Professional Documents
Culture Documents
w[doe L
nBh; nkc;?N gq?;
BthA fdZbh.
sseok
o rqzE nwo t;s{ pko/
o G{fwek
1. t? o kr gq e oD
fti'rh dk t?okr s/ gqhsw dh gqkgsh bJh sVg
3. ;s T[ g d/ gq e oD
(i)
(vii)
1-6
2
7-18
7
14
15
19-42
d/j nkfd gqgzu s/ d/j dh joes eokT[D tkbh ;sk d/ pko/ gqB
19
wjKtke
22
22
22
26
wB jh nkswk j? (zek)
28
30
w'j s/ gq/w
33
d?th-;zgsh
35
gqG{-gq/whnK dh sVg
38
43-192
44
45
54
57
59
60
63
64
wB nksw ;`o{g jh j?
67
74
nd`?s fuzsB
85
92
98
fJzdqhnK dk ;ziw
gqhsw nkswk bJh jh ;G e[M fgnkok brdk j?
101
104
116
118
121
eow s/ neow
eost s/ neost dh tzv
127
134
w[esh dk ;`o{g
143
146
157
161
167
174
180
nb"fee w;sh
185
fti'rh dk nB[Gt
5. Grsh gqeoD
fpoj
189
193-260
194
199
gq G { oD
T[Zdw ns/ gqG{ oD
203
206
225
u/sktBh
228
nb"fee ozr
[G n[G fJZSk
230
233
;/te s/ ;fsr[o{
235
237
238
241
252
257
258
261
gq G { !
bU ! fJj nkg dh ouBk
nkg d/ jh nogD j?.
- joh
p/ B sh
w/o/ g{i wjkoki ih d/ nkgDh w"i ftu
fby/ j'J/ b/yK B{z d/y e/ wB gqrN eoB s'A o[e Bk ;fenk
feT[Afe Grsh ns/ frnkB wkor dk Bu'V jB.
p/e nkg ih dk fJBQK B{z SkgD pko/ e'Jh fnkb BjhA ;h
go nB[Gth puBK B{z ;wM e/ id
fJj wB Ks j' frnk j? sK
j'o ;iD i' fe nksw-doB bJh sVg oj/ jB,
nKs feT[A ofjD< fJ; nk/ B{z b? e/
nksw-nfGbkhnK d/ gftsq jEK ftu
nwo t;s{ g[ikJh j?.
fJj frnkBtkBK d/ puBK dk ;zrqfj j?,
fJ; bJh ft/ nsh ;{yw j?. gq/wh iB ;z;koh fynkbK
B{z o'e e/ ftuko eoB sK i' p[Xh nb"fee ozr
Bkb S/sh ozrh ikt/. fJjh w/o/ fJ; :sB dk Gkt j?
ns/ J/;/ ftu jh w/oh g{oB ;cbsk j?.
- vkH ;[oihs f;zx
(g{ o p gq e k e)
46, joh fBtk;
oDihs o'v
ibzXo SkT[Dh (gzikp)
ftoZes wjkoki ih dhnK fJBQK eEktK dk ;zrqfj ;ji eEk Bkwe g[;se
4 GkrK u T[gbGd j? i' fe fBowb nkow, fohe/ s'A jo ;w/A G/Nk ofjs
gqkgs ehsk ik ;edk j?.
(i)
fJ; T[gokwsk ns/ T[dk;hBsk dh jkbs B{z d/yd/ j'J/, fJZe fdB
fBowb e[Nhnk, eoBkb fty/ fJZe gq/wh B{z j[ew ehsk fe GkJh! T[j
gzikph dk rqzE fijVk fgSb/ jcs/ gfVQnk ;h, T[j fbnk e/ fJjB{z
(w?Bz{) d/ d/. nrb/ fdB ;t/o/ jh T[j rqzE g{i: wjkoki ih B/ dk; B{z
pyf ehsk ns/ c[owkfJnk b? GkJh! fJ; g'Eh B{z uzrh soQK ftuko
g{ope ;wMe/ gVQhA ns/ tko-tko gVQe/, T[gd/K dk wzBD eoe/ fB;uk
gekJhA. fiZE'A Bk ;wM nkt/, ;kE'A g[ZS fbnk eohA.
fJjh ;h T[j d[obZG rqzE nwo t;s{ i' fe fBowb/ wjKg[oy ;qhwkB
;zs johuoB f;zx joh ih dh feqs j? ns/ nZi ;kv/-s[jkv/ jZEK ftZu
j?. wjKg[oyK d/ j[ew Bkb ns/ T[BQK dh jh feqgk Bkb i' gqwkoE d/ r[ZM/
G/d ;wMD dh brB ;h, ;' fJZe soQK Bkb wkBf;e y[oke pD rJh. T[;
nksfwe frnkB o{gh G'iB B{z Se e/ wkBf;e fsqgsh :kBh ;zs[Nh ns/
fjod/ ftZu Ksh dk tk;k j'D bZfrnk. ;Zuyzvtk;h ;zs joh ih wjkoki
gqsh th nEkj oXk tXh fiBQK B/ T[Zsw nfXekohnK bJh fJ; rqzE
ftZu nkgD/ nB[Gth puB k;sqK d/ p/nzs gqwkDK ;fjs gqeoD-pZX
eoe/ g/ ehs/ jB.
;qhwkB ;zs pkpk fBZek f;zx ftoZes ih wjkoki B/ dk; B{z
fpp/e p[ZXh p h fi; B{z t/yd/, ikDd/ j'J/ fJ; wB B{z M{m/, fwfEnk ns/
ebfgs ;z;ko d/ nDj'J/ gdkoEK s'A nBk;es eoB bJh, fd;dhnDfd;dh f;qNh d/ ;{yw s/ ;E{b gdkoEK d/ ebfgs Bkw ns/ o{g dh
BkwkBsk pko/ n;bhns ;wMk e/ p?okr dh pyf ehsh. nkg ih B/
jh fJ; dk ftZu ;d?th ;Zu, r[o{-gqw/o dh J/esk ns/ nd`?s d/ nb"fee
nBzdwJh f;XKs ftZu gqgZesk eotkJh. ;zg{oD ;z;koh ;zebgK-ftebgK
dk fsnkr eotk e/ e/tb oDkrsh, j[ew ns/ GkD/ ftZu ofjzd/ j'J/
gqkoZpX nB[;ko ihtB p;o eoB dh fJ;fEsh pyh. id'A t?okr dh j'o
th shpo nt;Ek nkJh sK dk; dhnK p/BshnK B{z gqtkB eod/ j'J/,
sqZ[m e/ ngD/ uoBK dh ;/tk pyf ehsh ns/ GrtK G/y d/e/, ngD/
gktB r[o{-;EkB ;qh fBowb nkow-fohe/ gj[zu e/ gow g{iBhe
;qhwkB wjzs pkpk okw f;zx ih Bkb fwb e/ v/o/ dh ;/tk ;zGkbD bJh
nBzs n;h;K d/e/ ns/ fJbkjh j[ew eo e/ G/i fdZsk.
(ii)
bJh dk;, T[BQK dk nsh XzBtkdh ns/ foDh j? ns/ oj/rk. fJ;d/
cb;`o{g j[D fJ; g'Eh ftZu Gkk dhnK e[ZM e[ io{oh ;'XK eoe/ ns/
Bt/A f;foT[A NkJhg ;?fNzr (Type-Setting) eotk e/ SgtkfJnk frnk
j?. fJ; rqzE dh G/Nk ftuko ns/ nwb oZyh rJh j?. fJ; nw'be G/Nk
d/ pdb/ fJj d[obZG kBk j[D gqwkoE d/ T[Zsw nfXekohnK d/ jZEK
sZe gj[zu fojk j?. fJ; s'A fJbktk gzikp ns/ j'o ;{fpnK dhnK
:{Bhtof;Nh-gZXo dhnK bkfJpq/ohnK ftZu G/iD dk gqpzX th ehsk
ikt/rk sK fe ;w{j ftZdtkB, y'ikoEh ns/ j'o gVQ/ fby/ nfGbkyh
;ZiD nfXnkswtkd d/ fJ; tvw[Zb/ fBowb frnkB Gog{o ;kfjs s'A
bkjk b? ;eD.
fJ; ;KM/ T[gokb/ Bkb fiZE/ T[; wjkB y;hns ;q h wkB ;z s
johuoB f;zx joh ih d/ wjkB T[d/ dh g{osh j't/rh, T[ZE/ jh g{op
gqeke ;zs ;/th, ftZdtkB, oXktkB ns/ T[dkofuZs fdnkb{ ;q h wkB
vkH ;[oihs f;zx ih d[nkok ehsh iKdh ojh fBekw ;/tk, nrKj B{z
th T[;/ soQK ikoh oj/rh ns/ T[BQK dh ;/tk dk n;b wzst th g{ok j[zdk
oj/rk.
gkme ;ZiDK B{z p/Bsh j? fe fJ; d[obZG nfXnksfwe ouBk B{z
oXk :[es j' e/ gVQB, ftuko eoB ns/ T[BQK d/ :EkoE T[gd/K s/
ftuko ns/ nwb eoe/ wjKg[oyK tZb'A oZyh G/Nk (ftuko ns/ nwb)
fBmk o{g ftZu ndk eoB. fJ; gqeko ;fsr[o{ ih dh feqgk Bkb fiZE/
nkg ih d/ ihtB ftZu T[;ko{ pdbkn nkt/rk T[ZE/ jh wjKg[oyK dh
feqgk d[nkok ;kvh ehsh fJj s[ZS ;/tk th ;cb j't/rh.
p/Bsh eosk
(iv)
3 pqkjwD 8
b' e 11.
GkL r[L - GkJh r[odk;
w[zL T[L 3. 1. 5w[zve T[gfBd, w[zve 3 yzv 1 b' e 5.
wKL T[L t?L ekL 12wKv{e T[gfBd, t?sE gqeoD, ekoek 12.
wKL T[L nd`?L ekL 10wKv{e T[gfBd, nd`?s gqeoD, ekoek 10.
wKL T[L nbkL ekL 40wKv{e T[gfBd, nbks Ksh gqeoD ekoek 40.
wKL T[L nkL ekL 10-wKv{e T[gfBd, nkrw ekoek 10.
SKL T[L 6 . 1. 4SKd' r T[ g fBd, nXk: 6 yzv 1 b' e 4.
s?L T[L 2. 4. 1s?sqh: T[gfBd, pbh 2 nB[tke 4 b' e 1.
ftL ;kL 5. 161ftuko ;kro, sozr 5, Szd 161.
rhL nL 4 L 16;qhwd Grtd rhsk, nXk: 4 b' e 16.
wB[L wB[ f;fwqsh.
;{sL w[L nL 5;{s ;zxsk, w[esh yzv, nXk: 5.
wjkL KLwjK Gkos Ksh gop.
:'L tkL:'r tkf;N.
ftt/eL u{Lftt/e u{Vk wDh.
GkrL ;L 11Gkrts ;ezd 11.
ngL nB[ngo'y nB[G{sh.
(v)
gq k oEBk
s{z jh g{oB s{z ngo ngkok.
uko'A soc jh s/ok Bkok..
fe;/ ej/A :j ngBk gokfJnk.
ip fe s{z B/ jh ouB oukfJnk..
G/d wB ek jh wB e' ;skt/
fdq fdq Nk j? y/bQ s[wQkok.
s{z jh g{oB s{z ngo ngkok..
uko'A soc jh s/ok Bkok..
G{b/ GNe/ E/ jw ep e/ okjh.
G? d/sh Eh fBs iw eh ckjh..
e'Jh ;[Bsk Bk Ek :j d[jkJh
nk e/ ;fsr[o B/ fJe sho wkok.
s{z jh g{oB s{z ngo ngkok..
uko' A so jh s/ o k Bkok..
ip ;/ ;fsr[o e' s{z B/ fwbkfJnk.
godk d{oh ek fSB w/A T[VkfJnk..
rqjD fsnkr eh fuzsk Bk;h.
jw s'A o{g E/ gqG{ ih s[wQkok..
uko' A so jh w/ o k Bkok..
w?A jh g{oB w?A ngo ngkok.
uko' A so jh w/ o k B kok..
(vi)
f G{fwek f
fJj e'Jh n;uoi rb BjhA i' fJ;, g{oB ftd`kB ns/ nkswdoh g[o K d/ eEB :'r ft: B{z, fJj dk; Gh T[s kj :[es j'fJnk
fbyD ftu gqftos j' frnk j?. i' wB nkfd fJzdqhnK dk nft: gqG{
nkgDh nfBotuBh: esh d`kok nkgDk ft: nkg j' iKdk j?, T[j
fe;/ nbg wfs ftu fJ;fEs j'e/ nkgDh uouk nkg feT[A BjhA eok
;edk<
w{e T[uo? ;k;sq yfN fgzr froB ufVQ ikfJ.
nzX by? pXo' ;[B? i' ekb feqgk eokfJ.
(pH BkH nH 2)
nGk; s'A {B d/yd/, T[;h B{z nkgD/ gk;'A g[;se ns/ ou d/e/ ftdk
gVQB s/ nGk; ftu gqftos eo fdzd/ ;B. ftd`kB gzfvs sK T[;
tes nkg d/ ;kEh j'o Gh ;B gqzs{ nkg ih d/ ftu ft/sk fJj ;h i'
pqjw-q'sqh: jh BjhA, pqjw-fBm Gh ;B.
fJ; rqzE ftu T[gfBdK ns/ rhsk nkfd ;z;feqs rqzEK d/ gqwkD
;z;feqs pkDh ftu BjhA fby/ feT[Afe gzikph ftu [X gkm fbyDk s/
T[ukoBk emB j? ns/ fJj Gh ekoB j? i' gzikph d/ p'X tkfbnK B{z d/
t pkDh ftu fby/ gqwkDK dk bkG Gh e'Jh BjhA. fJ; bJh T[gfBd
nkfd ;z;feqs rqzE ;fjs zeo Gk d/ fjzdh nB[tkd dh ;jkfJsk
Bkb gzikph ftu jh b'eK dk fpbe[b ;jh-;jh e/tb noE fby
fdsk j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ gqwkDK dk nzr 1430 ;c/ tkbh phV
w[skfpe fbfynk frnk j?.
fJj fe;/ wQph ;z;ekoK dk gquko BjhA ehsk, e/tb r'ftzd gqG{ dh
uouk noEks T[;dh gqkgsh d/ :EkoE T[gkfJ d;/ jB. nkgDk nkswk
jh fBozeko o{g s/ ;opsq g{oB nB[Gt j't,/ fJ; ss`-t;s{ B{z fdykT[D
tkb/ i' Gh fe;/ rqzE-t/d, k;sq, rhsk ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp nkfd d/
puB fwb/, T[j gqwkD o{g s/ fds/ jB. p/e fjzd{ b'e t/d, k;sq s/ rhsk
nkfd d/ gqwkD ukj[d
z / jB ns/ f;y, ;qh r[o{ rqE
z ;kfjp ih s/ j'o r[o{ xo
Bkb ;zpzXs rqzEK d/ jh gqzs{ fJj sK fBok wQph s[n;p j? feT[Afe gq/wh B{z
e/tb n;bhns ukjhJ/ :kBh gqG{ doB bJh f;Xk ;zpX
z oyD tkb/
puBK dh jh b'V j? Gkt/A fe;/ Gh rqE
z d/ j'D. i' nkgD/ nkswk fBozeko
d/ doB bJh sVgdk s/ ftnke[b j?, T[j ;uk gq/wh ed'A fe;/ d/ ekp{
nkT[Adk j?< fgnk; Bkb p/u?B g[o ed'A d/ydk j? fe w?A fJ; y{j dk ib
ghDk j? s/ fJ; dk BjhA< ib [ZX, ;`kfdN ns/ fBowb j'Dk ukjhJ/ Gkt/
A fe;/ Gh y{j dk j't/, nt jh fgnk; p[Mk e/ Ksh fdzdk j?.
o[gJ/, g?;/ s/ B'N ed/ Gh fe;/ B/ BjhA d/y/ fe fjzd{ gk;'A nkJ/ jB :k
f;y, w[;bwkB, Jh;kJh, Gzrh iK uwko nkfd gk;'A. MN i/p ftu gkT[Adk
j? ns/ nkgDk gq:'iB f;X eodk j?. rzdh Bkbh ftu gJ/ j'J/ bkb B{z
e'Jh BjhA Svdk, X' e/ i/p ftu gk fbnk iKdk j?. fsT[A jh
(viii)
fJj' fij/ nDh tkb/ sho brD Bkb xkfJb j'J/ woh dh jkbs
:kBh pks-uhs i/ nNgNh fijh Gh j't/ sK e'Jh n:'r BjhA j?.
fgqEth T[Zs/ fe;/ Gh dkfJo/ nzdo e?d ofjD tkbk e'Jh Gh wQph
gqkDh, pzXB s'A ofjs (;[szsq) gzSh (gq/wh) fpBK, fJ; nkek :kBh
gq/w ftu T[vkoh BjhA wko ;edk. i' nkek ftu ofjD tkbk gqhsw
j?, T[j nkek wkor s'A fpBK, whB go e?d eN oj/ wB[ B{z fe;
soQK fwb ;edk j?<
rzGho ns/ T[dko ftd`kB b'e, ntr[DK d/ Go/ ihtK s/ fwjopkB
j[zd/ jB, fJ; bJh T[BQK tk;s/ fJj tvh rb BjhA i' fJ; dhnK nBzs
n[XhnK (p/YphnK rbK) d/ye/ w[nk eo d/D feT[Afe e/tb fusqekoh
;z:[es ;[zdo B"ek (fesh) jh okjhnK B{z dfonk s'A gko BjhA eodh,
fezs{ fusqekoh ofjs e[o{g B"ek Gh nt gko eo fdzdh j?. pZ;, wbkj
nDikD Bk j't/, B"ek dh ;[zdosk iK e[o{gsk dk okjhnK B{z gkob/
feBko/ s/ b? ikD Bkb e'Jh ;zpzX BjhA ofjzdk.
nkgD/ nsh fgnko/ dh d/jgks (woB) Bkb fgnk ftS'Vk, fi;dk
wB podks BjhA eo ;fenk ns/ fus T[;h fSzB ;z;ko tb'A T[gokw
j'e/, T[j d/j fi; nkswk d`kok joes eodh j?, B{z ikBD bJh
p/u?B j' frnk. T[j fJ; gqeko dk fti'rh uko (4) ;kXB ;zgzB, T[Zsw
nfXekoh j?, fJ; bJh ss`-t;s{ dk T[gd/, T[;B{z ehsk frnk j?.
wXw nfXekoh i' eow eKv nkfd ftu c;h j'Jh p[Xh tkbk
jfof;woB j? B{z nksw-t;s{ dk nsh fBeN-tosh ;kXB i' Grsh
j?, dk rqzE d/ nzs ftu T[gd/ eoe/ nkswk-pqjw ftu fJ;fEs eo
fdsk j?.
fJ; rqzE d/ gzi gqeoD jB gfjbk t?okr gqeoD j? fi; ftu fti'rh dk t?okr fdykfJnk
j?.
d{ i k r[o{ fwbkg gqeoD j? fi; ftu ;fsr[o{ dh gqkgsh dk
f eo j? .
(x)
nwo t;s{ dh gqkgsh dk i' Gh e'Jh nsh fJS[e j[zdk j?, T[j wzd
BjhA pbfe T[Zsw nfXekoh j?. ;z;ko tb'A fus fpbe[b N[N u[fenk
j'D d/ ekoB fJ; T[gokw nt;Ek ftu T[; B{z uko (4) ;kXB ;zgzB j'D
bJh e'Jh Gh o[ektN ;zGt BjhA j' ;edh.
jK, fi; dk fti'r tkb/ gdkoE ftu jh fus nNe e/ p/u?B j? T[j
efBN nfXekoh, nksw-T[gd/ dk nfXekoh BjhA j? :kBh T[j
T[gk;Bk nkfd eow jh eo/ gqzs{ fti'rh sK nfijk BjhA, fJ; bJh
fti'rh T[Zsw nfXekoh j?.
fJ; d/ fwsq jfof;woB B/ fJ; (fti'rh) dh Bk ;wM ftu nkT[D
tkbh dk B{z d/y e/, j?okBh ftu wjKg[oK gk; ike/ ;G jkb ;[DkfJnk
fi;B{z ;[De/ ;fsg[o fpbe[b kw' j' rJ/. Bk wkb{w fe; r{VQ nftub
fJ;fEsh ftu bhB j'J/ fBzdqkb{ (;[Zs/ j'J/) g[o tKr{z, j"bh fijh nktk
Bkb fJT[A p'b/
nSk! T[BQK dk gftsq wB, ;z;ko B{z fpbe[b G[bk p?mk j? ns/
n'e ;kro :kBh gow nkBzd ftu ;dk jh (fBozso) bhB j'fJnk
ofjzdk j?.
gqzs{ fgq: to! fJj s{z fe; nB'yh, gftsq, nkBzdwJh ns/ fus
fpqsh B{z BN eo d/D tkbh t;s{ dk feo eod/ j'J/, w?B{z fe;/ nEkj
rfjokJh ftu v[p' fdsk j?. Bk efj ;eD tkbh pks B{z g[SD bJh
gq B ehsk j? fe
T[j ;zs[N eo d/D tkbh nsh T[Zsw t;s{ fej' fijh j? fi;d/
doB Bkb wstkbk j'fJnk wB, ;z;ko dh ;[X tkbk BjhA ofjzdk<
T[j t;s{ fe; gqeko dh j?< fJj puB T[; nd`?s dh f;fwqsh (:kd)
eok e/, T[; s'A fGzB pkDh nkfd dk nGkt eodk j?. fJ; bJh T[Zso
ftu e"D p'b/< nEtk fJj s/ok gqB s/ p/j'h ftu e[ZM ;'uD ns/
efjD :'r wB s/ pkDh jh Bk ofjD, fJ; gqeko dh e'Jh Bhbh t;s{
fdsh ikJ/, fJe jh jB. i' gkDh ftu v[p u[ek j't/, T[j Gh ed/ p'bdk
;[fDnk j?< fi;B/ N[ph jh BjhA bkJh, T[j ib dh v{zfxnkJh pko/, fpBK
nB[Gt ehs/ eh nky ;e/rk< uko (4) fdB ;z;koh nkBzd b?D dh j[D
(xii)
fJSk BjhA, i' popkd eo d/D tkbh t;s{ pko/ g[SD bJh T[Zdw eo
oj/ j'< feT[A pD/ pDkJ/ fJ; ;[zdo-EkN B{z spkj eo d/D tkbh rb S/
V fdsh j?<
T[; gq/w Broh ftu nkgD/ gqhsw s'A fpBK E'VQh fijh Gh d{ih
t;s{ d/ gqt/ j'D dh r[zikfJ BjhA j?. i' e'Jh nkgD/ fgnko/ s'A
fpBK d{ik j[zdk j?, T[; B{z fgS/ jNk e/ jh gq/w Broh dk r/N (dotkk)
y[bQdk j?. fi; irQk w?A ns/ s{z Gh db BjhA d/ ;ed/, T[; EK j'o
fe;/ t;s{ d/ B/V/ Y[eD dh ;zGktBk jh eh j?< fi; n;EkB ftZu
gqhsw t;dk j?, T[j Broh gqhsw Bkb Gog{o j'D d/ ekoD jh,
T[ZE/ fe;/ d{ih t;s{ B{z EK BjhA fwbdh. fJ; ftu ;z: BjhA, fJ;
gq/w fgnkb/ B{z gh e/ ;z;ko dh j' tkbk e"D ofj ;edk j?< gq/wh B{z
;hB/ Bkb bke/ T[; nkBzd o{gh ;w[zdo ftu fgnk j'fJnk, ;kro u'A
pkjo ed'A fBebdk j?<
s{z T[; wstkb/ fti'rh dk gq/w g[Sdk j?A gqzs{ fgnko/! d/yD s/
;[DB dk pj[s oe j[zdk j?. sEk fJ; Bkb'A Gh i' ;`:z nB[Gt eodk j?
T[j T[; nkBzd B{z nkg jh ikDdk j? feT[Afe T[j ;`;zt/d ;[y j?.
go;zt/d-i' T[; gq/w wdok ftu w;skB/ j'J/ dh pkjobh joes :kBh
pkjo'A fdykJh d/D tkb/ fuzBQ jB T[BQK B{z d/yD t/b/, d/yD tkb/ dk wB
Gh T[;h ftu ofj ikD d/ ekoB, nkgD/ fttjko B{z G[b iKdk j?. Gkt/A e/
;K ns/ p;sqK B{z fJso nkfd bke/ ;[rzXh tkbk g[o, ;[rzXh B{z nB[Gt
eodk j'fJnk, gq;zBsk Bkb g{oB j? sK Gh T[;d/ gk; p?mk j'fJnk d{ik
g[o jtk d`kok T[Zv e/ nk ojh ;[rzXh dk nkBzd sK b?Adk jh j?. fJ;
bJh fgnko/ jfof;woB! s/o/ g[SD go, w?A T[; fti'rh dh dk dk e[M
eEB eodk jK ns/ T[; t;s{ dk Gh fi;d/ ;Bw[y j[zd/ ;ko jh wB,
nwBhGkt (wB ofjs jkbs) B{z gqkgs j' iKdk j?.
gqzs{ s{z i' shoE nkfd eow eKv ftu nsh yfus j' fojk j?A, T[;
nfij/ gq/w-wkor s'A {B, n"MVK ftu gJ/ j'J/ Ksh-jhB B{z, T[; ss`t;s{ ftu fJ;fEs fti'rh dh phsh j'Jh tkosk d/ ;[DB ftu bkG eh
j?< ;?AeV/ pko ;wMkT[D go Gh pkozpko eowK ftu jh p[Xh B{z brkT[Adk
(xiii)
j?A. wzfBnK fe fJj Gh eoB/ o{oh jB, gqzs{ eJh ;kb j' u[e/ jB s{z pkb
T[gd/ B{z jh bJh p?mk j?A, eh fJj s?B{z phH J/H iK n?wH J/H nkfd dh
fvroh fdtk d/t/rk< feT[A BjhA, shih ns/ u"Eh nkfd iwksK dhnK
feskpK gVQe/ nkgDh gVQkJh B{z ;wkgs eodk :kBh ;G gqeko dh
eostsk B{z sw eoe/, gqG{ gqhsh ftu feT[A BjhA v[p iKdk<
gkm p[Xh Gh s/oh nsh geh j' ojh j? gqzs{ fBok gkm eoe/ jh s{z
feqs-feqs j' fojk j?A-fJ;h ftu njz-p[Xh eoh p?mk j?A, eh dtkJh ykX/
fpBK e/tb B[;yk pkozpko gVQB Bkb s/ok o'r jN ikt/rk< p/;wM!
r[opkDh sEk rhsk nkfd d/ puBK go nwb fJe osh fizBk Gh BjhA
eodk ns/ w?A gzMh (25) gkm ig[ih ;kfjp d/, gzi (5) gkm ;[ywBh
;kfjp d/ eodk jK, fBs fJBkB eo e/ gzi pkDhnK dk gkm ehs/
fpBK w?A o'Nh BjhA yKdk, w?A rhsk, rkfJsqh ns/ ;jz;oBkwk nkfd dk
gkm fBs eodk jK, w?A nkgD/ toD-nkqw d/ XowK ftu g{oh soQK
fJ;fEs ofjzdk jK, fJfsnkfd ftnoE jT[Aw? Bkb iefVnk j'fJnk,
;fs;zr jhB, nzXk wB[, ykD-:'r ;`kfdN r[d/ dh fjckfs bJh
T[Zgob/ fSbe/ i' gqG{ B/ pDkJ/ jB, e/b/ d/ fSZbVK B{z yKdk j? ns/ ftu
b[fenk j'fJnk nzfwqs tork cb ;[Nh iKdk j?. i' Gzr, B/ Bkb w;s
pDkT[Adh j?, T[; B{z rb/ nzdo sK bzxkT[Adk BjhA, e[obhnK jh eoh
iKdk j?. e/tb nkuko (nkuoD) nkfd ftu e[bsk s/ gkm wksq jh
wB B{z fdq gqgzu tb'A o'e e/, gqG{ ;`o{g ftu nub BjhA mfjok ;ed/
fBok pdkwK dk ;zrqfj o{gh gq/w, e[M wsbp BjhA oydk id'A sZe
g[N eo d/D tkbh ftubh froh B{z s'V e/ BjhA yKdk. r[opkDh sEk
rhsk nkfd rqzE e/tb s/o/ gVQB tk;s/ jh BjhA pDkJ/ rJ/, pDkT[D
tkfbnK ;fs-g[oK B/ fe;/ rb B{z ;wMkT[D ykso g{ok gq:sB ehsk
j?. T[; rb B{z ;wM! Gkt/A u"E/ gzit/A fdB nEtk wjhB/ pknd ;[ywBh
iK rhsk nkfd rqzEK dk gkm g{ok eo. wB B{z nkswk ftu ftqkw
(xiv)
e/L T[L 1. 2.
(xvi)
t? o kr gq e oD
wz r bkuoD*
;'J/ nftdk BhAd w/A, pBk nkg i' iht.
T[sgfs nkfd fteko i/, B ;zebg fpB ;ht1.. 1 ..
ikr:' ngBh f;fwqsh, w[esh ;h fs; wkB.
pzX w'y ;/ ofjs eh, BjhA gqkgsh nkB2.. 2 ..
G/d nG/d ;wkfX Gh, ;or[D fBor[D Bkfj.
;pd nwo ni nkfd b/, ftt;Ek B fs; wkfj.. 3 ..
ebgh d`?s ftBk; fjs, ;k;sq ;pd pBkfJ.
T[Vh d`?s nd`?s ejK, fe; e' e"D fXnkfJ.. 4 ..
nX ko' g 3 ngtkd4 fpB, j'fJ B pqjw ftuko.
go i' eo/ B fbgs tj, ;[gB/ fiT[A fttjko.. 5 ..
w[M jh ftebgjhB e/, pqjw irs d' Bkw.
nwo t;s{ ;[ rqzE ou{z, b/; B b/g nekw.. 6 ..
nwo t;s{
sK oZ;h ftZu ;Zg fdydk j?. [eo j?! fJE'A jh yfjVk S[ZN frnk go
fJj ;koh feqgk gq/w dh j?. ;Zuk gq/w v[Zpdk p/Vk gko brk fdzdk j?
ns/ M{mk w'j v[p' fdzdk j?. i/ fBekw gqw
/ Bk j[d
z k sK w?Bz{ T[; tor/ j'o
E'V/Q ;B < gqzs{ BjhA, T[j sK w/oh ikB jh ;h. T[;d/ ;zi'r Bkb w/ok
d[BhnK Bkb ;zi'r ;h s/ T[;d/ fti'r Bkb jh w/ok ;z;ko s'A fti'r
j?. j[D pkeh ofjzdk ihtB, T[;dh sbk ftZu jh bk d/Dk j?. fJj
gsk eoBk j? fe fgzio/ ftZu fe; soQK nkT[Adk j?< nkT[Adk feT[A j?
ns/ fbnkT[D tkbk e"D j? < iKdk fe; soQK j? ns/ iKdk feT[A j?
ns/ b? e"D iKdk j? < id sZe T[;dh n;bhns dk gsk BjhA br
iKdk sd se fJj' jh X'y/pkh ofjDh j?. i/ mhe-mhe T[; dk gsk
br ikt/ fco T[; S[g/ j'J/ mZr d/ ekp{ BjhA nktKrk. iknb;kh Gh
e'Jh E'VQh fijh j? < rZbK eodk-eodk u[Zg j' frnk s/ uzrk Gbk d/
ydk-d/ydk, d/yD s'A jh jN frnk j?. T[j p[bp[b j[D ufjedh BjhA,
T[j ep{so j[D r[Nedk BjhA, T[j w?Bk j[D ;'jDhnK-;'jDhnK rZbK
BjhA eodh, T[; e'fJb dh fwZmh ;[o, ;[DkJh BjhA fdzdh ns/ T[j
ue'o j[D uzdqwK B{z sZedk BjhA. bZyK :sB ehs/ s/ ukj/ fezB/ jh j'o
eohJ/-Bk fJ;B/ p'bDk j? ns/ Bk jh fJ;B/ d/yDk j?. i' Gh e'Jh w?B{z
T[;dh n;bhns s'A tke eok d/t/, sB T[;dh ;/tk ftZu bktK,
wB T[;d/ gq/w ftZu bhB eoK ns/ XB n?`o: T[; ofjpo T[Zs/
tko d/tK! T[; tork fdnkb{ e"D ns/ ihtB-dksk j'o e"D j';h i'
w?Bz{ T[;d/ fti'r Bkb ;Vd/ j'J/ B{z ;`ZS ns/ ;hsb ;o'to ftZu gkt/.
T[; BN dk G/d, T[; mr dk T[gkfJ, T[; vzr/ j'J/ dk wzsq s/ T[;
gzSh dk ikb, f;tkJ/ fe;/ g{oB ;zs d/ j'o fe;/ gk; BjhA j? feT[Afe
;zsK s'A fpBK, ;ko/ jh iht T[;dh mrh ftZu nk oj/ jB. e/tb ;zs
jh T[;dh mrh s'A pu e/ p?m/ jB feT[Afe wjKg[o, T[; b[N/o/ d/
t k e , T[;dh ;koh y/v B{z fBsk-gqsh d/yd/ ns/ T[;d/ e'b jh t;d/
t?okr gqeoD
:kBh T[; Bkb r{VQk ;zpzX oyD tkb/ jB. fJ; bJh fe;/ gow
feqgkb{, phs-okr (ekwBk s'A S[ZN/ j'J/) fJ; sZs` d/ t/sk (ikDeko),
fJ;fEs- p[ZXh tkb/ s/ fJzdqh:-fis, g{oB ;fsr[o{ d/t dh oD
ftZu iKdk jK i' w?Bz{ Gt;kro (;z;ko) ftu v[p/ iKd/ B{z fi; soQK Gh
gko eoB noEks T[; ftS[V/ j'J/ dk fwbkg eok d/D feT[Afe
T[;dk fti'r jh, fJj ;z;ko o{gh ;w[zdo j? i' nBzs ;zebg s/
ftebg o{gh sozrK ;fjs mkmK fgnk wkodk j?.
fi;dk fgnkok jh ftS[V frnk, T[; fBGkr/ dk Gh e'Jh ihtB
j?< nkgD/ gqhsw Bkb'A sK gfjbK s[o (wo) ikDk ukjhdk j? feT[Afe
ftS'V/ dk sho eb/i/ B{z nfijk ftzBQ fdzdk j? i' Bk w"s nkT[Adh j?
ns/ Bk jh fzdrh ;[y dh ofjzdh j?. sVg-sVg e/ ikB y[;dh j? Bk
jh fiT[AfdnK ftZu s/ Bk jh w'fJnK ftZu ojhdk j?.
fi;[ fgnko/ f;T[ B/j[ fs;[ nkr? wfo ubhn?..
fXqr[ ihtD[ ;z;kfo sk e? gkS? ihtDk..
(nzr 83
83))
w/ok ;kEh, w/ok fgnkok fwsq id fJ; d[BhnK B{z Sve/ ubk
frnk sK w?B{z fJj ;z;ko fe; soQK uzrk bZr ;edk j? < fJj w?B{z
fty (fjo) d/ s[b Gk;dk ns/ nZr tKr{z ;kVdk j?. fJj ;z;ko d[yK
dk ykBk, pZdbK dh SK, X{zJ/A dk gjkV, pkhro dh pkh, sozi
torh y/v ns/ o/s dk pfDnk j'fJnk xo j?. i/ fJj ;Zu-w[Zu jh
;Zuk j[zdk sK w/ok fgnkok fJ; B{z SZve/ feT[A iKdk< fJj wkfJnk
dk Sb j? i' (wkfJnk) fszBK r[DK;s', oi' s/ sw' o{g ftZu c?bh
j'Jh j?. fi; Gh o{g (eb) s/ Bkw (i' ebfgs jB) ftZu fJj
fdydh j?, ;[gB-gqgzu dh soQK gfoDkwh s/ n;s j?fJzdq g[oh wfj ;ogo woDk.. pqjw g[oh fBjub[ Bjh ojDk..
f;t g[oh ek j'fJrk ekbk.. sq? r[D wkfJnk fpBf; fpskbk..
(nzr 237
237))
nwo t;s{
nftBkh sK T[jh j'fJnk i' fJ; M{m/ oho B{z fJT[A Sv e/ ubk
frnk fiT[A ;Zg e[zi B{z fsnkr e/ fBeb iKdk j?. fi; gqeko xo
tkbk xo B{z Sv e/ ubk iKdk j?. T[j nio s/ nwo j?, T[; B{z xoK
dk xkNk j? < j'o fe;/ xo ftZu ofjD bZr ikt/rk. g[okD/ p;sqK B{z
bkj e/ ;[N dJhdk j? s/ Bt/A gfjB bJhd/ jB. Bt/A s/ g[okD/ p;sqK
dk jh d/j Bkb ;zi'r s/ fti'r j?, d/j dk BjhA. d/j, Gh, d/jXkoh dk
p;sq jh ;[fDnk j?. nBzs jh ihoD (g[okD/) j'J/ p;sqK B{z T[skodk
nEtk s/ nBzs jh Bt/A p;sq gfjBdk j?. GrtkB feqB efjzd/ jBn;s i' oho nkfd s/ ;odh-rowh nkfd d[Zy sEk T[BQK d/
i' ekoB jB, dk tk;st ftZu j'DkgB j? jh BjhA noEks ;s
BjhA jB. T[;/ soQK ;s i' nkswk j?, T[;dk nGkt (Bk j'DkgB)
:kBh n;s BjhA j? feT[Afe T[j ;dk jh nub j?. fJ; gqeko ;s
s/ n;s fJBQK d'jK dk fBoD:, sZs`doh wjKg[o K d`kok
d/fynk frnk j? noEks gqsZy ehsk ik u[fenk j? fe ;s, ;s
jh j? ns/ n;s, n;s jh. fJ; gqeko d/ eEB nB[;ko, fiBQK
n;zr g[oK B/ fJ; pks B{z ;kyks d/fynk j?, T[BQK s'A fpBK w?B{z p/
;wM B{z fJ; gow r[ji (r[gs) sZs` B{z e"D ;wMkt/rk< ns/ gqsZy
o{g Bkb e"D fdyk ;e/rk < feT[AfenzfXnko? dhge nkfB ibkJ/ r[o frnkfB r[o{ fbt bkr/..
nfrnkB[ nzX/ok fpBf; fpBkf;U xfo t;s[ bjh wB ikr/..
(nzr 172
172))
t?okr gqeoD
w?B{z nio, nwo, fJZe o; ofjD tkbh t;s{ dk frnkB j' ikt/
. T[;dh gqkgsh bJh wB B{z w?A o'eKrk ns/ fJzdqhnK B{z ekp{ eoKrk.
o;sk d;D tkb/ r[o{ ns/ k;sq T[Zs/ nszs oXk oZyKrk. fuZs
B{z T[gd/ ftZu J/ekrq eoKrk. ;z;ko d/ ;G gdkoEK s'A T[gokw
otQKrk s/ G[Zy-fgnk;, ;odh-rowh nkfd fisB/ Gh d`zd jB, ;G
B{z w?A ;fjD eoKrk. fi; soQK Gh j't/, ;ko/ ohoe eN ;jkoKrk
gqzs{ w?B{z T[;, d/j ftZu'A fBeb e/ ub/ rJ/ gqhsw dk doB j' ikt/.
ftS'V/ d/ sho Bkb xkfJb j'J/ B{z fwbkg dh wbQw fpBK, XB d/
Bkb eh, fwsqK Bkb eh, ;zpzXhnK Bkb eh ns/ irs dh ;koh
n?`o: fpG{sh (;kwkB) Bkb eh gq:'iB j?< j/ wB! ub, T[; feqgkb{
nB[Gth t?d dh fwzBs eo, fi;d/ dtkJhykB/ ftu'A d[Zy d{o eoB
tkbh nsh T[Zsw n"Xh fwbDh j?. SZv! fJBQK wsbpgq;sK dk
fynkb. e'Jh p[bkT[Adk j? sK ngD/ wsbp bJh, e'Jh fgnko eodk
j? sK ngD/ wsbp bJh s/ B/V/ nkT[Adk j? sK ngD/ wsbp bJh.
fi; soQK Gh fe;/ dk ngDk gq:'iB f;ZX j[zdk j't/, T[jh Yzr oudk
j?, fpBK wsbp s'A e'Jh fe;/ Bkb ;zpzX oZydk jh BjhA j?! fJ; ;ko/
jh ;z;ko B{z nkyoh Bweko eoe/, eo[Dk d/ ;w[zdo, g{iD:'r,
ftekojhB, n;zr, w[esh dksk, ;hsb fus, ;zs q'wDh r[o{d/t
tZb w{zj eoe/ s[o ns/ T[BQK d/ gftsq uoBK ftu ike/ fvr!
nwo t;s{
d/ nZv/ pD/ j'J/ jB ns/ pV/ mkm-pkm ;z:[es r[o{ pD/ p?m/ jB.
T[Zgobh fdykT{ pDktN tZb d/y e/ jh, p[XhwkB Gh T[BQK dh
iknb;kh ftZu c; iKd/ jB ns/ nDikDK dh sK rZb jh eh j?<
id fJB;kB fe;/ t;s{ dh sbk ftZu gqftos j[zdk j? T[d'A
fiBQK eNK dk nB[Gt T[; B{z eoBk g?Adk j?, T[jh ikDdk j?! fJ;
d[yhJ/ B{z Bk ykDk-ghDk ;[ZMdk j?, Bk ;"Dk, nkokw sK fes/ fojk.
gsk BjhA! fejV/ y{j ftZu ik fgnk j?< p/u?Bh B/ v/o/ bkJ/ j'J/ jB s/
ftS'V/ o{gh fpgsk f;o s/ ;tko j' u[Zeh j?. fe;/ d/ fwbD dh fJZSk
fJT[A ;sk ojh j? fiT[A wko{Eb G{wh ftZu X[g Bkb sg/ j'J/ fgnk;/
iht B{z, gqkDK dh oZfSnk bJh gkDh dh fJZSk ftnke[b eodh j?.
d/yhJ/, fJ; okjh B{z wzfb fet/A s/ ed'A fwbdh j?<
n;b pks sK fJj j? fe pkjow[y fpqsh tkb/ dzGhnK dhnK
bkbuh eos{sK B/ ;ukJh B{z S[gkfJnk j'fJnk j? noEks nszs
ekwBk{B, nzsow[y, T[gokw ns/ gqG{ Bkb nG/d ;fseko:'r i'
;zs jB, T[BQK ;fs-g[oK Bkb gkyzvhnK dh T[Zgobh 'Gk (fdZy)
fwbdh j'D d/ ekoD, gSkD ftZu X'yk bZr iKdk j?. ;Zu ns/ M{m
fJZe-fwZe j' e/, fJZe' Ekb ftZu gJ/ j'J/ jB. e'Jh nsh fBowb s/
shpo p[ZXh tkbk gkoy{ jh, Bebh gZEo B{z SZv e/ n;bh bkb B{z
ftZu'A T[mk ;edk j?. G/yK d/ nfGwkB ftZu roe j'J/ wB[yK ftZu'A,
;fsr[o{ dh y'i eoBh nszs emB j' ojh j?. fJ; rZb B{z epho ih
Gh nkgD/ puBK d`kok toBD eod/ jBi'rh ejfj i'r[ Gb whmk nto[ B d{ik GkJh..
o[zfvs w[zfvs J/e? ;pdh J/fJ ejfj f;fX gkJh..
jfo fpB[ Gofw G[bkB/ nzXk..
ik gfj ikT[ nkg[ S[NektfB s/ pkX/ pj[ czXk .. 11..
.. ojkT[..
ij s/ T[gih sjh ;wkBh fJj fpfX fp;oh sp jh..
10
nwo t;s{
11
;{ow/ b'e ;{owskJh ftZu ns/ dksk b'e dkskgD/ d/ nfGwkB ftZu
roe j'J/ gJ/ jB. gqzs{ epho ih efjzd/ jB fe w?A fuZs ftZu fJj
fB;uk eodk jK fe fi; g[o d/ fjod/ ftZu'A w?A i'rh jK, w?A fjzd{
jK, w?A w[;bwkB jK s/ w?A f;Zy jK nkfd nfGwkB d{o j' ikt/rk,
e/tb T[jh g[o nfrnkBwJh T[gkXhnK s'A ofjs j'fJnk, nkgD/
fBofteko ;`o{g ftZu ;wkt/rk. gqzs{ fJ; popkd eo d/D tkb/
nfGwkB dk fsnkr, Jh`o dh feqgk s'A fpBK j' jh BjhA ;edk. T[j
feqgkb{ gqG{ jh, id'A r[o{ w{osh tkbk j' e/, :EkoE T[gd/ d`kok
frnkB :[es eo d/t/rk T[d'A jh fJj ir:k;{ nfGwkB s'A ofjs
j'fJnk, nkgD/ ;`o{g ftZu bhB j' ;e/rk. ;fsr[o{ d/ sZs`- T[gd/
Bkb jh irk;{ dk nfrnkB o{gh nzX/ok BN j't/rk. T[; nzXeko
d/ ftBk j'D Bkb, nksw o{gh osB dh gqkgsh j[zdh j?. :kBh T[j
nb"fee gqek-wJh osB, fJ; i[rsh Bkb jh gkJhdk j? noEks
r[o{ d`kok jh gqkgs eohdk j?.
r[o{ T[gd/ w[skfpe ;G gkf;nK s'A fynkb B{z o'e e/, fi; soQK
e'Jh ;kwQD/ fdy ojh t;s{ dh gqkgsh bJh s[fonk j'fJnk wB[,
;Zi/ iK yZp/ dhnK uhK tZb Bk fXnkB fdzdk j'fJnk, f;ZXk jh
ubh iKdk j?, T[;h soQK pd-;go nkfd ft/ sEk ekw-eq'X
nkfd ;G ftekoK B{z SZve/ nkswk ftZu jh fJZe-o;, fdqV fJ;fEsh
tkbk j' e/ ofjzdk j? sK nb"fee nkBzd d/ o; ftZu, fJj nfXekoh
wstkbk j' iKdk j?. T[j nefj nkBzd, pkDh (i[pkB) d`kok fe;
soQK eEB ehsk ikt/ < feT[Afe T[j sK r{zr/ d/ ykX/ j'J/ r[V tKr{z jh
j?. fJ; gqeko dh fJ;fEsh tkbk i' e'Jh j' iKdk j?, T[jh g{ok
;fsr[o{ j?. T[j ;G pzXBK s'A nkg S[fNnk j'fJnk j? ns/ nkgDh
oD nkJ/ irk;{ B{z Gh ;G gqeko d/ pzXBK s'A S[vk e/ w[es eo
fdzdk j?-
12
n?;/ r[o eT[ pfb pfb ikJhn? nkfg w[es[ w'fj sko?..
(nzr 1301
1301))
nwo t;s{
13
iht), ikrd/ wB[ (frnkBh, r[o{) B{z BjhA ikD s/ d/y ;edk.
T[Zso L ;fsr[o{ dh Gkb eoB dh b'V BjhA j?. b'V j? sK
e/tb fJjh fe gqG{ doB bJh fuZs ftZu sVg s/ ftnke[bsk g?dk
j' ikt/. ;z;kfoe ekwBktK ftu gqG{ doB dh ekwBk Gh Gkt/A
fJZe ekwBk jh j? gqzs{ fJj ekwBk j'o ;G Bkb'A ;q/N j?. fJ; bJh
fJj fJsBh fnkdk gqpb j't/ fe fuZs p/u?B j' ikt/. fJj p/u?Bh
fB;u/ jh ;fsr[o{ dk fwbkg eokT[Adh j? feT[Afe nzsoikwh gqG{ jo
fJZe d/ nzsjeoD ftZu fpokiwkB j?. T[j nkgD/ fwbkg ykso
ir:k;{ dh sVg s/ ftnke[bsk B{z ikD e/, nkgD/ Bkb fJZefwZe j'J/ frnkBtkB-;fsr[o{ B{z fwbkt/rk. ;' ir:k;{ B{z ukjhJ/
fe fi; ftZu d?th-r[D Bo nkT[D :kBh fi; ftu gkyzv, xwzv,
okr-d`?, fJSktK ns/ Jhoyk nkfd n"r[D fdykJh Bk d/D nfij/
fe;/ ftd`kB ns/ nGk;h g[o dh ;zrs eo/. Bkb-Bkb r[opkDh
ns/ j'o ;fs-k;sqK dk gmB-gkmB ns/ ftuko ikoh oZy/.
j/ gqG{ ! s/oh d:k fi; go j't/, T[; [G eowK tkb/ B{z g{oB ;zs
dk fwbkg j[zdk j?. fi; T[Zs/ s/oh feqgk fdqNh BjhA, T[j fBGkrk,
T[do gokfJD (g/N g{osh dh fuzsk tkb/) ns/ fsqBk Bkb ;V/ iKd/
;`KrhnK d/ ekp{ nk e/ Bk fJ; wksb'e d/ bkfJe ofjzdk j? ns/ Bk
jh gob'e d/. fJj pks gqsZy d/yD ftZu nk ojh j?. fJj s/oh jh
feqgk dk cb j? i' T[j N[ZN/ j'J/ fdb tkbk fti'rh, nBzs eNK B{z
;jkodk j'fJnk, fi; T[Zsw wjK-fsnkrh ;zs dh y'i ftZu fco
fojk ;h, g{opb/ [ZG eowK d/ cb ;`o{g nZi T[; B{z gqkgs j' frnk.
prhu/ ftZu ;?o eod/ j'J/ wjKg[oK B{z pkjo'A d/yd/ ;ko jh fti'rh
nzdo frnk. ns:zs fBzwqsk g{ope uoBK ftZu gqDkw ehsh.
wjKg[oK B/ pVh v{zxh fdqNh Bkb fti'rh tZb sZfenk s/ wX[o
ntk u fJT[A p'b/wjKg[ o L w/o/ nkswk! s{z fe; dh sbk ftZ u n?BK ftnke[b
14
(nz r 52
52))
(nzr 53
53))
(nzr 250
250))
nwo t;s{
15
(nzr 31
31))
(nzr 40
40))
(nzr 450
450))
(nzr 124
124))
pqjw i' ;opZsq g{oB j? ns/ nkswk o{g j' e/ jo/e gqkDh ftZu
gqrN j' fojk j?, T[; fBofteko ns/ n;zr nkgD/-nkg B{z w?A
izwdk jK, wodk jK, d[yh-;[yh nkfd nt;Ek tkbk wzB e/ fJT[A j'
iKdk j? fiT[A e'Jh fJZe dhB B"eo ;`kwh dh skfpnk ftZu ofjzdk
16
Eo-Eo ezpdk j? fe w/o/ s'A e'Jh rbsh B j' ikt/. fJj nzXeko eq'VK
;kekw eow eoB Bkb Gh d{o BjhA j' ;edk id se fJ; nXko'g
(Gow eoe/ fJZe t;s{ B{z d{ih t;s{ ;wMDk) d/ T[vk d/D tkb/
gqek o{g wjKtke dk qtD BjhA j[zdk. i' t;s{ nsh ;{yw j? ns/
nzX/o/ ftZu gJh j?, T[; B{z fpBK gqek s'A fe; soQK bZG fbnk ikt/
rk< id se T[j nkswk o{g t;s{, frnkB o{g gqek Bkb,
nfrnkB o{g nzXo/ / ftZu'A BjhA bGdh T[dA' sZe iBw-woB, nkT[DikD o{g ;co w[Ze ikt/ fJj j' jh BjhA ;edk.
gqzs{ fJ; ftZu, fe;/ j'o dh fJwdkd (wdd) eo Gh e[M BjhA
;edh, feT[Afe wjkB fBXh (kBk) i' skb/ d/ nzdo j? (fe;/ feb/
Ghso T[; ;[ofyns t;s{) B{z p?o wkfbe d/, fi; gk; fe e[zih
ofjzdh j?, e"D y'bQ/rk< noEks nsh wp{s gzi e' * nBksw o{gh
fetkVK B{z y'bQ e/, frnkB d`kok fB/X eoe/, ir:k;{ nw'be
nksw t;s{ B{z gqkgs eodk j?. T[j frnkB o{gh e[zih, ;fsr[o{ s'A
fpBK j'o fe;/ gk; Gh BjhA j?. feT[A< fJ; bJh fe nfrnkB o{gh
febk, ;fsr[o{ d/ jh nkfqs j? :kBh pqjw d/ jh nk;o/ wkfJnk j?.
*
e' Bkw fwnkB dk j?. fiT[A sbtko B{z fwnkB B/ Yfenk j'fJnk j?, fsT[A jh gzi
e'K B/ nkswk B{z S[gk ofynk j?. T[j gzi e' fJj jB -
nwo t;s{
17
T[j fBofteko pqjw, ;fsr[o{ o{g tkbk j' frnk j?. T[; s'A fpBK
fszB r[D o{gh fJ; fdqVQ feb/ d/ r/N B{z y'bD
Q dh skes e"D oydk j? <
fi; ek frqj[ fsfB dhnk skbk e[zih r[o ;T[gkJh..
nfBe T[gkt eo/ Bjh gkt? fpB[ ;fsr[o ;oDkJh..
(nzr 205
205))
fJ; bJh fJj pks mhe ejh rJh j? fe e[zih ;fsr[o{ d/ jZE
ftZu j?. wkfJnk o{gh feb/ nzdo gJh nksw t;s{ dh gqkgsh dk
ukjtkB irk;{, eqq'VK ebgK* s'A uko'A soc G"Adk fcodk j?, nzdo
gqt/ j'D bJh o;sk BjhA fwbdk. T[; ftnke[b dh dk T[Zs/ so;
yk e/, fdnkb{ ;fsr[o{ fwbd/ jB. fJj w'j ns/ 'e s'A ofjs nksw
t;s{ B{z gqkgs eok d/D tkbk fwbkg, fpBK [G-eowK s'A ed/ j'D
tkbk BjhA j?. fJ; gqeko T[gd/ eod/ j'J/ wjKg[o u[Zg j' rJ/. fJT[A
;wM' fe fti'rh d/ fBok;/ wB T[Zs/ fJBQK gftZsq puBK dk eh n;o
j'fJnk j?, fJ; jkbks B{z nzso:kwsk d`kok d/yD bZr gJ/ jB.
g q B -j'o Gh sK eJh irk;{ T[gd/ ;qtD eod/ jB, fJZe
fti'rh tb jh wjKg[oK dk ft/ fXnkB d/D dk eh wsbp j? <
T[Zso
so-;opr wjKg[o T[; Bt/A nke/ p?m/ fti'rh d/ wB dh
p/u?Bh B{z ;wMd/ jB fe fJj gqhsw d/ ftS'V/ Bkb xkfJb j'fJnk,
fwbkg o{gh dtkJh tk;s/, fe;/ t?d B{z Gkbdk j?. wjKg[o fdnkb{
jB ns/ j?D Gh rkoV{**, fJ; bJh fJj j' fe; soQK ;edk j? fe
fpoj o{gh ;Zg d/ vzr Bkb sVcd/ B{z nZyhA d/ye/ Gh T[;dh ikB Bk
*
ebg-g[okDK nB[;ko pqjwk dk fJZe fdB. fJj fJZe fdB 4 nop 32 eo'V ;kbK dk
j[zdk j?.
**
rkoV{ - ;Zg d/ vzr/ j'J/ dh dtkJh ns/ wzsq dk ikD{z. Gkt fe wkfJnk o{gh ;ogBh
d/ vzr/ j'J/ iht B{z feqgk o{gh dtkJh ns/ Bkw o{gh r[o wzsq d/e/ pukT[D tkbk
wjKg[oy.
18
19
;s T[ g d/ gq e oD
d/j nkfd gqgzu ns/ d/j dh joes eokT[D
tkbh ;Zsk d/ pko/ gqB
d{i/ fdB ;t/o/, fJBkB nkfd feqnk s'A ftjb/ j' e/, jZE ftZu
;'jD/-;'jD/ c[Zb b?e/, oXk, gq/w sEk fttk; dk nzdo'A-pkjo'A
b/g eoe/ wB o{gh ykbh xV/ B{z b?e/ ;fsr[o{ d/ doBK bJh fJT[A
s[o fgnk, fiT[A ;fsr[o{ d/ nzfwqs o{gh puBK Bkb Goe/ fbnkT[Dk
j[d
z k j?. mhe j?, fiBQK B{z nzfwqs dk e[v
z fwb ikJ/, T[j fwqs{ s'A S[ND
bJh, fJBkB eoB ftZu d/oh Gh feT[A eoB< gqek d/ j[zfdnK Gh
e'Jh nzX/o/ ftZu m'eoK yKdk j? < G[Zy Bkb ftnke[b g[o, G'iB dk
Ekb e'b nk ikD s/ Gh, o'Nh ykD bJh d/oh eodk j? <
wjKg[oK B{z Bweko ehsh ns/ ;fji Bkb p?m frnk. ;opr
wjKg[oK d/ B{oh fujo/ tb, gq/w Bkb fJT[A sZedk j?, fiT[A ue'o
uzdqwk B{z d/ydk j?-rodB Gkt/A w[Ve (N[N) ikt/ go ue'o dh Bo
BjhA fcodh. fti'rh B{z id ;fs;zr eofdnK, eohpB fszB wjhB/
phs/ sK r[o{d/t B/ gq;zB j' e/ fejk fe fgnko/ fti'rh ! s{z fJZE/ fe;
BfwZs ofjzdk j?A < fJ; s'A tXhnk Gh e'Jh j'o tes fwbDk ;h XB
b[ZND dk < pZ;, gq/wh bJh dotk/ y[ZbQ rJ/, nBzs esh dh fBXh
fwb rJh ns/ y[h dh jZd jh w[Ze rJh. S/sh Bkb T[fmnk, gqBkw
ehsh s/ jZE pzBQ e/ nsh fBzwqsk g{ope efjD bZfrnk d[yhnK d/ ;jko/, gqG{ nzso:kwh! w?A fJj gsk eoB kso
nkgih d/ uoBK ftZu ofjzdk jK fe fJj fdydk uzrk Gbk j? s/
20
;s T[gd/ gqeoD
nwo t;s{
21
fcodk jK. nZi B"A (9) wjhB/ j' u[e/ jB, w?B{z fJ; Gow B/ nfijk
vokfJnk j? i' fJ; s'A Eo-Eo ezpdk jK gqzs{ nZi skJhA fe;/ B/ Gh
w?B{z fBoG?sk dk dkB BjhA fdZsk.
pj[s irQk w?A frnk s/ nkgDk d[Zy Gh c'b e/ df;nk gqzs{ e/tb
feskph fj;kp-feskp noEks rqE
z K dhnK rZbK :kd ehshnK j'JhnK
jh dZ;d/ jB. tZv/-tZv/ gqf;ZX ftd`kB Gh jB g qzs{ pk-nwb (ewkJh
tkb/) :kBh nB[Gth g[o BjhA d/y./ ftd`kB Gh j't/ s/ ss` -t;s{ dk
frnksk Gh, fJj sK feqgkb{ d/t! w?A fJZe nkg ih B{z jh d/y fojk jK.
w?B{z i' Gow dk jkEh, x;hN-x;hN e/ e[ubdk ns/ spkj eoh iKdk
j?, T[; s'A puD bJh w?A nkg ih dh oD ftZu nkfJnk jK feT[Afe
nkg wjkB s/iZ;th, ;sq-n;sq ;z:[es ;{opho j'. fJ; vo ns/
Gow d/ ftBk bJh i' nkg d/ gk; nsh shyD frnkB o{gh ;sq s/
shpo t/r tkb/ wjKtke o{gh n;sq jB, T[BQK d/ Bkb fJBQK dk
ftBk eoe/, j/ o D nkfJnK dh oZfSnk eoB tkb/ nG? gd dksk!
w?B{z fBoG? eo'! ;z;ko o{gh fGnkBe nrBh ftZu ;V/ iKd/ fJ; dhB
B{z, gow nkBzd o; nB[Gt ;fjs gftZsq puB o{gh nzfwqs fSVe e/
Ksh p ' . j/ Ksh d/ ;kro! w?A nkg ih dh o D nk g[Zik jK.
Gt-;kro ftZu v[Zp/ iKd/ B{z, f;tkJ/ nkg d/ wjKtke o{gh ijk s'A,
w?B{z e'Jh T[gkfJ BjhA fdydk fi; Bkb fe w?A nsh gqpb d[Zy o{gh
bfjoK ftZu'A pue/ ;[y g{ope d{i/ gko g[Zi ;eK. wjkswk b'e, fpBK
ekoB jh d[BhnK dk d[Zy d{o eoB ftZu bZr iKd/ jB. fJ; gqeko dk
T[BQK dk ;[GkT[ jh j[zdk j?. j/ feqgkb{ d/t! w?A d[yh Gh, nkg ih d/ uoB
ewbK ftZu nk g[Zik jK, nkg ih d:k, feogk, w/jo eo'!
T[j fezB/ e[ [G-eowK tkb/ j'Dr/ fiBQK B{z j/ dhBk BkE! nkg B/
o D d/ e/ nkgD/ rb bk fbnk j?. woB-izwD o{gh gqtkj ftZu'A ;dk
bJh jh eZY bJ/ s/ ;[yh pDk fdZs/ jB. fJj d`?s o{gh nzX/oh nkgD/
g{o/ t/r Bkb, nsh gquzv o{g XkoB eo e/ tr ojh j?. j/ nkek s[b
22
;s T[gd/ gqeoD
nwo t;s{
23
fJj iVQ oho feqnk eodk j?< s/ Bk ofjD Bkb feqnk- {B j' iKdk
j?< noEks fwqs{ B{z gqkgs j' iKdk j?<
fgnko/ g[s!q T[j t;s{ nksw i'sh j? T[; u/sB i'sh dh ;sk
Bkb fJj iVQ nszs ;[zdo, j;dk-y/vdk, yKdk-ghAdk, T[mdkp?mdk, fgnko eodk, joy s/ 'e nkfd nBzs gqeko d/ fttjko
eodk fdydk j?. fJ; nksw-i'sh dh ;Zsk Bkb jh, B/sq o{g B{z
d/yd/ jB, ezB nktk B{z ;[Dd/ jB, Bk;K rzX B{z ;[zxdhnK,
o;Bk o;-;`kd uydh s/ s`uk (uwVh) mzYk-sZsk, ;s-e'wb
B{z goydh j?. fJ; gow-i'sh Bkb jh wB i' iVQ j?, nZy d/ coeD
wksq ftZu eq'VK e';K* se g[Zidk, nkgDk ;zebg-ftebg o{g ezw
eodk s/ tkg; nk iKdk j?. pkDh (ihG) fJ; dh ;Zsk Bkb p'bdh,
jZE t;s{ B{z rqfjD eod/, g?o ubd/, fB s/ r[dk w{sq ns/
wb dk fsnkr eod/ jB. p[ZXh fJ; TZ[i`b i'sh Bkb Gbh s/ p[oh
pks dk ftuko eodh s/ fB;u/ :[es j[zdh j?. gzi (5) gqkD**
nkgDh nkgDh feqnk eoB ftZu fJ; gow-i'sh Bkb jh ;woE
j[zd/ jB. d; (10) fJzdqhnK***, gzi gqkD, wB s/ p[ZXh fJBQK
;sQkoK (17) sZsK dk pfDnk j'fJnk ;{yw oho ns/ pkjo fdykJh
iK gqshs d/D tkbk gzi G"fse ;E{b oho, d'B'A jh fJ; nkswi'sh d/ gqek Bkb gqekfs j' oj/ jB. fJ; gow-i'sh s'A fpBK i'
e[M Gh j?, ;G iVQ j?, :kBh joes s'A ofjs j?. fJj fBZs gqek o{g
nb"fee nksw-i'sh fJ; d/j-fJzdqh: o{g ;zxks (fJem) ftZu
jh fpokiwkB j?.
fpqjdkoD:e T[gfBd ftZu :krtbe w[Bh s/ iBe ;ztkd
d`kok fJ; nksw-i'sh B{z ft;Eko g{ope :kBh nkswk d/
*
**
***
24
;s T[gd/ gqeoD
j'D/-gB/ B{z d/j s'A fGzB, [ZX, ;`:zgqek, Bk S[gD tkbh esh,
fi; T[Zgo j'o e'Jh Gh nkBzd BjhA, T[j nkBzd fJ; nkswk dk
;[GkT[ jh j?. fJ; dk :EkoE p'X :kBh frnkB eokT[D kso pVh
;[zdo ohsh Bkb toBD ehsk frnk j?.
iBe-j/ :krtbe! fJj g[o fe; i'sh tkbk j?, noEks
iBe
T[j fejVh i'sh j?, fi; Bkb fJj fttjko eodk j?< fJj gqB fJ;
wsbp B{z b? e/ j? fe fJj g[o nkgD/ ohoe nzrK s'A pkjo ofjD
tkbh, fe;/ j'o i'sh Bkb fttjko eodk j? nEtk nkgD/ nzrK
:kBh oho ftZu ofjD tkbh i'sh Bkb jh fJj g[o, i'sh dk ezw
g{ok eodk j?.
:kr tbe -j/ iBe! fJj g[o gqf;ZX ;{oi i'sh tkbk j?
noEks d/j s'A fGzB ;{oi d`kok B/sq gqek gk e/ jh, p?mdk-T[mdk,
fJZXo-TZ[Xo, nzdo-pkjo :k izrb ftZu iKdk j?. T[ZE/ ike/ ezw
eodk s/ fi; soQK frnk ;h, T[;/ soQK tkg; Gh nk iKdk j?. fJ;
bJh fJj g[o ;{oi i'sh Bkb ;G fttjko eodk j?.
iBe-;{oi d/ fSg ikD Bkb, fJj g[o fe; i'sh tkbk j[zdk
iBe
j? noEks fe; i'sh Bkb feqnk eodk j?<
:kr tbe -T[; ;w/A uzdqwk jh fJ;dh i'sh j[zdk j?. uzdqwk
o{gh i'sh d`kok jh fJj p?mdk, fJZXo-T[ZXo iKdk, eow eodk ns/
tkg; nk iKdk j?.
iBe-;{oi d/ fSg ikD Bkb s/ uzdqwk d/ Gh fSg ikD go,
iBe
fJj g[o fe; i'sh tkbk j[zdk j?<
:kr tbe -nrBh jh fJ; dh i'sh j[zdk j?. :kBh nrBh
o{gh i'sh Bkb p?mdk, fJZXo-T[ZXo iKdk, eow eodk ns/ tkg;
nk iKdk j?.
iBe-;{oi fSgD go, uzdqwk fSg ikD Bkb s/ nrBh Ks
iBe
j'D :kBh p[M ikD go, fJj g[o fe; i'sh tkbk j[zdk j?<
nwo t;s{
25
:kr tbe- tke jh fJ; dh i'sh j[zdk j?. fJj tke :kBh
pkDh Bkb p'b e/ s/ tke B{z jh ;[De/ p?mdk, fJZXo-T[ZXo iKdk,
ezw eodk ns/ tkg; nk iKdk j?. j/ iBe! tok ekb ftZu
pZdbK d/ nzX/o/ nzdo ;G i'shnK d/ p[M ikD Bkb nkgDk jZE Gh
fdykJh BjhA fdzdk, T[; tes u/Nk pzd j'D s/ pkjobh i'sh dk
nGkt j'D d/ ekoB fiZE/ pkDh dk T[ukoB j[zdk j?e[Zsk G"Aedk,
rXk jhArdk :k e'Jh nkdwh p'bdk j?, T[; nktk w[skfpe T[;
gk;/ g[o ufbnk iKdk j?, fttjko eodk ns/ tkg; nk iKdk j?.
iBe-;{oi d/ n;s j'D go, uzdw
q k d/ fSg ikD go, nrBh
iBe
d/ Ks j'D Bkb s/ tke d/ Gh Ks j'D go, fJj g[o fe; i'sh
tkbk j[zdk j?<
:kr tbe -nkswk jh fJ; dh i'sh j[zdk j?. nkswk, d/jfJzdqhnK o{g nkgD/ nzrK s'A i[dk, d/j ns/ fJzdqhnK dk gqeke,
;{oi nkfd i'shnK ftZu ;wkB s/ ;`:z-gqek :kBh fe;/ j'o d{ih
i'sh d`kok gqekfs Bk j'D tkbh i'sh fejk iKdk j?. fJj nkswi'sh, d/j d/ nzdo j[zdh j'Jh Gh, fJzdqhnK nkfd s'A i[dk :kBh
nbfjdk j[zdh j?.
fJj sK f;ZX j' jh u[Zek j? fe i' i'sh, d/j-fJzdqhnK s'A fGzB sEk
d/j-fJzdqhnK T[Zs/ T[geko eoB tkbh j[zdh j?, T[j B/sq nkfd
pkjobhnK fJzdqhnK Bkb gqkgs j[zdh d/yh iKdh j? fezs{ ;{oi nkfd
i'shnK d/ fBftos j' ikD go fJj nkswk T[BQK (i'shnK) dh soQK
B/sq nkfd fJzdqhnK Bkb gqkgs BjhA j[zdk :kBh fdykJh BjhA fdzdk
gqzs{ fJ; d`kok i'sh dk ezw j[zdk d/fynk iKdk j?. fJ; bJh fJj g[o
nksw-i'sh Bkb jh p?mdk, fJZXo-T[ZXo iKdk, eow eodk ns/
tkg; nk iKdk j?. fJ; bJh fJj rb fB;u/ jh j? fe nkswk oho
d/ nzdo ofjD tkbh gow-i'sh j?. fJj' jh BjhA, T[j ;{oi nkfd
i'shnK Bkb'A fpbZSD :kBh nbr jh gqeko dh ns/ nkeko s'A
26
;s T[gd/ gqeoD
d/j jh nkswk j?
z e k nkg, d/j fJzdqhnK s'A i[dk nksw-i'sh B{z efjzd/ j' gqzs{
fJj rb wzBh BjhA ik ;edh feT[Afe fJj d/j fJzdqhnK ;zxks
(;w{j) jh gqsy d/ydk, ;[Ddk, wzBD eodk s/ ft/ o{g Bkb
ikDdk j?. i/ ;{oi nkfd d/ ;wkB, fJ; oho T[Zs/ T[geko eoB
tkbh e'Jh j'o i'sh j't/ sK T[j nkswk BjhA j' ;edk. i/ T[j e'Jh
i'sh j? jh sK ;{oi nkfd d/ ;wkB jh e'Jh j'o i'sh j't/rh. i' Gh
gqsZy d/yDk nkfd eow eodk j?, T[j d/j fJzdqhnK ;zxks (;w{j)
jh nkswk j'Dk ukjhdk j?. oho s'A fGzB, fe;/ j'o nkswk dh
ebgBk BjhA ehsh ikDh ukjhJ/.
;wkXkBnkg dk fJj efjDk mhe BjhA j? feT[Afe ;[gB ns/
;wkXkB
f;wqsh (:kdks) ftZu d/y/ j'J/ dk jh doB j[zdk j?. nkg B/ i' fJj
fejk fe d/yD nkfd feqnk d/j dh jh j?, T[; s'A fpBK fe;/ j'o dh
BjhA j?, ;' fJj rb fJ; soQK dh BjhA j? feT[Afe i/ doB nkfd
feqnk d/j dh jh j[zdh sK ;[gB ftZu, d/yhnK j'JhnK uhK B{z jh Bk
d/fynk iKdk. nzXk wB[, ;[gB ftZu T[jh uhK d/ydk j? i' T[;B/
gfjbK B/sqK d/ j[zfdnK d/yhnK ;B. fiBQK uhK B{z gfjbK ed/ Gh
:kBh g{opb/ iBw ftZu Gh BjhA d/fynk, T[BQK B{z BjhA d/ydk. fJ;
bJh fJj f;ZX j[zdk j? fe ;[gB ftZu, d/y/ j'J/ gdkoEK B{z jh d/ydk
j?. T[;h B/ gfjbK B/sqK d/ ofjzd/ j'J/, T[BQK gdkoEK B{z d/fynk ;h, d/
j B/ BjhA. i/ d/j d/yD tkbh j[zdh sK fiBQK d`kok T[;B/ gfjbK d/
fynk ;h, T[BQK B/sqK d/ Bk j'D go, T[j gfjb/ d/y/ gdkoEK B{z, ;[gB
ftZu Bk d/ydk. fiBQK d/ B/sq Bk j' u[Ze/ jB, T[BQK B/sq-jhB g[oK
pko/ fJj gqf;ZX j? fe nZi w?A gfjbK d/fynk j'fJnk fjwkfbnk
nwo t;s{
27
gops d/fynk j?. fJ; ekoB fJj ikfDnk iKdk j? fe i' ;[gB B{z
d/yD tkbk j?, T[jh B/sqK d/ Bk Bk j'D go Gh fdqNk :kBh d/yD
tkbk j?. d/j, fdqNk (d/yD tkbh) BjhA j?.
fJ; gqeko f;woD ftZu Gh ;wMDk ukjhdk j?. d/yD tkbk
(fdqNk) ns/ f;woD (:kd) eoB tkb/ dh J/esk j'D s/ i' d/yD
tkbk j?, T[jh f;woD eoB tkbk Gh j?. fJ;h tk;s/ nZyK pzd eoe/,
f;woD eoB tkbk i' gfjbK d/fynk j'fJnk e'Jh o{g j?, T[; o{g B{z
d/y/ j'J/ d/ ;wkB jh d/ydk j?. fiBQK B/sqK B/ gfjbK e'Jh o{g d/fynk
j?, T[j sK whNhnK j'JhnK jB, fJ; bJh fdqNk BjhA jB. i' B/sqK d/
pzd eoB Bkb, :kd nkT[D tkb/ fe;/ o{g B{z d/ydk j?, T[jh B/sqK d/
Bk whND go Gh fdqNk ;h, fJ; soQK ikfDnk iKdk j?.
fJ; s'A fpBQK wfonk j'fJnk oho Gh o{g nkfd dk doB, T[j
BjhA eodk. i/ d/j jh fdqNk j[zdh sK wo ikD go Gh, T[; ftZu d/yD
nkfd feqnk feT[A Bk j[zdh< fJ; bJh fi;d/ d/j ftZu Bk ofjD d/
ekoD, d/yD nkfd feqnk BjhA j[zdh s/ ofjD go j[zdh j?, T[jh doB
nkfd feqnktK d/ eoB tkbk eosk j?, d/j BjhA, fJ; soQK ikBD
ftZu nkT[Adk j?. i/ ej' fe B/sq nkfd fJzdqhnK jh, doB nkfd feqnk
d/ eoB tkbhnK jB sK fJT[A th BjhA j? feT[Afe doB ns/ ;go
d/ i[dk-i[dk eosk jB-doB, B/sq eod/ B/ ns/ ;go, s`uk (uwVh)
eodh j?. fdB B{z i' t;s{ d/yh rJh j?, nzX/o/ ftZu T[;h t;s{ Bkb
;go j'D s/, fJ; soQK dk frnkB j[zdk j? fe i' t;s{ w?A d/yh ;h,
T[;h dk ;go eo fojk jK sK fJ; soQK dk nB[Gt BjhA j'Dk ukjhdk.
fJj nB[Gt sd/ j' ;edk j? i/ d/yD tkbk s/ ;go eoB tkbk
fJe' jh j't/. i/ d' j'D sK B/sqK dh feqnk dk frnkB s`uk B{z fet/A j'
;edk j?< i' e'Jh t;s{ ;[oihs B/ d/yh j't/, T[; pko/ r[opuB fe;
soQK efj ;edk j? fe T[;h t;s{ dk w?A ;go eo fojk jK feT[Afe
r[opuB B/ sK T[j t;s{ d/yh s/ ;[Dh BjhA j?<
;s T[gd/ gqeoD
28
fi; fJzdqh: dk i' ezw j?, T[; B{z T[jh eo ;edk j?. B/sqK dk ezw,
ezB BjhA fdzd/ s/ ezBK dk ezw, B/sq BjhA fdzd/. fJ; soQK ;kohnK jh
fJzdqhnK fJe d{i/ dk ezw BjhA eo ;edhnK. i' rZb ezBK B/ ;[Dh j?,
T[; B{z pkDh (ihG) fe; soQK efj ;edh j?< ezB jh efjD, fiBQK B/
;[Dh j?. go n?;k j? BjhA, efjzdh pkDh (ihG jh) j?. fi; o{g B{z w?A
d/fynk ;h, T[;h dk ;go eodk jK ns/ fi; pks B{z w?A ;[fDnk
;h, T[;h B{z efj fojk jK. fJ; soQK dh pks sd jh pD/rh i/ ;G
fJzdqhnK dk eosk fJZe j't/ :kBh d/yD tkbk, ;go eoB tkbk,
;[DB tkbk, ;[zxD tkbk ns/ efjD tkbk fJZe j't/ ns/ T[j j't/
Gh fJBQK ;G fJzdqhnK s'A i[dk, n;zr ns/ fBob/g!
wB jh nkswk j?
z e k L fJj mhe j?, go i/ wB B{z jh fdqNk wzB bJhJ/ sK<
T[ Z so L sK Gh rZb BjhA pDdh feT[Afe o{g nkfd dh soQK wB
Gh fdq: j?. fJ; bJh wB Gh fdqNk BjhA j' ;edk feT[Afe wB Gh
fdq: j? ns/ fdq: ed/ Gh fdqNk BjhA j' ;edk. eJh tko T[gd/
;[Ddk j'fJnk ir:k;{ fJj efjzdk j? r[od/t! w?A nkg ih dh pks
;wfMnk BjhA fco ;wMkU, feT[Afe fJj uzub wB, r?ojko j'
frnk ;h. fJ;s'A ;gN j' frnk fe wB B{z T[;B/ nZSh soQK
d/fynk j?, BjhA sK fpBK d/y/ fJj fe; soQK efjzdk< fJ; bJh, f;ZX
j'fJnk fe nksw-i'sh d/j d/ nzdo j? ns/ ;{oi, uzdqwk nkfd dh
soQK oho s'A i[dk th j?. B/sq nkfd fJzdqhnK s'A i[dk ns/ ;G
fJzdqhnK d`kok Bk fdykJh d/D d/ ekoD nksw-i'sh nzdo j? s/
fpbSD Gh j? :kBh pkjobhnK i'shnK Bkb'A fGzB fe;/ j'o jh
gqeko dk j?.
em' g fB d ftZu :woki B/ Bfue/sk B{z T[gd/ fdzfdnK fJj'
nwo t;s{
29
jh ;wMkfJnk ;h fe fi; nkswk d`kok g[o-pd, ;go, o{g, rzX s/ w?EB dk ;[y
nZSh soQK nB[Gt eodk j?, T[; nkswk gk;'A fJ; ;z;ko dh fejVh
rZb ikBD s'A pkeh ofj iKdh j?<
(eL T[ L 2. 1 . 4 .)
i' gqkD B{z T[Zgo dh soc b? iKdk j? s/ ngkB B{z Bhu/ dh soc
XZedk j?, fjod/ ftZu ofjD tkb/ tkwB dh fBnkJhA :kBh nkswk
dh ;G d/tsk T[gkBk eod/ jB.
(eL T[L 2. 2
.)
2.. 3
3.)
(eL T[L 2. 2
.)
2.. 4
4.)
wsbp fJj fe Bro d/ ;`kwh d/ ub/ ikD go, fi; soQK Bro d/
t;BheK dh d[odk j[zdh j?, T[;h soQK oho ftZu'A nkswk d/ ub/
ikD Bkb, fJj ;kohnK fJzdqhnK pb-jhD j' iKdhnK jB noEks
e[M Gh eoB d/ :'r BjhA ofjzdhnK.
Bk e'Jh nkdwh gqkD Bkb ihT[Adk j? s/ Bk ngkB Bkb jh. fJj
d'B'A fi;d/ nk;o/ ofjzd/ jB, T[; nfij/ nkswk d/ j'D eoe/ jh
;G ihT[Ad/ jB.
(eL T[ L 2 . 2
.)
2.. 5
5.)
nzr{m/ wksq g[o i' nzsokswk j?, T[j ;dk jh ihtK d/ fjod/
*
(eL T[L 2. 3
.)
3.. 17
17.)
fJ; s'A fGzB e'Jh fdqNk (d/yD tkbk) BjhA j? s/ fJ; s'A fGzB
e'Jh q'sk (;qtD eoB tkbk) BjhA j?.
(fpqjL T[L 3. 8
.)
8.. 11
11.)
nkswk dk e'Jh gqwkD BjhA, feT[Afe T[j nzdk/ s'A pkjo j?. nzr{m/ pokpo fjodk
ewb j?, T[; ftZu ofjD tkbk g[oy-pqjw j?.
30
;s T[gd/ gqeoD
(nz r 1181
1181))
(nzr 677
677))
(nzr 535
535))
(nzr 387
387))
(nzr 1427
1427))
(nzr 108
108))
(nzr 259
259))
(nzr 784
784))
fJ; soQK fJj pks Gbh gqeko f;ZX j' iKdh j? fe fi;d/ ofjD
eoe/ ;E{b ns/ iVQ d/j ;G u/Nk eodh j? ns/ fi;d/ ub/ ikD
Bkb, d/j fro iKdh noEks wo iKdh j?, T[j fJ; d/j B{z ;[zdo ns/
e[o{g pDk d/D tkbk ;`:z nksw-i'sh i' d/j d/ Ghso fJ;fEs
(w"i{d) j? ns/ n;zr th j?.
nwo t;s{
31
32
;s T[gd/ gqeoD
T[Zso
so-nkswk d/ oho ftZu nkT[D-ikD dk ekoB e/tb tkBk
jh j?. fi; soQK oki/ dk tD ftZu ikDk, f;oc y/v eoB dh fJZSk jh
j?. oki/ dh feko nkfd eqhVk eoB dh fJZSk i/ Bk j't/ sK T[j
wfjbK B{z SZv e/ pkjo iKdk jh BjhA j?. fJ;/ soQK id fJ; nkswk dh
u/Nk eoB dh tkBk fpbe[b sw j' iKdh j? sd fJj Bk fe;/
oho ftZu nkT[Adk s/ Bk jh iKdk j?, nkgD/ gow-b'e ftZu jh
:kBh nkgD/ ;`o{g ftZu ;zebg -{B j' e/ fJ;fEs j' iKdk j?.
g q B -nkswk B{z fJ; d/j ftu b? e"D nkT[Adk j? s/ b? ikD
tkbk e"D j?<
TZ[ s oo-fJ; nkswk B{z b? nkT[D tkbk s/ b? ikD tkbk e'Jh
Gh BjhA j?. fJ; T[Zgo e'Jh Gh nfijh skes BjhA i' fJ; go fe;/
gqeko dk ezNo'b (k;B) eo ;e/ :kBh nkswk fpbe[b ;[szsq j?.
fJj nkswk nkgDh wkfJnk B{z nkfqs eoe/ nkT[Adk s/ ubk
iKdk j?. wkfJnk fJ;dh esh j?, fJ; bJh fJ; B{z e"D efj ;edk
j? fe s{z nk ns/ e"D ej/ fe j[D ubk ik! fJj nftdk ;z:[es
j'fJnk, nkgD/ ftu BkBk ;zebg d/ydk j?, T[BQK w[skfpe nkT[Adk
s/ ubk iKdk j?. fi; ;w/A fJ; B{z e'Jh ;zebg BjhA j't/rk sd fJj
(nkswk) Bk nkt/rk s/ Bk jh ikt/rk, fJj c?;bk fJ;dh ngDh
woh go j?. ebgBk nB[;ko nBzs gqeko dh ouBk, fJj nkg jh
eodk j? s/ ;G fttjkoK B{z ikBD tkbk Gh fJj nkg jh j?nkgDh wkfJnk Bkb ;`:z-gqek nkswk nkg jh ebgBk
eodk j? ns/ T[jh ;G G/dK B{z ikDdk j?, fJjh t/dKs dk fB;uk j?.
(wKL T[L t?L ekL 12
12))
T[; fJ; gqeko d/ nkswk dk frnkB, w"s o{gh szd{J/* s'A S[vk
d/D tkbk, ftB{z dk ;[doB uZeo jh j?. T[; nkswk dk frnkB
*
;w[zdo ftZu ofjD tkbk fJZe pbkbh iht fi;B/ rioki B{z pzfBQnK ;h.
nwo t;s{
33
iBw B{z T[vk d/D tkbk gob? ekb dk wjkB tk:{ j?s[oh: nkswk ;G gqeko d/ d[ZyK dh fBftosh bJh ;woZE j?.
T[j nd`?s o{g, d/t, ftekojhB, s[oh: ns/ ftnkge j?.
(wKL T[L nkL ekL 10
10))
fti'rh d/ fdb ftZu i' ;z: o{gh w ghg (ghe) Bkb Gfonk
j'fJnk, oks fdB Bk BhAd nkT[D fdzdk ;h ns/ Bk jh fe;/ t/b/
fNeD fdzdk ;h, T[j ;fsr[o{ d/ T[gd/ o{gh fJbki Bkb fpbe[b
;k j' frnk. Ksh o{gh fBzdqk nk e/ ftnke[bsk d{o j' rJh gqzs{
Bkb jh fJj rZb ;[De/ fenkswk ;G gqeko d/ d[ZyK dh fBftosh bJh ;woZE j? :kBh
nkswk dk ftfr:kB (ft/ frnkB) d[ZyK B{z d{o eoB dk ekoB
j?. fuZs nsh T[sktbk fJT[A j' frnk fiT[A XB dk nsh fsqBkb{
wB[, fe;/ gk; o;kfJD dk gsk br ikD Bkb, T[;dh ftXh
g[ZSD bJh p/u?B j' iKdk j?. oks w[edh jh BjhA, fuZs fJT[A ekjbk
g? fojk j? fiT[A nwb s'A fpBK N[ZN oj/ oho bJh ed ;t/ok nkt/ s/
m/e/ s'A ike/ nhw bt/. p/u?Bh dh Gh e'Jh jZd j?< fJT[A wkb{w
fdzdk j? fiT[A nkgD/ gq/wh B{z fwbD bJh d{ik gq/wh sVgdk j[zdk j?.
mhe j?, n?;h sVg sK j'Dh jh ukjhJ/ feT[Afe wjKg[oK s'A
nkgD/ gqhsw (nkswk) pko/ gsk br u[Zek j? fe T[j oho o{gh xoK
B{z fJZSk w[skfpe pdbdk ofjzdk j? ns/ nkg fe;/ Gh jkbs ftZu,
nkgD/ o{g s'A pdb ikD tkbk BjhA j?. wjKg[o T[;d/ ;[GkT[ nkfd
bSD dZ; oj/ jB sK fB;u/ jh fJj pks th f;ZX j? fe T[j wjKg[o
T[;d/ tke Gh jB. fco fti'rh B{z nkgD/ fgnko/ Bkb fwbD bJh
:[eshnK ;[D/ fpBK, u?B (fNekT[) fe; soQK nk ;edh j?<
34
;s T[gd/ gqeoD
xN p/u?Bh tkb/ BjhA j[zd/, fJj mhe j? gqzs{ fro/ j'J/, ;z[B/ s/ o[Zy/
fdbK tkfbnK dh fJ; sVg B{z w'j Bkw d`kok eEB ehsk ik
;edk j? gq/w Bkw Bkb BjhA. i/ fJ; ftnke[bsk B{z Gh gq/w fejk
ikt/ sK gq/w dk Bkw pdBkw eoB kso , fe;/ gq/w d/ so{ dh pkDh
B{z gq/oDk ;wM b?Dk ukjhdk j?. gq/w dh Broh ftZu wsbp B{z gqt/
j'D dh fJiks BjhA. w'j Bkb ftnke[b fdbK ftZu, wsbp s'A
fpBK fe;/ Bkb rb eoBh Gh jokw ;wMh ik u[Zeh j?. wsbp bJh
jh fe;/ nB[e{b n;EkB go yb' e/ fBZs doB eod/, T[; t b edw
T[mkT[Ad/, rZbK eod/, ;'jDhnK-;'jDhnK uhK fdzd/, ukT[ s/ bkv
eod/, o[ektNK d/ d[Zy ;fjzd/, ohnk (;kXB) bZGd/, J/eKs n;EkB
dh sbk eod/ s/ fpBK f wbkg d/ sVgd/ jB, fJj fe; bJh< e/tb
wsbp tk;s/. T[j Gh nZSh soQK fe;/ gZe/ fJokd/ Bkb BjhA, n?t/A
Ugok fijk jh gqzs{ g{oh brB Bkb BjhA. feT[Afe T[; n?;h nt;Ek
ftZu i/ T[; torh e'Jh j'o t;s{ fwb ikJ/ sK T[; gfjbh t;s{ bJh
ehsk ik fojk T[Zdw fJT[A fgZS/ jN iKdk j? fiT[A d' bkJhBK d/
eB? e B (i'V) dh irQk s'A o/b-rZvh fJZe bkJhB go d"V iKdh j?,
d{ih d/yd/-d/yd/ jh gsk BjhA feZXo b[e iKdh j? :kBh B o jh
BjhA nkT[Adh. i/ fe;/ t;s{ Bkb ;zpzX j' Gh iKdk j?, T[j T[sBk
fuo jh ofjzdk j? id se ngDh wB woh dk wsbp jZb j[zdk oj/
. fi; fdB wsbp g{ok j'D ftZu e[M ewh Bo nkT[D bZr gJh,
T[;h fdB w'j Gh fJT[A xND bZr iKdk j? fiT[A cb w[Ze ikD go
gzShnK dh fpqS T[Zs/ nke/ p?mD dh no[uh j'D bZr iKdh j?. fJj j?
sVg wsbp-gq;sK dh. w'j rq;s iht'! gq/w fJj' fijk BjhA j?!
BjhA j?!! gq/w nsh ;[Zuh, p/dk, ;z;ko ftZu ;G s'A ;[zdo s/ T[Zuh
t;s{ j?. fJj y{p;{osh BjhA d/ydk, XB BjhA, T[Zuh ks BjhA,
nB[e{bsk nkfd e'Jh fe;/ Gh soQK dk wsbp T[Zek jh BjhA sZedk.
nwo t;s{
35
fJj d/ydk j? sK e/tb fJZe nkgDk gqhsw. fi; B{z fe;/ gqeko dh
y`kfj jh BjhA f;tkJ/ nkgD/ gqhsw s'A, T[;d/ fuZs dh brB xN
fe; soQK ;edh j?< fJ; gqeko d/ gq/wh B{z fuZs ftZu ed/ ;[gB/ nzdo
Gh fJj fynkb BjhA nkT[Adk j[zdk fe w/ok gqhsw Gh w/o/ Bkb
fgnko eodk j? fe BjhA. d{ih so dk fynkb j[zdk j?, T[BQK
wsbpgq;s b'eK B{z, fiBQK B/ ;zpzX eoB d/ sob/ e/tb wsbp
f;ZXh bJh jh ehs/ j[zd/ jB feT[Afe wsbp g{ok sK jh j't/rk Bk, i/
d{i/ gk;/ dk o[ Gh ngD/ tb j't/. fi; wB ftZu e'Jh fJZSk j?, T[j
fB;u/ jh gq/w s'A ykbh j? gqzs{ rzdhnK fJZSktK Bkb Go/ wB tkb/ th
nkgD/ nkg B{z gq/wh jh ejkT[Ad/ jB.
eJh o;kb/ s/ g[;seK ftZu jo fJZe Bkb gq/w eoB dh pVh
y[bQh fJiks fdZsh ik ojh j?. toswkB d/ bVe/-bVehnK d/
nB[e{b j'D d/ ekoD, T[j b/y pV/ ukT[ Bkb gVQ/ iKd/ jB. fJ;
pko/ Gh fJj' ftuko j? fe jo fJe Bkb gq/w Gkt ;fjs toskT[
j'Dk sK wB[Zy ihtB dk eost: j? gqzs{ T[j gq/w e'Jh wsbp
rqjD Bk eo p?m/, fi; Bkb fe fBekw gq/w dh irQk fJZSk tkbk
rzdk w'j pD ikt/. fJ; froktN s'A pukT[D tk;s/ :'r T[gkfJ
fbyd/ jh BjhA :kBh [ZX gq/w ofj ;eD dk e'Jh ft/ ;kXB Gh
efjDk ukjhJ/ sK fe fJ;sqhnK ns/ wodK dk nkg; ftZu y[bQwy[bQk, jZ;Dk-y/vDk nkfd i' gq/w fttjko j?, T[jd/ Bkb ekw Bk
GVe/. fJ; bJh fJ; s'A puD ykso gfjbK d?th-;zgsh d h ;kXBk
d/ :[es j' ikDk ukjhJ/. T[j fJj j?-
d?th ;zgsh
1H
;s T[gd/ gqeoD
36
3H
w[esh bkG bJh for nkfd t/d, rhsk ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp
dk ftuko g{ope gVQBk.
4H
5H
6H
7H
8H
9H
fttjko ftZu d{i/ Bkb mZrh, egN ns/ M{m nkfd n"r[DK B{z SZv e/ [ZX GktBK
Bkb nkuoD eoBk.
nwo t;s{
37
38
;s T[gd/ gqeoD
gqG{-gq/whnK dh sVg
gq/w jh fJZe nb"fee ;kXB j? i' Bkw ns/ o{g ofjs ftnkge
gqG{ dk doB eokT[Adk j?. gq/w B/ jh frnkB d`kok nBzd ;`o{g gqG{
Bkb nG/d eoBk j?. fJ; bJh, gq/w Bkb fB;u/ jh gqkgsh j[zdh j?
;ku ej'A ;[B b/j[ ;G? fiB gq/w ehU fsB jh gqG gk:'.
(pL BkL nH)
nwo t;s{
39
jfo do;B eT[ w/ok wB[ pj[ sgs? fiT[ fsqyktzs[ fpB[ Bho..
w/o? wfB gq/w[ br' jfo sho..
jwoh p/dB jfo gqG[ ikB? w/o/ wB nzso eh gho.. ojkT[..
w/o/ jfo gqhsw eh e'Jh pks ;[Bkt? ;' GkJh ;' w/ok pho..
fwb[ fwb[ ;yh r[D ej[ w/o/ gqG e/ b/ ;fsr[o eh wfs Xho..
iB BkBe eh jfo nk; g[iktj[ jfo do;fB ;Kfs ;oho..
(nz r 861-62
861-62))
40
;s T[gd/ gqeoD
(nzr 764
764))
fpB[ Bkt? wfo ikJhn? w/o/ mke[o fiT[ nwbh nwfb b[GkBk..
fiB wfB gqhfs brh jfo e/oh fsB X[fo Gkr g[okBk..
(nzr 697
697))
(nzr 337-38
337-38))
(nzr 794
794))
(nzr 1363
1363))
jwo? wfB fufs jfo nk; fBs feT[ d/yk jfo do;[ s[wkok..
fifB gqhfs bkJh ;' ikDsk jwo? wfB fufs jfo pj[s[ fgnkok..
(nzr 167
167))
(nzr 174
174))
nwo t;s{
41
gqhsw d/ fwbD bJh fJj jkbs fti'rh dh j' ojh j?. nkswdoB bJh oks fdB fJT[A sVgdk j? fiT[A gshpqsk fJ;sqh, god/;
rJ/ gsh B{z fwbD bJh sVgdh s/ mzY/ mzY/ ;kj Godh j?. fus ftZu'A
;G ekwBktK d{o j' e/, fJZe nksw-doB dh fJZSk Bkb fuZs
Gog{o j' u[Zek j?, fiT[A sbkp pko Bkb bpk-bp Go iKdk j?.
gq/w nrBh Bk fnkdk pbdh jh j? :kBh nfijk BjhA i' GKpV wZu
e/ p[M ikt/ ns/ Bk jh X[y e/ p[M ikD tkbh j?, fJj sK r'fjnK dh
;[bQrdh nZr j? i' X[ydh jh ofjzdh j?. fJ; gq/w o{gh nZr d/ bZr/
fpBK, ;z;ko dhnK tkBktK o{gh i' e{Vk eoeN j?, ed/ ib jh BjhA
;edk. fJBQK B{z ;kV c{e e/ gqhsw-fwbkg dk okj ;k eoB tkbh
fJZe fJjh nB'yh nZr j?. w'j eZyK dh nZr j? i' fJZe dw GKpV
wuk e/ sw j' ikD tkbh j?, fJj wsbp-gq;sK d/ fdbK ftZu j[zdh
j? s/ gq/w-nrBh fBekw g[oK d/ fdbK ftZu.
S/sh fsnko j', jZE ftZu c[Zb b?e/ r[o{d/t d/ doBK B{z s[o
fgnk. ike/ nsh fBzwqsk ns/ gq/w ftZu fGZi/ j'J/ fdb tkb/ B/ nw'be
osB, i' frnkB j?, dh ehws ndk eoB kso oho d/ q'wDh nzr
:kBh w;se B{z r[o{d/t d/ gftsq uoB ewbK T[Zs/ fJT[A oZy fdZsk
fiT[A t;s{ yqhdD bJh d[ekBdko nZr/ g?;/ oZy d/Jhd/ jB. [G
nkhotkd gk e/, Ksh g{ope ;fsr[oK d/ ;Bw[y p?m frnk. XzB! gq/
w c[btkVh d/ fyV/ j'J/ cZ[b, nkgDh wfje fdZs/ fpBK ed o[ed/ jB<
fti' r hhr[o{d/t! T[; fdB nkg ih B/ fJj fejk ;h fe
nksw-frnkB ;G d[ZyK B{z d{o eo fdzdk j?, fJj ;[Dh j'Jh pks,
w?B{z fJT[A p/u?B eo ojh j? fiT[A ;`Ksh p{zd dh ukj, ukfsqe B{z. fJj
gsk sK w?B{z bZr u[Zfenk j? fe nkswk oho d/ nzdo jh j? gqzs{ w?A
T[; B{z gqsZy d/yDk ukj[zdk jK. fuZs ftZu pVk ukT[ j? fe S/sh
d/yK ns/ ;dk bJh ;[yh j' iktK. gqzs{ T[; fdB dk fejk j'fJnk
;s T[gd/ gqeoD
42
43
fBofteko nksw
gqeoD
wz r bkuoD
j'fJ gqek ;`o{g i', Gk;/ fiT[A ngqek.
shB ekb j'fJ ;fs go, T[bNk fdy/ fpBk;.. 1 ..
nkBzd eo j? bpkbp, sdfg ftnke[b x'o.
mrh eos :j us[o e', pkihro :k u'o.. 2..
nuoi d/y/A y/b ;G, y/bB tkb/ Bkfj.
nfs gosZS go fdy? Bj, :jh j/s[ fs; wkfj.. 3 ..
fdq j' BkBk Gk;:', fdqNk gqG{ n;zr.
Bfj ;ze'u gqDkw go, ;dk nG/d ww ;zr.. 4 ..
44
nwo t;s{
45
(nzr 1427
1427))
46
(nzr 1429
1429))
nwo t;s{
47
feT[Afe fi; gqeko T[j ;[gB nt;Ek ftZu fwEk j[zd/ jB, T[;h
gqeko ikfrqs ftZu Gh fwE:k jh j[zd/ jB. e/tb oho d/ nzdo
fJ;fEs j'D ns/ n;EkB d/ ;ze[fus j'D eoe/ jh ;[gB ns/ fdqN
gdkoEK dk G/d j?.
fi; gqeko ;[gB ns/ wkfJnk d/y/ rJ/ jB sEk rzXot Bro*
ikfDnk frnk j?, T[;h gqeko sZs`-t/sk g[oK B/ t/dKsK ftZu fJ;
irs (ikfrqs nt;Ek) B{z d/fynk j?.
48
;w[zdo ns/ gops nkfd i' e[M Gh fsqg[Nh* j?, ezm dh BkVh ftZu
T[sgzB j[zdh j?. d/, ekb s'A fpBK jh :kBh fisBk d/ ekb-fe;/
t;s{ bJh irQk d/ pDB ftZu i' tes ukjhdk j?, T[j ezm dh ;{yw
BkVh ftZu BjhA pD ;edk :kBh ;w[zdo s/ gops, nsh ;{yw
BkVh ftZu fe; soQK fJ;fEs j' ;ed/ jB ns/ nwohek, fJzrb?Av
nkfd d/K ftZu gj[zuD bJh fizBK ;wK brdk j?, T[; s'A T[bN
fJZe fSzB ftZu T[BQK d/K ftZu gj[zfunk j'fJnk fJj g[o, nkgD/
-nkg B{z d/ydk j?. d/, ekb nkfd ;kwrqh s'A fpBK jh ;[gB d/
gdkoE T[sgzB iK Bk j[zd/ fij/ Gk;d/ jB, fJ; bJh n;s jB.
fJ;h gqeko ikfrqs gdkoE Gh-nkek nkfd gqgzu, pqjw s'A
T[sgzB j'fJnk fejk iKdk j?. T[; pqjw ftZu d/-ekb nkfd b/
wksq Gh BjhA. ;[gB nzdo Gh t;s{ d/ :'r d/-ekb nkfd BjhA jB
gqzs{ nsh ;{yw BkVh-d/ ns/ fJZe, d' :k uko fwzN nkfd ekb
j[zdk jh j? s/ pqjw ftZu fJj Gh BjhA :kBh fJsBh Gh r[zikfJ BjhA
j? fco T[; ftZu fJsB/ tZv/ ft;Eko tkbk nkek nkfd gqgzu fe;
soQK T[sgzB j' ;edk j?< fJ; bJh fJj ;[s/-f;ZX pks ekfJw j'
iKdh j? fe fJj ikfrqs irs, d/-ekb ;kwrqh s'A fpBK jh T[sgzB
j[zdk fijk Gk;dk j?, fJ; bJh ;[gB gzgqu dh soQK n;s j?.
fi; gqeko ;kwQD/ fdykJh d/D tkb/ gdkoE T[sgzB j[zd/ fij/
Gk;d/ jB, T[;h gqeko d/ ns/ ekb Gh Gk; oj/ jB. d/, ekb ns/
;ko/ jh gdkoE nftdk d/ gfoDkw** ns/ u/sB d/ fttos***
jB noEks fi; tes Gh e'Jh gdkoE gqshs fdzdk j?, T[;h tes
* fsqg[Nh-dqNk, fdqNh, fdq ns/ frnksk, frnkB, r/: nkfd.
** gfoDkw-Bshik, cb i' tkfg; ngD/ w{b ;o{g ftZu gqhtosB Bk j' ;e/ fit/A d[ZX
s'A pfDnk djhA w[Ve/ d[ZX BjhA pD ;edk ;' djhA d[ZX dk gfoDkw j?.
*** fttos-id'A e'Jh gdkoE d{ik o{g b?e/ w{b s'A tZyok gqshs d/t/ gzqs{ w[Ve/ w{b ;`o{g
XkoD eo b?Adk j't/ fit/A gkDh s'A pDh poc w[Ve/ gkDh pD iKdh j? ;' poc gkDh
dk fttos j?.
nwo t;s{
49
d' gqeko nftdk dk gfoDkw j' iKdk j?. nftdk d/ sw' r[D nz
dk xN nkfd ft/ o{gh gfoDkw ns/ T[;h nftdk d/ ;s' r[D nz
dk frnkB o{gh gfoDkw j[zdk j?. gdkoE dh gqshsh ;w/A, gqshsh dk
ft/-gdkoE ;s fijk Gk;dk j? gqzs{ T[; gqshsh d/ tes s'A d{i/
tes ftZu, T[j gdkoE j[zdk jh BjhA j?. gqshsh ekb s'A fGzB ekb
ftZu, nBkswk dh ;Zsk j? jh BjhA. nzsjeoD, fJzdqhnK, xN nkfd
fsqg[Nh ns/ frnkB dh fJZe' ;w/A jh-fJeZmh T[sgsh j[zdh j? sEk
Bk Gh. fiT[A ;[gB ftZu id t;s{ Gk;dh j?, T[;/ t/b/ jh nzsjeoD,
fJzdqhnK ns/ T[j t;s{ fJBQK fszBK dh fJeZmh jh T[sgsh j[zdh j?
ns/ ngqshsh ekb ftZu fJeZm/ jh ftBk j' iKd/ jB. fJ;h gqeko
ikfrqs ftZu, t;s{ d/ frnkB s'A g{op, Bk nzsjeoD, Bk fJzdqhnK
sEk Bk jh e'Jh gdkoE j?. nkswk s'A fGzB i' e[M Gh j?-ikfrqs,
;[gB s/ ;[y[gsh e'Jh Gh nt;Ek j't/, T[j n;s j?.
fJ; fttjkoe nt;Ek B{z ikfrqs fejk iKdk j? ns/ fBzdqk d'
d/ ekoB, gqshs j'Jh f;qNh B{z ;[gB. i/eo ;[gB ekb ftZu T[j
fttjkoe j[zdh th id ikfrqs BjhA ojh, ;[gB j' rJh j? sK fJj
ikfrqs Gh ;[gB feT[A BjhA j't/rh< feT[Afe T[; (;[gB tkbh) ikfrqs
ftZu fJj ikfrqs, ;[gB j? :kBh fes/ Bo jh BjhA nkT[Adh. fi;
nt;Ek ftZu Gh e'Jh fttjko j[zdk j't/, T[j fttjkoe j'D d/
ekoB jh ikfrqs j?. T[; (;[gB) nt;Ek ftZu Gh joy s/ 'e j[zd/
jB ns/ fJ; ftZu th wkB-ngwkB, izwDk-woBk, szdo[;shfpwkoh, T[;ssh-fBzdk, ;zgZsh-fpgZsh ns/ G[Zy-fgnk; nkfd
fisB/ Gh d`zdksfwe ohoe Xow jB, ;ko/ jh fJ; ftZu Gh j[zd/ jB
s/ T[; nt;Ek ftZu Gh sK fco d'jK ftZu e[M G/d BjhA j?. G/d BjhA
j? :kBh fJZe o{g jB fco T[j ;[gB ns/ fJj ikfrqs e/tb efjD
bJh pd-wksq jh jB-fi; B{z ;[gB efjzd/ jB, T[; ftZu Gh fuZs
50
nzdo ebgBk ehsk j'fJnk gdkoE n;s ns/ fuZs s'A pkjo
fJzdqhnK d`kok rqfjD ehsk j'fJnk ;s ikgdk j?, fezzs{ fJBQK d'jK
dk jh fwEkgBk d/fynk frnk j?.
wkfJnk w'fj ;'fJ oj/ nGkr/.. r[o gq;kfd e' ftobk ikr/..
(nzr 375-76
375-76))
n?;h ;[zdfo wB eT[ w'j?.. pkfN xkfN frqfj pfB pfB i'j?..
wfB sfB bkr? j'fJ e? whmh..
(nzr 392
392))
(nzr 1428
1428))
(nzr 786
786))
fJj wkfJnk ;`:z M{mh j? ns/ nkgD/ ftZu M{m B{z fdyk ojh j?
nwo t;s{
51
gqzs{ skoh fJ; rZb dh j? fe y/bQ eod/ tes nkg ;Zuh pDdh j? s/
y/bQ B{z fwEk pDk ojh j?. fi; soQK f;B/wk xo ftu fbw d/y oj/
g[o, god/ T[Zgo eh d/yd/ jB fe e'Jh nkgD/ gfotko d/ ;fjs
fsnko j'e/ ns/ w'No eko ftZu p?m e/ f;B/wk xo ik fojk j?. gj[zu
e/ T[Zso/, fNeN fbnk ns/ nzdo ik e/ nkgDhnK ;hNK go p?m rJ/.
jkb d/ Go ikD se ohekov nkfd tZid/ oj/. fbw [o{ j' rJh
ns/ pV/ nBzd g{ope fszB xzN/ y/bQ d/yD s'A pknd w'No ftZu p?m
tkg; nkgD/ xo nk rJ/.
fJj fJ; gqeko dk y/bQ, y/bQ d/ nzdo fJZe d{ik j'o y/bQ j?. T[BQK
nwho nkfd wB[K dh T[j ;Zu-w[Zu dh ikfrqs nt;Ek gqshs
fdZsh j?, fi; ftZu fe fbw d/yh j? ns/ fbw e/tb y/bQ-wksq jh
j?. gqzs{ fJ; ikfrqs d/ f;B/wk ftZu p?m/ fbw d/y oj/ wB[K dh
fdqNh ftZu fbw ftZu jh d{ih fbw fdykJh rJh j?, ;fs d'B'A jh
BjhA jB e/tb n?eNoK d`kok ehsk j'fJnk y/bQ wksq jh j?. fdB ns/
oks Gh fbw nzdo fdykJh fdZs/, T[BQK nwho nkfdeK d/ n;s jh
jB :kBh oks Bkb'A fdB dh e'Jh ft/sk BjhA j?. fJ;h gqeko fJ;
ikfrqs d/ iht, nwho nkfd wB[ jB. ;[gB nt;Ek f;B/wk xo j?
ns/ T[; ftZu Bo nk ojh f;qNh fbw ub ojh j?. fijVk ikfrqs
dh f;qNh ns/ ;[gB dh f;qNh s'A tZyok d/yD tkbk fdqNk g[o j?,
T[;dh fdq Nh ftZu d'B'A jh nt;EK fwEk jB
(ikfrqs d/) d/j nkfd ;ko/ jh ;zxks (;w{j), ;[gB ;wkB nkswk
dh wkfJnk B/ jh ou/ j'J/ jB. i/ ;og nkfd i'BhnK d/ ohoK Bkb'A,
d/tsk nkfdeK d/ oho T[Zsw jB iK ;G dh ;wkBsk jh j?, sK Gh
T[BQK d/ ;Zs:gB/ ftZu e'Jh ekoB BjhA fejk ik ;edk :kBh
nftdk feqs jh jB, gqwkoE d/ BjhA.
52
fJ; pks dh g[Nh bJh nB`: tsho/e nB[wkB gqwkDfJj i' e[M uokuo d`?s j?, ;G wB dk fdq j? feT[Afe wB d/
;zebg {B j' ikD go d`?s dh gqkgsh BjhA j[zdh.
(wKL T[L nL ekL 31
31))
nwo t;s{
53
54
fgsk s'A g[sq T[sgzB j[zdk j?, fJj GqKsh j?. T[sgzB j[zdk BjhA
j?, T[sgzB j[zdk fijk wkb{w j[zdk j?. i/ ;uw[u g?dk j[zdk jh j't/ sK
eh fJj gsk Bk br/ fe g[sq fejVk j? s/ fgsk fejVk< g[sq dh
T[sgsh s'A gfjbK T[j g[o fe; dk fgsk ;h< g[sq s'A fpBK, fgsk
e"D ejk ;edk j?< g[sq g?dk j'fJnk sK T[j fgsk pD frnk. fJ;
ftZu fJj pks ;gN Gk;dh j? fe g[sq ekoD j? ns/ fgsk ekoi.
fco ekoi B{z fgsk ns/ ekoD B{z g[sq efjDk fJj ftgohs rZb j?.
fco nfij/ fto'Xh pd feT[A tos/ iKd/ jB< ekoi sK g[sq j[zdk
j? ns/ ekoD fgsk. i/ g[sq ekoi j? sK T[j ekoD feT[A f;ZX j[zdk
j? s/ fgsk ekoi feT[A< ekoD, ekoD jh j[zdk j? s/ ekoi, ekoi
jh, fJ; b'e gqf;ZX pks s'A T[bN feT[A Gk;dk j?< ekoD gfjbK
j[zdk j? s/ ekoi fgS'A, fJj fB:w Gh nub jh j? gqzs{ fJBQK-fgsk
ns/ g[sq d'jK ftZu'A gfjbK fe; B{z wzfBnk ikt/ s/ fgS'A fe; B{z<
i' gfjbK f;ZX j' ikt/, T[j ekoD j? i' fgS'A f;ZX j't/, T[j ekoi.
nwo t;s{
55
fJ; ftZu e'Jh o" k BjhA j? gqzs{ wzfBnK fe; B{z ikt/, e'Jh fBoD:
Gh j't/< fJ; bJh id fJj gsk jh BjhA brdk fe gfjbK e"D j?
sK fJj ekoB ns/ ekoi dk i' eEB j?, T[j ftnoE ebgBkwksq jh j?, e'Jh Gh Bk fe;/ dk ekoi j? s/ Bk jh ekoB :kBh e'Jh
Gh t;s{ T[sgzB BjhA j[zdhekoB ns/ ekoi d/ gfjbK iK fgZS'A j'D dk i' nfrnkB j?, T[j
nB-T[sgZsh s/ T[sgZsh ofjs dk jh gqeke j? feT[Afe i/ ekoi
;Zu-w[Zu jh T[sgzB j'fJnk j[zdk sK T[;dk ekoB feT[A Bk rqfjD
ehsk iKdk<
56
nfXmkB-nkXko, nk;ok. fit/A jB/o/ ftZu gJh oZ;h ftZu i' ;Zg j'D dk Gow g?dk
j[zdk j?, T[j oZ;h d/ nk;o/ jh j?. fJ; soQK ;Zg d/ Gow dk nfXmkB oZ;h j?.
nwo t;s{
57
oZ;h ftZu ;og tKr{z Gk;D tkb/ wB, fJzdqhnK ns/ ohoK dk
gqeke :kBh gqshs d/ oj/ nBzs pqjwzvK B{z gqekB tkbk r'fpzd,
fgnko/ fti'rh! ;' s{z j?A. fiT[A wkbk d/ wDe/, Xkr/ d/ nk;o/ ofjzd/
jB, T[;h soQK fJj gqshs d/ oj/ ;ko/ jh oho s/o/ nkfqs jB. s?E'A
ftS[fVnk j'fJnk s/ok gqhsw Gh s/o/ jh nk;o/ j? :kBh gfjb/ oho
B{z pdbe/, T[;dk d{ik oho o{gh wDek, s/o/ ftZu jh go'fJnk
j'fJnk j?. s/o/ fpBK T[;dh fJ;fEsh fJZe fSzB wksq Gh BjhA j?.
;[gB ftZu BkBk gqeko d/ oho nkfd gdkoE fGzB-fGzB gqshs
fdzd/ j'J/ Gh fiT[A ;[gBkth o{g :kBh fi;B{z fe ;[gBk nk fojk j?
:kBh ;[gB fdqNk (d/yD tkbk) jh fdq o{g j'fJnk Gk;dk j?,
fsT[A jh s{z nkgD/ gqhsw dk oho pfDnk j'fJnk Gkf;nk ;h ns/
T[j oho Gk;D s'A jNe/, j[D d{i/ o{g ftZu s{z jh Gk; fojk j?A. T[j
gqhsw fi;B{z fe fti'r ftZu ftnke[b j' e/ Y{zvdk fcodk j?A T[j s{z
jh j?A. ib ftZu sozr, MZr ns/ p[dp[d/ fiT[A j[zd/ s/ ftBk j[zd/
Gk;d/ jB, tk;st ftZu T[j Bk T[sgzB j[zd/ jB s/ Bk jh ftBk,
e/tb ib jh sozr, MZr ns/ p[dp[d/ d/ o{gK ftu gqshs j[zdk j?,
58
fJ; bJh T[j ib s'A fBnko/ BjhA jB. fsT[A jh fi; Gh eb ftZu
i' gqshsh j[zdh j? T[j, s{z jh j?A. s{z jh r'fpzd ;opsq fpokiwkB j?A
:kBh uokuo fisBh Gh f;qNh j?, T[j ;G s{z jh j?A
;G[ r'fpzd[ j? ;G[ r'fpzd[ j? r'fpzd fpB[ Bjh e'Jh..
;{s[ J/e[ wfD ;s ;jz; i?;/ Ufs g'fs gqG[ ;'Jh.. 11..
.. ojkT[..
ib sozr no[ c/B p[dp[dk ib s/ fGzB B j'Jh..
fJj[ gogzu[ gkopqjw eh bhbk fpuos nkB B j'Jh..
(nzr 485
485))
fiT[A e'Jh pkbe gkDh d/ p[dp[d/ tkb/ o{g ftZu gqhsh eoe/,
T[;d/ ib ftZu bhB j' ikD go o'Adk j?, fsT[A jh s{z Gh T[; gqshs
fdZs/ gqhsw (oho) ftZu nsh gqhsh j'D d/ ekoB fti'r u sVfcnk
s/ T[;dh sbk eodk fcfonk j?A. ftuko g{ope fiT[A p[dp[d/ dh
y'i dk Bshik ib jh fBebdk j?, fsT[A jh T[; ftS[V/ j'J/ gqhsw
dh y'i dk gfoDkw s{z nkswk jh f;ZX j[zdk j?A :kBh s/o/ f;tkJ/,
T[j fes/ fGzB o{g ftZu rqfjD BjhA ehsk ik ;edk s{z jh j?A. fJj
s/oh y/v j?, s{z jh jo gqeko Bkb fwsq, s{q nkfd pfDnk j'fJnk
ftuo fojk j?A. s{z jh gops, ;w[zdo s/ fpqS nkfd pfDnk j'fJnk
fJ;fEs j' fojk j?A. nkgD/ s'A fGzB ;G ebgBktK B{z, e/tb ebgBk
jh ;wMe/ fB;fuzs ofj ns/ 'e jhB Gkt nkBzd ;`o{g pqjw s'A
nfGzB nB[Gt eoe/, fJ; gow fJ;fEsh B{z ;zGkb! s/oh fJj
fJ;fEsh, s/ok tk;fs`e ;`o{g j?, ikr'! fgnko/ fti'rh ikr'!!
fpoj o{gh ;Zg d/ vzr dh sVg ns/ ftnke[bsk o{g fjo
tZXdh iKdh B{z, wjKtke o{gh wzsq Bkb o'e fdZsk :kBh fpbe[b
d{o eoe/ gqhsw-nkswk dk fwbkg o{gh fBo'rsk gqkgs eok fdZsh
j?. ;wkXh o{gh fBzdqk ftZu x{e ;"A e/, e[ZM ;w/A T[gqzs gq;zB j'fJnk
fJT[ A p' f bnk
nwo t;s{
59
fJ; wsbp B{z b?e/ fJj gqB j? fe wjKtke ;[Dd/ jh T[; dk gqhsw, nkgDk nkswk
o{g j' e/ gqsZy j' frnk j?. w?A j'o jK, w/ok gqhsw nkfd iht fGzB-fGzB jB ns/
gqwkswk fes/ tZyok j'o jh j? fJj G/d gqshsh fJZe fSzB ftZu BN j' rJh. fJ;
nG/d fJ;fEsh d/ ;w/A Bk wkb{w T[j G/d dh ekoB o{gh nftdk feZE/ ubh rJh j?<
fiT[A ed/ j[d
z h jh BjhA ;h. fJT[A n;uoi j'fJnk nkgD/ nkswk dk nB[Gt eodk j?.
60
(fpqjL T[L 2. 4. 14
.)
14.)
(fpqjL T[L 3 . 8. 11
.)
11.)
nwo t;s{
61
w?A oho jK, izwdk jK, wodk jK s/ d[yh-;[yh nkfd nBzs nt;EK
tkbk wzBD bZr frnk ;h ;' SZv d/! eh w[eb j?, fnkb d/
pdbD s'A fpBK j'o sK e[M BjhA eoBk g?Adk< nkgD/ bs fnkb
Bkb jh fjBkj s'A ezrkb pD frnk j?A, nr/ s/oh woh!
wB
wB-(pj[s d/o ykw' ofjD s'A pknd) feqgkb{! w?B{z fJ; soQK
T[gd/ d/D tkb/ nkg e"D j'< e'Jh T[Zso BjhA fwfbnk.
wB
wB-fJj e"D ;h w?B{z T[gd/ d/D tkbk i' g[ZSD go fpbe[b jh
r[zw j' frnk j?< w?A ;wMdk jK fe T[j w/ok jh fnkb ;h i'
T[gd/Nk o{g ftZu w?B{z Gkf;nk j? feT[Afe T[; :EkoE T[gd/ w[skfpe
w/o/ ([ZX nksw ;`o{g) s'A fpBK sK d{ih t;s{ f;ZX jh BjhA j[zdh ns/
T[j T[gd/ d/D tkbk , w/o/ fpBK d{ik j'o e"D j' ;edk j?< w?A ftnkge,
fBofteko ns/ nd`?s o{g jK. nkgDh wfbB wkfJnk Bkb fwfbnk
j'fJnk w?A rbsh Bkb nkgD/-nkg B{z iht ;wM e/ d[yh ns/ ;[yh
nkfd nt;EK tkbk wzBdk fojk jK ns/ nZi w/ok jh [ZX fynkb ,
w/o/ jh T[; wfbB fynkb B{z fwNk e/, nkg Gh Ks j' frnk j?. fJ;
bJh d'BA' f nkb w?Bz{ e/tb gqshs jh fdZs/ jB. w/o/ [ZX w?A (nkswk)
ftZu fe;/ gqeko dh e'Jh Gh spdhbh BjhA nkJh.
w/o/, fi; Gh fnkb ftZu i' fB;uk j[zdk j? , T[j' fijk jh tkBK
d/ ekoB gqsZy Gk;D bZr iKdk j?. w/o/ jh fnkb ftZu ;z;ko j? s/
fnkb dh spdhbh ftZu pqjw :kBh pqjw -fpqsh eoB Bkb pqjwo{g j' iKdk jK s/ iht-fpqsh eoB Bkb iht fijk pD iKdk jK. j?D
fJj d'B'A w/o/ jh f nkb -fJZe d[Zy dk j/s{ j? s/ d{ik wjK-;[y dk.
;[ydkJh fnkb , d[ydkJh fnkb B{z fwNk fdzdk j? gqzs{ w?B{z d'B'A jh
f nkb ;go BjhA eod/. w?A n;zr, fBofteko ns/ fBoftebg jK.
w/o/ ftZu id e'Jh gqubB (fjb-i[b) jh BjhA :kBh e'Jh c[oBk jh
BjhA j? sK e'Jh e?;k Gh fnkb j't/ , w?B{z ;go fe; soQK eo ;edk
62
j?< w/oh jh wkfJnk :kBh esh , w/o/ jh gq e k Bkb, ;kok y/bQ eoh
iKdh j?, ed/ wB pD iKdh j? s/ ed/ nkswk pD p?mdh j?. fiZE/ Gh
e'Jh wB"s j?, T[j wkfJnk dh jh us[okJh g{ope wfjwk j? i' w?B{z d/
yD tkb/ B{z Bk jkBh g[ik ;edh j? s/ Bk jh e'Jh bkG. Gkt/A w/o/ ftZu
fdq s/ fdq NkgBk j? BjhA
nwo t;s{
63
64
nwo t;s{
65
tkbk T[Zgo fejk p'X eokT[D go Gh, fjod/ ftZu XkoB BjhA eodk
:kBh hxq jh G[Zb iKdk j?, T[; B{z feqgkb{ wjKg[o pkozpko p'X
eokT[Dr/. fdq tb'A wB B{z eZYe/, nkswk ftZu i'VB dk T[gkfJ
dZ;Dr/ sK j"bh-j"bh nksw-fJ;fEsh B{z gkt/rk noEks wB fJzdhq nK
s'A nshs nefj nkBzd ;`o{g ftZu fJ;fEs j' ikt/rk.
shik T[gkfJkfJ-tkBk dk fsnkr j?. i' g[o ftdk-nfGwkBh,
XB, n?`o: s/ iksh nkfd d/ wd (njzeko)-:[es j?, T[j jzekoh
wB[, ;fsg[oK B{z ;/tk nkfd T[gkfJ d`kok gq;zB BjhA eo ;edk
feT[Afe jT[w?A Bkb nkefVnk j'fJnk T[j wB[Z, wjKg[oK dh ;/tk
eoB ftZu bZik (ow) yKdk j?. fJ; bJh feqgk dk gksq BjhA j'
;edk s/ gksq s'A fpBK nzfwqs fe; posB ftZu Go fdZsk ikt/<
ftdk, XB s/ iksh nkfd wd B/ sK p[ZXh o{g gksq B{z w{Xk (T[bNk)
eo SZfvnk j?. T[j wfbB nzsjeoD tkbk fJj BjhA ;wMdk fe
fi; ftdk B/ w/oh nftdk Bk BjhA ehsh, T[j Gh e'Jh ftdk
j?< T[j sK nftdk jh j?. fijVk gqek nzXeko B{z ftBk BjhA
66
eodk, T[j Gh e'Jh gqek j?< ftZd:k d[nkok sK fJj p[ZXh nkt/rh
fe w?A wjKg[oK dh oD iktK sKfe wjKtke o{g nzfwqs B{z gh e/
w/oh d`?s o{g ;VB fwN/ ns/ nwo j'tK. gqzs{ BjhA, nkgD/-nkg B{z
tZvk ftd`kB ns/ XBh ;wMD tkbk jzekoh, Gbk ed'A f;o M[ekT[Adk
j?< fJ; nfij/ jzekoh B{z ukjhdk j? fe ftuko g{ope wzd tkBk dk
Bk eoe/, wjKg[oK dh ;zrs eo/ sKfe fBotk; (tkBk ofjs)
n;EkB gowgd ftZu fBtk; j't/.
u"Ek T[gkfJ
kfJ-gqkD tk:{ dk fBo'X j?. tkBktK dh nsh gqpbsk
j'D d/ ekoB i' tkBK B{z SZv BjhA ;edk, T[j gqkDK dk fBo'X eo/.
feT[Afe gqkDK dh rsh tkBktK d/ nXhB j? ns/ gqkD rsh d/
ekoB jh tkBk c[odh j?. fJT[A fuZs d/ phi-o{g tkBk ns/ gqkD
fJZe d{i/ d/ phi ns/ nze[o dh soQK jB. rsh tkbk gqkD ns/
tkBk, fJj d'B'A fuZs o{g fpqS d/ phi jB. fJBQK d'jK ftZu'A fJZe
dk Bk j'D Bkb, d'B'A jh ftBk j' iKd/ jB. nXksw ftuko
d`kok, rqjD eoB :'r t;s{ d/ Bk ofjD ekoB, wB nkg jh Ks j'
iKdk j?. fJj nsh T[Zsw oki-:'r j?, fJ; dk toBD T[Zgo gfjb/
T[gkfJ ftZu ehsk j?! wKv{e T[gfBd ftZu fJT[A fejk j?fus, M{mh d`s
? B{z ;s wzB e/, T[BKQ fdq-gdkoEK ftZu gqftos
j[zdk j? ns/ d`?s t;s{ d/ nGkt dk p'X j' ikD go, T[j fBob/g j' e/
tkg; nk iKdk j?. fJ; soQK d`?s tb'A w[fVnk j'fJnk s/ j'o fe;/
gk;/ Bk gqftos j'fJnk fuZs, T[; t/b/ nub (fB;ub) o{g s/
fJ;fEs j' iKdk j?. T[j nt;Ek, gowkoE-doh g[oK dk jh ft/
j? feT[Afe T[j gow-;w, niBwk s/ nd`?s t;s{ j?.
(wKL T[L nL ekL 79
79.. 80
80))
nwo t;s{
67
ftZu rqfjD eoB :'r t;s{ dk nGkt j' ikD d/ ekoB rqfjD eoB
dh ebgBk s'A ofjs j' iKdk j?.
wB-nksw ;`o{g jh j?
z e k - nBzs gqeko d/ T[gZdqtK dk ekoB wB jh f;ZX j[zdk j?,
eh fJj nkswk s'A fGzB j? :k nfGzB<
;wkXkB
;wkXkB-wB sK nkswk jh j?. gqzs{ fiT[A nzX/o/ ftZu gJh oZ;h
ftZu Gow eoe/ nDj'fJnk ;og gqshs d/ e/, G? ns/ ezgB (ezpDh)
dk ekoB pDdk j?, fsT[A jh fJ; dh nDj'Jh gqshsh, d[Zy-;[Zy
nkfd nBzs eb/K dk ekoB pDdh j?. ;og, tk;st ftZu Bk j'D
d/ ekoB oZ;h-;`o{g jh j?, fsT[A jh fJj wB e[M t;s{ Bk j'D d/
ekoB, nksw-;`o{g jh j?. wB dk nksw-;`o{g j'Dk r[o{d/t d/
puBK s'A ;gN j' iKdk j?wB s{z i'fs ;o{g[ j? nkgDk w{b[ gSkD[..
(nzr 441
441))
wB ns/ wB dk fdq i' e[M Gh Gk;dk j? T[j ;GfJj[ gogzu[ gkopqjw eh bhbk fpuos nkB B j'Jh..
(nzr 485
485))
fJ; fJZe jh nBzs gqeko Bkb c?bh j'Jh nksw-t;s{ B{z G[b e/
, Gow d/ ekoB wB id fJj ;wMdk j? fe w?A j'o jK s/ gqwkswk
j'o j? sd fBoG? j[zdk j'fJnk Gh, nkgD/ Bk dk G? wzBdk j?. w?A
68
wodk jK, izwdk jK ns/ d[yh-;[yh nkfd XowK tkbk nkgD/- nkg
B{z dhB ;wM e/ 'e-;kro ftZu o[VQdk iKdk j?. id fe;/ XhoitkB
feqgkb{, ;fsr[o{ d/t d`kok fJ; nfrnkBsk d/ BN eo d/D tkb/
wjKtke qtD eodk j? fes{z izwD woB tkbk BjhA, d[y-;[y, G[Zy s/ fgnk; nkfd nt;EK
oho, wB s/ gqkDK dhnK jB. s{z nio, nwo, [X, gqek, nub,
n;zr ns/ ftnkge j?A sd nkgD/-nkg B{z g{oB ikD e/ ;z;ko o{gh
'e ;kro dk T[bzxD eodk j?. fco T[jh wB fBoG? j' iKdk j?
:kBh Bk d/ G? dk ekoB i' d`?s j?, T[; fpqsh d/ Ks j' ikD Bkb,
woB s'A ofjs ns/ fBvo j' iKdk j?. woBk-izwDk d`?s ftZu jh j?,
d`?s dk Bk j' ikD Bkb nwo j' iKdk j?nksw-frnkBh fe;/ s'A Gh G? BjhA wzBdk.
(s?L T[L 2. 4. 1)
w{J/ eT[ ej[ wko/ eT[B[.. fBvo/ eT[ e?;k vo[ etB[..
(nzr 221
221))
i'rh eT[ e?;k vo[ j'fJ.. o{fy fpofy frqfj pkjfo ;'fJ..
(nzr 223
223))
(nzr 192
192))
(nzr 250
250))
fgnko/ fti'rh! s{z fJ; nub fB;u/ tkbk j' fe r'fpzd gqG{ s'A
fpBK s{z j'o e[M Gh BjhA j?A. id'A fJj fB;uk gZek j'J/rk fco s{z
T[;s'A tZyok eh f;ZX j't/Ark< noEks s{z Gh T[jh r'ftzd jh j?A.
nwo t;s{
69
(nzr 354
354))
yzv d/ pD/ j'J/ jkEh s/ x'Vk, d' fyb"D/ i/ nkg; ftZu MrVk
eoB :kBh fJZe d{i/ Bkb'A nkgDh skes ns/ r[DK dk nfGwkB
eoe/, Jhoyk dh nZr ftZu ;VB, fJ; jkbs ftZu e'Jh fdnkb{
*
;kwkB o{g Bkb frnks j'Dk fit/A ;koh pB;gsh ftZu nrBh dk ftnkgs j'Dk
nrBh dk ;kwkB o{g frnkB j?.
** ft/ o{g Bkb frnks j'Dk fit/A nrBh dk gquzv o{g i' ;ko/ ezw gqsZy o{g u gqrN
j' e/ eodk j?.
70
(nzrL 176
176))
(nzr 192
192))
nwo t;s{
71
ftZu fvfrnk oj/. powh T[Zs/ gJh j'Jh ;Zg dh ezi, jtk Bkb
fjbdh-i[bdh d/y e/ Bktke b'eK B{z ;Zg jh Gk;dk j?, fsT[A jh
w[odk oho :kBh nBkswk ikD e/ fsnkfrnk j'fJnk-wwskjhB
oho, gqkopX o{gh tk:{ Bkb joes eodk, nfrnkBh ihtK B{z
Gk;dk j? s/ eJh soQK dh ebgBk dk ft/ pDdk j?. T[; nkswt/sk
d/ pkjob/ n;uoiwJh bZSDK B{z d/ye/, nzdobh fJ;fEsh dk e[M
e[ nzdkk brdk j? fe fJj e'Jh nrzwh n;EkB dh ;gojhB,
skh s/ ;[rzXh tkbh jtk ykD tkbk j?. T[; ;`;zt/d bZSD B{z
Gbk e"D ikD/< go;zt/d :kBh pkjo'A fdykJh d/D tkb/ bZSDK
d`kok jh e[M e[ efjD ftZu nkT[Adk j? fe fJj sK nEkj rfjokJh
ftZu v[Zfpnk j'fJnk, fe;/ nb"fee nkBzd dk of;e j?. fJ;dh
fBokbh joes wB B{z j?okBh ftZu roe eodh j?. ed/ fpbe[b
u[Zg, p'bdk jh BjhA. ed/ rkT[Adk, j;dk, p/;wM fijk, Gkoh ftd`kB,
nkswt/sk, fwZNh Bkb fbpfVnk j'fJnk, ;'jD/-;'jD/ p;sqK :[es,
fGfSnk wzrdk, okfinK wjkokfinK d`kok ;/ts, T[Zsw T[gd/
eodk j'fJnk, BzrhA g?ohA s[fonk iKdk iK jkEh x'V/ s/ ;tko j'fJnk
fdydk j?. e'Jh wQph fuzBQ fJ;dk BjhA fdydk, fe; ;zgqdkfJ dk
wzfBnk ikt/<-;zB:k;h, t?okrh, T[dk;h :k fBowbk nkfd nEtk
fjzd{, f;Zy :k w[;bwkB nkfd fe; wQp tkbk wzfBnk ikt/< ;Zu
sK fJj j? fe fJBQK T[gq'es nfGwkBhnK ftu'A fJj e'Jh Gh BjhA j?,
fJj fBopkD, toD-nkqw s'A nshs fJZe pqjw j?, fJ; bJh fe;/
Gh ebgBk dk ft/ BjhA j? s{z t
oBk fujBk pkjok.. jfo fd;fj jkio[ ikjok..
toBk
(nzr 74
74))
toB fujB ;rbj s/ ojsk.. BkBe jfo jfo r[ow[fy i' ejsk..
(nzr 259-60
259-60))
72
fi; Gh eb s/ Bkw ftZu i' t;s{ Gk;dh j?, T[j fJZe nd`?s
nkswk jh j?i' e[M iks d/ ;wkB T[sgzB j'fJnk Gk;D tkbk joes eodk
gqshs fdzdk j? ns/ t;s{ d/ ;wkB fe;/ o{g tkbk fdydk j?, T[j
n;b ftZu niBwk, nub ns/ nt;s{-o{g, nfd`sh:, ftrkB,
Ks nkswk jh j?.
fi; soQK f;ZX/-N/Y/ nkfd o{gK ftZu gqshs j'D tkbk nbks dk
;gzd (pbdh j'Jh beVh dk xz[wkT[Dk j?) T[;h gqeko rqjD ns/
rqkje o{g ftZu Gk;D tkbk noEks fJzdqhnK ns/ T[BK d/ ft/ o{g
ftZu Gk;D tkbk, nftdk d/ ekoB ftrkB (ft/ frnkB) dk
;gzd jh j?. T[j gqshs fijk j[zdk j?, tk;st ftZu j? BjhA feT[Afe
feqnk ofjs nkswk ftZu e'Jh joes ;zGt jh BjhA j?.
(wKL T[L nL ekL 47
47))
fi; gqeko ;gzd ofjs :kBh joes s'A fpBk nbks, nGk;{B :kBh gqshsh s'A ykbh s/ ni (ftekojhB) j?, T[;h soQK ;gzd
ofjs (c[oB/ s'A ykbh) ftrkB Gh nGk; {B s/ ni j?.
(wKL T[L nL ekL 48
48))
nwo t;s{
73
j'D go Gh T[;d/ nGk; fes/ pkjo'A BjhA nk iKd/ ns/ ;c[oB ofjs
j'D go fe;/ j'o gk;/ T[j BjhA ub/ iKd/ sEk Bk ftrkB (nkswk)
ftZu jh gqt/ eo iKd/ jB. T[j nGk; e[M t;s{ Bk j'D d/ ekoB
jh ftrkB ftZu'A BjhA fBebd/, feT[Afe ekoB-ekoi dh ftt;Ek
jh ekfJw BjhA j[zdh. fJ; bJh fi; o{g ns/ Bkw ftZu i' Gh e'Jh
gqshsh j[zdh j?, T[j nfuzsBh: j? :kBh fuzsB eoB d/ :'r jh BjhA
:kBh fe nfBotuBh: (neE) j?.
fJ; TZ[gob/ eEB w[skfpe Bk pkjob/ gdkoE jh wB s'A T[sgzB
j'J/ jB s/ Bk jh fuZs pkjob/ gdkoEK s'A T[sgzB j'fJnk j? feT[Afe
;ko/ jh Xow, nksw (ftrkB) ;`o{g d/ nGk; (gqshfpzp) wksq jh
jB. fJ;h ekoB sZs`t/sk b'e ekoB-ekoi dh T[sgsh ;`heko
BjhA eod/ feT[Afe nkswk ftZu fe;/ gqeko dh Gh ebgBk BjhA j?,
nkswk e/tb nd`?s j?. fJ; gqeko r"vgkdkuko: B/ nkswk s'A
fGzB i' e[M Gh Gk;dk j?, T[;dk nGkt gqfsgkdB (;thfeqs) ehsk
j?. ;[gB ftZu wB jh BkBk gqeko Bkb c?fbnk j'fJnk gqshs fijk
j'D bZr iKdk j?. T[j gqshsh fi; fdqNk dk fdq j[zdh j?, T[;
fdq Nk dk T[j ebgBk eoB tkbk wB Gh fdq jh j?. fJ; bJh
nkswk s'A f;tkJ/ wB e[M t;s{ BjhA :kBh wB nkswk jh j?.
fJ; gqeko dk nfuzsBh: nkswk fe;/ pd dk ft/ BjhA j?T[; irQk s'A pkDh (eEB eoB tkbh esh) T[; B{z Bk gqkgs
eoe/ wB ;fjs tkg; w[V nkT[Adh j?.
(s?L T[L 2 . 4. 1)
fJj gqhsw :kBh fBZs-w[es nkswk gq/w s'A fpBK BkBk gqeko
d/ ;kXB s/ nBzs eowK d`kok gqkgs j'D tkbk BjhA j?, fJj sK x[ZN
e/ fwbdk j? :kBh nkgDk ;`o{g j' e/ gqrN j[zdk j? e/tb fJZe gq/w
Bkb. gqhsw dh gqhsh ftZu v[Zfpnk j'fJnk fuZs jh ;z;kfoe ;[yK
ftu'A fBeb ;edk j?-
74
uoB ewb f;T[ bkrh gqhfs.. nkB ;[yk Bjh nktfj uhfs..
(nzr 196
196))
;kuh gqhfs jw s[w f;T[ i'oh.. s[w f;T[ i'fo nto ;zfr s'oh..
(nzr 659
659))
(nzr 836
836))
(nzr 710
710))
nwo t;s{
75
(nzr 442
442))
gqG{ Bkb nG/d ;fsr[o{, f;y B{z nkgDk ;`o{g pDk b?Adk j?, fco
T[j f;Zy th fJ; gdth tkbk j'e/ ihtK dk nfrnkB BN eoB
ftZu ;woE j' iKdk j? feT[Afe ;fsr[o{ B/ T[; B{z nkgDk o{g pDk
fbnk j?. fgsk s'A T[sgzB j'fJnk g[sq, nkgD/ fgsk dk sK g[sq jh j?
go nkgD/ pfunK dk fgsk jh j[d
z k j?. i"joh nkgD/ kfrod B{z i"joh
pDk jh fdnk eodk j?, fJj e'Jh n;uoi iK nDj'Dh rZb BjhA.
;fsr[o{ gow-gko; j? feT[Afe gko; sKp/ B{z ;'Bk sK pDk fdzdk
j? gqzs{ nkgD/ s[b gko; BjhA pDkT[Adk. r[o{, f;y B{z nkgD/ ;wkB
jh eo b?Adk j? fJ; bJh gow-gko; j?. id g{opb/ [G eowK
nB[;ko g{o/ ;fsr[o{ dk fwbkg j[zdk j? sK pZio dh soQK nsh fdqVQ
i' gzi e' nBkswk o{gh fetkV br/ j'J/ jB, T[;h t/b/ Bk j' iKd/
jB. r[o{-T[gd/ Bkb wB ;zebg ofjs j' e/ nkswk ftZu jh
bhB j' iKdk j?. T[; nfijh nksw-doB nt;Ek ftZu Gqw,
pzXB s/ ekw nkfd fteko feZE/ ofj ;ed/ jB< fJj ;kok ;z;ko
ikDdk j? fe ;{oi d/ uVQd/ jh, oksqh Bk j' iKdh j?. fsT[A jh r[o{
d`kok gqkgs wjKtke o{gh ;{oi Bkb nfrnkB o{gh oksqh dk e'Jh Gh
fteko BjhA ofjzdk, e/tb ;`:z-gqek nkswk jh ofj iKdk j?.
fJjh fBs-nub fJ;fEsh ;fsr[o{ dh nkgDh j[zdh j? ns/ f;Zy
Gh T[; fJ;fEsh tkbk j' iKdk j?, fJ; bJh r[o{ gow-gko; j?oft gqrk; oiBh iEk rfs ikBs ;G ;z;ko..
gko; wkB' skp' S[J/ eBe j's Bjh pko..
gow go; r[ o [ G/ N hn? g{ o p fbys fbbkN..
T[ B wB wB wB jh fwb/ S[ N es pio egkN..
(nz r 346
346))
76
(nzr 490-91
490-91))
(nz r 286
286))
nwo t;s{
77
Uj[ nkfg S[Nk e[Nzp f;T[ d/ jfo jfo Bkw[ ;G f;q;fN SvkJ/..
(nzr 140
140))
(nzr 490
490))
(nzr 444
444))
78
T[; ftZu r[o{ ns/ f;y fJj d' pd Gh feZE/ ofjD tkb/ jB< gqG{
doBK d/ irk;{ dk T[BQK g[oK gk;'A wsbp jb j' iKdk j? Gkt/A
r[opkDh d/ puBK okjhA iK ;[szsq nB[Gt Bkb. frnkBtkBK d/
puB sK fJZe' fij/ jh j[zd/ jB, fJ; bJh ci{b jh r[o{ pd tk;s/
o"k gkT[Dk j?, r[o-rZdh d/ wkbe nkfd s'A ub/ nk oj/, T[jh
g{iBh: wjKg[o ofjD. frnkBtkB B{z pikJ/ r[o{ d/ Gkt/A f;y
efj fdT[ sK eh xNdk j?< wsbp sK ;kB{z nkswk dh Bkys
(gSkD) d`kok tkfjr[o{ Bkb nG/d j'D dk jh j?, ;' g{ok j' iKdk j?.
nkgD/ nkswk pqjw ftZu fJ;fEs j' e/ frnkBtkBK d/ T[uko/
j'J/ puB, T[BQK dk ;`o{g jh j[zd/ jB. fJj mhe j? fijk fe ;qh r[o{ rqzE
;kfjp ih d/ puB, r[o{nK d`kok T[uko/ j'J/ j'D d/ ekoB, r[o{-;`o{g
jh jB gqzs{ fJj fB:w gfofSzBsk ftZu BjhA ofjzdk, ftnkge j'
iKdk j? :kBh frnkBtkB e'Jh Gh j't/-fjzd{, w[;bwkB, f;y s/
Jh;kJh nkfd ;kfonK dh pkDh T[BQK dk ;`o{g jh j?. b/feB T[BQK
frnkBtkB wjKg[oK dh pkDh, irk;{ iBK d/ gk; j[zfdnK j'fJnK
Gh nksw-doB bJh, fe;/ T[Zu ihtB tkb/ frnkBh :kBh
nB[Gth g[o dh ;jkfJsk ntZ ukjhJ/.
nB[Gth vkeNoK d`kok ofus feskpK B{z gVQk e/, oho B{z uho
ckV e/, nzr-nzr i[dk eoBk s/ jo gqeko dh tkeh eoBh ns/
ftdkoEhnK B{z eokT[Dh, fJj nB[Gth vkeNoK dk jh ezw j?.
e/tb feskpK gVQe/ fpBK nB[Gth vkeNo dh ;jkfJsk d/, e'Jh Gh
ftdkoEh, vkeNo BjhA pD ;edk. nB[Gth fJziBhno dh ;jkfJsk
s'A fpBK, e'Jh ftdkoEh fBok feskpK gVQe/, fJziBhno BjhA pD
iKdk. okr ftdk dhnK e/tb feskpK gVQe/, fpBK jh fe;/ nB[Gth
okrh s'A, e'Jh ftdkoEh ;[o frnkB dk frnksk j' e/, okrh pDdk
BjhA d/fynk. T[gq'es feskpK nB[Gth g[oK d`kok fbyhnK j'D d/
nwo t;s{
79
ekoB jo fJZe ft/ B{z y'bQD bfrnK, e'Jh e;o BjhA SZvh rJh
gqs
z { gqe
? Nheb (siopk) e"D eokt/< ftdkoEh B{z T[j ;ko/ gqe
? Nheb
sK e'Jh T[jh eokt/, fi;B/ fe nkgD/ jZEhA ;G e[M ehsk j'fJnk
j't/. fJ; bJh sop/eko wk;No dh b'V ntZ g?Adh j?. fJj o{oh
BjhA fe T[; B{z wk;No jh fejk ikt/. i/ wk;No Bkw nB[e{b BjhA
sK e'Jh j'o Bkw ebgBk eo bt' gqzs{ fpBK fe;/ nB[Gth g[o d/
ekoi f;ZXh BjhA j' ;edh.
pqjw ftdk d/ rqzEK B{z noE ;fjs gVQk d/D dh e'Jh
ft/sk BjhA j?, ftd`kB b'e gVQk jh fdzd/ jB ns/ ftdkoEhnK
dk noE B{z ;wM b?Dk Gh n;uoi BjhA, ;wM jh fbnk eod/ jB.
efmBkJh sK fJj j? fe gVQkT[D tkbk ftd`kB i/ nkg rqzEK ftZu
ejhnK rZbK d/ w[skfpe ihtB tkbk BjhA :kBh wB, fJzdqhnK,
oho dk ;ziw s/ nkswk dk ;`o{g fi; soQK dk rqzEK ftZu nkfynk
j? i/ T[;h gqeko d/ ;ziw ns/ fdq gqgzu ftZu'A fBebh j'Jh fpqsh
tkbk nksw-nB[Gth BjhA j? sK T[j nZyoh ftd`kB ftdkoEhf;y B{z nkswk dk nB[Gt fe; eoQK eok d/t/rk< i' nkg jh ;[Zsk
j'fJnk, ;[gB ftZu /o, ;og nkfd ihtK Bkb fxfonk j'fJnk
ftnke[b j?, T[j e'b jh ;[Zs/ j'J/ d{i/ wB[y B{z ;[gB ftZu /o nkfd
eq{o ihtK s'A fe; soQK S[vk d/t/rk< e'Jh ikrdk g[o jh nktk
wkoe/ T[mk ;edk j?. nkswk dk nB[Gt e'Jh nksw-nB[Gth jh
eok ;edk j?. T[; B{z ;kyks gqwkswk ej', r[o{ ej' iK frnkBh
ej' iK e'Jh Gh j'o Bkw oZy bt', T[j sK gd jh pdK dh rzwsk
s'A go/ j?. wsbp sK e/tb tkfjr[o{ Bkb nG/d j'D dk j?.
gqwkswk d/ fe;/ ntsko d/ T[gd/ d`kok fJj ekoi f;ZX j' ikJ/,
gqG{ dh G/ih j'Jh fe;/ T[Zu j;sh d`kok j' ikJ/ nEtk fe;/ frnkBh
wjKg[o d`kok nksw-gd dh gqkgsh j' ikJ/, e[M Gh oe BjhA.
80
nwo t;s{
81
(ftL ;kL 3. 10
10))
(nz r 51
51))
fJ; bJh fijV/ nBzs tkBktK d/ :[es G/yh, dzGh s/ eZu/ r[o{
jB, T[BQK s'A puD kso , r[o{ pkDh go jh oXk, ft`k; ns/ gq/w j?,
;' mhe j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, rhsk ns/ T[gfBd nkfd , frnkBh
g[oK d`kok ofus rqzEK ftu'A, fi; T[Zs/ th oXk j't/ irk;{ T[BQK
w[skfpe nkgDk ihtB pDkt/. gqG{ doB dh sV g ns/ ftnke[bsk
tX ikD go, fe;/ frnkBh wjKg[oy dk fwbkg ntZ j[zdk j?, fi;
d`kok irk;{ gowgd gqkgs eo b?Adk j?.
fJj fpbe[b bs j? fe ntsko s'A fpBK fe;/ ftZu Gh r[o{
pd BjhA nk ;edk. i?;k nksw-frnkB ntsko B{z j[zdk j? t?;k
jh j'o frnkBtkB B{z Gh. gqG{ Bkb nG/dsk d'jK dh fJZe' i/jh jh
j[zdh j?. e'Jh Gh dfonk ;w[zdo ftZu gqt/ eo/, ;w[zdo o{g j' iKdk
j?. wB, fJzdqhnK ns/ oho o{gh T[gkXh s'A ofjs nkgDk ;`o{g,
gqwkswk o{g fi;B/ Gh nB[Gt ehsk j?, T[j gqwkswk jh j?. ntsko
fJ; gqeko d/ ;`o{g fpBK, fe;/ fpbSD o{g ftZu gqt/ tkb/ BjhA
j[zd/. T[j ntsko, fi; fBozeko d/ o{g B{z frnkBtkB nB[Gt eodk
j?, T[; Bkb'A e'Jh fpbSD gqwkswk dk o{g irk;{ B{z BjhA fdyk
fdzd/ j[zd/, feT[Afe gqwkswk sK fJZe j?. e/tb wkfJe skesK d/
tZX-xZN fdyD d/ ekoB e'Jh nksw-;`o{g ftZu oe BjhA wzfBnk
ik ;edk. frnkBtkB dh fdqNh ftZu wkfJe skesK s[ZS s/
82
ftBkh jB. T[j nkgD/ ;`o{g ftZu wrB j'fJnk, fJBQK s[ZS skesK
tb fXnkB jh ed wkodk j?< go fJ;dk wsbp fJj BjhA fe wkfJnk
T[; d/ ezNo'b ftZu BjhA j?. nksw-frnkBh, gqwksw-;`og
{ jh j[d
z k j?pqjw frnkBh eT[ y'ifj wj/;[o..
BkBe pqjw frnkBh nkfg gow/;[o..
(nzr 273
273))
(nz r 286
286))
nwo t;s{
83
BjhA, fBozeko j?. fBozeko jh nkgDk o{g, nkgD/ f;y B{z fdyk ;edk j?,
wB[y BjhA. T[j gqG{ ;G ihtK dk nkgDk-nkg :kBh nkswk j' e/ jo
fJe nzsjeoD ftZu fpokiwkB j?. fi; th fBowb nzsjeoD ftu
nkswk fdqVQ j' e/, nfrnkB fBzdkq s'A ikfrnk j?, T[j ikrdk nkswk,
wfbB nzsjeoD ftZu nfrnkB fBzdkq ftZu ;[Zs/ j'J/ nkswk B{z
irkn fdzdk j? noEks nkswk jh nkswk B{z irkT[Adk j? feT[Afe
nkswk s'A fGzB wB, p[ZXh, fJzdhq nK ns/ oho nkfd ;[gB oho tKr{z
Gk;D tkb/ nfBZs jB. fJj iVQ gdkoE, u/sB t;s{ B{z BjhA ikD
;ed/. fiT[A ;[gB-irs ftZu Gk;D tkb/ fJ;sqhnK, wod, jkEh ns/
x'V/ nkfd ihtK ftu'A e'Jh Gh ;[gB fdqNk B{z BjhA d/y ;edk s/ Bk jh
ikD ;edk j? gqs
z { ;[gBkth jh ;G B{z d/ydk s/ ikDdk j?. fJ; gqeko d/
nkswt/sk, fBozeko Bkb nG/d j'J/ wjKg[o gk;'A T[gd/ b?Dk, fe;/
wB[y gk;'A T[gd/ b?Dk BjhA wzfBnk ik ;edk. nfij/ wjKg[o B{z i/
r[o{ efj fdZsk ikt/ sK T[j r[o{ wB[y j? n?;k BjhA pbfe nekb
g[oy j? fJj efjD ftZu nkt/rk s/ T[j nekb g[oy nkfd, nzs s/
wX-fszBK ekbK ftZu fJZe-o; ofjD tkbk nftBkh j?, fJj ow ;qh
r[o{ ebrhXo ih B/ nkgD/ puBK d`kok dZ;h j?nkfd nzs J/e? ntskok.. ;'Jh r[o{ ;wMhnj[ jwkok..
(dL rqzL)
i/ frnkBtkB ns/ gqw/o ftZu G/d wzfBnk ikt/ sKpqjw frnkBh eT[ y'ifj wj/;[o..
BkBe pqjw frnkBh nkfg gow/;[o..
(nzr 273
273))
fJj tke T[;ssh wksq jh ofj iKd/ jB. fiT[A e'Jh ej/ fe fJj
pkbe nrBh j? gqzs{ pkbe, nZr BjhA j' ;edk, jK! nZr dh soQK
s/iZ;`h j?, fJT[A T[;ssh tke j?. dbihs sK /o j?, dbihs :[tk
nt;Ek tkbk bVek /o BjhA j' ;edk, /o fij/ fBoG? fdb ns/
84
pb tkbk j?, fJj wsbp j?. fsT[A jh pqjw frnkBh B{z gqw/`o dh
T[gwk BjhA fdZsh rJh fezs{ pqjw frnkBh nkg gqw/o j?okw ;zs wfj G/d[ feS[ Bkjh J/e[ iB[ eJh wfj bky eo'oh..
(nzr 208
208))
fJj rZb tZyoh j? fe bZyK eq'VK ftZu e'Jh fJZe nfijk ;zs
j[zdk j? i' ;kyks fBozeko jh j't/ gqzs{ pqjw frnkBh ns/ fBozeko
ftZu e[M G/d BjhA ofjzdkd`? s/ J/e o{g j'fJ rfJU..
(pH BkH)
(nzr 250
250))
nwo t;s{
85
iht wzBdk j? ns/ T[jh nkswk nftdk d/ T[Zv ikD Bkb gqwkswk
j[zdk j'fJnk jh, gqwkswk j' iKdk j?. nftdk Gh e[M t;s{ BjhA
:kBh i' j't/ Bk ns/ Gk;dh j't/ ;' nftdk j?. fJ; bJh nkgD/
nkg s'A i[dk e'Jh fBozeko BjhA j?. nkgDk ;`o{g id skJhA ngqsy
ofjzdk j? sd sZe fJj iht fijk pfDnk j'fJnk nkgD/ s'A i[dk
fe;/ gqwkswk B{z wzB e/, BkBk gqeko dhnK dhBsk g{ope p/BshnK
eodk ofjzdk j? ns/ nkgDk ;`o{g gqsy j[zfdnK jh dhBsk nkfd dk
nGkt j' iKdk j?. fJ; bJh frnkBtkB fe;/ gqeko Gh fBozeko s'A
i[dk f;ZX BjhA j[zdk. gqwkswk d/ f;ZX j' ikD go Gh fe;/ j'o
gqwkswk dh ebgBk eoBh fJj sK fe;/ ohsh B{z ekfJw oZyD tk;s/
jm-wksq jh j? Gktfe gqwkswk d/ o{g s'A nDikD wB dk bZSD j?.
nd`?s fuzsB
nd`?s jh d`?s o{g ftZu Gk;dh j?, fJj fBoz: rZb j?. fJ;
gqshs d/ ojh d`?s d/ ftBk tk;s/, d`?s dk jh nk;ok b?Dk, p[XhwkB
dk ezw BjhA j?. fJ; B{z jB/o/ ftu gJh oZ;h ftZu gqshs d/D tkb/
;og d/ w{b ekoB nzXeko d/ nGkt bJh, j'o nzXeko dk jh ;jkok
;wM'. ;Zg d/ G? s'A ofjs j'D bJh ;?AeV/ T[gkfJ fBcb jB, oZ;h B{z
:EkoE o{g ftZu d/yD ykso, fJZe dhge B{z SZve/. id fe fJj
fJ; soQK dh rb j? sK nd`?s-doB tk;s/, d`?s-wJh fXnkB eh
wsbp oZydk j?< nd`?s t;s{ ftZu gqt/ eoB ykso, nd`?s-wJh
fpqsh d/ :[es j'Dk jh fJZe :EkoE T[gkfJ j?. pkeh fisBk Gh
g[okoE j?, T[j wzd-p[ZXh j'D d/ ekoB fJT[A j? fiT[A e'Jh thj whb
ubD ftZu n;woE j?, T[j fJZe d' whb jh ;co eo/, nZSk jh j?nkgDh wzb s/ gj[zuD tkb/ o;s/ sK fgnk j'fJnk j?. fiT[A fe;/
pkbe d[nkok gqw/`o nokXD pko/ g[ZSD go, wjKg[o pkb e
86
(e/L T[L 1. 4)
i' wB Bkb wzBD BjhA ehsk iKdk, pbfe fi; Bkb wB wzBD
ehsk iKdk j?, T[; B{z s{z pqjw ikD. fi; d/-ekb nftfSzB t;s{ dh
b'e T[gk;Bk eodk j?, T[j pqjw BjhA j?.
(e/L T[L 1. 5 )
fi; B{z e'Jh B/sq Bkb BjhA d/ydk pbfe fi;dh ;jkfJsk Bkb
nwo t;s{
87
B/sq nkgD/ ftfnK B{z d/yd/ jB, T[; B{z s{z pqjw ikD. fJ;
d/ - ekb ntfSzB t;s{ dh b'e T[gk;Bk eodk j?, T[j pqjw BjhA
j?.
(e/L T[L 1 . 6)
fJ; gqeko i' fe;/ Gh fJzdqhnK dk ft/ BjhA, T[; pqjw B{z fe;/
fJzdqh: dk ft/ pDk e/, T[;h d/ gokfJD j'Dk fJj d`?s jh j?. fJj
nfrnkB, nfrnkB B{z ftBk BjhA eo ;edk. i/ nzXeko ftZu
gJh j'Jh t;s{ bGDh j? sK T[j gqek s'A fpBK fet/A fwb ;edh j?<
nkswk s'A fGzB i' e[M Gh j?, T[j ;G iVQ j?. u/sB :kBh nkswk B{z
SZve/ iVQ dh g{ik eoB tkb/ B{z, e"D nebwzd efjzdk j?< g{o/
;fsr[o{ fpBK fJj G[b/yk d{o e"D eo/, i' nkg jh nzXk j?, T[j d{i/ B{z
wkor eh fdykt/rk<
r[fo efjnk nto[ Bjh d{ik.. fe;[ ej[ d/fy eoT[ nB g{ik..
(nzr 224
224))
nkj! fesBk r{VQ oj; Gfonk j'fJnk puB j?. BkBe Bkw
;[Dd/ jh d`?s BjhA nNedh s/ nkg/ d/ nB[Gt ;fjs T[gd/, d`?s B{z
ekfJw BjhA j'D fdzdk, fJ; ftZu sK efjDk jh eh j?< nkgD/ r[o{d/t
dk jtkbk fdzd/ j'J/ efjzd/ jB-w/o/ ;fsr[o{ B/ fJj wjKtke ;[DkfJnk
fe s/o/ fpBK e'Jh j'o d{ik gqw/`o BjhA j? :kBh s{z jh pqjw j?A . fJ;
bJh s{z nky pJh w?A nkgD/ nkswk-pqjw d/ g{oB ofjzd/ j'J/, fe; B{z
gqwkswk d/y e/ T[; dh g{ik eoK< i/ w?A nkgD/ s'A i[dk fe;/ gqwkswk
B{z d/ye/ g{ik bJh fsnko j'tK th sK T[j w/ok fdq j'D d/ ekoB,
nfBZs f;ZX j[ z d k j? . fco i' w/ o k fdq j? s/ w? A T[ ; B{ z
d/yD tkbk fdqNk jK, T[j w/o/ g{iD :'r Jh`o s/ w?A T[;dk ;/te
pD fe; soQK ;edk jK< fJ; puB dh g[Nh ;qh r[o{ nwodk; ih d/
puBK d`kok Gh j[zdh j?-
88
(nz r 88
88))
gqw/o B{z nkgD/ s'A fGzB wzB e/ :kBh w?A dhB, izwD s/ woB
tkbk iht jK ns/ w/o/ s'A fGzB ;op-eshwkB, nio s/ nwo gqG{
j'o j?, fJ; gqeko d/ ftgohs fB;u/ tkb/ nfrnkBh, G/d-T[gk;Bk
eod/ jB s/ fJ; G/d-T[gk;Bk Bkb [G-n[G eowK d/ fj;kp :'r
ofj ikD d/ ekoD, Xowoki d`kok ;k d/ jedko jh pDd/ jB
noEks izwD-woB dh e?d ftu'A fBeb BjhA ;ed/ feT[Afe G/d dk
phi i' nftdk o{gh n zXeko j? id T[j T[;h soQK jh ekfJw j?,
T[;dk ftBke frnkB (gq e k) o{gh ;{oi T[d/ BjhA j'fJnk sK ;op
ftekoK dk BfwZs i' iBw j?, T[j fe; soQK o[e ;edk j?< fJ; bJh G/
d-T[gk;Bk B{z SZve/, nkgD/ nksw-d/t dk g{iB eohJ/ :kBh w?A
jh gkopqjw jK! fJ; nkgD/-nkg/ B{z ;opsq g{oB ikBDk, fiXo Gh
wB s/ fJzdqhnK ikD, T[; t;s{ dk ebfgs Bkw s/ o{g jNk e/, T[;
ftu pqjw GktBk eoBh. w?A jh pqjw jK fJ;, n;zGktBk s/ ftgqhs
GktBk s'A ofjs fdqVQ-p'X :[es ;dk ofjDk ns/ wB B{z nkgD/
nkswk-pqjw ftZu :kBh gqs:/e nkswk ftZu v[p' d/Dk noEks
pqjw GktBk fpBK j'o e'Jh ;zebg T[d/ Bk j'D d/Dk. gqzs{ w[eb fJj
j? fe fJ; nksw-g{ik dh ;wM, fpBK g{o/ ;fsr[o{ s'A nkT[Adh BjhA
j? feT[Afe fJ; wB fJzdqhnK dh gj[zu s'A go/ ntku-gd ftZu
fJ;fEs j'Dk e'Jh y/bQ j?< i' nkg ;`o{g-fJ;fEsh tkb/ j[d
z / jB, T[jh
irk;{ B{z nkgD/ nkswk ftZu fJ;fEs eo ;ed/ jB.
T[gq'es puBK s'A fJj f;ZX j[zdk j? fe pqjw-fuzsB s'A f;tkJ/
T[Zsw nfXekoh :kBh irk;{ B{z fisB/ Gh j'o wB p[ZXh nkfd d/
Xow j'D, ;G B{z fuZs ftu'A fsnkr d/Dk ukjhJ/. pqjw-fdqNh d/
s[b, e'Jh Gh ftBkh Xow i' oho d/ Bkb jh BN j'D tkb/ jB,
nwo t;s{
89
BjhA j' ;ed/. nftdk ekb ftZu jh ehs/ ikD tkb/ Xow, Gqw o{g
j'D d/ ekoB, ;G dk fsnkr jh T[Zsw irk;{ bJh ebkD dk
j/s{ j?. nkgDk-nkg :kBh nksw-f;woB s'A fpBK i' e[M Gh eoBk
j?, T[j Gqw jh j? feT[Afe nkswk s'A fpBK e'Jh Gh d{ih t;s{ BjhA j?.
i/ Gk;dh j? ns/ eost Gh fdykJh fdzdk j? sK T[j fB;u/ jh Gqw
j?. fJZe pqjw-fuzsB jh nNb Xow j?sfi ;fG Gow GfiU gkopqjw[.. ej[ BkBe nNb fJj[ Xow[..
(nzr 196
196))
(nzr 299
299))
wsbp frnkB fBmk d/ s[b e'Jh Gh Xow BjhA, fJ; bJh T[;
ftnkge gqG{ dk i; eo/ :kBh fi; Gh eb Bkb T[;dk fuzsB
eoBk eost j?Gofw G{b/ nfrnkBh nzX[b/ Gqfw Gqfw c{b s'okt?..
fBoihT[ g{ifj wVk ;o/tfj ;G fpoEh xkb rtkt?..
(nzr 1264
1264))
(nzr 875
875))
nd`?s-fuzsB dk T[gd/ ft ih B/ tfN ih B{z Gh fdZsk ;hfJZe tko tfN ih nkgD/ f ;w[dkfJ ;fjs e?bk gops
d/ fe;/ owDhe n;EkB go nGk; ftZu sZsgo ;B. nZXh oks d/
tes pkjo fBebD s/ eh d/yd/ jB fe ft ih, gkopsh ;fjs
fJ; soc nk oj/ jB. S/sh-S/sh ;kwrqh fsnko ehsh s/ oXk
g{ope ft ih dk g{iB ehsk. ft ih B/ ;G soQK dh e[bsk,
nB[e{bsk-gqshe{bsk tf;N ih B{z g[ZSh. ft ih B{z nkgD/ go
fdnkb{ j'J/ d/ye/ ns/ nsh [G nt;o ikD e/ wB-pKSs gqB
g[ZSD bJh nkfrnk b?e/ tf;N ih B/ gZ[fSnk-
90
nwo t;s{
91
(nzr 846
846))
fgnko/ fti'rh! fJj pqjw fdqNh r[o{ feqgk s'A fpBK, rqzEK d/
gkm-wksq Bkb gqkgs j'D tkbh BjhA j?. fiBQK wjKg[oK d`kok rqzE
fbfynk iKdk j?, T[BQK dk wB gqgzu nshs nt;Ek ftZu ozfrnk
j'fJnk j[zdk j?. T[j fBofteko nkswk ftZu fJ;fEs j'fJnk,
nkgDh nt;Ek dhnK rZbK eodk j?. Gbk fJ; wB, pkDh ns/
92
oho s'A go/ dh nt;Ek dk eEB, BkBk gqeko Bkb d`?s o{gh tkBk
Bkb iefVnk j'fJnk ;z;koh wB[, eh ikD ;edk j? Gkt/A T[j
fesBk tZvk ftd`kB Gh feT[A Bk j't</ T[j nszs ;{yw-r[gs oj;,
e'Jh r[o{d/t jh ;wMkT[Ad/ jB. w[zve T[gfBd ftZu ;G rqzEK B{z
nftdkw: jh fejk j?, nksw gqkgsh ftdk Bkb j[zdh j? s/ T[j
ftdk ;fsr[o{ gk;'A fwbdh j?.
fJj ;[De/ "Be foh j?okBh ftZu v[Zp frnk feT[Afe for t/d
nkfd s'A pkjo gok ftdk efj fdZsh j?. t/d pkDh s'A i/eo pkjo
e'Jh ftdk j?, T[j w[esh dk ;kXB j' jh BjhA ;edh, gqzs{ nkswfrnkB T[;h gok ftdk d`kok j[zdk j?, fJT[A nkfynk j?. f;zfwqshnK
ftZu fJj eEB j?i' t/d s'A pkjo f;zfwqshnK s/ j'o i' wB woh dhnK dbhbK
jB, T[j gob'e bJh fBcb s/ Boe bJh ;kXB wzBhnK rJhnK
jB!
T[gfBd i' ;kyks gqwkswk dh gqkgsh dk ;kXB j?, T[j ;kok
f;b;bk t/dK d/ nzsors jh j?, fJ; bJh T[;dk Gh fsnkr j'
nwo t;s{
frnk. i/ fJj pks j? sK fco T[j gok ftdk fejVh j?, fi;
93
Bkb
nksw gqkgsh j[zdh j?< ;u-w[u jh fJj fJZe tZvk Gkoh ;z: j?
fi; B{z fuZs ftZu oy e/ nzfrok foh B/ fJ; gqeko eEB ehsk j?,
T[; nfGgqk: B{z nkfd zeokuko: B/ Gk nzdo fJT[A y'fbQnk j?fJj rZb BjhA, fJ; irQk gok ftdk efjD dk Gkt frnkB
j?. t/d-T[gfBd dh pd okh BjhA, feT[Afe T[gfBd gVQ b?D
go Gh t?okr ns/ r[o{ s'A fpBK nOyo (Bk ofjs) pqjw dk frnkB
BjhA j' ;edk. fJ; bJh pqjw ftdk dk rqfjD i[dk j? noEks
gok ftdk (ftrkB) d`kok gqwkswk ikfDnk iKdk j? feT[Afe
nftdk dh fBftosh jh pqjw dh gqkgsh j?. t/d nkfd fizB/
Gh rqzE jB, T[j ;G fszBK r[DK d/ nzdo jh jB, fJ; bJh ngok
ftdk ej/ jB. nkswk r[DK s'A nshs t;s{ j?, fJ; ekoB
gok ftdk :kBh frnkB d`kok gqkgs j[zdk j?. frnkB nkswk
s'A e'Jh tZyoh uh BjhA, nkswk frnkB ;`o{g jh j? :kBh frnkB
Gh r[DK nshs jh j? ns/ r[o{ d`kok gqkgs j[zdk j?. T[j frnkB
:kBh gok ftdk, hxq jh nfrnkB dk ftBk eodh j?. nfijk
BjhA i' eow eKv pko/ pdK dk noE ikD b?D pknd eosk
nkfd nB/e ekoeK d`kok i' nrBh-j'sq nkfd feqnk j?, eoBh
pkeh ofj iKdh j?. gok ftdk dk ekoi tke, noE, frnkB
T[;h ;w/A jh ;wkgs j' iKdk j? noEks puB ;[De/, noE ;wMD
;ko jh, T[;dk cb ;wkgs j' iKdk j? e/tb pdK d/ :'r Bkb
gqekfs j'D tkb/ noE frnkB ftu fJ;fEs eo d/D s'A fpBK
gok ftdk dk j'o e'Jh gq:'iB BjhA j?. gok ftdk Bkb gqekfs
j'D tkb/ nkswk d/ ft/ D efjzd/ jBT[j i' nfdq :kBh frnkB fJzdqhnK dk nft:, eow fJzdqhnK
dk nft:, w{b ofjs, toD ofjs, nZyK ns/ ezB nkfd frnkB
94
fJzdqhnK s'A ofjs, eow fJzdqhnK s'A ofjs, fBs, ftnkge, ftG{
:kBh nB/e gqeko dk, nszs ;{yw ns/ nzrK s'A ofjs j'D d/
ekoB nftBkh sEk i' ;zg{oB G{sK dk ekoB j?, T[; B{z ftt/eh
b'e ;G gk;/ d/yd/ jB.
(wz[L T[L 1 . 1 . 6)
j/ "Be! fi; pko/ s{z g[ZSdk j?A, fJ; gqeko ;G d/ ekoB ;`o{g
gqwkswk B{z ikD b?D go jh, fJj ikBD ftZu nk iKdk j? fe fJj
;kok ;z;ko nkswk jh j?, T[; s'A tZyok BjhA j?.
gfVn? w?b[ B T[so? g{Sj[ frnkBhnk ikfJ..
(nzr 39
39))
(nzr 39
39))
(nzr 45
45))
(nzr 45
45))
nwo t;s{
95
gqzs{ w?A 'e ;fjs jK\ fJ; gqeko nkgDk nfrnkB gqrN ehsk sK
;Bs e[wko ih B/ sZs`-t;s{ dk T[gd/ fdsk ns/ Bkod w[Bh B/
nksw-fJ;fEsh gqkgs ehsh.
fJ;h soQK `/se/s{ i' ;G t/dK dk nGk; eoe/, nkgD/ fgsk d/
gk; nkfJnk. T[dkbe foyh B/ nkgD/ g[sq B{z jT[w?A Bkb oe
j'fJnk d/fynk. ftdk nfGwkBh g[sq dk nfrnkB fBftos eoB
ykso, nksw-sZs` dk T[gd// ehsk sK T[; nBzdwJh, fBZsgqek t;s{ dk frnkB gqkgs eoe/, `/se/s{ nub fJ;fEsh tkbk
j'fJnk. fJj gq;zr ns/ Bkod-;Bs e[wko dk gq;zr SKd'r:
T[gfBd ftZu ft;Eko g{ope d/y'.
fJ; s'A fJj ;gN j? fe e'Jh Gh rqzE-;z;feqs, fjzdh, gzikph,
T[od{ s/ nzro/h nkfd Gkk ftu gqw/`o ;zpzXh j't/, T[j fe;/ ekwb
w[od (r[o{) dh ;jkfJsk fpBK, nksw-frnkB BjhA eok ;edk
feT[Afe wjKg[oK fpBk, rqzEK d/ puBK dh ftt;Ek BjhA brdh.
ftd`kB ;fsr[o{ s'A fpBK, rqzEK ftZu'A f;Zy B{z sZs`-t;s{ ;wMke/
rqzEK dh fBbsk fdykT[D tkbk, j'o e'Jh Gh BjhA j?. ;ko/ jh
nZyoK ftZu c;kT[D tkb/ jB feT[Afe id wB nd`?s f;XKs B{z
g{oh soQK rqfjD jh BjhA eodk sK p[Xh fBo;z: fe; soQK j't/<
nkg ;z: :[es g[o, d{i/ B{z fBo;z: BjhA eo ;edk. rqzEK B{z
gVQkT[D tkbk ftd`kB Gh, irk;{ B{z fBo;z: BjhA eo ;edk
feT[Afe y[d nkg jh ftukfonk j'fJnk T[j rqzE, ftfdnkoEh B{z
feqskoE fe; gqeko eo d/t/rk< e'Jh sZs`t/sk ftd`kB jh gqwkswk
Bkb nG/d eodk j?, fJj fBofttkd rZb j?ej[ BkBe r[o fpB[ Bjh sohn? fJj[ g{oB ss[ phukok..
(nzr 611
611))
rqzE ;ko/ jh fszBK r[DK (sw'A, oi' ns/ ;s') d/ nzsors jB.
96
wB, pkDh dk ft/ j'D d/ ekoB jh r[DK s'A pkjo BjhA j' ;ed/ ns/
fszBK r[DK s'A go/ s[oh:-gd i' nkswk j?, T[j wB pkDh dk
nft: j'D d/ ekoB, pd dh gqftosh s'A pkjo j? noEks T[;
pko/ fJe b Gh eEB BjhA ehsk ik ;edk. t/d Gh fszB r[DK B{z
jh ft/ eoB tkb/ jBj/ noiB! ;G t/d, fszB r[DK d/ ekoi o{g ;z;ko B{z jh gqek
eoB tkb/ jB, fJ; bJh s{ zn;z;koh :kBh fBekwh j'.
(rhL nL 2 ;L 45
45))
(nzr 154
154))
fJBQK puBK d`kok fJj rZb ;gN j' iKdh j? fe t/d fszB r[D
wJh, i' oho dhnK ikfrqs nkfd fszB nt;EK jB, dk jh toBD
eod/ jB noEks fszB nt;EK dh g{oh ftnkfynk eoe/ Gbh
gqeko fdyk fdzd/ jB fe T[go'es fszB/ nt;EK s[oh: nt;Ek
:kBh nkswk ftZu BjhA jB noEks oZ;h ftZu ;Zg dh GqKsh tKr{z
e/tb gqshs jh j[zdhnK jB.
fi; s[oh: nkswk ftZu fJBQK dh gqshsh j[zdh j?, T[j fej'
fijk j?< T[; pko/ ksq gqwkDT[; nkswk B{z Bk gj[zue/ wB s/ pkDh tkg; w[V nkT[Ad/ jB.
(s?L T[L 2 . 9 . 1 .)
fJ; soQK efj e/ ykw' j' iKd/ jB. feT[A< fJ; bJh fe fJj
ekoi :kBh s[oh: gd, nkswk dk frnkB, ;fsr[o{ eokT[Dr/,
feT[AfeJ/ nyo fyfo ikfjr/ UfJ nyo fJB wfj Bkfj..
ijk p'b sj nSo nktk.. ij np'b sj wB[ B ojktk..
nwo t;s{
97
i' nftBkh nkswk pkDh s'A go/ j?, T[; irQk wB jh BjhA
mfjo ;edk :kBh id wB dh T[; se gj[zu jh BjhA :kBh fuzsB
dk ft/ jh BjhA pD ;fenk sK pkDh d`kok p'be/ fe; soQK nkfynk
ikt/<
id fe fJj pks fJ; soQK dh j? sK T[j ;z;ko ftZu fejVk rqzE
j? fi;d/ nZyo ftBkh BjhA ns/ wB, pkDh dk ft/ BjhA< Gkt/A
nd`?s rqzEK d/ puB esh fpqsh d`kok nkswk dk p'X BjhA eok
;ed/, fezs{ bZSDK fpqsh d`kok Gh nkswk dk p'X eokT[D tkb/
rqzE, ;fsr[o{ dh ;jkfJsk wzrd/ jB. feT[A< fJ; bJh fe fi;
nkswk dk nktoD Gzr j' u[ek j?, T[jh nfrnkB Bkb Ye/ j'J/
fe;/ d{i/ oho ftZu nkswk dk nktoD T[mkJ/rk. ukj/ ;[szsq
nkgD/ nB[Gt d`kok jh s/ Gkt/A frnkBtkBK d/ puBK d`kok :kBh
rqE
z K d/ ohJ/ feT[Afe nkgD/ nkswk ftZu fJ;fEs j'e/ frnkBtkBK
d`kok rqzEK ftZu fby/ j'J/ puBK B{z, T[jh ;wMdk j? i' fe nkg
nkswk ftZu fJ;fEs j't/. fJ; bJh rqzE o{g ftZu, frnkBtkBK
d/ puB j'D d/ pkti{d Gh nksw-nB[Gt tk;s/ fe;/ frnkBtkB
dh b'V g?Adh j?.
nkgD/-nkgD/ toD, nkqw, ;zgqdkfJ, G/y, wQp nkfd cK;hnK
Bkb ieV/ j'J/ ns/ ;z;koh tkBktK Bkb S/d/ j'J/ wB tkb/ wB[y,
toD-nkqw s'A nshs, G/y iK d/j nXk; s'A go/, nksw-;`o{g
ftZu fJ;fEs sZs`-t/sk g[oK d`kok, rqzEK nzdo toBD ehs/ nfij/
puBueq fujB no[ poB ikfs no[ gkfs BfjB fij..
o{g ozr no[ o/y G/y e'T{ efj B ;efs fej..
(dH rqzH)
98
(nzr 283
283))
(nzr 1359
1359))
nkfd puBK d`kok gqrN j'D tkbk i' Bkw-o{g (d[fBnkth Bkw
ns/ eb) ofjs nkswk j? B{z, wjKg[oK dh ;jkfJsk s'A fpBk jh
gqkDh nB[Gt eoB dh u/Nk eod/ jB. nksw-frnkB gqkgs eoB
dh joes wkB' nkek B{z uwV/ dh soQK bg/N e/, w[Zmh ftZu geVBk
ukj[zd/ jB nEtk TZ[v u[Ze/ gzSh dk nkek ftZu wkor Y{zvd/ jB
:k fJT[A ;wM' fe nzX/oh oks t/b/ ib ftZu tV u[e/ ;Zg d/, g?oK d/
fBkB frDd/ jB.
;fsr[o{ dh e;tZNh
fgnko/ fti'rh! ;fsr[o{ dh oD ftZu fBtk;, pqjwuo: ns/
sgf;nk nkfd ;kXBK d/ :[es j' e/, nksw-t;s{ ikDh iKdh j?.
nszs gq/w, oXk s/ ft`k; s'A fpBK, r[o{ gk;'A fJj nBzdw:h
t;s{ e"D gqkgs eo ;edk j?< r[o{d/t dh e;tZNh pVh n;uoi j?,
b/-wksq Gh BebhgB B{z BjhA odh. i' n;bh ;'Bk j[zdk j?, T[jh
ykB/ ftZu gkfJnk iKdk j?. r[o{ dh goy (e;tNh) o{gh nsh
efmB gofunK B{z e'Jh fBowb ns/ shpo p[ZXh tkbk ftdkoEh
jh Godk j?. d/yhJ/! s{kB Gh nkgD/ g{o/ 'oK T[Zs/ j? ns/ fesh Gh
nkgDk wkor SZvdh BjhA fdydh.
nwo t;s{
99
100
sVg, nsh T[Zi`b p[Xh ns/ g{oB ;fsr[o{ dk fwbkg. pZ;, fJBQK
fszBK uhK d/ fJeZm/ j'D dh jh d/oh j?, nksw-doB dh
d/oh BjhA.
nkfrnk w[skfpe S/ (6) irk;{nK B/ fJe ;kb r[od
{ t
/ d/ uoBK
ftZu fBtk; ehsk T[gqzs nkgDh-nkgDh fJZSk w[skfpe gqB ehs/
s/ fggbkd foh d/ T[Zso d`kok feqskoE j' rJ/-e[M Gh eoBk pkeh
Bk fojk feT[Afe T[go'es fszB/ rZbK fJemhnK j' u[ehnK ;B. fJzdhq nK
B{z nZSh soQK nkgD/ nXhB eoe/, ;z;kfoe ftfnK s'A ;dk t?okr
:[es oj'. wjKg[oK B{z ;kyks gqG{ ikD e/, nsh fBzwqsk g{ope ;G
e[M nogD eo d/t' ns/ nkgDhnK us[okJhnK B{z SZv'. fJj ;z;koh
nebK, n;z;koh wkor ftZu ezw BjhA nkT[AdhnK j[zdhnK.
nwo t;s{
101
fJzdqhnK dk ;ziw
fJzdqhnK d/ ;ziw fpBK nohoh nkswk dh gqkgsh bJh ;G
:sB fBcb j' iKd/ jB. ft/-tkBK Bkb gofunk j'fJnk wB[y,
tkBk-jhB nkswk dk eh ftuko eo/rk< pqjwuo: dk fdqVQskg{ope gkbD eo'. oho ns/ fJzdqhnK d/ foN-g[N j'D go Gh,
gk; gJ/ j'J/ ftfnK go s[jkvk wB Bk bbukt/, fJj' fijh wB dh
T[gokw nt;Ek pDkT[. fJj ;'jD/-;'jD/ fdyD tkb/ gdkoE, ib
d/ p[dp[d/ jB i' d/yd/-d/yd/ jh BN j[zd/ ik oj/ jB. eh eo'r/ fJBQK
tb gqhsh g{ope d/ye/< ;[gB/ ftZu gqhsw B{z fezBk x[N-x[N e/ ;hB/
Bkb bkt', ofjDk sK s[jkv/ gk; T[j j? jh BjhA. fgS'A 'e eo'r/, eh
ckfJdk j'J/rk< T[;dh fgnkoh-fgnkoh ;{os, fwZm/- fwZm/ puB
ns/ wB B{z fgnko ftZu ozr d/D tkbh joes :kd eoe/ n?t/A M{o'r/.
fuZs i{b ebgBk ftZu fgnk ofjD Bkb, eh ;[y d/y'r/< Gkoh
d[Zy dk jh nB[Gt eo'r/. fBs ;[y tb nkT[D dh fjzws eo'. fJj'
fijk nftBkh ;kEh pDkU i' ed/ ftS[V/ jh Bk. i' fwbdk s/
ftS[Vdk j?, T[j ;[y s/ d[Zy o{o d/t/rk. T[; ftZu fBZs ofjD
tkbk ;[y j? feZE/< GrtkB efjzd/ jBj/ noiB! i' fJj fJzdqhnK sEk ftfnK d/ ;z:'r Bkb T[sgzB
j'D tkb/ ;G G'r jB, T[j Gkt/A ftJh g[oK B{z ;[y o{g Gk;d/ jB
sK Gh fBo;zd/j d[Zy d/ jh j/s{ jB ns/ nkfd nzs tkb/ noEks
nfBZs jB. fJ; bJh p[ZXhwkB ftt/eh g[o, T[BQK ftZu BjhA owdk.
(rhL nL 5 ;L 22
22))
i' wB[ oho d/ Bk j'D s'A gfjbK jh ekw, eq'X nkfd ftekoK
Bkb T[sgzB j'J/ t/r B{z ;fjD eoB ftZu ;woE j? noEks ekw,
eq'X nkfd ftekoK B{z fi;B/ ;dk bJh fiZs fbnk j?, T[j wB[ fJ;
b'e ftZu i'rh j? ns/ T[jh ;[yh j?.
(rhL nL 5 ;L 23
23))
102
(rhL nL 2 ;L 14
14))
j/ g[o q/N! d[Zy-;[y nkfd B{z ;wkB ;wMD tkb/, fi; XhoitkB g[o B{z fJj fJzdqhnK d/ ft/ ftnke[b BjhA eo ;ed/, T[j
w[esh bJh :'r j[zdk j?.
(rhL nL 2 ;L 15
15))
(rhL nL 3 ;L 41
41))
wB[ B{z ukjhdk j? fe ;G fJzdqhnK d/ G'rK ftZu fJ;fEs i' okrd`? j?, T[BQK d'jK d/ t; ftZu Bk j't/ feT[Afe d'B'A jh ebkD wkor
ftu ftxB gkT[D tkb/, fJ;d/ wjkB s{q jB.
(rhL nL 3 ;L 34
34))
ftfnK B{z fuzsB eoB tkb/ g[o dh, T[BQK ftfnK ftZu
nk;esh j' iKdh j?. nk;esh Bkb T[BQK ftfnK dh ekwBk T[sgzB
j[zdh j? ns/ ekwBk ftZu ftxB g?D Bkb eq'X T[sgzB j[zdk j?. eq'X
s'A w{VQ Gkt T[sgzB j[zdk j? ns/ w{VQsk Bkb, f;woB esh Gqws
j' iKdh j?. f;zwqsh d/ Gqws j'D Bkb, frnkB esh dk Bk j'
iKdk j? ns/ p[ZXh d/ Bk j'D Bkb, g[o nkgD/ q/: (T[Zsw) ;kXB
s'A fro iKdk j?.
(rhL nL 2 ;L 62-63
62-63))
;Gh wB[K B{z nkgDk ihtB d?th r[DK :[es pDk e/ nksw-
nwo t;s{
103
J/j wkfJnk fis[ jfo ft;o? w'j[ T[gi? GkT[ d{ik bkfJnk..
ej? BkBe[ r[o go;kdh fiBk fbt bkrh
fsBh ftu/ wkfJnk gkfJnk..
(nzr 921
921))
fJ;dk wsbp fJj BjhA fe fJ;sqh, XB, g[o nkfd wkfJe
gdkoEK ftZu wB yfus Gh oj/ ns/ gqwkswk dh gqkgsh Gh j' ikt/.
gqkgs T[jh uh j'fJnk eodh j?, fi; ftZu fus bfrnk j[zdk j?.
;z;koe gdkoEK ftu'A fuZs B{z eZYD tkbh ;fsr[o{ dh dZ;h j'Jh
:[esh jh j[zdh j?. i' fuZs ftfnK ftZu'A fBeb fojk j't/ gqzs{ nZr/
e'Jh m'; nkXko Bk gqkgs j'fJnk j't/ sK T[j fpBK nkXko s'A
vktKv'b fJ;fEsh tkbk fejk ikt/rk. fJ; bJh T[;dk nk;ok,
nszs gq/w g{ope gqG{ f;woB eoBk j[zdk j?. gqG{ brB ftZu wrB
wB tkbk, ;G gdkoEK ftZu ofjzdk j'fJnk j;dk, y/bQdk nkfd
feqnktK eodk j'fJnk Gh w[es jh j?. T[;dh w[esh ftZu o[ektN
eh j?< i' o[ektNK ;B, T[j sK ftBk j' u[ZehnK :kBh T[gokw
fuZs B{z geV BjhA ;ehnK. nfijh nt;Ek tkbk, ;G fttjko
eodk j'fJnk Gh ;dk fBob/g jh ofjzdk j?.
104
th
nBzd ;`o{g j[zd/ sK ;[y[gsh (r{VQh fBzdqk) ftZu ;[y feT[A j[zdk< :kBh
;[y[gsh ftZu sK e'Jh ;z;koh gdkoE j[d
z / jh BjhA, T[; nt;Ek ftZu
;G T[gdqtK s'A ofjs, nBzd fe; t;s{ dk j?< efjDk jh gt/rk fe
nkswk dk feT[Afe j'o e'Jh gdkoE T[; ;w/A T[ZE/ j? jh BjhA. fJ;h
tk;s/ fBzdqk ;G B{z fgnkoh brdh j?. i/ fe;/ ;[s/ j'J/ gqkDh B{z p[bkT[
nwo t;s{
105
iK yVke nkfd eo' sK T[j d[yh jz[dk j? s/ s/h Bkb nkydk j? feT[A
'o gkfJnk j'fJnk j?< ;"D BjhA fdzd/! wsbp fe T[; B{z nkswkBzd
ftZu pkjob/ 'o dk ftxB j[zdk j?.
g q B -;[y[gsh ftZu j'o e'Jh gdkoE BjhA e/tb nkswk jh
j?, fJ;dk eh ;p{s j?<
T[ Z so
so-;[y[gsh s'A ikr e/ g[o fJj efjzdk j? fe pj[s-;[Zy
Bkb ;[sk, e[M Gh gsk BjhA fojk :kBh fJsBh p/ypoh ojh, Bk
nkgDk oho Gkf;nk s/ Bk jh e'Jh ;z;koh gdkoE. nkgDk oho
ns/ ;z;koh gdkoE jh d[ZyK d/ j/s{ jB noEks fJzdqhnK ns/ T[BQK d/
ft/, pZ; fJsBh jh d`?s j?, fJjh ebgBk dk w{b j?, fJj sK d'B'A jh
BjhA Gk;/. i/ fJj d'B'A jh gqshs BjhA fdZs/ sd T[Zme/ fejk fe
pj[s ;[Zy Bkb ;[sk, e[M Gh ypo BjhA ojh wsbp fe T[; nt;Ek
ftZu e[M j? jh BjhA ;h. gqzs{ fJ; ;[y B{z ikfDnK fe;B/< ikBD
tkbk, d/yD tkbk s/ nB[Gt eoB tkbk fJZe nkswk jh j?. T[;
nkswk B/ T[; tes :kBh ;[y[gsh (r{VQ fBzdqk) ftZu e[M Gh BjhA
d/fynk. d/ydk sK sd i/ T[E/ e[M j[zdk, i?;k fe ;[gB ftZu BkBk
gqeko dk ;z;ko Gk;dk j? s/ T[Zm e/ Gh efjzdk j? fe fJ;-fJ; soQK
dk w?A ;[gBk d/fynk j?. ;[gB ftZu Gh ;[gB d/ gdkoEK B{z d/yD
tkbk-fdqNk nkswk j? s/ ikfrqs ftZu Gh fdqNk nkswk jh j?.
fJ;h gqeko ;[y[gsh ftZu Gh fdqNk T[j nkswk jh j?. fdqNkgBk,
f;tkJ/ nkswk s'A j'o fe;/ wB, fJzdqhnK ns/ oho ftZu j? jh BjhA.
id ;[y[gsh ftZu e'Jh gdkoE jh BjhA ;h sK d/ydk eh< e[M Gh Bk
fdyD d/ ekoB nkswk nkgD/ jh ;`o{g ftZu fpokiwkB fojk ns/
nkswk j? jh nBzd ;`o{g. fJ; bJh ;[y[gsh ftZu i' nBzd j? , T[j
nkswk dk jh j?, fe;/ j'o gdkoE dk BjhA. i/ gdkoEK ftZu'A jh
nBzd fwbdk j't/ sK ;[y[gsh ftZu nBzd BjhA j'Dk ukjhJ/. fJ; bJh
106
nwo t;s{
107
108
(nzr 634
634))
fJT[A jh ;ko/ ;z;koh gdkoEK pko/ ikD b?Dk i' nkgD/ jh nkswk
bJh fgnko/ brd/ jB, ftfnK ftZu ;[Gkfte fgnko BjhA j[zdk. i/
ftfnK ftZu ;[Zy, ftfnK dk nkgDk Xow (;[Gkt) j't/ fit/A
nZr dk Xow j?-dkj eoBk s/ gqek eoBk, i' ;G bJh fJZe' fijk
jh j? feT[Afe nZr j? jh fJ; soQK dh Gkt/A fe;/ d/ ftZu j't/,
fJ;dk fJjh ;[GkT[ j? fsT[A jh ;z;koh gdkoEK dk ;[GkT[ i/ ;[Zy;`o{g j't/ sK gdkoE ;kfonK B{z jh ;[Zy-;`o{g Gk;D, gqzs{ n?;k j?
BjhA, d/y'ekwh g[o, fJ;sqh B{z wjkB ;[Zy dk ;kXB wzBdk j? gqzs{ gqG{ Grsh
ftZu bZfrnk j'fJnk fsnkrh g[o, T[; B{z wjkB d[ydkJh ;wMe/
gqj/ eodk j?. XB, g[Zsq nkfd gdkoEK B{z ;z;koh b'e nsh ;[ydkJh
nwo t;s{
109
110
nwo t;s{
111
fJj W nuZb s/ ;Zuh gqhsh. fJ; gqeko ft/, ;[sj (ngD/ nkg)
fgnko/ Bj] fezs{ nkgD/ nkswk bJh fgnko/ brd/ jB.
fe;/ d/ wekB B{z nZr bZr ikJ/ sK T[j e'f eodk W fe
nZSk-nZSk ;kwkB, XB-gdkoE, nkfd gfjbK eZY fbnk ikJ/.
i/ Bj] fBebdk sK S/sh Bkb nkgDh fJ;sqh s/ g[Zsq nkfd eZYD
dh e'f eodk W. i/ nZr fnkdk GVe e/ ekp{ s'A pkjo j' ikt/
sK c"oB Skb wkoe/ ;G e[ZM ftZu/ SZv e/, nkg pkjo fBeb iKdk
W. fJ; ftZu ;gN j' iKdk W fe nkgDk jh nkswk ;G Bkb'A
fgnkok W. T[; nkgD/-nkg :kBh nkswk bJh jh ;G e[ZM fgnkok
brdk W.
nkgD/ nsh fgnko/ nkswk ftZu ;dk fNe/ ofjD ykso tZv/tZv/ ueqtosh oki/, nkgDk oki-Gkr SZve/, pBK ftZu ofjD
bZr rJ/. fe;/ ekwb w[od d/ T[gd/ d[nkok nkgD/ nkswk B{z
ikD e/, T[;dh nsh r{VQh gqhsh ftZu v[Zp/ ofjD kso jh ;G e[ZM
SZv e/ ub/ rJ/.
i' fJ; rZb B{z ;wMdk W fe e'Jh Gh t;s{ ;[Zy-;`o{g Bj] :kBh
;[Zy-;`o{g sK nkgDk jh nkswk W, T[j fe;/ g{o/ ;fsr[o{ dh dZ;h
:[esh B{z nzrheko eoe/, xo ftZu ofjzdk j'fJnk th ;z;koh ftfnK
s'A n?;k fBob/g j' iKdk W fiT[A ewb dk c[Zb ib ftZu ofjzdk
j'fJnk Gh ;dk fBob/g W. xo-pko B{z SZv e/ gdkoEK dk w'j SZv
fdZsk ikJ/ nEtk xo ftZu ofjzd/ j'J/ jh, gdkoEK ftZu yuskJh
SZv fdZsh ikJ/, fJZe' jh rZb W, gqzs{ fJBPK ftfnK ftZu gqhsh
oZyD tkbk Bk e'Jh xo ftZu ofjzdk nkswkBzd B{z gqkgs j' ;edk
W s/ Bk jh xo-pko SZve/ pBK ftZu ofjD tkbk. feT[Afe ft/,
fwqrfsqBk d/ ib tKr{z e/tb gqshs jh j[zd/ jB, tk;st ftZu e[ZM
t;s{ Bj]. nDj'J/ ftfnK dh gqhsh dk cb Gh nDj'fJnk jh W
112
:kBh n?t/A gqshsh wksq jh W. fiT[A ;[gB d/ gdkoEK B{z e'Jh fezBK
jh x[ZN-x[ZN e/ rb Bkb bkt/, nZy y[bQD dh d/oh W Bk e'Jh
gdkoE s/ Bk jh x[ZN e/ rb Bkb bkT[D tkbk oho W, n?t/A Gow
d/ ekoB ft/ s/ ftfnK B{z G'rD tkb/ oho Gk;d/ jB. fsT[A jh
fJj ;kwQD/ fdykJh d/D tkb/ ft/ Gh jB :kBh ikfrqs d/ ft/ Gh
;[gB Bkb'A fezus fpbZSD (fGzB) Bj].
fizBK-fizBK fuZs fJBQK ftfnK ftZu'A fBZefbnk j'fJnk j't/rk
T[sBk-T[sBk jh gqG{ gqhsh ftZu bhB j't/rk. fijVk ;dk jh gqG{
gqhsh ftZu fNfenk ofjDk ukj/, T[j ;z;koh gdkoEK dk w'j :kBh
nk;esh SZv d/t/. jK! fttjko ubkT[D kso n?eNoK (ndkekoK)
dh soPK nkgDk i' gkoN j't/ T[; B{z g{ok ndk eodk oj/. gqzs{ fuZs
dh brB nkgD/ nsh fgnko/ nkswk tkfjr[o{ ftZu jh oZy/ feT[Afe
gqhsh d/ bkfJe f;tkJ/ r'fpzd gqG{ s'A j'o e'Jh Gh Bj] W. i/ ;z;ko
ftZu fe;/ fJ;sqh iK g[o Bkb gqhsh ehsh Gh ikJ/ sK T[j gqhsh
j[zdh W nkgDh gq;zBsk kso gqzs{ nkgD/ gq/wh B{z fgnko eod/ ;w/A
fJT[A fejk iKdk W few?A s/o/ fpBK ofj Bj] ;edk, s/o/ s[Zb w?B{z e'Jh Gh fgnkoh t;s{
Bj] W, s/ok ft:'r sK w/o/ gqkD jh sw eo d/D tkbk W, s?B{z d/y/
fpBK w?B{z u?B jh Bj] nkT[Adh, s{z pj[s jh fgnkok WA sEk s{z w/o/
gqkDk dk ;jkok WA, fJfsnkfde fwZmhnK-fwZmhnK rZbK gq/wh nkgD/
gqhsw Bkb eodk W. gqzs{ fJj puB fpbe[b egN :[es (X'y/ Go/)
jB feT[Afe gqhsh sK T[j nkgD/ ;[Zy bJh eodk W s/ skoh sK W
fe fJj w/o/ nB[e{b :kBh ;[Zy d/D dk ekoB pfDnk oj/ ns/ fi;
Bkb gqhsh ehsh iKdh W, T[;d/ wB ftZu th S[fgnk j'fJnk fJjh
ok W fe fJj w/oh woh w[skfpe pfDnk oj/. fJ; bJh, T[j Gh
y{p gqhsh eodk W. wsbp d'jK d/ fuZsK ftZu nkgD/ ;[Zy dk jh W
nwo t;s{
113
gqzs{ T[Zgo'A pks-uhs nfijh W i' wkB'A ;G e[ZM nkgD/ gqhsw bJh
jh eodk W, ;' fJj W ;z;koh gqhsh. fBekw gqhsh sK e'Jh gqG{ dk gq/wh
jh eo ;edk W feT[Afe gqG{ gq/wh fpBK, fBekwsk ;zGt Bj].
;z;koh wB[ZK ftZu e'Jh Bk e'Jh ekwBk ofjzdh jh W. r'fpzd d/
fgnko/, fBekw j'D d/ ekoB ;G Bkb ;Zuh gqhsh eod/ jB s/ e'Jh
y`kfj Bk j'D d/ ekoB, T[j gqhsh N[ZNdh Bj]. fi; B{z e'Jh fJZSk jh
Bj], T[j fe; fJZSk dh g{osh ftZu ewh ofjD Bkb, gqhsh ftZu
coe d/y/rk< T[; dh gqhsh sK nkgD/ jh nkswk Bkb W. nkgDk
jh nkswk g[o-fJ;sqh, g{-gzSh s/ pB-fsqD nkfd o{gK ftZu
g;fonk j'fJnk pqjw W. fi; Bkb Gh gqhsh W, T[j nkgD/ jh
nkswk Bkb W. fJZe jh nkswk ;G d/jK ftZu j'D d/ ekoB, T[j
;kohnK d/jK nkgDhnK jh jB. nkgDh d/j dk e'Jh Gh nfBN
Bj] ukj[zdk :kBh p[ok Bj] sZedk. ;w-fdqNh Bkb g{oB frnkBh
g[o, gdkoEK B{z nkgD/ s'A i[dk ikD e/, nkgD/ jh nkswk bJh
gqhsh Bj] eod/, fezs{ nfrnkBh iht jh nkgD/ s'A i[dk gdkoEK B{z
nkgD/ ;wMe/ nkgD/ nB[e{b gdkoE Bkb gqhsh s/ gqshe{b Bkb
d`? eod/ jB, fJ; bJh d[yh-;[yh j[zd/ ofjzd/ jB. ftubh S[gh j'Jh
tk;fs`e pks B{z Bk ikBD d/ ekoB gdkoEK ftZu ;[Zy dh GqKsh
j[zdh j?. fJ; gqeko dh GqKsh-:[es ;[Zy, k;sq B/ fszB gqeko dk
wzfBnk W- fgq:, w'd ns/ gqw'dfJN t;s{ d/ doB dk ;[Zy :kBh fi; t;s{ B{z fuZs ukj[zdk
j?, T[;dk e/tb doB jh j' ikDk fgq: ;[Zy j?. doB s'A gfjbK
T[; t;s{ bJh gq:sBhb fuZs ftnke[b ofjzdk j? s/ fuZs fpqsh
nsh ftnke[b ofjD d/ ekoD, d[Zy dk nB[Gt j[zdk j?. :sB eod/eod/ id T[j t;s{ e/tb fdykJh jh fdzdh j? sK T[j ftnke[b s/
uzub fpqsh fNe iKdh j? feT[Afe T[; t;s{ bJh jh fpqsh ftZu
114
uzubsk nkJh ;h. T[; fNeh j'Jh nt;Ek nzdo nkswk ;gN j'
iKdk j? noEks nkswk dk gqshfpzp fiT[A dk fsT[A ;k-;k
Gk;dk j? s/ nkswk j? jh nBzd-;`o{g, nfijk nkswk dk nBzd
gqrN j' iKdk j?. pV/ ;[Zy dk nB[Gt j[zdk j? gqzs{ nfrnkBh ihtK B{z
G[b/yk brdk j? fe fJ; t;s{ d/ d/yD wksq s'A w?B{z nBzd nkfJnk j?
noEks fJj t;s{ jh ;[ydkJh j?.
go fJj ;[Zy e[ZM ekb jh ofjzdk j?, ssg;uks T[; t;s{ dh
gqkgsh dh fJZSk T[sgzB j' e/ fpqsh fco ftnke[b j' iKdh j?. fJ;
fpqsh dh uzub nt;Ek ftZu Gkt/A T[j t;s{ ;kwQD/ fdykJh fdzdh
oj/, e[ZM Gh ;[Zy BjhA feT[Afe fpqsh dk T[j fNekT[ fi; ftZu fe
nkswk gqrN Gk;dk ;h, iKdk ofjzdk j?, fJ; ekoB ;[Zy dk nB[Gt
BjhA j[zdk.
fiT[A fe;/ gkDh d/ Go/ j'J/ y[bQ/ posB ftu ;{oi dk ne; g?Adk
j?, i/ T[j gkDh jtk d`kok fjbdk j't/ sK ne; ;gN BjhA Gk;dk
s/ i/ gkDh fNfenk j'fJnk j't/ sK ;{oi dk gqshfpzp ;k-;k
fdydk j?. fsT[A jh oho posB j?, nzsjeoD gkDh j?, fJZSk jtk
j? s/ nkswk dk ;{oi dh fBnkJhA ne; g?Adk j?. id T[j fe;/ fJZSk
d/ ekoB wB ftnke[b j[zdk j?, T[; uzub nt;Ek nzdo nkswk
dk gqshfpzp ;gN Bk Gk;D d/ ekoB, ;[Zy dk nB[Gt j'D dh
pikJ/ d[Zy dk nB[Gt j[zdk j?. T[j fJZSk fi; bJh fuZs uzub j?
id g{oh j[zdh j? sK fuZs fNe iKdk j? ns/ nkswk ;gN fdykJh
d/D brdk j? :kBh nktoD s'A ofjs j' iKdk j? (fJj nktoD {B
nt;Ek fSzB wksq bJh jh j[zdh j? fiT[A gkDh ok e[ fNe e/ fco
fjZbD bZr gJ/) T[; ;gN nt;Ek ftZu nkBzd dk nB[Gt j[zdk
j? feT[Afe nkswk nBzd ;`o{g j? gzqs{ w{oy iht B{z fJj gdkoE jh
;[Zy ;`o{g jB G[b/yk brdk j?. fJ; ;[Zy B{z w'd efjzd/ jB.
nwo t;s{
115
fJj ;[Zy, e[ZM ekb nB[Gt j[zdk ofjzdk j? fco T[; t;s{ d/
fJ;s/wkb eoB dh fJZSk ikr g?Adh j?, fi; Bkb wB T[; t;s{ B{z
;/tB eoB d/ :sB ftZu bZr e/ uzub j' iKdk j?. T[j t;s{
fi;dh gqkgsh j'D Bkb pVh gq;zBsk j'Jh ;h Gkt/A gk; jh gJh j?
fezs{ ;[Zy BN j' iKdk j?, feT[Afe ;[Zy-;`o{g nkswk sK fpqsh d/
fNekT[ ekb ftZu jh ;gN Gk;dk j? s/ nkBzd gqrN j[zdk j?. T[j
fpqsh dk fNekT[ jh id Bk fojk s/ ;[Zy feZE'A< e'f eod/-eod/
id T[; t;s{ B{z ;/tB eoB dk w"ek fwfbnk sK fpqsh s[os
z fJ;fEs
j' iKdh j?. T[; fJ;fEsh ekb ftZu nkBzd-;`og
{ nkswk dk nkBzdgqrN j' iKdk j? s/ w{oy wB[Zy B{z G[b/yk brdk j? fe fJ; t;s{ d/
;/tB Bkb w?B{z pVk nkBzd nkfJnk :kBh t;s{ jh nkBzd ;`o{g j?.
i/ T[j t;s{ jh nBzd ;`o{g j[zdh sK ed/ nBzd tkbh s/ ed/ nBzd
s'A ofjs feT[A Gk;dh< nZr ;dk jh jo irQk dkj eoB tkbh s/
gqek eoB tkbh ofjzdh j? noEks fJj nZr dk ;[GkT[ d{o BjhA
j[zdk. fJj BjhA fe T[j nZr ed/ mzYh s/ ed/ sZsh j' iKdh j?. t;s{
dk ;[GkT[ t;s{ d/ Bkb jh ofjD tkbk j?. i/ ft/, nBzd-;`o{g jh
j'D sK fJBQK dk ;[GkT[ jh nBzd tkbk j't/ fco ed/ ;[ZydkJh s/ ed/
d[ZydkJh Gk;D feT[A< T[jh t;s{ i' fJ; fSzB ftZu nBzd tkbh
wkb{w fdzdh j?, T[j d{i/ fSzB ftZu d[y tkbh feT[A Gk;dh j?< T[jh
fgnkok-fgnkok fwZsq nB[e{b j'D d/ ekoB wjkB ;[ydkJh Gk;dk
j? s/ fe;/ ekoB gqshe{b j' ikD go, s{q fjo d/ s[Zb feT[A
Gk;dk j?< fJ; soQK fJj ;gN j' iKdk j? fe nB[e{b gdkoEK Bkb
fpqsh fNe iKdh j? s/ nkswk dk nBzd gqrN j' iKdk j?. gqshe{b
Bkb fpqsh uzub j' iKdh j? s/ ;[Zy-;`o{g nkswk go uzubskJh dk
nktoD nk ikD d/ ekoB d[Zy Gk;dk j?, fJ; bJh gdkoE ;[Zy;`o{g BjhA, ;[Zy-;`o{g sK nkgDk nkswk jh j?.
116
2.
3.
4.
5.
6.
7.
nwo t;s{
8.
9.
117
118
fJ; gqeko T[gq'es ;kXB ;w[dkfJ d/ :[es j' e/, nkgD/ fBZs
;[Zy-o{g nkswk dk nB[Gt eo', fJ; ftZu ;zk BjhA j?. ;Zuh rZb
sK fJj j? fe id Gh s[;hA ;kwQD/ fdyD tkb/, nfBZs ;z;ko B{z fuZs
ftZu'A eZY'r/ sd jh nkgD/ nkswk-pqjw B{z gkT[r/, BjhA sK fizBhnK
ih ukj[zdk j? nfrnkB g{ope NZeoK wkoh ikt', fteko ofjs,
n;zr s/ nBzd o{g nkswk B{z BjhA gk ;e'r/, fJj nZub f;XKs j?.
nwo t;s{
119
120
o{g d/y/rk. nkgD/ frnkB s'A fpBK i' e[ZM Gh s{z eoBk W, T[j e'Jh
nBksw gqkgsh dk ;kXB jh j't/rk nEtk ;z;ko ftZu e'Jh v[Zp/
ofjD dk T[gkfJ jh j't/rk, nkswk Bj] j' ;edk. nkswk ftZu
e'Jh fe;/ gqeko dh Gh ebgBk Bj] W. fJZe t;s{ ftZu, fe;/
ebgBk dk wsbp jh eh<
fJ; gqeko d/ nkgD/ nkswk B{z ;wM e/ :kBh ;kyks nB[Gt
eoe/, ;G eow s/ ;kXBK B{z ;w[zdo ftZu ;[ZN d/t'. fJj ;z;ko,
;w[zdo dk jh ykok gkDh W, fwZm/ uw/ (nkswk) dk Bj]. ijk
ns/ ;w[zdo dh gqhsh B{z j[D SZv' feT[Afe gkob/ feBko/ go T[so e/
ijk e[ZM ezw Bj] fdnk eodk, fJj gkDh go uZbD tkbh jh
;tkoh W, fgqEth go Bj]. pqjw ;kykseko dk cb, w[zve T[gfBd
ftZu fJT[A dZ;d/ jBT[; gokto (ekoB-ekoi o{g) pqjw dk ;kykseko b?D go,
iht dh fjod/ rqzEh (rzY) N[ZN iKdh W, ;ko/ ;z: BN j' iKd/ jB
(w[zL T[L 2 . 2 . 8)
ns/ fJ;d/ eow yhD j' iKd/ jB.
fjod/ rqzEh, p[ZXh ftZu fJ;fEs nftZd, tkBkwJh ekw B{z
efjzd/ jB. T[j ;kohnK ekwBktK nksw-;kyks j' ikD go
Bk j' iKdhnK jB s/ gqwkswk d/ pko/ ;G ihtK B{z ;zd/j pfDnk
ofjzdk W-fBoD: Bj] ehsk iKdk, e'Jh e[ZM efjzdk W s/ e'Jh e[ZM.
fJBPK o"fbnK ftZu gJ/ jh, ihtB pshs j' iKdk W ns/ nko
tkBk w[skfpe fco iBw rqjD eo b?Ad/ jB. T[BPK d/ gqwkswk
;zpzXh ;z: BN j' iKd/ jB. w?A jh gkopqjw jK fJ; frnkB d`kok
fi; d/ ;z: Bk j' rJ/ j'D s/ nftZdk fBftos j' u[Zeh j't/, T[;
d/ frnkB T[sgsh s'A gfjbK ns/ pknd ftZu ehs/ j'J/ ;ko/ jh
eow BN j' iKd/ jB ns/ toswkB ftZu gqkoZpX o{g eow i'
nkozG j' u[Zek W, fJ;dk G'r e/ nzs j' iKdk W. fJ; gqeko ;z;ko dk
ekoB jh Bk ofjD s/ iht, w[es j' iKdk W.
nwo t;s{
121
(nzr 1167
1167))
frnkB nkswk s'A i[dk Bj] W, fJ; B{z wKv{e T[gfBd ftZu
fJT[A fdykT[Ad/ jBT[; ;op ebgBk{B, niBwk, frnkB B{z ftt/eh b'e r/:
pqjw s'A nfGzB nkyd/ jB. pqjw fi;dk ft: W, T[j frnkB,
niBwk ns/ fBZs W. T[; niBwk frnkB Bkb, niBwk nkswsZs`, ;`:z jh ikfDnk iKdk W.
gqzs{ nfijk j'D go Gh i' wB[Z n[ZX p[ZXh j'D d/ ekoD, T[;
ft/ ftZu e/tb [ZX-;`o{g nkswk B{z eosk d/ydk W, T[j wfbB
p[ZXh tkbk nfrnkBh :EkoE Bj] d/ydk.
(rhL nL 18 L 16)
122
(rhL nL 18 L 17)
f;Zgh d/ ftZu i' uKdh gqshs fdzdh W, T[j f;Zgh dk Xow (;[GkT[)
Bj] W, fsT[A jh nkswk ftZu i' nko'fgs eoskgB W, T[j T[;
nkswk dk Xow Bj] W. nksw-frnkB d`kok w?A eodk jK n?;h
GktBk dk ns/ p[ZXh d/ b/g dk nGkt j'D d/ ekoB, g{oB frnkBh
Bk wodk W ns/ Bk jh pzXB tkbk j[zdk W feT[Afe ftZd`kB ftZu
d/jXkohgB/ dk nfGwkB Bk j'D d/ ekoB T[;d/ nftZdk eofsqe
(nftZfdnk eoe/ ehs/ rJ/) ;G eowK dk ;zBk; j' iKdk W, fJ;
bJh ;zfBk;hnK B{z nfBN nkfd fszB gqeko d/ eow cb* Bj]
fwbd/. fJj Gh Bkb jh rZb o{oh W fe eow nfXekoh, nfrnkBh
wB[ZK B{z fJj eosk-p[ZXh j'D d/ ekoB eow cb ntZ gqkgs j[zd/
jB. nftZdk d`kok T[sgzB j'Jh i' eosk p[ZXh j?, T[;dk frnkB
d`kok Bk j'D d/ pknd i' gfjbK s'A jh fBofteko nfeq: nkswk
j?, B{z e[ZM Gh eoBk eosZt: BjhA feT[Afe nkswk [ZX, n;zr s/
fBot?t (Bk pdbBjko) j?.
fgnko/ ft:'rh\ vo Bk, e'Jh nfijh rZb s?B{z Bj] ejh ik ojh
i' s?B{z s/o/ fBkB/ s'A jNk e/ ;z;ko ftZu ;[ZN d/D tkbh j't/. ;kvh
pkDh s/o/ efbnkD bJh gqtkfjs j'Jh W, nfBN tk;s/ Bj]. s{z
nkg jh ;'u, e?;No nkfJb :k e'Jh j'o i[bkp dh n"Xh ;/tB
Bkb g/N ;k j'J/ fgZS'A, o'r fBftosh dh dtkJh d`kok fBo'rsk
gqkgs eo e/ fco Gh e[ZM eoBk g?Adk W< i/ eoBk jh g?Adk j't/ sK
*
Boe s/ g{-gzyh nkfd o{g nfBN eow dk cb j?. d/t i{zBh fJN eow dk cb j?.
fJN s/ nfBN fwfqs eowK dk cb wB[Zy i{zBh j?.
nwo t;s{
123
gfjbK e;o ojh W, g/N mhe-mhe ;kc j'fJnk Bj]. dtkJh ykD d/
:'r pBkT[D ykso, o'rh B{z gfjbK i[bkp fdzd/ jB. o'r, n"Xh
Bkb jh jNdk W. eow, T[gk;Bk B/ nzsjeoB B{z ;kc ehsk s/
frnkB o{gh n"Xh Bkb nksw-gd ftZu fJ;fEsh j' u[Zeh sK
fco T[gk;Bk s/ eow Bkb s[nZbe eh< nzX/o/ ftZu gJh oZ;h dk
frnkB j' ikD s'A pknd, ;Zg d/ G? nkfd Bkb eh ;zpzX ofjzdk W<
T[j (nOyo) pqjw fB;u/ jh fdt (;`:z-gqek) nw{ofs, g[o,
pkjo-Ghso ftZdwkB, niBwk, ngqkD, wB'jhB, ft[ZX s/ fJ;h
gqeko ;q/N nZyo s'A Gh T[sfeqN* W.
(w[zL T[L 2 . 1 . 2)
fJ; soPK w[zve T[gfBd ftZu ej/ ft/Dk nB[;ko gqkD nkfd
s'A ofjs nkswk nkgDk o{g ;wMe/ Gh fe; gqeko dh e'Jh feqnk j'
;edh W< id fe fBoT[gkfXe g[o ;`:z nkg W. i' e[ZM th feqnk
ehsh ikt/ ukj/ fe;/ Yzr ns/ fe;/ wsbp bJh j't/, Xow sK T[j
oho, fJzdqhnK s/ wB dk jh j't/rk. fi; nkswk dk iBw Bj] W,
T[; fBokeko ftZu gqkD, fJzdhq nK s/ wB o{gh nkeko, e/tb nX:ko'g
jh jB. fJ; gqeko d/ nohoh nkswk ftZu Gh e'Jh eosZt W,
fJj rZb sK fJT[A W fiT[A e'Jh ej/ fe nek, w]j s/ nzX/oh Bkb
frZbk s/ w?bk j' frnk, j[D fJBkB eoB ykso fe;/ y{j :k
dfonk tZb uZfbnk j't/. fpqjdkoD:e T[gfBd ftZu fejk WfJj i' gqf;ZX nkswk W T[;B{z ikDe/ fiBPK dk fwZEk-frnkB
fBftos j' u[Zek W, fJ; soPK d/ wjkswk, frnkBh iB, nfrnkBhnK
d`kok ntZ ehshnK ikD tkbhnK g[Zsq nkfd fJZSktK s'A ofjs j'
e/, e/tb oho fBotkj bJh fGZfSnk dk nkuoD eod/ jB, T[BQK
dk nksw-frnkB fBmk s'A fpBK, j'o e[M Gh eosZt BjhA
ofjzdk.
*
(fpqjL T[L 3. 5. 1)
nBzs Bkw-o{g T[gkXhnK tkb/ ;/qN nZyo s'A Gh fBo'gkfXe (T[gkXh ofjs) g[oy
nsh T[Zsw j?.
124
(rhL nL 3 L 17)
fJj ;z;ko ftu T[; g[o dk ehs/ ikD Bkb Gh e'Jh gq:'iB
BjhA j? ns/ Bk ehs/ ikD Bkb Gh e'Jh ;`koE dk ;zpzX BjhA j?.
(rhL nL 3 L 18)
b'e ;zrqfj tk;s/ i' frnkBtkB e'Jh eow eo/ Gh sK T[j eow
frnkBtkB dk eosZt j?, fJj BjhA ;wMDk ukjhdk feT[Afe
frnkBh feqs-feqs, r[DK s'A nshs ns/ fBeosZt j?. eowK dk
eosZt, w{VQ nfrnkBh wB[ZK dk j[zdk j? i' tk;st rZb B{z Bk
;wMe/, r[DK dh feqnk B{z nkswk ftZu wzBe/, d[yh s/ ;[yh j[zd/ jB.
;zg{oB eow gqfeqsh d/ r[DK d`kok ehs/ j'J/ jB sK Gh njzeko
Bkb w'fjs j'J/ nzsjeoD tkbk g[o w?A eodk jK fJT[A wzB b?Adk
j?.
(rhL nL 3 L 27)
(rhL nL 3 L 28)
fszB r[D wJh wkfJnk d/ ekoi o{g gzi wjK G{s ns/ wB, p[ZXh, njzeko, gzi
frnkB fJzdqhnK, gzi eow fJzdqhnK s/ pd nkfd gzi ft:, fJBQK ;kfonK B{z
r[D-ftGkr efjzd/ jB s/ fJBQK dh go;go u/Nk dk Bkw eow-ftGkr j?.
nwo t;s{
125
;wMdk j'fJnk fBo;zd/j fJT[A wzB/ i' w?A e[ZM Gh BjhA eodk.
(rhL nL 5 L 8-9)
126
(rhL nL 5 L 16)
nwo t;s{
127
(rhL n L 4 L 17)
128
j'DkgBk d/y/ ns/ i' g[o neow ftZu noEks nfrnkBh g[o
d`kok ehs/ j'J/ ;zg{oB feqnktK d/ fsnkr ftZu Gh eow noEks
fsnkr o{g feqnk B{z d/y/, T[j g[o wB[ZK ftZu p[ZXhwkB j? ns/
T[jh i'rh ;zg{oB eowK d/ eoB tkbk j?.
(rhL n L 4 L 18)
eow ns/ neow fJBQK d'jK B[z p[ZXhwkB g[oK B/ Gh ftgohs wzB
oZfynk j? s/ p/;wMK pko/ sK efjDk jh eh! fJ; T[bN ;wM oZy/
frnkB B{z jNkT[D bJh GrtkB d/ fJj puB jB feT[Afe fi; nkswk
ftZu feqnk BjhA j? nfrnkBh iht T[; ftZu w?A eosk jK fJj eow
wzBd/ jB s/ w?A e[ZM Gh BjhA eodk fJ; fsnkr o{g eow ftZu neow
B{z d/yd/ jB. qh zeokuko: fJ; ftuko dh ftnkyk fJT[A eod/ jBd/j, fJzdqhnK nkfd d`kok j'D tkb/ eowK dk nkswk ftZu
nXko'g eoe/ w?A eodk jK, fJj w/ok eow j? s/ w?A fJ;dk cb
G'rDk j? fJ; gqeko b'e wzBd/ jB sEk w?A u[Zg j' e/ p?mdk jK fi;
Bkb eN-ofjs ns/ eow-ofjs j' e/ ;[yh j' iktK fJ; gqeko
d/j fJzdqhnK d`kok j'D tkbh feqnk dh T[gokwsk Bkb j'D tkb/
;[yhgB dk nkswk ftZu nXko'g eoe/ w?A e[ZM Gh BjhA eodk,
u[g-ukg ;[Zy Bkb p?mk jK fJ; gqeko b'e wzBd/ jB.
d/j, fJzdqhnK d`kok j'D tkb/ eow Gkt/A feqnk o{g jB sK Gh
b'eK B/ T[;dk eow ofjs nfeq: nkswk ftZu nko'g eo oZfynk
j? feT[Afe k;sq ftrksk ftZdtkB Gh w?A eodk jK fJT[A wzB
p?mdk j?.
B"ek (fesh) d/ ubd/ ;w/A, ftZu p?m/ j'J/ g[o B{z Bdh d/
feBko/ s/ yVQ/ fpqZS, T[bN ubd/ fdykJh fdzd/ jB, T[;h soQK nfrnkB
g{ope nfeq: nkswk ftZu d/j fJzdhq nK nkfd dk ebgfs skdksw
;zpzX j'D d/ ekoB d/j dh feqnk dk nGkt j? fsT[A jh nkswk
ftZu i' feqnk dk nGkt :kBh neow d/ydk j? sEk i' nkek
nwo t;s{
129
ftZu sko/ nkfd gdkoE ftZu Gh b'e, rsh dk nGkt d/yd/ jB,
gqzs{ jB T[j uZbD tkb/ :kBh feqnk d/ ;fjs. fJ; gqeko feqnk d/
fsnkr ftZu w?A e[ZM Bk eodk j'fJnk, u[Zg-ukg p?mk jK fJj
nkswk ftZu nfrnkB Bkb nko'fgs ehs/ j'J/ oho fJzdqhnK
nkfd dh T[gokwsk o{g neow ftZu jzeko dk ;zpzX j?. fJj ;zpzX
j'D d/ ekoB eow d/ydk j?. feT[Afe e[ZM eoBk iK Bk eoBk
fJj d'B'A rZbK eosk d/ jh nXhB j[zdhnK jB-i' ed/ eodk j?, T[j
fe;/ t/b/ BjhA Gh eodk, fJBQK d'jK nt;EK dk eosk fJZe' jh j[zdk
j?. fJ; gqeko i' neow ns/ eow d/ ftGkr B{z sZs` g{ope
ikBD tkbk j?, T[jhA wB[ZK ftZu p[ZXhwkB :kBh gzfvs j?, T[jh
i'rh j? ns/ ;G eowK d/ eoB tkbk Gh T[jh j? noEks T[j gkgg[zB o{g Z[G-n[ZG s'A w[es j'fJnk feqs-feqs j?fi; d/ ;zg{oB ekoi, ekwBk ns/ ;zebg s'A ofjs jB nfij/
T[; frnkB o{gh nrBh d`kok G;w j'J/ eowK tkb/ g[o B{z, frnkBh
iB gzfvs Gh efjzd/ jB.
(rhL nL 4 L 19)
T[g:[es eow ftZu neow ns/ neow ftZu eow d/yD tkb/
g[o d/ ;G nkozG, ekwBk d/ ekoB o{g ;zebgK s'A Gh ofjs j' iKd/
jB. T[; d`kok fpBK jh ;`? gq:'iB d/-i/ gqftosh wkor tkbk W sK
b'e-;zrqfj bJh ns/ fBftosh wkor tkbk W sK ihtB fBopkj
bJh e/tb u/Nk wksq jh feqnk j[zdh W, e[ZM eosZt o{g Bkb Bj].
fJ; gqeko fBfeq: nkswk ftZu fJ;fEs g[o i' Bdh feBko/
fpqS o{g nkswk B{z nuZb ikDdk W ns/ nkek ftZu sko/ nkfd
gdkoE o{g ftZu d/j fJzdqhnK B{z feqnk tkbk d/ydk W, T[j d/j
nkfd fJzdqhnK dh feqnk B{z nfrnkB nt;Ek ftZu i/ ftgohs
;wMdk fojk W sK frnkB o{g ;{oi d/ uVP ikD Bkb Gh oZ;h ftZu
GqKsh ekoB Gk;d/ ;Zg B{z fe; soPK d/yr
/ k< fJ; gqeko dk frnkBtkB
130
(nzr 67
67))
(nzr 231
231))
nwo t;s{
131
T[j eosk-p[ZXh tkbk nkgD/-nkg B{z gqwkswk s'A i[dk ikBD tkbk
iht, pqjw ftZu bhB j' iKdk W noEks pqjw o{g fBmk s/ fJ;fEs
j' iKdk W. fszB r[D wJh jh fJj d/j nkfd ;kok ;z;ko W ns/
nkswk fJ; s'A go/ dh nt;Ek W feT[Afe T[j u"Ek s[oh: gd W.
swkw eow s/ eowK d/ ;zebg fi; s[oh:-nkswk ftZu Bj] jB,
T[; ftZu fJ;fEs frnkBh g[o ;[Gkfte jh gq;zB fJzdqh:, w[;eqKd/
j'J/ w[Zy tkbk ns/ 'e ofjs 'Gk gkT[Adk W Gkt fe e'Jh Gh eosZt
Bk j'D d/ ekoB nsh nBzfds nfrnkBh ihtK B{z fdydk W.
fsqjk r[Dk s/ oj? fBokok ;' r[ow[fy ;'Gk gkfJdk..
(nzr 1075
1075))
(nzr 908
908))
132
eod/ jK T[;/ w[skfpe n;] Boe ns/ ;[or d/ Gkrh pkozpko j'Dk W.
frnkBtkB sK r[DK s'A go/ j' e/ s[oh: gd ftZu p?mk W, ;kv/
torh T[j feqnk fe; soPK eo/<
fsqj[ r[D wfj tos? ;z;kok.. Boe ;[or fcfo fcfo nT[skok..
(nzr 389
389))
fszBK r[DK dk fJjh ;kok irs pfDnk j'fJnk W i' ;s', oi',
sw' fJBQK r[DK B{z nkgDk o{g wzBdk j?, T[;dh T[j uZb o{g eoskp[ZXh ed/ wB B{z fNeD d/D bZrh j?< noEks w?A eodk jK fJ;
nfGwkB d/ d`kok ed/ Boe ftZu ed/ ;`or ftZu iKdk j?. fJ;/ soQK
GNedk fcodk nszs eNK B{z G'rdk j?sq? r[D ehnk g;kok.. Boe ;[or ntskok..
jT[w? nkt? ikJh.. wB[ fNeD[ B gkt? okJh..
(nzr 1003-04
1003-04))
nwo t;s{
133
;`o{g ftZu fJ;fEs j' ikt/ feT[Afe fJ; ftZu e'Jh eosZt BjhA j?.
nkgD/-nkg B{z G[Zb e/ ueqtosh oki/ s'A ezrkb pD frnk j?.
nkswt/sk fe;/ Gh eow d/ eoB tkbk BjhA feT[Afe fBofteko j?.
fJ; gqeko dk j'D go Gh nBzs gqeko dhnK feqnktK, nfrnkBhnK
d`kok i' nkswk ftZu nko'fgs ehshnK iKdhnK jB, T[; fwEk nfrnkB
s'A ofjs, frnkBh g[o dk fB;uk GrtkB fJT[A fdykT[Ad/ jBi' nkswk B{z wkoB tkbk ;wMdk j? noEks w?A wkodk jK
sEk i' e'Jh d{ik fJ; nkswk B{z, d/j Bk j'D go w?A wo frnk
jK fJT[A Bk j'fJnk wzBdk j? :kBh fJ; feqnk dk eow wzBdk j?,
T[j d'B'A jh n;bhns B{z BjhA ikDd/ feT[Afe nkswk ftekoofjs j'D ekoB Bk sK fe;/ B{z wkodk j? ns/ Bk jh wkfonk iKdk j?
noEks Bk sK wkoB ftZu eosk-p[ZXh j? ns/ Bk woB o{g eow
jh j?.
(rhL n L 2 L 19)
(rhL n L 2 L 21)
134
nwo t;s{
135
ns/ sZs`t/sk w?A e[ZM Gh BjhA eodk fJ; gqeko wzBdk j?, fJ; bJh
eosZt sEk neosZt sK ;gN jh j?, e'Jh b[ethA rZb BjhA.
njzeko ofjs nzsjeoD tkbk e'Jh Gh g[o, ;?AeV/ eow eoB
go Gh fbgs BjhA j[zdk. fJ; ftZu GrtkB nkgDk jh fB;uk
fdykT[Ad/ jBw/o/ ftZu njzeko dk nGkt j?, fJ; bJh e'Jh Gh eow d/j nkfd
dh T[sgsh d/ ekoB BjhA pDd/. T[BQK eowK ftZu w/oh fsqBk Gh
BjhA j?. fJ;h gqeko w?A jh BjhA, e'Jh d{ik g[o Gh i' w?B{z nkswo{g s/ ikD b?Adk j? fe w?A eowK d/ eoB tkbk BjhA jK ns/ w/oh
eowK ftZu fsqBk Gh BjhA j? T[;d/ eow Gh, d/j nkfd T[sgsh d/
ekoB BjhA pDd/.
(rhL n L 4 L 14)
fJ; gqeko frnkB d/ gqGkt Bkb, eowK ftZu nfGwkB ns/
cb dh fsqBk Bk j'D eoe/ i' fBZs-fsqgs :kBh ft/ tkBk s'A
ofjs j' frnk j?, T[; frnkBh d`kok ehs/ j'J/ eow, n;b ftZu
neow jh jB feT[Afe T[j fBfeq: nksw-frnkB d/ :[es j?.
(rhL n L 4 L 20)
136
j?, i' d`zdK s'A nshs j? noEks ;odh-rowh nkfd d`zdK d`kok
(nB[e{bsk ftZu gqfse{bsk d/ tosD Bkb) d[Zy gj[zuD go Gh
fi;d/ wB ftZu joy (y[h) iK 'e BjhA j[zdk, i' Jhoyk ofjs,
fBot?o p[ZXh tkbk j? s/ i' oho fJ;fEsh d/ ekoB ;ji/ jh nzB
nkfd d/ gqkgs j'D :k Bk j'D ftZu joy-'e s'A ofjs j?, i'
;wdoh ns/ eow ftZu neow d/yD tkbk nksw-fBm j?,
oho fJ;fEsh eoe/, oho d`kok fGZfSnk nkfd eowK ftZu Gh w?A
e[ZM BjhA eodk pbfe r[D jh r[DK ftZu tos oj/ jB, fJ; gqeko
;dk d/yD tkbk j?, T[j ;zBk;h, nkswk B{z neosk ;wM b?D d/
ekoB, tk;st ftZu e[ZM Gh eow BjhA eodk. b'eK dh fdqNh
ftZu fJ; soQK dk g[o fttjko eodk j'fJnk Bo nkT[Adk j? gqzs{
k;sq gqwkD ns/ nkgD/ nB[Gt ns/ n;bhns ftZu T[j neosk
jh ofjzdk j?. e/tb b'eK d`kok jh eoskgB dk nXko'g ehsk
frnk j'D d/ ekoB, T[j g[o oho fBopkj wksq bJh ehs/ ikD
tkb/ fGZfSnk nkfd eowK B{z eodk j'fJnk Gh T[BQK ftZu BjhA
pZMdk feT[Afe frnkB o{g nZr d`kok ;ko/ jh ;kXB ;fjs eow,
(rhL n L 4 L 22)
G;w j' u[Ze/ jB.
fi; frnkBh dh p[ZXh, fJj ;G e[ZM pqjw jh j? fJT[A fJ;fEs j' rJh
j?, T[; bJh tk;st ftZu ;G eowK dk nGkt jh j' iKdk j? feT[Afe
feqnk, ekoe ns/ cb ;zpX
z h G/d-p[ZXh fJ; J/eZs` nt;Ek ftZu ofj
BjhA ;edh. i' eoskgB d/ nfGwkB ns/ cb dh fJZSk s'A ofjs j?, T[j
fe; eow d/ eoB tkbk j?< noEks e[ZM eodk jh BjhA. T[j fBZs,
nfeq: ;`Gkt ftZu fJ;fEs ofjzdk j'fJnk fBofteko j?. nfij/ frnkBh
d/ oho fBopkj bJh ehs/ j'J/ eow th neow j' i Kd/ jB feT[AfefrnkB d`kok BN j' rJ/ jB ;G ;z: fi;d/, nfij/ gqwksw
gok:D fJZe nksw-fdqNh tkb/ g[o B{z eow pzBQ BjhA ;ed/.
(rhL n L 4 L 41)
nwo t;s{
137
fJ; gqeko sZs`t/sk g[o d[nkok :EkoE doB s'A fto[ZX sEk
fwZE:k frnkB d/ ekoB j'D tkb/ eow, ;[gB ftZu Gh ;zGt BjhA
wzB/ ik ;ed/. ;G G{sK ftZu nkswk fJZe, ;w ns/ fBod' j?, fJT[A
;z: ofjs p[ZXh fi;dh ;fEo j' rJh j? ns/ i' w'j-nfrnkB s'A
ofjs j?, T[j nuZb p[ZXh tkbk frnkBh, pqjw ftZu jh fJ;fEs j?
noEks nfeq: j'D d/ ekoB, fe;/ Gh eow d/ eoB tkbk BjhA j?.
pqjw ftZu ekwBktK ns/ eow j? jh BjhA, ;G ekwBktK dk w{b
;zebg jh j?. ;zebg-ftebg, wB dh fpqsh j?. fi; nkswk ftZu
nzsjeoD jh BjhA, T[; ftZu ;zebgK dk j'Dk sK nek d/ c[ZbK
tKr{z jh ;wM'. fpqjdkoD:e T[gfBd ftZu fejk j?T[j, fi; ekwBk tkbk j[zdk j?, T[j' fij/ jh fB;u/ tkbk j[zdk j?.
fi; gqeko d/ fB;u/ tkbk j[zdk j?, T[jh eow eodk j? s/ i?;k eow
eodk j? t?;k jh cb gqkgs eodk j?.
(fpqj L T[ L 4. 4. 5)
iht i' th eow eodk j?, T[j ;G ekw (ekwBk) dh jh u/Nk j?.
(wB[ L 2. 4)
(s?L T[L 2. 4. 1)
138
(s?L T[L 2. 7. 1)
qh zeokuko: ih efjzd/ jBi/ wB[ nkswk B{z fBofteko ikD bt/ sK fco w?B{z nw[e G'r
fwb/ :k w?A nw[e eow eoK, fJ; soQK dh fJZSk BjhA eo ;edk
feT[Afe G'r ns/ eow d'B'A fteko jB. cb dh fJZSk tkbk j'D
d/ ekoB nfrnkBh, eowK ftZu gqftos j' iKdk j? gzqs{ fteko
ofjs nkswk B{z ;kykseko eo b?D tkb/ frnkBh ftZu, cb dh
fJZSk dk nGkt j'D d/ ekoB, T[;dh gqftosh BjhA j[zdh.
nkswk ftZu ;`Gkt s'A jh feqnk, ekoe s/ cb dk nGkt j?.
fJj ;G nftZdk d`kok nkswk ftZu nko'fgs jh j?. fJ; bJh
nftZdk ftZu c;/ j'J/ nfrnkBh ihtK bJh jh eowK dk eosZt
j?, frnkBh dk BjhA feT[Afe i' eosk j[zdk j?, T[jh eowK d/ eoB
Bkb fbgs Gh j[zdk j? gqzs{ frnkBh neosk j?, fJ; bJh eow-cb
Bkb fbgs BjhA j[zdkpqjw frnkBh ;dk fBob/g.. i?;/ ib wfj ewb nb/g..
(nzr 272
272))
nwo t;s{
139
(;w{j) oZ;h ftZu ;Zg dh soQK Gk;d/ jB. fiBQK d`kok eow ehs/
iKd/ jB, T[BQK pzfXnK (pKM fJ;sqhnK) d/ g[ZsqK gk;'A :[ZX eotke/,
oki ss go p?mDk ukj[zdk j? ns/ Bkb nkgD/-nkg B{z pkdkj
Gh ejkT[Adk j?. i/ T[j pkdkj j? sK oki dh gqkgsh bJh ;zebg
fe; kso T[Zm oj/ jB< fJ; ftZu ;gN jh j? fe T[j oki-rZdh
dk wkbe BjhA. fe; t;s{ dh gqkgsh ftZu ftxB g?D dk vo
;wMe/, eosZt dk ;zebg T[mkT[Adk j?<
vfo vfo wos/ ip ikBhn? d{fo.. vo[ u{ek d/fynk Gog{fo..
(nz r 186
186))
ij ij d/yk sj sj ;[nkwh..
s{ xfN xfN oftnk nzsoikwh..
(nzr 96
96))
140
(nzr 259-60
259-60))
nwo t;s{
141
(;{sL w[L nL 5)
i' nkgD/ toD, nkqw d/ nfGwkB B{z SZve/ e/tb ;`o{g ftZu
jh fJ;fEs j?, T[; B{z t/dKs-t/sk g[o nsh toD-nkqwh efjzd/
jB.
(;{sL w[L nL 5)
142
iKdk j? feT[Afe T[j nfrnkBh j?. fJ; gqeko d/ w'j ftZu rq;/ j'J/
gqkDh B{z toD-nkqw d/ XowK :[es ofjDk jh T[fus j?.
iht eow Bkb pZMdk j? ns/ frnkB Bkb w[es j' iKdk j?,
fJ; bJh nftZdk s'A go/ dh nt;Ek B{z d/yD tkb/ w[Bh iB eow
BjhA eod/. eow, toD-nkqw d/ nB[;ko ehs/ iKd/ jB. nkswk
dk e'Jh toD-nkqw j? jh BjhA sK nkswk B{z fe; toD-nkqw
dk wzfBnk ikt/rk id fe T[;dh T[sgsh jh BjhA j'Jh< fJ; gqeko
dk niBwk-oho ofjs nkswk frnkBtkB dk nkgDk ;`o{g j?.
Bk fJj[ wkB;[ Bk fJj[ d/T[.. Bk fJj[ ish ejkt? ;/T[..
Bk fJj[ i'rh Bk ntX{sk.. Bk fJ;[ wkfJ B ekj{ g{sk..
fJnk wzdo wfj e"B p;kJh.. s
skk ek nzs[ B e'T{ gkJh.. ojkT[..
Bk fJj[ frojh Bk Udk;h.. Bk fJj[ oki B Ghy wzrk;h..
Bk fJ;[ fgzv[ B oes{ oksh.. Bk fJj[ pqjwB Bk fJj[ yksh..
Bk fJj[ sgk ejkt? ;/y[. Bk fJj[ iht? B wosk d/y[..
fJ;[ wos/ eT[ i/ e'T{ o't?.. i' o't? ;'Jh gfs y't?.. (nzr 871
871))
Bk fJj wB[Zy s/ Bk jh fJj d/tsk nkfd T[Zgo ejhnK j'JhnK
ebgBktK ftZu'A e'Jh fJZe j?, feT[A< fJ; bJh fe nkswk dk
oho, fJzdqhnK ns/ wB BjhA j?. T[gq'es ft/ D oho ftZu jB,
fJ; gqeko d/ nohoh nkswk ftZu fJj ;G e[ZM Bk j'D d/ ekoB
jh e'Jh eosZt BjhA j?. ;G ft/DK s'A ofjs nkswk pko/
:krtbe w[Bh B/ rkorh gqsh Gh fJ; gqeko eEB ehsk ;h:krtbe B/ fejk-j/ rkorh! T[; sZs` B{z sK pqjwt/sk (nOo)
no (Bk oB tkbk) efjzd/ jB, T[j Bk w'Nk j?, Bk gsbk, Bk S'Nk
j?, Bk tZvk, Bk bkb j?, Bk dqt, Bk Sk:k j?, Bk sw (nzXeko), Bk
tk:{ j?, Bk nkek, Bk ;zr j?, Bk o;, Bk rzX j?, Bk B/sq, Bk ezB
j?, Bk pkDh, Bk wB j?, Bk s/i, Bk gqkD j?, Bk w[Zy, Bk wkg j?, T[j
nwo t;s{
143
Bk nzsfo (nzdo) j?, Bk pkjo, T[j e[ZM Gh BjhA yKdk, T[;B{z e'Jh
Gh BjhA yKdk.
(fpjqL T[L 3. 8. 8)
fJ; gqeko dk nd[Zsh: nkswk, pkDh d/ eEB s'A pkjo j?. i'
fJj' fij/ neEBh: oho ofjs nkswk ftZu frnkBh b'e fJ;fEs
jB :kBh frnkBh g[oK dk nkgDk-nkg j?, T[j fe; eow d/
eoB tkb/ jB ns/ fe; eow B{z, fe; gk;'A eokT[D tkb/ jB< ;G
ftekoK dk w{b iBw j? ns/ nkswk iBw ofjs j'D d/ ekoB jh
fBofteko j?.
fJj g[o nftZdk nt;Ek ftZu ekoe, feqnk ns/ cb tkbk
j[zdk j?. tk;fs`e nkswk ftZu nftZdk j? jh BjhA. ftZdtkBfrnkB d`kok cb, feqnk ns/ ekoe s'A ofjs ;opksw Gkt B{z
gqkgs j' iKdk j?. oZ;h dk fB;u/ j' ikD Bkb fiT[A ;Zg ns/ ;Zg dk
frnkB fBftos j' iKdk j? fsT[A jh nksw-frnkB Bkb nkswk
ftZu nftZdk d`kok gqshs j'D tkb/ ekoe, feqnk ns/ cb dh
fBftosh j' iKdh j?. fJ; gqeko dk w[es ;`og
{ fdykT[D tk;s/, fJ;sqh
Bkb fwb/ j'J/ g[o dk fdqNKs d/ e/ ;q[sh fJT[A eEB eodh j?-
w[esh dk ;`o{g
T[j fJ; dk ekw ofjs, gkg ofjs ns/ nG? o{g j?. fttjko ftZu
fi; gqeko nkgDh fJ;sqh d/ nkfbzrB eoB tkb/ g[o B{z Bk e[ZM
pkjo dk frnkB ofjzdk j? s/ Bk jh Ghso dk jh. fJ;h gqeko T[j
frnkBh g[o, gqr:kswk Bkb nkfbzrs j'D go Bk e[ZM pkjo dk
ft: ikDdk j? s/ Bk e[ZM nzdo dk jh, fJj fJ;dk nkgs ekw,
nksw ekw, nekw ns/ 'e-{B o{g j?.
144
nwo t;s{
145
fsqg[Nh L frnksk, frnkB, r/:l fXnksk, fXnkB, X:/:l gqwksk, gqwkD, gqw/:,
fdqNk, fdqNh ns/ fdq nkfd j'o th fsqg[NhnK k;sq gqfefonk ftZu fwbdhnK jB.
146
nwo t;s{
147
gqkgs eoe/, T[; b'e s'A eow eoB bJh fco fJ; b'e ftZu nk
iKdk W, ekwBk eoB tkbk wB[Zy ntZ jh fJ; soPK eodk W.
(ekwBk Bk eoB tkb/ g[o d/ ft/ ftZu efjzd/ jB) i' nekw,
fBekw, nkgs-ekw ns/ nksw-ekw j[zdk W, T[;d/ gqkDK dk
T[seqwD* Bj] j[zdk, T[j pqjw j[zdk j'fJnk jh pqjw B{z gqkgs j'
iKdk W.
(fpqjL T[L 4. 4. 6)
148
T[ Z so
so-i' ekwBk tkbk j[zdk j?, T[jh ;z;ko d/ pzXB B{z gqkgs
j[zdk j? ns/ i' ekwBk eoB tkbk BjhA j?, T[j ;z;ko d/ pzXB ftZu
BjhA g? ;edk. pqjw d/ ftZdwkB jz[d/ j'J/ Gh, nftZdk d/ ekoB
nkgD/-nkg B{z ng{oB ikD e/, nkgD/ s'A fGzB t;s{ B{z d/y
nfrnkBh ekwBk eodk j? ns/ T[; ekwBk d/ nB[;ko feqnk
d`kok cb gkT[Adk noEks woe/ fco iBw rqjD eodk j?. T[;
iBw ftZu fco ekwBk eodk j? ns/ cb ykso woe/ fe;/ oho
tkb/ nkgD/-nkg B{z izfwnk j'fJnk d/ydk j?, fJj' jh jkbs
jbN (jojN) dhnK fNzvK* tKr{z j[zdh ofj e/, iBw s/ woB dk nzs
BjhA j[zdk. gqzs{ frnkB d`kok fi;dh T[j nftZdk noEks BkBk
gqeko dh gqshsh d/ ekoB nGkt j' iKdk j?, i' gfjbK jh g{oB ;h
e/tb nftZdk d`kok ng{oB fijk ikBD bZr frnk ;h, T[j
g[o nkgD/-nkg B{z g{oB ikD e/, nkgD/ s'A fGzB t;s{ Bk T[Zgo,
Bk Bhu/, Bk ;Zi/, Bk yZp/, Bk ;kwQD/, Bk fgZS/ d/ydk j? sK ekwBk
fe; dh eo/< fi; bJh ;G e[ZM nkswk-pqjw (Gog{o) jh j' frnk
j?, T[j fe; fJzdqh: d`kok, fe; t;s{ B{z d/y/, ;[D/ nEtk ikD/<
fi; pqjwt/sk dh fdqNh ftZu nkgD/ nkswk s'A fGzB e'Jh gdkoE
jh BjhA, T[j ekwBk s'A {B j'D d/ ekoB jh w[es j?. fi;dh
fdqNh ftZu fJZe nkswk jh ofj frnk j?, T[; ftZu Gh i/ e'Jh
ekwBk dh ebgBk eo/ sK fB;u/ jh T[j ekwBk nkswk dh jh j'
;edh j?, j'o fe; t;s{ dh j't/rh< fJ;h tk;s/ q[sh B/ T[; B{z
nksw ekw nkfynk j? feT[Afe id e'Jh g[ZSdk j? sd T[;dk
T[Zso Gh T[;d/ w[skfpe jh d/Dk j[zdk j?. i' e[ZM fi; eb ftZu
Gh T[;d/ pko/ fejk ikt/rk, T[j ebgBk jh j't/rh. T[; ebgBk
*
g[okD/ wkB/ ftZu y{j u'A gkDh eZYD dk ;kXB jbN (jojN) j[zdk ;h i' fNzvK
:kBh gkDh d/ Go/ vZfpnK B{z x[zwkT[Adk ;h. y{j ftZu'A gkDh GoBk, T[Zgo nke/ ykbh
j'Dk ns/ fco Bhu/ ikDk, Goe/ T[Zgo nkT[Dk o{g uZeo eZNd/ ofjzd/ ;B.
nwo t;s{
149
150
nwo t;s{
151
d/j tkbk jh j?< fJT[A BjhA fejk ik ;edk feT[Afe T[j d/j s'A ofjs
nkswk jh j?. d/j s'A ofjs j'J/ g[o dk gqkoZpX d/ ekoB i' oho
nfrnkBhnK B{z fd;dk j? sK T[j gqkoZpX d/ sw j'D go fdyD s'A
jN ikt/rk. fJ; ftZu nohoh nkswk d/ frnkB :[es g[o B{z
eh b/g j?<
gqwkswk s'A i[dk Bk e'Jh ;z;koh j? ns/ Bk jh e'Jh w[es j?, fJZe
gqwkswk jh j?. id fJj nftZdk tkbk j[zdk j? sd ;z;koh pD iKdk
j? ns/ id nftZdk s'A ofjs fBofteko ;`og
{ ftZu fJ;fEs j' iKdk j?
sd w[es ejkT[Adk j?, fJ; bJh nftZdk dh fBftosh jh w[esh j?.
fJZe gqwkswk jh ;z;koh sEk n;z;koh j?, fJj' tiQk j? w[esh fe;/ d{ih
irQk ike/ gqkgs BjhA j'Dh j[d
z h. id fe fJ; s'A fGzB j'o e'Jh Gh
gqwkswk BjhA j? sK fe; pqjw d/ doB Bkb fJj g[o feqs-feqs
:kBh w[es j'tr
/ k< fJZe jh g[o okik ns/ fGykoh, ikfrqs ns/ ;[gB
ftZu pfDnk j'fJnk j?. i' fBqd
z k d' d/ ekoB, ;[gB ftZu nkgD/-nkg
B{z fGykoh wzBdk j? sK fJ; dhBsk s'A S[ZND tk;s/, T[; B{z fe; irQk
ikDk gt/rk< gbzx T[Zs/ fgnk j'fJnk jh T[j g[o, fBzdqk d/ N[ZN ikD
Bkb okik jh j?, feT[Afe fJZe' g[o, ikfrqs ns/ fBzdqk d/ ekoB, okik
ns/ fGykoh j?Bogfs J/e[ f;zxk;fB ;'fJnk ;[gB/ GfJnk fGykoh..
nSs oki fpS[os d[y[ gkfJnk ;' rfs GJh jwkoh..
oki G[fJnzr gq;zr i?;/ jfj np eS[ wow[ iBkfJnk..
nfBe eNe i?;/ G{fb go/ np ejs/ ejB[ B nkfJnk..
;op/ J/e[ nB/e? ;[nkwh ;G xN G['rt? ;'Jh..
efj oftdk; jkE g? B/o? ;ji/ j'fJ ;[ j'Jh.. (nzr 657-658
657-658))
fgnko/ fti'rh! ;opksw Gkt jh s/ok tk;fs`e ;`o{g j?. T[;
ftnkge, [ZX, niBwk t;s{ ftZu i' nftZdk d`kok nBzs gqe ko
152
dh GqKsh j' ojh j?, gqwksw gqkgsh bJh T[;dh fBftosh s'A fpBK Gh
e[ZM eoBk g?Adk j?. fJj rZb sK fJT[A j? fiT[A e'Jh ej/ fe oZ;h dh
gqkgsh tk;s/ ;Zg ns/ ;Zg-frnkB dh fBftosh fpBK Gh j'o e'Jh
eosZt j?. :k fJT[A ;wM' fe eVk, e[zvb nkfd Bkw-o{g B{z SZv e/
Gh ;`oB (;'B/) dh gqkgsh bJh e[ZM j'o gq:sB dh o{os j?. fiT[A
;Zg ns/ ;Zg-frnkB dh fBftosh jh oZ;h dh gqkgsh j? ns/ Bkw,
o{g dh ebgBk B{z SZv d/Dk jh ;`oB dk bZG ikDk j?, fsT[A jh
nftZdk dh fBftosh jh ;opksw Gkt dh gqkgsh j?.
rfjfDnK d/ nBzs Bkw ns/ o{g, ;`oB (;'Bk) B{z fBZs jh gqkgs
jB. T[j fejVk G{B j?, i' ;`oB s'A i[dk j?< fJj' tiQk j? fe sZst/sk
nkgs-ekw j? feT[Afe g{oB pqjw ftZu T[j fejVh t;s{ j?, fi;dh
oZ;h ftZu ;Zg dh soQK gqshsh BjhA j?< ;[gB nt;Ek ftZu T[j
fejVk o{g j?, fi; ftZu ;[gBkth (;[gBk b?D tkbk) w"i{d BjhA j?<
nkswt/sk B{z ;G e[ZM gqkgs jh j?, fJ;h tk;s/ T[j nekw j?. i'
ekwBk s'A ofjs j[zdk j?, T[;h B{z fBekw efjzd/ jB. fJ; gqeko d/
bZSDK tkbk fJZe pqjw jh j?, T[; s'A ftgohs GqKsh d/ fBftos
j'D go sZs`t/sk pqjw jh j' iKdk j?.
tk;st ;`o{g s'A T[bN i' e[ZM Gh GqKsh d/ ekoB Gk;dk W,
T[;dk ftBk, eq'VK eow Gh Bj] eo ;ed/ feT[Afe eow sK ;`:z
GqKsh o{g nftZdk jh W. nftZdk dk ftBk, nftZdk Bj] eo
;edh. fJ; bJh ftZdk :kBh frnkB d`kok GqKsh fBftos j' e/
fBZs gqkgs ;`o{g dh gqkgsh j' iKdh W. fiT[A oZ;h ftub/ ;Zg dh
fBftosh fe;/ th eow d`kok Bj] j' ;edh f;tkJ/ gqek s'A, fsT[A
jh gqkgs pqjw dh gqkgsh f;tkJ/ frnkB s'A ed/ Gh Bj] j' ;edh.
nftZdk dh fBftosh jh w[esh W, fJ;h tk;s/ fe;/ d{ih irQk
rwB d/ nGkt ekoB f;zfwqsh dk eEB Wfi; soPK nkek ftZu gzShnK d/ ns/ ib ftZu ibuo ihtK
nwo t;s{
153
(w[zL T[L 3. 2. 5)
sZs`t/sk ftZu ekwBk Bj] W, fJ;h tk;s/ T[;dh e'Jh j'o rsh
Bj] Wi' g[o G'rK dh fJZSk eodk W, T[j ekwBktK dh gqkgsh dh
irPk ftZu ike/ T[sgzB j[zdk ofjzdk W gqzs{ fi; dhnK ekwBktK
g{oB j' rJhnK jB, T[; feqs-feqs g[o dhnK sK ;kohnK ekwBktK,
fJ; b'e ftZu jh bhB j' iKdhnK jB.
(w[zL T[L 3. 2. 2)
154
Gk;wkB j[zdk W sEk d{o s'A Gh d{o gqzs{ fJ; oho ftZu nszs
B/V/ Gh W. T[j u/sB (gqG{) gqkDhnK d/ fJ; oho Ghso, T[BPK dh
p[ZXh o{g r[ck nzdo S[fgnk j'fJnk W.
(w[zL T[L 3. 1. 7)
(nzr 96
96))
(nzr 124
124))
nwo t;s{
155
n?;k w/ok okw[ ofjnk Gog{fo.. fBefN t;? Bkjh jfo d{fo..
(nz r 165
165))
w/o? nzsfo gqhfs brh d/yB eT[ r[fo fjod/ Bkfb fdykfJnk..
(nzr 172
172))
w'fj w'fjnk ikB? d{fo W.. ej[ BkBe ;dk jd{fo W..
(nzr 210
210))
(nz r 256
256))
(nzr 259
259))
(nzr 260
260))
(nzr 684
684))
156
ykso jh j?. fJ; gqeko j'D go fBZs gqkgs pqjw dh gqkgsh bJh
g[okoE Gh ;cb j?. fJj' tiQk j? fe nftZdk dh fBftosh s'A
fpBK, e'Jh j'o w[esh BjhA j?. pqjw dh gqkgsh, doB nEtk
;kykseko e[ZM Gh ej', fJ; s'A T[Zgo w[esh d/ pko/ ftZu i' e[ZM
Gh j?, T[j e'Jh nftZdk dh jh nt;Ek j't/rh, pqjw BjhA j?;' gqG[ d{fo Bkjh gqG[ s{z j?..
(nzr 354
354))
fJfsnkfd r[od
{ t
/ d/ wjKtkeK s'A ;gN j' iKdk j? fe i/ gqwkswk
d/ doB dh nfGbkk eoB tkb/ g[o s'A gqwkswk fes/ j'o tZyoh
EK j[zdk sK fJj fe; soQK fejk ik ;edk j? fe T[j gqG[ s{z j?< i/eo
fJ; soQK j? sK fJj ;`:z gqG{ j[zdk j'fJnk Gh fe; gqwkswk dk
fejVh irQk doB gk e/, w[es j't/rk< ftZd`kB dk fe;/ irQk Gh
rwB BjhA j[zdk, fJ; oho ftZu jh pqjw B{z gqkgs j' iKdk j?, fJj
fdykT[Ad/ jBfi; ;w/A fJ;d/ fjod/ ftZu ofjD tkbhnK ;zg{oB ekwBktK dk
Bk j' iKdk j? sK fco T[j woB-Xowk nzfwqs j' iKdk j? ns/ fJ;
irQk (fJ; oho ftZu jh) T[; B{z pqjw dh gqkgsh j' iKdh j?. fJ;
ftZu fdqNKs fdzd/ jBfi; gqeko ;Zg dh ezi, powh T[Zgo w'Jh ns/ ;Zg d`kok fsnkrh
j'Jh gJh ofjzdh j?, T[;h gqeko fJj oho fgnk ofjzdk j? ns/ noho
nzfwqs gqkD (nkswk) sK pqjw jh j?-s/i jh j?
(fpqjL T[L 4. 4. 7)
nkgD/ s'A tZyok i' nBkswk fdydk j?, T[BQK fdZy oj/ gdkoEK
dhnK ekwBktK jh nftZdk o{gh w"s j?. fJ; w"s dk nGkt jz[d/
jh, frnkBtkB fJ;/ oho ftZu w"s s'A ofjs j' iKdk j? feT[Afe
nftZdk tkbk jh wodk s/ izwdk ;h, T[; nftZdk s'A ofjs
j'fJnk nwo j' iKdk j?.
;Zg d`kok fsnkrh j'Jh ezi, fiT[A powh T[Zs/ gJh ofjzdh j?, T[;
nwo t;s{
157
Bkb ;Zg dk e'Jh ;zpzX BjhA ofjzdk, fsT[A jh nkswk d`kok nBksw
Gkt Bkb fsnkfrnk j'fJnk oho, ;Zg dh fsnkrh j'Jh ezi dh
soQK fgnk ofjzdk j? ns/ fco T[; oho d/ :[es nohoh nkswk
BjhA j[zdk feT[Afe T[j w[es j[zdk j'fJnk jh, w[es j' iKdk j?. fJ;
s'A gfjbK ekwBk d/ j'D ekoB jh oho ftZu nkswp[ZXh Bkb
oho tkbk ns/ woB-Xowk ;h, T[;d/ Bk ofjD d/ ekoB Bk T[j
oho tkbk j? ns/ Bk woB-Xowk jh, fJ; tk;s/ nzfwqs j?. jtk
Bkb fiT[A T[j ezi fJZXo-T[ZXo j[zdh s/ fjbdh j'Jh Bo g?Adh j?
fsT[A jh frnkBtkB dk nBkswk ikDe/ fsnkfrnk j'fJnk oho
Gh gqkopX d`kok T[Zmdk, p?mdk, yKdk, ghAdk s/ ubdk nkfd feqnk
eodk fdykJh fdzdk j?. fJ;h tk;s/ oho dh feqnk, frnkBtkB B{z
;go BjhA eodh feT[Afe T[j nohoh nkswk j?. nfrnkB d/
ekoB oho ftZu i' nkswk-p[ZXh ;h, T[j frnkB d`kok fBftos j'
e/ fJzdqhnK s/ wB s'A nshs niBwk, fBofteko i' tk;st ;`o{g
nkswk j? :kBh fBoft/ nkswk ftZu nuZb j' iKdh j?. T[j
nuZb p[Xh, oho dh fe;/ gqeko dh Gh joes Bkb ubkfJwkB
BjhA j[zdh, fi; soQK eq'VK pkoK ns/ jB/ohnK, nkek B{z nkgD/
fBob/g ;`Gkt s'A ed/ Gh ftekoh BjhA eo ;edhnK.
G[Zy, fgnk; s'A nshs, ;G ohoK ftZu ofjD tkbk, gzi frnkB
fJzdqhnK sEk S/tK wB, fi;d/ eoD dh soQK eoD :kBh jfEnko
158
tKr{z jB, fJBQK d`kok i' e[ZM Gh d/ydk, ;[Ddk, ;z[xdk, ;`kd b?Adk
ns/ ;go eodk j? sEk fuzsB ftZu nkT[D tkbk j?, T[j ;G
fwqrfsqBk d/ ib tKr{z n?t/A gqshs jh j[zdk j?. fJ; s'A ftgohs
fBZs, [ZX, p[ZX s/ w[es ;`o{g ;kyh-nkswk w?A jh jK i' fJT[A
ikDdk j?, T[j fe; t;s{ dh fJZSk eo/< nkswk s'A fGzB e[ZM j? jh
BjhA, fJ; gqshs d/ oj/ fwqr-ib ftZu ib dk nGkt ;wMe/ ns/
nkswk B{z g{oB ikD e/, eh ekwBk eo/< id'A fe e'Jh ekwBk :'r
gdkoE jh BjhA j? feT[Afe fJ; jkbs ftZu sK ;G e[ZM nkswk;`o{g jh j' iKdk j?, fJ; bJh fe; gdkoE bJh, fejVh fJZSk
eodk j'fJnk oho fgZS/ d[yh j't/<
i' oho ftZu nksw-p[ZXh oZyD tkbk j[zdk j?, T[jh oho o{g
T[gkXh d/ d[yh j'D Bkb d[yh ns/ ;[yh j'D Bkb ;[yh j[zdk j?. T[j
nkswk sA' fGzB gdkoE ikD e/ jh ekwBk eodk j? fezs{ i' oho
o{g jh BjhA, T[; fBoT[gkfXe nkswk B{z d/yD tkb/ g[o gk;'A
fJj rZb fe; soQK j' ;edh j?< noEks T[j ;[gB d/ oho tk;s/
;[gB gdkoEK bJh, fe; gqeko ekwBk eoe/ d[yh j't/rk< fJ;
gqeko d/ fBoT[gkfXe nkswk B{z ;ko/ jh gqkDhnK ftZu g{oB ikD
e/, nG/dsk B{z gqkgs j'J/ sZs`t/sk dh fBoG?sk fdykT[Ad/ jBid G{s ns/ GftZs d/ ;`kwh, fJ; gqekwkB nEtk eow cb
dksk nkswk B{z wB[Z ;kyks ikD b?Adk j? sK fco T[; gk;'A
nkgDh oZfSnk dh fJZSk BjhA eodk.
r[o{ feqgk Bkb id nkgD/ nkswk B{z ikD b?Adk j?, fe; gqeko
d/ nkswk B{z< [ZG-n[ZG eowK w[skfpe, ;G gqkDhnK B{z i' cb
d/D tkbk j? sEk i' ;wK phs frnk j? ns/ i' nZr/ B{z nkt/rk nkfd
fsjK ekbK d/ frnksk B{z ;kyks nkgDk o{g ikD b?Adk :kBh w?A
jh jK T[; tes T[j g[o fe;/ gk;'A Gh BjhA vodk. feT[A BjhA
nwo t;s{
159
vodk< fJ; bJh fe fisBk Gh uokuo irs j? fJ;h nkswkpqjw d/ G? nzdo fJ;fEs j?. fJ; s'A tZvh skes e'Jh Gh BjhA, fi;
dh je{ws fJ; go j' ;e/. em'gfBd ftZu fbfynk j?fJ; gqw/o d/ G? Bkb nrBh sgdh j?, fJ; d/ G? Bkb ;{oi
sgdk j? sEk fJ; d/ G? Bkb fJzdq, tk:{ ns/ gzitK fwqs (:woki)
d"Vdk j?.
(eL T[L 2. 3. 3)
160
BjhA j?. i' fJ; ftZu BkBk d/ ;kwkB d/ydk j?, T[j fwqs{ s'A fwqs{ B{z
gqkgs j[zdk j? Gkt wodk ns/ izwdk ofjzdk j?.
fi; ftZu BkBks` (nB/esk) e[ZM BjhA j?, T[; ftZu Gh BkBk dh
ebgBk eoBh, fJj' jh d`?s j?. fJjh ebgBk iht B{z gqw/o s'A i[dk
ekfJw fijk eoe/, nkgD/ Bk dk nfrnkB fdyk e/, nkgD/ oZfSnk
bJh dhB pDkT[Adh j?. fJ; Gqw d`kok nDj'Jh gqkgs dhBsk s'A,
ebgBk jhB nd?`s t;s{ d/ frnkB fpBK, S[Nekok ed fwb
;edk j?< oZ;h B{z ikD b?D tkbk Gh ed/ ;Zg s'A vodk j?< fJjh
ekoB j? fe nkgD/ jh nkswk B{z ;G gkDhnK ftZu t/yD tkbk,
fe;/ s'A Gh G? BjhA yKdk feT[Afe nkgD/-nkg s'A sK G? j[zdk jh BjhA.
fJ; gqeko i' nkgDk nkswk B{z jh g{oB d/yD tkbk j?, T[j fB;u/
jh gqwkswk s'A i[dk e[ZM t;s{ BjhA d/ydk noEks ;G e[ZM gqwkswk
;`o{g jh j?, n?;k fB;u/ eodk j?. fco fe; gqwkswk gk;'A, fe; G? dk
wkfonk j'fJnk, e"D nkgDh oZSk ukjt/rk<
vfo vfo wos/ ip ikBhn? d{fo.. vo[ u{ek d/fynk Gog{fo..
(nz r 186
186))
i'rh eT[ e?;k vo[ j'fJ.. o{fy fpofy frqfj pkfjo ;'fJ..
(nzr 223
223))
(s?L T[L 2. 4. 1)
nkgD/ nkg B{z nftBkh ikD b?D tkb/ B{z, G? dk e'Jh BfwZs
jh BjhA ofjzdk, fJ; bJh T[j nkgDh fjk s BjhA ukj[zdki' g[o fJ; eow cb G'rsk ns/ gqkD nkfd B{z XkoB eoB
tkb/ nkswk B{z T[;d/ ;whg (e'b) ofj e/ G{s, GftZs ns/
toswkB d/ k;e o{g s/ ikDdk j?, T[j nfijk ftrkB j' ikD d/
pknd, T[;dh oZfSnk eoB dh fJZSk BjhA eodk, fB;u/ fJjh T[j
nksw-sZs` j?.
(eL T[L 2. 1. 5)
nwo t;s{
161
fJ; irQk nzr[N gfowkD g[o (pqjw) dk nkeko BjhA ;wMDk feT[Afe nkswk
nzdk/ s'A pkjo j?. fjodk ewb nzr{m/ ;wkB neko tkbk j?, T[; fjod/-nzsjeoD
T[gkXh ftZu g{oB gqwkswk d/ ofjD ekoB nzr[N gfowkD fJ; soQK nkfynk j?.
162
;wkfjs j' e/, nkswk ftZu jh nkswk B{z d/ydk j? :kBh ;G B{z
nkswk jh d/ydk j?. T[; B{z gkg-g[zB dh gqkgsh BjhA j[zdh, fJj
;zg{oB gkgK B{z gko eo iKdk j?. fJ; B{z gkg, skg (eN) BjhA
g[ikT[Adk pbfe fJj ;ko/ gkgK B{z G;w eodk j?. fJj gkg ofjs,
fBekw, ;z:jhB, pqjwt/sk j' iKdk j?. j/ ;wqkN! fJj pqjw b'e
j?, s?B{z fJ; b'e ftZu g[uk fdZsk frnk j? fJ; soQK :krtbe
B/ fejk. sd iBe B/ nkfynk-w?A qhwkB B{z ftd/j d/ (nkgDk
;kok oki) fdzdk jK, ;kE jh nkg dh ;/tk eoB bJh, nkgD/ nkg
B{z Gh nogD eodk jK.
nwo t;s{
163
eow d`kok jh e[ZM T[;d/ pko/ fejk iKdk j? fezs{ fi; tes ;zg{oB
T[gkXh o{g ft/ s'A ofjs, ;`o{g dk fBod/ eoB dh fJZSk j[zdh j?
sK T[; ;w/A fe;/ Gh soQK T[; fBoT[gkfXe (nkswk) dk fBod/ BjhA
ehsk ik ;edk. e/tb fJZe' jh T[gkfJ ofj iKdk j?. T[j fJj fe, i'
e[ZM Gh T[; ftZu nko'gB eo e/ eEB ehsk frnk j?, T[; ;G d/
fB/X d`kok B/fs B/fs fJ; soQK fBo{gD ehsk ikJ/ noEks i' e[ZM
Gh ft: o{g ftZu gqkgs j[zdk j?, fJ;d/ d`kok ;G dk jh fB/X eo
fdZsk ikt/. fizBh Gh Bkw-o{g t;s{ j?, T[;d/ fB/X d`kok Bkw-o{g
ofjs (fBZs wfjwk) ;[Gkfte pkeh pu ofjzdh j?. fJ; bJh T[;
fBoT[gkfXe (nkswk) d/ doB dk fJj fJZe' jh fBod/ j?, fi;
Bkb T[j wfjwk gqekfs j' iKdh j?.
fJ; fB/X ftXh d[nkok id'A ;ko/ Bkw-o{g dh ir:k;k fBftos
j' iKdh j? T[d'A jh ;kohnK T[gkXhnK d/ yzvB d`kok w?A fJZe-o;,
nzdo-pkjo {B, fBofteko ns/ ;Zs pqjw jK fJ; soPK dk frnkB
j' iKdk W. fJT[A ;G gqeko dh irk;k sw j' e/ nkswk ftZu jh
p[ZXh nuZb j' iKdh W feT[Afe i' e[ZM fJzdqhnK d`kok d/fynk iKdk,
wB d`kok fuzsB ftZu nkT[Adk ns/ i' e[ZM Gh pkDh d`kok fejk j'fJnk
j[zdk W, T[;dk fBokeoD eo fdZs/ ikD Bkb ;`:z gqek nkswk
nkgD/ nkg jh gqekfs j' iKdk W. fi; nkswk d`kok ;G e[ZM
gqekfs j[zdk W, T[; nkswk B{z gqekfs eoB tkbk j'o W e"D<
eow d`kok i' gqkgs j'D tkbh nfBZs (Bktzs) wfjwk W, T[;dk
fJ; T[gkfJ d`kok yzvB eo d/D Bkb jh fBZs (;d?th) wfjwk dk
doB j[d
z k W. fJjh fBZs wfjwk :kBh nkswk, sZs`ts
/ k dh wfjwk
W. fJj nZS/ eow eoB Bkb tXdh Bj] ns/ p[o/ eowK Bkb xNdh
Bj]. [ZG-n[ZG eow Bkb i' tXD ns/ xND dk vo ;h, fJBPK d'
ftekoK dk fB/X jh eo fdZsk frnk W feT[Afe fBoftek o nkswk
164
dk p'X jh sK j[zdk W i/ B/fs B/fs nkd/ B{z tofsnk ikt/. fJj Bj]
W, fJj Bj] W fJ; fBod/ Bkb nkswk s'A fpBK e[ZM ofjzdk jh Bj]
sK gkg ns/ g[zB dk b/g sZs`t/sk B{z fe; gqeko bZr ;edk W< i'
nkgD/ ;Zs-;`o{g s'A ed/ Gh spdhb j'D tkbk Bj], T[j nkswk
jh frnkBtkB dh fBZs wfjwk W. fJ; wfjwk B{z ikD e/ jh g[o,
gkg Bkb b/g Bj] j[zdk. fJj fBZs wfjwk eow Bkb ;zpzX oZyD
tkbh Bj] noEks w[esh ns/ pzXB s'A go/ W.. eow Bkb ;zpzX oZyD
tkbh sK nfBZs wfjwk jh W, i' pzXB o{g Wj'w ir shoE ehJ/ fpfu jT[w? pX/ fpeko..
Boe[ ;[or[ d[fJ G[zuBk j'fJ pj[fo pj[fo ntsko..
f;t g[oh pqjw fJzdq g[oh fBjub[ e' EkT[ Bkfj..
(nzr 214
214))
(nzr 1351
1351))
(nzr 1149
1149))
(nz r 512
512))
nwo t;s{
165
fJj' jh pqjwb'e ;opksw o{g pqjwb'e W. :krtbe B/ fejkj/ iBe\ B/fs-B/fs fBod/ d`kok ikBD ftZu nkT[D tkbk i'
fBoG? pqjw b'e W, T[; ftZu s?B{z gj[zuk fdZsk frnk W.
T[jh fJj wjkB niBwk, nkswk, nio, nwo, nzfwqs ns/
fBoG? pqjw W. nG? jh pqjw W i' fJ; soPK ikDdk W, T[j fBoG? pqjw
jh j' iKdk W.
nftZdk nt;Ek ftZu g[o ed/ Gh fBoG? Bj] j' ;edk. nkswfrnkB d`kok nftZdk d/ ftBk Bkb nftZdk dk ;kok ekoi Gh
fBftos j' iKdk W sd d`?s d/ nGkt j'D Bkb fBoG? j' iKdk W
feT[Afe G? dk ekoB d`?s jh W. T[; fBofteko nkswk dk p'X
B/fs-B/fs fBod/ d`kok jh j' ;edk W. :krtbe w[Bh B/ Gh w?sq/Jh
B{z fJj' T[gd/ fdZsk ;hfiZE/ nftZdk nt;Ek ftZu d`?s fijk j[zdk W, T[E/ jh d{ik
d{i/ B{z d/ydk W, fezs{ fiZE/ fJ;d/ bJh ;G e[ZM nkswk jh j' frnk
W, T[E/ fe; d/ d`kok, fe; B{z d/y/< fi; d`kok g[o fJ; ;G B{z ikDdk
W, T[; B{z fe; ;kXB Bkb ikD/< T[j fJj B/fs-B/fs fJ; gqeko fBod/
ehsk frnk nkswk rqjD j'D s'A ofjs W.
(fpqjL T[L 4. 5. 15)
nkswk rqjD s'A ofjs W :kBh fe;/ Gh fJzdqh: d`kok ikfDnk
Bj] ik ;edk feT[Afe ;G B{z ikBD tkbk sK nkswk ;`:z nkg W.
fJ; fdq Nk dk j'o e'Jh Gh fdq Nk Bj]-fJ; s'A fGzB ;G fdq jh
W-fJ; gqeko dk fdqNk i' fBZs-gqsZy W, T[j B/fs-B/fs fBod/
fpBK, j'o fe;/ Gh T[gkfJ Bkb nkgDk ;`o{g j' e/ gqrN j'D tkbk
Bj] W. fJj B/fs-B/fs fBod/ jh ;ko/ fdq B{z T[mkT[Adk W, sd
nkswk ;kykseko j[zdk W. fJ; bJh nkswk d/ ;kyks j'D
166
, T[d'A
rqzEK d/ eq'VK T[gd/ fJZe fSzB ftZu T[Zv iKd/ jB, T[; nt;Ek ftZu
T[gd/ dk nfXekoh e'Jh f;Zy Bk ofjD d/ ekoB r[o{ dh Gh nkswk
s'A fGzB gqshsh jN iKdh W feT[Afe fJ; s'A gfjbK sk r[o{, k ;sq ns/
f;Zy dk G/d ofjzdk jh W. B/fs-B/fs fBod/ Bk b e'Jh G/d dk ft:
Bj] ofj ;edk. fJ; bJh fJZe nd`?s nkswk pqjw jh ofj iKdk W
s/ T[j nd`?s t;s{ ;[Gkfte jh fBoG? W. fJ; gqeko, fi; fBod/ dk
;op-fdq: d/ fsnkr ftZu jh wsbp W, fJjh t/d dh nkfrnk o{g
T[gd/ W. fJjh gowfBmk W ns/ fJjh eosZt dk nzs W, fJ;d/
T[Zgo j'o e[ZM Gh Bj] W.
nozG ftZu pZu/ B{z gVPkT[D ;w/A g[o, ekr, ebw s/ f;nkjh
o{g T[gkfJ dk ;jkok b?e/ T, n, J, nkfd nZyoK d/ ;`o{g ;wMk
fdzdk W. ekr ns/ f;nkjh nZyoK d/ ;`o{g jB, fJT[A Bj]
;wMkT[Adk. nZyoK d/ nkeko fuZs ftZu fpmkT[D dh jh T[;dh
fJZSk j[zdh W. T[;h gqeko k;sqK ftZu nB/eK T[gkfJnK dk ;jkok
b?e/, fJZe nkswsZs` dk p'X eokfJnk iKdk W. T[j ebgBk ehs/
nwo t;s{
167
168
T[; wkor ftZu w'j B{z gqkgs j' iKd/ jB sEk nkek ftZu fiT[A
gzShnK dk wkor Bj] fwbdk, fsT[A jh T[;dh rsh dk gsk Bj]
ubdk.
(:'L tkL)
wsbp fJj fe fJj ;kok irs gob? ekb ftZu fit/A Bk j'
iKdk W fsT[A ihtB-w[es nt;Ek ftZu T[t/A Bj] j[zdk. Jh`o
d`kok ofus irs, nfrnkBh wB[ZK dh fdqNh ftZu, T[;h gqeko
jh ofjzdk W fezs{ ihtB-w[es g[o B{z irs dh gqshsh eokT[D
tkbhnK fpqshnK dk nGkt j'D eoe/ ;[[gsh (r{VPh fBzdqk) d/ ;z;ko
s[Zb Gk;dk W. ;[[gsh ftZu nfrnkBhnK B{z Gh irs dk nGkt j'
jh iKdk W gqzs{ ikfrqs :k ;[gB ftZu irs dh gqshsh eokT[D
tkbhnK fpqshnK dk phi ;[[gsh ftZu w"i{d ofjzdk W ns/ ihtBw[es nt;Ek ftZu T[j phi, ;V ikD d/ ekoB ikfrqs, ;[gB s/
;[[gsh s'A nshs nkswk jh ;opZsq Gk;dk W.
;[Zy-d[Zy d/ ekoB fi;d/ w[Zy T[Zs/ y[h s/ wh d/ fuzBP gqshs Bk
j'D ns/ nkgD/ nkg gqkoZpX d`kok fwb/ j'J/ gdkoEK T[Zgo, fi;d/
oho dh fJ;fEsh j[zdh W, T[;dk Bkw ihtB-w[es W.
(:'L tkL)
nwo t;s{
169
tkBk i' gqkoZpX w[skfpe nzsjeoD ftZu j[zdh W, s'A n;zr j'D d/
ekoB fi; B{z tkBk ofjs frnkB W, T[j ihtB-w[es W.
(:'L tkL)
e'Jh Gh gqkDh fi; pqjwt/sk gk;'A d[Zy B{z gqkgs Bj] j[zdk ns/
fpBK jh ngokX s'A d[Zy d/D tkb/ gqkDhnK gk;'A i' nkg d[yh Bj]
j[zdk sEk y[h, rwh, G? ns/ xpokjN fJBPK u"jK B{z fi; B/ fsnkr
fdZsk W, T[j ihtB-w[es W.
(:'L tkL)
(:'L tkL)
(:'L tkL)
170
T[; [ZG iK n[ZG t;s{nK B{z gk e/ gq;zB :k ngq;zB Bj] j[zdk ns/ i'
fJ; gqeko dh y[h-rwh s'A ofjs W, T[;dh p[ZXh fJ;fEs W.
(rhL nL 2 L 57)
nwo t;s{
171
j/ noiB! fJj pqjw B{z gqkgs j'J/ g[o dh fJ;fEsh j?, fJ;B{z
gqkgs j' e/, T[j fco w'fjs BjhA j[zdk ns/ nzsekb ftZu Gh fJ;h
fBmk ftZu ekfJw j' e/ pqjwkBzd B{z gqkgs j' iKdk j?.
(rhL nL 2 L 72)
phsh j'Jh rZb B{z :kd Bk eoBk, nZr/ dh fuzsk Bk eoBk ns/
toswkB ftZu gqkoZpX d`kok gqkgs j'J/ d[Zy-;[Zy ftZu T[dk;hBsk
g{ope fBob/g ofjDk jh ihtB-w[es g[o dk bZSD j?.
ihtB-w[es d/ bZSD ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftZu fJT[A toBD
ehs/ jBb'G w'j wkfJnk wwsk c[fB nT[ fpfynB eh ;/tk..
joy ;'r go;? fij BkjfB ;' w{ofs j? d/tk..
;[or Boe nzfwqs fpy[ J/ ;G fsT[ ezuB no[ g?;k..
T[;sfs fBzdk J/ ;w ik e? b'G[ w'j[ c[fB s?;k..
d[y[ ;[y[ J/ pkX/ fij BkjfB fsj s[w ikBT[ frnkBh..
BkBe w[efs skfj s[w wkBT[ fJj fpfX e' i' gqkBh..
(nzr 220
220))
172
;b'e[..
wfB ;kuk w[fy ;kyk ;'fJ.. nto[ B g/y? J/e;[ fpB[ e'fJ..
BkBe fJj bSD pqjw frnkBh j'fJ..
n;Ngdh..
pqjw frnkBh ;dk fBob/g.. i?;/ ib wfj ewb nb/g..
pqjw frnkBh ;dk fBod'y.. i?;/ ;{o[ ;op eT[ ;'y..
pqjw frnkBh e? fdq;fN ;wkfB..
i?;/ oki oze eT[ bkr? s[fb gtkB..
pqjw frnkBh e? Xhoi[ J/e..
fiT[ p;[Xk e'T{ y'd? e'T{ uzdB b/g..
pqjw frnkBh ek fJj? r[BkT[..
(nzr 272
272))
BkBe fiT[ gkte ek ;ji ;[GkT[..
;[y[ d[y[ fij go;? Bjh b'G[ w'j[ nfGwkB[..
ej[ BkBe ;[B o/ wBk ;' w{ofs GrtkB..
nwo t;s{
173
(nzr 1427
1427))
(rhL nL 14 L 22)
wbsp fJj fe i' g[o, pqjw ftZu fBZs fJ;fEs ofjzdk j'fJnk
fJ; fszB r[D wJh ekfJnk o{g ;z;ko s'A fpbe[Zb nshs j' u[Zek j?,
T[; r[DK s'A nshs g[o d/ nzsjeoD ftZu gqek, gqftosh ns/
w'j nkfd fpqshnK d/ gqrN j'D :k Bk j'D go fe;/ tes Gh fJZSk,
d`? nkfd fteko T[sgzB j[zd/ jh BjhA. fJjh T[;d/ r[DK s'A nshs
j'D dk gqXkB bZSD j?.
i' T[dk;hB (;kyh) d/ tKr{z fJ;fEs j'fJnk, r[DK d`kok ubkfJwkB
BjhA ehsk ik ;edk ns/ r[D jh r[DK ftZu tosd/ jB :kBh
fJzdqhnK nkgD/-nkgD/ ftfnK ftZu tos ojhnK jB, nfijk
;wMdk j'fJnk i' nuZb Gkt Bkb ;`o{g ftZu fJ;fEs ofjzdk j?.
(rhL nL 14 L 23)
i' ;[Zy-d[Zy ftZu ;wkB j?, nkgD/ ;`o{g ftZu fJ;fEs j?. fi;dh
fdqNh ftZu fwZNh, gZEo ns/ ;'Bk fJZe' fij/ jh j' rJ/ jB. fgq:
ns/ nfgq: d'jK B{z i' fJZe ;wkB ;wMdk j?, i' Xhoi tkbk j? ns/
174
i' nkgDh fBzdk ns/ T[;ssh ftZu ;wkB Gkt tkbk j?, T[j r[Dkshs
ihtB w[es j?.
(rhL nL 14 L 24)
(ftL u{ L L 432)
(GkrL ;L)
(GkrL ;L 11)
nwo t;s{
175
v[Zp e/ Ks j[zdk j?. qh okw ih B{z sZs`-frnkB j'D go Gh fuZsftqKsh s'A gfjbK ;z : T[sgzB j'fJnk jh ;h, fJj :'r tkfN
ftZu ;gN j?j/ okw ih! j[D nkg B{z e[ZM ikBDk sK pkeh fojk BjhA j?,
nkgDh T[Zib s/ ;{yw p[ZXh d`kok ;G e[ZM ikD jh u[Ze/ j' gqzs{ j[D
GrtkB fpnk; ih d/ g[Zsq ;[ed/t tKr{z, nkg dh fuZs-fpqsh B{z
ftqKsh wksq j'D dh o{os j?.
(:'L tkL)
k;sq ftZu iht ns/ pqjw dk G/d eEB ehsk j? :k nG/d< fJj gqwkDrs ;z:
j?. iht ns/ pqjw dk G/d ;fs j? :k nG/d< fJj gqw/:rs ;z: j?. fJj d'B'A gqeko
dk ;z: j?-n;zGktBk.
** d/j nkfd ;fs jB ns/ iht-pqjw dk G/d ;fs j?. fJj ftgohs GktBk dk o{g j?.
176
gqkgsh jh BjhA j' ;edh, fJ; bJh ir:k;{ B{z ukjhJ/ fe fuo ekb
sZe pqjw fuzsB eo/ noEks nkgD/ ;`o{g B{z ;wMe/ gqwkswk Bkb
fbt bkt/.
:w, fB:w, fsnkr, w"B, d/, ekb, nk;B, w{b, pzX, d/j dh
;wsk, B/sqK dh fJ;fEsh, gqkDk:kw, gqskjko, XkoBk, fXnkB
ns/ ;wkXh fJj gzdoK (15) nzr jB.
1 - ;G pqjw jh j? nfij/ frnkB Bkb fJzdqhnK dk thG{s j'
ikDk :w ejkT[Adk j?. fJ; dk pkozpko nfGnk; eoBk ukjhJ/.
2 - ;iksh: fpqsh dk gqtkj ns/ ftiksh: dk fsq;eko fJjh
gowkBzd o{g fBO:w j?. p[ZXhwkB b'e fJ; fB:w dk fB:w
g{ope gkbD eod/ jB.
3 - gqgzu B{z u/sB o{g d/yD Bkb, T[;d/ ;`o{g dk fsnkr eoBk
jh wjKg[oK dk tzdBh: fsnkr j? feT[Afe T[j S/sh jh w[esh
d/D tkbk j?.
4 - fi; B{z Bk gk e/ wB ;fjs pkDh tkg; w[V nkT[Adh j? ns/
fi; w"B sZe i'rhnK dh jh rsh j?, ftZd`kB ;dk T[; B{z XkoB eo/.
fiZE'A pkDh w[V nkT[Adh j?, T[; pqjw dk Gbk e"D toBD eo
;edk j?< ns/ i' gqgzu B{z jh pd dk ft/ wzB fbnk ikt/ sK T[j
Gh pd ofjs j? feT[Afe i' Bk ;Zs j't/ Bk n;Zs jh, T[j
nfBotuBh: t;s{ pd dk ft: BjhA j'fJnk eodh.
fJ; gqeko ;fsg[oK dk d{ik ;[Gkfte w"B fJj gqgzu dk
npdgDk Gh j' ;edk j?. pqjwt/sk ;fstkdhnK B/ pkDh dk w"B
sK w{oyK bJh nkfynk j?.
5 - fi; d/ ftZu nkfd, nzs s/ wZX ftZu e'Jh Gh iB BjhA j?
sEk fi; Bkb fJj irs fBozso ftnkge j?, T[jh d/ iB-{B
fejk frnk j?.
nwo t;s{
177
178
(SKL T[L)
nwo t;s{
179
wsbp fJj fe fiT[A rZvh iK oE B{z i[V/ j'J/ p?b iK x'V/ nZSh
soQK f;ybkJ/ j'D d/ ekoB, ;koEh d`kok fJZe tkoh o;s/ gk d/D
Bkb, nkgD/-nkg jh s[o/ iKd/ jB ns/ fiZE/ ikDk j[zdk j?, T[ZE/ jh
g[ik fdzd/ jB, T[;h soQK gqkD tk:{ Gh gow/`o o{g ;koEh d`kok
(frnkBh d/ :sB fpBK jh) nkgD/-nkg ;kok fttjko eodk j?
:kBh ;[Gkfte jh u/Nk j[zdh ofjzdh j?.
fiT[A okp d/ B/ ftZu nzX/ j'J/ wB[Zy B{z, nkgD/ fgZS/ iK gk;
oZy/ j'J/ p;sq nkfde B{z fJE/ jh j? :k fes/ G[Zb frnk j? po BjhA
j[zdh, fsT[A jh frnkBh g[o Gh gqkoZpX d`kok nkgD/ oho B{z,
nk;D s'A T[fmnk j?, T[ZE/ jh p?mk j?, fes/ d{ih irQk frnk j? iK
fco tkg; n;EkB go nk frnk j? fJT[A ikDdk jh BjhA feT[Afe
T[j d/j s'A i[dk nkgD/ nohoh nkswk B{z gqkgs j' u[Zek j?.
(GkrL ;L)
fJBQK T[Zgo ej/ d' b'eK ftZu pqjwt/sk dh nszs r{VQ nkswfJ;fEsh dk toBD j?, fJ; s'A xZN fJ;fEsh dk bZSD tfN ih
d/ puBK d`kok d/y'fiT[A fBzdqk s'A ikfrnk j'fJnk g[o, nkgDk fttjko gfjbK
tKr{z eoB bZr iKdk j?, fsT[A jh gk; ofjD tkb/ wB[ZK d`kok
;wkXh s'A irkT[D go i'rh nkgD/ fttjkoK B{z :Ek-:'r eodk
j?.
(:'L tkL)
gfjbK fJj fejk fe :'rh B{z nkgD/ oho dk Gh BjhA gsk ns/
j[D fJ; T[Zgob/ eEB ftZu i'rh ;wkXh s'A ikr e/ fttjkoK B{z
eodk j?, G/d f;ZX j[zdk j?. fJj G/d f;o fuZs dh ftqKsh d/ tZXxZN j'D d/ ekoB j?, frnkB fdqNh Bkb BjhA noEks nkswfrnkB ftZu e'Jh oe BjhA j? fezs{ fuZs ftqKsh dh tZX-xZN
nt;Ek d/ ekoB ;z;ko dh ngqshsh s/ gqshsh ftZu nzso j?.
180
nwo t;s{
181
;Zuk ;zB:k;h T[jh j? fi; ftZu fe g[o ikD p[ZM e/ fe;/ Gh t;s{ dk fsnkr
BjhA eodk, gZfenk j'fJnk cb fpqZS Bkb'A nkg/ jh N[ZN e/ fro iKdk j?-;z;ko s'A
T[j fpbe[b fBob/g j' iKdk j?. ;Vd/ b'j/ B{z jZE'A SZv d/D bJh, fe; d/ T[gd/ dh
b'V ofjzdh j?<
** nszs r{VQh brB eoe/ fuZs pkjo-;z;ko u nkT[Adk jh BjhA j?, fJ; bJh ftjko
;[Gkfte S[ZN iKdk j?. T[; nt;Ek ftZu Bk T[j ;zBk;h j? s/ Bk jh frqj;Eh. fJ;
s'A xZN brB tkb/ frnkBh g[o, xo ftZu ofjzd/ j'J/ ;G ftjko eod/ jB.
182
y[d jh ikrdk j?, fJj nt;Ek ;[[gsh o{g j?. S/thA G{fwek ftZu
fJ;fEs i'rh, gk; ofjD tkfbnK d/ irkT[D go ikrdk j?, fJj
r{VQ ;[[gsh j?. ;ZsthA G{fwek (s[oh:) ftZu g[Zik j'fJnk i'rh Bk
nkg ikrdk j? ns/ Bk fe;/ d/ irkT[D go jh ikrdk j?.
fJ; gqeko dhnK fJj nkyoh fszB nt;EK frqj;Eh bJh ;zGt
BjhA feT[Afe frqj;E nkqw, nBzs fttjkoe ;zebgK Bkb g{oB
j?. fiZE/ ;zebg jB, T[ZE/ ;zebg-{Bsk dk eh wsbp< jK! fJ;
ftZu e'Jh Ze BjhA fe nkswk dh n;zrsk d/ p'X tkb/ frqj;Eh
B{z Gh ;G nt;EktK s[Zb j' ikD d/ ekoB, ihtB-w[esh sK gqkgs
jh j? fezs{ fttjkoe ;zebgK d/ ekoB fpbZSD nBzd dh ngqkgsh
ofjzdh j?. ihtB w[esh fpp/e rzqE ftZu fejk j?gzithA G{fwek B{z gk e/ fi;d/ ;G G/d o{g nz fBftos j'J/ jB,
fJ; soQK dk g[o e/tb nd`?s ;`o{g ftZu fJ;fEsh eoe/ ofjzdk j?.
T[j pkjobhnK fpqshnK d`kok fttjko eodk j'fJnk :kBh kohoe
fBopkj wksq jh-nzsow[y j'D d/ ekoB fiT[A e'Jh EZe frnk j[zdk
j?, nfijk fBzdqkb{ d/ ;wkB wkb{w fdzdk j?. fJ; G{fwek d/ nfGnk;
Bkb tkBk ofjs j'fJnk i'rh, nrbh r{VQ ;[[gsh Bkw tkbh
G{fwek B{z gkT[Adk j?. fi; ftZu T[j ;Zs o{g BjhA, n;Zs o{g BjhA,
jzeko :[es BjhA, fsT[A jh njzeko ofjs Gh BjhA j?. e/tb wzBD
ofjs nfijk T[j g[o, d`?s ns/ nd`?s s'A nbZr jh ofjzdk j?. eJh
d`?s dh fJZSk eod/ jB ns/ eJh nd`?s dh fJZSk eoB tkb/ jB gqzs{
;opZsq, ;w-pqjw i' nd`?s ns/ d`?s d'jK s'A ofjs j?, T[; B{z BjhA
ikDd/. nek ftZu kbh xV/ d/ ;wkB, T[j ihtB-w[es g[o
nzdo'A ns/ pkjo'A kbh (;zebg {B) j?.
r{VQ fBoftebg ;wkXh B{z gqkgs j'fJnk i'rh, fuZs ftZu e'Jh
;zebg eoB iK pkjob/ gdkoE rqjD eoB d/ bJh ;woZE jh BjhA
nwo t;s{
183
j[zdk. T[j nek ftZu oZy/ j'J/ xV/ d/ ;wkB pkjo'A s/ nzdo'A {B j?.
;`:z-gqek, ;fudkBzd ;`o{g, pqjw ftZu wB-wrB j'D Bkb pkjoGhso ;opZsq ;wfdqNh d`kok ;w[zdo ftZu gJ/ gkDh Bkb Go/ j'J/
xV/ d/ ;wkB, T[;d/ wB dh pkjo'A s/ nzdo'A g{oBskJh j?.
s[oh: B{z gj[zfunk j'fJnk i'rh sK ikrdk jh BjhA j?. fi;
frnkBtkB dh fBftosh dh gqkoZpX j?, T[; B{z jh ihtB-w[esh dk
fpbZSD nBzd gqkgs j[zdk j?, gqftosh dh gqkoZpX tkb/ B{z BjhA.
gqftosh ns/ fBftosh gqkoZpX d/ nXhB j? sK Gh nksw-frnkB
d'jK B{z ;wkB j'D d/ ekoB, w[esh ftZu e'Jh G/d BjhA e/tb fpbZSD
nBzd j'D iK Bk j'D dk jh coe ofjzdk j?. fJ; pko/ nB[Gth
wjKg[oK dk eEB Gh j?g/N dh yokph tkb/ d' woh fe;/ t?d gk; rJ/. T[;B/ d'jK B {z g/N
dh ;kJh ykso ibkp dh dtkJh fdZsh. t?d d/ ej/ w[skfpe id
gzi ;Zs d;s nk u[Ze/ sd i' g[okoEh g[o ;h T[j [ZXh bJh
fJBkB eoe/ ns/ p;sq nkfd spdhb eoe/, nkgD/ nk;D go
nBzd g{ope nk p?mk. d{ik nkb;h T[;/ soQK fJBkB nkfd feqnk
s'A fpBK wZyhnK dh fGBfGBkjN ns/ d[orzXh B{z ;fjD eodk j'fJnk
p?mk fojk. fit/A fJj fdqNKs j? fsT[A jh gqftosh ns/ fBftosh tkb/
dk G/d j?. gqftosh wkor tkbk frqj;Eh xo ftZu p?mk g[Zsq, fJ;sqh
ns/ ;zpX
z hnK d/ BkBk gqeko d/ d[ZyK B{z ;[Ddk j?. fBftosh wkor tkbk
;zBk;h BjhA pbfe ihtB-w[esh dk wjkB nBzd b?Adk j'fJnk, d[Zy
o{g i' ;z;ko j?, T[; s'A fpbe[Zb p/po :kBh ;zebg {B ofjzdk j?.
i' G[Zy, fgnk;, e
' , w'j, iok ns/ fwqs{ s'A go/ j?, T[j fJ; nkswk
B{z ikD e/ jh pqkjwD, g[Zsq, XB ns/ b'e fJZSk s'A nbr jN e/
fGZfSnk fpqsh eod/ ftuod/ jB.
(fpqjL T[L 3. 5. 1)
184
dkB ns/ fBekw-sg d/ d`kok ikBD dh fJZSk eod/ jB. fJ;h B{z
ikD e/ w[Bh j[zdk j?. fJ; nksw-b'e dh jh fJZSk eod/ j'J/ fsnkrh
g[o, ;G e[ZM fsnkr e/ ub/ iKd/ :kBh ;zB:k;h (;kX{) j' iKd/
jB*.
(fpqjL T[L 4. 4. 22)
t/dKs ftZu gqwkswk dk i' fBoftebg ;`o{g eEB ehsk frnk
j?, T[j fJzdqhnK dh gj[zu s'A go/ ;ZfudkBzdxB pqjw w?A jK fJ;
gqeko fJZe-o; nB[Gt eo oj/ ihtB-w[es g[o B{z e[ZM Gh eoBk
pkeh BjhA ofjzdk.
pqjw-sZs` B{z ikD b?D go frnkBtkB B{z gfjbK tKr{z ;z;ko
dh gqshsh BjhA ofjzdh ns/ i/ c/o Gh ;z;ko dh ;Zssk pDh ojh sK
;wM b?Dk ukjhJ/ fe jkbK T[j ;z;koh jh j?, T[; B{z pqjw-sZs` dk
(ftL u{L L 443)
frnkB j'fJnk jh BjhA j?.
f;zfwqsh ftZu Gh fejk j?frnkB o{g nzfwqs d`kok fsqgsh B{z gqkgs j'J/ feqs-feqs i'rh B{z
e[ZM Gh eosZt BjhA ns/ i/ T[; B{z e[ZM eosZt Gk;dk j? sK T[j
sZs`fts jh BjhA j?.
fJ; gqeko dk feqs-feqs frnkBh g[o, wjK-nBzd ftZu wrB
j'fJnk, tZv/ Gkoh d[Zy Bkb Gh ubkfJwkB BjhA j[zdk :kBh nkgDh
nuZb fJ;fEsh s'A fjZb BjhA ;edk. GrtkB feqB ih efjzd/ jBfJzdqhnK s'A nshs e/tb [ZX j'Jh ;{yw p[ZXh d`kok rqjD eoB
:'r i' nBzs nBzd j?, T[; B{z fi; nt;Ek ftZu nB[Gt eodk j?
ns/ fi; nt;Ek ftZu fJ;fEs j'fJnk, fJj i'rh Grts ;`o{g
s'A ubkfJwkB BjhA j[zdk.
*
(rhL nL 6 L 21)
fJ; dk fJj wsbp BjhA i' nksw fJ;fEsh sd jh j[zdh j? i/ ;G e[ZM fsnkr e/
;zBk;h pD ikt/. wB ftZu'A ;z;ko dh ;Zssk eZYDh j? ukj/ ;kX{ pD e/ eZY d/t/
s/ ukj/ frqj;E ftZu ofjzdk jh. fuZs'A ;z;ko dk w'j SZv/ fpBK nkswk dh gqkgsh
BjhA j[zdh ukj/ ;zBk;h j't/, ukj/ frqj;Eh.
nwo t;s{
185
gqw/o dh gqkgsh o{g fi; bkG B{z gqkgs j' e/, T[;s'A nfXe
d{ik e[ZM Gh bkG BjhA wzBdk ns/ gqwksw gqkgsh o{g fi; nt;Ek
ftZu fJ;fEs j'fJnk, tZv/ Gkoh d[Zy Bkb Gh ubkfJwkB BjhA
j[d
z k.
(rhL nL 6 L 22)
nb"fee w;sh
fi; nuZb gowkBzd fJ;fEsh ftZu d[Zy dk Bkw-fBkB th
BjhA j?, T[; nb"fee nBzd dk of;e sZs`t/sk nfijk wstkbk j'
iKdk j? fe i' T[sokn-uVQk tkb/ ;z;koh o; jB, T[BQK B{z uZyD dh
r[zikfJ jh BjhA ofjzdh feT[Afe T[j fJZe-o; ofjD tkbk nwb
(Bk) T[sodk jh BjhA j?jfo o;[ ghts ;d jh oksk.. nkB o;k fyB wfj bfj iksk..
jfo o; e/ wks/ wfB ;dk nBzd.. nkB o;k wfj ftnkg? fuzd..
jfo o;[ ght? nbw;s[ wstkok.. nkB o;k ;fG j'S/ o/.. ojkT[..
jfo o; eh ehwfs ejh B ikfJ.. jfo o;[ ;kX{ jkfN ;wkfJ..
bky eo'oh fwb? B e/j.. fi;fj gokgfs fs; jh d/fj..
BkBe ukfy GJ/ fp;wkd[.. BkBe r[o s/ nkfJnk ;kd[..
Jhs T{s es S'fv B ikfJ.. BkBe rhXk jfo o; wkfj..
(nzr 377
377))
186
fJ; dk wsbp fJj BjhA fe wB fJzdqhnK s/ oho d`kok fttjko BjhA eodk. i' T[;
dk nkgDk fttjko j?, T[; B{z eodk j'fJnk w?A eodk jK fJ; nfGwkB s'A ofjs
ofjzdk j? feT[Afe nksw ;`o{g frnkBtkB ftZu e'Jh feqnk ;zGt BjhA j?.
nwo t;s{
187
fe;/ ekb ftZu Gh nkgD/ nkswk s'A fGzB e'Jh t;s{ Bj]
;[ZMdh. fJZe nkswk pqjw jh jo soc g{oB j' fojk W. fJj nt;Ek
id fe;/ dh fBozso ofjD bZr iKdh W sd T[j g[o feqs-feqs j'
iKdk W. T[; wjK-nBzd ftZu v[Zp/ j'J/ sZs`t/sk dh wfjwk, fe;
pkDh d`kok eEB ehsh ikt/< feT[Afe T[j ntku (nfBotuBh:
:kBh Bk eEB :'r) gd W, T[j sZs`t/sk dk nkgDk ;`o{g W. T[;
ftZu fJj gqshs d/ fojk fisBk uokuo irs W, ;[gB gqgzu nEtk
oZ;h ftZu ;Zg dh tKr{z GqKsh jh W. ebfgs t;s{, nfXmkB s'A
i[dk j[zdh jh Bj] ;' fJj irs pqjw jh W.
fgnko/ fti'rh! fJj pqjwt/sk dh nuZb fJ;fEsh W. i' e[ZM
s{z ikBDk ;h ns/ i' e[ZM Gh ;kv/ d`kok s?B{z T[gd/ fdZsk ikDk
;h, T[j ;G e[ZM j' u[Zek W. j[D e/tb s{z jh fJ; nuZb fJ;fEsh
tkbk j'Dk W.
g q B -i' ikBD :'r t;s{ ;h, T[; B{z ikD e/ ns/ fisBk
bkwh T[gd/ ;h T[; B{z qtD eoe/ Gh, eh n uZb fJ;fEsh j'Dh,
188
fJ; s'A tZyoh e'Jh j'o nt;Ek W< nEtk e[ZM j'o eoBk pkeh
ofjzdk W, fi; ekoB T[gq'es puB ej/ rJ/ jB<
T[ Z so
so-Bj]\ e[ZM Gh eoBk pkeh Bj] fojk ns/ Bk jh fJ; s'A
fpbZSD e'Jh j'o nt;Ek jh W. r[o{d/t d/ T[gq'es puB, fti'rh
dh pqjw ftZdk qtD dh irk;k ;wkgs eoB kso sEk i' e[ZM
Gh, fi; o{g ftZu nkswk B{z ikfDnk W, T[jh o{g j' ikD pko/ ftZu
jB :kBh fuZs B{z nuZb nkgD/ nkswk-pqjw ftZu mfjok d/D
d/ wsbp oZyD tkb/ jB feT[Afe pqjw i' nkgDk jh nkswk W,
T[;d/ frnkB ;zpzXh puB, fisB/ Gh j'o eEB ehs/ ikDr/, T[j
fJ; s'A fpbZSD p'X T[sgzB eoB tkb/ Bj] j' ;ed/. fJ; nG/dfrnkB dh fdqVPsk kso jh j'Dr/, fJ; bJh fnkdk eEB s'A eh
wsbp< nkgD/ jh nkswk B{z pqjw o{g i' fti'rh B/ ikfDnk W,
T[; ftZu ;G gqeko dh irk;k B{z fwNk e/ nzsjeoD, fJzdqhnK
ns/ oho s'A ofjs i' fBofteko gd W, T[; ftZu nuZb fJ;fEs
j' ikt/, fJjh fJ; dk sksgo: W.
fi;dh fuZs fpqsh, pqjw ftZdk B{z qtD eod/ tes pd'pdh
nkgD/ ;`o{g ftZu fNedh ik ojh W T[j fti'rh, r[o{d/t d/ T[gq'es
puBK B{z ;qtD eoe/ (fi; B{z ikBDk e[ZM Gh pkeh Bj] fojk)
fBoftebg ;wkXh ftZu fJ;fEs j' frnk.
r[o{ T[gd/ d`kok nXko'g dh fBftosh j'D Bkb ns:zs
fBowb nkgD/ nkswk ftZu fti'rh sK fNfenk jh j'fJnk ;h sd
Gh nB/e :[esh g{ope wjKtkeK dk T[gd/ jkbK ikoh ;h. fJ;
bJh fuZs-fpqsh, r[o{ puBK ftZu bZrh ofjD d/ ekoB fuZs ;zebg{B Bj] j'fJnk ;h. fi; pqqjw ftZu d`?s ns/ nd`?s nkfd e'Jh Gh
pd gqftos Bj] j' ;ed/. ftXh-fB/X dk Gh fi; ftZu e'Jh
db Bj] W, T[; fBoftebg ns/ fBot?t (fBofteko) ;`o{g pqjw
nwo t;s{
189
ftZu j[D fti'rh fNfenk j'fJnk j?. T[j pkjobhnK ;z;kfoe fpqshnK
d/ nGkt j'D Bkb nfijk p/-po W fiT[A ;{oi d/ T[d/ j'D go,
oksqh dk ok fizBK Gh fteko Bj] ofjzdk noEks pqjw d/ gqek
Bkb nfrnkB oksqh dh e'Jh nz pkeh ojh jh Bj]. j[D e/tb
gqek jh gqek ofj frnk :kBh e'Jh ;z;koh t;s{ pkeh Bj] W.
eJh tko p[bkT[D go Gh fti'rh dk fuZs, nEkj nBzd ;w[zdo
ftZu'A fBeb Bj] ;fenk, nkfo ;fsr[o{ B/ :sB g{ope ;z;ko
tZb'A ;[Zs/ j'J/ B{z irkfJnk ns/ B/sqK B{z y'bPd/ ;ko jh r[o{d/t d/
gftZsq uoBK ftZu fvZr fgnk ns/ fJT[A p'fbnk-
fti'rh dk nB[Gt
r[o{d/t\ nkg ih d/ nb"fee ;`o{g B{z eq'VK pko gqDkw\ nkg ih
d/ wjKtke o{g wzsqK B/ w?B{z d`?s o{gh ;Zg d/ vzr Bkb sVgd/ j'J/ B{z
nfijh Ksh pyh W, i' woB nkfd d/ G? dhnK bfjoK g? ojhnK
;B, fes/ wkb{w jh Bj] fdzdhnK :kBh j[D w?A fJj ;wMdk jK fe w?B{z
d`?s o{gh ;Zg B/ vzfrnk jh Bj] W, w?A fpbe[b ;`;E jK. i' e[ZM Gh w?A
d/fynk, T[j nfrnkB fBzdqk ftZu ;[Zs/ j'J/ B{z nDj'fJnk jh Gkf;nk
W. nkg ih B/ gftZsq wjKtke o{g nktk wko e/ , T[; nfrnkBwJh
r{VP fBzdqk s'A irkn fdZsk W. fJ; bJh, w?A ikfrqs :kBh gfjbh
nt;Ek B{z gqkgs j' frnk jK, w?A nsh ;[yh jK.
r[o{d/t\ w?B{z (ueqtosh oki/ B{z) ;[gB ftZu ekw, eq'X nkfd u'oK
B/ b[ZN fbnk ;h ns/ nd`?s o{gh w/ohnK nZyK pzBP e/, nsh Gzeo
d`?s o{gh /o nkfd ihtK Bkb g{oB, ;z;ko o{gh izrb ftZu ;[ZN
fdZsk ;h. w?A nsh dhB nt;Ek B{z gqkgs j'fJnk, eJh soQK Bkb
ftbedk ;h. T[; nfijh ftnke[bsk s/ sVgdh jkbs go, nkg
ih B/ so; yk e/, w?B{z nkgDh gftZsq pkDh d`kok ntk wko fdZsh
j?. ;fsr[o{ d/t! w?A nkgD/ tk;fs`e Gkt B{z :kBh i' e[ZM w?A jK jh
190
(nzr 327
327))
(nzr 1427
1427))
nwo t;s{
191
w?A ([ZX w?A :kBh nkswk) jh jK, fJ; ftZu fezus ;zd/j BjhA. w?A
T[gq'es rqzEK d/ f;XKs dh T[sgsh s'A Gh gfjbK w"i{d jK. i/ w?A
(nkswk-gqwkswk) Bk j[zdk sK fJBQK B{z oudk e"D s/ oXk g{ope
gVQdk, ;[Ddk ns/ wzBdk e"D< j/ nBzd! dksk ;fsr[o{! fJj ;`;zt/
d t;s{ d/ nb"fee nBzd B{z, w?A pkDh (Gkk) d`kok fe; soQK
nkyK< fJj gqshsh wksq pkDh (Gkk) e[ZM efjD bJh ;woZE BjhA
j' ;edh. f;tkJ/ r{zr/ dh wfmnkJh ykD tkb/ fdqNKs s'A, w?A j'o
fejVh s[bBk d/tK<
ej[ epho r{zr? r[V[ ykfJnk g{S/ s/ fenk ejhn?..
(nzr 337
337))
192
pqjw ns/ ;z;ko fJBQK d' pdK ftZu efj d/Ad/ jB-fJZe jh t;s{
d/ d' Bkw jB. T[; eEB ftZu Bk nkT[D tkb/ nBzdxB ;`o{g ftZu
wstkbk j'fJnk fti'rh, nkg g{oB j[zdk j'fJnk jh g{oB gd B{z
gqkgs j' frnk :kBh fJ;fEs j' frnk;G feS[ nkg/ nkfg j? d{ik nto[ B e'fJ..
(nzr 39
39))
(nz r 251
251))
193
Grsh gqeoD
wz r bkuoD
gq/w jhB ep fwb ;e/, gqhsw gq/w i[ o{g.
si fJZSk ip brB J/e, j'fJ fSB gqG[ ;o{g.. 1..
;'us fenk wB grb/, T[; ohMB ek fBfwZs.
gq/w nrB w/A e{d MZN, fiT[A dhg gszr fwZs.. 2..
gq/wh fuZs i[ puB uj/, eJh ohs ;/ :ko.
J/e c[o/ B Bw;eko, d/ys oj/ fgnko.. 3..
nuoi ohsh g/qw eh, wB pkDh B ;oho.
oj/ ;[ gqhsw J/e jh, fEo ;`Gkt rzGho.. 4..
194
Grsh gqeoD
fpoj
gqzs{ jfof;woB! s/oh fJj fej' fijh dk j[zdh ik ojh j?< s{z
fe;/ fuzsk dk feko pD frnk j?A< s{z mzY/-mzY/ ;kj Godk j?A. s/o/
fujo/ dk ozr ghbk j' frnk j?. ed/ B/sqK ftZu'A gkDh ;[Zfenk j'fJnk
n;hA d/fynk BjhA. p'bdk s{z pj[s xZN j?A. yKdk fpbe[b E'VQk fijk
jh j?A ns/ oks B{z s{z ;"Adk th BjhA. s/oh p/u?Bh fJ; soQK wkb{w fdzdh
j? fiT[A e'Jh fe;/ dh T[vhe ftZu p/u?B ofjzdk j?. wZSh dh soQK s{z
sVcdk j?A ns/ wZE/ T[Zs/ jZE oZy BhthA gk e/, s{z p?mk ofjzdk j?A.
fJj bZSD ohoe phwkoh d/ BjhA jB, fJj sK fiT[A e'Jh fe;/ d{i/
B{z fdb d/ u[Zfenk j'fJnk j[zdk j?, T[; p/fdb dh fBkBh j?. fJj
popkd eo d/D tkbh wo s{z feZE'A yohd bJh j?< s{z fe; d/ sho
dk fBkBk pD frnk j?A<
jfof;woB - (mzYk ;kj Go e/) tkfjr[o{! r'ftzd!! BkokfJD!!!
fJj efjzd/ jh B/sqK ftZu'A gkDh gob-gob trD bZr fgnk i'
fJT[A ;wM' fe fdb d/ Go/ j'J/ Skb/ B{z fe;/ t?d B/ Bso (fsZy/
n"ko) Bkb S/V fdZsk j't/.
;z s - (fgnko Bkb prb ftZu b?e/) jfof;woB! dZ;, s?B{z eh
d[Zy j?< fi; Gh uh B{z s/ok fuZs ukj[zdk j?A w?B{z T[j dZ;! w?A gqD
eodk jK fe s/oh T[; ukj B{z g{ok eoB kso, jo gqeko dh e'f
eoKrk.
jfof;woB;' es ikB? gho gokJh.. ik e? nzsfo dod[ Bk gkJh..
(nzr 793
793))
nwo t;s{
195
;z s-fgnko/! fJj mhe j?, gzqs{ w?A ;wMdk jK fe fJj ghVk ed/
w?B{z Gh j' u[Zeh j?. s/o/ ;ko/ jh bZSD, w/o/ yw d/ dod tKr{z wkb{w
fdzd/ jB, T[j nkgDh tosh j'Jh dtkJh, w?A s?B{z dZ; d/tK sK j'
;edk W fe s{z okh j' ikt/A!
jfof;woB nkgD/ B/sqK B{z T[Zuk T[mk e/ ;zsK tZb sZe e/
w[;eqkfJnk ns/ fco EZb/ B{z rodB M[ek, wZE/ go jZE oZy e/ fe;/
fuzsk ftZu v[Zp frnk. fJT[A wkb{w fdzdk W fe fuzsk o{gh gkDh
ftZu o[VP/ iKd/ B{z, e[ZM Xhoi o{gh T[Zuh po/sh nk rJh ;h, fi; bJh
E'VPk fijk ;wK g?oK go yb' e/, fJZXo-T[ZXo sZed/ B{z feBkok
fdyD Bkb y[h sK j'Jh gqzs{ 'o Bkb trd/ gkDh B/ fco g?o T[ykV
e/ o'VP fbnk W.
;z s-fgnko/ jfof;woB\ w?A ;wM frnk jK. j[D s{z nk; oZy fe
s?B{z wB tKSs t;s{ o{o jh fwb/rh, gqzs{ fgnko/ dZ; sK ;jh s{z
fejVh t;s{ B{z fJ; ;z;ko ftZu'A u[fDnk W< w?A s?B{z T[; dh n;bhns
;wMk fdzdk jK, fi; Bkb s/oh T[j y`kfj jh fwN ikt/rh ns/ gow
;[yh j' ikt/Ark nEtk e'Jh fBZs (;dk) ofjD tkbh t;s{ s/ok wB
u[ok e/ b? rJh W sK T[;dh gqkgsh dk T[gkfJ w?A d;dk jK, fi;B{z
gqkgs eoe/, s{z fuzsk ofjs ns/ nsh nkBzfds j' ikt/Ark. fgnko/
jfof;woB\ e[ZM nky sK ;jh, s/o/ p'b/ fpBK w/oh [pkB e[ZM efjD
bJh gqftos Bj] j[zdh.
jfof;woB
jfof;woB-wjkoki\ w/ok fwZsq fti'rh i' wB[Zyk iBw dk
;G s'A gfjbk fBkBk gowgd dh gqkgsh eoBk ;h, ;' eo u[Zfenk
W. T[;d/ puB fesB/ wX[o jB i' ;[Dd/ ;ko jh fuZs Ks j' iKdk
W. T[j nb"fee ozr ftZu nfijk ozfrnk ofjzdk W i' e'Jh Gh
d[fBnkth ozr, T[; T[Zs/ n;o Bj] eodk. T[j fBozeko dh fbt
tkbk, fBozeko jh pD u[Zfenk W. nc;';\ w?A nGkrk, T[;h soPK
196
Grsh gqeoD
;z;ko ;w[zdo ftZu r's/ yk fojk jK. T[j gops dh soPK nv'b j? ns/
ewb tKr{z gkDh ftZu p?mk jh fBob/g ofje/, ;z;ko ouBk dk
swkk d/y fojk W. T[; B{z e'Jh ftftjkoe nB[e{bsk-gqshe{bsk
;go jh Bj] eodh. fiBPK doBK Bkb T[j wstkbk j' frnk W
eh T[; nfij/ gqG{ d/ doB w?B{z j' ikDr/< T[; B{z gqG{ doB j'J/
ikD e/, w/oh sVg tXD dk Bshik jh W i' fe nkg w/oh jkbs d/
y oj/ j'A. w?A fpojk dh nZr Bkb ;Vdk ik fojk jK. feqgkb{ wjkoki\
Ksh bJh fwbkg o{gh ib po;kT[. w?B{z pukT[\ w?A nkg ih dh
oD ftZu nkfJnk jK.
;z s-jfof;woB\ fJj fpoj nrBh nsh T[Zsw ns/ T[;ssh d/
i'r W. nDikD b'e jh fJ; fpoj B{z p[ok efjzd/ jB. fJj nrBh
fe;/ ;q/N eowK tkb/ d/ fjod/ ftZu jh gqi`fbs j' ;edh W. fJj sK
uZeqtosh oki/ d/ s[Zb W :kBh fJ;d/ j'D Bkb jh nuZb ;[Zy dh
fBXh fwbdh W. i' fJ; fti'r Bkb ed/ sVfcnk jh Bj], T[;
fjod/ ftZu fgnko/ dk fBtk; fe; soPK j' ;edk W< T[j nzsjeoD
nkpkd eh j'Dk W, ;wM' p/-o"Deh w;kD G{wh Wfpojk fpojk nkyhn? fpojk s{ ;[bskB[..
cohdk fis[ sfB fpoj[ B T{gi? ;' sB[ ikD[ w;kB[..
(nzr 1379
1379))
fJj fpoj, gq/w o{gh dhge B{z j'o Gh T[Zuk eo d/D tkbh W.
fi; soPK fe;/ shb/ Bkb nEtk b?Ag ftZu bZrh j'Jh pZsh ;hyD
(u[ZeD) tkbh fcoeh Bkb pZsh B{z T[Zuk eo d/Jhdk W s/ gqek tX
iKdk W, fJ;h soPK fJj fpoj nkgD/ gqhsw ftZu gq/w B{z tXkT[D
dk ohnk W. fJ; s'A fpBK gq/w dh fJ;fEsh Bj] ns/ gq/w s'A pr?o,
fpoj T[sgzB Bj] j[zdk. fJj g{opb/ nsh T[Zsw eowK dk cb j[zdk
W i' :[tk nt;Ek, ;[zdo, fBo'r d/j, ftZd:k ;zgzB, us[o, r[Dhb
ns/ XB-gdkoE d/ ;z:[es-fJ; ekw nkfd ftekoK Bkb nzX ofjD
nwo t;s{
197
tkbh nt;Ek ftZu Gh e'Jh nkgD/ gqhsw gqG{ d/ fpoj Bkb ftnke[b
oj/. fJ; sVg tkbk e'Jh ftobk jh ;z;ko ftZu fwbdk Wcohdk T[wo ;[jktVh ;zfr ;[tzBVh d/j..
ftob/ e/Jh gkJhnfB fizB~kk fgnko/ B/j..
(nzr 1382
1382))
gqzs{ fJj fe;/ d/ nkgD/ tZ; Gh Bj] fe w?A gqG{ Bkb gq/w eoK,
Gkt/A e'Jh eq'VK :sB eo/, ;G fB;cb j'Dr/. fJj gq/w-fgnkbk gqG{
d/ gk; jh W, T[j fi; B{z th ukj/ d/e/ w;skBk pDk d/t/. Gkt/A
pZuk, :[tk ns/ fpoX nEtk fJ;sqh nkfd e'Jh Gh j't/, fi;B/ Gh
fJj ;z;ko s'A p/j' eoB tkbk fgnkbk w{zj Bkb bkfJnk, T[j
nkgD/ gqhsw dh :kd ftZu nfijk ozfrnk iKdk W fe T[; T[Zs/
e'Jh Gh d[fBnkth ozr Bj] uVP ;edk. gqzs{ fi;B{z gqw/o fJj
fgnkbk d/ d/t/nkgDk bkfJnk fgow[ B brJh i/ b'u? ;G[ e'fJ..
J/j[ fgow[ fgnkbk y;w ek i? Gkt? s? d/fJ..
(nzr 1378
1378))
198
Grsh gqeoD
;dk jh ihT[Adk ofjD tkbk j[zdk W feT[Afe gqhsw gqG{ ;dk nwo W.
nfij/ gqG{ Bkb fwfbnk ofjD tkbk gq/wh, ;z;ko tZb'A fB;u/ jh
pT[bk (gkrb) j' iKdk W noEks fJZe o; brB tkbk fuZs,
ftftjko ftZu Gh ;wkXh s'A (pkjo) Bj] nkT[Adk.
fgnko/ jfof;woB\ fJj i' fpoj o{gh ;Zg, s?B{z eZN-eZN yKdk
ns/ fSzB Go Gh u?B Bkb Bj] fNeD fdzdk, s/ok Gbk jh eodk W
:kBh s/o/ go fJsBk T[geko eo fojk W i' pkDh d`kok eEB Bj]
ehsk ik ;edk. fJ; fpojk dk wsbp W fe s/ok wB fe;/ ;z;koe
t;s{ ftZu Bk nNe ikt/. s{z S/sh s'A S/sh nkgD/ fgnko/ B{z fwb/A,
fJ; bJh pkozpko sVckT[Adk W fe nZr/ B{z s[fonk ikt/A sK fe
fgnko/ gqG{ d/ e'b ibdh gj[zu/A. fJ; fpoj s'A fpBK, ed/ Gh gqhsw
dk fwbkg Bj] j' ;edk, fJ; bJh gqhsw dk fwbkg, fi; [ZG
eowK tkb/ B{z j'Dk W, T[;d/ fjod/ ftZu sK fpoj W jh. r[o{
wjkoki efjzd/ jB, i' wB nkgD/ fgnko/ d/ fwbkg bJh sVfgnk
Bj], T[; d[oGkr/ oho B{z nZr Bkb ibk d/Dk ukjhdk WBkBe fi;[ fgzio wfj fpojk Bjh ;' fgzio[ b? ikfo..
(nzr 89
89))
nwo t;s{
199
(nzr 116
116))
Grsh gqeoD
200
nkgD/ tZb fyZu fbnk j?. s{z fJj ;wM fe w?A T[;dh nkfrnk fpBK
e[ZM Gh BjhA eo ;edk. s{z fJeZbk eh, e'Jh Gh gqkDh nkgDh woh
Bkb ok Gh joes BjhA eo ;edk. fe;/ dh us[okJh e[ZM ;tkodh
BjhA ns/ w{oyskJh e[ZM ftrkV BjhA ;edhBk e' us[o[ Bkjh e' w{Vk.. Bk e' jhD[ Bkjh e' ;{ok..
fis[ e' bkfJnk fss jh bkrk..
(nzr 238
238))
dtkJh, p{Nh, wzsq, izsq ns/ szsq nkfd e'Jh Gh T[gkfJ, T[;d/
j[ew fpBK e[ZM BjhA eo ;ed/. fi;B/ nkgD/ fuZs ftZu fJj g{ok
ft`k; eo fbnk fe T[;d/ j[ew fpBK nZy dk y'bQDk s/ whuDk
sZe Gh BjhA j' ;edk, T[j g[o fJ; ft`k; dh skes Bkb jh wzsq,
izsq ns/ szsq nkfd B{z s[ZS ;wMdk j?nT[yX wzsq szs ;fG Sko[.. eoD?jko fod/ wfj Xko[..
(nzr 196
196))
nwo t;s{
201
i/ fJj iht nkg ;[szsq o{g u e[ZM eoB ftZu ;woZE j'D sK
e"D nfijk j? i' ;[Zy BjhA ukj[zdk< ;ko/ jh gqkDh ngD/ ;[Zy B{z w[Zy
oZy e/ joes ftZu nkT[Ad/ jB. d[Zy tk;s/ u/Nk eoBh sK tZyoh
ojh, e'Jh iht wB ftZu fustdk Gh BjhA gqzs{ ed/ Gh fe;/ dh
woh nB[;ko Bshik BjhA fBebdk. ;?AeV/ :sB eoB go Gh,
j[zdk T[jh j? i' fgnko/ jfof;woB! s/o/ gqhsw B{z GkT[Adk j?isB pj[s ;[y e/ ehJ/ d[y e' ehU B e'fJ..
ej[ BkBe ;[fB o/ wBk jfo Gkt? ;' j'fJ..
Bo ukjs eS[ nT[o nT[o? eh nT[o? GJh..
fusts ofjU mrT[o BkBe ck;h rfb goh.. (nzr 1428
1428))
T[j gohg{oB gqwkswk jh fe;/ ft/ ezw d/ eoB bJh, fJ;
irs nzdo oho tkbk j'e/ gqrN j[zdk j?. Gkt/A T[; B{z oho :[es j'
e/ gqrN j'D dh b'V BjhA feT[Afe oho tkbk j' e/ T[; B/ gkghnK B{z
dzv s/ XowhnK dh ;jkfJsk BjhA eoBh, T[j sK ftnkge o{g ftZu
jo fJZe d/ fjod/ nzdo ofj e/ ;G s'A feqnk eotk fojk j?. gzqs{ i'
T[;d/ gq/wh-Grs nkgDhnK gzi G"fse nZyK Bkb fe;/ o{g ftZu
d/yDk jh ukj[zd/ jB, T[BQK dh fJZSk g{osh bJh ns/ Bk;se i' T[;
dh j'Ad B{z wzBd/ jh BjhA, T[BQK B{z nkgDh ;Zsk dk :ehB fdtkT[D
ykso, oho tkbk j' e/ gqrN j' iKdk j?. T[jh fBofteko gqG{ ;si[r
ftZu pktB, sq/s/ ftZu okw, d[nkgo ftZu feqB ns/ ebi[r ftZu
r[o{ BkBe ns/ fJ; s'A nZr/ d; o{gK ftZu gqrN j'fJnk. GftZys
ekb ftZu ebeh ntsko Gh jkbK j'Dk j?. T[;dh rsh e[ZM ikDh
BjhA ik ;edh fe T[; B/ nZr/ B{z eh eoBk j?, fgZS/ eq'VK nopK
ebgK ftZu eh eo u[Zek j? ns/ j[D eh eo fojk j?. e'Jh ikD/ Gh
202
Grsh gqeoD
(nzr 496
496))
ej[ wkB[y s/ fenk j'fJ nkt?.. i' fs;[ Gkt? ;'Jh eokt?..
(nzr 277
277))
nwo t;s{
203
dh o{os W fe w?A e[ZM eo ;edk jKi' eS[ eo? ;'Jh ;[y[ wkB[.. G{bk ekj/ fcofj nikB..
(nzr 283
283))
(nzr 1366
1366))
gq G { oD
fJ; bJh fgnko/ jfof;woB\ ;G gqeko dhnK us[okJhnK B{z
SZve/, fJZe ;op-eshwkB gqG{ dh oD gqkgs eoT[gkt S'fv rj[ fs;[ eh UN.. fBwy wkfj j't? s/oh S'fN..
(nzr 177
177))
204
Grsh gqeoD
nwo t;s{
205
o{gh ebzeK dk nk;ok jT[Aw? w{b s'A jh T[ZyV iKdh W. iVP'A g[ZfNnk
j'fJnk fpqS, kyK ns/ gZfsnK B{z Bkb b? e/ jh fvr iKdk W.
e'N ebze i' fJZe fSzB ftZu fwN iKd/ jB sK fB;u/ jh ebzeK
dk ekoB jT[Aw? fSzB s'A Gh gfjbK fwN iKdh wzB b?Dk g?Adk W
feT[Afe ekoB d/ ofjzd/ ekoi dk gqtkj o[e Bj] ;edk. fJ; bJh fe
fi; fSzB ftZu eq'VK ebze fwN iKd// jB, T[; s'A d{i/ fSzB ftZu j'o
nBzs T[sgzB j' ikDr/. ekoD d/ nGkt j'D go jh ebzeK dk
nszskGkt (;dk bJh fwN ikDk) f;ZX j' ;edk W. fJj T[; gqG{ dh
gqfsZrk W fe i' e'Jh th oD rqjD eodk W, ukj/ T[j fej' fijk
gkgh th feT[A Bk j't/, gqG{ T[; B{z nkgD/ rb Bkb bk b?Adk :kBh
nG/d eo b?Adk W. nfijh nt;Ek ftZu T[; B{z eh G? j' ;edk W<
i' ;ofD nkt? fs;[ ezfm bkt? fJj[ fpod[ ;[nkwh ;zdk..
(nzr 544
544))
T[; dh oD rqjD ehs/ fpBK Gkt/A eq'VK ig, sg, ;ziw nkfd
;kXB eo bJ/ ikD, ;G fBcb jB :kBh d`?s o{gh sgs Bj] p[M
;edh. fJ; sgs d/ pZ[M/ fpBK, Gbk nd`?s o{g gqG{ dk doB
fe; soPK j' ;edk W<
ig sg pos ehB/ g/yB eT[ uoDk okw..
sgfs B esfj p[M? fpB[ ;[nkwh ;oDk okw..
(nzr 545
545))
fgnko/ jfof;woB\ i/ s?B{z ;z;ko ftZu e'Jh nkgDk nk;ok
Bo nkT[Adk W sK T[j s/o/ tKr{z ekm dh g[sbh jh j't/rk, s/ok eh
;tko/rk< fJ; bJh ;G gkf;nK s'A fuZs B{z fyZu e/, fJZe nkgD/
fgnko/ gqG{ dh oD rqjD eo sK fe s{z ;G T[gZdqtK s'A pu e/, ;[Zy
g{ope nkgD/ gqhsw gk; ofj ;e/A. gqhsw dh oD s?B{z fBoG? eo
d/t/rh feT[Afe T[; s'A fGzB sK ;G ekm dhnK g[sbhnK jh jB,
fJj s/ok eh ftrkVBrhnK< fJBPK gk;'A G? sK s?B{z T[; nt;Ek
ftZu jh nkT[Adk W, fi; ftZu fe fJBPK d/ gq/oe nzsoikwh gqG{ dk
206
Grsh gqeoD
tke Bj] WA. fJ; T[Zsw f;XKs B{z rqjD eoB Bkb, s?B{z gsk
bZr ikt/rk fe w?A e[ZM Gh eoB ftZu ;woZE Bj] jK. id s{z e[ZM
eoB ftZu ;woZE Bj] sK pkeh irs Gh s/o/ tork jh W ns/ e'Jh
Gh ;woZE Bj]ej[ wkB[y s/ fenk j'fJ nkt?.. i' fs;[ Gkt? ;'Jh eokt?..
(nzr 277
277))
fJ; f;XKs B{z id'A g[o ;wM b?Adk W sd T[j w?A eodk jK
nfijk ed/ Gh Bj] wzBdkBkBe j[ew? i/ p[M? s jT[w? ej? B e'fJ..
(nz r 1)
nwo t;s{
207
g[o B{z k;sq nB;ko p[o/ eowK s'A fBftos ns/ nZS/ eowK ftZu
gqftos j'Dk ukjhJ/, feT[Afe [ZG-n[ZG dh gqftosh pko/ ftuko
eoB ftZu wB[Z dh p[ZXh ;woZE W. fJ; iht B{z p[ZXhwkB pDe/,
nkgDk ihtB T[Zuk eoBk ukjhJ/ sK fe u[ok;h bZy i{zBK d/ r/V
ftZu'A fBZeb e/ gqG{ Bkb nG/d j' ;e/. fJj ;G e[ZM g[okoE ehs/
fpBK, fe; soQK j' ;e/rk< nkg d/ f;XKs B/ sK T[Zdw B{z ;w[zdo
ftZu jh ;[ZN fdZsk W. tfN ih B/ okw B{z nkfynk fe j/ okw\
w{oyK B/ fJj ebgBk ehsh W fe ;kv/ ;ko/ ezw, gqw/`o nkg jh eo
d/t/rk. i' nkg g[okoE B{z SZv p?m/ jB, nfij/ g[oK dk ftBk j'
u[Zek W gqzs{ i' p[ZXhwkB jB, T[BPK B// g[okoE d`kok gowgd dh
gqkgsh eo bJh W.
g q B -fJ; ftZu ;kB{z ;wM Bj] nkT[Adh fe ;G g[okoEK dk
fsnkr eo e/ gqG{ oD rqjD ehfsnK, T[;dh gqkgsh j[zdh W nEtk
g[okoE d`kok jh gowgd dh gqkgsh j[zdh W<
T[Zso
so-fJj pj[s E'VPk fejk W, s[jkB{z fJj Gh efj d/Dk ukjhJ/
fe wB[Zy B{z o'Nh Gh Bj] gekT[Dh ukjhJ/, ;kwPD/ gJ/ Ekb tZb o'Nh
ykD ykso, jZE Gh nZr/ Bj] tXkT[Dk ns/ o'Nh ykD ykso w{zj Gh
Bj] fjbkT[Dk ukjhJ/, T[j gqwkswk nkg jh o'Nh gek ikt/rk ns/
nke/ nkg jh y[nk d/t/rk feT[Afe fJB;kB sK e[ZM eo jh Bj]
;edk, ed/ ekm dh fBoiht g[sbh Gh nkgD/ nkg fjZfbnk eodh
W<
n;bhns s'A nDikD nfrnkBh b'e fJj' fij/ nfrnkB Go/
fynkb gqrN efonk eod/ jB ns/ fJ; p/;wMh d/ ekoB jh nkgD/nkg B{z e[ZM wzB e/ fe w?A eodk jK fJT[A nfGwkB :[es j' e/ jzeko
d`kok ehsh j'Jh, nZSh-p[oh u/Nk dk cb G'rD kso, ed/ wod/
ns/ ed/ izwd/ jB. jbN (y{j ftZu'A gkDh eZYD dk ;kXB) dhnK
fNzvK (gkDh Go e/ fbnkT[D tkb/ vZp/) tKr{z woB s/ izwD d/ r/V
208
Grsh gqeoD
ftZu'A ed/ fBZeb jh Bj] ;ed/ feT[Afe jzeko :[es ehsk j'fJnk
eow, ed/ Gh cb fdZs/ fpBK nkgDk gqGkt Bj] SZvdk. fi;
nfijh jkbs ftZu iht eow eod/ jB s/ cb gqdksk Jh`o, T[BPK
eowK dk cb fdzdk W, fJ; bJhb/y[ B fwNJh j/ ;yh i' fbfynk eoskfo..
(nzr 937
937))
fJ; nNZb j[ew d/ fezi/ Bkb y{p ekp{ eo bJ/ iKd/ jB. Bk
fJBPK ihtK d`kok ehs/ j'J/ gkg s/ g[zB dk nzs j[zdk W s/ Bk jh woBizwD o{gh e?d ftZu'A fBeb ;ed/ jB feT[Afe i' wB[Zy u'ohnK s/
vke/ nkfd pdwkhnK eoB s'A Bj] jNdk, T[; B{z ;k d/D ykso
;oeko ed fgZSk SZvdh W< T[;dh y'i bJh sK oks fdB f;gkjh
fcod/ jB ns/ cV e/ i/bP ftZu d/ fdzd/ jB. ;k G'r e/ i/bP ftZu'A
fBebdk W s/ fco nkgD/ ;[GkT[ w[skfpe bkuko j'fJnk u'ohnK
nkfd eodk W s/ fco cV e/ i/bP ftZu d/ fdZsk iKdk W. fizBk fuo
T[j ;oeko d/ ekB{zB w[skfpe nkgDk ;[GkT[ Bj] pDkT[Adk, T[BPK
fuo ed/ Gh i/bP ftZu nkT[Dk-ikDk pzd Bj] j' ;edk. fJ; ftZu
;oeko dk eh d'< T[; fBod' ;oeko go e"D fJj d' nko'gB
eo ;edk W fe pkeh b'e xoK ftZo p?m/ ;[Zy Bkb n? T[vk oj/ jB
ns/ fJ; ftuko/ B{z i/bP ftZu BkBk gqeko d/ d[Zy fdZs/ ik oj/ jB.
fiT[A fJ; fdqNKs ftZu ;oeko fBod' W, T[j e/tb wB[Zy dh
ehsh rJh p[oh feqnk dk jh cb fdzdh W, fsT[A jh ;G s'A tZvh
;oeko (gqwkswk) Gh fpbe[b fBod' W. nwhoh, rohph, ;[Zy ns/
d[Zy nkfd ihtK dh njzeko g{ope ehsh j'Jh Gbh ns/ p[oh u/Nk
dk jh cb W, gqwkswk sK ;wfdqNh Wi/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[..
(nzr 134
134))
dd? d';[ B d/T{ fe;? d';[ eozwk nkgfDnk..
i' w? ehnk ;' w? gkfJnk d';[ B dhi? nto iBk..
(nzr 433
433))
nwo t;s{
209
210
Grsh gqeoD
T[; iht o{g Bfjo dk gkDh gqwkswk o{g dfonk j' e/ tfjzdk W
:kBh gqwksw ;`o{g j[zdk j'fJnk jh gqwksw ;`o{g j' iKdk W. fJ;
gqeko ;zfus ns/ feqnkwkB eow, ;ko/ jh G;w j' iKd/ jB. gqkoZpX
eow G'r e/ Bk j' iKd/ jB. eowK d/ Bk ofjD ekoB, iBw dk
e'Jh BfwZs jh Bj] ns/ iBw s'A fpBK d[ZyK dh gqkgsh n;zGt W.
fJ; gqeko gqG{ oD ftZu gj[zfunk j'fJnk g[o, gow Ksh B{z
gqkgs j[zdk W.
;op eshwkB gqG{ dh oD rqjD eo b?D Bkb'A, j'o tZvk e'Jh
Gh g[okoE Bj] W. fJ;d/ nzdo ;ko/ jh g[okoE ;wkgs j' iKd/
jB. fi;B/ nkgDk sB-wB gqG{ d/ jtkb/ eo fdZsk, T[;dk ;G
e[ZM jh gqG{ d/ nogD j' iKdk W feT[Afe fizBK XB-gdkoE, g[ZsofJ;sqh ns/ ;zpzXh nkfd j[zd/ jB, T[j ;G oho dh fJ;fEsh sZe jh
ngD/ j'fJnk eod/ jB. id fJj oho jh nkgDk Bk fojk, gqG{ dk
j' u[Zfenk W, sd ;G t;s{ jh gqG{ dh j' rJh. pZ;\ fJ; s'A nZr/
e'Jh j'o g[okoE Bj], fco sK ;`kwh dh woh W fe B"eo gk;'A i'
ukj/ ;'Jh eokJh ikt/338))
efj epho r[bkw[ xo ek ihnkfJ Gkt? wkfo.. (nzr 338
n;b ftZu rZb fJj' jh W, n?t?A jT[Aw? Bkb roe j'fJnk iht w?A
fJj eo{zrk, fJj Bj] eo{zrk wzBdk W s/ nkgDh ehsh dk cb th
gkT[Adk W. fizBK fuo fJj jT[w?A :[es ofjzdk W, UBK fuo gkg-g[zB
dk fzw/tko Gh fJj nkg jh ofjzdk W. id gqG{ oD rqjD eoe/ jT[w?A
s'A ofjs j[zdk W sd T[;/ fdB fJj gkg-g[zB s'A poh j' iKdk W. fJ;dh
;G fw/Atkoh, gqG{ dh j' iKdh W feT[Afe fJ; nt;Ek ftZu sK fJ;
B/ wkbe d/ j[ew dh skwhb jh eoBh W, nkg e[ZM eoBk jh Bj],
ftrV/ nEtk ;to/ fJ; B{z eh< fJ;B/ sK wkbe dh gq;zBsk b?Dh W.
i/ B"eo wkbe dh B"eoh eodk W fco wkbe nZr/ jzeko eh< B"eoh
eo/ ns/ Bkb/ wkbe Bkb MrVk Gh eo/-wkbe e[ZM ej/ s/ B"eo nZr'A
nwo t;s{
211
w?A fJT[A eoBk W s/ fJT[A Bj] nkfd ;" ;" soPK dhnK j[ZisK eo/. Gbk
fJj' fij/ B"eo T[Zs/ ed/ wkbe dh gq;zBsk j' ;edh W<
ukeo[ br? ukeoh Bkb/ rkop[ tkd[..
(nzr 474
474))
rbk eo/ xD/ohnk y;w B gkJ/ ;kd[..
fgZS/ i' fejk fe k ;sq d/ ftXh-fB/X puB fBcb j' ikDr/ ,
puBK dh fBcbsk fe; soPK j' ;edh W< k;sq ns/ r[o{-T[gd/
Bkb jh sK fJ; jT[w?A ftZu nzX/ j'J/ wB[Zy dhnK nZyhnK ftZu
ukBDk j'Dk W, sK jh fJ;B/ jT[w?A B{z SZve/, g{oB o{g ftZu gqG{ dh
oD rqjD eoBh W. fco T[; oD ftZu nkJ/ j'J/ g[o bJh,
g[okoE dh fBcbsk i/ j[zdh W sK eq'VK pko j't/, e[ZM gqtkj Bj].
nBzd Bkb Gog{o, fgnko/ dh r'd ftZu p?m/ j'J/ gq/wh dh i/ ;zpzX
eokT[D tkb/ d{s nkfd ohJ/ (t;hb/) dh bkgotkjh j[zdh W sK
;?AeV/ pko j't/.
g q B -fJj sK pVh feqsxDsk W, fiBPK d`kok pkdkj d/ d`ko jo
tes ofjD tkbh gZeh B"eoh fwbh W, T[BKP dk fynkb jh G[bk d/Dk\
so-fJj feqsxDsk Bj] W. jo ;w/A nodb (jkoh) ftZu
T[ Z so
yVP/ ofjD tkb/ B"eo dk fXnkB jh nkgD/ wkbe d/ w[Zy tZb W.
w{zj ftZu'A e'Jh puB fBefbnk Bj] s/ joes ftZu nkfJnk Bj].
uzdqwk ftZu bZrhnK j'JhnK ue'o dhnK nZyK, j'o e[ZM sZedhnK
jh Bj]. uzdqwk d/ uVQB s'A gfjbK gfjbK jh, ue'o dk d"VBk
GZiDk j[zdk W. T[j nfijh nt;Ek ftZu gj[zfunk j'fJnk ;/te,
Bk w{oy j? s/ Bk jh f;nkDk. nkgD/ ;`kwh d/ j[ew w[skfpe ;G e[ZM
eoh iKdk W, gsk Bj] ;`kwh mhe eotk fojk W nEtk bs.
wkbe d/ j[ew s'A fpBK nkgDh woh sK T[;B/ tosDh jh Bj]
feT[Afe wB ns/ oho T[;d/ Bj], fi; wkbe d/ jB, T[jh ikD/ekm eh g[soh ejk eo? pg[oh fybktBjko' ikB?..
(nzr 206
206))
212
Grsh gqeoD
nwo t;s{
213
214
Grsh gqeoD
fdqV fB;u/ tkbk j' iKdk W. fJ; bJh nkgD/ wB, fJzdqhnK ns/
oho dh feqnk ftZu njzeko j'D d/ ekoB pkeh ;ko/ iht Gh i' gqG{
dh nkfrnk ftZu joes eo oj/ jB T[j fJT[A eodk W s/ fJT[A Bj]
eodk fJ; fBu/ tkb/ j' iKd/ jB. i/ fJ;dk nkgDk G[b/yk d{o j'
ikt/ :kBh w?A e[ZM Gh Bj] eodk sK ;kfonK jh ihtK dh joes
ftZu Gh fJj p[ZXh nuZb j' ikt/rh fe e'Jh Gh e[ZM Bj] eodk
e/tb gqG{ dh nkfrnk jh tos ojh W feT[Afe i/ fJZe xV/ d/ pBD
dk frnkB j' ikt/ sK d[BhnK Go d/ xfVnK d/ pBD pko/ ftZu
;z: Bj] ofjzdk. fi;dk wB ftt/e d`kok ;hsb j' u[Zek W, T[; B{z
;kok jh ;z;ko ;hsb Bo nkT[Adk W ns/ fi;dk nkgDk wB d`?s
d/ ekoB i (;V) fojk W, T[; B{z ;kok jh irs idk (;Vdk)
Gk;dk W. nkgDk oho Gk;dk W sK ;kok ;z;ko Gk;dk W ns/ i/
nkgDk oho Bj] Gk;dk sK ;z;ko Gh BjhA Gk;dk. ikfrqs ftZu
nkgDk ;[gB oho BjhA gqshs j[zdk sK ;[gB irs Gh, fes/ fdykJh
BjhA fdzdk. fJ; bJh nkgDk j'Dk jh nBoE dk w{b j?. fi; irQk
w?A BjhA j?, T[; irQk s{z Gh BjhA :kBh gqG{ s'A fGzB d{ik BjhA j?.
nkgDk j'Dk jh d{i/ dh ebgBk dk ekoB j? ns/ nkgDk j'Dk jh
eoskgD d/ ;zpzX B{z i'V e/ izwD-woB dk ekoB pDdk j?. fJ; s'A
ftgohs :kBh jT[Aw? s'A ofjs g[o w[es jh j?fifj gqkBh jT[w? sih eosk okw[ gSkfB..
ej[ BkBe tj[ w[efs Bo[ fJj wB ;kuh wkB[..
(nzr 1427
1427))
nwo t;s{
215
216
Grsh gqeoD
nwo t;s{
217
fco gqkoEBk feT[A ehsh iKdh W< eh T[j ngD/ gq/wh go nkJ/
d[Zy ns/ wB dhnK ekwBktK B{z ikDdk Bj]< i/ T[j ikDdk j'fJnk
Gh ;kv/ eowK w[skfpe d:k Bj] eodk sK eh ;kv/ efjD Bkb eo
d/t/rk< fJj w{oy wB dh ftnoE GNeDk W.
;op ebk Gog{o gqG fpoEk ikBBjko..
(nz r 282
282))
2H g{oh oD Bj] wzBh rJh. i/ sB-wB gqG{ nogD j' u[Zek W
fco T[; (sB-wB) Bkb nkgDk ;zpzX eh< id uoBK ftZu jh fvZr
gJ/ fco ukj/ d[yh oZy/ s/ ukj/ ;[yh. d[Zy s'A puD bJh nodk;
eoBh fJj oho B{z nkgDk ;wM/ j'J/ dk ;p{s j?. fco sK sB-wB
gqG{ dk j? fJj n?t/A efjD-wksq jh pd j'J/. ok e[ ;zeN nkfJnk
:k fe;/ t;s{ dh b'V gJh sK MZN e'Jh ;[ZyDk ;[Zy bJh :k e'Jh j'o
eow mfjok fbnk, fiT[A fe;/ Bkb tNKdok eohdk j? fe s{z w/ok
fJj ezw eo d/j sK w?A s?B{z fJj e[ZM d/ d/tKrk. fJj e'Jh Grsh BjhA
fJj sK ;"dkpkh j?. gqG{-oD rqjD eo u[Zfenk Grs, x'o ;zeN
nk ikD s/ Gh pukT[ kso nodk; BjhA eodk pbfe tkfjr[o{ dk
j[ew ;wMe/, nv'b fuZs ofjzdk j?. eh r[o{ noiB d/t ih ns/ r[o{
s/r pjkdo ih ngD/ ohoK go nkJ/ d[ZyK s'A pu BjhA ;B ;ed/<
r[o{ iBK B{z sK ;zebg T[sgzB j'D dh jh d/oh j[zdh, d[Zy T[; s'A
gfjbK fwN iKd/. gqzs{ BjhA! GkD/ B{z fwZmk eoe/ wzfBnk. tk;st
ftZu T[BQK r[o{-iBK B{z d[Zy ;go jh BjhA ehs/ feT[Afe nkswk
dh n;zrsk d/ p'X tkfbnK B{z, oho dh d[Zy-;[Zy nkfd e'Jh Gh
joes ;go BjhA eodh j[zdh. gqzs{ nfrnkBhnK dh fdqNh ohowJh
j[zdh j?. fJ; bJh frnkBtkBK d/ oho B{z e'Jh eN BjhA j[zdk i/
pukT[ bJh ok e[ ;zebg jh T[mkT[Ad/ sK d[Zy d{o j' iKd/ feT[Afe
frnkBtkB ;Zs ;zebgh j[zdk j?. g{oB oD rqjD eo u[Ze/
Grs, gqG{ j[ew nzdo okh ofjzd/ j'J/, nkgD/ nkg B{z jh G[Zb iKd/
jB :kBh eoskgBk tkbh p[ZXh d/ fwN ikD s/ gsk jh BjhA ofjzdk
218
Grsh gqeoD
nwo t;s{
219
T[j gq/w jh eh j'fJnk< feT[Afe fizBk fuo gq/wh ns/ gq/fwek dk o{g
fJZe Bj] pD iKdk :kBh nkgD/ fJZe gqhsw B{z jh d/ydk j'fJnk,
T[; ftZu bhB Bj] j' iKdk, UBk fuo T[j gq/wh jh ekjd/<
J/j feB/jh nk;eh d{i? br? ikfJ..
BkBe nk;e[ eKYhn? ;d jh oj? ;wkfJ..
(nzr 474
474))
gq/wh nkgD/ gqhsw Bkb sd jh fwbdk W i/ T[; s'A fGzB ;G
t;s{nK B{z fuZs ftZu'A d{o eodk W-gqhsw dh nszs brB d/
ekoB fuZs d{ih t;s{ B{z rqjD jh Bj] eodkt;s{ nzdo t;s[ ;wkt? d{ih j't? gkf;..
(nzr 474
474))
nfijh nt;Ek ftZu gq/wh fe; t;s{ d/ ;zi'r-fti'r Bkb
y[h-rwh ns/ nB[e{bsk-gqshe{bsk Bkb ;[yh-d[yh j't/rk<
gdkoEK dh gqhsh tkb/ ;z;koh b'e, nkgD/ nB[e{b t;s{ d/ ;z:'r
Bkb gq;zB ns/ fti'r i' nkgD/ gqfse{b j[zdk W, T[; Bkb d[yh j'
iKd/ jB, gqzs{ T[j nke jh ekjdk fijVk nkgD/ gqhsw dh ok
ftZu okh ofjD dh pikJ/, T[;d/ j[ew B{z nZSk s/ p[ok ;wMdk j't/.
fJ; gqeko dk fj;kp feskp, gq/wh b'eK ftZu Bj] j'fJnk eodk.
nfijk ;/te, bkG gqkgs eoB dh irPk, w{b oew B{z Gh r[nk
pfjzdk W. wsbp fJj fe T[j gq/w-wkor ftZu gqftos j'fJnkgqhsw gqkgsh bJh ;z;ko B{z fuZs ftZu'A T[mkT[Adk Gh W ns/ T[;
gqhsw dh gq;zBsk tk;s/, T[; dh ok ftZu okh Gh Bj] ofjzdk.
fJ; bJh Bk sK T[; B{z nkgD/ gqhsw dk fwbkg j'fJnk ns/ Bk jh
T[j ;z;ko d/ ezw dk fojk feT[Afe T[j sK w[ZY- w{b s'A jh :kBh
gfjb/ edw s'A jh G[Zb frnk Wuzr? uzrk efo wzB/ wzd? wzdk j'fJ..
nk;e[ J/j[ B nkyhn? fi b/y? tos? ;'fJ..
(nzr 474
474))
;bkw[ ipkp[ d't? eo/ w[zYj[ x[Ek ikfJ..
(nzr 474
474))
i' nkgD/ gqhsw (gqG{) dh brB ftZu wrB j' u[Ze/ jB, T[j
220
Grsh gqeoD
gq/wh, b'e-bki B{z y{j ftZu ;[ZN, fBXVe j' e/ gqhsw tZb iKd/ j'J/,
ed'A fe;/ dh gqtkj eod/ jB< T[j sK gqhsw dh fJZe o; :kd ftZu
w;skB/ j'J/, fe;/ d{ih t;s{ dh ;'Mh jh Bj] oZyd/. fiBPK B{z d{ik Gh
;[ZMdk j't/, T[j nkgD/ fgnko/ d/ rb Bj] bZr ;ed/i/ i/ ozr J/e e/ oku/.. s/ s/ b'e bki si Bku/..
nkfd g[oy fiB J/e gSkBk.. d[shnk Gkt B wB wfj nkBk..
i/ i/ Gkt d[shnk wfj oku/.. s/ s/ whs fwbB s/ pku/..
J/e g[oy fiB B?e gSkBk.. fsB jh gow ss efj ikBk..
(dL rqL)
nwo t;s{
221
222
Grsh gqeoD
nwo t;s{
223
224
Grsh gqeoD
fdZsk ns/ njzeko B{z Gh Bkb jh uoBK go uVQk fdZsk. ;dk gq;zBsk
d/ ;w[zdo ftZu wZSh tKr{z skohnK bkT[D tkbk pD frnk feT[Afe
d/yD, ;[BD s/ p'bD dk ft/ fJZe gqhsw jh ofj frnk i' g{oB o{g
Bkb, nkgD/ fgnko/ dh oB ftZu ik fgnk j? T[j fJZe fsb wksq Gh
T[;s'A i[dk BjhA j' ;edk. ;z;ko ftZu nBzs phwkohnK jB sK Gh
gqhsw d/ fti'r tork nsh gqpb o'r, j'o e'Jh Gh BjhA j?(nzr 21
21))
fJe fsb[ fgnkok th;o? o'r[ tvk wB wkfj..
fJ; o'r s'A i' S[Nekok gk u[Ze/ jB, T[j nB[Gth b'e :kBh fJ;
n;fj d[Zy dh tkechns tkb/, ed e[gZE (pd-gqj/ih) eod/ jB<
feT[Afe T[BQK B{z T[; d[Zy s'A wjkB G? nkT[Adk j?. fJ; bJh ;dk
fBo'r ofjD ykso, ok wksq Gh bkgotkjh BjhA eod/.
d[y[ sd/ ik ft;fo ikt?. G[y ftnkg? pj[ fpfX Xkt?..
(nzr 98
98))
nwo t;s{
225
e'fN nBzd oki ;[y[ G[rt? jfo f;wos fpB;? ;G d[y[.. ojkT[..
e'fN iBw e/ febfpy Bk;fj f;wos gktB sB wB ;[y..
d/fy ;o{g[ g{oB[ GJh nk;k do;B[ G/Ns T[soh G[y..
ukfo gdkoE n;N wjk f;fX ekwX/B[ gkoiks jfo jfo o[y[..
BkBe ;ofB rjh ;[y ;kro iBw woB fcfo roG B X[y[..
(nzr 717
717))
(nz r 62
62))
Bkw ;zfr wfB ghqfs B bkt?.. e'fN eow eos' Bofe ikt?..
(nzr 240
240))
Grsh gqeoD
226
gqG{ d/ Bkw ftZu jo tes fuZs bhB oZyD Bkb, nBzs shoE
nkfd ;kXB, fpBK ehs/ jh, ehs/ j'J/ j' iKd/ jBnkm gjo f;woj[ gqG Bkw[.. nfBe shoE wiB[ fJ;BkB[..
(nzr 184
184))
jfo jfo Bkfw wiB[ efo ;{u/.. e'fN rqjD g[zB cb w{u/..
(nzr 197
197))
(nzr 197
197))
d{y[ dod[ iw[ B/fV B nkt?.. ej[ BkBe i' jfo r[B rkt?..
1)
(nzr 19
191
nwo t;s{
227
(nzr 44
44))
228
Grsh gqeoD
fXnkB Bk d/t' feT[Afe j[D ebi[r nk frnk j?. fJ; bJh fpBK
joh d/ Bkw f;woB s'A, s[;hA gqG{ dh gqkgsh BjhA eo ;e'Ar/. fdqNKs
d`kok ;wMkT[Ad/ jB fe o[Zs w[skfpe i' c;b phih iKdh j?, T[jh
T[sgzB j' e/ cb fdzdh j?. c;b d/ T[sgzB j'D tkb/ w";w s'A T[bN,
d{ih o[Zs ftZu phih j'Jh c;b, cb BjhA fdnk eodh. fJ; ftZu
G[Zb Bk eo' feT[Afe ebi[r Bkw phiD dh jh o[Zs j?. p'tj[ p'tj[
fJj d' tko ej/ puB fdqVQsk tk;s/ jB.
u/sktBh
nfrnkB fBzdqk ftZu ;[Zs/ j'J/ iht' T[Zm'! ;'u'! i' XB, gdkoE
s[jkvh eb:kD eoB tkb/ BjhA jB, T[BQK B{z gqkgs eoe/ eh eo'Ar/<
fJBQK ftBkh gdkoEK ftZu'A fuZs B{z eZYe/ nszs oXk :[es j'J/
frnkBh g[oK dh oD ftZu ikt'. T[BQK B{z gqG{ dk ;ky ks o{g ikD
e/, gqDkw eo'. nkgDhnK us[okJhnK B{z SZve/, T[BQK d/ ewb w[Zy
tZb sZe' s/ ;[D', T[j s[jkB{z eh nkyd/ jB. i' e[ZM T[j feqgkb{
nkyD, T[; B{z wzB' sKfe ;z;ko ;w[zdo ftZu r's/ yk oj/ ftnke[b
fuZs tkfbU! ;[y g{ope gkob/ feBko/ gj[zu ;e'. fi; s'A ftZS[V e/
ed/ ;[gB/ nzdo Gh fBZs :kBh ;d?th ;[Zy dk doB BjhA ehsk,
T[; nBzd ;`o{g gqG{ B{z fwbe/ ;[yh j't'. T[;dk fwbkg d[ZyK dk
fti'r j? ns/ T[;dk fti'r d[ZyK dk fwbkg j?. oD rqjD ehs/
fpBK, T[;dh wkfJnk s'A pu BjhA ;e'Ar/ ns/ y[nko jh j[zd/ oj'Ar/.
wkfJnk ftZu G[Zb/ j'J/ iht, ;G e[ZM d/yd/ j'J/ Gh BjhA d/yd/
ns/ ;G e[ZM ;[Dd/ j'J/ Gh BjhA ;[Dd/. oho d/ gkbD-g'D T[Zs/ jh
;kok 'o bkfJnk j'fJnk j?. fuZs, fzrko ftZu'A jh BjhA fBebdk
sK ;fs;zrs tZb ikD bJh ;wK feZE/< oho nkfd M{m/ gdkoEK B{z
;fs ;wM e/, T[BQK dh gqkgsh bJh fJT[A d"Vd/ jB fit/A fwqr,
fwqrfsqBk tkb/ ib B{z ;Zuk ikD e/ T[; tZb d"Vdk j?. ihG d/
;`kd kso ihtK B{z wkod/ jB s/ okp Bkb nzX/ j'J/, tofis
nwo t;s{
229
joesK eod/ jB. gkgK Bkb w?b/ j'J/ fuZs tkb/, ;wMkJ/ s'A Gh BjhA
;wMd/ ns/ jNkT[D s'A pknd Gh, nkgDh jh woh eoB bJh s[b/
ofjzd/ jB. i/ g{op iBw ftZu gkg Bk ehs/ j'J/ j'D sK p[o/ eowK
tZb fuZs T[skj :[es feT[A j[zdk< wB ftZu t?o j?, d{i/ dh
p[fonkJh d/ Yzr ;'u-;'u e/ joes ftZu nkT[Ad/ jB. Jhoyk dh
nZr, ;hB/ ftZu pbdh j?, eq'X Bkb nzX/ j'J/-j'J/ jB ns/ tkBkfsqBk d/ nXhB j'J/ p?m/ jB. d{i/ d/ gqkD b?D sZe T[Zdw eo oj/
jB, rohpK bJh e;kJh dk o{g Xkoh p?m/ jB. ftfnK ftZu nfij/
roe j'J/-j'J/ jB fe fBeb jh BjhA ;ed/ ns/ gqG{ dh :kd fes/
G[Zb e/ Gh B/V/ BjhA Y[Zedh fJfsnkfd bZSD, w?b/ fdb d/ jh sK
jB. gkgK eoe/ jh fuZs w?bk j'fJnk eodk j?, fco nfij/ w?b/ fuZs
tkb/ B{z i/ gkgh efj fdZsk ikt/ sK n:'r BjhA feT[Afe T[j j? jh
gkgh. fgSb/ gkg eow d/ Bshi/ B{z ;wMe/, p[o/ eowK s'A pu' ns/
[ZG eowK tZb gqftosh eoe/, nw'be wB[Zyk d/j ;cb eo'. fJj
d[obZG d/jh, d[ZyK s'A ofjs nBzd ;`o{g gqG{ d/ fwbkg kso fwbdh
j?. gqG{ gqkgsh s'A S[ZN j'o ;ko/ jh ft/ nkfd G'r, ;G d/jK ftZu
gqkgs ofjzd/ jB. wB[Zy d/j pkozpko BjhA fwbdh, fJ; bJh fdqVsk
g{ope gqG{ gqkgsh bJh T[Zdw eo'wkB; d/j pj[fo Bj gkt? eS{ T[gkT[ w[efs ek eo[ o/..
(nzr 220
220))
230
Grsh gqeoD
(nz r 258
258))
nb"fee ozr
g q B -mhe j?, wB[Zy d/j s'A fpBK g{, gzSh nkfd nBzs d/jK B{z
gqkgs j[zd/ ofj e/, fes/ Gh fNekT[ BjhA j' ;fenk ns/ j[D fJj
wB[Zyk d/jh fwbh j?. fJ; ftZu gqG{ dk Bkw ifgnk ik ;edk j?,
fezs{ ;zd/j fJ; rZb dk j? fe Bkw igD s'A pknd Gh i/ j'o d/jK dh
gqkgsh Bk o[eh sK wB[Zy d/j ns/ Bkw d'B'A jh ftnoE j'Dr/<
T[ Z so
so- okw ozr[ ed/ T[sfo B ikfJ..
r[o[ g{ok fi;[ d/fJ p[MkfJ..
(nzr 194
194))
fJj ed/ j' jh BjhA ;edk fe ;G gkf;nK s'A w[V/ j'J/ :kBh
ftfnK dh yuskJh s'A ofjs j'J/-j'J/ fBowb wB B{z, gqG{ gqhsh dk
ozr uVQB s'A pknd, T[; T[Zgo e'Jh j'o ;z;koh ozr Gh uVQ ;e/. fJj
rZb, r[o{d/t d/ puBK s'A ;gN j' iKdh j?ik;[ igs osB[ jfo fwb?.. pj[fo B S'v? jfo ;zfr fjb?..
(nzr 236
236))
nb"fee osB, e'Jh ;z;koh osB BjhA i' u'oh j'D iK N[ZN ikD
Bkb, gk; B oj/. i' Bk u'oh j[zdk j? ns/ Bk ftBk j[zdk j?, T[j sK
;dk fJZe-o;, gqekwJh ns/ nwo ofjD tkbk joh osB j?. nfijk
osB fe; gqeko fwbdk j?< e/tb gqG{ dk Bkw igD Bkb. fJ; bJh
fi; wB d`kok Bkw igD Bkb joh osB fwbdk j?, T[j wB joh
osB Bkb nfijk fjb iKdk :kBh nkdh j' iKdk j? fe T[;d/ gqek
s'A fpBK fJZe edw Gh BjhA uZb ;edk noEks T[; gqek s'A pkjo
nzX/o/ :kBh ;z;koh gdkoEK ftZu nke/ m'eoK BjhA yKdk. joh o; dk
frZfMnk j'fJnk wB, T[; wjK nBzd dk nfijk of;e pD iKdk j?
fe T[; fBokb/ ;[nkd B{z SZv jh BjhA ;edk feT[Afentfo ;kd ufy ;rb/ d/y/ wB jfo o;[ ;G s/ whmk ihT[..
(nzr 100
100))
nwo t;s{
231
232
Grsh gqeoD
gqG{ gqhsh ftZu y[fGnk j'fJnk wB, fe; soQK fjZb ;e/< ib
ftZu s/Ad{J/ B/ ieV fbnk j?. fJ; s/Ad{J/ dh MgN fi; Gh jkEh B{z g?
rJh, T[j eq'VK jkEhnK d/ fyZuD go Gh BjhA fBeb ;edk. ri/Adq
Bkwe jkEh B{z pkeh jkEh fyZuD bJh 'o bk jh u[Ze/ ;B, GrtkB
d/ ;[doB uZeq s'A fpBK s/Ad{J/ d/ jZE Bk S[ZN ;e/. fJ; gqeoD
ftZu s/Ad{nk y[d nkg tkfjr[o{ j?, T[; gk;'A fJ; wB B{z S[vk b?D
tkbk j'o e"D j' ;edk j?<
z e k -fi; wB B{z e'Jh Gh gdkoE, fe;/ jkbs ftZu Gh nkgD/
tZb fyZu Bk ;e/, T[; B{z Gh u/sB wkfJnk fyZudh d/yh j?.
T[Zso
so-i' wB, gqG{ go g{oh soQK dhtkBk BjhA j'fJnk j[zdk, T[jh
d`?s d/ ekoB j'oBK go dhtkBk j[zdk fcodk j?. fgxb ikD d/ ;[GkT[
tkbk w'w, nZr d/ ;kwQD/ ed mfjodk j?< gqG{ gqhsh tkbk wB sK
neko ofjs s/ nek tKr{z ftnkge j? :kBh gqG{ ;`o{g jh j?. fJ;
bJh Bk T[; B{z nZr ;kVdh j?, Bk ib frZbk eoe/ rk ;edk j?,
Bk e'Jh ;sq eZN ;edk j? ns/ Bk jh tk:{ T[vk ;edh j?. ;G B{z
nksw-o{g d/yD d/ ekoB jh, wkfJnk T[; s'A i[dk BjhA ofjzdh
:kBh wkfJnk ;`o{g Gh T[j nkg jh j?, fJ; bJh fyZu BjhA ;edh.
j/ fBobZi wB! d{finK T[Zs/ sK vZbQdk fcodk j?A, ed/ fJj
BjhA ;'funk fe w/o/ T[Zs/ fezB/ e[ v[bQ oj/ jB< i/ s/o/ T[Zs/ e'Jh
nke BjhA j[zdk sK s{z feT[A fe;/ bJh oks fdB sVgdk fcodk j?A<
i/ s/o/ T[Zs/ e'Jh ikBK tkoB/ B{z fsnko p?m/ jB sK nZSh soQK nzdo
Mksh wko e/ d/y fe fJj e[opkBh fe; rZb kso j?< i/ s{z gqG{ dk
nsh gq/wh j?A, ;G bJh fJZe' fijk j'D d/ ekoB, b'e fgnko eod/
jB sK fJj fgnko, ;z;ko ;kro ftZu v[Zp/ iKd/ ihtK bJh fesh
d/ s[Zb j?. i/ s{z e/tb ;/qN nkuoD tkbk j?A, fJ; bJh b'e fgnko
eod/ jB sK d?th r[DK d`kok nkgDk ihtB j'o Gh T[Zuk eo sKfe
s/o/ w/bh (;zrh) b'e, s/o/ i/j/ jh j' ikD. i/ s{z nkg ;z;ko ftZu v[Zpk
nwo t;s{
233
j'fJnk j?A ns/ s/o/ Bkb gqhsh eoB tkb/ Gh T[;h y{j ftZu v[pD
bJh fgnko eod/ jB sK nfij/ fro/ j'J/ rzd/ fynkb tkb/ dk
feo eoBk jh eh< nfij/ pzd/ dk sK Bkw b?Dk Gh gq/wh d/ fjod/ B{z
ebze j? feT[Afe T[; ftZu nsh gftZsq ns/ ;Zuk gq/w ofjzdk j?.
EK-EK s/ GNeD tkb/ w{oy wB B/, gq/w B{z y/bQ jh ;wM oZfynk
j?. wsbp gq;sK Bkb jh jw/k ukT[-bkv s/ jZ;D-y/bQD nkfd
ofjD d/ ekoB, e/tb fJjh gsk j? fe fiZE/ Gh gq/w j?, T[E/ fJZe d{i/
B{z e'Jh ;z;koh ;[Zy b?D dk wsbp j[zdk j? :kBh wsbp B{z jh gq/w
ikfDnk j? feT[Afe ;Zu/ gq/w dk sK ed/ goSktK Gh BjhA d/fynk sK
fco gq/w dh gSkD eh j'Dh j'Jh<
[ Z G n[ Z G fJZSk
g q B -fuZs ftZu fe;/ Bk fe;/ fJZSk B{z b?e/ jh, gq/w ehsk iKdk
j?. fi; B{z e'Jh Gh fJZSk BjhA, T[; fBo-fJZSs dh fpqsh, fe;/
t;s{ d/ neko B{z rqjD jh BjhA eodh. d/yD ftZu nkT[Adk j? fe
gqG{ gqhsh ftZu wrB, ;zs iBK Bkb i' nszs gq/w eoB tkb/ gq/wh
b'e jB, T[j Gh nkgDh ebkD dh fJZSk B{z b?e/ jh gq/w eod/ jB
ns/ fJ;h soQK ;zs b'e Gh i' nkgD/ gqG{ Bkb fJZe-o; gqhsh
pDkJh oZyD tkb/ jB, T[j Gh nozG ftZu w[esh dh fJZSk B{z jh
w[Zy oZy e/ gq/w ftZu p/po j[zd/ jB. id fJj rZb j? sK s[ZS p[ZXh
tkb/ ;z;koh b'e Gh i/ nkgDh ekw nrBh B{z p[MkT[D kso ib
Bkb gq/w oZyd/ jB sK eh joi j?<
T[ Z so
so-mhe j?, s/o/ ej/ w[skfpe d'B'A gqeko dh fJZSk jh j? gqzs{
nZyK T[s/ pzBQh j'Jh w{oysk dh gZNh B{z ok y'bQ e/ fJZSktK d/ cb
tZb Gh Bo wko. ftXh w[skfpe wko e/ ykXh j'Jh ;zyhnk (fjo)
oho B{z nsh g[N oZydh nEtk eJh o'rK dk Bk eodh j? ns/
T[jh ;zyhnk eZuh yk b?D Bkb wB[Zy dh w"s j' iKdh j? Gkt/A j? sK
T[j fjo jh!
234
Grsh gqeoD
oks B{z pkfnk j'fJnk dhtk nEtk fpibh nkfd gqek, E'VQh
irQk dk nzX/ok jh d{o eod/ jB ns/ ;{oi dk gqek nzX/oh oks dh
ok fizBh nz Gh pkeh BjhA ofjD fdzdk, go j? sK gqek jh! fiT[A
fJj fdqNKs jB, T[;/ soQK nkgDh ebkD dh fJZSk oZye/ ;zs
iBK Bkb sEk ;zsK d`kok gqG{ Bkb gq/w ehsk iKdk j?. T[; gq/w d`kok
fJZSk s'A ofjs fBofteko r'fpzd gqG{ dk fwbkg j' e/ j'o fizBhnK
Gh fJZSktK jB, ;kohnK jh fJ; fJZe fJZSk Bkb G;w j' iKdhnK
jB. fJZSktK (i' iBw dk BfwZs jB) d/ Bk ofjD eoe/ w[V (fco)
iBw BjhA j[zdk sK d[ZyK dh ;zGktBk jh Bk ojh.
ekw nrBh dh Ksh tk;s/ i' ib Bkb gq/w oZfynk iKdk j? T[j
y{j, pkT[bh, sbkp ns/ dfonk nkfd fJZe d/h jB T[j tD (izrb)
B{z bZrh Gzeo nZr T[Zgo gk d/D Bkb fesBh e[ nZr p[Mk d/Dr/<
dkj j' fojk tD Gkoh pko fpBK ed/ Ks j' ;edk j?< j?D sK d'B'A
ib jh. wB[Zy d/ fjod/ nzdo eq'VK fJZSktK o{g nZr pb ojh j?, T[BQK
ftZu'A fJZe fJZSk d/ p[MkT[D ykso id gqftos j[zdk j? sd pbdh
nZr T[ Z s/ j' o bZeVK (pkbD) gk d/ D Bkb fiT[ A T[ ;
t/b/ nZr dh bkN fwNdh fdykJh fdzdh j? gqzs{ E'VQh d/o pknd jh
gfjbK Bkb'A Gh j'o fnkdk GKpV wZudk j?, fsT[A jh wB[Zy B{z fe;h
fJZSk g{oh j'D dk Gqw j[zdk j?, pknd ftZu S/sh jh T[j fJZSk o{gh
nZr, fco bN-bN pbdh j?. fJT[A id fJZe fJZSk B{z g{ok eoB bJh
ehsk j'fJnk gqw
/ , T[; B{z g{ok BjhA eo ;edk sK j'o i' nBzs fJZSktK
fuZs ftZu gJhnK jB, fe; soQK fwNk ;edk j? sK fco Ksh feZE/<
j/ wB! s{z T[; gqG{ T[Zs/ dhtkBk j' ik, sK ;koh d[BhnK jh s/o/
T[Zgo dhtkBh j'Jh fco/rh. fJ;sqh, wod ns/ g[Zsq nkfd gdkoEK T[Zs/
dhtkB/ j'J/ p[ZXhjhB wB[Zy T[Zs/ e'Jh Gh dhtkBk j[zdk BjhA
d/fynk. i/ e'Jh j't/ Gh sK T[j g[o BjhA g{ j?, fJZE/ rZb wB[Z d/j
dh uZb ojh j?. i' gqG{-gqhsh, fJZSktK Bkb i oj/ fjod/ B{z, whAj
nwo t;s{
235
uoB ;kX e/ X'fJ X'fJ ghT[.. nofg ;kX eT[ ngBk ihT[..
(nzr 283
283))
;/te s/ ;fsr[o{
;fsr[o{ Bkb nszs gqhsh eoB tkbk ;/te T[jh j? i' nkgDk
f;o eZN e/ r[o{ uoBK go oZy d/t/. wsbp fJj j? fe f;o jh ;oho
dk ;op'sw ns/ q'wDh nzr j?. fJ; d/ eZN ikD Bkb, T[;/ t/b/ fwqs{
j[zdh j?. w[od/ s[Zb j'fJnk :kBh njzeko s'A ofjs j' e/, nkgDhnK
us[okJhnK B{z y{j ftZu ;[ZN d/t/. i' Gh T[gd/ ;fsr[o{ fdzd/ jB,
T[; B{z nZSh soQK fjod/ ftZu XkoB eo/ noEks T[BQK d/ j[ew nzdo
jh ;koh u/Nk eo/-
Grsh gqeoD
236
(nzr 314
314))
fJ; tke nB[;ko i' r[o{ ns/ gqG{ ftZu fezus-wksq Gh G/d BjhA
wzBdk, T[; nuZb fB;u/ tkb/ ;/te dk, fJ; b'e ns/ gob'e ftZu
Gh r[o{ ;jkJh ofjzdk j?ng[B/ ;/te eh nkg/ oky? nkg/ Bkw[ igkt?..
ij ij eki feofs ;/te eh sjk sjk T[fm Xkt?..
;/te eT[ fBeNh j'fJ fdykt?..
i' i' ej? mke[o gfj ;/te[ ssekb j'fJ nkt?..
(nzr 403
403))
i' jo gqeko Bkb r[o{ uoBK ftZu jh gqhsh oZyD tkbk j?, T[;
B{z fe; rZb dh ewh ofj ;edh j?<
fBfX f;fX fofX jfo jfo jfo w/o?.. iBw[ gdkoE[ rfjo rzGho?..
bky e'N y[;hnk ozr okt? i' r[o bkrk gkJh ihT[..
(nzr 10
1)
101
nwo t;s{
237
nmkoj f;Xh fgS? brhnk fcofB fBi xfo t;? fBi EkfJ..
(nzr 91
91))
(nzr 52
52))
(nz r 52
52))
(nzr 30
30))
fJ; bJh, fi; s'A fpBK fJZe xVh Go Gh ihtB BjhA ofj
;edk, fi; B{z ;kvh jo gqeko Bkb fuzsk ofjzdh j?, j/ wB! T[;
nfij/ w[efs-G[rfs d/ dksk, gqG{ ;`o{g r[o{ Bkb feT[A o[Z;Dk j?
noEks T[; Bkb'A gq/w s'Ve/, ;z;ko dh j'o fejVh t;s{ Bkb gq/w
bkT[Dk j?<
BkBe fi;[ fpB[ xVh B ihtDk ft;o/ ;o? B fpzd..
;fj jwkoh fuzd..
1097))
fi;fj
fs;[ f;T[ feT[ wB o{;hn? fi
d .. (nzr 1097
Grsh gqeoD
238
r'ftzd fdq Nh
fgnko/ jfof;woB! i' nBzs eb/ d/D tkbh d`?s B{z ftBk
eoe/ nBzd-;`o{g nd`?s dk doB eokT[D tkb/ jB, T[BQK d/ fJ;
wjkB T[geko pdb/, ;/te eh d/ ;edk j?< noEks e[ZM Gh BjhA,
f;tkJ/ fJ; s'A fe T[BQK dh gqhsh ftZu nkgD/-nkg B{z G[Zb e/,
;opZsq T[BQK B{z jh d/y/ :kBh ;G ihtK B{z ;fsr[o{ dk tk;st ;`o{g
fBofteko, ;w ns/ fBoftebg ikDe/ fgnko eo/ej? epho[ g{oB ir ;'Jh.. ik e/ fjod/ nto[ B j'Jh..
(nzr 330
330))
id s/ok, gqhsw s'A fpBK e'Jh d{ik j? jh BjhA sd fe; G/dfdqNh Bkb s{z fe;/ dk wB d[yk ;edk j?A< nsh fgnkoh ns/ ;Zuh
pkDh p'b feT[Afe s{z fi; Bkb Gh rZb eoBh iK j'o fttjko nkfd
eoBk j?, T[; o{g ftZu s/ok gqhsw jh j?. i' d`?s B{z SZve/ fJZe
nkgD/ gqhsw dh gqhsh ftZu jh wrB ofjzd/ jB, T[j fe;/ dk Gh
wB BjhA Ykj[zd/mmk wB{nk mkjfj Bkjh.. i' ;rb fsnkfr J/efj bgNkjh..
(nz r 256
256))
(nzr 1384
1384))
nwo t;s{
239
240
Grsh gqeoD
B{z nZy EZb/ fbnkT[Adk j? noEks T[j gqhsw s'A fpBK d{ih t;s{ B{z
d/ydk jh BjhA j?ik e
ekk whs[ ;kiB[ j? ;whnk.. fs;[ iB eT[ ej[ ek eh ewhnk..
ik eh gqhfs r'fpzd f;T[ bkrh..
d{y[ dod[ Gqw[ sk ek Gkrh.. ojkT[..
ik eT[ o;[ jfo o;[ j? nkfJU.. ;' nB o; Bkjh bgNkfJU..
ik ek efjnk dorj ub?.. ;' fe; eT[ Bdfo b? nkt? sb?..
ik ek ;G[ feS[ sk ek j'fJ.. BkBe sk eT[ ;dk ;[y[ j'fJ..
(nz r 186
186))
nwo t;s{
241
242
Grsh gqeoD
wB Bj] wzB ;edk fe w?A ns/ w/ok gqhsw gqG{ fJZe' jh t;s{ jK.
feT[Afe T[j w/ok ;[nkwh W s/ w?A T[;dk ;/te jK, fJj G/d fwNk e/
nG/dsk fe; soPK wzBh ikt/< gqG{ fXnkB d/ ekb ftZu i/ T[sBk
fuo G/d fwN e/ pknd ftZu c/o fdydk W, fJ;dk ekoB sK w?A fJjh
;wMdk jK fe fisB/ Gh G/d ;B, fwN rJ/ jB ns/ fJ; G/d dk phi
w/o/ wB ftZu'A BN Bj] j'fJnk. G/d dk phi jh i/ ;V ikt/ sK w?A
;dk jh nkgD/ gqG{ Bkb nG/d j'fJnk ojK. eh ;wkXh ns/ eh T[ZEkB,
fJj sK fuZs dhnK nt;EK jB gqzs{ w/o/ gqG{ dk ;`o{g nfijk Bj]. i/
w?A T[; J/eZs` ;`o{g ftZu bhB j' e/ fJZe j' iktK sd G/d-nG/d dk
wsbp eh< T[;B{z k;sq B/ nio, nwo, n;zr ns/ fBofteko fejk
W. T[; ftnkge, fBokeko s/ ;zebg-{B, gqG{ dk o{g nkg ih B/,
fti'rh gqsh ehsk j'fJnk T[gd/, w?B{z ;[DkfJnk Gh W gqzs{ T[; ;w/A
fJ; r[gs sZs` d/ ;wMD :'r Bj] ;K, fJ; bJh w?A e[ZM Gh Bj] ikD
;fenk. j[D T[; T[gd/ dh :kd w?B{z nk ojh W fe T[j ;G T[gkXhnK
s'A ofjs, w/o/ gqG{ dk tk;fs`e ;`o{g W. T[; B{z ;wkB o{g eoe/ ikBD
tkbk i' w?A jK T[; dk ft/ o{g ikBD bJh r[o{d/t\ w?B{z T[gd/
fdT[ sK fe G/d dk phi i' nfrnkB W, T[j Bk j' ikt/ ns/ w?A
fJZe-o;, ;zebg-{B nkgD/ gqhsw ftZu bhB j'fJnk ojK. r[o{d/t\
fi; d/ fBor[D ns/ ;or[D d' o{g jB, w?A T[; t;s{ B{z gqsZy d/yDk
ukj[zdk jK feT[Afe fe;/ t;s{ d/ e/tb Bkw ns/ o{g B{z ;[BD wksq
Bkb jh, T[j t;s{ d/yh j'Jh sK Bj] j' iKdh<
fBor[B[ nkfg ;or[B[ Gh Ujh.. ebk Xkfo fifB ;rbh w'jh..
(nzr 287
287))
fJ; puB nB[;ko w?A T[; gqhsw B{z ft/ o{g Bkb ikBD tkbk
jK fe ;[nkwh s/ ;/te dk fJZe o{g fe; soPK W<
;zs- Tgq'es ebgBk s?B{z nfrnkB fBzdqk ftZu ;[Zs/ B{z Gk; ojh
W, jkbK s/oh fBzdqk nZSh soPK BjhA N[ZNh. i' T[; B{z ft/ o{g s/ ikBD
nwo t;s{
243
244
Grsh gqeoD
i' Gh t;s{ sB-wB Bkb ;zpzfXs j[zdh W, T[j ;[Gkfte jh d{o j'
iKdh W feT[Afe w?A-w/oh d/ ekoB jh ;G t;s{nK ftZu w?A-w/oh
ofjzdh W. T[; god/ d/ T[Zso ikD Bkb jfof;woB fpbe[b n;zr
j' frnk. gqzs{ sB-wB s'A i[dk j' e/ Gh jkbK G/d Gk;dk ;h feT[Afe
nkgD/-nkg B{z fJT[A ;wMdk ;h fe w?A e[ZM Bj] eodk eoB tkbk
sK fJZe gqwkswk jh W. fJBPK d' gqshshnK ftZu'A fJZe ;Zuh s/ d{ih
ebfgs W. fi; ftZu nkgDh j'Ad gqrN Gk;dh W, T[j ;Zuh s/ d{ih
gqG{ gqshsh sK wB dh GktBk wksq jh W, fJ; bJh T[j ebfgs ;h.
T[; ebfgs gqshsh dk fB/X j' ikD Bkb ebgBk ofjs t;s{ i'
T[;dk nkgDk-nkg W, T[j ;[Gkfte jh pu rJh. T[; gqsZy nB[Gt
j' ojh t;s{ dk fB/X e"D eo/<
z e k - sB-wB gqG{ d/ nogD eoB Bkb sK fpBK tkfjr[o{ s'A
e[ZM ofjzdk jh Bj] W, fco nkg d' gqshshnK dk eEB fe; gqeko
eod/ j'A<
T[Zso
so- fJj mhe W, T[gq'es nogD s'A pknd f;tkJ/ tkfjr[o{
s'A e[ZM Gh pkeh Bj] pudk. feT[Afe sB-wB ftZu'A w?A sK nogD
ekb ftZu jh fBeb iKdh W go nkgD/ tk;fse ;`o{g ftZu'A w?A B{z
e"D d{o eo ;edk W. i' nkgDh j'Ad pd'pdh pkeh pudh W, T[jh
sK tkfjr[o{ W. J/;/ tk;s/ nkgD/ s'A fGzB fe;/ ebgBk ehs/ j'J/
tkfjr[o{ ftZu bZrh j'Jh fpqsh dk fB/X ehsk W sKfe T[j fpqsh
nkgD/ tk;st ;`o{g ftZu ;fEo j' e/, nkgD/-nkg B{z ;opZsq g{oB
d/y/. sB-wB gqG{ d/ jtkb/ eoe/ w?A e[ZM Gh Bj] eodk, ;G gqG{ dk
j[ew jh tosdk W fJj Grsh sK nsh T[Zsw jh W fezs{ fJj T[g/:
Bj] T[gkfJ jh W. fJ; T[gkfJ d`kok hxq jh T[g/: :kBh nkswgd
dh gqkgsh j[zdh W. fJ;/ bJh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu T[gq'es Grsh
bJh nszs 'o fdZsk W. fJ; T[gkfJ d`kok gfjbK ;wkB n;zrsk
j[zdh W s/ T[g/: t;s{ dh gqkgsh j[zd/ jh ft/ n;zrsk dh gqkgsh j'
nwo t;s{
245
246
Grsh gqeoD
brB ftZu ozrh iKdh noEks T[j' fijh jh j' iKdh j?. id fJZeo;, fBozso nkgD/ gqG{ B{z d/yd/-d/yd/, j'o gkf;nK s'A fpqsh fpbe[b
N[ZN iKdh j? ns/ gqhsw s'A fpBK fe;/ Gh ;z;koh gdkoE dk ozr BjhA
uVQdk sd T[;h irQk noEks T[; p[ZXh ftZu jh T[; ;[nkwh (gqG{)
B{z nkgDk o{g ikD e/, gqsZy nB[Gt eodk j?. fco T[;h tes
gogZe fXnkB-fBfXnk;B d[nkok, fBoyfj (;G f;qNh d/ fdqNk)
wkbe, Jh`o nkgD/ ;[nkwh B{z T[;d/ T[gkXh o{g :kBh wkfJnkwJh
oho B{z SZve/ i' u?sB-nz j?, T[; B{z rqjD eoe/, fBoy (d/j
fJzdqhnK dk gqeke) fdqNk i' nkgDk o{g :kBh u?sB nz j?, T[;
Bkb fwbk fdzdk noEks nG/d j' iKdk j?. fi; T[gkXh :[es oho
B{z ;[nkwh ;wMdk ;h ns/ fi; T[gkXh d/ ekoB ;/te pDh p?mk
;h, d'jK T[gkXhnK B{z fsnkr e/ xNkek (xV/ ftubk nek) s/
wmkek (wekB ftubk nek) ftZu g{oB i' fJZe wjKek (;opsq
g{oD nkek) j?, fgnko/ jfof;woB! T[; ftnkge u?sB d/ jh ofj
ikD tkbh nt;Ek ftZu, e"D ;[nkwh ns/ e"D ;/te j?<
gqDt? Bkwk GJ/ fBjekwk e' mke[o[ e' dk;k o/..
(nzr 988
988))
nwo t;s{
247
fuZs d/ uzub j' ikD Bkb d[yh j' iKd/ jB. ;zebg-ftebg jh
fi; wB dk o{g j?, T[j Bk fJZe o; ofj ;edk j? ns/ Bk jh nuZb
fJ;fEsh B{z gkT[Adk j?. i' fuZs d/ fNeD s/ uzub j' ikD Bkb jh
;[yh ns/ d[yh j[zd/ jB, T[j fJ; sZs`-t;s{ d/ frnkB s'A fpbe[b
{B jB feT[Afe fJ; fBofteko t;s{ ftZu wB nkfd fJzdqhnK fJT[A
ebfgs jB fiT[A oZ;h ftZu ;Zg dh ebgBk eo bJh iKdh j?.
fiT[A oZ;h B{z T[; ftZu ebfgs ;Zg e'Jh jkBh BjhA g[ik ;edk,
fsT[A jh wB dk fNekT[ ns/ uzubskJh nkswk B{z ;fEo :k uzub
BjhA eo fdzdk. nfij/ nksw-frnkB tkb/ d/ wB dh fJ;fEsh
ns/ uzubskJh, ekr T[Zs/ pDh j'Jh fJZe d"Vd/ j'J/ x'V/ dk ns/
fJZe yVQ/ j'J/ x'V/ dh soQK pDh j'Jh d' x'fVnK dh w{os j?. s[oh:
(u"Ek gd) nkswk ftZu fszB r[DK dk e'Jh Gh ekoi, jkBh ns/
bkG dk ekoB BjhA pDdk.
fisB/ Gh fteko jB, T[j ;ko/ T[gkXh ftZu jh jB. r[DK ns/
d'K Bkb g{oB, fGzB-fGzB T[gkXhnK jB, fJ;h tk;s/ fJZe Bkb'A
d{ih dk oe ofjzdk jh j?. fi; T[gkXh tkb/ B{z, s{z ;[nkwh wzBdk j?A
T[j T[gkXh ;kyks wkfJnk dk gfoDkw j'D d/ ekoB ;`ZS, ;opeshwkB ns/ ;opZrsk nkfd r[DK d/ :[es j? ns/ wfbB
wkfJnk dk gfoDkw j'D d/ ekoB, fJj T[gkXh-s/ok oho
nbgZrsk s/ dhBsk nkfd ew'oh Bkb g{oB j'fJnk, ;/te pDh
p?mk j?. esh s/ fBopbsk, T[gkXh ftZu j[zdhnK jB. fi; u?sB
dhnK fJj d' T[gkXhnK jB, T[; ftZu fezus wksq Gh coe BjhA
:kBh fe T[j d'jK T[gkXhnK ftZu nek tKr{z fJZe' fijk g{oB j?.
fgnko/ jfof;woB! fJZe pZbp gzi ;" tkN dk j? ns/ fJZe f;oc
gzi tkN dk jh. fnkdk o" Bh ns/ xZN o" Bh sEk T[;h w[skfpe
fttjko ftZu fBT{Bsk iK nfXesk, pZbpK dh T[gkXh d/ coe
eoe/ j? gzqs{ fpibh dk o{g d'jK ftZu fJZe' jh j? :kBh fpibh tZytZy fe;w dh BjhA. fJZe jh g[o, ekoB-tZ fJZe ekb ftZu
uZeqtosh okik ns/ d{i/ ekb ftZu fGykoh j?. XB, gdkoE nkfd
248
Grsh gqeoD
:[es ns/ XB, gdkoE ofjs j'D s/ esh ns/ ew'oh dk d 'jK
o{gK ftZu G/d j?, fezs{ d'jK jkbsK ftZu g[o ftZu e'Jh spdhbh
BjhA nkJh, :kBh g[o fJZe jh j?. fJ; gqeko fi; T[gkXh B{z, s{z
;op eshwkB ;[nkwh ;wMdk j?A ns/ fi; T[gkXh B{z s[ZS esh
tkbk s/ dhBsk nkfd ew'oh Bkb Gfonk j'fJnk ;/te wzBdk j?A,
fJBQK d'jK T[gkXhnK B{z, fBofteko, n;zr ns/ fJZe-o; ftnkge
u?sB d/ nB[Gt o{gh ftfrnkB d`kok, wB ftZu'A T[vk d/. fJj s/o/
ftZu :kBh u?sB-;`o{g ftZu GqKsh o{g ebze jh j?. fJj d'B'A
T[gkXhnK, frnkB nrBh Bkb ;V e/, i' fgZS/ e'Jh t;s{ pudh
j?, T[jh fBor[D s/ ;or[D o{g ftZu Gk;D tkbh, wB s/ fJzdqhnK s'A
nshs, fBofteko, nwo t;s{ j? ;' s{z j?A. s{z jh fBofteko
pqjw, wB fJzdqhnK dh gj[zu s'A go/ fBor[D j?A ns/ s{z jh B/sq nkfd
fJzdqhnK dk ft/ ;or[D o{g j?A, ;[nkwh ns/ ;/te dk o{g pfDnk
j'fJnk Gh fJZe s{z jh j?As{z mke[o[ ;/te[ c[fB nkg/.. s{z r[gs[ gorN[ gqG nkg/..
(nzr 102
102))
fJ; r[ck wfj ny[N Gzvkok.. fs;[ ftfu t;? jfo nby ngkok..
nkg/ r[gs[ gorN[ j? nkg/ r[o ;pdh nkg[ tRktfDnk..
(nzr 124
124))
nwo t;s{
249
oho jK, izwdk jK, wodk jK nkfd wzBD bZr frnk ;h, T[j r[o{T[gd/ d`kok oho nkfd iVQ t;s{nK s'A u?sB-;`o{g nbZr eo
fdZsk frnk.
219))
i' dh;? ;' ;rb fpBk;? fiT[ pkdo eh SkJh.. (nzr 219
i' Gh n;Zs iVQ s/ d[Zy o{g ftZu Gk;dk j? ;' ftBkh j? ns/
w?A d/yD tkbk fdqNk ;Zs jK. wB, fJzdqhnK ns/ oho dhnK
[ZG-n[ZG joesK dk ;kyh jK.
jfo ihT[ nzsoikwh ikB..
eos[ p[okJh wkB[y s/ SgkJh ;kyh G{s gtkB..
(nzr 1202
1202))
w?A ftnkge jK, n;zr jK, nd`?s jK, nyzv jK, gqek ;`o{g jK
ns/ nBzs jK. w?A jh fdqNk jK, w?A jh ;G t;s{nK dk frnksk jK
s/ w?A jh frnkB ;`o{g jK. w?A fJZe jh fdqNk nBzs o{g jK :kBh
fdqNk Gh w?A jh jK s/ fdq Gh w?A jh jK. w?A jh fJZe-o; ofjD
tkbk ftnkge nftBkh jK-
250
Grsh gqeoD
(nzr 1100
1100))
nwo t;s{
251
tkbk n;zr, fBob/g, fdqNk, pqjw jK. w?A jh fdqNk ns/ fdq:
o{g eoe/ c?fbnk j'fJnk, fJZe fBozeko jK, w/o/ fpBK j'o e[ZM Gh
BjhA, T[;d/ gftZsq uoBK ftZu f;o oZy e/ eq'VK pko gqDkw j?.
nfij/ [ZX jzeko tkb/ g[o dk doB, ;kyks fBozeko dk jh
doB j? .
fi; B{z s{z jzeko efjzdk j?A, T[j jzeko BjhA. jzeko j[zdk j? T[;B{z,
fi;dh oho s/ oho Bkb ;zpzfXs t;s{nK ns/ joesK ftZu w?Aw/oh j[zdh j?. T[; wfbB w?A-w/oh B{z jNkT[D tk;s/ jh gfjbKi' dh;? ;' ;rb fpBk;? fiT[ pkdo eh SkJh..
iB BkBe ir[ ikfBU fwfEnk ofjU okw ;oBkJh..
(nzr 219
219))
(nzr 1429
1429))
(nz r 1186
1186))
252
Grsh gqeoD
d/D Bkb ib dk doB j' iKdk j?, fsT[A jh oho nkfd ftZu
jT[Aw?A B/ nkswk B{z Yfenk j'fJnk j?, T[; jT[Aw?A dk nGkt jh
nkgD/-nkg dk doB j?. nkgDh gSkD j' ikD pknd, fbt
d`kok fBozeko Bkb nG/d j[zdk j? noEks fBozeko j[zdk j'fJnk jh
fBozeko j' iKdk j?. w?A pqjw jK fJj fpqsh e/tb nkswk T[Zgo
nkJ/ j'J/ nktoB :kBh gVd/ B{z jh ftBk eodh j?. T[gozs T[j
fBo-nktoB t;s{ gqekfs j[zdh j'Jh jh gqekfs j' iKdh j? i'
fe;/ Gh fpqsh nkfd dk ft/ BjhA j?. fco fJ; nt;Ek ftZui' dh;? ;' s/ok o{g[.. r[D fBXkB r'ftzd nB{g.. (nzr 724
724))
;G e[ZM ;Zs jh ;Zs fdykJh fdzdk j?nkfg ;fs ;fs ;G Xkoh.. nkg/ r[D nkg/ r[Dekoh..
(nz r 285
285))
fJ; s'A gfjbK nfrnkB nt;Ek ftZu i/ irk;{ B{z fJj T[gd/
ehsk ikJ/ fe fdq: gqgzu fBozeko dh ouBk j'D s/ ;Zs: j? sK
ed/ Gh nkgD/-nkg dh gSkD BjhA j' ;edh s/ fBozeko Bkb nG/d sK
eh j'Dk j?< pbfe p[ZXh ftfnK ftZu yfus j' iKdh j?. fB/X d`kok
fdq: gqgzu tZb'A fpqsh tkg; nkgD/ tZb nkT[Adh j? s/ ftXh d`kok
fdq: nkgD/-nkg B{z g{oB ikD e/ noEks fBozeko ;o{g j' e/
fBeosZt:sk nkT[Adh j?, fJjh gowgd j?. fJ; sZe gj[zuD
bJh jh ;G ;kXB jB, fJ; s'A pknd sK nkgDk nkg jh ;opZsq
g{oB j?, d{ih e'Jh t;s{ j? jh BjhA.
nwo t;s{
253
jB. ouBk nkfd dk eosk j[zdk j'fJnk Gh, T[j neosk jh j?.
feT[Afe fJZe jh eosk Gh s/ neosk Gh, fJj sd jh ;zGt j' ;edk
j? i/ wkfJnk tfN (esh ;zukbe) ns/ wkfJnk ofjs d' o{gK dh
ebgBk ehsh ikJ/fBor[B[ nkfg ;or[B[ Gh Ujh.. ebkXkfo fifB ;rbh w'jh..
(nzr 287
287))
T[j fJZe fSzB ftZu ;z;ko dh ouBk eodk j? ns/ fSzB ftZu jh
gob? (Bk) eo fdzdk j?. T[; ;op-eshwkB s'A fpBK f;qNh dk
eosk j'o e"D j' ;edk j?< fJ; bJh eosk g[oy nkfynk frnk j?.
;z;ko fszB ekb jh BjhA nEtk ;z;ko fBozeko dh y/v j? fJZe
jh wsbp j?. feT[Afe k;sqK dk gq:'iB, fBozeko dk ;`o{g nkgD/nkg/ nkswk s'A nfGzB eoe/ fdykT[D dk j?. ;z;ko j? :k BjhA j?
fJj f;ZX eoB dk BjhA. i/ ;z;ko, fBozeko dh y/v jh j? sK p[ZXhwkB,
y/v ftZu gqhsh feT[A bkt/< y/bQD tkb/ ftZu bkT[Dh ukjhJ/ feT[Afe
gqftos sK T[; B{z d/yD kso j'fJnk j?. y/v n;Zs j[zdh j? s/
y/vD tkbk ;Zsefj oftdk; pkih ir[ GkJh..
pkihro ;T[ w['fj gqhfs pfB nkJh..
(nzr 487
487))
uuk ofus fusq j? Gkoh.. sfi fusq? u/sj[ fusekoh..
fusq pfusq fJj? ntM/ok.. sfi fusq? fus[ okfy fus/ok..
(nzr 340
340))
254
Grsh gqeoD
nwo t;s{
255
frnk, feT[Afe fJBQK d'jK d`kok fJj rZb sK nZSh soQK fBoD: j'
u[Zeh ;h fe wB, pkDh d/ r'uo ns/ nr'uo Gh r'ftzd gqG{ jh j?,
d{ik j? jh BjhA. fco ;z;ko nfBotuBh: eh s/ y/v eh<
n?t/A nZyoK d/ ftZu c;/ j'J/ iht, tesk d/ nk/ B{z Bk ;wM e/
o"b/ ftZu gJ/ ofjzd/ jB. n;b ftZu k;sqK d/ f;XKs, ;jh o{g
ftZu ;wM nkT[Ad/ jh BjhA jB id sZe e'Jh nkswk jh pqjw j?,
fJ; nftub fJ;fEsh tkbk BjhA j[zdk. i' fJZe pqjw fJ;fEsh
tkb/ j[zd/ jB, T[jh k;sqK d/ puBK dk :EkoE fBoD: eo ;ed/
jB, fe;/ dk nB[Gt iK fB;uk fnkdk nZr/ fBeb frnk s/ fe;/
dk fgZS/ ofj frnk. nfijk n;zr g[o sK e'Jh ftobk jh j? i'
p[ZXh ns/ p[ZXh dh ouBk s'A ;dk bJh go/ j' frnk j?.
i' e[ZM th irs o{g ftZu gqrN ns/ r[gs Gk; fojk j?, T[j
fJZe fBozeko jh j?. fJj fpqsh Gh fi; irQk BjhA j?, pZ;! T[jh
gowgd j? fJ; s'A T[Zgo j'o e[ZM Gh BjhA j?. fBor[D ns/ ;or[D
o{g ftZu Gk;D tkbh fJjh nefj t;s{ j?J/j[ ft;[ ;z;ko[ s[w d/yd/
J/j[ jfo ek o{g[ j? jfo o{g[ Bdoh nkfJnk..
r[o go;kdh p[fMnk ik t/yk jfo fJe[ j?
jfo fpB[ nto[ B e'Jh..
(nzr 922
922))
nkgB nkg[ nkgfj T[gkfJU.. nkgfj pkg nkg jh wkfJU..
nkgfj ;{yw nkgfj n;E{bk.. byh Bk ikJh BkBe bhbk..
(nzr 250
250))
256
Grsh gqeoD
nwo t;s{
257
258
Grsh gqeoD
gow Ksh
nkgD/-nkg s'A i[dk ;wM e/ fi; gqhsw B{z fwbD dh kso
(jfof;woB) i' mzY/-mzY/ ;kj Godk ;h, fi;d/ fujo/ dk ozr jbdh
nwo t;s{
259
tork ghbk ofjzdk ;h ns/ nZyK u'A gkDh Bj] ;h ;[edk, T[;
fpoj dh nZr Bkb ;V/ iKd/ B{z, nZi r[o{ o{g w/x (pZdbK) d`kok
J/esk d/ whAj B/ p[Mk e/ Ks eo fdZsk j?. gqhsw dk jh o{g pfDnk
j'fJnk jfof;woB j[D fe;d/ fti'r ftZu sVg/<
Bk fJj ;{bK dh ;/ik nfrnkBh B{z j? s/ Bk jh frnkBh (e/tb
k;sqh) B{z feT[Afe fi;dh fes/ brB jh BjhA bZrh, T[; ibh j'Jh
wko{Eb G{wh (;[Ze/ fjod/) ftZu fJj gq/w dh ;[zdo r[bko gowgd
feZE/< i' gq/wh ngD/ gqhsw Bkb fJZe-fwZe :kBh nG/d j'J/ p?m/
jB, T[; fBZs c[jko g? oj/ gjkVh fJbke/ d/ ;[zdo prhu/ B{z ;'ek
feZE/< fJj sK jZEhA gkDh gk e/ sofbnK Bkb pk bZrdk j? ns/
fJj fpoj o{g n"V, fJ; whB B{z nZr bk fdzdh j? fco T[; fwbkg
o{g po;ks s'A fpBK fgqEth B{z Ksh feZE/<
nZi r[o{ d/ wjKtke o{g whAj dh MVh B/, fdb dh sgs p[Mk
fdZsh ns/ ;[Zeh iKdh c[btkVh fyV rJh j?. u"jK gkf;nK s'A T[Zm
ojh wfje iK pdp{ e'Jh n;o BjhA eo ;edh. eq'VK whAj ns/
jB/ohnK ed/ nek B{z frZbk :k w?bk eo ;ed/ jB< fszBK r[DK s'A
pkjo, fBofteko nwo t;s{ dh gqkgsh tkb/ B{z fe; ekwBk d/
ekoB, 'e ns/ w'j j' ;edk j?< ;wsk :kBh d`zdkshs nt;Ek
ftZu g{oB j' oj/ frnkBh B{z, fe; t;s{ ftZu okr-d`? j' ;edk j?<
T[;sfs fBzdk d'T{ fppofis sij[ wkB[ nfGwkBk..
b'jk ezuB[ ;w efo ikBfj s/ w{ofs GrtkBk..
s/ok iB[ J/e[ nkX[ e'Jh..
ekw[ eq'X[ b'G w'j[ fppofis[ jfo gd[ uhB? ;'Jh.. ojkT[..
oi r[D sw r[D ;s r[D ejhn? fJj s/oh ;G wkfJnk..
uT[E? gd eT[ i' Bo[ uhB?~ fsB
fsB~ jh gow gd[ gkfJnk..
shoE pos B/w ;[fu ;ziw ;dk oj? fBjekwk...
fsq;Bk no[ wkfJnk Gqw[ u{ek fusts nksw okwk..
fij wzdfo dhge[ gorkf;nk nzXeko[ sj Bk;k..
260
Grsh gqeoD
fi; B{z e[ZM Gh eoBk pkeh BjhA fojk, T[j jfof;woB d`?s
ns/ nd`?s s'A Gh go/ dh nt;Ek ftZu ekfJw j' frnk. w?A jh
fBozso jo o{g ftZu g;fonk j'fJnk jK noEks pqjwkeko fpqsh
tkbk :kBh fbt d`kok fBozeko ;`o{g pfDnk j'fJnk jfof;woB,
b'e ;/tk, nkfd ;?AeV/ fttjko eodk Gh nfijk fBob/g j' frnk
fiT[A gkDh ftZu ewb ofjzdk j?. nZr, nZr B{z BjhA ibkT[Adh s/
gkDh, gkDh B{z frZbk BjhA eodk, nkgD/ s'A i[dk t;s{ dk jh
ibkT[Dk s/ frZbk eoBk nZr s/ ib dk Xow j?. fBozeko jh fdq:
s/ fBozeko jh fdqNk j'D d/ ekoB, fBozeko ;`o{g frnkBtkB B{z
Bk fe;/ t;s{ ftZu okr s/ Bk jh d`? Gk;dh j?. nB[e{bsk ns/
gqshe{bsk nkgD/ s'A i[dk t;s{ ftZu j[zdh j?, fJ; bJh d{ih t;s{
d/ nGkt ekoB ;[Zy s/ d[Zy feE/< fJZe jh nwo t;s{ ;opZsq
g{oB j?. g{oB ns/ ng{oB fJj d' pd nt;Ek ftZu efjD wksq
jh ofj iKd/ jB, T[; gow Ks, nefj, nwo gd ftZu jfof;woB
bhB j' frnk! bhB j' frnk!!
261
262
nwo t;s{
263
eoB bJh fJZe tko fco fe;/ nDfvZm/ wkor s/ uZb gJ/. wkB' fe T[j
fJj ;'ud/ j'J/ ik oj/ ;B fe id'A sZe k;sq nfXn?B okjhA qtD-wksq
;wkB frnkB B{z ft / frnkB d/ s"o s/ fjod/ u gquzv BjhA eo
b?Adk ns/ fdqVsk g{ope ;`?-;`o{g ftZu fJ;fEs BjhA j' iKdk, T[d'A
sZe u?B BjhA b?Dk. fJj nt;Ek th fe;/ ftob/ wjKg[oy d/ wjKtke
pr?o gqkgs BjhA j[zdh ns/ r[opkDh nB[;ko T[j th fJ; ;z;ko ftZu
nsh d[obZG jB j?fB ftob/ Bkjh xD/ c?b ceV[ ;z;ko[..
:Ek ir wfj T[sw ekYhnfj ftob/ e/Jh e/fJ..
ss ;wdo;h ;zsj[ e'Jh e'fN wzXkjh..
nkg ih dh efmB xkbDk B{z ;cb eoB bJh, shpo ifrnk;k B{z g{oh
:Ek -
eoB bJh ns/ ukfsqe tKr bZrh fgnk; p[MkT[D bJh ;`Ksh p{zd
fgbkT[D ykso fJZe ftob/ oZp o{g wjKg[oy ;qhwkB ;zs pkpk BZEk
f;zx ih Bkb fgzv p[skbk fibQk nzfwqs;o fty/ doB-fwbkg j'fJnk.
pZ;! fco eh ;h< gqwkswk Bkb nG/d wjKg[oy d/ fjod/ ftub/ Bkw o{gh
nzfwqs ;o'to ftZu'A, Bkw nzfwqs dh dks gqkgs j' rJh. nfsnzs
nfGnk; eoB Bkb ibdh jh fJj ig[ dh feqnk ;{yw j[zdh-j[zdh
nigk-ikg pD rJh. vka ;[oihs f;zx ih ns/ ;qa oDpho f;zx ih
j'oK s'A fJj fJZe yk; ikDekoh fwbh fe fJBQK (;zs pkpk BZEk f;zx
ih) d/ wjKtkeK d[nkok jh ;qhwkB g{i: r[od/t ;zs joh ih B{z
o{jkBh frnkB dk gqek j'fJnk ;h. fJ;s'A pknd ihtB-w[esh d/
nBzd B{z wkDd/ j'J/, oho d/ gqkbZpX o{gh G'rK dh ;wkgsh sZe e/tb
goT[geko fjs jh nB/eK fgzvK, fjoK, v/fonK, r[od[nkfonK,
nkowK, izrbK, p/fbnK u ftuod/ oj/. nkfyo fJ; ;d?th nBzd B{z
;' f J ;o{ g ikDd/ ns/ wkDd/ j'J/, r[o{ dw/ ih d/ uoBK dh S'j
gqkgs ;qh nBzdg[o ;kfjp fty/ fNekDk ehsk. fJ; nBzd dh g[oh ftZu
mfjo d"okB jh vka ;[oihs f;zx ih dk nkg ih Bkb w/b j'fJnk.
vka ;kfjp ih i' fe nkg ih d/ nfBzB ;/te pD rJ/ ;B B/ nfsnzs
fBzwqsk ns/ gq/w ;fjs brksko p/BshnK eo-eo e/, nkg ih B{z
264
8 wkou, ;zB 1952 Jha tkb/ fdB nkgD/ fBtk; 46-oDihs o'v,
ibzXo fty/ b? nkJ/. fJZE/ nk e/ ;zs ih B/ o'kBk ;fs;zr [o{ eo
fdZsk ns/ nB/eK ;fs;zrh nkg ih d/ oXkb{ pD rJ/. eJh gq/wh i'
ftd/K ftZu ofjzd/ ;B, T[BQK dhnK p/BshnK gqtkB eoe/, nkg ih B/
poskBhnk, coK;, e?B/vk ns/ nwohek dk goT[gekoh d"ok th ehsk.
fJT[A d/-ftd/ ftZu ftuo e/ p/nzs ihtK dk efbnkD eod/ j'J/
nkfyo id'A oho d/ gqkbGX G'r g{o/ j'D s/ nkJ/ sK 3 iBtoh ;zB
1985 Jha B{z pqjw ;`o{g j[zd/ j'J/ th pqjw Bkb nG/d j' rJ/ :kBh
oho fsnkr e/ ngD/ ;dk ;zr ofjD tkb/ gqhsw d/ ;d?th fwbkg
o{gh nBzd ftZu bhB j' rJ/! fJT[A g{oB ;zsK-wjKg[oyK d/ fwbkg
Bkb, fBZs-w[es gd ftZu fJ;fEs j' rJ/. ;dk bJh iBw-woB d/
uZeo s'A S[ZN e/ ngDh ihtB :ksok B{z ;cb eo rJ/. nfij/ wjKg[oy
gqsh jh r[opkDh dk c[owkB j? ;cb ;cb GJh ;cb iksqk.. nktD ikD oj/ fwb/ ;kXk..
ft / B'N L1a ;zs joh ih B/ nkgDk e'Jh th T[ZsokfXekoh BjhA ;h Ekfgnk.
2a nkg ih d/ nfBzB ;/te vka ;[oihs f;zx ih ;zs ih d/ nzfwqs
puBK B{z nwo t;s{ Bkwh rqzE o{g ftZu Sgtk e/ ifrnk;{nK B{z
w[cs tzvD dh nw'be ;/tk fBGkT[Ad/ oj/.
3a vka ;kfjp ih d/ fBtk;-;EkB ibzXo fty/ ;kb ftZu fszB ;fs;zr;wkrw eotkJ/ iKd/ jBi)
8 wkou B{z fi; fdB ;zs ih fJZE/ gfjbh tko ;zB 1952 Jha ftZu
gXko/ ;B.
ii)
i[bkJh wjhB/ ftZu r[o{-g[zfBnK tkb/ fdB fi; B{z r[o{ fpnk;
g{ik iK r[o{ g{ik dk fdB th fejk iKdk j?.
iii) ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ntsko fdjkV/ s/ fpeqwh ;zws
w[skfpe (g'j ;[dh ;ZsthA) B{z ehsk iKdk j?.
28 iBtoh, 2012 (p;zs gzuwh)