Professional Documents
Culture Documents
STEFAN SKOWSKI
Mniej wicej 10 lat temu zaczem odpowiada na Twoje listy z dziedziny chemii
kierowane do redakcji Modego Technika", a potem i Horyzontw
Techniki dla Dzieci". Wtedy to wanie, idc za rad ludzi
dowiadczonych,
zaoyem
sobie
alfabetyczny
skorowidz
opracowywanych tematw. W skorowidzu tym, pod odpowiedni liter,
zapisywaem i do dzi dnia zapisuj kady Twj ciekawy list dotyczcy
jakiego nowego, nie zamieszczonego jeszcze w skorowidzu zagadnienia
chemicznego.
Nie potrzebuj Ci chyba przypomina, jak rnorodne, a czasem wrcz fantastyczne
pytania zdye mi zada przez owe 10 lat. Dlatego te w moim skorowidzu rne syntezy
organiczne przeplataj si z przepisami na lakiery i Smary do nart, przepis na skad kpieli
galwanicznych z przepisem na obrbk szka i srebrzenie luster, a wreszcie przepisy na
proszek ,,a psik" ze skadem chemicznym ... dyni.
Woda oczywicie nigdzie nie zgina, po prostu kawaki kleju pochony j, silnie przez to
pczniejc.
Ewentualnego nadmiaru nie wchonitej wody nie zlewaj jednak. Teraz puszk z
namoczonym klejem wstaw do jakiego wikszego naczynia napenionego ciep wod i
cao ogrzewaj na maszynce elektrycznej lub palniku gazowym. Pamitaj, e kleju
stolarskiego nie wolno nigdy ogrzewa bezporednio na ogniu, a jedynie w kpieli wodnej.
Bezporednie ogrzewanie prowadzi do przegrzania, co bardzo le odbij si na
wasnociach kleju i wybitnie zmniejsza wytrzymao spoiny.
Jednego krlika ju upolowae. Teraz widz, e rozgldasz si bezradnie, bo nie wiesz,
gdzie by tu zapolowa na nastpnego. Zupenie niepotrzebnie martwisz si, skd zdoby
polistyren niezbdny do wykonania nastpnego kleju. Uwanie, tak jak to na chemika
przystao, dokonaj przegldu swego najbliszego otoczenia. Rkojeci szczoteczek do
zbw, pudeka do papierosw, miseczki kuchenne, miseczki do golenia, solniczki, kieliszki do jaj, przerne zabawki, a wic samochodziki, laleczki, misie, figurki zwierzt
domowych, naczyka lalczyne i foremki do piasku, wszystko to i wiele wprost
niezliczonych drobiazgw wok Ciebie wykonanych jest dzi z polistyrenu. Wiele z nich
jest zepsutych, poamanych, gdy polistyren jest kruchy, amliwy. Tote nie wtpi, e bez
trudu znajdziesz kawaek polistyrenu biaego, kolorowego lub te przejrzystego.
Aby nie byo adnych wtpliwoci i pomyek, naucz Ci bardzo prostej i szybkiej
identyfikacji polistyrenu. Caa ta tak szumnie zwana identyfikacja pomieniowa polega na
zapaleniu malekiej prbki badanego tworzywa i uwanej obserwacji pomienia w cigu
kilkunastu sekund.
Polistyren, niezalenie od swej barwy, zapala si raczej atwo, a ponc daje silnie
kopccy pomie. adne inne tworzywo dostpne w yciu codziennym, palc si nie
wydziela tyle kopciu. Identyfikacja polistyrenu nie sprawi Ci wic adnego kopotu, gdy
wystarczy dosownie jedna zapalona zapaka.
Skoro ju posiadasz to tworzywo, poam je na drobne kawaeczki, wsyp do
szczelnie zamykanego soiczka i na kade 8 g polistyrenu wlej 100 ml trjchloroetylenu.
Ten doskonay rozpuszczalnik tuszczw i wielu tworzyw sztucznych nabdziesz bez
adnego trudu w kadej mydlarni. Trjchloroetylen, zwany popularnie ,,Tri", jest bowiem
szeroko stosowany w gospodarstwie domowym jako niepalny, a wic zupenie bezpieczny,
pyn do usuwania z ubra plam z tuszczw lub smarw.
Polistyren rozpuszcza si dobrze w ,,Tri", ale oczywicie nie tak szybko jak sl czy
cukier w wodzie. Dlatego te soiczek musisz pozostawi w spokoju a do nastpnego dnia.
Pytasz, dlaczego polistyren tak wolno si rozpuszcza?
To bardzo proste, przecie polistyren jest zwizkiem wielkoczsteczkowym.
Ty jednak nie bardzo rozumiesz moj odpowied.
Sprbuj Ci to wyjani bardziej przekonywajco. Jako przykad posuy mog
chociaby takie stosunkowo proste substancje jak soda Na2CO3, sl kamienna NaCl, metan
CH4, etan C2H6, fenol C6H5OH. S to przedstawiciele zwizkw o niewielkich
czsteczkach. Jeeli uda si dobra do kadego z nich odpowiedni rozpuszczalnik,
rozpuszczaj si atwo, niemal od razu.
Inaczej natomiast przedstawia si sprawa ze zwizkami wielkoczsteczkowymi. Ot,
choby nasz polistyren. Powstaje on w wyniku polimeryzacji, czyli wzajemnego czenia
si w dugie, dugie acuchy kilkunastu nieraz tysicy pojedynczych czsteczek zwizku
podstawowego (tzw. monomeru) styrenu o wzorze:
No, ale chwilowo dosy tego, bo nie chc, eby mi potem wypomina, e za wiele Ci
nudz teori.
Do roboty. Klej stolarski jest ju gotowy, klej z polistyrenu te, moemy wic przystpi
do dowiadcze.
Na pierwszy ogie wemy klej stolarski, poniewa trzeba go podgrzewa. Gdy stanie si
ju pynny, sklej nim:
a) sklejk ze sklejk lub desk z desk,.
b) blach z blach,
c) gum z gum.
Z kolei we klej biurowy lub sam wykonaj klej z mki i sklej nim:
a) papier z tektur,
b) szko ze szkem,
c) gum ze szkem
Prosz Ci, aby postpi dokadnie tak, jak to opisaem, w przeciwnym bowiem razie
dowiadczenie si nie uda. Jeli blachy nie ogrzejesz, to krople smoy od razu na niej
zastygn, jeszcze nim zdysz nakry j szkem. Gdy natomiast zaniedbasz ogrzanie
szkieka, wwczas pknie ono po naoeniu na gorce krople smoy.
Gorc smo sklej jeszcze drewno z tektur oraz gum z gum. Teraz wszystkie te
sklejone elementy musz dokadnie wyschn przez 68 godzin.
Sklejka ze sklejk czy deska z desk poczone tym klejem trzymaj si wietnie,
prawda? Ale na tym ju niestety koniec powodze z tym klejem.
Bo oto zarwno blacha nie trzyma si blachy, jak rwnie oba
kawaki gumy, nawet lekko pocignite, odpadaj jeden od drugiego.
Pytasz znowu - dlaczego?
- Po prostu nie ma kleju uniwersalnego.
Jednak odpowied moja jako wcale nie trafia Ci do przekonania
i pytasz dalej.
Ale dlaczego klej stolarski trwale poczy drewno, a nie zda
egzaminu w przypadku metalu i gumy?
Zamiast udzieli Ci odpowiedzi, teraz ja sam zadam pytanie
A w jaki sposb, dziki czemu twardnieje klej stolarski? Ja wiem doskonale, e nigdy
w yciu, tak na serio, nie prbowae czy metali czy gumy klejem stolarskim, ale
dlaczego?
No, bo nie bdzie si trzyma.
Tak, ale dalej pytam, dlaczego?
I powoli wszystko zaczyna si wyjania. Klej stolarski, aby stwardnia, musi si
pozby wody i to jeli pamitasz sposb jego przyrzdzania nawet duych iloci
wody. W drewno, papier, tektur czy ptno woda moe wsika swobodnie, gdy s to
materiay porowate. Ale metale? Gdzie ma tu si podzia, gdzie uciec ta nieszczsna woda
z kleju? Z jednej i drugiej strony gadki, nieporowaty i zupenie nieprzesikliwy metal.
Wycignij z tego niepowodzenia mora pierwszy: Klejami twardniejcymi wskutek
wyparowania bd absorbcji rozpuszczalnika, czyli klejami rozpuszczalnikowymi, nie da
si klei cia nieporowatych (metal, szko itp.).
Niepowodzenie z gum jest nawet podwjne. Po pierwsze zwyka guma dtkowa to
ciao nieporowate. Dalej, gdyby nawet klej stolarski, umieszczony pomidzy dwiema
warstwami gumy, jakim sposobem pozby si wody, to i tak nic to nie pomoe.
Jak wiesz, suchy, stwardniay klej stolarski jest zupenie nieelastyczny i kruchy.
Tymczasem guma to przecie symbol rozcigliwoci i elastycznoci. A wic tych dwu
sprzecznych wasnoci sztywnoci i elastycznoci nie mona pogodzi, tak jak nie
mona pogodzi ognia z wod.
Dlatego wanie dtki, pcherze piek czy inne elastyczne i bardzo rozcigliwe wyroby
gumowe kleimy klejem wykonanym z kauczuku. Spoina powstajca z takiego kleju, z racji
swego pochodzenia, ma wasnoci fizyczne bardzo zblione do wasnoci fizycznych
gumy.
Ale przeniemy si w drug kracowo. Powiedzmy, e chcemy poczy klejem szko ze
szkem. Zamy, e masz taki klej i e poczye nim dwie pytki szklane. Przysza zima
lub letni upa i ... tragedia, wszystko si rozleciao.
Zapomniae bowiem o jednej bardzo wanej wasnoci fizycznej cia, a mianowicie o
ich wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej.
10
Tak, tak, niby maa rzecz, a powoduje due kopoty. Szko naley do cia minimalnie tylko
zmieniajcych swe wymiary pod wpywem waha temperatury, natomiast spoina z uytego
kleju odwrotnie. czc za klejem aluminium czy mied, trzeba dla odmiany pamita
o tym, e rozmiary przedmiotw wykonanych z tych metali ulegaj silnym zmianom pod
wpywem waha temperatury.
Do pierwszego morau dochodzi wic drugi: Powstajca z kleju spoina musi mie
wasnoci fizyczne dosy zblione do wasnoci fizycznych klejonego materiau.
Na horyzoncie adhezja
Zajmij si teraz prbkami poczonymi klejem biurowym lub klejem z mki. W tym
miejscu mae wyjanienie. Ot klej biurowy, zwany czsto klejem rolinnym, produkowany jest z dekstryny, czyli odpowiednio preparowanej mki ziemniaczanej. Jest to
wic klej niemal identyczny z otrzymanym z mki, bowiem oba s naturalne i oba
twardniej na skutek wyparowania rozpuszczalnika. Nic te dziwnego, e papier
przyklejony do tektury tymi klejami trzyma si bdzie doskonale.
Natomiast ze wzgldu na to, e obydwa kleje zawieraj duo wody, nie mog one w
ogle poczy takich zupenie nieporowatych i nieprzesikliwych cia jak szko ,ze szkem
czy szko z gum.
Ale czy tylko niemono pozbycia si wody, a wic ze twardnienie spoiny, stoi
temu na przeszkodzie?
Przekonaj si o tym sam. We par kropli kleju biurowego, rozsmaruj cienko na
kawaku szka i pozwl wodzie wyparowa (po w ciepym miejscu, to prdzej wyparuje). Gdy obejrzysz dokadnie warstewk wyschnitego kleju, to z atwoci zauwaysz,
e jest ona popkana i bardzo atwo zuszcza si z powierzchni szka.
-
O czym to wiadczy ?
O zbyt maej adhezji.
Chwilowo wyraz ten jest chyba dla ciebie przysowiow chiszczyzn lub
inaczej mwic tylko pustym dwikiem. Aby jednak ten dwik oywi i
aby nabra dla Ciebie realnego znaczenia, proponuj nastpujce
dowiadczenie.
Uywajc gorcej wody, szczoteczki, sody lub proszku do prania i myda,
umyj bardzo starannie kawaek pytki szklanej. Po umyciu i wytarciu
czyst szmatk, pytk bierz ju tylko za brzegi tak, aby jej powierzchni
nie dotyka palcami. Drug z kolei podobnej wielkoci pytk szklan
potrzyj watk nasycon olejem jadalnym, oliw czy olejem silnikowym.
Teraz pytki pod kolejno pod kran, z ktrego wypywa may
strumie wody, po po je poziomo na stole. Co zaobserwujesz?
Oto pytka szklana, starannie poprzednio umyta, pokryta jest teraz cieniutk,
rwnomiern warstewk wody. W tym przypadku mwimy, e woda dobrze zwilya
czyst powierzchni szka. A co dzieje si na pytce drugiej, tej celowo
natuszczonej? Tu woda skupia si w kilku czy kilkunastu kroplach. Jeli
pytk t potrzniesz silniej, energicznym ruchem, to kropelki te spadn i
pytka bdzie nadal zupenie sucha.
- Dlaczego ? Gdy zatuszczona powierzchnia szka nie jest w ogle
zwilana przez wod.
11
Zwilanie ciaa staego przez ciecz wiadczy o tym, e midzy czsteczkami tego ciaa
a czsteczkami cieczy dziaaj siy przycigania. Siy te powoduj adhezj, czyli
przyczepno.
Zjawisko adhezji wie si gwnie z wystpowaniem si natury elektrycznej
wywoanych nierwnomiernym rozkadem adunkw elektrycznych w czsteczkach cieczy
i czsteczkach ciaa staego.
Oczywicie fakt ten ma ogromne znaczenie dla kadego, kto chce dobrze klei.
Bowiem w zalenoci od wielkoci si przycigania pomidzy czsteczkami ciaa a
czsteczkami kleju mog powstawa niekiedy nawet wizania chemiczne, co zapewnia
wietn spjno kleju z ciaem. Std wniosek generalny, e wytrzyma spoin moe da
tylko klej majcy dobr adhezj do ciaa czonego. Domylam si, e w tym miejscu
nasuna Ci si bardzo powana wtpliwo. Rozumujesz bowiem tak: Papier, tektura
czy korek s szorstkie i porowate, wic, pomijajc ju spraw wsikania wody, ciaa te na
swej powierzchni mog doskonale unieruchomi, niejako zakotwiczy, czsteczki
kleju. Tymczasem szko, ktre jest przecie gadkie, po prostu jak szko, czy
wypolerowany metal, moliwoci takich nie maj. W jaki sposb bowiem biedne czstki
kleju mog si utrzyma na takich lustrzanych powierzchniach? A wic wnioskujesz
dalej to stan powierzchni, czyli jej chropowato decyduje o tym, czy klej bdzie si jej
trzyma, a nie ta jaka dziwna adhezja.
Rozumowanie twoje jest pozornie zupenie suszne, co wicej dodam, e przez
wiele lat uczeni sdzili, e tak jest w istocie.
Do obalenia tego pogldu przyczynio si w duej mierze proste, ale jake
pouczajce dowiadczenie. Dowiadczenie to z powodzeniem mgby te przeprowadzi ,
ale boj si, e bdziesz mia trudnoci ze zdobyciem odpowiednich surowcw. Podstaw
bowiem dowiadczenia, obalajcego pogld jakoby nie adhezja, lecz stan chropowatoci i
porowatoci powierzchni decydowa o trwaoci czenia klejem, jest niskotopliwy stop
nazwany od jego odkrywcy stopem Lipowitza.
W jego skad wchodz nastpujce metale, w takiej oto proporcji:
Bizmut 50,0 %
Ow 26,7 %
Cyna 13,3 %
Kadm 10,0 %
Stop ten topi si ju w temperaturze ok. 70oC, a wic jest pynny nawet w gorcej wodzie.
Ot za pomoc wanie takiego niskotopliwego stopu przeprowadzono prby czenia
drewna. Do dowiadczenia uyto bardzo dokadnie wysuszonego drewna dbowego oraz
korkowego.
- Pytasz, dlaczego dbin i korek ?
- Bo one s najbardziej porowate; jeeli zakadamy,
e czenie klejem polega przede wszystkim na mechanicznym zaczepieniu, zahaczeniu
powierzchni czonego ciaa, to w takim razie korek i dbina powinny stanowi idea.
Dziki wielkiej iloci porw i kanalikw w powierzchni dbiny oraz korka klej powinien
si ich doskonale trzyma.
Wobec tego umieszczono w ogrzanym piecyku kawaki dbiny i korka, aby si
ogrzay do temperatury 90 C, Rwnoczenie, a do uzyskania pynnoci, ogrzany zosta
stop Lipowitza. Potem warstw pynnego stopu pokrywano przeznaczone do poczenia
powierzchnie, skadano je razem i cinite studzono.
Pytasz si, jaki by wynik czenia korka i dbiny stopem Lipowitza?
12
aosny, nadzwyczaj aosny. Nie pomogo powolne ani szybkie studzenie, jak te
stosowanie nawet wielkich cinie. Ani drewno dbowe ani korek nie daway si w
ogle poczy stopem Lipowitza.
I wtedy uczeni, na podstawie tego i jeszcze wielu innych dowiadcze, przekonali si,
e nie chropowato i porowato powierzchni decyduje o sile przylegania kleju, lecz
wanie ta specyficzna wasno, ktr nazwalimy adhezj. Stop Lipowitza ani drewna,
ani korka po prostu nie zwila. Jake wic moe by w ogle mowa o trwaym czeniu?
W przypadku Twoich prb z klejem biurowym oraz metalami i szkem, po
wyparowaniu wody pozostaje krucha, odskakujca warstewka nie zwizana niemal zupenie z powierzchni badanych cia. No c, naley wic stwierdzi, e klej biurowy czy
te stolarski (pomijajc ju obecno rozpuszczalnika) nie nadaje si do czenia metali i
szka, gdy pomidzy tymi klejami a powierzchni wymienionych cia nie wystpuje
niemal zupenie adhezja.
A jak si przedstawia adhezja roztworw polistyrenu do metali? No, nie najlepiej,
gdy prbka w postaci dwu blach poczonych takim wanie roztworem niemal sama
rozazi si w rkach.
I nie ma si co temu dziwi. W jaki bowiem sposb czsteczki ,,Tri" mogy ,,uciec" z
pomidzy dwu kawakw blachy?
Ale oto, prawdopodobnie niespodziewanie dla Ciebie, ju zupenie nieze wyniki dao
czenie roztworem polistyrenowym drewna z blach. Nie jest to jeszcze, co prawda, takie
poczenie ,,na mur", ale zawsze o wiele wytrzymalsze od wszystkich dotychczasowych
prbek z blach.
Ju wiem zawoasz. Widocznie z pomoc przysza tu porowato
i wsikliwo drewna, ktra umoliwia emigracj" czsteczkom Tri".
Zgoda, to racja, ale z drugiej strony, jak to na prawd przedstawia si
adhezja polistyrenu do metalu? A no przekonajmy si.
Na kawaeczek blaszki nalej par kropel roztworu polistyrenowego i
pozwl mu spokojnie stwardnie. Aby proces ten trwa krcej, blaszk
pokryt klejem ogrzej lekko. I jeszcze jeden wany szczeg. Blaszka
musi by zupenie sucha i czysta. My przecie chcemy zbada adhezj
polistyrenu do metalu, a nie do wody, tuszczu czy kurzu.
Po 3040 minutach warstewka polistyrenu przestaje si ju lepi do palcw,
moesz wic zbada jej adhezj. W tym celu paznokciem lub szpilk staraj si zedrze
utworzon bon. Przekonasz si, e bona ta, chocia jeszcze mikka i mao wytrzymaa
mechanicznie (,,Tri" wyparuje cakowicie dopiero po 36 godzinach), zupenie dobrze
trzyma si powierzchni blachy. Std wniosek: polistyren wykazuje niez adhezj do
metali.
Ostatnia wreszcie prbka, papier sklejony z papierem, trzyma si doskonale, prawda?
Zapamitaj to dobrze, bowiem polistyren rozpuszczony w ,,Tri" jest najprostszym,
najtaszym i, co najwaniejsze, atwym do wykonania w warunkach domowych, zupenie
wodoodpornym klejem do papieru. Mona wic klei nim wszelkie modele, nie wyczajc
modeli szkutniczych, a wic tych pywajcych po wodzie. Ponadto roztwory polistyrenu
mog by z powodzeniem uywane w modelarstwie do impregnacji papieru i ptna.
Dua kohezja to znaczy mocne zcze
Zbadaj wreszcie Twoje prbki poklejone smo.
13
C z tego, e jaki klej, jak chociaby nasza smoa, posiada dobr adhezj do
rnych cia, skoro sam odznacza si nisk wytrzymaoci mechaniczn. Siy wzajemnego
wizania czsteczek kleju, czyli kohezja, s, podobnie jak i adhezja, siami natury
elektrycznej, z tym e kohezja dziaa tylko midzy czsteczkami tego samego ciaa. Od niej
to wic zaley wytrzymao mechaniczna spoiny, ktra, jak w przypadku smoy, jest
bardzo niska. Mamy wic ju czwarty i ostatni na szczcie mora.
Trwae zcze moe da tylko klej wykazujcy du kohezj.
Tumaczc to na jzyk potoczny powiemy: Aby zcze klejowe byo mocne, sam
klej po stwardnieniu musi dawa spoin wytrzyma mechanicznie.
Jest to chyba zupenie jasne i zrozumiae. Mikki wosk czy krucha kalafonia,
choby najlepiej nawet przylegay do dwu cia, nie dadz mocnego zcza, gdy s same
zupenie niewytrzymae mechanicznie.
14
Poniej podaj Ci zebrane raz jeszcze wszystkie cztery moray, ktre jeli
zapamitasz i bdziesz umia praktycznie wykorzysta, pozwol Ci zosta specjalistamatorem w dziedzinie klejw. A to te co znaczy.
1. Klejami twardniejcymi wskutek wyparowania bd absorbcji rozpuszczalnika,
czyli klejami rozpuszczalnikowymi, nie mona klei cia nieporowatych (metal, szko
itp.).
2. Powstajca z kleju spoina musi mie wasnoci fizyczne dosy zblione do wasnoci
fizycznych klejonego materiau.
3. Wytrzyma spoin moe da tylko klej posiadajcy dobr adhezj do cia czonych.
4. Trwae zcze moe da tylko klej wykazujcy du kohezj.
Dlaczego wanie te ?
Po przerobieniu opisanych dowiadcze zastanawiasz si pewnie, dlaczego to
poradziem Ci wykonanie wanie takiego dziwnego zestawu klejw.
Widzisz, sprawa jest dosy trudna i sam si sporo nad ni nagowiem. Najrniejszych
klejw znamy dzi par tysicy, a wic jest to istna dungla nazw handlowych, odmian i
zwizkw chemicznych. Aby mc jako tako zorientowa si w tej dungli, potrzebna jest
mapa. T map jest systematyka klejw, czyli tzw. klasyfikacja. Klasyfikacji takich jest
wiele i, jak dotychczas, brak jest jakiej jednej, midzynarodowej, oglnie przyjtej.
Dlatego na Twoje potrzeby podaj Ci podzia bardzo uproszczony, ale za to
atwy i zrozumiay.
Na pocztek wszystkie kleje podzielimy na dwie grupy:
1) kleje naturalne,
2) kleje syntetyczne.
Naturalne to oczywicie klej stolarski, klej biurowy i klej z mki, kauczuk
rozpuszczony w benzynie, guma arabska itp., czyli kleje wykonane z surowcw dostarczonych nam przez przyrod.
Z kolei do syntetycznych zaliczamy klej z polistyrenu, celuloidu, ywic fenolowoformaldehydowych, sowem kleje otrzymane z surowcw wytwarzanych bd przetwarzanych chemicznie.
Pytasz, dlaczego wrd klejw naturalnych ani syntetycznych nie wymieniem smoy?
Nie zapomniaem o niej. Smoa posuy mi jednak do przedstawienia Ci innego
podziau klejw, zarwno naturalnych jak i syntetycznych. Podzia ten dotyczy samego
mechanizmu twardnienia klejw. Tak wic kleje twardniej na skutek:
1) wyparowania lub wsiknicia rozpuszczalnika,
2) krzepnicia,
3) zachodzcych reakcji chemicznych.
Pierwszy proces jest tak prosty i oczywisty, e chyba nie warto si nad nim
rozwodzi. Zwrc Ci tylko uwag, e w ten wanie sposb przez wyparowanie lub
pochanianie, czyli absorbcj - twardniej zarwno liczne kleje naturalne, jak te i
syntetyczne.
Dalej mamy twardnienie wywoane krzepniciem. Smoa, kalafonia, najrniejsze
ywice naturalne i syntetyczne ogrzane topi si, a stygnc krzepn i twardniej. No i
wreszcie dochodzimy do sposobu ostatniego, ale i najwaniejszego. Twardnienie pod
wpywem zachodzcych reakcji chemicznych to wspaniay triumf klejw a zarazem ich
przyszo. Dziki bowiem
temu rodzajowi twardnienia, kleje weszy obecnie do
przemysu lotniczego, samochodowego, maszynowego, wypierajc skutecznie spawanie,
15
nitowanie czy lutowanie metali. Nie myl, e to przesada. Ju 5 lat temu na wystawie w
Brnie demonstrowano dziesiciometrowej dugoci most aluminiowy, ktrego elementy
czone byy tylko klejami. Most ten bez najmniejszej szkody, zim czy latem, w socu
czy deszczu, znosi i do dzi dnia znosi stae obcienie 15 ton. Myl, e teraz nie
zarzucisz mi goosownoci.
Wrmy jednak do twardnienia pod wpywem zachodzcych reakcji chemicznych.
Reakcjami tymi s:
a) polimeryzacja,
b) polikondensacja.
Polimeryzacj ju czciowo znasz. Przypomn wic tylko, e ta reakcja czenia
si maych czsteczek, w wyniku ktrej powstaj dugie, dugie acuchy, zachodzi tylko
pomidzy czsteczkami jednego i tego samego zwizku, zwanego oglnie monomerem.
Z kolei polikondensacja prowadzi waciwie do tego samego, to jest do
powstawania potnych, wielkich czsteczek, ale zachodzi nieco inaczej, i tylko pomidzy
czsteczkami dwu rnych monomerw.
Nie mona przy tym zapomina, e w wyniku polikondensacji powstaj wielkie
czsteczki, ale nie w postaci acucha, lecz bryy, a ponadto jako produkt uboczny
wydzielona zostaje najczciej woda. Natomiast w wyniku polimeryzacji powstaj dugie
acuchy powizanych ze sob czsteczek monomeru, przy czym nie
wydziela si aden produkt uboczny.
Najprostszym przykadem polikondensacji jest czenie si fenolu z
formaldehydem, w wyniku czego powstaje ywica fenolowa oraz oczywicie wydziela si woda.
Zastanawiasz si, po co wdaj si w takie szczegy i a wspominam, e w
wyniku polimeryzacji czsteczki cz si w acuchy, polikondensacja
za prowadzi do tworzenia si bryy.
Nie sd, e jest to pedanteria. ten bowiem, jak si
pniej przekonasz, ma doniose znaczenie praktyczne i to wanie dla
Ciebie.
Zapamitaj chwilowo, e ciaa powstajce w wyniku polimeryzacji s
z zasady termoplastyczne, to znaczy ogrzewane mikn. Std prosty
wniosek, e klej tak twardniejcy nie speni swojego zadania w podwyszonej
temperaturze.
Natomiast kleje utwardzone w wyniku polikondensacji staj si raz na zawsze
nietopliwe i w niczym nie rozpuszczalne. A wic widzisz, acuchy czy brya, niby
szczeg, ale jake istotny.
Nie ma klejw uniwersalnych
Na zakoczenie tego rozdziau pragn si z Tob podzieli dwoma wspomnieniami z mego
dziecistwa.
Ot gdy byem may, a nie byo to znw tak dawno temu, czsto u nas w domu
miaa miejsce taka rozmowa:
Bo widzi mama mwia moja matka do babci Stefan znw star kolano.
Albo:
Syszaa mama, Stefana brzuch boli, a przecie nic takiego nie zjad.
A moja babcia zawsze, niezmiennie odpowiadaa:
To najlepiej, kochanie, daj mu balsamu kapucyskiego. Na pewno nie zaszkodzi, a
moe pomoe.
16
I tak przez cae dziecistwo, przy wszelkich okazjach, smarowano i karmiono mnie
oraz moje rodzestwo tym balsamem. Trzeba przyzna, e rzeczywicie nie chorowaem
nigdy dugo. Nie wiem jednak, czy tak dziao si dlatego, e balsam zawiera cenne zioa i
dezynfekujcy spirytus, czy dlatego, e nigdy nie dolegao mi nic powanego, a zawsze
czuem nieprzepart ch szybkiego powrotu do zdrowia i wyrwania si spod czuej opieki
babci.
Dzi ju balsam kapucyski nie jest modny. Ty pewno wcale o nim nie syszae.
Zastpuj go inne lekarstwa, z ktrych kade jest dokadnie przeznaczone do zwalczania
takiej czy innej dolegliwoci.
Znikn te ze sklepw, i to zupenie bezpowrotnie, synny klej Syndetikon
sprzedawany w maych tubkach zatykanych wiecznie brudn i gubic si szpilk.
Ten Syndetikon", jak gosi napis na opakowaniu, klei wszystko. Bardzo przejty t
reklam, wymylaem sobie on niedorajdw (i jeszcze o wiele gorzej) gdy, zuycia caej
tubki kleju, szko ani rusz nie chciao si trzyma skry, a guma drewna.
Nikt bowiem mi wtedy nie powiedzia, e nie ma, ba, nie moe by kleju
uniwersalnego.
Radz Ci, zapamitaj to sobie dobrze i nie daj si zwie najszumniejszym nawet
reklamom.
17
18
Po zamkniciu kolby chodnic zwrotn, zacznij powoli ogrzewa ani wodn. Teraz nie
wolno Ci ju nigdzie odchodzi i musisz bacznie obserwowa zawarto kolby. Po okoo
30 minutach w kolbie rozpocznie si burzliwa reakcja, przy czym jej zawarto silnie si
ogrzeje. Pu wwczas przez chodnic silny strumie zimnej wody, a od razu zobaczysz,
jak poczn si w niej skrapla pary. Z chwil gdy w kolbie rozpocznie si burzliwa reakcja,
przerwij ogrzewanie zdejmujc kolb z ani wodnej i poczekaj kilkanacie minut, a
19
gwatowna reakcja ustanie. Wwczas postaw kolb ponownie na ani wodnej i ogrzewaj j
jeszcze przez 10 minut. Po tym czasie kolb odstaw na kilkanacie minut.
Zawarto kolby rozdzieli si na dwie warstwy. Na d opadnie brzowoczerwona
gsta ywica, a nad ni zgromadzi si mtny, wodnisty pyn. Gdy granica midzy dwiema
warstwami stanie si ju ostra, zdemontuj chodnic zwrotn i, za pomoc pipety lub
lewarka z rurki szklanej, usu grn, wodnist warstw.
Do ywicy pozostaej na dnie kolby wlej teraz 50 ml gorcego denaturatu. W cieczy
tej ywica rozpuci si po kilkunastu minutach, co moesz przyspieszy energicznym
mieszaniem.
Chcesz pewnie zaraz wyprbowa swj pierwszy, wasnorcznie zsyntezowany
klej, prawda? Wcale Ci si nie dziwi, na Twoim miejscu bybym rwnie niecierpliwy i
ciekawy jak Ty.
No, to do dziea. Na pocztek zrobimy prb z
blach aluminiow. We dwa rwne kawaki blachy,
oczy je a do poysku drobnym papierem ciernym i
natychmiast przetrzyj szmatk umoczon w ,,Tri". Gdy
rozpuszczalnik ten ulotni si, obie powierzchnie pokryj
rwno i tak naprawd cienko
roztworem otrzymanego kleju.
Widz,
e
si
troch
zawahae i masz do mnie jakie
powane pretensje.
Domylam si, czego dotycz.
Do
znudzenia
niemal wakowalimy zasad, e cia nieprzesikliwych
nie mona czy klejami rozpuszczalnikowymi. Tymczasem ja sam
polecam Ci teraz czy metale roztworem ywicy fenolowej w
denaturacie.
Mae wyjanienie: Jak dotychczas poleciem Ci tylko powleczenie obu
przeznaczonych do czenia powierzchni metali roztworem ywicy. Jeeli jednak Ty
sam pospieszye si i na wasn rk ju zoye oba kawaki blachy, to pretensje pod
moim adresem s zupenie bezpodstawne.
Aby nie byo nieporozumie i niedomwie, wyjaniam, e przeznaczone do
czenia kawaki blach po nasmarowaniu ich roztworem ywicy fenolowej musz
polee w cieple (temp. ok. 25 C), co najmniej przez p godziny, aby z roztworu zdoa
cakowicie wyparowa rozpuszczalnik denaturat.
Poniewa mamy teraz sporo czasu, moemy porozmawia o reakcjach, jakie
niedawno zachodziy w kolbie. Co prawda, to ju w pierwszym rozdziale mwiem troch
o reakcji fenolu z formaldehydem, ale poniewa cay ten rozdzia wyda Ci si nudny i
zapewne tylko go przekartkowae ogldajc rysunki, nie moesz mi mie za ze, e jeszcze
raz wrc do tego tematu.
Nie bd ukrywa, e sam mechanizm polikondensacji jest bardzo zawiy i
skomplikowany. Nie wdajc si wic w szczegy zapamitaj chwilowo to, e otrzymamy
zupenie inne produkty polikondensacji fenolu z formalin, jeeli katalizatorem reakcji
bdzie kwas, a inne - jeli zasada. I tak, w obecnoci kwasw, z wymienionych surowcw
otrzymamy tzw. ywic nowolakow. Jest to ciao stae, przy ogrzaniu topi si i mona je
rozpuci w licznych rozpuszczalnikach organicznych.
Jeeli natomiast fenol z formaldehydem reaguje w obecnoci ugu, wwczas w
wyniku polikondensacji otrzymujemy tzw. ywic rezolow. ywica ta odznacza si
20
22
23
25
26
27
Jest to ciao stae bezbarwne, spotykane w handlu pod postaci patkw lub usek. Zwizek
ten mona naby we wzorcowych sklepach chemicznych.
Drugiego surowca o wzorze CH2OH CHOH CH2OH opisywa Ci bliej nie
bd, gdy jest to wszystkim dobrze znana gliceryna: gsta, bezbarwna i sodkawa ciecz
28
29
30
31
32
posta nieregularnych bryek, ktre mona atwo sproszkowa lub stopi i odla w laski.
Natomiast ywice Epidian 1", Epidian 2", Epidian 3" s to ciecze, przeznaczone do
utwardzania na zimno.
Jak ju wspomniaem na wstpie, kleje epoksydowe utwardzane na gorco mog
te mie posta cieczy. Przedstawicielem tego rodzaju klejw jest Epidian 101". Ten
dwuskadnikowy klej, sprzedawany jest w dwu oddzielnych naczyniach: w jednym
znajduje si sama ywica epoksydowa, w drugim roztwr utwardzacza. Oba te pyny
miesza si razem dopiero bezporednio przed samym klejeniem. Po dokadnym
wymieszaniu obu skadnikw otrzymuje si ciecz o konsystencji miodu. Mieszanin t za
pomoc drewnianej kopystki powleka si przeznaczone do czenia elementy.
Ale teraz uwaga elementw wieo powleczonych klejem nie wolno od razu skada ze
sob. Przecie klej stanowi mieszanin cieczy, a wic trzeba najpierw pozwoli wyparowa
rozpuszczalnikowi.
W temperaturze 2025 C suszenie kleju musi trwa co najmniej 3 godziny, a w
temperaturze 50 C ju tylko godzin. Wyszych temperatur przy suszeniu stosowa nie
wolno, gdy odbije si to ujemnie na wasnociach przyszego zcza. Po dokadnym wysuszeniu elementy skada si razem, lekko ciska: ot, tyle tylko, aby zapewni dobre
przyleganie, i utwardza si na gorco.
Czas i temperatura utwardzania s takie same, jak w przypadku poprzednio
omawianych klejw w postaci staej. A wic 200 C 30 - 40 minut, 160 C 4
godziny. Jak ju powiedziaem, drug odmian klejw epoksydowych s ywice
utwardzane na zimno Epidian 1,2,3".
Z wasnej praktyki wiesz pewnie dobrze o tym, jak trudno jest przeprowadzi utwardzanie
spoiny na gorco. Ten tak prosty na pozr zabieg, jakim jest ogrzewanie poczonych
elementw przez par godzin w temperaturze 160200 C, czsto staje si wprost niewykonalny. P biedy, jeeli klejony przedmiot jest may, a wic zmieci si do piekarnika czy
suszarki. Ale co zrobi z elementami wikszymi? Sama spoina jest nieraz bardzo maa, ale
przedmiot duy i nierozbieralny.
Zdarza si, e klejony przedmiot nie znosi dugotrwaego ogrzewania. Aby nie
daleko szuka, wspomn, e przedmiotw metalowych pokrytych lakierami Nitro" nie
mona bez zniszczenia ogrzewa do temperatury 130140 C. A przecie wanie nieraz
chcemy poczy lub naprawi elementy malowane.
Rwnie i krysztay, ktre s zwykle, wykonane ze szka oowiowego, nie znosz dugiego
ogrzewania w temperaturze powyej 150 C, gdy trac blask, matowiej i pokrywaj si
jakby biaawym nalotem. Ogrzewania nie wytrzymuj take szka pokryte warstewk metaliczn, a wic wszelkiego rodzaju lustra.
W tych wanie przypadkach jak w wielu innych, tu nie wymienionych nieocenione
usugi oddaj kleje epoksydowe utwardzane na zimno. Sam proces utwardzania spoiny
przebiega samorzutnie w temperaturze pokojowej pod wpywem chemicznego dziaania
uprzednio wprowadzonego utwardzacza. Oczywicie, utwardzacz wprowadza si do
ywicy epoksydowej dopiero bezporednio przed samym klejeniem. A wic kleje
epoksydowe utwardzane na zimno s zawsze dwuskadnikowe.
W pierwszym okresie, po wymieszaniu ywicy z utwardzaczem, zachodzi czenie
si czsteczek utwardzacza z czsteczkami ywicy, co atwo zaobserwujesz po wyranym
gstnieniu, mieszaniny. W nastpnym etapie zachodzi czenie si dugich acuchw
czsteczek w trjwymiarow bry, ju nietopliw i nierozpuszczaln.
Jednym ze skadnikw klejw epoksydowych utwardzanych na zimno jest cieka
ywica epoksydowa. Pamitaj, e nie jest to roztwr. Po prostu do tego celu produkuje si
ywic w stanie ciekym. Najczciej, w temperaturze pokojowej (nie mwic ju o
niszych), ywica taka jest gst ciecz. Aby uatwi jej odmierzanie, przelewanie i
33
34
Tak wic, gdy czysz miejsca pknite (np. tack), ktre posiadaj powierzchni
szorstk i zazwyczaj czyst, wwczas wystarczy powierzchnie przemy ,,Tri", wysuszy i
pokry klejem. Inaczej natomiast postpisz, gdy chcesz na przykad do gadkiej
powierzchni kubka przyklei ucho. Wwczas miejsce klejone musisz uczyni szorstkim (za
pomoc pilnika lub oseki), przemy ,,Tri" i dopiero potem pokry klejem.
Zdziwisz si pewnie, po co te cae ceregiele, skoro kleje epoksydowe posiadaj
doskona przyczepno nawet do szka, ktrego powierzchnia jest chyba bardziej gadka
od powierzchni wyrobw z tworzyw sztucznych. Tak, to racja. Jednak nie zapominaj, e
powierzchnia szka po dokadnym umyciu i odtuszczeniu jest zupenie czysta, natomiast z
tworzywami sztucznymi rnie bywa. Podczas produkcji przedmiotw z tworzyw
termoutwardzalnych - aby im nada gadko i poysk - formy, w ktrych s one
prasowane, pokrywa si rnymi substancjami. Czsto rwnie w tym samym celu do
mieszanki surowcw przeznaczonej do prasowania dodaje si substancje usprawniajce
przerb (uatwiajce oddzielanie gotowych przedmiotw od form). Ot wszystkie te
rodki pomocnicze, najczciej zupenie niewidoczne dla oka, zgromadzone s wanie
na samej powierzchni wyrobu. Usunicie ich rodkami chemicznymi nie jest wcale atwe,
pozostawienie za na powierzchni obniy wybitnie przyczepno kleju. Dlatego te
najlepiej jest zedrze
mechanicznie t cienk, zewntrzn warstw
tworzywa.
Proces twardnienia spoiny w temperaturze pokojowej trwa dugo,
gdy okoo 24 godzin. Przez ten cay czas czone elementy musz by
lekko cinite, tak aby zapewni dokadne przyleganie do siebie obu
powierzchni.
Czas utwardzania moesz jednak wybitnie skrci ogrzewajc
spoin w temperaturze do 60 C przez 23 godziny. Jednak temperatury tej
nie radz ju przekracza. Co prawda, ogrzewajc silniej, czas utwardzania
spoiny mona skrci do 35 minut (przy temperaturze 200 C), ale tak otrzymana spoina
z powodu duej kruchoci jest bardzo mao odporna na wstrzsy.
Procesowi twardnienia ywicy epoksydowej (niezalenie od tego czy odbywa si to
na zimno czy na gorco), nie towarzyszy wydzielanie adnego produktu ubocznego. Dalej,
minimalny skurcz przy twardnieniu oraz wietne wasnoci izolacyjne sprawiaj, e
ywicami tymi zalewa si czsto, bd wprost w nie wtapia, rne elementy
elektrotechniczne, jak kondensatory, cewki, wirniki silnikw, transformatory itp.
Polimeryzujcy syrop
Od niedawna w sprzeday znajduje si mao jeszcze znany szerszemu ogowi
amatorw majsterkowiczw klej karbinolowy. Jest to ciemnobrunatna bd
ciemnopomaraczowa gsta, syropowata ciecz. Po dodaniu odpowiedniego katalizatora,
ciecz ta zamienia si powoli w ciao stae.
Co waniejsze, gotowy do uycia klej karbinolowy nie zawiera zupenie lotnych
rozpuszczalnikw. Co to znaczy i jakie to ma praktyczne znaczenie, nie musz Ci chyba
przypomina. Przecie tylko takim bezrozpuszczalnikowym klejem czy mona w
sposb trway materiay nieporowate i nieprzesikliwe, a wic szko, porcelan, metale czy
tworzywa sztuczne.
- Tak, tak, wiem, e w tym miejscu zaprotestujesz, Pochwalam Twoj spostrzegawczo
naprawd godn chemika.
35
36
37
Uwaga! Nie zapominaj o ochronie przed dziaaniem stonych kwasw; zwilon nimi niepotrzebnie
powierzchni natychmiast zobojtnij albo spucz biec wod.
38
39
- 30 g
- 120 ml
- 1,5 g
40
Oprcz azotanu celulozy drug, bardzo dzi popularn, pochodn celulozy jest
octan celulozy. Ze wzgldu na ma palno tworzywo to jest obecnie powszechnie uywane do wyrobu tam filmowych, bon fotograficznych oraz tam magnetofonowych.
Z surowcem nie bdziesz mia wic wikszego kopotu. Gorzej natomiast
przedstawia si sprawa z rozpuszczalnikiem, ale mam nadziej, e i z tym dasz sobie rad.
Kleje wykonane z octanu celulozy maj jednak tylko bardzo wskie i cile okrelone
zastosowanie. Dlatego te pomwimy o nich w rozdziale nastpnym, powiconym
specjalnym klejom do specjalnych celw.
41
42
43
przyszego zastosowania, war klejowy poddawany jest chemicznemu bieleniu, po czym jest
tabliczkowany, perekowany bd uszczony przy jednoczesnym wyparowywaniu wody.
Podobnie wyglda produkcja kleju skrnego, z tym i przed odklejeniem za pomoc pary i
gorcej wody, paski skry dugo moczy si w mleku wapiennym, a nastpnie dziaa na nie
kwasami. Otrzyman zup klejow przerabia si ju dalej tak samo, jak zup klejow produkowan z koci.
Sposb przyrzdzania kleju stolarskiego (moe to by zarwno klej kostny jak i
skrny),jest Ci ju znany. Przypomn wic tylko, aby zawsze naczynie z klejem ogrzewa
nie bezporednio na ogniu, a tylko w drugim naczyniu z wod. Pamitaj, e wysoka
temperatura bardzo szkodzi klejom zwierzcym, i ju w temperaturze powyej 6570 C
nastpuje czciowy rozkad substancji biakowych, a tym samym klej traci na wartoci.
Jeeli chodzi o drewno, a wic deski, sklejk czy pyty pilniowe, to ich powierzchnia
przed klejeniem nie wymaga adnych specjalnych przygotowa. Najzupeniej wystarczy,
jeeli powierzchnia ta bdzie przetarta papierem ciernym i oczywicie wolna od farby,
lakieru czy kurzu.
Gorcy klej nanosi si cienk warstewk, patyczkiem lub pdzelkiem, na obie
powierzchnie. Zaraz po nasmarowaniu klejone elementy skada si ze sob i ciska. A
wanie silne cinicie klejonych elementw czsto bagatelizowane, bd w ogle
pomijane przy czeniu drewna ma ogromny wpyw na wytrzymao tworzcej si
spoiny. Wymagana przy klejeniu sia nacisku jest rna dla rnych gatunkw drewna i
waha si w granicach od 6 (dla jody) do 23 kG/cm2 (dla jesionu). Na og im drewno
jest twardsze i mniej porowate, tym wikszego wymaga nacisku przy klejeniu.
W domowych warunkach, jeeli kleisz jakie paskie elementy
(deseczki, sklejk itp.), to po po prostu na nich co cikiego, np. cegy lub
elazko do prasowania. Skoro jednak ksztaty klejonego przedmiotu s
skomplikowane, wwczas do ciskania mona uy mae, rczne imadeko lub
uchwyt rubowy do siatki pingpongowej.
Zwierzcy klej stolarski zaczyna wiza ju po kilkunastu minutach od chwili
naoenia, jednak spoina uzyskuje sw pen wytrzymao mechaniczn dopiero po 824
godzinach. Tak dua rozbieno czasu wynika z niejednakowej porowatoci drewna i jego
rnej wilgotnoci.
Nie tylko do drewna
Wielkim bdem byoby sdzi, e kleje zwierzce su tylko do czenia drewna.
Nic podobnego.
Do najpowaniejszych odbiorcw klejw zwierzcych nale dzi fabryki zapaek i
papieru ciernego, malarstwo cienne, przemys wkienniczy, papierniczy, kartonaowy i
introligatorski.
A oto kilka przepisw na doskonae szybko schnce kleje, nadajce si szczeglnie
do czenia kartonowych modeli.
12. Do blaszanej puszki wlej 75 ml gorcej wody, wsyp 25 g cukru,
a gdy si cakowicie rozpuci, dodaj 6,5 g wapna gaszonego. Cao
dokadnie wymieszaj, wstaw do drugiego naczynia z wod i
naczynie to ogrzewaj na maszynce elektrycznej lub palniku. Chodzi
o to, aby przynajmniej w cigu 56 godzin temperatura roztworu
cukru z wapnem wynosia 70-80 C.
44
45
46
Kazeina
wodorotlenek sodowy
woda
25 g
3g
75 ml
47
Kazeina
wodorotlenek amonowy 25 %
woda
25 g
18 ml
60 ml
Kazeina
25 g
wodorotlenek wapniowy
8g
woda
73 ml
Podan iloci ciepej wody rozrb wapno gaszone i do
zawiesiny tej, wolnej od grudek i piasku, wsyp odwaon porcj
kazeiny. Po parominutowy starannym wymieszaniu otrzymasz
dobry, wodoodporny klej. Pamitaj jednak, e klej ten po
upywie okoo 30 minut silnie gstnieje i w tym stanie nie
nadaje si ju do klejenia a wic nie rozrabiaj go
niepotrzebnie zbyt wiele.
Jeeli zamiast w wodorotlenku wapniowym kazein
rozpucisz w mieszaninie szka wodnego i ugu sodowego,
otrzymasz
wwczas
kazeinowy
klej
nieodwracalny,
wodoodporny, ale twardniejcy znacznie wolniej.
19. b)
Kazeina
10 g
wodorotlenek sodowy
2,5 g
szko wodne sodowe
7g
woda
4g
W podanej iloci wody rozpu wodorotlenek sodowy. Roztwr ten zmieszaj ze
szkem wodnym i mieszanin t zalej odwaon porcj kazeiny. Po paru minutach mieszania otrzymasz doskonay klej, ktry twardnieje dopiero po paru godzinach a wic nie
trzeba si z nim tak spieszy, jak przy klejeniu klejami z wodorotlenkiem wapniowym.
Koczc omawianie czenia drewna klejami kazeinowymi, pragn Ci ostrzec
przed pewn do nieprzyjemn niespodziank.
48
49
50
Klej ten twardnieje przez wyparowanie wody, mona wic przechowywa go nawet
bardzo dugo w szczelnie zamykanych naczyniach.
Jeeli jednak nie chce Ci si samemu przeprowadza rozklejania skrobi, to do
sporzdzania klejw moesz uy atwej do nabycia dekstryny. Jest to suchy, miaki
proszek barwy biaej, tej lub brzowej, otrzymany z mki ziemniaczanej.
A oto prosty przepis na klej dekstrynowy.
23. W 25 ml wrzcej wody rozpuszcza si 35 g dekstryny, po czym dodaje 25 ml szka
wodnego. Klej ten nadaje si do czenia papieru i tektury.
Jeeli zajmujesz si introligatorstwem, to z pewnoci zainteresuje Ci klej dekstrynowy,
ktry moesz przygotowa w nastpujcy sposb.
24. W emaliowanym naczyniu 40 g dekstryny wymieszaj dokadnie
z 40 ml wody. Naczynie postaw na ani wodnej i ogrzewaj do 70
C, mieszajc tak dugo, a otrzymasz jednolit zawiesin. Teraz
dodaj roztworu zawierajcego 10 ml wody, 4 g boraksu i 56 kropli
gliceryny. Cao dokadnie wymieszaj i przelej do glinianego
garnuszka zawizywanego mokr szmatk. Moe wydaje Ci si to
troch dziwne, ale wanie w ten sposb naley przechowywa kleje
skrobiowe.
25. Inny znowu klej dekstrynowy jest niezastpiony przy naklejaniu papieru na folie
metalowe. Jego skad jest taki:
dekstryna
woda
siarczan amonowy
gliceryna
40 g
70 ml
1g
3g
Poow podanej iloci wody zalej na ciepo dekstryn. W pozostaej iloci wody rozpu
siarczan amonowy oraz gliceryn, po czym roztwr ten wlej do naczynia z dekstryn.
Cao dokadnie wymieszaj.
Egzotyczny go
Mianem tym mona na pewno okreli city sok pewnych azjatyckich i
amerykaskich drzew. Jest nim naturalny kauczuk, surowiec do wyrobu gumy.
Pamitaj jednak, e kleje otrzymywa mona tylko z kauczuku surowego jeszcze
nie wulkanizowanego.
51
52
53
Z rodzimej sosny
ywica sosnowa, poddana destylacji, daje nam terpentyn
oraz pozostao sta, ktr dobrze wszyscy znamy kalafoni. I
Ty nieraz widziae te jak bursztyn bd brzowawe bryki
uywane na przykad przez skrzypkw do nacierania smyczka.
Przypominasz wic sobie pewnie, e kalafonia jest bardzo krucha.
Wystarczy j nacisn paznokciem, a ju pka niczym szko.
A jednak z tej kruchej substancji bardzo atwo mona otrzyma
doskonae kleje do czenia tkanin z drewnem lub metalem oraz do
czenia tomofanu i do przymocowania winyleum.
29. W elaznym naczyniu stop 100 g kalafonii. Osobno w 80 ml wody,
rozpu 11 g ugu sodowego.
Uwaga! W koniecznie okulary motocyklowe lub przeciwsoneczne.
(Oczy,
jak
dotychczas,
s
elementem
niewymiennym, musz Ci wic wystarczy na
cae ycie). Tak zabezpieczony wlewaj ostronie, bardzo maymi porcjami, roztwr ugu do stopionej kalafonii. Cao musisz ogrzewa i
energicznie miesza. Poniewa podczas tego zabiegu moe nastpi
pryskanie, nie wolno Ci pracowa bez okularw.
Mniej wicej po 2030 minutach mieszania na gorco, otrzymasz jednorodn
zawiesin dobrego kleju kalafoniowego. Klej ten, jak atwo si domyli, twardnieje pod
wpywem utraty wody.
Wobec tego, trzeba go przechowywa w naczyniach szczelnie zamykanych.
Charakterystyczn cech wszystkich klejw kalafoniowych jest doskonaa adhezja
do metali, szka, porcelany i celofanu.
O klejach z piasku
W piknym wierszu Mickiewicza Pani Twardowska" diabe bardzo
szybko i zrcznie krci bicz z piasku, ale niestety, to tylko w bajkach
tak wszystko atwo si odbywa.
W jaki jednak sposb tak zupenie na serio z piasku, tej sypkiej
substancji, mona robi klej?
Bo przecie robi si to, i to ju od dawna. Wystarczy mianowicie
stopi w temperaturze 1400 C czysty piasek kwarcowy z tlenkiem
sodowym, aby otrzyma krzemian sodowy, zwizek zwany
powszechnie szkem wodnym. Wanie ten krzemian sodowy jest
najwaniejszym przedstawicielem naturalnych klejw mineralnych. Szko wodne suy
dzi do wyrobu licznych klejw stosowanych szeroko w przemyle, jak rwnie do
sporzdzania rnych kwasoodpornych i soloodparnych kitw.
No, ale o tym pomwimy jeszcze w ostatnim rozdziale.
54
200 g
40 ml
10 g
15 ml
136 ml
100 g
14 ml
55
56
57
optyka,
1 rednia
2 nie,
3 wierzchoek tawy, cay niebieskawy, drobne iskierki
4 miknie, lekko ciemnieje,
5 wo kwiatowa.
58
59
3 ty
4 zwgla si, pcznieje,
5 fenolu, formaldehydu i papieru lub drewna.
Tworzywa aminowe
Mocznikowe (aminolac artykuy gospodarstwa domowego):
1 maa,
2 tak,
3 jasnoty, niebieskawy,
4 pcznieje, pka, bieleje na brzegach,
5 mocznika, formaldehydu.
Melaminowe (aminocard artykuy gospodarstwa domowego, meble, laminaty):
1 maa
2 tak,
3 bazbarwny,
4 pka, pcznieje, bieleje na brzegach,
5 formaldehydu, amoniaku.
Tworzywa kauczukowe (ebonit elektrotechnika, akumulatory,
wykadziny ochronne):
1 rednia,
2 nie,
3 topomaraczowy, czarny dym,
4 pcznieje, miknie
5 zapach dwutlenku siarki.
Tworzywa biakowe (galalit galanteria, artykuy gospodarstwa domowego, materiay
pimienne):
1 rednia,
2 tak,
3 popielaty, ty dym
4 pcznieje, pka, czciowo si zwgla,
5 spalonych wosw.
Przegld sposobw czenia i uywanych do tego celu klejw zaczn od najprostszych i
najpopularniejszych tworzyw termoplastycznych.
a) Polichlorek winylu
Wyciu codziennym spotykamy si z dwoma rodzajami wyrobw z polichlorku winylu:
mikkimi i twardymi. Mikkie zwane s w jzyku potocznym igelitem, twarde za
winidurem.
Ze smutkiem musz Ci zakomunikowa, e te dwa gatunki wyrobw z polichlorku winylu
wymagaj, niestety, odrbnych klejw.
60
61
62
d) Poliamidy
Aby nie byo adnych nieporozumie, wyjaniam, i chodzi tu o czenie tworzyw
sztucznych znanych pod nazwami: nylon, stilon, kapron i perlon. Z tworzyw tych
wyrabiane s bezzawiasowe oprawy do okularw przeciwsonecznych, yki rybackie, folie
na peleryny i paszcze przeciwdeszczowe, rozmaite rkojeci, uchwyty i pokrta uywane
w przemyle motoryzacyjnym.
W sprzeday, jak dotychczas, nie ma jeszcze klejw do poliamidw. Do czenia tych
tworzyw moesz jednak wykorzysta rozpuszczalniki: kwas mrwkowy oraz kwas solny.
Przeznaczone do czenia powierzchnie zwil jednym z wymienionych kwasw,
poczekaj, a stwierdzisz powierzchniowe spcznienie tworzywa; wwczas przy do
siebie oba elementy, cinij mocno i pozostaw przez 2 dni.
34. Majc kwas mrwkowy moesz sporzdzi klej. W tym celu do 15 ml tego kwasu wsyp
1 g drobno pokrajanego poliamidu i naczynie wstaw do ani wodnej. Po 2030 minutach
ogrzewania do temperatury 50 C otrzymasz gst zawiesin. Przed uyciem otrzymany
klej ogrzej. Klejc, smaruj cienko obie czone powierzchnie, poczym, jak poprzednio,
silnie cinij.
e) Tworzywa celulozowe
Jak pewnie pamitasz z poprzedniego rozdziau, w yciu codziennym spotykamy si
zwykle z trzema rodzajami tworzyw celulozowych (w rzeczywistoci wyrabia si ich o
wiele wicej, jednak stosowane s one rzadko jedynie w specjalnych przypadkach). S
to celuloza regenerowana, azotan celulozy oraz octan celulozy.
Najpopularniejszym wyrobem z celulozy regenerowanej, ktry czsto wypada klei, s
folie tomofanu (celofanowe). Do ich czenia moesz stosowa klej kalafoniowy (18) lub
te wykona inny w nastpujcy sposb.
35. W 40 ml alkoholu etylowego zmieszanego z 40 ml acetonu rozpu 33 g kalafonii i 2 g
kamfory.
36. A oto jeszcze jeden przepis na klej do tomafanu:
woda
guma arabska
wodorotlenek wapniowy
siarczan glinowy
30 ml
10 g
0,1 g
1g
63
6,5 ml
1 ml
2,5 ml
Pamitaj, e zcze bdzie tylko wwczas trwae, jeeli z jednego koca tamy
usuniesz dokadnie wiatoczu emulsj bd te magnetyczn warstewk tlenkw. Teraz
jeden koniec tamy zwil (ale lekko) podan mieszanin i po na nim drugi koniec tamy.
Jest to tzw. klejenie na zakadk.
Mona te postpi inaczej. Kawaeczek (45 cm) tamy oczyszcza si z
emulsji czy warstewki tlenkw, zwila lekko roztworem i nakada od strony czystej, nie
pokrytej na przyoone tylko do siebie oba koce tamy. Jest to tzw. klejenie na podkadk;
odznacza si ono du wytrzymaoci jednake pod warunkiem, e nie uyje si zbyt
wiele roztworu rozpuszczajcego. Nie zawsze bowiem dzieje si w myl przysowia: Od
przybytku gowa nie boli". Wskutek dziaania zbyt duej iloci rozpuszczalnikw, tama z
octanu celulozy nawet po najlepszym wysuszeniu staje si krucha i amliwa.
39. Do czenia grubszych wyrobw z octanu celulozy radz Ci wykona klej
rozpuszczajc 1 g tego tworzywa (najlepiej skrawki niepalnego filmu oczyszczonego z
emulsji) w 15 ml mieszaniny o skadzie:
aceton
rozpuszczalnik Nitro
kwas octowy stony
6,5 ml
1,5 ml
2 ml
64
i susz w
temperaturze
65
Fluorek wapniowy
mczka szklana
szko wodne
6g
1g
6g
66
67
Kiedy, ju chyba kilka lat temu, w jednym ze swoich listw zapytae mnie, co to
s waciwie kity. Przyznam Ci si szczerzenie dugo wwczas mylaem nad tym
pytaniem. Niby to takie proste, a jednak bliej nie sprecyzowane. Kity s bliskimi
krewniakami klejw, ale, jak wiesz, w ogromnej tej rodzinie panuje spore zamieszanie, nie
ma bowiem jeszcze jakiego midzynarodowego, uznanego przez wszystkich podziau.
Najoglniej rzecz biorc mona przyj definicj tak: Kity s to kleje plastyczne o
konsystencji ciastowatej, zawierajce zazwyczaj due iloci wypeniacza.
Sam nie jestem zbytnio zadowolony z tej bardzo oglnikowej definicji, ale
chwilowo niech taka zostanie.
Ju troch atwiej mona powiedzie, do czego su kity. S one uywane do
czenia i unieruchamiania nie przylegajcych zbyt cile do siebie
elementw, su te do wypeniania szpar, nierwnoci, porw.
Typowi przedstawiciele kitw to na przykad glejta oowiowa
zarobiona gliceryn, uywana do osadzania pryzmatw czy soczewek
szklanych w metalowych uchwytach, oraz kit sucy do uszczelniania szyb w ramach okiennych.
adnego cisego podziau kitw Ci nie podaj, gdy podziay
takie s bardzo sztuczne. Z podanych poniej przepisw wybierzesz
te, ktre bd odpowiednie do Twoich celw, a przede wszystkim
bd wykonalne przy Twoich moliwociach surowcowych.
Kity do metali
1. Kit do szczelin w piecach elaznych
Dwutlenek manganu (braunsztyn)
Sucha glina
Boraks
10 g
40 g
50 g
68
80 g
10 g
5g
10 g
10 g
10 g
10 g
10 g
69
60 g
15 g
20 g
5g
30 g
15 g
Oba skadniki wymieszaj dokadnie i zarb pokostem lnianym na gste ciast. Ciasto to
trzeba nastpnie co najmniej przez godzin wyrabia motkiem na desce.
Kit cakowicie twardnieje dopiero po 7-8 dniach, ale za to trzyma si doskonale metalu i
szka, przy czym jest cakowicie wodoodporny.
12. Kity do porcelany
a) siarczan barowy (BaSO4)
mczka szklana
4g
2g
Oba skadniki musz by dokadnie zmielone (utarte w modzierzu) i przesiane przez gste
sito. Such mieszanin skadnikw zarb na past szkem wodnym i natychmiast nakadaj,
gdy kit szybko twardnieje.
13. b) sproszkowany azbest
tlenek cynkowy
4g
2g
70
Skadniki zarb na past szkem wodnym. Kit ten nadaje si do uzupeniania brakujcych
kawakw w czonych elementach.
Kity specjalne
14. Kity ogniotrwae
a)
Tlenek cynkowy
dwutlenek magnezowy
5g
50 g
Oba te proszki zarb na ciasto jak najmniejsz iloci wody. Kit twardnieje okoo 2 dni i
wytrzymuje temperatur do 1800oC
15. b) sucha, przesiana glinka
mczka szamotowa
boraks
60 g
30 g
10 g
Cao wymieszaj i zarb wod na gste ciasto. Kit twardnieje po okoo 24 godzinach i
wytrzymuje temperatur do 1600oC.
16. Kit kwasoodporny
Sproszkowany azbest
Mczka szamotowa
Woda
150 g
40 g
150 ml
10 g
3,5 ml
Talk zarb szkem wodnym na past. Kit ten twardnieje ju po 3-5 minutach.
19. Kit do galalitu
Kazeina sucha
Szelak
Boraks
5g
2g
4g
Suche skadniki wymieszaj, zalej 20 ml gorcej wody i dugo mieszaj. Po napcznieniu zlej
nadmiar wody, a pozostao ogrzej i rozmieszaj na past. Kit ten nakadaj na gorco.
71
60 g
20 g
5g
50 g
15 g
Oba skadniki zarb na past gorcym klejem stolarskim. Kit twardnieje po 10-15
minutach. Podczas twardnienia kit ten nie kurczy si i nie pka, lecz przeciwnie, nawet
nieznacznie zwiksza swoj objto. Dziki temu trzyma si doskonale w szparach.
72
7. Zakoczenie
Tak wic przysza chwila, i rozstajemy si na kilka miesicy, aby spotka si znw w
nastpnej ksice z tego cyklu, z ktrej dowiesz si midzy innymi, jak rozpoznawa,
obrabia, formowa, spawa, barwi a nawet otrzymywa w domu tworzywa sztuczne.
Wszystkie te wiadomoci podaj Ci po to, aby uatwi Tw prac, a jednoczenie
ustrzec siebie przed tragiczn mierci pod stosami nieprzemylanych listw z takimi na
przykad pytaniami: Gdzie kupi ,,Tri"?" ,,Czy esencja octowa, a kwas octowy to to
samo?" itp.
Jednak ani na chwil nie wycofuj si z tego, co ju Ci obiecaem: skoro uznasz, e bez
mojej pomocy naprawd ju sobie nie poradzisz, to pisz do mnie na adres pisma, ktre jest
Ci na pewno dobrze znane Mody Technik".
I to ju jest wszystko. A wic cze.
73
Spis klejw
1. Kleje fenolowe do drewna, metalu, szka i ceramiki
2. Kleje mocznikowe do drewna
3. Klej (lakier Chemolak) melaminowo-mocznikowy do drewna i papieru
4. Klej gliptalowy do metalu, szka, ceramiki, korka
5. Kleje epoksy utwardzalne na gorco do metalu, szka, ceramiki
6. Kleje epoksy utwardzalne na zimno do metalu, szka, ceramiki
7. Klej karbinolowy do szka i metalu
8. Klej celuloidowy do papieru, kartonu, tektury
9. Klej celuloidowy do czenia tkanin i filcu z papierem i drewnem
10. Klej celuloidowy do czenia skry z tkaninami
11. Klej do wykonania poszy kajakw metod oklejania papierem
12. Klej kostny lub skrny do kartonu
13. Klej kostny lub skrny do papieru, kartonu, tektury
14. Klej kostny lub skrny do papieru pergaminowego
15. Klej kostny lub skrny do gumowania papieru
16. Klej kazeinowy odwracalny do drewna
17. Klej kazeinowy odwracalny do drewna
18. Klej kazeinowy nieodwracalny wodoodporny do drewna
19. Klej kazeinowy nieodwracalny wodoodporny do drewna
20.Klej kazeinowy do kartonu i tektury
21.Klej kazeinowy do etykietek na szkle
22. Klej skrobiowy do papieru, tektury, kartonu
23. Klej dekstrynowy do papieru, tektury, kartonu
24. Klej dekstrynowy introligatorski
25. Klej do naklejania papieru na metal
26. Klej kauczukowy do gumy
27. Klej kauczukowy do czenia gumy ze skr
28. Klej kauczukowy do skry
29. Klej kalafoniowy do tkanin, drewna, metalu, linoleum, celafonu
30. Klej krzemianowy wodoodporny do tektury
31. Klej krzemianowy do fajansu i terekoty
32. Klej krzemianowy do naklejania papieru na folie metalowe
33. Klej krzemianowy do etykietek na metalu
34. Klej do poliamidw
35. Klej do tomofanu
36. Klej do tomofanu
37. Klej celuloidowy do celuloidu
38. Klej rozpuszczalnikowy do tam z octanu celulozy
39. Klej do octanu celulozy
40. Klej krzemianowy do porcelany i fajansu
41. Klej kazeinowy do porcelany
42. Klej kostny do wykadzin podogowych
43. Klej skrobiowy do naklejania skry, filcu i sukna na drewno
44. Klej kalafoniowy do czenia skry z gum
45. Klej elatynowy do naklejania fotografii na szkle
str. 22
str. 27
str. 28
str. 30
str. 32
str. 34
str. 36
str. 40
str. 40
str. 40
str. 41
str. 44
str. 45
str. 45
str. 45
str. 47
str. 48
str. 48
str. 48
str. 49
str. 50
str. 50
str. 51
str. 51
str. 51
str. 52
str. 52
str. 52
str. 54
str. 55
str. 55
str. 55
str. 55
str. 63
str. 63
str. 63
str. 64
str. 64
str. 64
str. 66
str. 66
str. 66
str. 67
str. 67
str. 67
74
Spis kitw
Kity do metali
1. Kit do elaznych piecw
2. Kit do eliwa
3. Kit do metali i kamienia
4. Kit do mosidzu i marmuru
5. Kit do szka i metali
6-8. Kit arwkarski
9. Kit do trzonkw od noy
str. 68
str. 69
str. 69
str. 69
str. 69
str. 69
str. 70
str. 70
str. 70
str. 70
str. 70
Kity specjalne
14. Kit ognioodporny
15. Kit ognioodporny
16. Kit kwasoodporny
17. Kit ugoodporny
18. Kit szybko twardniejcy
str. 71
str. 71
str. 71
str. 71
str. 71
Kity rne
19. Kit do galalitu
20. Kit szczotkarski
23. Kit do szpar w drewnie
str. 71
str. 72
str. 72
75
Spis treci
Zamiast wstpu
O adhezji i zwilaniu, czyli o przyczepnoci
Narodzeni w retortach, czyli o klejach syntetycznych
Co nam daje przyroda ?
Wybitni specjalici
Kity najblisi krewni klejw
Zakoczenie
Spis klejw
Spis kitw
str. 3
str. 6
str. 18
str. 42
str. 57
str. 68
str. 73
str. 74
str. 75
76