozy.
Rozdzia ten, mia by chyba powicony klejom? zapytasz zdziwiony. Dlaczego wic
opowiadam Ci o tomofonie i jedwabiu sztucznym? Moe to jest nawet ciekawe, ale troch
nie na temat.
Widzisz, mj drogi, sprawa przedstawia si tak: wyrobw z celulozy jest bardzo wiele,
otaczaj nas zewszd. Klejw celulozowych jest rwnie duo. Tote trzeba dobrze
pozna wasnoci i upodobania swego przyszego sojusznika, a moe czasem i wroga.
Z tego, co dotychczas mwilimy, wiesz ju konkretnie, e, celuloz rozpuci jest
bardzo trudno. Std te prosty wniosek, e tomofanu nie mona klei acetonem czy innym
rozpuszczalnikiem. A takich naiwnych jest niestety wielu.
Przez wiele lat jednym z najpopularniejszych wyrobw otrzymywanych z celulozy
(oczywicie poza papierem) by celuloid. Poniewa tworzywo to doskonale si rozpuszcza

37

w acetonie, std te utaro si mylne mniemanie, cokolwiek jest z celulozy, to rozpuszcza


si w acetonie.
Dla ludzi niewtajemniczonych w te sprawy, jeszcze i dziwna nazwa celofan kojarzy z
celuloidem, a wic prbuj go bezskutecznie klei acetonem. (W tym miejscu pragn Ci
przypomnie, i poprawna nazwa celofanu brzmi tomofan, od Tomaszowskiej Fabryki
Sztucznego Jedwabiu, ktra takie bony wyrabia).
Tanio i dostpno surowca, a jednoczenie nierozpuszczalno i brak plastycznoci
sprawiy, e ju od dawna prowadzone byy prace nad otrzymaniem chemicznych
pochodnych celulozy bardziej podatnych do przerobu. Udao si tego dokona chemikom
ju przeszo 100 lat temu. A jak tego dokonano i jakie dziki temu uzyskano rezultaty,
przekonaj si najlepiej sam, wykonujc takie dowiadczenie:
Do maej zlewki wlej 10 ml kwasu siarkowego i 10 ml kwasu azotowego. Do mieszaniny
tej zanurz na 5 minut maleki tamponik waty. Potem wat wyjmij, wypucz starannie w
wodzie i wysusz. Przekonasz si, e tak spreparowana wata doskonale rozpuszcza si w
acetonie.

Uwaga! Nie zapominaj o ochronie przed dziaaniem stonych kwasw; zwilon nimi niepotrzebnie
powierzchni natychmiast zobojtnij albo spucz biec wod.

Z moliwych do otrzymania i znanych pochodnych celulozy do wyrobu klejw


su jedynie azotan i octan. Zacznijmy od klejw otrzymywanych z azotanu celulozy.
Najwaniejsze to sprawa surowcw. Nabycie gotowego azotanu celulozy jest niemoliwe,
za jego produkcja domowa wykluczona.
Prbka, ktr otrzymae wykonujc ostatnie dowiadczenie, jest zupenie
nieprzydatna, gdy jej czsteczki zawieraj zbyt mao azotu. Do wyrobu klejw potrzebny
jest azotan celulozy o wikszej zawartoci azotu w czstce, a tego ju nie da si
przeprowadzi w warunkach domowych. Nie masz si jednak jeszcze czym przejmowa,
bowiem surowca do wyrobu dobrego kleju jest wiele i to zupenie blisko Ciebie.
Chcesz przykadw? Prosz bardzo.
Pieczki pingpongowe, gwki lalek i nawet cae due lalki, ekierki, ktomierze,
oprawy okularw.
Domylasz si ju o co chodzi? Oczywicie, celuloid. Podstawowym surowcem
sucym do wyrobu celuloidu jest azotan celulozy, do ktrego w celu nadania
tworzywu wikszej elastycznoci dodaje si kamfor jako tzw. plastyfikator, a w
razie potrzeby rwnie barwniki bd pigmenty.
Dodatek kamfory nic nie przeszkadza w zastosowaniu celuloidu do wyrobu kleju.
Wrcz przeciwnie, zapewni on spoinie du elastyczno i odporno na wstrzsy, co jest
przecie bardzo korzystne. Z kolei barwniki nie maj adnego wpywu na wasnoci
spoiny, za pigmenty mona bardzo atwo usun.

38

Domylam si, e pewno niezupenie si orientujesz, jaka to jest waciwie rnica


pomidzy barwnikami, pigmentami. Chtnie Ci to wyjani.
Ot barwniki stosowane w technice tworzyw sztucznych s to
rozpuszczalne substancje nadajce tworzywom barw przy
zachowaniu przejrzystoci. A wic na przykad produkujc
celuloid, w alkoholu sucym do rozpuszczenia dodawanej
kamfory mona jednoczenie rozpuci i odpowiedni barwnik.
Natomiast pigmenty s to barwice ciaa stae nierozpuszczalne, a
tym samym tworzywa zabarwione pigmentami staj si nieprzezroczyste. Przykadem pigmentu dodawanego przy wyrobie biaego
celuloidu jest biel cynkowa lub tytanowa.
Chcc si pozby pigmentu, naley rozpuci celuloid w duej iloci
rozpuszczalnika. Po paru dniach pozostawania w spokoju pigment, jako ciki i
nierozpuszczalny, opadnie na dno naczynia, a nad nim zbierze si czysty przejrzysty pyn.
Poniewa jednak celuloid moe by barwiony na wszelkie
moliwe kolory i odcienie imitujce ko soniow, mas perow itp.,
podam Ci bardzo prosty sposb identyfikacji tego tworzywa. - Badany
kawaeczek po na blasze czy cegle i zbli do niego zapak. Jeeli
jest to celuloid, to zapali si on momentalnie i bardzo szybko sponie.
(Dlatego nie radz Ci nigdy identyfikowa nieznanego tworzywa
trzymajc je w palcach.) Zapamitaj, e adne tworzywo sztuczne nie
pali si tak atwo i tak szybko. Wiemy ju wic wystarczajco duo o
celuloidzie, tak e moemy ju przystpi do wykonywania z niego
klejw.
Na wstpie sprawa najwaniejsza, a mianowicie sprawa rozpuszczalnikw. Najlepszym w
zasadzie rozpuszczalnikiem dla celuloidu jest aceton, ale ma on te pewne wady. Ot
rozpuszczalnik ten jest bardzo lotny (temperatura wrzenia acetonu wynosi 56). Ju w
temperaturze pokojowej paruje tak gwatownie, e wskutek silnego ozibienia roztworu,
poczyna si na nim skrapla wilgo atmosferyczna. Sprawia to, e powstajca bona
celulozowa jest nieprzezroczysta, mleczna.
Zdaje mi si, e jako nie bardzo wierzysz w to silne ozibianie wskutek parowania.
Wobec tego zrb takie oto proste dowiadczenie.
Na wierzch doni nalej sobie kilkanacie kropel acetonu. Czujesz, jak zimno robi si w
rk?
A teraz gaz zwilon w acetonie owi zbiorniczek termometru. Widzisz, jak supek rtci
czy cieczy w termometrze spada gwatownie?
Aby zwolni nieco parowanie acetonu, do rozpuszczania celuloidu dodaje si jeszcze
rne mniej lotne rozpuszczalniki: octan etylowy, octan butylowy czy octan amylowy.
Niestety, zwizki te s bardzo trudne do nabycia. Dlatego radz Ci uy po prostu atwego
do nabycia w sklepach z farbami oraz mydlarniach rozpuszczalnika do lakierw
Nitro". Gwnym skadnikiem tej cieczy jest aceton z dodatkami wymienionych
octanw. A wic masz od razu to, czego potrzebujesz. Oczywicie, w przypadkach, gdy nie
zaley Ci na bezbarwnoci i przejrzystoci spoiny, moesz z powodzeniem uywa tylko
acetonu.

39

8. No i nareszcie podaj Ci przepis na najprostszy klej Celuloidu sucy do czenia


papieru, kartonu czy tektury:
celuloid
aceton lub rozpuszczalnik Nitro"
kwas szczawiowy lub cytrynowy

- 30 g
- 120 ml
- 1,5 g

W podanej iloci acetonu lub rozpuszczalnika rozpu kwas


szczawiowy lub cytrynowy (jest to tzw. kwasek cytrynowy,
sprzedawany w sklepach spoywczych), po czym skrawki celuloidu
zalej tym roztworem w szczelnie zamykanym naczyniu.
Dodatek kwasu stosuje si po to, aby obniy lepko roztworw
azotanu celulozy. Bez dodatku kwasu ju 10% roztwory azotanu
celulozy s tak gste, i nie nadaj si do klejenia. Wprowadzajc
natomiast kwas mona otrzyma roztwr stony, 30 %, zachowujc
jednak jeszcze nisk gsto i lepko.
9. Do czenia tkanin oraz filcu z papierem, kartonem i drewnem nadaje si doskonale taki
klej:
celuloid
- 20 g
rozpuszczalnik Nitro
- 70 ml
denaturat
- 25 ml
py aluminiowy
- 10 g
Po rozpuszczeniu celuloidu w mieszaninie obu cieczy dodaj pyu aluminiowego.
Nabdziesz go w sklepach z farbami jako tzw. brz glinowy. Dodatek pyu aluminiowego
wybitnie podnosi wytrzymao spoiny.
A teraz klej z celuloidu nadajcy si specjalnie do czenia skry ze skr oraz
skry z tkaninami:
10. Przygotuj 2 roztwory:
a) w szczelnie zamykanym soiczku 20 g drobno pokrojonego celuloidu zalej 25
ml rozpuszczalnika Nitro,
b) w mieszaninie 20 ml rozpuszczalnika Nitro i 10 ml denaturatu rozpu 1 g
sproszkowanej kalafonii.
Do tak otrzymanego roztworu dodaj 2 ml terpentyny i 2,5 ml
oleju lnianego. Po otrzymaniu jednorodnych roztworw a i b,
zlej je razem i dokadnie wymieszaj. Tak przygotowany klej
twardnieje szybko, a dziki dobrej przyczepnoci do skry, daje
trwae, wodoodporne i mechanicznie wytrzymae zcza.
Podstawowym warunkiem powodzenia przy klejeniu
klejami celulozowymi jest sucho czonych elementw. Jeeli
bowiem drewno, papier, tektura czy skra bd cho troch
wilgotne, to klej nie bdzie wykazywa do nich dobrej adhezji. W przypadku drewna
czona powierzchnia nie moe by oczywicie pokryta farb, politur czy pokostem, za
powierzchnie skry musz by wolne od pasty i smarw. Przy klejeniu skry czone

40

powierzchnie najlepiej jest zmy ,,Tri", wysuszy, po czym przetrze gruboziarnistym


papierem ciernym.
Bardzo elastyczny, wodoodporny klej, uywany przy budowie kajakw i dek
metod wielowarstwowego oklejania papierami i ptnem, otrzymasz w sposb nastpujcy:
11. 10 g celuloidu rozpu w 22 ml rozpuszczalnika Nitro". Osobno w 25 ml denaturatu
rozpu 3 g kalafonii, dodaj do tego 15 ml czystej benzyny i 2 ml oleju rycynowego. Tak
otrzymany roztwr dodaj do roztworu celuloidu i cao dokadnie wymieszaj.

Oprcz azotanu celulozy drug, bardzo dzi popularn, pochodn celulozy jest
octan celulozy. Ze wzgldu na ma palno tworzywo to jest obecnie powszechnie uywane do wyrobu tam filmowych, bon fotograficznych oraz tam magnetofonowych.
Z surowcem nie bdziesz mia wic wikszego kopotu. Gorzej natomiast
przedstawia si sprawa z rozpuszczalnikiem, ale mam nadziej, e i z tym dasz sobie rad.
Kleje wykonane z octanu celulozy maj jednak tylko bardzo wskie i cile okrelone
zastosowanie. Dlatego te pomwimy o nich w rozdziale nastpnym, powiconym
specjalnym klejom do specjalnych celw.

41

Ju egipcjanie posugiwali si kollagenem


Sam tytu mwi chyba za siebie, prawda?
Tak wic teraz zajmiemy si klejotwrczymi substancjami dostarczanymi nam przez
przyrod.
Czsto rne opowiadania o surowcach zaczynaj si tak: ,,Ju staroytni
Rzymianie..." Ot tym razem tak nie bdzie, gdy nie staroytni Rzymianie, lecz jeszcze
bardziej od nich staroytni Egipcjanie...
Wyobra sobie bowiem, e w jednym z grobowcw egipskich sprzed przeszo 3,5
tysica lat znaleziono na cianie rzeb przedstawiajc poszczeglne czynnoci przy
otrzymywaniu kleju zwierzcego. A co jeszcze dziwniejsze to fakt, e pomimo upywu tylu
lat zasada otrzymywania kleju zwierzcego pozostaa do dzi taka sama.
Podstawow substancj klejotwrcz surowcw sucych do wyrobu kleju
zwierzcego jest kollagen. Kollagen (po grecku znaczy to: tworzcy
klej), znajduje si w skrze, a zwaszcza w chrzstkach i kociach
zwierzcych. Pod wzgldem chemicznym kollagen naley do
substancji biakowych tworzcych tworzcych olbrzymie i
skomplikowane czsteczki. Nie rozpuszcza si w wodzie ani w
adnym z rozpuszczalnikw organicznych, jednak pod wpywem
dugotrwaego
gotowania
po
uprzednim
potraktowaniu
wodorotlenkami przechodzi w rozpuszczaln w wodzie glutyn.
Produkcja klejw zwierzcych polega wic na wydzieleniu kollagenu z koci czy skry i
przeksztaceniu go w glutyn. Dopiero glutyna, jako rozpuszczalna w wodzie, stanowi
zdatny do uytku klej.
Zdziwi Ci znw, po co o tym pisz. Ot nie chc , aby by bezmylnym
automatem, ktry tylko machinalnie odwaa i miesza skadniki zgodnie z podanym
przepisem, ale pragn aby zrozumia i zna procesy przez siebie przeprowadzane.
Zastanawiaem si dugo, czy poda Ci przepisy na otrzymywanie klejw
zwierzcych. Wreszcie doszedem jednak do przekonania, e ogranicz si tylko do
krtkiego opisu ich produkcji, a za to wicej miejsca powic ich uytkowaniu i
zastosowaniu.
Zaraz wytumacz Ci, dlaczego tak zdecydowaem. Ot uwaam, e zacz,
rozgrzeba i nie skoczy, to bardzo niedobrze. A wanie otrzymywanie w warunkach

42

domowych dobrego kleju zwierzcego jest okropnie mudne i bardzo dugotrwae. Na


przykad samo moczenie skrek w mleku wapiennym musi trwa 40 60 dni.

Dalej dochodz do tego dosownie dziesitki godzin gotowania, czemu towarzyszy,


powiedzmy delikatnie, bardzo nieprzyjemny zapach. Lepiej wic zostawmy w spokoju
wszystkie te czynnoci, a przecie co si odwlecze, to nie uciecze podam Ci jeszcze w tej
ksice wiele przepisw na inne kleje, atwiejsze do wykonania.
A oto jak wyglda produkcja przemysowa kleju kostnego.
Pierwszym zabiegiem w procesie przerobu koci, po ich oczyszczeniu i
rozsortowaniu, jest rozdrobnienie (na amaczach). Powstajce na amaczach kawaeczki
koci o wymiarach liniowych 25 30 mm, przechodz do dziau ekstrakcji, czyli
wypukiwania tuszczu. W dziale tym, dziaajc na rozdrobnione koci benzyn, uzyskuje
si okoo 7 % tuszczu pod postaci benzynowego roztworu. Po odparowaniu
rozpuszczalnika tuszcz poddaje si rafinacji, a nastpnie przerobowi na rne produkty jak
na przykad oleina, stearyna, oleje smarne do precyzyjnych aparatw itp.

Odtuszczone koci kierowane s na amacze-rutowniki. Po dokadnym


rozdrobnieniu rut kostny, ktrego kawaeczki maj ju teraz wymiar 1015 mm, poddawany jest odklejaniu. Polega ono na kolejnym dziaaniu na rut kostny par wodn, a
nastpnie wrzc wod. Na skutek dziaania pary wodnej zawarty w kociach kollagen
przechodzi w glutyn, ktra jako rozpuszczalna wypukiwana jest z koci przez
wrzc wod. Opuszczajca zbiorniki ze rutem tzw. zupa klejowa, jest
kilkunastoprocentowym roztworem kleju. W celu zapobieenia procesom gnilnym zup
klejow poddaje si dziaaniu rodkw konserwujcych.
Po przesczeniu przez filtry, zupa klejowa przechodzi do prniowych aparatw
wyparnych, gdzie podlega zagszczeniu do 4550%. Tak ju stony roztwr, zwany
warem klejowym, kierowany jest do dziau wykaczalni. W zalenoci od potrzeby i

43

przyszego zastosowania, war klejowy poddawany jest chemicznemu bieleniu, po czym jest
tabliczkowany, perekowany bd uszczony przy jednoczesnym wyparowywaniu wody.
Podobnie wyglda produkcja kleju skrnego, z tym i przed odklejeniem za pomoc pary i
gorcej wody, paski skry dugo moczy si w mleku wapiennym, a nastpnie dziaa na nie
kwasami. Otrzyman zup klejow przerabia si ju dalej tak samo, jak zup klejow produkowan z koci.
Sposb przyrzdzania kleju stolarskiego (moe to by zarwno klej kostny jak i
skrny),jest Ci ju znany. Przypomn wic tylko, aby zawsze naczynie z klejem ogrzewa
nie bezporednio na ogniu, a tylko w drugim naczyniu z wod. Pamitaj, e wysoka
temperatura bardzo szkodzi klejom zwierzcym, i ju w temperaturze powyej 6570 C
nastpuje czciowy rozkad substancji biakowych, a tym samym klej traci na wartoci.
Jeeli chodzi o drewno, a wic deski, sklejk czy pyty pilniowe, to ich powierzchnia
przed klejeniem nie wymaga adnych specjalnych przygotowa. Najzupeniej wystarczy,
jeeli powierzchnia ta bdzie przetarta papierem ciernym i oczywicie wolna od farby,
lakieru czy kurzu.
Gorcy klej nanosi si cienk warstewk, patyczkiem lub pdzelkiem, na obie
powierzchnie. Zaraz po nasmarowaniu klejone elementy skada si ze sob i ciska. A
wanie silne cinicie klejonych elementw czsto bagatelizowane, bd w ogle
pomijane przy czeniu drewna ma ogromny wpyw na wytrzymao tworzcej si
spoiny. Wymagana przy klejeniu sia nacisku jest rna dla rnych gatunkw drewna i
waha si w granicach od 6 (dla jody) do 23 kG/cm2 (dla jesionu). Na og im drewno
jest twardsze i mniej porowate, tym wikszego wymaga nacisku przy klejeniu.
W domowych warunkach, jeeli kleisz jakie paskie elementy
(deseczki, sklejk itp.), to po po prostu na nich co cikiego, np. cegy lub
elazko do prasowania. Skoro jednak ksztaty klejonego przedmiotu s
skomplikowane, wwczas do ciskania mona uy mae, rczne imadeko lub
uchwyt rubowy do siatki pingpongowej.
Zwierzcy klej stolarski zaczyna wiza ju po kilkunastu minutach od chwili
naoenia, jednak spoina uzyskuje sw pen wytrzymao mechaniczn dopiero po 824
godzinach. Tak dua rozbieno czasu wynika z niejednakowej porowatoci drewna i jego
rnej wilgotnoci.
Nie tylko do drewna
Wielkim bdem byoby sdzi, e kleje zwierzce su tylko do czenia drewna.
Nic podobnego.
Do najpowaniejszych odbiorcw klejw zwierzcych nale dzi fabryki zapaek i
papieru ciernego, malarstwo cienne, przemys wkienniczy, papierniczy, kartonaowy i
introligatorski.
A oto kilka przepisw na doskonae szybko schnce kleje, nadajce si szczeglnie
do czenia kartonowych modeli.
12. Do blaszanej puszki wlej 75 ml gorcej wody, wsyp 25 g cukru,
a gdy si cakowicie rozpuci, dodaj 6,5 g wapna gaszonego. Cao
dokadnie wymieszaj, wstaw do drugiego naczynia z wod i
naczynie to ogrzewaj na maszynce elektrycznej lub palniku. Chodzi
o to, aby przynajmniej w cigu 56 godzin temperatura roztworu
cukru z wapnem wynosia 70-80 C.

44

Na noc puszk zostaw w spokoju, a nastpnego dnia zlej


ostronie przejrzysty pyn, osad za odrzu.
Do 40 ml takiej cieczy dodaj 6 g uprzednio ju
namoczonego kleju zwierzcego (zwa go oczywicie w stanie
suchym). Namoczony klej wraz z otrzymanym roztworem
ogrzewaj na ani wodnej (czsto mieszajc) w cigu 34 godzin.
Teraz, do otrzymanego kleju w celu jego zobojtnienia dodaj
3g kwasu szczawiowego lub cytrynowego (tzw. kwasek cytrynowy
jest do nabycia w sklepach spoywczych).
Klej powinien by zawiesisty, ale atwy do smarowania, jeeli wic jest za gsty,
dodaj 12 ml esencji octowej.
Gotowy klej przelej do szczelnie zamykanego soiczka lub buteleczki.
13. W 260 ml wody namocz na noc 100 g kleju zwierzcego. Nastpnego dnia rozpu go
ogrzewajc na ani wodnej. Wycz maszynk lub zga palnik, i dopiero teraz dodaj 25 ml
denaturatu i 5 g sproszkowanego aunu glinowo-potasowego. (Przypominam, e aun
glinowo-potasowy o wzorze AlK(SO4)2 . 12 H2O, czsto uywany w kosmetyce, mona
nabywa w mydlarniach bd perfumeriach jako tzw. aun do golenia).
Przed przelaniem do soiczka klej ten trzeba pozostawi w spokoju przez 24 godziny i
dopiero potem zla roztwr znad osadu. Tak otrzymany klej czy doskonale papier, karton
i tektur.
14. A teraz podam Ci przepis, jak z kleju zwierzcego otrzyma klej przeznaczony
specjalnie do czenia papieru pergaminowego. W tym miejscu przypomn, e wszelkie
inne kleje stosowane zwykle do papieru nie s odpowiednie do papieru pergaminowego.
Mieszanin 8 ml stonego kwasu octowego (esencji octowej) i 12 ml wody zalej na noc w
emaliowanym naczyniu 10 g drobno poamanego kleju zwierzcego. Nastpnego dnia
dosyp do naczynia 0,5 g drobno utartego dwuchromianu potasowego. Cao postaw na
ani wodnej i stale mieszajc ogrzewaj, a otrzymasz jednorodny roztwr.
Tak otrzymany klej przelej do soiczka z ciemnego szka (lub do zwykego soika
oklejonego papierem), gdy podczas przechowywania musi on by chroniony przed
wiatem.
15. Nieraz pewnie spotkae si z tzw. papierem gumowanym. Jedna strona takiego papieru
jest lnica i gadka, a po zwileniu wod nabiera zdolnoci klejcych.
Moesz z powodzeniem sam sporzdzi taki ,gumowany" papier, ktry zwaszcza w
modelarstwie oddaje nieocenione usugi.
W tym celu musisz wykona odpowiedni klej i cienk, rwn warstewk tego kleju pokry
papier lub mocn bibuk. A oto przepis: W 25 ml wody namocz na noc 11 g kleju
kostnego. Nastpnego dnia naczynie z klejem postaw na ani wodnej, dodaj
1,5 ml gliceryny i mieszajc ogrzewaj zawarto naczynia, a
otrzymasz jednolit zawiesin. Nastpnie ciepym klejem pokryj gumowy
waek z rkojeci (uywany przy pracach fotograficznych) i wakiem tym
przesuwaj po papierze czy bibuce lecej na pytce szklanej. Warstewka
kleju musi by cienka i rwnomiernie rozoona.
Aby powleczony klejem papier nie pofadowa si, powinien by na czas
schnicia przypity pineskami do deseczki.
Dziki dodatkowi gliceryny klej po wyschniciu szybko i atwo pochania wod, a tym
samym zwilony nim papier nadaje si do oklejania.

45

Klej rodem z pastwiska


Naprawd, nie ma w tym adnej przesady. Posuchaj tylko, pragn Ci teraz
zapozna z doskonaymi klejami, ktre docieraj do nas z pastwiska za porednictwem
pewnego sympatycznego czworonoga.
Naskubawszy si dowoli trawy, poczciwa krowa w organizmie swym wytwarza mleko. Z
mleka otrzyma - mona, o czym wie kade dziecko, mietank, maso, kefir, a rwnie i
kazein. Kazeina jest to, krtko mwic, cite i wyosobnione biako zawarte w mleku.
Istotna rnica pomidzy smacznym twarokiem, a dobr kazein polega na tym, i dobry
twaroek musi by tusty i nie cakowicie oddzielony od serwatki, za dobra kazeina nie
moe zupenie zawiera tuszczu, a ponadto winna by jak najdokadniej opukana z resztek
serwatki.
Praktycznie wic biorc, kazein produkuje si z dobrze odciganego mleka, w ktrym
strca si twarg, oddziela od serwatki i starannie pucze wod. Po wysuszeniu tak
przygotowanego osadu otrzymujemy kazein, ktra jest podstaw do produkcji
doskonaych, szeroko dzi stosowanych, klejw kazeinowych. Kleje te s wodoodporne i
uywa si ich do czenia drewna, papieru oraz papieru ze szkem (np. naklejanie
etykietek).
W zakadach przemysowych kazein otrzymuje si z mleka dwiema metodami:
przez wytrcanie jej kwasami (np. solnym lub siarkowym czy octowym) lub te przy
pomocy podpuszczki. (Podpuszczka jest to skomplikowana substancja, tzw. enzym,
wyosobniana z odkw cielcych).
Pod wpywem nawet minimalnego dodatku podpuszczki mleko natychmiast si
,,warzy", przy czym wytrca si kazeina. Niestety, obie te metody otrzymywania kazeiny z
mleka s dla Ciebie nieodpowiednie, gdy podpuszczki nigdzie nie nabdziesz, za
wytrcanie kazeiny kwasami wymaga odpowiednich przyrzdw pomiarowych. Kazeina
bowiem wytrca si przy cile okrelonej kwasowoci roztworu. Jeeli wic dodamy
kwasu troszeczk za mao czy za duo, kazeiny nie otrzymamy. Dlatego te radz Ci
zastosowa bardzo stary, ale dla chemika-amatora w peni dostpny sposb. A oto przepis.
Dobrze odtuszczone mleko ogrzej do okoo 40C i pozostaw w
pokojowej temperaturze. Gdy przekonasz si, e ser oddzieli si ju
od klarownej serwatki, mieszaj cao ogrzewajc jednoczenie do 50
C. Nastpnie pozwl serowi opa na dno, zlej serwatk, a ser
przemyj kilkakrotnie du iloci letniej wody. W celu odwodnienia,
wieo otrzyman kazein wycinij lekko przez szmatk, po czym
rozdziel na mae ziarna i susz kilkanacie dni w temperaturze
pokojowej lub na socu. . Suche i twarde ziarna kazeiny pokrusz tak,
aby ich wielko przypominaa kasz mann. Jeeli kazeina zostanie dokadnie wypukana
i wysuszona, mona przechowywa j w szczelnym zamkniciu cae lata. Jednak prosz
Ci, nie miej do mnie pretensji, jeeli kazeina splenieje, bdzie to bowiem dowd, e
niestety nie do starannie j wypukae, wysuszye, czy te miae nie do czyste
naczynie.
Surowiec masz ju gotowy, moemy zatem przystpi do produkcji klejw.
Jeszcze przedtem mae wyjanienie. Czysta kazeina w wodzie si nie rozpuszcza, a
tylko pcznieje. Rozpuszcza si ona natomiast w wodnych roztworach rnych zasad,
przy czym tak otrzymane roztwory mog , by odwracalne lub nieodwracalne,
Odwracalno roztworw kazeinowych polega na ich zdolnoci ponownego
rozpuszczania si w wodzie po wyschniciu.

46

Roztwory nieodwracalne, raz utwardzone, nie daj si ju w aden sposb


ponownie rozpuci czy upynni.
Jak pewnie si domylasz, podzia ten zwizany jest z reakcjami zachodzcymi
podczas twardnienia spoin kazeinowych. I tak, spoina otrzymana z roztworu odwracalnego
twardnieje przede wszystkim dziki pozbywaniu si wody. Natomiast w spoinach
otrzymywanych z roztworw nieodwracalnych, zachodz reakcje chemiczne pomidzy
kazein a wprowadzonymi dodatkami, dziki czemu powstaje ciao twarde, w niczym ju
nierozpuszczalne.
Podstawowym warunkiem przeprowadzenia kazeiny do stanu roztworu jest dodanie
do niej jakiego wodorotlenku lub zwizku silnie alkalicznego. Zalenie jednak od rodzaju
uytego zwizku otrzymamy roztwr odwracalny lub nieodwracalny.
I tak roztwory odwracalne otrzymuje si, stosujc:
a)
b)
c)
d)

wodorotlenek sodowy, NaOH;


wodorotlenek potasowy, KOH;
wodorotlenek amonowy, NH4OH;
wglan sodowy, Na2CO3.

Chcc za otrzyma roztwory nieodwracalne, naley stosowa:


a) wodorotlenek wapniowy, Ca(OH)2;
b) szko wodne sodowe (Na2SiO3) lub potasowe (K2SiO3);
c) mocznik, CO(NH2)2.
Roztwory odwracalne s trwae
po dodaniu rodka konserwujcego mona je
przechowywa
caymi
tygodniami.
Oczywicie, wykonana takim klejem spoina nie
jest wodoodporna, lecz na sucho wykazuje bardzo du wytrzymao mechaniczn,
przewyszajc wytrzymao kleju kostnego czy skrnego.
Natomiast roztwory nieodwracalne s bardzo nietrwae, po 30 minutach, na
skutek zachodzcych reakcji chemicznych, zaczynaj twardnie i staj si ju wwczas
niezdatne do uytku.
Oczywicie, stosowanie tego rodzaju klejw jest nieco kopotliwe, gdy
jednorazowo trzeba przygotowywa tylko takie ich iloci, jakie zostan zuyte w przecigu
najbliszych kilkunastu minut. Ale za to zcze, utworzone z nieodwracalnych roztworw
kazeiny, jest bardzo wytrzymae mechanicznie, a przy tym odporne na wod i wilgo.
Prosty i szybki sposb przyrzdzania powoduje, e nieodwracalne roztwory kazeiny
gruj nad klejem kostnym czy skrnym. Nie trzeba tu niczego dugo moczy, ani
ogrzewa. Such mieszanin proszkw zalewa si zimn wod, miesza i ju po paru
minutach mamy doskonay klej wodoodporny.
Przepisy na kleje kazeinowe odwracalne:
16. a)

Kazeina
wodorotlenek sodowy
woda

25 g
3g
75 ml

47

W podanej iloci wody rozpu wodorotlenek sodowy, po czym roztworem tym


zalej, w elaznym naczyniu, drobno zmielon kazein. Po paru minutach mieszania otrzymasz jednorodn zawiesin kleju.
17. b)

Kazeina
wodorotlenek amonowy 25 %
woda

25 g
18 ml
60 ml

Amoniak zmieszaj z wod i roztworem tym zalej kazein.


Oba opisane kleje stosuje si na zimno. Drewno, przeznaczone do czenia klejami
kazeinowymi, musi by suche. Obie suche i czyste powierzchnie przeznaczone do klejenia
pokrywa si cienko klejem (uwaaj, aby nie byo w nim adnych grudek), czeka 23
minuty, po czym czy razem. Nacisk potrzebny przy klejach kazeinowych stosowanych do
drewna jest niewielki, wynosi okoo 5 kG/cm2.
Przepisy na kleje kazeinowe nieodwracalne.
Jeeli pragniesz wykona dobry, wodoodporny klej do drewna, kartonu i papieru, to
wybierz jeden z poniej podanych przepisw:
18. a)

Kazeina
25 g
wodorotlenek wapniowy
8g
woda
73 ml
Podan iloci ciepej wody rozrb wapno gaszone i do
zawiesiny tej, wolnej od grudek i piasku, wsyp odwaon porcj
kazeiny. Po parominutowy starannym wymieszaniu otrzymasz
dobry, wodoodporny klej. Pamitaj jednak, e klej ten po
upywie okoo 30 minut silnie gstnieje i w tym stanie nie
nadaje si ju do klejenia a wic nie rozrabiaj go
niepotrzebnie zbyt wiele.
Jeeli zamiast w wodorotlenku wapniowym kazein
rozpucisz w mieszaninie szka wodnego i ugu sodowego,
otrzymasz
wwczas
kazeinowy
klej
nieodwracalny,
wodoodporny, ale twardniejcy znacznie wolniej.
19. b)

Kazeina
10 g
wodorotlenek sodowy
2,5 g
szko wodne sodowe
7g
woda
4g
W podanej iloci wody rozpu wodorotlenek sodowy. Roztwr ten zmieszaj ze
szkem wodnym i mieszanin t zalej odwaon porcj kazeiny. Po paru minutach mieszania otrzymasz doskonay klej, ktry twardnieje dopiero po paru godzinach a wic nie
trzeba si z nim tak spieszy, jak przy klejeniu klejami z wodorotlenkiem wapniowym.
Koczc omawianie czenia drewna klejami kazeinowymi, pragn Ci ostrzec
przed pewn do nieprzyjemn niespodziank.

48

Moe zdarzy si, e zapragniesz w domu naprawi za pomoc


kleju kazeinowego jaki uszkodzony mebel wykonany z dbu, akacji,
orzechu lub klonu. Operacja si uda, fornier bdzie si wietnie trzyma,
ale pacjent wyjdzie z tej operacji mocno zeszpecony. Oto miejsca
ssiadujce ze spoin zabarwi si na brzydki, rdzaworudy kolor.
Nie naley si tym jednak wcale przejmowa. Nie wpadaj
wwczas w rozpacz i nie staraj si papierem ciernym, scyzorykiem czy
innym ostrym narzdziem zdrapa tej plamy. Jest to niepotrzebne i
zupenie bezcelowe.
Jeeli na klejonym drewnie wystpi takie plamy, przygotuj
spokojnie 8% wodny roztwr kwasu szczawiowego, nasy nim lekko
watk i po na plamie. Po 34 minutach plama zniknie. Miejsce to
przetrzyj wod, wytrzyj do sucha i po zmartwieniu.
Przyczyn pojawiania si plam jest garbnik, tanina, wystpujca obficie
w wymienionych gatunkach drewna. W poczeniu z silnymi zasadami,
jakie zawsze zawiera klej kazeinowy, tanina daje takie wanie
brunatnorude zwizki. Szczeglnie mocno wystpuj plamy, jeli si klei
drewno dbowe, akacjowe, orzechowe czy klonowe niedostatecznie
jeszcze wysuszone.
Inne gatunki drewna, a zwaszcza drewno drzew iglastych, nie wykazuj pod
wpywem klejw kazeinowych skonnoci tworzenia plam.
Podam Ci teraz przepis na specjalny klej kazeinowy, przeznaczony do bardzo
trwaego czenia kartonu i tektury.
20. W 100 ml wody rozpu 2 g boraksu. Roztworem tym zalej 30 g sproszkowanej
kazeiny. Aby przyspieszy pcznienie ziarenek kazeiny, naczynie postaw na ani wodnej i
ogrzewaj, mieszajc, a znikn kluski. Naczynie odstaw, aby kazeina ostyga, dodaj 10 ml
25% amoniaku i 15 ml denaturatu. Jeeli po dokadnym wymieszaniu roztwr okae si za
gsty, dodaj odrobin wody. Klej ten wysycha i twardnieje dosy szybko, lecz rozrobiony
mona przechowywa przez kilkanacie dni. Otrzymana spoina jest bardzo trwaa i
wodoodporna.
Z kazeiny moesz rwnie wykona wodoodporny klej do etykietek naklejanych na
butelki, soiki i inne przedmioty szklane. Spodziewam si, e ten klej zainteresuje Ci,
gdy z wasnego dowiadczenia wiem, ile to kopotu sprawiaj wiecznie odstajce i
odpadajce w laboratorium etykietki. Jeeli natomiast przymocujesz je niej podanym
klejem i pokryjesz jeszcze lakierem, gwarantuj, e etykietki, mimo czstego uywania
naczy, wytrzymaj co najmniej rok albo jeszcze duej.

49

21. 20 g drobno zmielonej kazeiny zmieszaj na sucho z 8 g boraksu; mieszanin t rozpu


(starannie mieszajc) w 100 ml gorcej wody. Po cakowitym rozpuszczeniu si kazeiny,
dodaj jeszcze, zalenie od potrzeby, 3050 ml wody.
Tak otrzymany klej wie szybko i nieodwracalnie, a wic przygotuj najpierw
naczynie i etykietki, aby zdy je naklei, zanim klej stwardnieje. Pamitaj, e szko musi
by zupenie czyste (nie zatuszczone) i suche. Po 24 godzinach pokryj etykietki lakierem,
otrzymanym przez rozpuszczenie 5 g bezbarwnego polistyrenu w 100 ml ,,Tri".
Co zawdziczamy rolinom ?
Pytanie w tytule odnosi si oczywicie tylko do interesujcej nas obecnie dziedziny
klejw.
W porwnaniu do zwierzcych, rodzina klejw rolinnych jest o wiele liczniejsza.
Nale do niej m. in.: mka zboowa i ziemniaczana, przybysz z dalekich krajw
ywica sandarak, mka z nasion soi, zwyka kalafonia oraz wydzielina z afrykaskich
akacji guma arabska. Do klejw rolinnych zaliczamy rwnie kleje kauczukowe i te, w
skad ktrych wchodzi szelak.
Praktycznie jednak rzecz biorc, z tak wielkiej iloci klejw rolinnych, ze
wzgldu na dostpno surowcw, znaczenie dla Ciebie maj tylko rne
kleje skrobiowe, kauczukowe i kalafoniowe. Zacznijmy od klejw
skrobiowych. Podstawow substancj tych klejw s czsteczki
olbrzymy skrobi, utworzone z tysicy pojedynczych czsteczek cukru
glikozy. Ksztat i wielko ziarenek skrobi s charakterystyczne dla danej
roliny.
I tak, ziarenka skrobi ryu i owsa s owalne i malekie. Ziarenka
skrobi pszenicy i kukurydzy s ju nieco wiksze, natomiast ziarenka skrobi
ziemniaczanej to kuliste olbrzymy, dostrzegalne ju przez szko powikszajce. Aby ze
skrobi otrzyma klej, naley te wielkie czsteczki rozbi na wiele mniejszych.
Proces przechodzenia skrobi w klej, czyli, jak to si mwi, proces rozklejania,
polega na hydrolizie skrobi pod wpywem wody z odpowiednimi dodatkami. Istnieje wiele
sposobw i metod rozklejania skrobi. Spord nich wybraem dla Ciebie najprostszy do
przeprowadzenia.
100 g skrobi (mki ziemniaczanej) wymieszaj w emaliowanym naczyniu ze 100 ml
wody i ogrzej na ani wodnej do temperatury 55 C. W temperaturze tej wlewaj powoli
maymi porcjami, stale mieszajc, roztwr zawierajcy 3 ml stonego kwasu siarkowego
w 20 ml wody. Cao dokadnie wymieszaj i ogrzewaj na ani wodnej, czsto mieszajc i
utrzymujc temperatur okoo 50oC w cigu 3 godzin.
Teraz trzeba zobojtni nadmiar kwasu siarkowego. W tym celu do
skrobi dodaj 23 krople fenoloftaleiny, po czym, silnie mieszajc,
dolewaj maymi porcjami 10% wodnego roztworu wodorotlenku
sodowego. Z chwil gdy pojawi si ju lekko rowe zabarwienie,
trwae mimo mieszania, zobojtnianie jest skoczone. Rozklejon skrobi wylej na blach,
aby dobrze wyscha, po czym sproszkuj j i wsyp do soika.
Z tak przygotowanej skrobi moesz ju wykona dobry klej do papieru, kartonu i tektury.
22. W tym celu w 3 ml wody rozpuci 2 g wodorotlenku sodowego; w osobnym naczyniu
wymieszaj 20 g Twojej skrobi z 25 ml wody, po czym dodaj roztworu wodorotlenku i
cao dokadnie ponownie wymieszaj.

50

Klej ten twardnieje przez wyparowanie wody, mona wic przechowywa go nawet
bardzo dugo w szczelnie zamykanych naczyniach.
Jeeli jednak nie chce Ci si samemu przeprowadza rozklejania skrobi, to do
sporzdzania klejw moesz uy atwej do nabycia dekstryny. Jest to suchy, miaki
proszek barwy biaej, tej lub brzowej, otrzymany z mki ziemniaczanej.
A oto prosty przepis na klej dekstrynowy.
23. W 25 ml wrzcej wody rozpuszcza si 35 g dekstryny, po czym dodaje 25 ml szka
wodnego. Klej ten nadaje si do czenia papieru i tektury.
Jeeli zajmujesz si introligatorstwem, to z pewnoci zainteresuje Ci klej dekstrynowy,
ktry moesz przygotowa w nastpujcy sposb.
24. W emaliowanym naczyniu 40 g dekstryny wymieszaj dokadnie
z 40 ml wody. Naczynie postaw na ani wodnej i ogrzewaj do 70
C, mieszajc tak dugo, a otrzymasz jednolit zawiesin. Teraz
dodaj roztworu zawierajcego 10 ml wody, 4 g boraksu i 56 kropli
gliceryny. Cao dokadnie wymieszaj i przelej do glinianego
garnuszka zawizywanego mokr szmatk. Moe wydaje Ci si to
troch dziwne, ale wanie w ten sposb naley przechowywa kleje
skrobiowe.
25. Inny znowu klej dekstrynowy jest niezastpiony przy naklejaniu papieru na folie
metalowe. Jego skad jest taki:
dekstryna
woda
siarczan amonowy
gliceryna

40 g
70 ml
1g
3g

Poow podanej iloci wody zalej na ciepo dekstryn. W pozostaej iloci wody rozpu
siarczan amonowy oraz gliceryn, po czym roztwr ten wlej do naczynia z dekstryn.
Cao dokadnie wymieszaj.
Egzotyczny go
Mianem tym mona na pewno okreli city sok pewnych azjatyckich i
amerykaskich drzew. Jest nim naturalny kauczuk, surowiec do wyrobu gumy.
Pamitaj jednak, e kleje otrzymywa mona tylko z kauczuku surowego jeszcze
nie wulkanizowanego.

51

Oczywicie, rwnie z kauczukw syntetycznych wyrabia si najrniejsze kleje,


ale, jak si chyba domylasz, s to dla Ciebie surowce zupenie niedostpne. Dlatego te za
chwil pomwimy o gotowych klejach z kauczukw syntetycznych.
Z surowego kauczuku naturalnego wyrabia si podeszwy do obuwia. W jzyku
potocznym te biae lub kremowe podeszwy zw si gum indyjsk lub sonin. Wanie ta
kremowa sonina bdzie dla Ciebie doskonaym surowcem (w zupenoci wystarcz jej
cinki, czy nawet stare, zdarte ju podeszwy).
26. A oto klej do czenia gumy:
3 g drobno pokrojonego nie wulkanizowanego kauczuku w szczelnie zamknitym
soiczku zalej 25 ml benzenu lub czystej benzyny ekstrakcyjnej (rozcieczalnik do farb
olejnych).
Uwaga: do sporzdzania kleju nie wolno Ci nigdy uywa benzyny samochodowej, gdy
posiada ona trujce domieszki.
Po 23 dniach skrawki kauczuku cakowicie si rozpuszcz. Przeznaczone do
klejenia miejsce i atk oczy dokadnie grubym papierem ciernym, po czym obie
powierzchnie pokryj klejem. Pamitaj, e gumy, ktr masz sklei, nie wolno przedtem
zmywa benzyn.
Po 1015 minutach, gdy klej ju zupenie wyschnie, trzeba obie powierzchnie
powlec ponownie klejem, poczeka a wyranie zgstnieje, po czym zoy oba kawaki i
cisn na par godzin.
27. Klej do gumy i skry:
W metalowym naczyniu roztop 35 g kalafonii, po czym dosyp 40 g drobno pokrojonego kauczuku naturalnego.
Cao ogrzewaj, mieszajc, a kauczuk cakowicie
rozpuci si w kalafonii. Gdy to nastpi, dodaj 25 ml pokostu i dokadnie wymieszaj. Klej
ten nakada si po uprzednim podgrzaniu.
28. Klej do czenia skry:
Do 20 g stopionej kalafonii dodaj 20 ml oleju lnianego, po czym na gorco wrzu
10 g naturalnego kauczuku. Cao ogrzewaj, mieszajc, a kawaeczki kauczuku
cakowicie si rozpuszcz.
Skra przeznaczona do klejenia musi by sucha i dokadnie oczyszczona twardym
papierem ciernym.
Kauczuk naturalny i syntetyczny jest podstawowym skadnikiem wielu doskonaych
klejw. Przegld ich zaczn od doskonaego i o szerokim zastosowaniu kleju o nazwie
Butapren. Dla wygody indywidualnych drobnych odbiorcw sprzedawany jest on w
opakowaniach: 0,4; 0,7; 1 kg.
Klej Butapren, bdcy roztworem kauczuku syntetycznego, przeznaczony jest do
czenia skr, gum mikroporowatych i tkanin. Przeznaczone do czenia
powierzchnie musz by czyste (wolne od kurzu i bota), a przede
wszystkim suche. Obie powierzchnie powleka si cienko, lecz
rwnomiernie klejem, czeka si, a rozpuszczalnik czciowo odparuje,
po czym, gdy klej stanie si ju bardzo gsty, powierzchnie czy si ze
sob. Podczas schnicia czone elementy powinny by przynajmniej
lekko cinite.

52

Czas schnicia spoiny zaley w duej mierze od porowatoci


klejonego ciaa. Oglnie jednak biorc, spoina nabiera
wytrzymaoci po 68 godzinach.
Gdy klej zbytnio zgstnieje lub gdy zachodzi potrzeba jego
zmycia, musisz uy ksylenu jako rozpuszczalnika. Jest to
bezbarwna, atwopalna ciecz o silnym, charakterystycznym zapachu.
Powan wad Butaprenu" jest termoplastyczno otrzymywanych tym klejem
spoin. Inaczej mwic, spoina butaprenowa po ogrzaniu traci sw wytrzymao.
Od wady tej jest wolny inny klej kauczukowy, zwany w
handlu klejem A i B. Jest to klej dwuskadnikowy, sprzedawany
oczywicie w oddzielnych puszkach (0,6 i 1,3 kg). W jednej puszce
znajduje si skadnik A, w drugiej za skadnik B. Na 20 minut przed
uyciem oba skadniki A i B miesza si dokadnie w stosunku 1:1.
Pragn Ci tylko przestrzec w tym miejscu, aby w wielkim zapale
klejenia nie wymiesza przypadkiem caej puszki skadnika A z ca
puszk skadnika B. Tak postpowa nie wolno.
Jednorazowo naley miesza tyle tylko kleju, ile zuyjesz w
przecigu najbliszej p godziny. Po upywie tego czasu klej
nieodwracalnie twardnieje. Po prostu, po zmieszaniu skadnika A ze
skadnikiem B zapocztkowana zostaje powolna wulkanizacja kauczuku.
Jak ju mwilimy, wulkanizacja jest procesem nieodwracalnym.
Dlatego te stwardniaego kleju ju nie upynnisz, ale za to wykonana
takim klejem spoina nie ucierpi ani od ciepa, ani wskutek dziaania
rozpuszczalnikw.
Zastosowanie kleju A i B jest takie same, jak poprzednio
omwionego ,,Butaprenu". Dodatkowo warto pamita, e klej A i B
nadaje si doskonale do reperacji gumowanej powoki skadaka, a take
do impregnacji tkanin.
Polecam Ci rwnie klej Butapren L-40", przeznaczony przede
wszystkim do czenia gumy z metalami. Powierzchni gumy
przeznaczon do klejenia musisz dokadnie oczyci i uczyni bardziej
chropowat za pomoc gruboziarnistego papieru ciernego lub metalowej
tarki. Powierzchni metalu trzeba uwolni od rdzy i brudu a nastpnie
odtuci, przemywajc benzyn ekstrakcyjn lub acetonem. Obie
powierzchnie smarujemy klejem, czekamy chwil, a rozpuszczalnik
odparuje (trwa to okoo 10 minut), po czym czymy je ze sob. Spoina
musi schn pod naciskiem co najmniej 34 godzin.
Ponadto, specjalnie do reperacji dtek i wyrobw z mikkiej gumy,
produkowany jest klej w tubkach ,,KG nr 6" i KG nr 9".
Wreszcie wspomn Ci jeszcze o dwu klejach kauczukowych,
stosowanych do mocowania wykadzin podogowych: s to kleje
Butalep" oraz ASB".

53

Z rodzimej sosny
ywica sosnowa, poddana destylacji, daje nam terpentyn
oraz pozostao sta, ktr dobrze wszyscy znamy kalafoni. I
Ty nieraz widziae te jak bursztyn bd brzowawe bryki
uywane na przykad przez skrzypkw do nacierania smyczka.
Przypominasz wic sobie pewnie, e kalafonia jest bardzo krucha.
Wystarczy j nacisn paznokciem, a ju pka niczym szko.
A jednak z tej kruchej substancji bardzo atwo mona otrzyma
doskonae kleje do czenia tkanin z drewnem lub metalem oraz do
czenia tomofanu i do przymocowania winyleum.
29. W elaznym naczyniu stop 100 g kalafonii. Osobno w 80 ml wody,
rozpu 11 g ugu sodowego.
Uwaga! W koniecznie okulary motocyklowe lub przeciwsoneczne.
(Oczy,
jak
dotychczas,
s
elementem
niewymiennym, musz Ci wic wystarczy na
cae ycie). Tak zabezpieczony wlewaj ostronie, bardzo maymi porcjami, roztwr ugu do stopionej kalafonii. Cao musisz ogrzewa i
energicznie miesza. Poniewa podczas tego zabiegu moe nastpi
pryskanie, nie wolno Ci pracowa bez okularw.
Mniej wicej po 2030 minutach mieszania na gorco, otrzymasz jednorodn
zawiesin dobrego kleju kalafoniowego. Klej ten, jak atwo si domyli, twardnieje pod
wpywem utraty wody.
Wobec tego, trzeba go przechowywa w naczyniach szczelnie zamykanych.
Charakterystyczn cech wszystkich klejw kalafoniowych jest doskonaa adhezja
do metali, szka, porcelany i celofanu.
O klejach z piasku
W piknym wierszu Mickiewicza Pani Twardowska" diabe bardzo
szybko i zrcznie krci bicz z piasku, ale niestety, to tylko w bajkach
tak wszystko atwo si odbywa.
W jaki jednak sposb tak zupenie na serio z piasku, tej sypkiej
substancji, mona robi klej?
Bo przecie robi si to, i to ju od dawna. Wystarczy mianowicie
stopi w temperaturze 1400 C czysty piasek kwarcowy z tlenkiem
sodowym, aby otrzyma krzemian sodowy, zwizek zwany
powszechnie szkem wodnym. Wanie ten krzemian sodowy jest
najwaniejszym przedstawicielem naturalnych klejw mineralnych. Szko wodne suy
dzi do wyrobu licznych klejw stosowanych szeroko w przemyle, jak rwnie do
sporzdzania rnych kwasoodpornych i soloodparnych kitw.
No, ale o tym pomwimy jeszcze w ostatnim rozdziale.

54

Teraz za podam Ci par przepisw na rne kleje krzemianowe, ktre mona


stosowa do klejenia tektury, szka, porcelany, fajansu, terakoty.
30. Wodoodporny klej do kartonu i tektury uywany w fabrykach przy produkcji tektury
falistej:
szko wodne sodowe
woda
siarczan cynkowy
wodorotlenek amonowy

200 g
40 ml
10 g
15 ml

W 20 ml wody rozpu siarczan cynkowy i dodaj wodorotlenku amonowego. Szko


wodne wymieszaj z 10 ml wody, dodaj roztworu siarczanu cynkowego z amoniakiem. Po
dokadnym wymieszaniu caoci dodaj jeszcze 10 ml wody.
Klej ten twardnieje przez wyparowanie, bd pochanianie wody, niemniej jednak
raz utwardzony, znosi zupenie dobrze wilgo.
31. Klej do fajansu i terekoty:
szko wodne sodowe
wkna azbestowe
olej rycynowy

136 ml
100 g
14 ml

Kleju tego uywa si do mocowania ceramicznych wykadzin ciennych i podogowych.


32. Klej do czenia papieru z foliami metalowymi :
W 7 ml mleka i 5 ml gliceryny rozpu na gorco 20 g cukru. Do roztworu tego
dodaj 45 ml szka wodnego i, jeeli roztwr ten jest zbyt rzadki, zag go nieco poprzez
odparowanie na ani wodnej.
33. Klej do etykietek na metalu:
W 10 ml wody i 3 ml gliceryny rozpu na gorco 15 g cukru. Osobno stop 5 g
kalafonii i wlej do niej (stale mieszajc) 60 ml gorcego szka wodnego. Nastpnie wlej

55

uprzednio przygotowany roztwr cukru. Cao dokadnie wymieszaj i, w razie


potrzeby, dodaj odrobin wody lub j odparuj na ani wodnej.

Jak zauwaye, pozostawiam Ci tu swobod w samodzielnym uzyskiwaniu


odpowiedniej gstoci kleju, gdy nie wiem, jakie uda Ci si naby szko wodne, bowiem
w sprzeday jest wiele odmian o rnej gstoci.
I to byoby ju wszystko, co trzeba powiedzie o najwaniejszych i moliwych do
wykonania w warunkach domowych klejach naturalnych.

56

Klejenie tworzyw sztucznych


Pragn teraz poda troch przepisw i rad, w jaki sposb naley klei pospolite
tworzywa sztuczne.
Dla pewnoci przypomn Ci jeszcze, i wszystkie tworzywa sztuczne podzieli
mona na dwie grupy: tworzywa termoplastyczne i termoutwardzalne.
Pierwsze z nich mikn i nabieraj plastycznoci przy grzaniu. Do tej grupy naley
przede wszystkim polichlorek winylu (mikki i twardy), polistyren, polimetakrylan metylu
(popularnie zwany pleksiglasem lub wprost pleksi), nylon, polietylen oraz pochodne
celulozowe. Klejenie tych wszystkich tworzyw jest w zasadzie atwe, bowiem dla kadego
z nich mona dobra odpowiedni rozpuszczalnik.
Zapamitaj, e tworzywa sztuczne termoplastyczne mona klei albo
samymi rozpuszczalnikami, albo te klejami otrzymywanymi przez rozpuszczenie danego tworzywa w odpowiednim rozpuszczalniku.
Znacznie natomiast trudniej przedstawia si sprawa klejenia
tworzyw termoutwardzalnych. Tworzywa te, do ktrych nale midzy
innymi bakelit, galalit, tworzywa mocznikowe czy melaminowe, raz
utwardzone w czasie produkcji, nie daj si ju zmikczy ogrzewaniem.
Wie si to cile z
utrat rozpuszczalnoci
we wszelkich
rozpuszczalnikach. Tak wic do klejenia tworzyw termoutwardzalnych trzeba, stosowa
odpowiednie kleje twardniejce na zimno lub na gorco, ale pod wpywem zachodzcych
w spoinie reakcji chemicznych.
Podstaw powodzenia przy klejeniu tworzyw sztucznych
jest trafna ich identyfikacja. To jest chyba oczywiste. Aby
wiedzie, czym klei, naley najpierw wiedzie, co si klei.
Trzeba umie bezbdnie rozrnia tworzywa sztuczne. Ale nie
martw si, sprawa identyfikacji,
czyli rozrniania,
najpospolitszych odmian tworzyw sztucznych nie jest wcale
trudna.

57

Najprostsz i najszybsz metod identyfikacji tworzyw sztucznych,


nie wymagajc przy tym adnych odczynnikw ani aparatury, jest
analiza pomieniowa. Prbk badanego tworzywa wprowadzasz do
maego, niewieccego pomienia gazowego lub pomienia lampki
spirytusowej. Nastpnie, biorc pod uwag stopie zapalnoci, barw
pomienia, wydzielajcy si zapach i wygld pozostaoci,
przeprowadzasz identyfikacj tworzywa.
Poniej podaj Ci opis zachowania si w pomieniu najpopularniejszych tworzyw
sztucznych. Bd przy tym stosowa nastpujce oznaczenia:
1 atwopalno,
2 czy ganie po wyjciu z pomienia,
3 wygld pomienia,
4 wygld pozostaoci po spaleniu,
5 zapach wydzielany przy spaleniu.

A. Tworzywa termoplastyczne (obok nazwy naukowej podaj nazw handlow i


zastosowanie)
Polichlorek winylu (PCW, igelit, windur paszcze, paski, portfele, izolacja, rury, pyty,
naczynia):
1 maa,
2 tak,
3 ty, zielony na brzegach, biay dym,
4 miknie, czernieje,
5 ostry zapach HCl
Poliamidy (nylon, stilon, perlon, kapron wkna, tkaniny, folie, koa
zbate, oyska, yki):
1 rednia
2 tak,
3 biay z tym wierzchokiem,
4 topi si, pienice krople,
5 charakterystyczny.
Polimetakrylan metylu (szko organiczne, plexiglas
elektrotechnika, modelarstwo, galanteria, komunikacjia):

optyka,

1 rednia
2 nie,
3 wierzchoek tawy, cay niebieskawy, drobne iskierki
4 miknie, lekko ciemnieje,
5 wo kwiatowa.

58

Polistyren (lustrex, styroflex elektronika, galanteria, zabawki,


gospodarstwo domowe):
1 dua,
2 nie,
3 topomaraczowy, gsty czarny dym
4 miknie i nadtapia si,
5 charakterystyczny dla styrenu.
Polietylen (lupolen, petrothen, hostalen elektronika, rury, folie,
wkna, gospodarstwo domowe):
1 dua,
2 nie,
3 wierzchoek niebieskawy, d ty,
4 topi si, spywa przejrzystymi kroplami
5 palonej parafiny
Azotan celulozy (celuloid bony, plyty, zabawki):
1 bardzo dua,
2 nie,
3 ty, bardzo gorcy, spalanie gwatowne,
4 bez napeniaczy spala si cakowicie,
5 charakterystyczny po zgaszeniu.
Octan celulozy (cellon, cellit bony, folie, pyty, galanteria,
instrumenty muzyczne):
1 rednia,
2 nie,
3 ty, nieco czarnego dymu,
4 topi si i spywa palcymi kroplami,
5 charakterystyczny dla kwasu octowego.
B. Tworzywa termoutwardzalne
Tworzywa fenolowe
ywica lana (nowolak galanteria, elektrotechnika, zdobnictwo):
1 maa,
2 tak,
3 - ty, iskry,
4 gbokie zwglenie,
5 fenolu i formaldehydu.
Toczywa (pabak, bakelit pyty, prty, elektrotechnika, czno):
1 maa,
2 tak,

59

3 ty
4 zwgla si, pcznieje,
5 fenolu, formaldehydu i papieru lub drewna.
Tworzywa aminowe
Mocznikowe (aminolac artykuy gospodarstwa domowego):
1 maa,
2 tak,
3 jasnoty, niebieskawy,
4 pcznieje, pka, bieleje na brzegach,
5 mocznika, formaldehydu.
Melaminowe (aminocard artykuy gospodarstwa domowego, meble, laminaty):
1 maa
2 tak,
3 bazbarwny,
4 pka, pcznieje, bieleje na brzegach,
5 formaldehydu, amoniaku.
Tworzywa kauczukowe (ebonit elektrotechnika, akumulatory,
wykadziny ochronne):
1 rednia,
2 nie,
3 topomaraczowy, czarny dym,
4 pcznieje, miknie
5 zapach dwutlenku siarki.
Tworzywa biakowe (galalit galanteria, artykuy gospodarstwa domowego, materiay
pimienne):
1 rednia,
2 tak,
3 popielaty, ty dym
4 pcznieje, pka, czciowo si zwgla,
5 spalonych wosw.
Przegld sposobw czenia i uywanych do tego celu klejw zaczn od najprostszych i
najpopularniejszych tworzyw termoplastycznych.
a) Polichlorek winylu
Wyciu codziennym spotykamy si z dwoma rodzajami wyrobw z polichlorku winylu:
mikkimi i twardymi. Mikkie zwane s w jzyku potocznym igelitem, twarde za
winidurem.
Ze smutkiem musz Ci zakomunikowa, e te dwa gatunki wyrobw z polichlorku winylu
wymagaj, niestety, odrbnych klejw.

60

Polichlorek winylu mikki, czyli igelit, z ktrego wyrabiane s obrusy, paszcze


przeciwdeszczowe, niadaniwki, paski, portfele, okadki na zeszyty, aktwki, rurki
przewodowe, koszulki izolacyjne, mona czy rozpuszczalnikiem bd te klejem.
W sprzeday znajduje si specjalnie do tego celu produkowany klej o nazwie ,,Igol" oraz
,,Klej PCW/Ch". Te dosy rzadkie kleje s prawie bezbarwnymi roztworami o woni
gorzkich migdaw.
Obie przeznaczone do czenia powierzchnie, czyste i zupenie suche, powleka si cienko
klejem, czeka minut, po czym silnie ciska ze sob. Spoina nabiera penej wytrzymaoci
dopiero po 810 godzinach.
Dobrym rozpuszczalnikiem dla polichlorku winylu jest tylko cykloheksanon.
Powierzchnie przeznaczone do czenia zwila si cykloheksanonem i od razu ciska ze
sob.
Radz zachowa du ostrono przy klejeniu t metod cienkich folii obrusowych
czy paszczowych. Uwaaj, aby nigdzie nie kapna kropla rozpuszczalnika, jak rwnie
unikaj jego nadmiaru, moe bowiem nastpi silne sfadowanie materiau.

Z twardego polichlorku winylu, czyli winiduru, tworzywa zazwyczaj barwy


brzowofioletowej, wyrabiane s rury, prty, pyty, wiaderka oraz cienkocienne, lecz
sztywne i wytrzymae pudeka.
Do czenia winiduru atwo dostaniesz klej o nazwie ,,PCW/AT". Klej ten ma
posta bezbarwnej galarety, ktr przed uyciem trzeba dokadnie rozmiesza (na ciepo).
Przeznaczone do czenia powierzchnie oczy papierem ciernym lub pilnikiem, zmyj
acetonem, po czym powlecz klejem. Oba elementy cinij i pozostaw przez 4 godziny.
Samym cykloheksanonem winiduru nie mona poczy trwale. Majc jednak
rozpuszczalnik, moesz sam wykona doskonay klej do winiduru. W tym celu nastrugaj
noem lub pilnikiem 1 g drobniutekich wirkw winidurowych i rozpu je w 10 ml
cykloheksanonu.
b) Polistyren
To tak rozpowszechnione tworzywo sztuczne (w przeciwiestwie do polichlorku
winylu rozpuszczalnego tylko w cykloheksanonie) dobrze rozpuszcza si w toluenie,
benzenie, Tri".
W sprzeday znajduje si klej do polistyrenu o nazwie ,,Polistyro-Cement". Jest to po
prostu toluenowy roztwr bezbarwnego polistyrenu. Poniewa zarwno toluen, jak te i
benzen (nie myl z benzyn) rzadko spotyka si w sprzeday, z rozpuszczalnikw do
polistyrenu pozostaje Ci do dyspozycji tylko Tri".
Ciecz ta jest doskonaym rozpuszczalnikiem polistyrenu, o czym ju mwilimy w
pierwszym rozdziale. Jednak roztwory takie schn wolno, a otrzymana spoina nabiera
penej wytrzymaoci dopiero po tygodniu.

61

Jeeli masz zamiar czy przedmioty polistyrenowe o maej powierzchni spoiny,


wystarczy obie powierzchnie zwily ,,Tri", zczy je i cisn. Ju po kilkunastu
minutach przedmioty si trzymaj, ale, jak ju, wspomniaem, penej wytrzymaoci spoina
nabiera dopiero po tygodniu.
Ten sam zabieg klejenia rozpuszczalnikiem moesz przeprowadzi za pomoc toluenu.
Wwczas spoina ju po 23 dniach zyska pen wytrzymao.
Natomiast w przypadku, gdy wypadnie Ci czy due powierzchnie polistyrenu,
stanowczo radz posugiwa si klejem. Klej taki otrzymasz rozpuszczajc
1 g polistyrenu w 15 ml ,,Tri" lub jeszcze lepiej w 15 ml toluenu. Jakiego uyjesz surowca,
takiej te barwy bdzie i roztwr kleju.
Pamitaj rwnie, aby unika nadmiaru kleju, gdy wwczas zbyt wielkie iloci
rozpuszczalnika bardzo dugo musz wnika w samo tworzywo, co w ostatecznym
rezultacie osabia spoin.
c) Polimetakrylan metylu (pleksiglas)
Tworzywo to, z ktrego wyrabiane s przezroczyste, bezbarwne oprawy okularw,
rkojeci parasolek, pudeka, broszki itp., mona czy zarwno rozpuszczalnikiem, jak
te i odpowiednimi klejami.
Najprostszymi dobrymi rozpuszczalnikami do pleksi s chloroform i stony kwas
octowy.
W sprzeday do czenia pleksi znajduje si klej o nazwie ,,Plexi-Cement". Do czenia
tworzywa samym rozpuszczalnikiem radz Ci uywa stonego kwasu octowego,
chloroform bowiem jest ciecz zbyt lotn. Z nabyciem stonego kwasu octowego nie
bdziesz mia wikszych trudnoci. Przecie w sklepach spoywczych mona nabywa tak
zwan esencj octow. Jest to 8085% kwas octowy.
Powierzchnie przeznaczone do czenia zwil kwasem octowym, poczekaj par minut,
a stwierdzisz powierzchniowe spcznienie tworzywa, po czym oba elementy z ze sob,
cinij i pozostaw przez 34 dni.
Chloroform zastosuj natomiast do sporzdzania kleju. W
tym celu do 20 ml chloroformu wsyp 1 g drobnych
struynek pleksi. Wicej nie wsypuj, otrzymasz bowiem
gst galaret, ktr bdziesz musia rozciecza.
Uprzedzam Ci od razu, e rozpuszczenie struynek pleksi
trwa dugo, co najmniej 24 godziny.
Obie powierzchnie pokrywa si klejem i od razu czy ze
sob. Duy nacisk nie jest w zasadzie potrzebny, umoliwia
on tylko w pocztkowej fazie wycinicie ze spoiny
pcherzy powietrza. Jeeli uda Ci si dokadnie te pcherze wycisn, dopki klej jeszcze
zbytnio nie zgstnieje, to spoina bdzie adna przezroczysta i prawie niewidoczna.
Po wygldzie spoiny fachowiec od razu potrafi oceni umiejtno klejcego. Wanie tu,
przy pleksi, niczego si nie da ukry, zapacykowa". Kada wada, kade niedbalstwo staj
si od razu doskonale widoczne, szpecc przedmiot.
Spoina otrzymana za pomoc kleju (z chloroformem jako rozpuszczalnikiem) nabiera
penej wytrzymaoci dopiero po 4 dniach schnicia w temperaturze pokojowej.

62

d) Poliamidy
Aby nie byo adnych nieporozumie, wyjaniam, i chodzi tu o czenie tworzyw
sztucznych znanych pod nazwami: nylon, stilon, kapron i perlon. Z tworzyw tych
wyrabiane s bezzawiasowe oprawy do okularw przeciwsonecznych, yki rybackie, folie
na peleryny i paszcze przeciwdeszczowe, rozmaite rkojeci, uchwyty i pokrta uywane
w przemyle motoryzacyjnym.
W sprzeday, jak dotychczas, nie ma jeszcze klejw do poliamidw. Do czenia tych
tworzyw moesz jednak wykorzysta rozpuszczalniki: kwas mrwkowy oraz kwas solny.
Przeznaczone do czenia powierzchnie zwil jednym z wymienionych kwasw,
poczekaj, a stwierdzisz powierzchniowe spcznienie tworzywa; wwczas przy do
siebie oba elementy, cinij mocno i pozostaw przez 2 dni.
34. Majc kwas mrwkowy moesz sporzdzi klej. W tym celu do 15 ml tego kwasu wsyp
1 g drobno pokrajanego poliamidu i naczynie wstaw do ani wodnej. Po 2030 minutach
ogrzewania do temperatury 50 C otrzymasz gst zawiesin. Przed uyciem otrzymany
klej ogrzej. Klejc, smaruj cienko obie czone powierzchnie, poczym, jak poprzednio,
silnie cinij.
e) Tworzywa celulozowe
Jak pewnie pamitasz z poprzedniego rozdziau, w yciu codziennym spotykamy si
zwykle z trzema rodzajami tworzyw celulozowych (w rzeczywistoci wyrabia si ich o
wiele wicej, jednak stosowane s one rzadko jedynie w specjalnych przypadkach). S
to celuloza regenerowana, azotan celulozy oraz octan celulozy.
Najpopularniejszym wyrobem z celulozy regenerowanej, ktry czsto wypada klei, s
folie tomofanu (celofanowe). Do ich czenia moesz stosowa klej kalafoniowy (18) lub
te wykona inny w nastpujcy sposb.
35. W 40 ml alkoholu etylowego zmieszanego z 40 ml acetonu rozpu 33 g kalafonii i 2 g
kamfory.
36. A oto jeszcze jeden przepis na klej do tomafanu:
woda
guma arabska
wodorotlenek wapniowy
siarczan glinowy

30 ml
10 g
0,1 g
1g

W podanej iloci wody rozmieszaj wodorotlenek wapniowy, zalej t zawiesin


gum arabsk, a nastpnego dnia, w przejrzystym pynie znad osadu rozpu siarczan
glinowy.
Z kolei do czenia azotanu celulozy, czyli praktycznie biorc wyrobw
celuloidowych, stosowa moesz albo rozpuszczalniki, albo kleje otrzymane przez
rozpuszczenie w nich celuloidu. Wrd laikw panuje zakorzenione przekonanie, e
celuloid najlepiej jest klei acetonem, przecz, e zwizek ten wietnie rozpuszcza
celuloid, musz jednak ostrzec, e na skutek bardzo duej lotnoci acetonu spoiny
wykonane samym rozpuszczalnikiem s brzydkie, mlecznobiae. Sklejona w ten sposb
oprawa okularw jest powanie zeszpecona. Tymczasem wanie opraw okularw czy

63

inny przedmiot z celuloidu moesz sklei w sposb prawie niewidoczny,


estetyczny, jeeli zamiast acetonu uyjesz rozpuszczalnika do lakierw
Nitro".
Oba czone przedmioty zwil lekko tym rozpuszczalnikiem i od
razu zcz je ze sob, starajc si nie ciska zbyt mocno. Gdy bowiem
elementy ciniesz za silnie, wwczas wycinite zostanie rozmikczone
tworzywo, a tym samym na zewntrz spoiny utworzy si brzydkie
zgrubienie tego staraj si unika.
37. Sporzdzenie kleju do celuloidu jest bardzo proste. Wystarczy oto w
15 ml rozpuszczalnika Nitro" rozpuci 1 g skrawkw celuloidu. Do
czenia tego tworzywa moesz rwnie z powodzeniem stosowa
bezbarwny lakier Nitro".
Trudniejsza ju nieco bdzie sprawa z czeniem octanu celulozy. A niestety, taki problem
bdziesz napotyka czciej ni Ci si to w tej chwili zdaje. Aby nie by goosownym,
podam konkretne przykady: czenie tam filmowych, , tam magnetofonowych, klejenie
rnego rodzaju gaek, klamek, uchwytw, rkojeci samochodowych i motocyklowych.
Wszelkiego rodzaju tamy filmowe, i to zarwno szerokie jak i wskie
(amatorskie), s dzi wykonywane tylko z niepalnego octanu celulozy. Z
tego samego tworzywa wyrabia si i tamy magnetofonowe. Jeeli wic
bdziesz musia czy tamy filmowe czy magnetofonowe, to uywaj rozpuszczalnikw, ale pamitaj, e to ju nie celuloid, i sam aceton do tego si
nie nadaje.
38. Radz wic, przygotuj mieszanin o takim skadzie:
aceton
rozpuszczalnik Nitro
stony kwas octowy

6,5 ml
1 ml
2,5 ml

Pamitaj, e zcze bdzie tylko wwczas trwae, jeeli z jednego koca tamy
usuniesz dokadnie wiatoczu emulsj bd te magnetyczn warstewk tlenkw. Teraz
jeden koniec tamy zwil (ale lekko) podan mieszanin i po na nim drugi koniec tamy.
Jest to tzw. klejenie na zakadk.
Mona te postpi inaczej. Kawaeczek (45 cm) tamy oczyszcza si z
emulsji czy warstewki tlenkw, zwila lekko roztworem i nakada od strony czystej, nie
pokrytej na przyoone tylko do siebie oba koce tamy. Jest to tzw. klejenie na podkadk;
odznacza si ono du wytrzymaoci jednake pod warunkiem, e nie uyje si zbyt
wiele roztworu rozpuszczajcego. Nie zawsze bowiem dzieje si w myl przysowia: Od
przybytku gowa nie boli". Wskutek dziaania zbyt duej iloci rozpuszczalnikw, tama z
octanu celulozy nawet po najlepszym wysuszeniu staje si krucha i amliwa.
39. Do czenia grubszych wyrobw z octanu celulozy radz Ci wykona klej
rozpuszczajc 1 g tego tworzywa (najlepiej skrawki niepalnego filmu oczyszczonego z
emulsji) w 15 ml mieszaniny o skadzie:
aceton
rozpuszczalnik Nitro
kwas octowy stony

6,5 ml
1,5 ml
2 ml

64

Sklejane przedmioty cinij, ale nie za mocno,


pokojowej co najmniej 24 godziny.

i susz w

temperaturze

f) Klejenie tworzyw termoutwardzalnych


Teraz omwi klejenie tworzyw termoutwardzalnych.
Co mi si jednak zdaje, e masz do mnie jakie pretensje. Czy przypadkiem nie o to,
e zapomniaem Ci jeszcze poda przepis do czenia polietylenu?
O nie, wcale nie zapomniaem. W tym miejscu, w imieniu wszystkich chemikw
wiata, musz si przyzna ze wstydem, e dotychczas nikomu jeszcze nie udao si
otrzyma dobrego kleju do polietylenu. Dlatego te jedyn metod czenia tego tworzywa
jest spawanie. Zapamitaj to sobie dobrze: nie ma dobrego rozpuszczalnika do polietylenu,
jak rwnie nie ma kleju do jego czenia. Dotykajc lekko ogrzanych przedmiotw polietylenowych odnosimy wraenie, jak gdyby byy one tuste; s one podobne w dotyku na
przykad do wiecy. Wraenie to potguje jeszcze fakt, e woda zupenie nie zwila
najdokadniej nawet umytych powierzchni polietylenowych. Ten specjalny wanie rodzaj
powierzchni tworzywa sprawia, i aden ze znanych klejw nie wykazuje do niego dobrej
adhezji. A wic, jak Ci ju powiedziaem, do czenia polietylenu stosowa moesz tylko
spawanie.
W Twoich amatorskich warunkach spawanie polietylenu najdogodniej bdzie
przeprowadzi za pomoc elektrycznej lutownicy. W tym celu lutownic ogrzewa si do
temperatury 160170 C, przykada do dobrze wysuszonych elementw spawanych, a gdy
ich powierzchnia ulegnie ju nadtopieniu, natychmiast styka si je ze sob.
No, po tym wyjanieniu mog ju zacz mwi o czeniu
bakelitu, tworzyw mocznikowych i melaminowych. Wiele nowego
tu si nie dowiesz. Do czenia bowiem tworzyw termoutwardzalnych
zastosowa
moesz
kleje
fenolowoformaldehydowe, epoksydowe, gliptalowe czy te karbinolowe.
Posugiwa si tymi klejami ju umiesz.
Na zakoczenie pragn Ci jeszcze opisa par nie omawianych
jeszcze, a znajdujcych si w sprzeday klejw. S to:
Klej POW" (czyli polioctan winylu)
Jest to lepka, przezroczysta ciecz barwy somkowotej. Klej ten
suy do czenia skry naturalnej i sztucznej, tkanin, papieru,
korka i porowatej ceramiki oraz tych cia ze sob. Spoin utwardza
si w cigu 68 godzin w temperaturze 20 C i w cigu 1 godziny
w temperaturze 75-110 C.
Klej POW/fdb" (czyli polioctan winylu z plastyfikatorami)
Jest to emulsja polioctanu winylu z dodatkiem zmikczaczy; ma
wygld lepkiej biaej cieczy, przypominajcej mietan. Klej ten przeznaczony jest
przede wszystkim do czenia papieru i tektury z foliami aluminiowymi.
Kleje introligatorskie C-10", C-20", C-30"

65

S to emulsje polioctanu winylu z dodatkami zmikczaczy. Kleje te s


przeznaczone do prac introligatorskich, zwaszcza w tych przypadkach, gdy trzeba czy
papier z foli igelitow lub foliami metalowymi.
Do koloru do wyboru, czyli przepisy rne
Z gry zastrzegam, e nie podejmuj si przewidzie
wszystkich moliwych przypadkw, co z czym zapragniesz
sklei. Ogranicz si wic tylko do podania pewnych zasad
oglnych oraz pewnej iloci przepisw szczegowych.
Klejenie skry:
kleje dekstrynowe, kostne, skrne, celulozowe, na polioctanie winylu (w sprzeday klej
POW"), kauczukowe (w sprzeday klej Butapren" oraz klej kauczukowy A" i B").
Klejenie metali z gum:
klej kauczukowy (Butapren L-40").
Klejenie metali ze szkem i ceramik;
kleje fenolowo-formaldehydowe, epoksydowe, gliptalowe, karbinolowe.
Klejenie metali z tworzywami termoutwardzalnymi:
kleje fenolowo-formaldehydowe, gliptalowe, epoksydowe, karbinolowe.
Klejenie metali z tworzywami termoplastycznymi:
kleje na polioctanie winylu POW", kauczukowe, (Butapren").
40. Kleje do porcelany i fajansu
a)

Fluorek wapniowy
mczka szklana
szko wodne

6g
1g
6g

Bardzo dokadnie zmielone i przesiane dwa pierwsze skadniki wymieszaj i zarb


na klej szkem wodnym.
41. b)

wieo stracona kazeina (przemyta) 10 g


szko wodne
25 g

Oba kleje twardniej szybko i nieodwracalnie.


Klej do mocowania wykadzin terakotowych: klej krzemianowy (20)".
42. Klej do wykadzin podogowych.
Do 150 ml rozdrobnionego, gorcego kleju stolarskiego dodaj 5 g siarczanu
glinowo-potasowego (aunu) rozpuszczonego w 10 ml gorcej wody. Cao wymieszaj.
Jest to klej do wykadzin podogowych typu winyleum, gumoleum i nitroleum.

66

43. Kleje do naklejania skry, filcu i sukna na drewno


100 g mki pszennej (np. wrocawskiej) zmieszaj z 2 g siarczanu glinowopotasowego, zarb 50 ml wody i ogrzewaj mieszajc tak dugo, a uzyskasz tak gsto,
e yka postawiona pionowo nie bdzie si przewracaa. Klej rozprowadzaj na gorco i od
razu kad na nim filc czy sukno.
Klej do miki
Do tego celu stosuje si bezrozpuszczalnikowy klej gliptalowy (24).
44. Klej do czenia skry z gum
35 g kalafonii stop, dodaj 40 g drobno pokrojonego nie wulkanizowanego kauczuku
i ogrzewaj tak dugo, a kauczuk ulegnie rozpuszczaniu. Cao ostud do temperatury
50C, po czym dodaj 25 ml oleju lnianego i wymieszaj. Klej ten nakadaj na gorco.
45. Klej do mocowania fotografii na szkle
10 g bezbarwnej elatyny spoywczej zalej na noc 100 ml wody. Postaw naczynie
na ani wodnej o temperaturze 50 C. Gdy elatyna si rozpuci, dodaj 56 kropli octu
spoywczego i cao mieszaj. Na dokadnie umyte, odtuszczone i suche szko wylej
gorcy roztwr elatyny, po czym natychmiast przy fotografi i przycinij j zimnym
elazkiem.

67

Kiedy, ju chyba kilka lat temu, w jednym ze swoich listw zapytae mnie, co to
s waciwie kity. Przyznam Ci si szczerzenie dugo wwczas mylaem nad tym
pytaniem. Niby to takie proste, a jednak bliej nie sprecyzowane. Kity s bliskimi
krewniakami klejw, ale, jak wiesz, w ogromnej tej rodzinie panuje spore zamieszanie, nie
ma bowiem jeszcze jakiego midzynarodowego, uznanego przez wszystkich podziau.
Najoglniej rzecz biorc mona przyj definicj tak: Kity s to kleje plastyczne o
konsystencji ciastowatej, zawierajce zazwyczaj due iloci wypeniacza.
Sam nie jestem zbytnio zadowolony z tej bardzo oglnikowej definicji, ale
chwilowo niech taka zostanie.
Ju troch atwiej mona powiedzie, do czego su kity. S one uywane do
czenia i unieruchamiania nie przylegajcych zbyt cile do siebie
elementw, su te do wypeniania szpar, nierwnoci, porw.
Typowi przedstawiciele kitw to na przykad glejta oowiowa
zarobiona gliceryn, uywana do osadzania pryzmatw czy soczewek
szklanych w metalowych uchwytach, oraz kit sucy do uszczelniania szyb w ramach okiennych.
adnego cisego podziau kitw Ci nie podaj, gdy podziay
takie s bardzo sztuczne. Z podanych poniej przepisw wybierzesz
te, ktre bd odpowiednie do Twoich celw, a przede wszystkim
bd wykonalne przy Twoich moliwociach surowcowych.
Kity do metali
1. Kit do szczelin w piecach elaznych
Dwutlenek manganu (braunsztyn)
Sucha glina
Boraks

10 g
40 g
50 g

Dokadnie zmielone i przesiane skadniki zarabia si mlekiem na ciastowat mas. Past t


wypenij szczeliny zimnego pieca. Po 24 godzinach schnicia gdy rozpalisz w piecu, kit
stopi si i dokadnie zwie z elazem.

68

2. Kit do eliwa i pyt kuchennych.


Drobne opiki elazne
Siarka
Chlorek amonowy (salmiak)

80 g
10 g
5g

Mieszanin t zarb wod na past i wypenij pknicia oczyszczone palnikiem lub


metalow szczotk. Kit twardnieje sam na zimno w przecigu 5-6 dni.
3. Kit do metali i kamienia
Drobno przesian kred zarb na past szkem wodnym i nakadaj j szybko, gdy kit
ten twardnieje ju po 20 minutach.
4. Kit do mosidzu i marmuru
W 40 ml wody rozpu 75 g wodorotlenku sodowego, po czym dosyp 23 g
sproszkowanej kalafonii i cao gotuj mieszajc, a kalafonia cakowicie si rozpuci.
Tak otrzymanym roztworem zarb na past 35-40 g gipsu, po czym kit od razu
nakadaj, bo bardzo szybko twardnieje.
5. Kity do szka i metali
Glejt (ty tlenek oowiu) zarb gliceryn, dokadnie ucierajc w modzierzyku
porcelanowym. Na 50 g glejty zuywa si okoo 6 ml gliceryny. Kit ten twardnieje
szybko i jest cakowicie odporny na wod, kwasy, ugi, oleje.

6. Kit arwkarski (do oprawek i balonikw szklanych)


Cement portlandzki
Mczka szklana
7. lub sucha glinka
mczka szklana
kreda

10 g
10 g
10 g
10 g
10 g

Jedn z tych mieszanin koniecznie dokadnie przesianych zarb na past szkem


wodnym

69

8. Do tego samego celu moe suy jeszcze inny kit:


Gips
100 g
Siarczan glinowo-potasowy (aun) 7 g
Mieszanin t zarb na ciasto 10 % wodnym roztworem kleju
stolarskiego.
9. Kit do trzonkw od noy:
Kalafonia
Siarka
Opiki elazne
Chlorek amonowy (salmiak)

60 g
15 g
20 g
5g

Skadniki te wymieszaj i stop na gorco; stopionym kitem napenij


trzonek, po czym od razu wcinij we n.
Kity do szka i porcelany
10. Kit do szka
Do parowniczki stojcej na ani wodnej wrzu 50 g biaej elatyny
spoywczej, dodaj 1 ml 6 % octu i cao ogrzewaj a do stopienia.
Przed czeniem szko ogrzej; kit nakadaj gorcy, stopiony. Kit
twardnieje cakowicie po 24 godzinach, ale nie jest wodoodporny.
Nadaje si dobrze do reperacji krysztaw.
11. Kit do akwarium
Kreda
Minia oowiowa

30 g
15 g

Oba skadniki wymieszaj dokadnie i zarb pokostem lnianym na gste ciast. Ciasto to
trzeba nastpnie co najmniej przez godzin wyrabia motkiem na desce.
Kit cakowicie twardnieje dopiero po 7-8 dniach, ale za to trzyma si doskonale metalu i
szka, przy czym jest cakowicie wodoodporny.
12. Kity do porcelany
a) siarczan barowy (BaSO4)
mczka szklana

4g
2g

Oba skadniki musz by dokadnie zmielone (utarte w modzierzu) i przesiane przez gste
sito. Such mieszanin skadnikw zarb na past szkem wodnym i natychmiast nakadaj,
gdy kit szybko twardnieje.
13. b) sproszkowany azbest
tlenek cynkowy

4g
2g

70

Skadniki zarb na past szkem wodnym. Kit ten nadaje si do uzupeniania brakujcych
kawakw w czonych elementach.
Kity specjalne
14. Kity ogniotrwae
a)

Tlenek cynkowy
dwutlenek magnezowy

5g
50 g

Oba te proszki zarb na ciasto jak najmniejsz iloci wody. Kit twardnieje okoo 2 dni i
wytrzymuje temperatur do 1800oC
15. b) sucha, przesiana glinka
mczka szamotowa
boraks

60 g
30 g
10 g

Cao wymieszaj i zarb wod na gste ciasto. Kit twardnieje po okoo 24 godzinach i
wytrzymuje temperatur do 1600oC.
16. Kit kwasoodporny
Sproszkowany azbest
Mczka szamotowa
Woda

150 g
40 g
150 ml

Po wymieszaniu do caoci dodaj 15 ml szka wodnego.


17. Kit ugoodporny
W blaszce stojcej na ani wodnej stop 90 g asfaltu, p czym dodaj 10 g nie
wulkanizowanego kauczuku i cao ogrzewaj mieszajc, a kauczuk si
rozpuci. Kit nakadaj w stanie stopionym.
18. Kit szybko twardniejcy
Talk
Szko wodne

10 g
3,5 ml

Talk zarb szkem wodnym na past. Kit ten twardnieje ju po 3-5 minutach.
19. Kit do galalitu
Kazeina sucha
Szelak
Boraks

5g
2g
4g

Suche skadniki wymieszaj, zalej 20 ml gorcej wody i dugo mieszaj. Po napcznieniu zlej
nadmiar wody, a pozostao ogrzej i rozmieszaj na past. Kit ten nakadaj na gorco.

71

20. Kit szczotkarski do pdzli i szczotek z wosiem


Kalafonia
Siarka
Chlorek amonowy (salmiak)

60 g
20 g
5g

Dokadnie sproszkowan siark i salmiak wsyp do stopionej kalafonii, cao wymieszaj i


od razu nakadaj. Kit ten twardnieje nieodwracalnie. Posiada doskona przyczepno do
wosia, drewna i metalu.
21. Kit do szpar w drewnie
Gips
Drobne opiki drzewne

50 g
15 g

Oba skadniki zarb na past gorcym klejem stolarskim. Kit twardnieje po 10-15
minutach. Podczas twardnienia kit ten nie kurczy si i nie pka, lecz przeciwnie, nawet
nieznacznie zwiksza swoj objto. Dziki temu trzyma si doskonale w szparach.

72

7. Zakoczenie
Tak wic przysza chwila, i rozstajemy si na kilka miesicy, aby spotka si znw w
nastpnej ksice z tego cyklu, z ktrej dowiesz si midzy innymi, jak rozpoznawa,
obrabia, formowa, spawa, barwi a nawet otrzymywa w domu tworzywa sztuczne.
Wszystkie te wiadomoci podaj Ci po to, aby uatwi Tw prac, a jednoczenie
ustrzec siebie przed tragiczn mierci pod stosami nieprzemylanych listw z takimi na
przykad pytaniami: Gdzie kupi ,,Tri"?" ,,Czy esencja octowa, a kwas octowy to to
samo?" itp.
Jednak ani na chwil nie wycofuj si z tego, co ju Ci obiecaem: skoro uznasz, e bez
mojej pomocy naprawd ju sobie nie poradzisz, to pisz do mnie na adres pisma, ktre jest
Ci na pewno dobrze znane Mody Technik".
I to ju jest wszystko. A wic cze.

73

Spis klejw
1. Kleje fenolowe do drewna, metalu, szka i ceramiki
2. Kleje mocznikowe do drewna
3. Klej (lakier Chemolak) melaminowo-mocznikowy do drewna i papieru
4. Klej gliptalowy do metalu, szka, ceramiki, korka
5. Kleje epoksy utwardzalne na gorco do metalu, szka, ceramiki
6. Kleje epoksy utwardzalne na zimno do metalu, szka, ceramiki
7. Klej karbinolowy do szka i metalu
8. Klej celuloidowy do papieru, kartonu, tektury
9. Klej celuloidowy do czenia tkanin i filcu z papierem i drewnem
10. Klej celuloidowy do czenia skry z tkaninami
11. Klej do wykonania poszy kajakw metod oklejania papierem
12. Klej kostny lub skrny do kartonu
13. Klej kostny lub skrny do papieru, kartonu, tektury
14. Klej kostny lub skrny do papieru pergaminowego
15. Klej kostny lub skrny do gumowania papieru
16. Klej kazeinowy odwracalny do drewna
17. Klej kazeinowy odwracalny do drewna
18. Klej kazeinowy nieodwracalny wodoodporny do drewna
19. Klej kazeinowy nieodwracalny wodoodporny do drewna
20.Klej kazeinowy do kartonu i tektury
21.Klej kazeinowy do etykietek na szkle
22. Klej skrobiowy do papieru, tektury, kartonu
23. Klej dekstrynowy do papieru, tektury, kartonu
24. Klej dekstrynowy introligatorski
25. Klej do naklejania papieru na metal
26. Klej kauczukowy do gumy
27. Klej kauczukowy do czenia gumy ze skr
28. Klej kauczukowy do skry
29. Klej kalafoniowy do tkanin, drewna, metalu, linoleum, celafonu
30. Klej krzemianowy wodoodporny do tektury
31. Klej krzemianowy do fajansu i terekoty
32. Klej krzemianowy do naklejania papieru na folie metalowe
33. Klej krzemianowy do etykietek na metalu
34. Klej do poliamidw
35. Klej do tomofanu
36. Klej do tomofanu
37. Klej celuloidowy do celuloidu
38. Klej rozpuszczalnikowy do tam z octanu celulozy
39. Klej do octanu celulozy
40. Klej krzemianowy do porcelany i fajansu
41. Klej kazeinowy do porcelany
42. Klej kostny do wykadzin podogowych
43. Klej skrobiowy do naklejania skry, filcu i sukna na drewno
44. Klej kalafoniowy do czenia skry z gum
45. Klej elatynowy do naklejania fotografii na szkle

str. 22
str. 27
str. 28
str. 30
str. 32
str. 34
str. 36
str. 40
str. 40
str. 40
str. 41
str. 44
str. 45
str. 45
str. 45
str. 47
str. 48
str. 48
str. 48
str. 49
str. 50
str. 50
str. 51
str. 51
str. 51
str. 52
str. 52
str. 52
str. 54
str. 55
str. 55
str. 55
str. 55
str. 63
str. 63
str. 63
str. 64
str. 64
str. 64
str. 66
str. 66
str. 66
str. 67
str. 67
str. 67

74

Spis kitw
Kity do metali
1. Kit do elaznych piecw
2. Kit do eliwa
3. Kit do metali i kamienia
4. Kit do mosidzu i marmuru
5. Kit do szka i metali
6-8. Kit arwkarski
9. Kit do trzonkw od noy

str. 68
str. 69
str. 69
str. 69
str. 69
str. 69
str. 70

Kity do szka i porcelany


10. Kit do szka
11. Kit do akwarium
12. Kit do porcelany
13. Kit do porcelany

str. 70
str. 70
str. 70
str. 70

Kity specjalne
14. Kit ognioodporny
15. Kit ognioodporny
16. Kit kwasoodporny
17. Kit ugoodporny
18. Kit szybko twardniejcy

str. 71
str. 71
str. 71
str. 71
str. 71

Kity rne
19. Kit do galalitu
20. Kit szczotkarski
23. Kit do szpar w drewnie

str. 71
str. 72
str. 72

75

Spis treci

Zamiast wstpu
O adhezji i zwilaniu, czyli o przyczepnoci
Narodzeni w retortach, czyli o klejach syntetycznych
Co nam daje przyroda ?
Wybitni specjalici
Kity najblisi krewni klejw
Zakoczenie
Spis klejw
Spis kitw

str. 3
str. 6
str. 18
str. 42
str. 57
str. 68
str. 73
str. 74
str. 75

76

You might also like