ZAGADNIENIA OGLNE

POJCIE PRAWA MIDZYNARODOWEGO

Prawo midzynarodowe normy prawne, ktre wyrosy na podou stosunkw
midzynarodowych i s ich odbiciem.
Prawo midzynarodowe jest zespoem norm regulujcych stosunki midzy pastwami
niepena definicja
1. podmiot pastwo
2. funkcja regulowanie stosunkw midzynarodowych
Prawo midzynarodowe zesp norm regulujcych stosunki midzynarodowe w
szerokim znaczeniu, tzn. stosunki miedzy pastwami oraz pastwami a innymi
podmiotami (tzn. rnymi, niezalenymi od siebie i nie podlegajcymi jakiej
wsplnej wadzy pastwowej podmiotami).
PRAWO MIDZYNARODOWE PUBLICZNE A PRAWO MIDZYNARODOWE
PRYWATNE
P.m. prywatne prawo wewntrzne poszczeglnych pastw zesp norm wskazujcych
na system prawny waciwy do zastosowania w dany+m przypadku (normy
kompetencyjne/kolizyjne).
NAZWA P.M.
prawo midzynarodowe publiczne
prawo narodw nard jako synonim pastwa
Law of Nations <ang>, droit des gens <fr>, Vlkerrecht <niem>.
FUNKCJE (PRZEDMIOT) PRAWA MIDZYNARODOWEGO
Najwaniejsze zadania:
1. utrzymanie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
2. tworzenie regu wsppracy pastw
Regulowanie stosunkw zewntrznych pastw:
1. okrela sytuacj pastwa w stosunku do innych pastw (tzw. prawa zasadnicze)
2. ustala oglne zasady postpowania (np. zasada nieagresji)
3. reguluje konkretne stosunki miedzy pastwami
4. ustala formy wzajemnych stosunkw (min. prawo konsularne, dyplomatyczne)
5. reguluje zasig terytorialny pastw
6. ustala reguy postpowania na obszarach nie podlegajcych niczyjej wadzy
(np. przestrze kosmiczna)
Oddziaywanie na stosunki wewntrzne pastw:
coraz szerszy zasig koniecznej regulacji (zwizany gwnie z postpem
technicznym, internacjonalizacj, globalizacj), np. kwestie ochrony rodowiska,
komunikacji.
konieczno uregulowania w prawie wewntrznym takich spraw jak immunitet
dyplomatyczny
normy dotyczce praw czowieka, pracownika i in.
sposb oddziaywania na stosunki wewntrzne brak bezporedniego
regulowania, chyba e umowa co takiego wprowadza (np. prawo UE)
STOSUNKI MIDZYNARODOWE (= OBRT MIDZYNARODOWY)
Stosunki midzynarodowe szerokie znaczenie stosunki spoeczne (midzyludzkie)
przekraczajce granice jednego pastwa. Uczestnicy to:
1. pastwa i organizacje nie podlegajce wadzy stosunki o charakterze jakby
urzdowym
stosunki midzynarodowe
2. osoby fizyczne i osoby prawne stosunki nie majce charakteru urzdowego
1

Obrt midzynarodowy caoksztat stosunkw utrzymywanych przez podmioty prawa

midzynarodowego.
Polityka midzynarodowa danego pastwa okrelana jest przez:
interes pastwa
moliwoci realizacji celw politycznych
Nauka o stosunkach midzynarodowych
nie tylko aspekt prawny
te ekonomiczny, socjalny, historyczny, geograficzny i in.
nie mona bada prawa midzynarodowego w oderwaniu od stosunkw
midzynarodowych, gdy prowadzioby to do formalizmu.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE PRAWA MIDZYNARODOWEGO
1. ZASADA RWNOCI (FORMALNEJ) PODMIOTW
2. TWORZENIE PRAWA MIDZYNARODOWEGO (BRAK USTAWODAWCY)
podstaw obowizywania normy p.m. jest zgoda (wyrana lub dorozumiana) danego
pastwa, obojtnie w jakiej formie wyraona
niesformalizowane i zdecentralizowane
poprzez zawarcie umowy lub stosowanie danej praktyki (prawo zwyczajowe)
partykularyzm prawa
w San Francisco w 1945 r. delegacja Filipin wystpia z wnioskiem, by ONZ moga
ustanawia prawa bezwzgldnie wice nie przeszo.
Rada Bezpieczestwa wydaje decyzje tj. akty stosowania prawa na podstawie
Karty NZ, a nie tworzenia
UE rozporzdzenia s wice, ale tylko w pastwach czonkowskich
3. PRZYMUS W P.M. (BRAK ZORGANIZOWANEGO PRZYMUSU)
potpienie wojny, przy jednoczesnej prbie budowy midzynarodowego aparatu
przymusu (1-wsza Liga Narodw nieudana) teraz ONZ ma prawo stosowania
przymusu (sankcji) na podstawie decyzji Rady Bezpieczestwa, ale tylko dla obrony
lub przywrcenia pokoju, ale nie w przypadku kadego naruszenia.
wg S.E. Nahlik 3 rodzaje sankcji w p.m.:
(1) sankcje natury psychologicznej np. poprzez formalna rezolucj czy
orzeczenie organu midzynarodowego
(2) sankcje natury odwetowej stosowane indywidualnie lub z pomoc innych
pastw retorsje i represalia
(3) sankcje zorganizowane stosowane przez waciwy organ midzynarodowy
sankcje organizacyjne (np. wydalenie z organizacji)
sankcje gospodarcze
sankcje polityczne
sankcje wojskowe
stosowanie tych sankcji napotyka na trudnoci rzeczywistej realizacji (np. sabe
pastwo, czy brak sprawnego dziaania ONZ)
4. BRAK OBOWIZKOWEGO SDOWNICTWA MIDZYNARODOWEGO
kiedy tylko sdy polubowne (arbitraowe), ad hoc
teraz Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci w Hadze (ONZ) statut
MTS stanowi cz karty ONZ, ale mona nie by w ONZ, ale by stron statutu (np.
Szwajcaria do 2000)
Trybuna Arbitraowy moliwo natychmiastowego procedowania.
stay Haga na podstawie konwencji haskiej o pokojowym rozstrzyganiu
sporw (stay sekretariat, listy arbitrw, stay regulamin)
ad hoc pastwa maj wpyw na skad i procedur z reguy podpisuje si
umow o nazwie Kompromis i okrela reguy arbitrau i arbitrw.
sdy midzynarodowe nie maj kompetencji obowizkowej pastwa musz
wyrazi zgod, a jeli j wyra wyrok jest bezwzgldnie obowizujcy.

po zaistnieniu sporu zgoda ex post albo poprzez umow albo dwa akty
jednostronne (np. uznanie powdztwa, czyli zgoda na sdzenie sprawy przez
MTS lub TA)
przed zaistnieniem sporu:
klauzula sporu(MTS)/arbitralna(TA) jeli powstan spory na tle
interpretacji lub stosowania danej umowy
klauzula fakultatywna MTS art. 36 2 statutu moliwo zoenia
deklaracji (jest ich ok. 60), e dane pastwo wyraa zgod na kompetencje
MTS dla sporw z innym pastwem, ktre te zoyo tak deklaracj MTS
wydaje najpierw wyrok kompetencyjny, tzn. sprawdza czy jest kompetentny
do rozpatrywania sprawy.
5. STOSOWANIE P.M. I JEGO MOC WICA
SKUTECZNO cho jest saba organizacja przymusu i brak sdownictwa to
jednak pastwa stosuj normy p.m.
P.M. jest PRAWEM bo wszystkie pastwa uznaj jego istnienie i moc prawn (do
p.m. odwouje si Karta NZ). Nawet pastwa, ktre ami p.m. nie negoway jego
istnienia.
STRUKTURA
I
CHARAKTER
NORM
WSPCZESNEGO
MIDZYNARODOWEGO
Normy powszechne i partykularne (wielostronne lub bilateralne)
w razie kolizji lex specialis derogat legi generali.
Sprzeczne prdy w p.m. (L. Ehrlich) istnienie
historycznych i norm ronie interpretowanych.

PRAWA

norm z rnych okresw

Ius cogens wikszo norm to ius dispositivum, ale niektre uznawane s za ius cogens,
tzn. takie, ktre s wyrazem interesw caej spoecznoci:
konwencja wiedeska o prawie traktatw art. 53 okrela istnienie takich
norm, jeli zgodz si wszystkie pastwa
kontrowersyjny katalog, ale: zasada nieagresji, zakaz interwencji, prawo do
samostanowienia, niektre normy humanitarne (zakaz ludobjstwa)
Hierarchia norm p.m.:
jednakowa moc wica
lex specialis derogat legi generali i lex posterior derogat legi priori.
ale:
istnienie ius cogens
Karta NZ art. 103 pierwszestwo maj zobowizania wynikajce z Karty, a
potem z innych umw umowa o charakterze jakby konstytucyjnym
(zobowizania czonkw ONZ musza by zgodne z kart NZ)
P.M. A PRAWO WEWNTRZNE. STOSOWANIE P.M. WEWNTRZ PASTWA
rozwizania teoretyczne
rozwizania normatywne (ujte w dwojaki sposb):
1. wychodzc od norm powszechnego prawa midzynarodowego czyli co p.m.
stanowi w tej materii
2. wychodzc od prawa wewntrznego co prawo wewntrzne stanowi, ale na
przykadzie konkretnego pastwa
Dualizm p.m. i prawo wewntrzne to dwa zupenie odmienne systemy prawne, wic nie
mona stosowa p.m. wewntrz pastwa. Naley je przetransformowa w prawo
wewntrzne.
Monizm p.m. i prawo wewntrzne to jeden system prawny, o hierarchicznie
podporzdkowanym prawie wewntrznym.
3

 kelsenowska szkoa prymatu p.m. prawo wewntrzne to pochodna p.m., wydana

na podstawie jego delegacji niezgodne z faktami historycznymi, p.m. i praktyk.
zewntrzne prawo pastw to p.m. prawo wewntrzne ma prymat odrzucone.
!

Uznano, e p.m. i prawo wewntrzne to dwa odrbne systemy prawne, ale majce
punkty styczne.

Obowizek dostosowania prawa wewntrznego do p.m. pacta sunt servanda

pastwo nie moe powoa si na prawo wewntrzne jako powd nie wywizania si z
zobowizania (wiele dokumentw midzynarodowych i orzecznictwo, min. art. 27 K.W. o
prawie traktatw). inaczej p.m. byoby fikcj.
nie ma sprzecznoci z suwerennoci, bo pastwo samo decyduje o tym jakie
zobowizania przyj.
Sposoby harmonizacji prawa wewntrznego z midzynarodowymi zobowizaniami
z reguy istnieje swoboda w wyborze regulacji
czasem umowa midzynarodowa z gry okrela
bezporednie stosowanie
transformacja w prawo wewntrzne poprzez ratyfikacje, ogoszenie w dzienniku
urzdowym
generalna inkorporacja
system anglosaski wielka Brytania jako cz porzdku prawnego, ale wg
orzecznictwa niektre wymagaj zgody parlamenty. USA jako najwysze prawo
krajowe wg SN.
POLSKA
art.91 ust. 1 K ratyfikowana umowa midzynarodowa po ogoszeniu staje si
czci porzdku prawnego, bezporednio stosowana chyba, e musi by wydana
ustawa.
ust. 2 ma pierwszestwo
ust. 3 prawo stanowione przez organizacj, ktrej Polska jest czonkiem ma
pierwszestwo
norma p.m. jako lex specialis w stosunku do prawa wewntrznego
prawo zwyczajowe art. 9 K RP przestrzega wicego j p.m. ale nie ma
pierwszestwa, tak samo umowy nieratyfikowane.
MIEJSCE PRAWA WEWNTRZNEGO W STOSUNKACH MIDZYNARODOWYCH
pocztkowo STSM uzna, e nie jest powoany do interpretowania prawa
wewntrznego (sprawa z roku 1926 dot. niemieckich interesw na polskim Grnym
lsku). Zmieni jednak zdanie ju w 1929 r. (sprawa poyczek serbskich i
brazylijskich) stwierdzajc, e cho nie ma obowizku zna prawa wewntrznego, to
moe by zobowizany do uzyskania znajomoci prawa wewntrznego. Tzn. e gdy
dojdzie do wniosku, e naley zastosowa prawo wewntrzne, powinien je stosowa tak
jakby byo stosowane w tym pastwie.
powysze doprowadzio do zmiany art. 38 statutu MTS z Trybuna stosuje 1.
umowy midzynarodowe, ... 2. zwyczaj midzynarodowy ... na Trybuna, ktrego
zadaniem jest rozstrzyga zgodnie z prawem midzynarodowym stosuje ... czyli
rozstrzyga nie wycznie na podstawie p.m.
p.m.
czasem
odsya
do
prawa
wewntrznego
lub
wie
skutki
prawnomidzynarodowe z wewntrznym prawem, np. art. 46 KW o prawie
traktatw oczywiste pogwacenie prawa wewntrznego widoczne dla innych pastw
stanowi przyczyn niewanoci traktatu.
p.m. jest prawem niekompletnym, dlatego czasem konieczne jest odwoywanie si
do prawa wewntrznego (np. sprawa spki Barcelona Traction, Light and Power
Company dot. osobowoci prawnej i uprawnie akcjonariuszy)

czasem jednostronna decyzja pastwa ma skutki w p.m., np. delimitacja morskich

obszarw przybrzenych (sprawa z 1951 w sprawie sporu anglo-norweskiego)

KOMPLEMENTARNO WEWNTRZNEGO I MIDZYNARODOWEGO PORZDKU

PRAWNEGO
p.m. i prawo wew. stanowi odrbne systemy prawne, ale nie s izolowane od
siebie, tak w zakresie procesu tworzenia, jak i przedmiotu regulacji i stosowania
miejsce prawa wewntrznego w midzynarodowym porzdku prawnym okrela p.m., a
miejsce p.m. w wewntrznym porzdku prawnym okrela prawo wewntrzne.
SPOECZNO MIDZYNARODOWA og pastw.
Lech Antonowicz 3 cechy spoecznoci midzynarodowej:
1. maa liczba uczestnikw ok. 200 (120 w ONZ)
2. rwnouprawnienie i suwerenno
suwerenna rwno (ONZ wypracowa to pojcie) 2 definicje (szersza i wsza) w
Karcie NZ i jej interpretacja.
suwerenno w aspekcie zewntrznym to samowadno, a w aspekcie
wewntrznym to caowadno teoria C. Berezowskiego.
3. niewielki stopie zorganizowania
PODSTAWY OBOWIZYWANIA P.M.
1. formalnoprawne
Szkoa prawa natury uzasadnienie praw zasadniczych p.m. katalog (5):
(1) prawo do istnienia
(2) prawo do niezawisoci
(3) prawo do rwnoci
(4) prawo do czci
(5) prawo do obrotu
Szkoa pozytywna szkoa woli zgody uzasadnia ca reszt prawa.
Ehlrich prawo obowizuje na zasadzie dobrej wiary, ktra przejawia si w
praktyce pastw poprzez zwyczaj midzynarodowy i umowy midzynarodowe.
2. materialnoprawne
pobudki, ktre powoduj by pastwo przestrzegao prawa:
(1) sia gwarant wykonania niektrych umw, ale jedynie w stosunku do agresora
umowa egzekwowana/narzucona si moe by uznana za zgodn z prawem
(2) wzajemno wobec niewypeniajcego nie wypeniaj; np. nietykalno
posw innych pastw
(3) wsplny interes caej spoecznoci midzynarodowej np. prawo
kosmiczne, czy eksploatacja mrz i oceanw poza obszarami pastw
(organizacja Dna Morskiego) dochody dystrybuowane pomidzy wszystkie
pastwa wiata, ze szczeglnym uwzgldnieniem pastw rozwijajcych si
RDA PRAWA MIDZYNARODOWEGO
POJCIE RDE PRAWA MIDZYNARODOWEGO
3 znaczenia rde p.m.
znaczenie materialne zesp czynnikw, ktre doprowadziy do powstania
konkretnych norm p.m.:
* wsppraca;
* wspzawodnictwo;
* walka pastw;
znaczenie formalne formy, w ktrych tworzone s normy p.m. (tzn. przejawia si w
nich wola podmiotw p.m.);
* u.m.;
* prawo zwyczajowe;
5

znaczenie poznawcze zbiory dokumentw, z ktrych czerpie si znajomo p.m.;

* zbiory u.m.;
* zbiory praktyki pastw w dziedzinie stos. m.;

Teorie rde p.m.:

teorie pozytywistyczne (woluntarystyczne) podstaw norm p.m. jest uzgodniona
wola pastw, wyraona w sposb wyrany lub dorozumiany aktualnie przyjte;
teorie naturalistyczne (obiektywistyczne) podstaw norm p.m. s czynniki
niezalene (np. przyrodzony porzdek rzeczy, solidarno spoeczna) od woli pastw, a
formalne rda s sposobem stwierdzenia norm p.m., a nie jego tworzenia;
ART. 38 STATUTU MTS A RDA P.M.
art. 38 ust. 1 Trybuna, ktrego zadaniem jest rozstrzyga przedoone mus pory
zgodnie z p.m., stosuje:
a) u.m., bd oglne bd partykularne, ustanawiajce normy wyranie uznane
przez pastwa spr wiodce;
b) zwyczaj m. jako dowd powszechnej praktyki, przyjtej jako prawo;
bez wtpliwoci oba s gwnymi rdami p.m.;
c) oglne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane;
kontrowersje:
* sformuowanie narody cywilizowane obecnie naley rozumie jako wszystkie
narody;
* czy odnosi si do oglnych zasad p.m. czy prawa w ogle:
bez przymiotnika midzynarodowe (inaczej ni w a) i b));
oglne zasady p.m. mieszcz si w pojeciu zwyczaj m.;
istniej zasady uznane przez wszystkie pastwa tak w prawie wew. jak i p.m.
niezalenie od ich pochodzenia, np. nemo plus iuris transfere potest quam
ipse habet; nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie
moe wyciga korzyci z wasnego bezprawia); lex specialis derogat legi
generali; nemo iudex in causa sua; res iudicata; ne bis in idem procedatur;
inadimplenti non est adimplendum (nie wypeniajcemu nie wypeniaj);
* wprowadzenie tego miao zapobiec niemonoci roztrzygnicia ze wzgldu na
brak prawa;
* wiele sdw powoywao si na te zasady, ale nie na art. 38 SMTS;
d) z zastrzeeniem art. 59, wyroki sdowe tudzie zdania najznakomitszych
znawcw p. publicznego rnych narodw, jako rodek pomocniczy do
stwierdzenia przepisw prawa;
orzecznictwo i doktryna nie s odrbnymi rdami, a jedynie rodkiem do jego
poznania;
ust. 2. Przepis niniejszy nie wycza prawa Trybunau rostrzygnicia sprawy ex
aequo et bono, jeeli strony wyra na to zgod;
nie byo dotd takiego przypadku;
Art. 38 wymienia podstawy/rda wyrokowania MTS (tak Berezowski i Klefkowski) i
cho czciowo pokrywaj si one ze rdami p.m. nie wszystko wymienione w art. 38
musi by uznane za p.m.;

WSPCZESNE RDA P.M.

umowy i zwyczaj m. potwierdzenie w wielu u.m., min. w KW z 1969 r., dlatego e
p.m. to prawo obowizujce midzy pastwami, jeli jest na to zgoda wyrana (umowy)
lub dorozumiana (zwyczaj);
* prba podziau umw na umowy prawotwrcze (umowy-ustawy) i umowy-kontrakty,
oparta na analogii do pr. wew., ale niesuszna, bo pastwa s twrcami wszystkich
u.m. i brak hierarchii;
uchway organizacji m. 2 aspekty:
6

pr. wew. org. m. zjawisko czste i bez wtpliwoci;

prawo wice dla pastw poza org. znacznie rzadsze, ale tak czy siak zgoda
pastw jest potrzebna;
wspudzia org. m. w tworzeniu p.m. przez pastwa redaguje teksty, ale to s
tylko projekty i nie tworz adnych norm prawnych, np. M. Org. Pracy uchwala
konwencje pracy;

*
*

RODKI POMOCNICZE DO STWIERDZENIA ISTNIENIA NORM P.M.

judykatura i doktryna nie s rdami p.m., ale stanowi rodek pomocniczy do
stwierdzenia ich istnienia, ale dot. to judykatury i doktryny szerszej ni jedno pastwo;
* dodatkowo mog te wpywa na tworzenie p.m. przez wnioski de lege lata i de lege
ferenda;
UMOWA MIDZYNARODOWA
A ZWYCZAJ bardziej precyzyjna, ale mniejszy zakres podmiotowy obowizywania;
RDA PRAWA UMW M. (prawa traktatw): gwnie zwyczajowy, ale w 1969 r.
skodyfikowano KW o prawie traktatw (wesza w ycie 1980 r., a Polska 1990);
POJCIE U.M:
* umowa m. jest to wsplne (i zgodne) owiadczenie (z reguy 1 dokument, czasem
tzw. wymiana not) podmiotw p.m. (g. pastwa, ale te org.m.), ktre tworzy
prawo (czasem s wsplne owiadczenia nie majace prawotwrczego charakteru,
np. wsplne komunikaty po oficjalnych wizytach), a wic uprawnienia i
obowizki;
* wg art. 2 KW W rozumieniu niniejszej konwencji: traktat oznacza
midzynarodowe porozumienie midzy pastwami, zawarte w formie
pisemnej i regulowane przez p.m., niezalenie od tego, czy jest ujte w jednym
dokumencie, czy w dwch lub wicej dokumentach, i bez wzgldu na jego
szczegln nazw wane 6 elementw;
dot. tylko umw midzy pastwami, bo KW dot. tylko takich umw;
forma art. 3 potwierdza moliwo ustnej;
regulowane przez p.m. wyczenie umw cywilnoprawnych, ktre s
regulowane przez prawo cywilne danego pastwa;
* wg ustawy o u.m. rnice:
te inne podmioty;
bez wzgldu na to czy zawierana w imieniu pastwa, rzdu czy ministra
dziaowego;
NAZWA U.M. nie ma znaczenia z punktu widzenia p.m;
* np. traktat, konwencja (z reguy bardziej uroczysta forma), umowa, ukad,
porozumienia, deklaracja, protok, modus vivendi, pakt, statut, Karta (np. ONZ),
Konstytucja (Np. UNESCO), konkordat (umowy ze Stolic Apostolsk dot.
kociow);
RODZAJE UMW:
kryterium formalnoprawne:
* tryb zawierania umowy zawierane w trybie zoonym (wymg ratyfikacji lub
zatwierdzenia) lub prostym;
* organ, ktry wystpuje w imieniu pastwa:
pastwowe (gowa pastwa);
PL traktaty pokojowe, ukdy o przyjani i dobrym ssiedztwie, dot.
regulacji zastrzeonych dla ustawy, dot. obrotu prawnego z zagranic;
rzdowe;
PL gdy nie speniaj warunkw zaliczenia ich do w/w i gdy dot. 2 lub wicej
resortw;
resortowe;
PL zawierane przez ministra, a zatwierdzane przez RM lub premiera;
* liczba stron bilateralne i wielostronne;
7

moliwo przystpienia innych podmiotw:

zamknite;
otwarte:
bezwarunkowo;
warunkowo z reguy statuty org. m. i umowy sojusznicze;
kryterium materialne (dot. treci):
* dot. konkretnych dziedzin stos. m. polityczne (graniczne, sojusznicze, dot.
dobrossiedzkich stosunkw) i inne (np. gospodarcze, komunikacyjne, naukowe,
techniczne);
kryterium zgodnoci z p.m.:
* zgodne z normami powszechnie obowizujcymi p.m. (ius cogens) oraz z Kart NZ;
kryterium dot. rwnoci stron
* rwnoprawne i nierwnoprawne (stwarzaj jednostronne obowizki i naruszaj
zasad suwerennoci i rwnoci; obecnie zakazane);
BUDOWA U.M.:
* brak przepisw dot. budowy, ale dugoletnia praktyka (w PL: instrukcja stanowica
za. do zarzdzenia nr. 20 premiera z 1969 r. w sprawie formy u.m.);
* z reguy skada si z:
TYTU UMOWY zawiera oznaczenie nazwy umowy (pastwowa/resortowa/rzdowa),
wskazanie jej stron (oficjalne nazyw), okrelenie treci;
WSTP UMOWY (PREAMBUA) moe zawiera okrelenie organw zawierajcych, podanie
motyww, celu , okolicznoci, stwierdzenie okrelonej zasady czy pogldu stron, wzmianka
dot. penomocnikw, stwierdzenie uzgodnienia tekstu;
DYSPOZYCJA merytoryczna cz, z reguy podzielona na art., , pkt.;
postanowienia typowe:
* klauzula wzajemnoci traktowanie ich jak oni nas
czasem dorozumiana;
* klauzula narodowa traktowanie ich jak naszych obywateli;
np. szkolnictwo, uchodcy; apatrydzi;
* KNU;
* klauzule arbitraowe/sdowe;
z reguy nastpny rozdzia to powoanie arbitrau ad hoc;
POSTANOWIENIA KOCOWE min.:
klauzule derogacyjne reguy kolizyjne w celu uporzdkowania stanu prawnego;
postanowienia dot. sposobu zwizania si u.m. czy sam podpis czy ratyfikacja;
klauzula ratyfikacyjna 2 elementy:
* umowa podlega ratyfikacji;
* wymiana dokumentw ratyf. w miejscowoci X;
niedopuszczalne stwierdzenie, e umowa bdzie ratyfikowana lub podanie daty
(nie wolno tworzy zobowiza);
klauzula o zrnicowanym przyjciu umowa podlega przyjciu zgodnie z prawem
kadej ze stron, co zostanie stwierdzone przez wymian not;
zapis o prowizorycznym stosowaniu umowy gdy cao lub cz ma by
stosowana przed wejciem w ycie;
klauzula retroaktywna niedopuszczalna, chyba, e dot. korzyci;
postanowienia dot. czasu obowizywania, ew. trybu jej wypowiedzenia;
*

SKADANIE PODPISW:
regua alternatu na egzemplarzu jednej strony jej wzmianki pierwsze;
porzdek alfabetyczny;
* dot. te kolejnoci jzykw;
JZYKI. TEKST AUTENTYCZNY
kiedy acina, XVIII w. francuski, a po I w.. te angielski;
z reguy jzyki stron;
8

jzyki uznawane za jzyki wiatowe to angielski, francuski, rosyjski, hiszpaski, chiski

np. Karta NZ w tych jzykach;
czasem trudnoci interpretacyjne jeli teksty w kilku jzykach rwnoprawnych;
STRONY UMW M.
pastwa maj pierwotne prawo zawierania umw (wynikajce z samego istnienia)
art. 6 KW;
* pastwa zoone z reguy wadze centralne, ale decyduje o tym pr. wew.;
inne podmioty, ktrym za wol pastw zostao przyznane ius contrahendi (ius
tractatum), np. Stolica Apostolska (Watykan), org. m., strona wojujca, powstacy,
org. narodu walczcego o wyzwolenie;

ZAWIERANIE U.M.
kilka etapw, zale od iloci stron i od przyjtego trybu;
ROKOWANIA (negocjacje)
u. bilateralne forma ustna lub pisemna, przed przedstawicieli na szczeblu
uzgodnionym przez strony;
u. wielostronne najczciej na forum konferencji midzynarodowych, ale czsto
projekt wstpny przygotowuje jaka org. m., np. KPM ONZ;
przyjcie w wyniku zgody wszystkich pastw (art. 9 ust. 1), lub w drodze
gosowania gdy 2/3 biorcych udzia w konferencji m.;
PARAFOWANIE
oznacza, e tekst zosta przygotowany do podpisania, jest ostateczny i nie mona
ju w nim nic zmienia, a parafa potwierdza autentyczno;
stosowane g. gdy osoba negocjujca nie ma upowanienia do podpisania art. 7 ust. 1
konieczne penomocnictwo, ale wynika z praktyki; art. 7 ust.2 bez penomocnictw:
* do wszelkich czynnoci gowy pastw, szefowie rzdw, MSZ;
* do przyjcia tekstu midzy pastwem wysyajcym a przyjmujcym szef misji dypl.;
* do przyjcia tekstu na konf. m., przy org. m. lub w jej organach akredytowany
przedstawiciel;
parafa to moe by zgoda na zwizanie si u.m. gdy pastw si tak umwiy (wyranie
lub w sposb dorozumiany), np. w PL tylko resortowe w trybie prostym;
PODPISANIE
podpisanie przez upowanionych, a bez podpisywania to tylko konwencje uchwalane
przez M. Org. Pracy (od razu podlegaj ratyf.) oraz umowy w formie wymiany tzw. not
werbalnych;
jeli podpisanie nie oznacza wyraenia zgody na zwizanie si umow, to wg art. 18
KW pastwo podpisujce ma obowizek do nie dziaania w celu udaremnienia
traktu do czasu a nie ujawni, e chce sta si stron;
RATYFIKACJA
jej tryb uregulowany jest w pr. wew. PL:
* Konstytucja:
art. 146 ust. 4 pkt. 10 RM zawiera u.m. wymagajce ratyfikacji oraz zatwierdza
i wypowiada inne umowy;
art. 133 ust. 1 pkt. 1 Prezydent RP ratyfikuje i wypowiada u.m. o czym
zawiadamia Sejm i Senat
* ustawa o u.m. z 2000 r. art. 12 ust. 1 zwiazanie RP u.m. wymaga wyraenia
zgody w drodze ratyfikacji lub zatwierdzenia:
3 rodzaje ratyfikacji:
* tzw. dua ratyfikacja (art. 89 ust. 1) wymagana uprzednia zgoda Sejmu;
* ratyfikacja w trybie art. 90 dot. umw o przekazaniu niektrych kompetencji org.
m.;
* tzw. maa ratyfikacja (art. 89 ust. 2) premier powiadamia Sejm o zamiarze
przedoenia umowy do ratyfikacji;
2 rodzaje zatwierdzenia:
9

tryb zoony 2 owiadczenia woli jedno to zgoda na podpisanie, drugie to zgoda

na zwizanie Polski umow udzielana uchwa RM (tak umowy wielostronne);
* tryb prosty 1 owiadczenie zgoda na zwizanie Polski umow przyjcie
fikcji prawnej, e zgoda na podpisanie wystawiona przed negocjacjami jest tosama
z uchwaa RM o zatwierdzeniu;
gdy ustawa upowania do tego trybu;
gdy u.m. ma charakter wykonawczy do innej u.m. i nie wypenia przesanek
z art. 89 ust. 1 i art. 90;
gdy u.m. zmienia u.m. i nie wypenia przesanek z art. 89 ust. 1 i 90;
s inne szczeglne okolicznoci i nie wypenia przesanek z art. 89 ust. 1 i
90;
praktyka pastw:
* przyjo si, e ratyfikowane z udziaem parlamentu s tylko umowy o zasadniczym
znaczeniu;
* nie ratyfikuje si:
deklaracji o treci politycznej przyjte na spotkaniach mw stanu;
umowy resortowe;
umowy zawierane podczas wojny przez dowdcw wojskowych dot, min.
zawieszenia broni, kapitulacji (= kartele);
WYMIANA LUB ZOENIE DOKUMENTW RATYFIKACYJNYCH
ratyfikacja to akt wew., nie wywouje skutkw prawnych;
wymiana z reguy przy umowach dwustronnych i jeli podpisanie w jednym
pastwie, to wymiana w drugim;
zoenie dua liczba stron, wtedy skadane u depozytariusza (pastwo, gdzie
zawarto umow lub org. m.), ktry ma pewne obowizki:
* obowizki informacyjne (o dokumentach, zawiadomieniach i in);
* funkcje quasi-notarialne (kontrola);
* zarejestrowanie w sekretariacie ONZ;
REJESTRACJA
pierwsza w Lidze Narodw sankcja niewanoci, ale w sferze faktycznej
nieskuteczna;
w Karcie NZ sankcja to niemono powoywania si na t u.m. przed organami NZ
(sankcja realna);
* United Nations Treaty Series (we wszystkich jezykach autentycznych i angielskim i
francuskim);
PUBLIKACJA WEWNTRZNA
nie ma znaczenia dla p.m.; ale ma w pr. wew.;
*

OBOWIZYWANIE U.M. WANO

aby umowa bya wana niezbdne jest wyraenie zgody przez wszystkie pastwa,
ale wg KW gdy u.m. zawierana jest na konferencji m. przyjcie tekstu nastpuje w
drodze gosowania (2/3 uczestnikw za);
* art. 11 KW sposb wyraenia zgody moe by dowolny uznany przez strony
(podpisanie,
wymiana
dokumentw,
ratyfikacja,
przyjcie,
zatwierdzenie
przystpienie, i in.)
pacta sunt servanda (zasad witoci umw) norma zwyczajowa p.m., co
potwierdzone w wielu u.m., np. Deklaracji Londyskiej z 1871 r, Karta NZ, art. 26 KW;
by umowa bya wana p.m. wymaga, by:
* decyzja o zwizaniu si umow podjta prawidowo (swobodnie, kompetentne
organy, nie bya wynikiem bdu/oszustwa);
* wyraona przez upenomocnionego przedstawiciela;
* przedmiot u.m. zgodny z prawem;
art. 42 KW domniemanie wanoci u.m., chyba, e co innego zostanie ustalone
zgodnie z postanowienia traktatu;
przyczyny niewanoci u.m. w KW 3 grupy:
10

zwizane z naruszeniem pr. wew. kontrahentw dot. zawierania umw nie

mona powoywa si na to prawo, chyba, e jego pogwacenie byo oczywiste (tzn.
obiektywnie widoczne dla kadego pastwa postpujcego w danej sprawie zgodnie
z normaln praktyk i w dobrej wierze) i dot. normy o zasadniczym znaczeniu
swoiste rozwizanie, ktre nie zostao przyjte w praktyce;
art. 46 KW;
* wady owiadczenia:
art. 47 przekroczenie przez przedstawiciela upowanienia, tylko jeli inne
pastwa znay ograniczenie;
art. 48 bd istotny, dot. faktw zasada estopel;
art. 49 oszustwo w stosunku do pastwa;
art. 50 przekupstwo przedstawiciela bezporednie lub porednie;
art. 51 i art. 52 przymus wobec przedstawiciela jest zawsze przyczyn
uniewanienia, ale przymus wobec pastwa tylko jeli polega na uycia siy lub
grobie jej uycia oraz jeli by niezgodny z p.m. (np. traktaty pokojowe w
stosunku do pastwa agresora);
* niezgodno z ius cogens art. 53 (istniejc) i art. 64 (now);
NIEWANO BEZWZGLDNA:
NIEWANO WZGLDNA:
art. 51, 52, 53, 64 KW;
art. 46-50 KW;
niewana ex lege;
strona nie musi powoa si na
moe dochodzi teoretycznie kady, a
niewano umowy;
w praktyce kada strona;
moe dochodzi tylko poszkodowany;
nie mona konwalidowa umowy;
moe by konwalidowana w wyniku
nie moliwa jest podzielno traktatu
wyranej
lub
dorozumianej
zgody
(art. 44 ust. 5)
pastwa;
moliwa jest podzielno traktatu
*

ZAKRES CZASOWY OBOWIZYWANIA I STOSOWANIA U.M.

obowizywanie u.m. od momentu jej uprawomocnienia si, tzn. od czasu kiedy strony
w sposb definitywny wyraziy zgod na zwizanie si umow i kiedy dokonano wszelkich
czynnoci niezbdnych (np. zgoda przez ratyf., a dla uprawomocnienia konieczna jeszcze
wymiana dok. ratyf.) staje si prawem wicym dla stron;
wejcie w ycie czasem pniej ni moment uprawomocnienia si;
stosowanie u.m. czas od momentu uprawomocnienia si umowy do momentu jej
wyganicia (moliwe zawieszenie stosowania mimo, e nie wygasa);
art. 70 KW stanowi, e umowa ktra wygasa nie wie ju stron jeden wyjtek
stwierdzenie niewanoci z istniejc ius cogens (art. 53 w zw. z art. 71 ust. 1).
lex retro non agit w p.m. to jedynie domniemanie, a nie bezwzgldny nakaz;
WEJCIE W YCIE U.M.
decyduj jej postanowienia typowe rozwizania:
* 30-60 dni od daty podpisania lub w momencie podpisania;
* data i godzina przy umowach wojskowych;
* spenienie warunku (zawieszajcego), np. zawarcie innej umowy;
* z chwil wymiany not/dok. ratyf.;
* w przypadku u. wielostronnych czsto warunkiem jest osignicie okrelonego
progu ilociowego lub jakociowego (np. Karta NZ pastw i 5 mocarstw);
WYGANICIE UMOWY
Klasyfikacja przyczyn wyganicia umowy
I. Przyczyny wyranie przez umow przewidziane wg KW pastwa maj swobod w
kreowaniu tych postanowie, a przykadowe to:
upyw czasu na jaki zawarto umow;
* typowa przyczyna wyganicia albo na okres x lat, albo do x dnia;
11

klauzule prolongacyjne pozwalaj na milczce przeduenie umowy

stosowane przewanie w krtkotrwaych umowach (poniej piciu lat)
spenienie si warunku rozwizujcego;
* rzadko stosowany samoistnie, raczej wraz z warunkiem upywu czasu
* np.
obowizywanie
innej
u.m.,
czasem
spadek
poniej
progu
ilociowego/jakociowego, zaistnienie okreslonej sytuacji;
* moe mie charakter dorozumiany, np. wycofanie si z Karty NZ staego czonka
RB;
wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami;
* s te umowy bezterminowe (graniczne, pokojowe, kodyfikujce PM);
* okrelony tryb wypowiedzenia (np. notyfikacja) oraz czas potrzebny na
uprawomocnienie si wypowiedzenia (w tym czasie mona wycofa swoje
owiadczenie o wypowiedzeniu);
* z reguly ograniczenie czasowe (np. dopiero po roku od zawarcia);
* kompetencja do wypowiedzenia umowy ta sama co do zawarcia umowy, ale nie
musi by to ten sam organ (nie ma zasady acte contraire, ale w PL tak);
II. Przyczyny nie przewidziane w umowie
Z MOCY PRAWA wyganiecie umowy w ogle (bezwzgldne wyganicie umowy) bd w
stosunku do danego pastwa (wzgldne wyganicie umowy):
zgodna wola stron
* wg KW jeden warunek by byo to poprzedzone konsultacjami;
* desuetude pastwa wielokrotnie powoyway si przed MTS, ale beskutecznie;
cakowite wykonanie umowy
* kontrowersyjne moe by zdefiniowanie, ale pomimo, e w KW nie wymienione w
doktrynie przyjmowane;
zniknicie podmiotu umowy
* albo w sensie fizycznym np. na wyspie (przykad Nauru) wtedy umowa
wygasa
* albo w sensie prawnym (utrata podmiotowoci) zwizane z kwesti sukcesji
pastw;
Z INICJATYWY strony/stron (to raczej podstawa do wypowiedzenia/dania uznania umow
za wygas)
zasadnicza zmiana okolicznoci (klauzula rebus sic stantibus) art. 62 KW
zakaz powoywania si na ta regu, ale wyjtki:
* okolicznoci (MTS: to te normy p.m.) = istotna podstawa zgody a obowizki i
prawa stron radykalnie si zmieniy (MTS: musi dot. zwikszenia ciarw
strony powoujcej si);
* nie dot. granicznych;
* nie mona si powoa, jeli samemu si to wywoao;
art. 45 KW pastwo nie moe si na to powoa jeli dowiedziao si
wyranie i nie zrobio nic;
naruszenie umowy przez partnera (art. 60 KW)
* istotne, tzn. odrzucenie traktatu w sposb nieprzewidziany w konwencji lub
pogwacenie postanowienia istotnego dla celw u.m.;
* umowy dwustronne podstawa wyganicia, inna procedura w przypadku
umw wielostronnych;
art. 45 KW pastwo nie moe si na to powoa jeli dowiedziao si
wyranie i nie zrobio nic;
* nie mona si powoa, gdy u.m. dot. traktatw humanitarnych;
powstanie sytuacji uniemoliwiajcej wykonanie umowy (art. 61 KW)
* trwae zniknicie/zniszczenie przedmiotu niezbdnego do wykonania umowy,
przy zachowaniu dobrej wiary;
niezgodno z nowo powsta norm ius cogens (art. 64 KW)
* wyganicie i niewano od momentu powstania normy;
*

12

 wypowiedzenie umowy nieprzewidziane w jej postanowieniach (art. 56 KW)

* zakaz, ale mona, gdy ustali si e strony miay zamiar dopuci t moliwo
lub gdy mona domniemywa to z charakteru traktatu (np. przymierza, umowy
handlowe, statuty org.);
* konieczno notyfikowania stronom na 12 m-cy wczeniej i w razie sporu
rozwizanie w procedurze z KW;
wyganicie w skutek zawarcia pniejszej umowy (art. 59) milczca
abrogacja umowy gdy nowa umowa jest nie do pogodzenia z zawart wczeniej,
a strony s te same (moga by te nowe);
PROCEDURA W ZWIZKU Z NIEWANOCI, ZAWIESZENIEM, WYGANICIEM TRAKTATU:
notyfikacja 3 m-ce czekamy na sprzeciw gdy jest sprzeciw 12 m-cy na pokojowe
rozwizanie sporu gdy nadal brak zgody to w KW klauzula sdowa do
MTS/arbitrau, gdy spr dot. art. 53 i 64, a gdy innych art. to komisja
pojednawcza, ktra w razie braku zgody moe jedynie stwierdzi jej brak;

ZAKRES PODMIOTOWY OBOWIZYWANIA U.M.

zasada, e u.m. obowizuje i tworzy prawa i obowizku dla jej stron (pacta tertiis
nec nocet nec prosunt), a wg art. 34 kw pastwu nie mona niczego narzuci
wyjtki:
* umowa na korzy pastwa trzeciego (in favorem terii) konieczna zgoda
pastwa trzeciego (te domniemana), a pastwo to nie moe dochodzi korzyci pki
ich nie dostao, a odwoanie niemoliwe bez zgody pastwa trzeciego, jeli za takie
byo uwaane;
np. wolno eglugi na Kanaach Sueskim, Panamskim;
* umowa na niekorzy pastwa trzeciego (in detrimentum tertii) konieczna
jest zgoda (te do zmiany i odwoania), chyba, e dot. pastwa agresora;
ZAKRES TERYTORIALNY OBOWIZYWANIA I STOSOWANIA U.M.
art. 26 kw na caym terytorium chyba e umowa stanowi inaczej;
czasem wyranie zlokalizowane, np. tworzce stref zdemilitaryzowan;
klauzula kolonialna (klauzula terytoriw zalenych) na jej mocy umowa zawarta
przez pastwo kolonialne obowizywaa tylko na terytorium metropolii, a rozcignicie
jej na obszary zalene wymagay dodatkowego owiadczenia. Szczeglnie krytykowana
w przypadku umw o charakterze humanitarnym. Obecnie bez znaczenia ze wzgldu na
rozpad systemu kolonialnego;
klauzula federalna obowizuje w czciach skadowych federacji, w ktrych
zostanie zaakceptowana przez ich wadze;
ZAKRES RZECZOWY/PRZEDMIOTOWY OBOWIZYWANIA U.M.
regu jest, e wie cao, ale czasem moliwe jest zwizanie si tylko czci;
zastrzeenie jest to jednostronne owiadczenie zoone przez pastwo podczas
podpisywania, ratyfikacji, przyjcia, zatwierdzenia lub przystpienia do umowy,
za pomoc ktrego zmierza ono do uchylenia lub modyfikacji skutkw
prawnych okrelonych postanowie umowy w ich zastosowaniu do tego
pastwa;
* czasem uchylenie lub inne znaczenie danej czci u.m.;
* tylko w fazach zawierania u.m.;
* dot. tylko umw wielostronnych;
* coraz powszechniejsze coraz wicej umw wielostronnych i zmiana procedury
ich przyjmowania (na 2/3);
* mona gdy umowa dopuszcza, a czasem pewne postanowienia obowizkowe jeli
umowa milczy to zgodnie z opini doradcz MTS z 1951 r. i art. 19 KW dopuszczalne
o ile nie jest sprzeczne z przedmiotem i celem ustawy;
* sprzeciw wobec zastrzee:
13

zwyky nie maj zastosowania postanowienia, ktrych zastrzeenie dot.

pomidzy pastwem zastrzeenia a sprzeciwu;
kwalifikowany nie ma zastosowania caa umowa tylko pomidzy pastwem
zastrzeenia a sprzeciwu;
z reguy zasada wzajemnoci;

INTERPRETACJA U.M.
tylko tekst autentyczny, a nie tumaczenia;
szkoy interpretacji:
* szkoa subiektywistyczna w wietle intencji stron w chwili zawarcia;
* szkoa tekstylna (obiektywna) tylko na podstawie egzegezy tekstu, najczciej
wykadnia jzykowa. Podkrelaj, e kada strona ma inne intencje, a tekst umowy
to wypadkowa tych intencji;
* szkoa teleologiczna (funkcjonalna) z punktu widzenia celu i przedmiotu
konwencji. Tzw. interpretacja dynamiczna interpretacja w wietle dzisiejszych
potrzeb stron;
podmiot interpretujcy:
* doktrynalna brak mocy wicej;
* urzdowa bezwzgldnie wica: dokonywana przez strony umowy
autentyczna gdy wsplnie;
quasi-autentyczna/uzualna wynikajca ze zgodnego postpowania stron;
* sdowa za zgod stron, przez sd arbitraowy lub MTS i jest wica dla stron
umowy, uczestniczcych w procesie oraz dla interwenientw w procesie;
* dokonana przez org. m. zwaszcza dot. statutw tych org. i wie organy org.,
czasem te pastwa czonkowskie, jeli dot. dziaalnoci w danym organie;
oglne zasady interpretacji:
* art. 31 KW zasada oglna w dobrej wierze, zgodnie ze zwykym znaczeniem
sw (w ich kontekcie) oraz w wietle przedmiotu i celu u.m., a inne znaczenie, jeli
taki bya zamiar stron;
kontekst to prcz tekstu (wstp i zaczniki) te porozumienie dot. tekstu oraz
dokumenty jednostronne, przyjte przez inne strony u.m.;
* art. 32 KW uzupeniajce rodki interpretacji (min. prace przygotowawcze do
traktatu i okolicznoci jego zawarcia) stosuje si, by potwierdzi znaczenie
wynikajce z interpretacji z art. 3 lub by ustali znaczenie, jeli wyniki interpretacji
z art. 31 okazay si absurdalne i nierozsdne lub dwuznaczne;

ZWYCZAJ MIDZYNARODOWY
ZWYCZAJ to zgodne postpowanie pastw (element obiektywny/materialny) tworzce
prawo (element subiektywny, tzw. opinio iuris sive necessitatis).
art. 38 ust. 1 pkt. b S.MTS ...jako dowd powszechnej praktyki, przyjtej jako
prawo krytyka tego sformuowania, bo powszechna praktyka jest dowodem istnienia
zwyczaju, a nie na odwrt, ale MTS nigdy nie mia z tym problemu i bada praktyk
jako dowd istnienia zwyczaju;
2 ELEMENTY:
praktyka:
* dziaalno organw pastw (wszystkich organw i osb) dot. dziedziny
wykraczajcej poza sfer wewntrzn w imieniu pastwa;
* dzieli si na:
zbiorow (umowy, dziaalno org. m.);
indywidualna:
zewntrzna (dziaalno dyplomatyczna);
wewntrzna (dziaalno ustawodawcza, sdowa, administracyjna);

14

zgodna, tj, jednolita i nieprzerwana ale te powstawaa nie tylko na podstawie

wsppracy pastw, ale te i walki, jak np. w przypadku wolnoci morza penego
(walka Anglii i Holandii vs Hiszpania i Portugalia);
* czas zaley od okolicznoci i intensywnoci obortu m., np. 1945 r. USA wysuwa
roszczenia co do prawa wycznoci badania dna morskiego, a w 1958 r. KG
potwierdzia istnienie zwyczaju;
* powszechno niekoniecznie wszystkie pastwa, tj. praktyka pastw biorcych
udzia w danej dziedzinie obrotu m. i milczenie pozostaych, ale jeli jest
konsekwentny sprzeciw przyjcia pewnej praktyki, wtedy nie staje si ona prawem
zwyczajowym (ale dot. to tylko etapu tworzenia si normy);
problem pastw nowo powstaych szkoa woli zgody s zwizane
zwyczajem, gdy chcc nawiza stosunki z innymi pastwami, zgadzaj si na
zwyczaje (szkoa socjologiczna wchodz do klubu i przyjmuj jego zasady);
opinio iuris sive necessitatis przewiadczenie, e praktyka ta tworzy prawo;
* casus Lotusa sprawa Francja vs Turcja wadze tureckie pocigny do
odpowiedzialnoci oficera za zderzenie. Francja powoaa si na zwyczaj, e w takich
sytuacjach pastwa oddaway spraw do sdw pastwa bandery MTS stwierdzi,
e pastwa powstrzymyway si od wdroenia postpowania, ale nie motywoway
tego wiadomoci, e takie jest prawo/obowizek;
podobnie MTS orzek w innych sprawach (1950, 1969), e to nie praktyka
decyduje o powstaniu zwyczaju, ale przewiadczenie e jest si zobowizanym
przez prawo;
* moe by badane w sposb obiektywny, gdy przejawia si w:
praktyce pastw;
owiadczeniach oficjalnych pastw, ktre stwierdzaj istnienie danej normy;
uchwaach org. m. wie jednak tylko tych, ktrzy si za nimi opowiedzieli;
umowach m. ale dot. tylko stron umowy;
* moment pojawienia si opinio iuris trudny do uchwycenia;
czasem opinio iuris jest orem do wypracowania wsplnej praktyki;
mog si do tego przyczynia wyroki sdowe, doktryna, uchway org. m.,
zwaszcza ONZ;
DOWD ISTNIENIA ZWYCZAJU:
praktyka pastw najwaniejszy dowd;
ustawodawstwo wew. cho nie musi by dowodem zwyczaju, ale istnieje
domniemanie, e wydajc akt normatywny pastwo uwaa go za zgodny z p.m. i jego
zobowizaniami m.;
owiadczenia i przemwienia upenomocnionych przedstawicieli pastw, ale
czasem dot. one wnioskw jakie prawo powinno by;
umowy m. ale czasem strony mogy chcie uregulowa co inaczej ni dotd byo
regulowane;
*

POMOCNICZE RODKI DOWODZENIA ISTNIENIA NORMY ZWYCZAJU

judykatura domniemanie, e sd powoujc si na norm zwyczajow dziaa

prawidowo, ale jest to domniemanie obalalne;
* due znaczenie wyrokw MTS (a wczeniej STSM);
doktryna mniejsze znaczenie dowodowe, bo potrzebna jest doktryna jednolita, a o
tak trudno, przy czym pewne znaczenie maj towarzystwa, takie jak: Instytut PM,
Komisja PM, ale one nie tylko zbieraj prawo, ale rwnie tworz propozycje nowych
norm;
ZWYCZAJ A UMOWA M.
aspekt tworzenia czasem cise zwizki, np. kodyfikacja norm zwyczajowych, a
dodatkowo umowy mog przyczynia si do tworzenia zwyczaju poprzez ujednolicenie
praktyki i przyspieszenie powstania opinio iuris;
aspekt znaczenia w stosunkach m.:
* stale powstaj normy zwyczajowe;

15

tam gdzie jest umowa, zwyczaj si te podmioty niebdce stron umowy; umow
mona wypowiedzie;
* normy ius cogens musz by normami zwyczajowymi;
* cay system p.m. istnieje w zwyczajach;
aspekt obowizywania i stosowania umowa tylko strony, a zwyczaj wie
wszystkich, cho istniej zwyczaje regionalne;
* umowa jest lex specialis do zwyczaju;
* MTS w sporze Nikaragua vs USA w 1986 r. potwierdzi, e zwyczaj i umowy istniej
obok siebie;
*

GRZECZNO MIDZYNARODOWA
stosowana dla uatwienia stosunkw, ale nie prawnie wica;
min. wiele spraw zwizanych z protokoem dyplomatycznym;
grzeczno moe przeksztaci si w zwyczaj i odwrotnie (np. ceremonia morski
kiedy zwyczajem, teraz grzecznoci);

UCHWAY PRAWOTWRCZE ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH

aby byy uznane za rda p.m. musz spenia 2 warunki:
* by prawnie wice czasem niektry takie uchway pocztkowo nie maj mocy
wicej, nabieraj mocy prawnej w wyniku pniejszego dziaania pastw
(zatwierdzenie) lub zaniechania (brak sprzeciwu). To upodabnia je do umw m., ale
procedura ich podejmowania oraz forma odmienna ni w przypadku umw, a przede
wszystkim traktowanie ich przez pastwa jako inne rdo ni umowy m.;
* tworzy nowe normy prawne (charakter prawotwrczy) dot. tylko generalnoabstrakcyjnych, a nie wykonawczych uchwa;
takie uchway dzieli si na 2 rodzaje:
* prawo wewntrzne organizacji m. zwizane z wewntrzn struktur i
funkcjonowaniem samej organizacji, nie odnosz si do dziaalnoci pastw
czonkowskich poza organizacj. Adresatami s: organy org. m. i pastwa w sferze
ich dziaa w danej organizacji, np. wew. regulaminy i przepisy proceduralne,
przepisy budetowe i finansowe, przepisy dot. personelu czy spraw
administracyjnych org.; przepisy dot. realizacji funkcji w zakresie kompetencji,
przepisy dot. tworzenia organw pomocniczych;
uprawnienia do tworzenia tego prawa z reguy wynikaj ze statutu org. m., a
jeli nie to istnieje teoria kompetencji domniemanych w tym zakresie;
pewne zagadnienia ujmowane s w statutach by zapobiec niebezpieczestwu
istotnego zmienienia pozycji pastw czonkowskich;
kwestia sporna charakter norm czy jako nowy dzia p.m. czy jako nowa ga
prawa? odp.: nowy dzia, bo opiera si na p.m.;
* prawo stanowione przez organizacj m. dla pastw normy prawne regulujce
dziaalno pastw poza org. Adresatami s: pastwa czonkowskie, a nie organy;
musi mie wyrane uprawnienie do stanowienia takich norm, gdy nie mona
ich domniemywa, poniewa byoby to sprzeczne z zasad suwerennoci
pastw;
* 3 procedury podejmowania przez organizacj norm wicych dla pastw:
uchway podejmowane jednomylnie przez organ zoony z przedstawicieli
pastw, np. OECD (Organizacja Wsppracy i Rozwoju Gospodarczego);
tzw. system contracting out <wyczenie si z umowy> pastwo
przegosowane moe skutecznie owiadczy, e uchwaa w caoci lub czci go
nieobowizuje, ale musi zgosi to w okrelonym terminie;
stosowany zazwyczaj przy tworzeni norm o charakterze technicznym;
np. ICAO (Organizacja M. Lotnictwa Cywilnego), WHO (wiatowa Org.
Zdrowia), WMO (wiatowa Org. Meteorologiczna);
uchway podejmowane wikszoci gosw, z moc wic dla wszystkich
pastw np. Wsplnota Europejska, Europejska Wsplnota Energii Atomowej);
16

 te
inne
org.,
o
nie
ponadnarodowym
charakterze,
jak
org.
telekomunikacyjne INTELSAT i INMARSAT;
Org. Dna Morskiego ma szerokie kompetencje prawotwrcze w zakresie
dostpu do zasobw m. obszaru dna morskiego decyzje podejmowane w
Radzie (36 pastw) przez konsensus, apotem zatwierdzane przez
Zgromadzenie wikszoci 2/3 uczestniczcych w danej sesji;
KODYFIKACJA PRAWA MIDZYNARODOWEGO
postulat kodyfikacji prawa = systematycznego ujcia jego przepisw, ale trudne czasem
bez ich sprecyzowania i ucilenia (rozwj), np. Karta NZ ZO inicjuje badania w celu
kodyfikacji p.m. i jego rozwoju;
charakter prawny i moc wica zaley od podmiotu dokonujcego kodyfikacji,
przy czym jedyn wic to kodyfikacja ujta w form umowy m.;
* kodyfikacje prywatne poszczeglnych autorw lub utworzone przez organizacje
takie jak Instytut P.M. (Gandawa, 1873) i Stowarzyszenie P.M. (ILA, 1873);
* kodyfikacje dokonywane przez poszczeglne pastwa wice dla danego
pastwa, np. w USA Kodeks Liebera jako instrukcja dla armii podczas wojny
secesyjnej;
* wane konferencje haskie: pokojowe w 1899 i 1907 (prawo wojny ldowej i
czciowo prawo wojny morskiej) oraz kolejne prby kodyfikacji w Hadze w 1930
dot. obywatelstwa, wd terytorialnych, odpowiedzialnoci pastw za czyny
popenione na ich terytorium nie udane ze wzgldu na rozbieno stanowisk;
DZIAALNO KODYFIKACYJNA ONZ. KOMISJA P.M.
art. 13 Karty NZ uprawnienia ZO w tym zakresie ZO w 1947 r. powoao
Komisj P.M.;
KARTA NZ PRZEWIDUJE ZARWNO:
* kodyfikacj formuowanie w sposb bardziej cisy i usystematyzowanie norm
p.m. w sprawach, w ktrych ju istnieje znaczna praktyka pastw, precedensy i
opinie naukowe;
* stopniowy rozwj redagowanie umw w sprawach, ktrych jeszcze nie reguluje
p.m. lub co do ktrych prawo nie jest jeszcze dostatecznie rozwinite;
w praktyce Komisja P.M. nie czynia wikszej rnicy midzy tymi pojciami;
SKAD: 34 czonkw reprezentujcych rne formy cywilizacji i gwne systemy prawne
wiata;
* sesja coroczna sprawozdanie (publikowane w Rocznikach);
PROCEDURA KODYFIKACYJNA: przyjcie tematu przez Komisj wyznaczenie referenta
przygotowanie sprawozdania i projektw dyskusja projekt Komisji przedstawiany
pastwom Komisja rewiduje projekt po uwagach pastw przedstawienie projektu
ZO ZO albo nie podejmuje adnych dziaa albo moe przyj projekt w formie
rezolucji albo zdecydowa o zwoaniu konferencji w celu opracowania umowy m.;
WYNIKI PRAC KOMISJI P.M.
* prace, ktre stay si podstaw u.m.:
4 KW prawa morza z 1958 r.;
KW o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.;
KW o stosunkach konsularnych z 1963 r.;
KW o prawie traktatw z 1969 r.;
KW dot. reprezentacji pastw w ich stosunkach z org. m. o charakterze
powszechnym z 1975 r.;
KW w sprawie sukcesji pastw w stosunku do traktatw z 1978 r.;
KW w sprawie sukcesji pastw w stosunku do mienia, archiww, dugw
pastwowych z 1983 r.;
KW w sprawie traktatw midzy pastwami a org. m. i midzy org. m. z 1986 r.;
wysoki poziom prac Komisji, ale krytyka powolnoci jej dziaalnoci;
* ostatnie prace Komisji dot. KNU, m. drg wodnych dla celw innych ni egluga;
immunitety jurysdykcyjne pastw i ich wasno; kodeks zbrodni przeciwko
17

pokojowi i bezp.; odp. m. za szkodliwe dziaania nie zakazane przez prawo; status
kuriera dyplomatycznego i waliz dyplomatycznych; od 1997 r. obywatelstwo osb
fizycznych w razie sukcesji; zastrzeenia do u.m.; akty jednostronne pastw; od
2001 r. zapobieganie szkodom transgranicznym powstaym w wyniku dziaalnoci o
duym stopniu ryzyka;
PODMIOTY PRAWA MIDZYNARODOWEGO
UWAGI OGLNE
kwestia sporna czy prcz pastw s te inne rodzaje podmiotw p.m.? rne teorie:
* nie + ewentualne wyjtki, np. Stolica Apostolska;
* (przewaa) tak, np. strony wojujce, org. m., jednostki;
MTS w opinii doradczej w spr. odszkodowa w subie ONZ z 1949 r.
uzna: Podmioty prawa, w systemie prawnym, niekoniecznie s identyczne co do
zakresu ich praw; ich charakter zaley od potrzeby wsplnoty. Rozwj p.m. w
cigu jego historii odbywa si pod wpywem wymogw ycia m., a stopniowy
wzrost zbiorowych dziaa pastw sprawi ju, e pojawiy si przykady
dziaania wykonywanego w paszczynie midzynarodowej przez pewne
podmioty, ktre nie s pastwami;
brak definicji podmiotw p.m. w prawie, ale istnieje tendencja do wprowadzania
tego pojcia do aktw prawnych, np. art. 3 KW;
teoria podmiotowoci prawnomidzynarodowej PODMIOTEM P.M. JEST TEN, KTO
POSIADA PRAWA I OBOWIZKI WYNIKAJCE BEZPOREDNIO Z P.M.. Zazwyczaj podmiot
posiada te zdolno do dziaania (czyli zdolnoci do wywoywania skutkw prawnych
przez swoje dziaanie, a wg. Klafkowskiego zdolno prawna jest warunkiem istnienia
zdolnoci do dziaania;
krg tych podmiotw to kategoria historyczna (tzn. zmienna w czasie);
PODZIA (RODZAJE) PODMIOTW P.M.(wg. C. Berezowskiego)

niezorganizowane
zorganizowane
(jednostki)

bezterytorialne (np. org.

terytorialne
m.)

suwerenne
niesuwerenne

(np. pastwa)
czaso
trwae
we
np. Andora,
Monako,
np.
kiedy
strona
Wolne
wojuj
Miasto
ca
Gdask
tylko pastwa s penymi podmiotami p.m., a wszystkie inne s niepenymi i
pochodnymi, niesuwerennymi podmiotami
PASTWO
Pojcie i istota pastwa
POJCIE PASTWA
pastwo to suwerenna organizacja terytorialna wskazanie na 3 elementy:
* okrelone terytorium;
* ludno zamieszkujca to terytorium;
* wadza (rzd), ktra ma charakter wadzy najwyszej, tj. suwerennej;
wg Konwencji o prawach i obowizkach pastw istotnym elementem jest te
zdolno do utrzymywania stosunkw z innymi pastwami;
18

spr teoretyczny na czym polega istota pastwa? decydujcy element:

suwerenno wadzy pastwowej, dlatego nie mona mwi o pastwach zalenych;
* dowodem na to kiedy organizacja terytorialna (np. tzw. pastwa karowate)
staje si pastwem moe by przyjcie do ONZ lub dopuszczenie do MTS (np.
1950 Liechtenstein, 1954 San Marino);

POJCIE SUWERENNOCI PASTWOWEJ

SUWERENNO W P.M. oznacza, e wadza pastwowa jest WADZ NAJWYSZ (nie
podlega adnej innej wadzy zewntrzne) oraz ma CHARAKTER PIERWOTNY (nie czerpie
swoich uprawnie od adnej innej wadzy);
* suwerenno to innymi sowy suwerenno terytorialna (zwierzchnictwo
terytorialne) penia i wyczno sprawowanej przez pastwo na jego terytorium;
* nie istnieje suwerenno absolutna, tzn. pastwowa suwerenno jest
ograniczona przez suwerenno innych pastw;
nie ma znaczenia faktyczna zaleno (gospodarcza, polityczna czy ideologiczna)
dla prawnej suwerennoci ale formalna niezaleno uatwia walk o faktyczn
niezaleno;
* wana rezolucja ZO ONZ z 1970 r. Deklaracja zasad p.m. dot. przyjaznych
stosunkw i wspdziaania pastw, w ktrej min. okrelono, e pastwo nie
moe uywa rodkw przymusu gosp., polit. i in. w celu podporzdkowania jednego
pastwa drugiemu lub dla uzyskania korzyci;
PRAWA ZASADNICZE PASTW
s to prawa zwyczajowe, okrelajce sytuacj kadego pastwa w spoecznoci
midzynarodowej, przysuguj kademu pastwu od czasu jego powstania przez
cay czas jego istnienia i wymagaj swojego poszanowania przez inne pastwa;
przysuguj tylko pastwom;
od praw zasadniczych pastw naley odrni prawa nabyte, ktre kade pastwo
moe mie inne;
najczciej wymienia si:
* prawo do istnienia;
* prawo do niezawisoci;
* prawo do rwnoci;
* prawo do obrotu (utrzymywania stos. m.);
* prawo do czci;
Powstanie i upadek pastwa
PRAWO NARODW DO SAMOSTANOWIENIA A POWSTAWANIE NOWYCH PASTW
jedna z podstawowych zasad p.m. (potwierdzona w Karcie NZ, w wielu aktach i
rezolucjach ONZ, te w MPPC z 1966 r.) sprzeczne z p.m. s dziaania pastw, ktre
nie pozwalaj na realizacj prawa do samostanowienia narodw;
powstanie pastwa (geneza) efekt procesu historycznego; okres ruchw
wyzwoleczych (emancypacyjnych) rozwijajcych si na obszarze przyszego pastwa
lub poza jego granicami;
* drog pokojow (gdy dotychczasowa wadza uznaje ruch emancypacyjny) lub w
wyniku walki narodowowyzwoleczej (np. w Algierii, w Gwinei Bissau);
* to fakt, a wg. C. Berezowskiego o powstaniu nowego pastwa decyduje
powstanie nowej wadzy i rwnoczenie zanik poprzedniej, a o istnieniu nowej
suwerennoci decyduje pierwszy przejaw wadzy nowych organw pastwowych;
* trudne jest cise ustalenie daty, ale bardzo wane, gdy cho powstanie pastwa
jest faktem, ale faktem z ktrym p.m. wie okrelone skutki prawne, jak nabycie
podmiotowoci, praw i obowizkw w p.m.;
SPOSOBY POWSTANIA PASTWA
1. oderwanie si czci terytorium pastwa i utworzenie nowego niezalenego pastwa
(secesja);
szczeglny przypadek: oderwanie si terytorium zalenego w wyniku
procesu dekolonizacji, np. Indie i Pakistan Anglia dobrowolnie przekazaa im
19

wadz na podstawie tzw. planu Mountbattena w 1947 r.; te: Erytrea od Etiopii w
1993 r.,
2. rozpadnicie si pastwa na kilka nowych pastw, np. powstanie Austrii, Wgier,
Czechosowacji w 1918 r., te: powstanie Czech i Sowacji w 1993 r.;
3. poczenie si kilku pastw i utworzenie nowego pastwa, np. Tanzania powstaa w
1964 r. z Tanganiki i Ludowej Republiki Zanzibaru i Pemby;
4. utworzenie nowego pastwa na terytorium nie podlegajcym suwerennoci adnego
pastwa, np. uzyskanie niepodlegoci przez tzw. obszary powiernicze, w 1960 r.
Kamerun, Togo, Somalia;
POWSTANIE PASTWA POLSKIEGO W 1918 ROKU
wg C. Berezowskiego obszar na ktrym powstao pastwo polskie to bye Krlestwo
Kongresowe, okupowane w czasie wojny przez Niemcy i Austro-Wgry;
decydujce znaczenie dla powstania pastwa polskiego w 1918 r. miaa rewolucja
w Rosji oraz traktat pokojowy w Brzeciu z 1918 r., w ktrym Rosja Radziecka zrzeka
si swoich praw do obszaru byego Krlestwa Polskiego oraz dekret Rady Komisarzy
Ludowych z 1918 r., ktry uzna umowy w sprawie rozbiorw Polski za uchylone jako
sprzeczne z zasad samostanowienia narodw;
decydujce znaczenie dla powstania wadz polskich miaa klska mocarstw
centralnych i dopiero dzie rozbrojenia wojsk niemieckich w Warszawie 11.11.1918 r.
uznawany jest za dat powstania pastwa polskiego;
UPADEK PASTWA
to fakt historyczny, majcy miejsce gdy zanika suwerenna wadza pastwowa na
okrelonym terytorium i nad okrelon ludnoci;
prawo do samoobrony wynika z prawa do istnienia (potwierdzone w art. 51 Karty
NZ, w ktrym prawo to okrelone jest jako przyrodzone);
Karta (art. 2 ust. 4) wprowadzia te zakaz niszczenia istnienia pastwa (aneksji),
co zostao rozwinite w deklaracji zasad p.m. dot. przyjaznych stosunkw i wsppracy
pastw zgodnie z Kart NZ z 1970 r.;
SPOSOBY UPADKU PASTWA
1. inkorporacja (aneksja/rozbiory) wczenie jednego pastwa lub jego czci do
innego pastwa; obecnie prawnie zakazane (, np. w 1795 r. Polska), cho moliwa jest
w wyniku swobodnie wyraonej woli narodu;
2. rozpadnicie si na kilka pastw, np. Austro-Wgry czy Czechosowacja;
3. poczenie si w jedno pastwo, np. Tanzania czy Egipt i Syria w 1958 r. utworzyy
Zjednoczon Republik Arabsk (1961 r. Syria zerwaa uni);
Cigo (identyczno) i sukcesja pastw
czy w przypadku:
* czasowej okupacji caego terytorium pastwa,
* rewolucyjnej zmiany rzdu, ewentualnie take ustroju spoeczno-politycznego,
* istotnej zmiany granic pastwowych
nadal jest to samo pastwo?
wg praktyki utrzymano tez o cigoci pastwa (te praw i zobowiza m.),
nawet gdy pastwo przeszo przez wszystkie w/w zmiany, jak np. Polska po 1939 r.
jeli pastwo po pewnym czasie zaczyna znw istnie, a jego wadze odzyskay
moliwo suwerennego dziaania to uznaje si, e pastwo istnieje nadal (okrelane
czasem jako ius postlimini);
* pewne wtpliwoci gdy nastpia rewolucyjna zmiana rzdu wraz ze zmian
ustroju spoeczno-politycznego, ale nawet wtedy uznawano cigo pastwa, a
nowe pastwa (np. socjalistyczne, jak Polska, Czechosowacja, Bugaria, te Kuba,
ChRL) staray si dostosowa swoje zobowizania m. do nowych zaoe polityki, a
jedynie wobec ZSRR trudno byo mwi o cigoci z Rosj;
* zmiany terytorialne nie wpywaj na cigo podmiotowoci pastwa;
ZAGADNIENIE SUKCESJI
20

gdy dot. sukcesji w odniesieniu do czci terytorium to przyjmuje si w stosunku do

u.m. zasad zmiennoci (przesuwalnoci) granic traktatowych, tzn. e umowa
wie na caym nowym terytorium, a wyjtkiem s umowy zlokalizowane;
problemy gdy powstaje nowe pastwo i czy i w jakim stopniu wchodzi w prawa i
obowizki pastw/a, ktrego terytoria objo brak jednolitej praktyki, a tym bardziej
norm p.m. problemem tym (gwnie w zwizku z problemami dekolonizacji) zaja si
Komisja PM ONZ, na podstawie jej projektu przyjto w 1978 r. KW o sukcesji pastw
w stosunku do traktatw;
wg praktyki 4 gwne teorie/systemy (nie jest to katalog enumeratywny):
* teoria tabula rasa nowo powstae pastwo nie jest zwizane adnymi
dawniejszymi u.m., wic nie przyjmuje praw i obowizkw dawnego suwerena wg
niektrych teoria ta jest najbardziej zgodna z prawem do samostanowienia narodw;
* teoria prawa wyboru nowo powstae pastwo ma prawo dokona wyboru i
notyfikowa, ktre z umw chce utrzyma w mocy;
jako regua do umw wielostronnych zastosowana przez Sekretarza Generalnego
ONZ, ktry przedstawia do akceptacji umowy majce klauzul kolonialn;
* teoria kontynuacji z prawem wypowiedzenia midzy nowym pastwem a
dawnym suwerenem istnieje tzw. sukcesja generalna, ale zarwno nowe pastwo jak
i jego kontrahenci maj prawo wypowiedzenia, ktre powinno by dokonane zgodnie
z postanowieniami samej umowy;
* teoria prawa do namysu (doktryna Neyere) tymczasowe utrzymanie w mocy
umw dwustronnych w celu ich negocjacji co do przeduenia lub zmiany, a umowy
wielostronne wice na zasadzie wzajemnoci; zastosowana pierwszy raz przez
Tanganik (nazwa od nazwiska przywdcy);
inne zasady dot. umw ustalajcych granice oraz tzw. umw zlokalizowanych,
jak np. umowy o wolno eglugi na kanale lub rzece, neutralizacja terytorium;
* generalnie nowe pastwo nie ma obowizku przyjcia umw poprzedniego
suwerena, ale obowizek taki dot. umw zlokalizowanych;
* powszechna zasada p.m. e sukcesja nie wpywa na granice pastw ani na
prawa i obowizki graniczne;
KONWENCJA WIEDESKA O SUKCESJI PASTW W STOSUNKU DO TRAKTATW Z 1978 R
KW odmiennie uregulowaa zagadnienia sukcesji w zalenoci od tego, jak powstao
pastwo sukcesor:
* tzw. pastwa nowo podlege (powstae w wyniku dekolonizacji) przyjto teori
tabula rasa (art. 16) z prawem jednostronnego notyfikowania sukcesji w
stosunku do umw wielostronnych (art. 17 i 18);
wyczone spod w/w zasady umowy graniczne, ktrymi nowe pastwo zwizane
jest ipso iure;
* powstanie przez zjednoczenie lub podzia przyjto zasad kontynuacji
zobowiza umownych ipso iure (art. 30 i 34);

powstaa w zwizku z procesem dekolonizacji, ale nie ma w nim zastosowania, gdy

dot. sukcesji po wejciu jej w ycie, a pastwa powstae w procesie dekolonizacji nie
zoyy klauzul retroaktywnych;
mniej kodyfikacji, wicej postpowego rozwoju;
dot. sukcesji powstaych zgodnie z p.m. i Kart NZ;
reguluje 4 zasadnicze kwestie:
* sukcesja w odniesieniu do reimw terytorialnych ustanowionych w
traktatach (art. 11 i 12);
* sukcesja w odniesieniu do czci terytorium (art. 15);
* powstanie nowego pastwa niepodlegego (art. 16-30);
* zjednoczenie i podzia pastw (art. 31-38);
ad. I. umowy zlokalizowane (inaczej terytorialne, realne, dyspozytywne) automatycznie
przechodz na pastwo sukcesora, a odrbne zasady dot.:
* reimw granicznych (art. 11):

21

 sukcesja ipso iure traktatowych ustale granicznych;

zasad trwaoci granic wspiera art. 62 ust. 2 lit. a KW dot. zasadniczej zmiany
okolicznoci;
MTS nawiza do tego art. w 1982 r. (spr Tunezja vs Libia) w 1986 r. (spr
Burkina Faso vs Mali);
* inne reimy terytorialne (art. 12)
zasada trwaoci ze wzgldu na to, e umowy takie s przywizane do
terytorium, a nie do wadzy, niezalenie czy s to umowy dwu- czy wielostronne;
nie dot. traktatw ustanawiajcych bazy wojskowe, bo s to zobowizania
polityczne;
ad. II.cesja przejcie czci terytorium jednego pastwa przez drugie, przy zachowaniu
tosamoci tych pastw;
* art. 15 zasada przesuwalnoci granic traktatowych traktaty pastwa
cedujcego przestaj obowizywa na obszarze cedowanym, a zaczynaj tam dziaa
traktaty pastwa nabywajcego (norma zwyczajowa) 2 wyjtki dot. traktatw
pastwa-sukcesora (decyduje tre tych traktatw lub inne ustalenia):
traktaty, ktrych zastosowanie do nowego terytorium byoby niezgodne z ich
przedmiotem i celem (w szczeglnoci te, ktre same ograniczaj swj zasig
terytorialny);
traktaty, ktrych zastosowanie do nowego terytorium radykalnie zmienioby
warunki ich stosowania;
* art. 11 i 12 maj zastosowanie;
ad. III.
rna praktyka zwizana z 4 w/w teoriami;
* art. 16 nowe pastwo nie ma obowizku przejcia traktatw pastwapoprzednika, ale ma do tego prawo, a sposb przejcia zaley od traktatu:
traktaty wielostronne moe przyj poprzez jednostronny akt, notyfikowany
depozytariuszowi na pimie, a do czasu a tego nie zrobi traktat jest zawieszony;
wyjtek umowy o ograniczonym uczestnictwie za zgod wszystkich stron;
traktaty dwustronne moe przej za zgod drugiej strony w sposb wyrany
lub dorozumiany;
* art. 11 i 12 maj zastosowanie;
ad. IV.
2 przypadki:
* zjednoczenie pastw:
art. 31 regua kontynuacji ipso iure, chyba e:
inne ustalenia stron;
stosowanie traktatu byoby niezgodne z jego przedmiotem lub celem lub
radykalnie zmienioby warunki;
terytorialne traktaty nadal obowizuj na takim terytorium na jaki byy ustalone;
traktaty wielostronne otwarte jednostronne przyjcie; traktaty dwustronne i
wielostronne zamknite za zgod innych stron;
* podzia pastw:
2 sytuacje: rozpad (powstaj nowe pastwa) i secesja (powstaje pastwo
poprzednik i nowe pastwo);
wczeniej regu dla rozpadu byo przejcie zobowiza przez nowe pastwa, a
dla secesji nowe pastwo nie przejmowao zobowiza pastwa macierzystego,
ktre miao nadal te same zobowizania;
KW nie rozrnia sytuacji rozpadu i secesji regua kontynuacji ipso
iure z wyjtkiem:
inne ustalenia stron;
sprzeczne z przedmiotem lub celem lub zasadnicza zmiana warunkw;
jeli wczeniej obowizyway na danym terytorium, to po podziale nadal
obowizuj tam;
inne rozwizania dla pastw powstaych w wyniku dekolonizacji wtedy
stosuje si rozwizania dla nowo niepodlegych pastw (moe by trudne do
zaklasyfikowania konkretnych przypadkw);
22

PASTWO W STOSUNKACH MIDZYNARODOWYCH

Suwerenno i kompetencja wasna pastw
zasada suwerennoci pastw to podstawowa norma p.m. i znalaza si w wielu
dokumentach m. (dwu- i wielostronnych), w tym w Karcie NZ, gdzie jest
najwaniejsz zasad postpowania pastw jako zasada SUWERENNEJ RWNOCI,
co zostao potwierdzone w wielu rezolucjach, w tym w Deklaracji zasad p.m. z 1970 r.,
wg ktrej:
* Wszystkie pastwa korzystaj z suwerennej rwnoci. Maj one rwne prawa i
obowizki oraz s rwnymi czonkami wsplnoty m., niezalenie od rnic gospodarczych, spoecznych, politycznych lub innego rodzaju. W szczeglnoci suwerenna
rwno obejmuje nastpujce elementy:
pastwa s rwne pod wzgldem prawnym,
kade pastwo korzysta z praw zwizanych z pen suwerennoci,
kade pastwo ma obowizek szanowania osobowoci innych pastw,
integralno terytorialna i niepodlego polityczna pastwa s nienaruszalne,
kade pastwo ma prawo swobodnie wybra i rozwija swj system polityczny,
spoeczny, gospodarczy i kulturalny,
kade pastwo ma obowizek wypenia cakowicie i w dobrej wierze swoje
zobowizania midzynarodowe oraz wspy w pokoju z innymi pastwami;
te potwierdzona w statutach org. m. np. OPA, UA oraz w umowach wielostronnych o
powszechnym charakterze, np. KW o stos. dypl; o stos. konsularnych, o prawie
traktatw;
WYKONYWANIE WADZY SUWERENNEJ
z zasady suwerennoci wynika domniemanie, e wadze pastwowe (tak
wewntrz jak i w stosunkach m.) mog dziaa dowolnie i wedug wasnego
uznania, a granic wykonywania przez nie wadzy jest poszanowanie suwerenno
innych pastw oraz zobowizania, ktre pastwa przyjmuj na siebie kade
pastwo moe wic robi wszystko, co nie jest zakazane przez p.m. wice to
pastwo;
* adnych ogranicze wykonywania suwerennoci nie mona domniemywa;
KOMPETENCJA WASNA PASTWA (KOMPETENCJA WEWNTRZNA)
kompetencja wasna obejmuje zarwno sprawy wewntrzne, jak i zewntrzne (stos. m. i
polityka zagraniczna);
zgodnie z Kart NZ adne postanowienia Karty nie upowaniaj NZ do ingerencji w
sprawy, ktre z istoty swej nale do kompetencji wewntrznej czonka;
kompetencja wasna zalena jest od aktualnego stanu zobowiza
prawnomidzynarodowych, jest zmienna w czasie oraz zmienna podmiotowo (dla
jednego pastwa co jest kompetencj wew., a dla innego nie);
np. kwestia wolnoci obywatelskich, praw czowieka, stosunkw i prawa pracy,
te kwestia obywatelstwa czsto jest regulowana w u.m., by unikn
bezpastwowoci lub kilku obywatelstw;
* wraz z rozwojem stos. m. i wzrostem wzajemnej zalenoci coraz bardziej
ograniczona jest kompetencja wew. pytanie czy wszystkie kategorie spraw
mog by wyczone z kompetencji wasnej nie, co wynika m.in. z Deklaracji
zasad p.m., w ktrej Kade pastwo ma prawo swobodnie wybra i rozwija swj
system polityczny, spoeczny, gospodarczy i kulturalny (co wie si z prawem do
samostanowienia),
a
umowa
ograniczajca
t
kompetencj
byaby
nieskuteczna;
Zasada nieinterwencji
zasada nieinterwencji wynika z zasady suwerennoci i oznacza zakaz mieszania si
pastw w sprawy nalece do kompetencji wew. innego pastwa;
historia: XIX/XX w. doktryna Calvo-Drago (argent.) w 1902-03 r. sformuowana
po interwencji pastw europejskich w Wenezueli w celu wymuszenia spaty dugw
23

europejskich wierzycieli i gosia, e wierzyciel zagraniczny nie ma uprzywilejowanej

pozycji, a jego pastwo nie ma prawa do interwencji czciowo potwierdzona w II
Konwencji Haskiej z 1907 r. w sprawie ograniczenia uycia siy w celu cignicia
dugw zagwarantowanych umow;
obecnie: jako podstawowa zasada pokojowego wspistnienia, potwierdzona w wielu
aktach (np. Karta NZ, Deklaracja zasad p.m., i in. rezolucje ONZ);
* wg Karty ani inne pastwa ani sama ONZ nie ma prawa interweniowa w sprawy
innego pastwa;
* wg. Deklaracji: zakaz mieszania si bezporednio lub porednio w sprawy wew. lub
zew. innego pastwa, a takie mieszanie si jest pogwaceniem p.m.;
pomimo w/w istniej przypadki bezprawnych interwencji:
* np. USA Panama (1904), Kuba (1906), Haiti (1929-30), Nikaragua (1926-31),
Dominikana (1965), Nikaragua (1981 MTS potpi);
* np. Belgia Kongo (1960) tzw. interwencja humanitarna, stosowana ju w XIX w.
przez mocarstwa, min. przeciwko Turcji. Interwencje takie prowadziy do naduy, a
cele humanitarne byy tylko pretekstem;
rodki interwencji ZBROJNE, GOSPODARCZE, DYPLOMATYCZNE;
rodzaje interwencji JAWNA i ZAMASKOWANA/POREDNIA;

Rwno pastw i ich immunitet jurysdykcyjny

RWNO PASTW
rwno pastw oznacza, e s one rwne wobec prawa i korzystaj z
jednakowej ochrony prawnej niezalenie od liczby ludnoci, wielkoci
terytorium oraz potencjau wojskowego i gospodarczego, a ich sytuacja w
spoecznoci midzynarodowej jest jednakowo okrelona przez tzw. prawa zasadnicze
pastw;
* potwierdzone w wilu umowach wielostronnych, np. OPA, ONZ (poczona z
suwerennoci);
* na zasad suwerennej rwnoci wg interpretacji przyjtej na konferencji w San
Francisco skadaj si m.in. takie elementy:
pastwa prawnie s rwne,
kade pastwo korzysta z prawa penej suwerennoci,
osobowo pastwa, jego integralno terytorialna i niezaleno
polityczna musz by szanowane;
KONSEKWENCJE RWNOCI PASTW
konsekwencje:
* materialne;
* proceduralne;
* protokolarne;
s to m.in.: niedopuszczalno narzucenia pastwu norm prawnych wbrew jego
woli;
rwno systemw prawa wewntrznego pastw;
immunitet jurysdykcyjny;
regua alternatu;
niektre zasady proceduralne stosowane na konferencjach midzynarodowych;
przepisy dot. precedencji przedstawicieli dyplomatycznych itd.;
z zasady tej nie wynika, e wszystkie pastwa maj cakowicie rwne
uprawnienia i obowizki, poza tzw. prawami zasadniczymi, gdy maj rne
uprawnienia zalenie od dokonanych przez siebie czynnoci prawnych;
wg. Karty te s uprzywilejowane pastwa (tzw. wielka pitka) co zwizane jest z
ich rzeczywist rol w stos. m., ale Karta nakada na nie te dodatkowe obowizki;
IMMUNITET JURYSDYKCYJNY PASTWA
to zakaz sdzenia jednego pastwa przez drugie jest to norma zwyczajowa, ale
potwierdzona w wielu wyrokach sdowych (np. wyrok SN z 1925, 1948, 1958 r.);
24

immunitet ten jest ograniczony w zasadzie do sfery iure imperi, a nie do sfery
wystpowania jako podmiot praw prywatnych, gdy zajmuje si dzia. gosp. (iure
gestionis) [pastwa socjalistyczne interpretoway go jednak szeroko ], co zostao potwierdzone
w aktach p.m., m. in.:
* KB z 1926 r. o immunitecie statkw pastwowych (immunitet tylko do statkw w
subie rzdowej niehandlowej);
* KG z 1958 r. i z 1982 r.;
* Konwencja o immunitecie jurysdykcyjnym pastwa z 1972 r. (przyjta przez Rad
Europy);
takie stanowisko te Komisji PM, ktra przygotowuje projekt w tej sprawie;
TE Foreign Sovereign Immunities Act z 1976 r. (USA);
TE State Immunity Act z 1978 r. (GB);
immunitet jurysdykcyjny obcego pastwa obejmuje jego organy i wszystkie
agendy pastwowe, siy zbrojne oraz wasno;
* z reguy nie korzystaj przedsibiorstwa pastwowe, ktre posiadaj odrbn
osobowo prawn (tak np. w polskiej praktyce);
RODZAJE PASTW
dawny podzia: na zalene (np. protektoraty, pastwa wasalne) oraz niezalene
obecnie ten podzia jest zy, gdy nie ma niesuwerennych pastw, a jedynie
niesuwerenne organizacje terytorialne;

Pastwa jednolite i zoone (kryterium: struktura)

pastwo jednolite to takie, ktre reprezentowane jest przez centralny rzd, ktry
nabywa uprawnienia oraz zaciga zobowizania w imieniu caego pastwa;
* pastwa o niejednolitej strukturze, ale o kompetencjach dot. stosunkw m.
nalecych wycznie do rzdu centralnego s z punktu widzenia p.m. pastwami
jednolitymi, np. USA;
jeli poszczeglne czci skadowe pastwa maj kompetencje w zakresie stos. m. to
takie pastwo jest pastwem zoonym, np. Szwajcaria, RFN;
* ZSRR szczeglny typ federacji, gdy poszczeglne republiki miay prawo
utrzymywa stos. m., o ile zgodne byy z oglnymi zasadami ustalonymi przez
zwizek, ktry decydowa te o wojnie i pokoju, np. Ukraina i Biaoru byy
czonkami pierwotnymi ONZ;
konfederacja luny zwizek pastw (np. od 1990 r. Rosja i Biaoru) oparty na
umowie m. w celu prowadzenia wsplnej polityki zagranicznej, i z reguy nie ma scen tralizowanej wadzy. Pastwa wchodzce w jego skd nadal pozostaj suwerennymi
podmiotami;
Pastwa rozwijajce si (kryterium: stopie rozwoju)
pocztkowo okrelane jako kraje gospodarczo zacofane, ale ju od 1961 r. w
dokumentach ONZ zmieniono termin;
nie ma normy p.m. regulujcej zagadnienie przynalenoci do grupy pastw
rozwijajcych si, cho termin ten jest coraz czciej uywany w dokumentach;
pocztkowo bya to grupa 77 pastw, ktra wystpia z postulatem uzyskania
pomocy gospodarczej (I Konferencja Handlu i Rozwoju UNCTAD w Genewie w 1964 r.)
std nazwa Grupa 77, cho obecnie zalicza si do niej ponad 100 krajw, cho s
to bardzo zrnicowane kraje (np. arabskie panstwa naftowe o duym dochodzie
narodowym na mieszkaca, biedne rdldowe, pastwa afrykaskie, pastwa z
Ameryki aciskiej o rozwinitym przemyle, pastwa o prymitywnej gospodarce), a o
przynalenoci do grupy decydoway 3 elementy:
* wola danego pastwa;
* wola pastw Grupy 77;
* uznanie przez pastwa rozwinite i socjalistyczne;
25

Pastwa rdldowe, pastwa o niekorzystnym pooeniu geograficznym i pastwa

archipelagowe (kryterium: pooenie geograficzne)
pastwa rdldowe pocztkowo nie miay prawa do korzystania z obszarw
morskich (brak prawa do bandery), co zmienia Deklaracja Boloska z 1921 r., ale nie
maj prawa ustanawia stref przybrzenych. Utrudniony dostp do morza kompensuj
im rne przywileje tranzytowe w umowach m. oraz preferencje w dostpie do ywych
zasobw stref ekonomicznych pastw;
pastwa o niekorzystnym pooeniu gospodarczym maj dostp do morza, ale
ograniczony (nie mog ustanawia 200-milowej strefy ekonomicznej, np. Polska).
Konwencja prawa morza z 1982 r. zalicza do tych pastw:
* pastwa nad morzem zamknitym;
* pastwa nad morzem pzamknitym;
* pastwa, ktre nie mog ustanowi 200-milowej strefy ekonomicznej;
wg K maj one szczeglne preferencje w dostpie do ywych zasobw stref
ekonomicznych innych pastw;
pastwa archipelagowe cae ich terytorium skada si z archipelagw i wysp (np.
Indonezja, Filipiny, Fidi). Wg K z 1982 r. mog one zawaszcza obszary morskie
pomidzy wyspami archipelagw (tzw. wody archipelagowe);
Pastwa trwale neutralne (kryterium: moliwo uczestniczenia w konfliktach
zbrojnych)
ograniczona zdolno do dziaania, ale wypywaj z tego te okrelone korzyci;
1. nie moe bra udziau w konfliktach zbrojnych;
2. nie moe zaciga zobowiza, ktre mog uwika je w wojn (np. sojusze wojskowe,
obce bazy na swoim terytorium);
3. musi powstrzymywa si od udziau w blokach politycznych;
4. moe broni swojego terytorium przez wszelkim zagroeniem;
trwaa neutralno to instytucja prawna zalena od woli pastwa i uznania go za
takie przez inne pastwa to nie to samo co polityka neutralnoci
(niezaangaowania);
Szwajcaria od Kongresu Wiedeskiego (1825 r.) akt uznania i gwarancji wieczystej
neutralnoci Szwajcarii i cz. Sabaudii;
* Liga Narodw tak, ale zwolniona z systemu sankcyjnego;
* ONZ dopiero od 2002 r.;
Austria od 1955 r. jeszcze przed podpisaniem tzw. traktatu pastwowego Austria
owiadczya, e jest trwale neutralna (ustawa o neutralnoci) potwierdzone przez
ZSRR, USA, GB, Francj (po II wojnie wiatowej okupoway Austri);
* ONZ tak, a inne pastwa si nie sprzeciwiy, co oznacza, e ONZ ma charakter
powszechny i nie jest wymierzona przeciwko jakiemukolwiek pastwu;

PODMIOTY PRAWA MIDZYNARODOWEGO INNE NI PASTWA

zakres podmiotowoci niej wymienionych podmiotw jest pochodny i
ograniczony, gdy przyznany przez pastwa, a istotnym dowodem posiadania
uprawnie wynikajcych bezporednio z p.m. jest zdolno do dziaania (wywoywania
skutkw prawnych swoim dziaaniem), gdy implikuje ona zdolno prawn;

ORGANIZACJE MIDZYNARODOWE
PODMIOTOWO PRAWNA TO ZDOLNO PRAWNA I ZDOLNO DO CZYNNOCI PRAWNYCH;
!!! opinia doradcza MTS z 1949 r. w sprawie odszkodowa za straty poniesione
w subie ONZ:
* MTS uzna, e ze wzgldu na powierzenie ONZ pewnych funkcji ma ona osobowo
prawn;
* MTS stwierdzi, e ONZ jest podmiotem p.m., nie pastwem czy superpastwem, a
innym rodzajem podmiotu p.m., co oznacza, e ma prawa i obowizki;
uprawnienia org. m. wynikaj z ich statutw oraz innych u.m., te w sposb
dorozumiany z funkcji zleconych i ich praktyki, a s to m.in.:
26

prawo zawierania u.m. (ius contrahendi) najczciej posiadane przez org. m.

uprawnienie:
4 typowe (wg Morawieckiego):
w sprawie siedziby i czasowego przebywania;
w sprawie udzielenia pomocy przez org.;
w sprawie stowarzyszenia;
o wsppracy i koordynacji (z innymi org. m.);
te inne, np. RB ONZ moe zawiera umowy dot. przekazania do dyspozycji
Rady si zbrojnych koniecznych do zapewnienia pokoju i bezp. m. (art. 43 Karty
NZ); EWG moga zawiera umowy celne i handlowe z pastwami trzecimi;
przywileje i immunitety wynikaj ze statutw i in. u.m., np. nietykalno
siedziby, immunitet sdowy i egzekucyjny majtku i aktyww, zwolnienia podatkowe,
uatwienia komunikacyjne, immunitety i przywileje funkcjonariuszy;
ONZ wg Karty korzysta z z niezbdnych dla osignicia swoich celw
przywilejw i immunitetw na terenie swoich czonkw; te Konwencja dot.
przywilejw i immunitetw NZ z 1946 r.;
bierne prawo legacji pastwa (nie tylko czonkowskie) ustanawiaj swoje
przedstawicielstwa (podobne do przedstawicielstw dyplomatycznych);
te przywileje i immunitety jak w przedstawicielstwach dyplomatycznych;
mog wystpowa z roszczeniami m. (tak w w/w opinii doradczej) oraz ponosz
odpowiedzialno m.;

NIESUWERENNE ORGANIZACJE TERYTORIALNE

TO ORGANIZACJE TERYTORIALNE, NIE STANOWICE CZCI TERYTORIUM ADNEGO
PASTWA I NIE BDCE PASTWAMI, ZE WZGLDU NA TO, I ICH WADZE NIE DYSPONUJ
SUWERENNOCI, OGRANICZON NA RZECZ INNYCH PASTW LUB ORG. M.;
Wolne Miasto Gdask powstao w 1920 r. (na mocy Traktatu Wersalskiego), w 1939
r. wcielone do Niemiec, a w 1945 r. na mocy ukadu poczdamskiego do Polski;
jako niesuwerenna org. terytorialna pozostawao pod ochron Ligii Narodw
(przedstawiciel LN= Wysoki Komisarz);
wiele uprawnie miaa Polska zawieraa u.m. (nie z sam sob), opieka
dyplomatyczna, polska granica celna, prawo korzystania z drg wodnych,
kontrola i zarzd kolei, suby pocztowej, telegraficznej i telefonicznej, a na
Westerplatte wojskowa przeadunkowa skadnicy amunicyjna;
Monako (Ksistwo Monako, Principaute de Monaco) zwizane uni celn z Francj
(u.m. z 1918 r. i z 1963 r.) Francja posiada prawo zatwierdzania u.m. zawartych przez
Monako;
Berlin Zachodni stanowi odrbn jednostk polityczno-terytorialn, ktra nie bya
czci RFN (jako terytorium odczone);
* RFN moga rozciga swoje u.m. na teren Berlina Zach.;
* pewne uprawnienia 3 mocarstw zach., ktre okupoway Berlin Zach.;
WATYKAN STOLICA APOSTOLSKA
tradycyjnie uwaana za odrbny podmiot p.m., co nie zostao zmienione po
wczeniu Pastwa Kocielnego do Woch w 1870 r. nadal miaa ius contrahendi
(konkordaty) oraz wykonywaa czynne i bierne prawo legacji;
Traktat Lateraski z 1929 r. (Wochy z SA) powstao Pastwo Watykaskie pod
suwerenn wadz SA, ktre posiada ius contrahendi;
odrbna osobowo prawna SA i Watykanu, ale zwizane m.in. osob papiea
(gowa PW) oraz brakiem wasnych celw pastwowych PW (jest tylko narzdziem i
gwarantem swobody SA);
* PW niesuwerenna org. terytorialna;
* SA szczeglny rodzaj org. bezterytorialnej;
SA moe zawiera u.m. w imieniu wasnym i PW;
PODMIOTOWO PRAWNOMIDZYNARODOWA NARODU
ju dawniej uznawano za podmiot p.m. nard walczcy o sw niepodlego,
ktry w tym celu utworzy jak organizacj (np. pod koniec I w.. Polakw, Czechw i
27

Sowakw uznawano za nard), ale powszechnego charakteru nabrao to po

uznaniu prawa narodw do samostanowienia, wtedy UZNANO NARODY ZA PODMIOTY
P.M. NIEZALENIE OD TEGO, CZY DY ON DO SAMODZIELNEGO PASTWA CZY NIE.(tak wg
kursu m. p. <ros>);
POWSTACY I STRONA WOJUJCA
w przypadku wojny domowej:
* uznanie za powstacw gdy ze wzgldw politycznych pastwo nie chce uzna
grupy walczcej za stron wojujc;
konsekwencje (niejasne) pastwo uznajce stwierdza, e grupa ta sprawuje
faktyczn wadz na danym terytorium i nawizuje ograniczone stosunki dla
ochrony wasnych interesw;
* uznanie za stron wojujc gdy spenione warunki:
grupa powstacza jest zorganizowana (posiada swoje wadze);
sprawuje kontrol nad pewnym terytorium;
przestrzega praw i zwyczajw wojennych;
konsekwencje grupa ta musi by traktowana jak podmiot praw i obowizkw,
przysugujcych pastwu prowadzcemu wojn;
dawniej uwaano e takie uznanie najpierw przez pastwo macierzyste, ale
obecnie praktyka bywa rna (gwnie ruchy wyzwolecze w procesie
dekolonizacji, np. Algieria);
podmiotowo tych grup jest podmiotowoci czasow, tzn. do powstania nowego
pastwa lub zakoczenia walk z innych przyczyn (np. stumienie powstania);
ZAGADNIENIE PODMIOTOWOCI PRAWNOMIDZYNARODOWEJ JEDNOSTEK
bardzo sporna kwestia, gdy z reguy jednostki nie maj praw wynikajcych
bezporednio z p.m., dlatego e pastwa zastpuj je, gdy potrzebna jest ochrona
jednostek na arenie m., wic przyznanie podmiotowoci prawnomidzynarodowej
jest ograniczeniem wykonywania suwerennej wadzy, DLATEGO UMOWY DOT. PRAW
JEDNOSTEK TWORZ OBOWIZKI PO STRONIE PASTW, A NIE UPRAWNIENIA PO STRONIE
JEDNOSTEK, np. MPPC z 1966 oraz MPPCiP, A ODWROTNA SYTUACJA JEST WYJTKIEM:
* gdy pastwo zgadza si, eby jego obywatele w okrelonych sprawach
wystpowali samodzielnie na forum m., np.:
1907-1918 rodkowoamerykaski Trybuna Sprawiedliwoci;
1922-37 Grnolski Trybuna Arbitraowy (gwnie mniejszo niemiecka
przeciwko Polsce);
EKPCiPW z 1950 r. przed ETPC o ile dane pastwo uzna t kompetencj ETPC
(ok. 40 pastw, Polska tak);
MPPCiP z 1966 r. protok fakultatywny po wyczerpaniu drogi wew. jednostka
moe wystpi przed Komitetem Praw Czowieka;
* gdy suwerenno danego pastwa jest czasowo ograniczona, np.:
Niemcy po kapitulacji z 1945 r. proces norymberski;
proces tokijski;
prawnomidzynarodowa odpowiedzialno jednostek za zbrodnie przeciwko
pokojowi, ludzkoci i za zbrodnie wojenne;
* czasem jednostki zamieszkujce terytoria nie podlegajce suwerennoci
adnego pastwa, np:
prawo petycji mieszkacw obszarw powierniczych najpierw w systemie
mandatowym Ligi Narodw, potem w systemie powiernictwa ONZ;
* w stosunkach midzy org. m. a ich funkcjonariuszami regulowane przez
prawo wew. org. m. (o ile uznaje si je za cz p.m.), np.:
ONZ tzw. Przepisy Urzdnicze przyjte przez ZO, spory przed Trybunaem
Administracyjnym ONZ;
cecha wsplna w/w wyjtkw ograniczony zakres podmiotowoci;
ZAGADNIENIE PODMIOTOWOCI PRAWNOMIDZYNARODOWEJ OSB PRAWNYCH
kwestia sporna jak w przypadku jednostek ochrona praw realizowana przez pastwo
w ramach opieki dyplomatycznej;
28

w kilku sprawach MTS uzna, e osoby prawne nie s podmiotami p.m.:

sprawa Barcelona Traction, Light and Power Company Ltd. z 1970 r.
MTS uzna, e pastwo moe wykonywa opiek dyplomatyczn jak uzna za
stosowne, a odwoanie od tego dla osoby prawnej tylko w prawie wewntrznym;
sprawa Anglo-Iranian Oil Co z 1952 r. MTS uzna, e umowy (np.
koncesyjne) zawierane przez osoby prawne z pastwami nie s u.m. i nie s
chronione przez p.m.
* ale w kilku sytuacjach dopuszczono osoby prawne do dziaania m., np.
INTELSAT, INMARSAT ( w obu podobne rozwizania, INMARSAT czonek Polska),
te Organizacja Dna Morskiego:
INMARSAT (1967 r.) Konwencja o utworzeniu M. Org. Morskiej cznoci
Satelitarnej oraz Porozumienie Eksploatacyjne to podstawa prawna dziaania tej
organizacji;
stron Konwencji tylko pastwa, ale stron Porozumienia mog by te
wyznaczone przez pastwo jednostki organizacyjne prawa publicznego lub
prywatnego (to postanowienie ze wzgldu na USA, gdzie telekomunikacja
uwaana za dziaalno gospodarcz);
Polska ratyfikowaa Konwencj i Porozumienie (ogoszone w Dz. U.) wic
przyznano w tym zakresie ius contrahendi osobom prawnym;
osoby prawne dopuszczone do Porozumienia maj prawa i obowizki
wynikajcego z niego i Konwencji, cho nie s jej stron, ale mog by w
Radzie, uczestniczy w arbitrau;
Organizacja Dna Morskiego te przez pastwo wskazana jednostka danego
pastwa (publiczna lub prywatna) moe prowadzi eksploatacj zasobw dna
morskiego oraz wystpowa przed Izb M. Trybunau Prawa Morza;
ZASAD JEST, E OSOBY PRAWNE PRAWA PUBLICZNEGO I PRYWATNEGO NIE MAJ
PODMIOTOWOCI PRAWNEJ, ale w pewnych dziedzinach maj pewne uprawnienia
cechy wsplne takiej podmiotowoci to ograniczony zakres oraz wymagana zgoda
danego pastwa i in.;
*

UZNANIE MIDZYNARODOWE
uznanie jest to stwierdzenie przez podmiot udzielajcy uznania istnienia
pewnych faktw i gotowo respektowania zwizanych z tym skutkw
prawnych;
* przedmiotem moe by podmiotowo: nowo powstae pastwo; rzd, ktry
doszed do wadzy w niekonstytucyjny sposb; nard walczcy o niepodlego;
powstacy; strona wojujca;
te inne zagadnienia jak zmiany terytorialne oraz normy p.m.
* nie zostao ani skodyfikowane ani okrelone w adnej normie;

PODSTAWY UZNANIA

czy istnieje obowizek prawny uznania? kwestia sporna:

* C. Berezowski uznanie naley do kompetencji wasnej pastwa;
* K. Skubiszewski zasada samostanowienia narodw krpuje swobod uznania
pastwa; tym bardziej konieczne jest uznanie rzdu, ktry wykonuje rzeczywist
wadz na caym lub czci terytorium w sposb zgodny z wol mieszkacw;
* Sekretarz Generalny ONZ w dokumencie dla Komisji PM ONZ swoboda, ale
w dobrej wierze i zgodnie z wymogami p.m.;
gdy istniej wszelkie przesanki uznania, a jego brak moe to by uznane za akt
nieprzyjazny i niezgodny z zasad rozwijania przyjaznych stosunkw m. ale
brak roszczenia, cho powinno by uznanie dokonywane zgodnie z oglnymi zasadami
p.m. (w szczeglnoci z zasad samostanowienia i Kart NZ);

CHARAKTER PRAWNY UZNANIA

czy jest deklaratywne czy konstytutywne?

29

wg. C. Berezowskiego w uznaniu mog by elementy deklaratywne

konstytutywne w zalenoci od punktu widzenia podmiotu uznajcego
uznawanego, jednak przewanie jakie przewaaj:
deklaratywne uznanie pastwa i rzdu;
konstytutywne uznanie powstacw i strony wojujcej;

i
i

FORMY UZNANIA

wyrane gdy pastwo owiadcza, e uznaje nowy podmiot;

dorozumiane (milczce) polega na okrelonym zachowaniu, z ktrego wynika
uznanie, np. nawizanie stosunkw dyplomatycznych i konsularnych, ale nie
uczestnictwo w konferencji m. lub wielostronnej u.m.;

UZNANIE DE IURE I DE FACTO

de iure pene, ostateczne. Gdy uznawany podmiot spenia wszelkie przesanki

uznania;
de facto niepene, prowizoryczne, moe by w kadej chwili cofnite. Gdy podmiot
nie spenia wszystkich przesanek, ale uznajcy ma interes w nawizaniu z nim
stosunkw, np. 1918 r. Francja uznaje Finlandi, a nastpnie cofa uznanie po zawarciu
sojuszu fisko-niemieckiego;
* krytykowane za oparcie na przesankach politycznych, a czsto stosowane jako
element nacisku;

UZNANIE PASTWA

akt jednostronny uznania za istniejc suwerenn organizacj terytorialn;

uznanie de pleno osobowoci, ale bez obowizku nawizania stosunkw
dyplomatycznych czy konsularnych;
charakter deklaratywny potwierdzone min. w Konwencji o prawach i
obowizkach pastw z 1933 r. z Montevideo oraz w Karcie OPA z 1948 r. z Bogoty;
ma duy wpyw na moliwo dziaania na arenie m. (np. NRD przez ponad 20 lat
nieuznane nie mogo by stron u.m. wielostronnych);

UZNANIE RZDU

akt jednostronny uznania rzdu za organ waciwy do reprezentacji swojego pastwa

i e uznajcy chce utrzymywa z tym rzdem stosunki;
kryterium efektywnoci rzeczywista wadza;
deklaratywny, ale w razie braku due trudnoci:
* doktryna Tobara (Ekwador MSZ, 1907) uznanie takie rzdu dopiero po
potwierdzeniu jego wadzy przez swobodnie wybrany przedstawicielski organ
(doktryna legalizmu) dopuszczenie oceny legalnoci = mieszanie si w sprawy
wew.;
* w odpowiedzi na w/w doktryn powstaa doktryna Estrady (Meksyk MSZ, 1930)
pastwa powinny utrzymywa ze sob stosunki bez wzgldu na zmian rzdu
(przewrt/zamach stanu) moliwie jak najduej;

UZNANIE POWSTACW I STRONY WOJUJCEJ

konstytutywne = tworzy nowy podmiot, ale tendencja w prawie wojennym i

humanitarnym do przestrzegania praw i zwyczajw wojennych niezalenie od
charakteru konfliktu i uznania;
moe nastpi ze strony pastwa macierzystego lub pastw trzecich, wyranie
lub milczco;
* np. uznanie przez pastwo trzecie poprzez ogoszenie neutralnoci w stosunku do
toczcej si wojny domowej;
* te gdy sprawuje rzeczywist wadz na danym terytorium, wtedy czsto
dotychczasowy rzd zmuszony do uznania (choby milczcego);
* te gdy stronom zaley na przestrzeganiu praw i zwyczajw wojennych;
STOSUNKI, ZDARZENIA I AKTY (CZYNNOCI) PRAWNOMIDZYNARODOWE
STOSUNKI PRAWNOMIDZYNARODOWE
STOSUNKI
PRAWNOMIDZYNARODOWE
to ukad wzajemnych uprawnie i
obowizkw podmiotw prawa midzynarodowego, przy czym pojcie to jest
30

wsze ni pojcie stosunkw midzynarodowych (nie wszystkie stosunki

midzynarodowe maj charakter prawny;
* mog wynika bezporednio z samych norm p.m., albo mog wymaga do swego
powstania, zmiany lub wyganicia okrelonych czynnoci ze strony podmiotw
p.m.;
* przedmiotem s.pm. s okrelone zachowania podmiotw p.m., przy czym
zachowanie to moe polega na dziaaniu lub zaniechaniu, ktrego jeden lub
wielu uczestnikw stosunku moe da od innego/innych uczestnikw tego
stosunku;
* nie s stae elementy majce wpyw na nie to: normy p.m., rnorodne
zdarzenia prawne oraz akty (czynnoci) podmiotw p.m.;

ZDARZENIA PRAWNOMIDZYNARODOWE
ZDARZENIEM PRAWNOMIDZYNARODOWYM jest zdarzenie, ktre powoduje skutki
prawne w sferze prawnomidzynarodowej, dlatego, e p.m. wie z nim
okrelone skutki prawne, przy czym nie kade zdarzenie powodujce skutki
prawne w prawie wewntrznym powoduje je w p.m. (np. mier czowieka a mier
sdziego MTS);
klasyfikacja zdarze p.m. (wg D. Anzilotti):
* zdarzenia naturalne to pewne fakty fizyczne lub przyrodnicze, z ktrymi p.m.
wie okrelone skutki prawne,
np. zmiana koryta rzeki granicznej czy przesunicie jej gwnego nurtu
(talwegu) umowa pol.-radz. z 1961 r. ;
np. powstanie nowej wyspy na morzu terytorialnym lub przesuwanie si linii
wybrzea morskiego;
np. upyw czasu (wg D. Anzilotti);
* zdarzenia zwizane z dziaaniem ludzi to dziaania osb fizycznych (i
prawnych, niebdcych podmiotami p.m.), w ktrych osoby te nie wystpuj jako
uczestnicy s.pm. ani dziaania te nie s przypisywane pastwom, ale p.m. wie z
nimi okrelone skutki prawne,
np. przekroczenie granicy przez cudzoziemca i jego przebywanie na terytorium
innego pastwa, ucieczka przestpcy za granic, import lub eksport towarw
itd.;
* zdarzenia, ktre p.m. uznaje za dziaanie pastw;
inny podzia to:
* niezalene od zachowania si podmiotw p.m.;
* zalene od zachowania si podmiotw p.m. nauka gwnie zajmowaa si
dziaaniami pastw, ale analogiczne problemy dot. innych podmiotw;
w tym czynnoci (akty) prawnomidzynarodowe;
AKTY (CZYNNOCI) PRAWNOMIDZYNARODOWE
to przejaw woli przypisany podmiotowi lub
podmiotom p.m., z ktrym p.m. wie okrelone skutki prawne 2 elementy:
* przejaw woli podmiotu p.m. to pewna fikcja, gdy podmiotami p.m. s przede
wszystkim pastwa i inne osoby prawne, dlatego owiadczenia osb fizycznych
bdcych organami podmiotu s przypisywane pastwom, std wana jest wola
zadeklarowana/wyraona a nie psychologiczna;
* powstanie skutkw prawnych, jakie z tym przejawem woli czy p.m.;
RODZAJE AKTW PRAWNOMIDZYNARODOWYCH bardzo zrnicowane;
* kryterium treci dozwolone przez prawo i niedozwolone;
* kryterium abstrakcyjnoci o charakterze jednostkowym i o charakterze
normatywnym/prawotwrczym;
* kryterium wieloci podmiotw akty jedno-, dwu- i wielostronne;
PRZESANKI PRZYPISANIA AKTU PRAWNOMIDZYNARODOWEGO PASTWU;
* upowanione do tego organy pastwa o upowanieniu decyduje prawo wew.,
AKT

PRAWNOMIDZYNARODOWY

31

ale w p.m. istniej pewne domniemania, by pastwa dziaajc w zej wierze nie
mogy powoywa si na swoje prawo w celu uwolnienia si od zobowiza:
domniemanie, e gowa pastwa, rzd, szef rzdu i minister spraw
zagranicznych s uprawnieni do wystpowania w imieniu pastwa i wizania
pastwa w s.m.;
art. 7 KW ze wzgldu na funkcj i bez potrzeby przedkadania penomocnictw
za reprezentantw pastwa uwaa si:
szefw pastw, szefw rzdw i MSZ dla wszystkich czynnoci zwizanych z zawarciem umowy;
szefw misji dyplomatycznych dla przyjcia tekstu traktatu midzy
pastwem wysyajcym a przyjmujcym;
przedstawicieli akredytowanych na konferencji lub przy organizacji
dla przyjcia tekstu traktatu na konferencji, w organizacji;
zasady procedury RB NZ szef rzdu lub MSZ uprawniony do zasiadania w
RB bez przedstawiania penomocnictw;
* konkretne kompetencje tych organw oraz sposb ich wykonywania okrela prawo
wewntrzne kadego pastwa, ale w p.m. uznaje si, e te organy s wadne same
mwi o zakresie swoich kompetencji;
* TE dziaalno innych organw pastwowych jest przypisywana pastwu
organw ustawodawczych, si zbrojnych, oraz organw terenowych, np. ustawa o
morzu terytorialnym z 1977 r. zwikszya morze terytorialne z 3 do 12 mil;
* TE inne osoby posiadajce do tego odpowiednie penomocnictwa wystawione
przez waciwe organy pastwa, np. dla delegatw na konferencje midzynarodowe
lub negocjatorom umw midzynarodowych;
* TE dziaanie w imieniu pastwa nawet bez penomocnictw, jeli pniej nastpi
konwalidacja tych czynnoci art. 8 KW czynno taka jest prawnie bezskuteczna,
chyba, e zostanie pniej przez dane pastwo zatwierdzona;
* TE przez inne pastwo albo w pojedynczym przypadku albo o charakterze
instytucjonalnym (np. Szwajcaria reprezentuje za granic interesy Liechtensteinu);
ORGANY PASTWA W STOSUNKACH MIDZYNARODOWYCH bd pojedyncze osoby bd
kolegia;
* mona podzieli te organy na:
wewntrzne ktre swoje stae siedziby maj na terytorium pastwa, s to
przede wszystkim: gowa pastwa, szef rzdu, MSZ, czasem te minister handlu
zagranicznego oraz inni ministrowie, ktrzy w stosunkach midzynarodowych
mog dziaa w ograniczonym (ich rzeczowym) zakresie;
zewntrzne (zagraniczne) ktre maj siedziby poza terytorium wasnego
pastwa, s to przede wszystkim: przedstawicielstwa dyplomatyczne (ich funkcja
to
generalna
reprezentacja
pastwa);
przedstawicielstwa
konsularne
(kompetencje ograniczone do konkretnych dziedzin); czasem te inne organy
zagraniczne o specjalnym statusie ustanawiane przez pastwa oraz misje przy
niektrych organizacjach midzynarodowych (np. przy ONZ);
* gowa pastwa organ jednoosobowy (np. prezydent) lub kolegialny (np. w byym
ZSRR Prezydium Rady Najwyszej z przewodniczcym lub upowanionym
czonkiem);
tradycyjny pogld pene prawo reprezentowania pastwa w stosunkach
midzynarodowych (ius represaentationis omnimodae), cho w praktyce wielu
pastw funkcje gowy pastwa w stosunkach wewntrznych s bardzo
ograniczone, ale w stosunkach zewntrznych mniej;
* rzd i szef rzdu coraz czciej szef rzdu wystpuje jako organ pastwa w s.m.,
a czasem szef rzdu to jednoczenie gowa pastwa (USA), std przysuguje mu
prawo reprezentowania bez specjalnych penomocnictw;
art. 146 K. polityk zagraniczn RP prowadzi Rada Ministrw, w
szczeglnoci: sprawowanie oglnego kierownictwa w dziedzinie stosunkw z
innymi pastwami i organizacjami midzynarodowymi oraz zawieranie u.m.
32

wymagajcych ratyfikacji oraz zatwierdzania i wypowiadania innych u.m.;

* minister spraw zagranicznych (te inne nazwy, np. USA Sekretarz Stanu)
czonek rzdu, do ktrego naley prowadzenie spraw zagranicznych pastwa i do
niego lub za jego porednictwem zwracaj si obcy przedstawiciele dyplomatyczni,
jest zwierzchnikiem suby zagranicznej pastwa (dyplomatycznej i konsularnej),
prowadzi rokowania lub udziela instrukcji peno mocnikom, podpisuje umowy i inne
akty midzynarodowe, czsto te kontrasygnuje akty i dokumenty wystawiane przez
gow pastwa;
nie potrzebuje penomocnictw, co zostao potwierdzone w wyroku STSM w
sprawie Wschodniej Grenlandii (Norwegia a Dania) Odpowied na
wystpienie przedstawiciela dyplomatycznego obcego mocarstwa, udzielona
przez ministra spraw zagranicznych w imieniu swego rzdu w zwizku ze
spraw lec w jego kompetencji, wie pastwo, ktrego on jest ministrem;
* inni czonkowie rzdu ze wzgldu na coraz szersz wspprac midzynarodow
potrzebne s coraz czstsze i bezporednie wystpienia te innych czonkw rzdu,
w szczeglnoci dot. to ministra handlu zagranicznego gwnie
negocjowanie i podpisywanie umw handlowych i gospodarczych oraz prawo
bezporedniego porozumiewania si z radcami i attachis handlowymi obcych
przedstawicielstw dyplomatycznych, jemu podlegaj funkcyjnie radcy i attaches
handlowi z wasnych misji;
SKUTECZNO (WANO) AKTW PRAWNOMIDZYNARODOWYCH:
* skuteczno zaley od:
zdolnoci podmiotu (lub podmiotw) podmiot aktu musi mie zdolno do
dziaania. Pen zdolno maj tylko pastwa, a inne podmioty maj j
ograniczon, osoby fizyczne jedynie wyjtkowo;
np. skargi osb fizycznych wysane do MTS ze wzgldu na brak zdolnoci
procesowej nie s aktami prawnomidzynarodowymi i nie wywouj skutkw
prawnych, w przeciwiestwie do wystpie pastw do MTS;
waciwego przedmiotu pewne ograniczenia wynikajce z p.m.: przedmiot
nie moe by sprzeczny z normami ius cogens, a dla czonkw ONZ zasada, e
zobowizania wynikajce z Karty NZ maj pierwszestwo przed zobowizaniami
wynikajcymi z innych u.m.;
prawidowo wyraonej woli:
1) musi by ona wyraona w taki sposb, e p.m. przypisuje j
pastwu/innemu podmiotowi p.m.;
2) musi by wolna od wad, takich jak np. bd, oszustwo, przymus wzgldem
przedstawiciela pastwa lub przymus wobec pastwa drog groby lub
uycia siy (patrz art. 46-52 KW);
zachowania odpowiedniej formy w powszechnym p.m. brak postanowie
dot. formy czynnoci prawnych, moe by ona dowolna, o ile konkretna norma
p.m. nie nakazuje formy specjalnej, te forma dorozumiana. Jednak czasem u.m.
wymagaj dla pewnych czynnoci spenienia okrelonej formy, np. notyfikacji;
np. deklaracja dot. wojny morskiej z 1909 r. blokada morska musi by
oznajmiona i w odpowiedni sposb notyfikowana;
np. Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przylegej z 1958 r.
gdy pastwo nadbrzene ustanawia tzw. proste linie podstawowe to musi je
wskaza na mapach, podanych do powszechnej wiadomoci;
* gdy brak spenienia okrelonych przez p.m. wymogw dot. w/w warunkw wtedy akt
jest niewany i bezskuteczny;
AKTY JEDNOSTRONNE PASTW
zazwyczaj pojcie aktw jednostronnych pastw zacienia si do aktw o
charakterze wycznie midzynarodowych (akty dyplomatyczne), zarwno pod
wzgldem formy i jak i treci, dokonywane przez organy pastwa upowanione do
dziaania w stosunkach m., przeznaczone do wywarcia skutkw w tych stosunkach o
33

treci dot. jedynie spraw midzynarodowych uznanie, zrzecze si, protest,

przyrzeczenie;
* s jednak akty o charakterze mieszanym, np. akty wewntrzne dot. delimitacji
przybrzenych obszarw morskich, obywatelstwa i przynalenoci pastwowej ich
przedmiot to zarwno sprawy wewntrzne jak i midzynarodowe, a p.m. wie z
takimi aktami okrelone skutki oraz ustala warunki i zakres ich skutecznosci w
sferze midzynarodowej
np. MTS w sporze brytyjsko-norweskim o rybowstwo stwierdzi, e
delimitacja ma zawsze aspekt midzynarodowy, cho z koniecznoci jest aktem
jednostronnym, jednak moc wica delimitacji wobec innych pastw zaley od
p.m.;
akty jednostronne s przejawem niezalenej woli jednego podmiotu prawa
midzynarodowego, wic nie s zwizane ani zalene od innych owiadcze;
* w praktyce jest jednak wiele aktw, bdcych wyrazem woli jednego
pastwa, ale zwizanych z innymi aktami, a ich skutki prawne zalene s
rwnie od tych innych aktw
np. wszelkie deklaracje skadane na mocy tzw. klauzul fakultatywnych
zawartych w u.m., jak w przypadku klauzuli fakultatywnej z art. 36 statutu
MTS owiadczenie o przyjciu kompetencji MTS ma charakter jednostronny,
ale skutki tego okrelone s w innym akcie i zale rwnie od tego, czy inne
pastwa rwnie zoyy takie klauzule tworzy to sytuacj quasi-traktatow;
KATALOG AKTW JEDNOSTRONNYCH SENSU STRICTO notyfikacja, uznanie, przyrzeczenie,
protest, zrzeczenie si jest to zbyt szerokie (notyfikacja) i jednoczenie zbyt wskie (brak
niektrych aktw, jak zerwanie stosunkw dyplomatycznych i konsularnych, ustanowienie
blokady morskiej lub wypowiedzenie wojny;
NOTYFIKACJA (kontrowersje) nie powinna by zaliczana do tych aktw, gdy sama
przez si nie ma adnej okrelonej treci, gdy wysanie noty moe by wyrazem
zarwno uznania jak i innych aktw, jest wic form aktu, wymagan czasem przez
p.m., ale o jej charakterze decyduje jej tre;
UZNANIE (patrz wczeniej w podmiotach p.m.) to przejaw woli (wyrany lub milczcy)
przez ktry pastwo wyraa zamiar uwaania jakiej sytuacji lub jakiego rosz czenia za
zgodne z prawem, a skutkiem jest to, i pastwo nie moe pniej kwestionowa jego
istnienia i legalnoci;
* moe te wynika z samego zachowania si pastwa;
PRZYRZECZENIE to jednostronnie podjte zobowizanie wobec jednego lub wielu
podmiotw p.m., a wg MTS wicy charakter takiej deklaracji wynika z zasady dobrej
wiary;
* w wyroku z 1974 r. w sporze australijsko-francuskim w sprawie francuskich
dowiadcze nuklearnych MTS stwierdzi, e jednostronne deklaracje mog
powodowa powstanie zobowiza prawnych, wtedy gdy zamiarem pastwa jest, by
byo ono zwizane nim. Podjte publicznie, nawet jeli nie jest podjte w kontekcie
rokowa, a adna pniejsza reakcja innych pastw nie jest wymagana dla jego
skutecznoci;
* forma jest obojtna, a wg MTS moe by te ustna;
PROTEST to akt jednostronny, ktrym pastwo wyraa swj zamiar nieuwaania
konkretnej sytuacji, roszczenia lub postpowania za zgodne z p.m. (odwrotno
uznania),
a
protestujcy
chce
w
ten
sposb
zachowa
swoje
prawa
zagroone/naruszone i przeciwdziaa temu, by jego milczenie byo potraktowane jako
zgoda lub zrzeczenie si praw;
* musi by wyrany i zoony przez organ pastwa upowaniony do wystpowania w
stosunkach m.;
ZRZECZENIE SI to akt jednostronny, w ktrym pastwo z wasnej woli rezygnuje z
pewnych praw (uprawnie midzynarodowych) i po zrzeczeniu nie moe si ju na nie
powoa;
* musi by ono wyrane (a nie dorozumiane), wic samo niewykonywanie uprawnie
34

nie moe by uwaane za milczce zrzeczenie si;

ODPOWIEDZIALNO MIDZYNARODOWA
UWAGI OGLNE
ODPOWIEDZIALNO ZA CZYNY ZAKAZANE
CZYN ZAKAZANY PRZEZ P.M. TO KADE POSTPOWANIE NIEZGODNE Z P.M., TJ. KADE
NARUSZENIE
P.M.
(POWSZECHNEGO LUB PARTYKULARNEGO), NIEZALENIE OD
CHARAKTERU I POWAGI TEGO NARUSZENIA ORAZ NIEZALENIE CZY BYO TO DZIAANIA
CZY ZANIECHANIE;

podmiotem czynu zakazanego moe by kady podmiot p.m., w szczeglnoci

pastwo, w ograniczonym zakresie organizacja midzynarodowa lub strona
wojujca, ale te osoba fizyczna;
tendencja do zrnicowania czynw zakazanych:
* zbrodnie midzynarodowe to szczeglnie cikie naruszenia p.m., np. agresja;
* delikty midzynarodowe inne naruszenia zobowiza m. i p.m.;
odpowiedzialno midzynarodowa do jej powstania konieczne jest:
* naruszenie
zobowizania
m.
(bezprawno
postpowania
rodzcego
odpowiedzialno);
* moliwo przypisania tego naruszenia okrelonemu podmiotowi p.m.;
wic samo spowodowanie szkody lub naruszenie interesw jakiego p.m. nie
stanowi deliktu;
w doktrynie istnia spr czy odpowiedzialno pastwa opiera si na konstrukcji
winy, ale przez Komisj P.M. zostaa ta koncepcja odrzucona w projekcie
artykuw dot. odpowiedzialnoci pastw, gdy za naruszone zobowizania
odpowiada podmiot, ktremu to naruszenie mona przypisa;
odp. m. polega na tym, e czyn zakazany powoduje powstanie nowych stosunkw m.
obowizek naprawienia szkody w taki sposb, by usun wszystkie skutki deliktu i
przywrci stan, ktry istniaby, jeli delikt nie zostaby popeniony, a podmioty, ktre
doznay szkody maj roszczenie o jej naprawienie;
*

ODPOWIEDZIALNO NIE WYNIKAJCA Z NARUSZENIA PRAWA MIDZYNARODOWEGO

zwizana z dziaalnoci, ktra niesie ze sob due ryzyko niezamierzonego
wyrzdzania szkd osobom trzecim, np. przy wykorzystaniu energii jdrowej lub
dziaalnoci kosmicznej;
* np. Konwencja o odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone przez obiekty kosmiczne z
1972 r. pastwo jest zobowizane do odszkodowania za szkod wyrzdzon na
ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu przez wypuszczony przez nie obiekt
kosmiczny;
od 1978 r. Komisja P.M. prowadzi prace nad kodyfikacj zasad dot. odp. m. za szkodliwe
skutki wynikajce z dziaalnoci nie zakazanej przez p.m.;

ODPOWIEDZIALNO PASTWA
podstawa prawna odpowiedzialnoci gwnie w prawie zwyczajowym, formuujcym
si na podstawie nie zawsze jednolitej praktyki, std wiele sporw midzy pastwami
na tym tle;
* Instytut P.M. w 1900 i 1927 r. pracowa nad tym zagadnieniem;
* haska konwencja kodyfikacyjna z 1930 r.;
* obecnie Komisja P.M.;
szczegowe unormowania (za szkody wyrzdzone na ziemi przez samoloty,
szkody atomowe i kosmiczne) uregulowane w u.m.;
* STSM w wyroku kompetencyjnym (w sprawie fabryki chorzowskiej) uzna, e
zasad p.m. jest, e naruszenie zobowizania pociga za sob obowizek
odszkodowania w odpowiedniej formie;
delikt moe polega na:
* dziaaniu;
* zaniechaniu gdy pastwo nie dooyo naleytych stara, aby zapobiec naruszeniu
35

prawa;
* obcemu pastwu;
* organizacji m.;
* jednostce, tj. obywatelowi obcego pastwa najpierw powinna si ona odwoa do
organw tego pastwa, a gdy na paszczynie prawa wewntrznego nie uda jej si
uzyska zadouczynienia (pastwo odmawia zadouczynienia lub pozbawia drogi
sdowej deuni de justice) pastwo jednostki moe na podstawie opieki
dyplomatycznej
przenie
kwesti
odpowiedzialnoci
na
paszczyzn
midzynarodow;
pastwo odpowiada za swoje wasne postpowanie (pastwo, a nie jego organy jest
podmiotem odp. m.) tj. za postpowanie wszystkich swoich organw, niezalenie od
ich struktury, nazwy, pozycji czy unormowa prawnych:
* organy prawodawcze za wydane akty normatywne sprzeczne z p.m. lub za nie
wydanie aktw wymaganych przez p.m., przy czym odpowiedzialno powstaje
dopiero wwczas, gdy stosowanie sprzecznych z p.m. norm narusza zobowizania m.
przez organy wykonawcze lub sdowe;
* organy sdowe za bezprawny wyrok lub bezczynno, niezalenie czy byo to
jednoczenie naruszeniem czy stosowaniem prawa wew.;
* organy wadzy wykonawczej oraz za siy zbrojne
obowizek wynagrodzenia szkody wyrzdzonej bezprawnym aktem organu
sdowego lub wykonawczego powstaje, gdy poszkodowany wyczerpa wszystkie
sposoby odwoania si wg prawa wew.;
przekroczenie kompetencji kwestia sporna Komisja P.M. w swoim projekcie
uznaa, e dziaanie organu pastwa zawsze przypisane jest pastwu, wic
powstaje obowizek odszkodowania;
tzw. odpowiedzialno porednia pastwa niektrzy dziel odpowiedzialno na
odpowiedzialno bezporedni (za swoje wasne dziaania, tj. akty pastwowe
dziaalno organw w ramach ich kompetencji) i poredni (za dziaanie organw
przekraczajcych swe kompetencje, za dziaanie osb prywatnych) koncepcja
nieuzasadniona, gdy pastwo nie odpowiada za dziaania osb prywatnych, a jedynie
za wasne zaniedbanie, gdy jako jedyny wykonawca wadzy publicznej na swoim
terenie zobowizane jest do zapewniania tam porzdku publicznego;

REALIZACJA ODPOWIEDZIALNOCI

moe nastpi w wyniku:

* dwustronnych ustale, osignitych na drodze dyplomatycznej;
* postpowania arbitraowego lub sdowego;
* zastosowania rodkw odwetowych i sankcji;
realizacja odpowiedzialnoci pastwa nie ley w sferze prawa karnego, ani
cywilnego, cho moe by to odpowiedzialno majtkowa;
* odpowiedzialno cywiln bdzie ponosio za niewykonanie kontraktu cywilnego;
realizacja odpowiedzialnoci moe nastpi w formie:
* przywrcenia stanu poprzedniego (restytucji);
* wynagrodzenia szkody (reparacji), jeli restytucja obiektywnie nie jest moliwa
(praetium succedit in locum rei); zazwyczaj w formie odszkodowania pieninego;
* zadouczynienia (dania satysfakcji) za szkod o charakterze niematerialnym; w
praktyce stosowane jest wyraenie ubolewania, przeproszenie, zapewnienie, e w
przyszoci podobne fakty nie bd miay miejsca.
STSM w wyroku merytorycznym (w sprawie fabryki chorzowskiej) z 1928 r. uzna,
e zasad, wynikajc z praktyki i orzecznictwa, jest restytucja w naturze, a jeli jest
niemoliwa to zapata sumy odpowiadajcej wartoci restytucji oraz przyznanie w
miar okolicznoci odszkodowania za szkody nie pokryte;

ODPOWIEDZIALNO ZA AGRESJ
Komisja P.M. w swoim projekcie uznaa agresj za jedn ze zbrodni midzynarodowych;
wg K. Skubiszewskiego skutki odpowiedzialnoci za agresj s duo szersze, min.
36

pastwa, ktre zwyciyy agresora maj:

* prawo ograniczy jego suwerenno i decydowa o jego sprawach;
* prawo do czasowej okupacji i do wprowadzenia tam swego zarzdu i kontroli, w celu
zniszczenia rde agresji i stworzenia warunkw, by dane pastwo mogo prowadzi
pokojow polityk;
wg G. Tunkin odp. za agresj to nie tylko wynagrodzenie szkody, ale te takie
rodki, ktre min. mog doprowadzi do oderwania czci jego terytorium w celu
zapobieenia agresji w przyszoci;
ODPOWIEDZIALNO JEDNOSTEK

w traktacie
wersalskim z 1919 r. oskarenie niem. cesarza Wilhelma II o pogwacenie moralnoci
midzynarodowej i uwiconej mocy traktatw oraz dopuszczono karanie przez sdy
pastw zwyciskich osb oskaronych o popenienie czynw niezgodnych z prawami i
zwyczajami wojny Wilhelm II zbieg do Holandii, ktra nie zgodzia si na jego
osdzenie, a przestpcy wojenni sdzeni przez Sd Rzeszy w Lipsku by zaprzeczeniem
wymiaru sprawiedliwoci, ze wzgldu na niezwyk agodno wyrokw;
SPRAWA KARANIA ZBRODNIARZY WOJENNYCH DRUGIEJ WOJNY WIATOWEJ deklaracja
moskiewska z 1943 r. ZSRR, USA i GB postanowiy, e czonkowie niemieckich si
zbrojnych i partii narodowo-socjalistycznej odpowiedzialni za okruciestwa i zbrodnie
bd odesani do kraju, w ktrym popenili przestpstwa, w celu ich ukarania zgodnie z
prawem tych krajw, a tzw. gwni zbrodniarze wojenni (ktrych przestpstwa nie daj
si zlokalizowa na terenie jednego pastwa) zostan ukarani na podstawie p.m.
materialnego i formalnego, a wymiar kary ma okreli czna decyzja rzdw
sprzymierzonych ukad poczdamski z 1945 r. potwierdzi t deklaracj i zobowiza
sygnatariuszy do ogoszenia pierwszej listy oskaronych;
TRYBUNA NORYMBERSKI I TOKIJSKI UKAD LONDYSKI midzy ZSRR, USA, Francj,
GB (potem te Polska) 8.08.1945 r. postanowienia:
* powoa Midzynarodowy Trybuna Wojskowy (tzw. Trybuna Norymberski),
ustali jego ustrj, waciwo i procedur;
* odpowiedzialno karna osb oskaronych z powodu czynw indywidualnych lub z
powodu ich dziaalnoci w charakterze czonkw organizacji czy grup przestpczych
albo oskaronych z obu powodw dot. ukarania tzw. gwnych zbrodniarzy
wojennych nie przesdza ukarania innych zbrodniarzy wojennych w pastwach,
gdzie popenili zbrodnie;
* 3 rodzaje zbrodni:
zbrodnie przeciwko pokojowi planowanie, przygotowywanie, rozptanie lub
prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podjtej z pogwaceniem traktatw
midzynarodowych, porozumie i gwarancji oraz udzia w planowaniu spisku lub
w celu dokonania tych czynw;
zbrodnie wojenne pogwacenie praw lub zwyczajw wojennych;
zbrodnie przeciwko ludzkoci mordowanie, eksterminacje, deportacje i inne
akty nieludzkie, popeniane przed lub w czasie wojny wobec ludnoci cywilnej,
przeladowanie ze wzgldw politycznych, rasowych czy religijnych;
odpowiedzialno nawet jeli czyn nie by przestpstwem w prawie
krajowym;
* 1946 r. wyrok Trybunau skazujcy gwnych niemieckich zbrodniarzy wojennych,
a w 1948 r. w Tokio Midzynarodowy Trybuna Wojskowy Dalekiego Wschodu wyda
wyrok skazujcy japoskich zbrodniarzy wojennych
prawo zastosowane wobec gwnych zbrodniarzy wojennych nazywane jest
prawem norymberskim;
KODYFIKACJA PRAWA NORYMBERSKIEGO oba w/w trybunay przestay istnie po
osdzeniu gwnych zbrodniarzy wojennych, ale zasady, na ktrych byy oparte statuty
trybunaw i ich wyroki, maj charakter trway, dlatego w ONZ w 1946 r. uchwaa
potwierdzajca tzw. zasady norymberskie (uznane przez trybuna i jego wyroki)
PIERWSZE

PRBY

WPROWADZENIA

ODPOWIEDZIALNOCI

37

JEDNOSTEK

wg tych zasad:
* jednostk mona pocign do odp. za zbrodni midzynarodow i podlega ona
ukaraniu na podstawie p.m., a fakt, e prawo krajowe nie przewiduje takiego
przestpstwa ani e jednostka dziaa jako szef rzdu/gowa pastwa nie
zwalnia od odp.;
* podzia zbrodni na:
zbrodnie przeciwko pokojowi,
zbrodnie wojenne,
zbrodnie przeciwko ludzkoci.
PRACE NAD KODEKSEM ZBRODNI PRZECIWKO POKOJOWI I BEZPIECZESTWU LUDZKOCI
w 1949 r. Komisja P.M. rozpocza nad tym prace zawieszenie min. ze wzgldu na
brak powszechnie przyjtej definicji agresji 1974 r. ZO ONZ przyjo definicj agresji
1982 r. Komisja P.M. wznowia prace:
* efekt tych prac zaproponowano znaczne rozszerzenie zakresu przestpstw,
tj. min:
zbrodnie przeciwko pokojowi to te presja ekonomiczn (tzw. agresja
ekonomiczna), naruszenie traktatw rozbrojeniowych lub ograniczajcych
zbrojenia, utrzymywanie sil panowania kolonialnego oraz nabr i wyposaenie
najemnikw;
zbrodnie przeciwko ludzkoci to te cikie naruszenie zobowizania
midzynarodowego dotyczcego ochrony i zachowania rodowiska;
wtpliwe, by tak szeroko ujty kodeks zosta powszechnie przyjty;
TERYTORIUM
UWAGI OGLNE
terytorium przestrze, w ktrej dziaaj ludzie;
wszystkie terytoria mona podzieli na dwie zasadnicze kategorie:
* podlegajce suwerennej wadzy pastwowej czasem mog mie ograniczone
zwierzchnictwo terytorialne;
* nie podlegajce suwerennej wadzy pastwowej czasem jakie pastwo moe
mie szczeglne uprawnienia (np. w morskim pasie przylegym);
nie niektre te terytoria wadza ta moe by rozcignita (stanowi tzw.
res/terra nullius) a na niektre nie (np. morze pene, przestrze kosmiczna);
* trzecia kategoria terytoria podlegajce wadzy wycznej, ale nie
suwerennej s to obszary niesuwerennych organizacji terytorialnych;
TERYTORIUM PASTWOWE
4 rodzaje terytoriw:
* podlege suwerennoci poszczeglnych pastw;
* zalene, ktre nie podlegaj suwerennoci adnego pastwa, lecz za ich stosunki
midzynarodowe odpowiedzialno ponosz inne pastwa, ewentualnie organizacje
midzynarodowe;
* nie podlegajce suwerennoci adnego pastwa, lecz dostpne dla wszystkich
pastw w celu ich dziaalnoci w zakresie okrelonym przez umowy midzynarodowe i prawo zwyczajowe;
* niczyje, ktre mog by poddane suwerennoci jakiego pastwa;
terytorium pastwowe przestrze, na ktr rozciga si wadza suwerenna
(zwierzchnictwo terytorialne) okrelonego pastwa;
* stanowi istotny element pastwa Polsko-Niemiecki Mieszany Trybuna
Arbitraowy w sprawie Deutsche Continental-Gesellschaft przeciwko pastwu
polskiemu w 1929 r. stwierdzi m.in., e pastwo moe istnie tylko wtedy, gdy
posiada pewne terytorium; rwnie Konwencja o prawach i obowizkach pastw z
Montevideo w 1933 r., stwierdzia e pastwo jako podmiot p.m. powinno posiada
okrelone terytorium;
* w doktrynie teorie dot. tzw. istoty prawnej terytorium pastwowego (przedmiotowa,
38

podmiotowa, kompetencji, geopolityczna) nie maj wikszego znaczenia;

to przestrze trjwymiarowa, na ktr rozciga si suwerenno pastwa, a w
jej skad wchodz:
* obszar ldowy (terytorium ldowe) jest najwaniejsz czci terytorium i
zalicza si do niego te wyspy i wody rdldowe. Moe by jednolite lub
rozczonkowane (obejmujce np. wyspy, enklawy);
kolonie (tzw. terytoria zamorskie) uwaane byy za terytorium pastwa, ale
obecnie zgodnie z deklaracj zasad p.m. dot. przyjaznych stosunkw i
wspdziaania pastw zgodnie z Kart NZ terytorium kolonii/obszaru
niesamodzielnego stanowi obszar odrbny i rny od terytorium pastwa nim
administrujcego, istniejcy do czasu, a lud tego obszaru wykona swoje prawo
do samostanowienia zgodnie z Kart;
* obszar morski (morskie wody przybrzene) wadza suwerenna pastw
majcych dostp do morza rozciga si te na nie, a dziel si one na morskie wody
wewntrzne i morze terytorialne, w pastwach archipelagowych take wody
pooone midzy wyspami archipelagu;
* wntrze Ziemi (obszary podziemne) zarwno pod terytorium ldowym jak i
morskim, a zasig wadzy ograniczony jest jedynie moliwociami technicznymi
zasada ta jest powszechnie obowizujc norm zwyczajow i znalaza potwierdzenie w wielu u.m.;
* przestrze powietrzna brak okrelenia grnej granicy, ale norm powszechnie
obowizujca jest, e przestrze nad ldem i morzem te naley do terytorium
pastwa;
ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE
wadza pastwa na jego terytorium okrelana jest jako suwerenno lub
zwierzchnictwo terytorialne wadza najwysza, pena i wyczna
* pena wszystkie osoby i rzeczy na jego terytorium podlegaj jego wadzy i prawu
domniemanie, e pastwo moe postpowa na wasnym terytorium tak jak chce;
qui in territorio meo est, etiam meus subditus est (dot. osb);
quidquid est in territorio, est etiam de territorio (dot. rzeczy);
* wyczna adna inna wadza nie moe dziaa na terytorium pastwa bez jego
zgody;
uregulowania prawne dot. tego:
projekt deklaracji praw i obowizkw pastw (Komisja P.M. z 1949 r.)
kade pastwo ma prawo wykonywania jurysdykcji nad swoim terytorium
oraz nad wszystkimi osobami i rzeczami znajdujcymi si tam, z
zastrzeeniem immunitetw uznanych przez prawo midzynarodowe;
ustawa o ochronie granicy pastwowej z 12.10.1990 r. Polska wykonuje
swoje zwierzchnictwo nad terytorium ldowym oraz wntrzem ziemi
znajdujcym si pod nim, morskimi wodami wewntrznymi i morzem
terytorialnym oraz dnem i wntrzem ziemi znajdujcymi si pod nimi, a take
w przestrzeni powietrznej znajdujcej si nad terytorium ldowym, morskimi
wodami wewntrznymi i morzem terytorialnym;
* istniej ograniczenia wynikajce zarwno z norm p.m. zwyczajowego jak i
umownego;
zasada zwierzchnictwa terytorialnego (suwerennoci terytorialnej) oznacza, e:
* ten, kto powouje si na ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego musi dowie,
i ograniczenie takie wynika z konkretnej normy p.m., wicej dane pastwo;
* kade pastwo zwizane jest tylko takimi ograniczeniami, jakie uznao, przyjmujc
konkretne zobowizania m;
ograniczenia mog by ustanowione na rzecz spoecznoci midzynarodowej lub
konkretnych pastw, np.:
* prawo nieszkodliwego przepywu przez obce morze terytorialne maj statki
handlowe wszystkich pastw;
39

*
*

immunitety jurysdykcyjne wszystkich dyplomatw;

umowy terytorialne zawierajce zobowizanie jednego pastwa tranzytowego do
zapewnienia szczeglnych uprawnie tranzytowych drugiego;

DZIAALNO JEDNEGO PASTWA NA JEGO TERYTORIUM POWODUJCA SZKODLIWE SKUTKI NA

TERYTORIUM INNEGO PASTWA

np. wykorzystanie wd przepywajcych przez terytorium kilku pastw czy immisje

przemysu;
sprawa Trail Smelter (USA v Kanada) fakty: Kanada zbudowaa hut oowiu i
cynku, wydzielajc do atmosfery due iloci dymu, ktry przenoszony by przez wiatr
na terytorium USA, co powodowao obnienie plonw i wartoci nieruchomoci
wyrok arbitraowy z 1941 r. wg zasad p.m. adne pastwo nie moe korzysta ze
swojego terytorium tak, e powoduje to szkody na terytorium drugiego pastwa, o ile
skutki te s powane, a szkoda ustalona jest w sposb jasny i przekonywajcy wyrok
precedensowy sformuowa jasn ogln zasad, e adne pastwo nie moe
korzysta z wasnej suwerennoci terytorialnej w sposb, ktry narusza
suwerenno terytorialn innego pastwa;

SZCZEGLNE OGRANICZENIA ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO

OBSZARY ZDEMILITARYZOWANE I ZNEUTRALIZOWANE
* cakowita demilitaryzacja terytorium zakaz stacjonowania i przebywania w
strefie zdemilitaryzowanej jakichkolwiek oddziaw wojskowych (z wyjtkiem si
porzdkowych), jak rwnie obowizek niewznoszenia lub zniszczenia wszelkich
urzdze wojskowych, jak: twierdze, lotniska, koszary itd.;
* demilitaryzacja czciowa okrelone ograniczenia w wykorzystywaniu danego
terytorium dla celw wojskowych, np. strefa bezatomowa;
obszary zdemilitaryzowane czasem te s zneutralizowane caociowo lub
czciowo (nie mog na nich by prowadzone dziaania wojenne w ogle lub niektre
rodzaje);
czasem przewidziana w traktatach pokojowych, np. traktat wersalski z 1919 r.
przewidywa demilitaryzacj Nadrenii i wyspy Helgoland;
czasem demilitaryzacja w interesie pastwa, ktrego terytorium ma by
zdemilitaryzowane, np. w 1957 r. plan Rapackiego (strefa bezatomowa Polska, NRD,
RFN, Czechosowacja dla umocnienia pokoju i bezpieczestwo w rodkowej Europie);
* przykad: obszarem zdemilitaryzowanym i zneutralizowanym s Wyspy Alandzkie od
1856 r. po I wojnie wiatowej wyspy te przeszy pod wadz Finlandii, ktra
zobowizaa si do ich niefortyfikowania i zneutralizowania, nastpnie potwierdzone
po II wojnie wiatowej;
POBYT OBCYCH SI ZBROJNYCH
w czasie pokoju tylko za zgod danego pastwa;
zwyky pobyt nie pociga za sob wykonywania przez nie wadzy terytorialnej,
ale wystpuj pewne problemy prawne, np. dot. sdzenia onierzy;
SZ przebywajce poza swoim terytorium uwaane s za organy zewntrzne swojego
pastwa, a pastwo SZ wykonuje w stosunku do nich swoj wadz, dlatego mog
powstawa konflikty, ktre z reguy regulowane s w umowach dot. statusu tych
wojsk, przy czym z reguy jurysdykcja terytorialna pastwa pobytu zostaje
ograniczona na rzecz jurysdykcji osobowej pastwa przynalenoci si
zbrojnych;
* tak np. pobyt wojsk radzieckich wg umowy z 1956 r. miedzy Polsk a ZSRR
uzupenionej porozumieniem z 1957 r. o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach
zwizanych z czasowym stacjonowaniem wojsk radzieckich w Polsce w 1993 r. w
wyniku porozumienia wojska ZSRR opuciy Polsk;

NABYCIE TERYTORIUM PASTWOWEGO

nabycie pierwotne gdy pastwo nabywa terytorium, ktre do tego czasu nie
pozostawao pod wadz adnego pastwa, a ustanowienie suwerennoci na nabytym
40

terytorium nie wie si z utrat suwerennoci przez jakiekolwiek inne pastwo;

* np. zawaszczenie ziemi niczyjej (okupacj) i przyrost;
nabycie pochodne gdy pastwo nabywa terytorium, ktre do czasu nabycia
naleao do innego pastwa;
* rne rodzaje cesji i plebiscyt
* dawniej zawojowanie i aneksja obecnie zakazane przez p.m.;

NABYCIE PIERWOTNE
zawaszczenie ziemi niczyjej (okupacja) okupacja okupacja wojenna, czyli
przejciowe wykonywanie wadzy na terytorium nieprzyjacielskim;
* historycznie pierwsza i najwaniejsza, ale obecnie gdy nie ma ju obszarw ziemi
niczyjej stracia na znaczeniu, a jedyne kontrowersje dot.:
Antarktyki tzw. teoria sektorw wiele pastw wysuno pretensje w
stosunku do pewnych sektorw Antarktyki, czasem te pretensje si pokrywaj.
Wadza terytorialna nie jest jednak uznawana, przede wszystkim przez Rosj i
USA ukad w sprawie Antarktyki (traktat waszyngtoski) z 1959 r. nie
rozwiza sprawy, gdy stanowi, e jego podpisanie nie jest wyrzeczeniem si
roszcze, cho strony zobowizay si do nie wysuwania nowych roszcze;
ciaa niebieskie i przestrze kosmiczna w traktacie o zasadach
dziaalnoci pastw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni
kosmicznej, cznie z Ksiycem i innymi ciaami niebieskimi z 1967 r.
postanowiono, e nie podlega zawaszczeniu przez pastwa w aden sposb;
* pojcie ziemi niczyjej pocztkowo byo definiowane w sposb szczeglny jako
ziemia nie zajta przez pastwa europejskie/cywilizowane, co wywodzio si z
koncepcji p.m. jako norm obowizujcych wycznie narody cywilizowane;
* tytu prawny pocztkowo powoywano si na odkrycie (zatkniecie flagi i
ogoszenie wzicia w posiadanie) jako na tytu prawny, ale stopniowo powstawaa
koncepcja rzeczywistej okupacji jako tytuu prawnego, co ostatecznie zostao
uksztatowane w 1885 r. w akcie kocowym konferencji berliskiej w 2
zasadach:
zasada rzeczywistoci faktyczne objcie danego obszaru w posiadanie,
traktowanie go jako czci swego terytorium i wykonywanie tam wadzy
suwerennej;
zasada jawnoci obowizek notyfikowania innym pastwom o dokonanym
zawaszczeniu.
przyrost moe nastpi w sposb:
* naturalny jako efekt dziaalnoci si przyrody np. zwizanych z wod alluvio,
avulsio, insula in flumine nata;
* sztuczny jako efekt pracy czowieka), np. poprzez budow na morzu portw,
falochronw, tam lub osuszenie czci obszaru morskiego (wtedy granica ulega
przesuniciu w gb morza);
osuszenie morskich wd wewntrznych to jedynie zmiana terytorium morskiego
na ldowe;
NABYCIE POCHODNE
cesja to odstpienie przez jedno pastwo czci swego terytorium drugiemu
pastwu, a podstaw jej jest u.m., w ktrej pastwo zrzeka si swoich praw i tytuw do
przekazywanego
terytorium

przeniesienie
suwerennoci
terytorialnej
(zwierzchnictwa terytorialnego);
* najczciej w traktatach pokojowych;
cesja wzajemna (wymiana terytoriw) pastwo A ceduje okrelony obszar na
rzecz pastwa B, a pastwo B ceduje w zamian inny obszar na rzecz pastwa A i o ile
obszary cedowane s ekwiwalentne jet to umowa w peni rwnoprawna;
* np. 1951 r. umowa Rosja-Polsce w rejonie Drohobycza, Polska-Rosji w wojewdztwie
lubelskim;
cesja odpatna (kupno-sprzeda terytorium) pastwo A ceduje na rzecz pastwa
B okrelone terytorium, w zamian za co pastwo B wypaca pastwu A ustalon sum
41

pienidzy to nie umowa cywilna, gdy nastpuje przeniesienie zwierzchnictwa

terytorialnego, a nie wasnoci;
* np. USA od Francji kupia Luizian (60mln frankw), a od Rosji Alask (7,2mln
dolarw), a Dania 3 wyspy Indii Zachodnich (25mln dolarw);
plebiscyt gdy o przynalenoci pastwowej jakiego terytorium decyduje gosowanie
ludnoci zamieszkaej na danym obszarze; pojawia si w pocztkowym okresie
kapitalizmu, pod wpywem francuskiej rewolucji buruazyjnej i uznania prawa ludnoci
do decydowania o swoim losie;
* np. doczenie enklaw papieskich w 1791 r. do Francji;
* np. w traktacie wersalskim z 1919 r. plebiscyty dot. Grnego lska oraz Warmii,
Mazur i Powila;
ZMIANY TERYTORIALNE A OBYWATELSTWO LUDNOCI moliwe 3 rozwizania:
1. ludno wraz z terytorium przechodzi pod wadz innego pastwa i zmienia
swoje obywatelstwo (ludno potraktowana jako przynaleno terytorium);
2. ludno korzysta z prawa opcji, tzn. ma prawo wyboru obywatelstwa pastwa, do
ktrego terytorium dotychczas naleao albo obywatelstwa pastwa, pod wadz
ktrego terytorium przechodzi;
z zachowaniem dawnego obywatelstwa wie si czsto repatriacja na obszar
pastwa, ktre scedowao cz swego terytorium;
3. ludno obszaru cedowanego przesiedlana jest na pozosta cz terytorium
pastwa cedujcego (gwnie celem uniknicia w przyszoci konfliktw
narodowociowych itp.);
ZAKAZ UYCIA SIY I PRAWO NARODW DO SAMOSTANOWIENIA A ZMIANY TERYTORIALNE
kiedy podstawowym sposobem nabycia terytorium byo zawojowanie i aneksja, ale
obecnie zakaz nabycia terytorium przy uyciu siy lub groby jej uycia jest
powszechnie przyjt norm p.m.:
* art. 2 ust. 4 Karty NZ nakaz, by powstrzymywa si w swych stosunkach m. od
stosowania groby lub uycia siy przeciwko integralnoci terytorialnej;
* Deklaracja Zasad przewiduje m.in., e terytorium pastwa nie moe by
przedmiotem nabycia w wyniku groby lub uycia siy i nie mona tego uzna za
legalne;
wpyw zasady samostanowienia narodw na rozwizywanie problemw
terytorialnych nie oznacza, e wszystkie zmiany terytorialne maj nastpowa w
wyniku plebiscytu, np. traktat pokojowy, a wg Symonidesa ze wzgldu na rnorodn
praktyk nie wyksztacia si norma zwyczajowa. Przy dokonywaniu zmian
terytorialnych naley bra pod uwag uwarunkowania historyczne, a problemy
ludnociowe mog by rozwizane przy pomocy jednego w w/w sposobw;
dla pastw powstaych w wyniku dekolonizacji za gwn podstaw okrelenia
ich granic przyjto zasad uti possidetis tj. granice midzy nowymi pastwami
zostay wyznaczone zgodnie z granicami dawnych posiadoci kolonialnych rnych
pastw albo zgodnie z dawnymi granicami administracyjnymi kolonii zarzdzanych
przez to samo pastwo (nie zawsze zgodne ze stosunkami etnicznymi i
narodowociowymi);
GRANICE
Uwagi oglne
GRANICA JEST TO PASZCZYZNA PROSTOPADA DO POWIERZCHNI KULI ZIEMSKIEJ, KTRA
ODDZIELA TERYTORIUM PASTWA OD INNYCH OBSZARW, TZN. OD TERYTORIW INNYCH
PASTW LUB TERYTORIW NIE PODLEGAJCYCH NICZYJEJ SUWERENNOCI.
rodzaje granic:
* granice naturalne przebiegaj zgodnie ze zjawiskami geograficznymi i rzeb
terenu (wraz z rzek, lini gr czy morza);
* granice sztuczne stworzone przez czowieka, bez uwzgldnienia charakterystyki
terenu;
granice geometryczne przebiegajce odcinkami linii prostych, a ich
42

szczeglnym rodzajem s tzw. granice astronomiczne przebiegajce zgodnie

z liniami rwnolenikw lub poudnikw, np. czciowo granica miedzy USA a
Kanad wzdu rwnolenika 49 (szerokoci pnocnej);
podstaw prawn ustalenia granicy jest z reguy umowa midzynarodowa, a prawo
zwyczajowe ma jedynie znaczenie posikowe 3 typowe etapy ustalania konkretnej
granicy:
* oglne okrelenie i opis granicy pastwowej oraz wyznaczenie oglnego
przebiegu linii granicznej na mapie w duej podziace, np. w traktacie
pokojowym;
* delimitacja ustalenie szczegowego przebiegu granicy wraz z naniesieniem na
map, przeprowadzana zgodnie z postanowieniami umowy, ale moliwe niewielkie
odchylenia zwizane ze stosunkami wacicielskimi, rzeb terenu, przebiegiem
drg i linii kolejowych, dokonywana z reguy przez dwustronne komisje
delimitacyjne (protokoy delimitacyjne);
* demarkacja szczegowe wytyczenie granicy w terenie (oznaczenie specjalnymi
znakami), dokonywana przez komisje mieszane;
przebieg granicy:
* na ldzie betonowe supki (linie proste od rodka jednego do drugiego) oraz
wikszymi monolitami (tam gdzie jest istotna zmiana biegu granicy), a supki s
numerowane;
* na rzekach:
gdy nieeglowna rodkiem rzeki (median);
gdy eglowna linia najgbszego koryta (talweg);
strony mog to inaczej uzgodni;
* mosty z reguy nale po poowie, niezalenie od tego, jaka woda jest pod nimi;
* wody stojce (jeziora, morza zamknite) zazwyczaj s dzielone midzy pastwa nadbrzene, ale brak oglnej normy dokonania tego podziau czasem wzdu
uproszczonej linii rodkowej lub linii prostych;
system kontroli granicznej z suwerennoci pastwowej wynika, e pastwo samo
reguluje ruch osb i rzeczy przez swoj granic;
* wiza wjazdowa lub tranzytowa zezwolenie na przekroczenie granicy przez
konkretn osob celem wjazdu, ale nie zawsze wydanie wizy oznacza automatyczne
dopuszczenie na terytorium danego pastwa (np. USA);
* ustawa z 1990 r. o ochronie granic pastwowych w celu ochrony granic ustalono
pas drogi granicznej, stref nadgraniczn, pas graniczny szczeglne przepisy
prawne;
regulowanie zatargw granicznych incydenty graniczne czyny popenione w
pobliu granicy pastwowej wywierajce skutki, ktrymi zainteresowane s oba
pastwa ssiedzkie u.m. reguluj postpowanie w takich przypadkach, by nie
odwoywa si w kadym przypadku do drogi dyplomatycznej;
* np. umowa midzy Polsk a ZSRR o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej
granicy pastwowej oraz wsppracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych z
1961 r. ustanowiono penomocnikw granicznych, ktrzy mogli rozpatrywa i
rozstrzyga naruszenia porzdku na granicy, a ich wsplne rozstrzygnicia byy
obowizujce i ostateczne. W razie zawiej sprawy przekazywali j na drog
dyplomatyczn;

Granice Polski
GRANICA POLSKO-RADZIECKA

na konferencji krymskiej ustalono, e wschodnia granica Polski biegnie wzdu Linii

Curzona z odchyleniem na korzy Polski od 5 do 8 km umowa midzy Polsk a
ZSRR z 1954 r (Moskwa), przy czym ZSRR odstpi w porwnaniu do Linii
Curzona dodatkowo obszar pooony na poudnie od miasta Kryow i cz
obszaru Puszczy Biaowieskiej szczegowy opis w umowie i upowanienie dla
mieszanej komisji do wytyczenia granicy;
43

zmiana w 1951 r. umow o zmianie odcinkw terytoriw pastwowych, a odcinek

granicy polsko-radzieckiej w czci przylegajcej do Morza Batyckiego zosta
szczegowo okrelony w umowie z 1957 r.;
po rozpadzie ZSRR w 1991 r. poprzednia linia graniczna staa si granic
polsko-litewsk, polsko-biaorusk, polsko-ukraisk i polsko-rosyjsk, a nienaruszalno tych granic oraz brak wzajemnych roszcze terytorialnych zostay
potwierdzone w deklaracjach z ssiadami oraz w traktacie midzy Polsk i Federacj
Rosyjsk o przyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy 1992 r.;
GRANICA POLSKO-NIEMIECKA
konferencja krymska (luty 1945 r.) ZSRR, GB i USA uznay, e Polska powinna mie
istotnie powikszone terytorium na pnocy i zachodzie, a ostateczna delimitacja
odoona do traktatu pokojowego;
konferencja poczdamska (07-08.1945) ZSRR, GB i USA po wysuchaniu Polski
potwierdzio postanowienia konferencji krymskiej ukad poczdamski obszary lece
na wschd od linii biegncej od Morza Batyckiego na zachd od winoujcia, wzdu
rzeki Odry do ujcia Zachodniej Nysy i wzdu Nysy Zachodniej do granicy
Czechosowacji dla Polski (okrelono je jako bye terytoria niemieckie), a ludno
niemieck przesiedlono;
* uchway te to zasadnicza podstawa prawna granicy na Odrze i Nysie, gdy
mocarstwa te byy uprawnione w skutek bezwarunkowej kapitulacji Niemiec do
decydowania o losie Niemiec i ich granicy;
* potwierdzono to w ukadzie midzy Polsk a NRD o wytyczeniu ustalonej i
istniejcej polsko-niemieckiej granicy pastwowej w Zgorzelcu w 1950 r. 1951 r.
podpisano akt o wytyczeniu granicy midzy Polsk a Niemcami;
1970 r. ukad midzy Polsk a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych
stosunkw min. potwierdzenie poczdamskiej granicy na Odrze i Nysie,
nienaruszalno granic i brak roszcze terytorialnych;
po zjednoczeniu Niemiec traktat o potwierdzeniu istniejcej granicy z 1990 r.;
GRANICA POLSKO-SOWACKA I POLSKO-CZESKA
granica polsko-sowacka umowa z 1995 r. potwierdzajca granic ustalon w 1958
r. w umowie polsko-czechosowackiej;
granica polsko-czeska umowa z 1995 r. potwierdzajca granic ustalon w 1958 r.
w umowie polsko-czechosowackiej;

RZEKI
rzeki to cz terytorium pastwowego, wic do kompetencji wadz pastwa
naley regulowanie ich uytkowania dla celw eglugi, rybowstwa i
przemysu, zwalczanie zanieczyszczenia oraz decydowanie, w jakim zakresie i
pod jakimi warunkami mog z nich korzysta obywatele pastw obcych, a
sprawy te czsto regulowane s u.m.:
* umowa z NRD w sprawie eglugi na wodach granicznych oraz w sprawie
eksploatacji i utrzymania wd granicznych z 1952 r.;
* umowa z NRD o wsppracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych
z 1965 r.;
* umowa z Czechosowacj o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1958 r.;
* porozumienie z ZSRR o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1964 r.;

RZEKI MIDZYNARODOWE

historycznie pierwszy problem zapewnienia wolnoci eglugi na rzekach

przepywajcych przez kilka pastw i niejednokrotnie stanowicych najbardziej
dogodn drog handlow w okresie rewolucji francuskiej wolno ta zaliczana
bya do praw naturalnych kongres wiedeski z 1815 r. egluga na niektrych
rzekach bdzie zupenie wolna + szczeglne uregulowania dot. eglugi na Renie,
Neckarze, Menie, Mozeli, Mozie i Skaldzie) koniczne byo zawarcie specjalnych
umw dla konkretnych rzek, a umowy te zawierane byy powoli 1856 r. zasady te
rozcignito na eglug na Dunaju konferencja berliska z 1885 r. wolno eglugi
44

i handlu na rzekach afrykaskich: Kongo i Nigrze kongres wiedeski wiele

postanowie dot. eglugi;
prba ujednolicenia Konwencja i Statut o ustroju drg eglownych o znaczeniu
midzynarodowym (Barcelona) z 1921 r., ale brak znaczenia, ze wzgldu na ma liczb
podpisw;
uksztatowanie si definicji rzeki midzynarodowej na podstawie w/w aktw RZEKA
MIDZYNARODOWA TO TAKA RZEKA, KTRA SPENIA OKRELONE WARUNKI GEOGRAFICZNE
I NA KTREJ, MOC UMOWY MIDZYNARODOWEJ, ZOSTAA USTANOWIONA WOLNO
EGLUGI DLA STATKW HANDLOWYCH WSZYSTKICH PASTW

waciwoci geograficzne:
przepywa kolejno przez terytorium min. dwch pastw lub stanowi midzy nimi
granic;
jest spawna lub eglowna;
jest poczona z morzem bezporednio (wpada do morza) lub porednio (jest
dopywem rzeki wpadajcej do morza lub poczona jest z morzem za pomoc
sztucznej drogi wodnej);
* to fakt zawarcia umowy (ktra okrela terytorialny i rzeczowy zakres
umidzynarodowienia), a nie cechy geograficzne jest decydujcy dla uznania
rzeki za midzynarodow;
umidzynarodowienie rzeki to nie pozbawienie pastwa jego zwierzchnictwa
terytorialnego, min. moe ono:
* wydawa przepisy regulujcych eglug, kontrol nad eglug oraz uprawnienia w
zakresie utrzymania eglownoci rzeki;
* zastrzec dla swoich wasnych statkw tzw. kabota (egluga i przewz osb i
towarw midzy portami tego samego pastwa);
* opaty bez dyskryminacji i pobierane albo z tytuu usug albo przeznaczone na
utrzymanie eglownoci rzeki lub jej ulepszenie;
tzw. komisje rzeczne w umowach dot. europejskich rzek czsto powoywane, dla
czuwania nad przestrzeganiem umowy, a czasem maj one szersze kompetencje, a do
rzeczywistego zarzdu midzynarodow drog wodn;
*

45

DUNAJ
jedna z waniejszych drg wodnych przez RFN, Austri, Sowacj, Wgry,
Jugosawi, Rumuni, Bugari i Ukrain (eglowny od Ulmu);
Konwencja Belgradzka z 1948 r. wolno eglugi na Dunaju dla obywateli,
adunkw i flag wszystkich pastw; zasada rwnoci co do opat i warunkw
eglugi;
Komisja Dunaju (w Gaaczu) skad: przedstawiciele pastw naddunajskich, a
uprawnienia:
* czuwanie nad wykonywaniem konwencji;
* opracowywanie oglnych planw wielkich robt technicznych lecych w interesie
eglugi;
* wykonywanie robt, ktrych przeprowadzanie przekracza moliwoci jednego
pastwa naddunajskiego;
* udzielanie pastwom naddunajskim opinii i zalece co do wykonywania robt
wsplnych;
* ustalanie jednolitego systemu urzdze dla drogi eglownej;
* ujednolicenie przepisw o nadzorze rzecznym;
* zbieranie danych statystycznych;
* wydawanie publikacji informacyjnych;
REN (najwaniejsza droga wodna Europy Zachodniej) wolno eglugi w akcie
wiedeskim, ale wprowadzona tylko dla pastw nadbrzenych konwencj z Moguncji
z 1831 r. oraz utworzenie Komisji Centralnej eglugi na Renie (wsplny organ pastw
nadbrzenych) konwencja z Mannheim z 1868 r. i potwierdzona traktatem wersalskim
wolno eglugi dla pastw nadbrzenych oraz Komisja Centralna 1936 r. Niemcy
wypowiadaj postanowienia traktatu wersalskiego po II wojnie wiatowej przywrcono
stan prawny 1954 r. przyjto nowy regulamin eglugi zrewidowano konwencj
mannheimsk (nadal gwne rdo prawne) konwencj z 1963 r. oraz protokoami
dodatkowymi z 1979 nowy regulamin;
1976 r. 2 umowy w sprawie ochrony Renu przed zanieczyszczeniem;
WYKORZYSTANIE RZEK DLA CELW NIEEGLUGOWYCH (dla nawadnia lub przemysu)
powszechna zasada, e adne pastwo nie moe przeprowadzi takich robt
hydrotechnicznych, ktre pozbawiy by pastwa z dolnego brzegu rzeki
dopywu wody, gdy kade pastwo ma prawo do sprawiedliwego udziau w
korzystaniu z zasobw wodnych danego systemu rzecznego (tak min. Woski Sd
Kasacyjny w wyroku z 1939 r. w sprawie Societe Energie Electriue vs. Compagnia
Imprese Elettriche Liguri);
* std umowy midzynarodowe o podziale zasobw wodnych, by zapewni dolnym
pastwom dopyw wody, ew. o okrelonej jakoci, np. USA i Meksyk (Kolorado i Rio
Grande); Egipt i Sudan (Nil);
prace nad kodyfikacj norm dot. wykorzystania rzek midzynarodowych dla
celw nieeglugowych:
* ILA (Stowarzyszenie P.M.) 1966 r. przyjto tzw. Reguy Helsiskie pojcie
midzynarodowego zlewiska i zasada, e kade pastwo takiego zlewiska jest
uprawnione do rozsdnego i sprawiedliwego udziau w korzystaniu z niego;
* Komisja P.M. 1971 r. zacza prace, w projektach min. zasady dotyczce
sprawiedliwego korzystania z wd, prawa i obowizki pastw nadbrzenych (min.
ochrony rodowiska);
OBSZARY PODBIEGUNOWE
ARKTYKA (PN) to gwnie zamarznite oraz pokryte lodami pywajcymi morza i
nieliczne wyspy;
tzw. teoria sektorw pastwo, ktrego terytorium przylega do obszarw
arktycznych, roci sobie prawo do wszystkich obszarw ldowych, zarwno odkrytych,
jak i tych, ktre zostan odkryte w przyszoci w sektorze (wierzchoek to biegun);
* pierwsza wysuna Kanada w 1925 r., potem ZSRR;
46

USA nie uznay teorii sektorw jako podstawy do wysuwania roszcze

terytorialnych;
ANTARKTYKA (PD) granica wg traktatu waszyngtoskiego z 1959 r. to rwnolenik 60
szerokoci geograficznej poudniowej, a obszar ten to gwnie ld stay pokryty ldem,
uznany za szst cz wiata;
konwencja waszyngtoska z 1959 r.:
* wykorzystany tylko do celw pokojowych;
* wolno bada naukowych na caym obszarze (a personel podlega wycznie
jurysdykcji swojego pastwa jurysdykcja personalna);
* zamrozi dotychczasowe roszczenia i zobowiza do niewysuwania nowych;
* spotkania konsultacyjne 12 pastw (jako 13-te doczya Polska, majca swoj stacj
naukow na wyspie King George) w celu formuowania zalece dot. rodkw
sprzyjajcych zasadom i celom Traktatu;
1991 r. w Madrycie umowa wielostronna (wesza w ycie po ratyf. przez 26 pastw)
zakaz przez 50 lat eksploatacji grniczej i naftowej, a celem umowy jest
przeksztacenie Antarktyki w oglnowiatowy rezerwat naturalny oraz zakaz
dziaalnoci gospodarczej grocej zakceniem naturalnej rwnowagi;
*

47

MIDZYNARODOWE PRAWO MORZA

UWAGI OGLNE
prawo morskie (maritime law, droit maritime) prawo wewntrzne dot. korzystania z
morza;
* morskie prawo prywatne to gwnie stosunki majtkowe zwizane z przewozem
towarw i osb;
* prawo morskie administracyjne to m.in. organy administracji morskiej, warunki
uprawiania eglugi i rybowstwa, porzdek w portach i ochrona rodowiska
morskiego;
* morskie prawo pracy;
midzynarodowe prawo morza (prawo morza, law of the sea, droit de la mer)
okrela sytuacj prawn obszarw morskich i statkw przede wszystkim z punktu
widzenia rozgraniczenia kompetencji terytorialnej pastw oraz ich kompetencji
wynikajcej ze zwierzchnictwa nad statkami przynalenymi do danego pastwa oraz
reguluje zagadnienia korzystania z obszarw morza penego, znajdujcych si poza
zasigiem zwierzchnictwa terytorialnego pastw nadbrzenych;

REGULACJE PRAWNE PRAWA MORZA

silne wzajemne oddziaywanie i uzupenianie si prawa wewntrznego i p.m..

P.M. czasem pozostawia tylko oglne ramy (np. delimitacja), a czasem uzalenia skutki
p.m. od regulacji i aktw wew.);
wiele umw midzynarodowych dot. poszczeglnych sytuacji prawa morskiego
(min. zobowizania do dostosowywania prawa wewntrznego pod ktem tych umw)
min. 16 konwencji brukselskich (1910-1968);
gwnym rdem prawa morza jest zwyczaj kodyfikacja:
* w 1958 r. na konferencji genewskiej doszo do zawarcia 4 konwencji prawa
morza:
o morzu terytorialnym i strefie przylegej;
o morzu penym;
o rybowstwie i ochronie zasobw biologicznych morza penego;
o szelfie kontynentalnym;
niewiele podpisw, tendencje do rewizji, gwnie w celu zwikszenia wadzy
pastw nadbrzenych;
* od 1973 r. prace w III Konferencji Prawa Morza nad now konwencj 1982 r.
podpisano Konwencj Prawa Morza (wesza w ycie w 1994 r., a w 2002 r. jej
stronami byo 140 pastw, te Polski od 1998);
OBSZARY MORSKIE ICH KLASYFIKACJA
morze terytorialne i wody wewntrzne stanowi terytorium pastwa nadbrzenego, a
dalej s obszary nie podlegajce suwerennoci terytorialnej adnego pastwa podzia
na morze pene i strefy przybrzene (dla celw ekonomicznych i obronnych);
klasyfikacja obszarw morskich (pod ktem zmniejszajcych si kompetencji
pastwa nadbrzenego):
* morskie wody wewntrzne (np. porty i wikszo zatok) pena wadza
suwerenna;
wody archipelagowe szczeglne ograniczenia w interesie eglugi morskiej i
powietrznej;
* morze terytorialne pas wd rozcigajcych si od ldu lub granicy zewntrznej
wd wewntrznych lub archipelagowych wadza ograniczona przez prawo
nieszkodliwego przepywu wszystkich pastw;
czasem wody terytorialne wraz z wodami wewntrznymi nazywane s wodami
terytorialnymi, gdy stanowi cz terytorium pastwa nadbrzenego;
* tzw. strefa przylega ustanowiona czasem poza granic morza terytorialnego
(czyli na morzu penym), w ktrej pastwo zastrzega sobie pewne uprawnienia (np.
w dziedzinie kontroli celnej lub sanitarnej);
strefa wycznego rybowstwa gdy zastrzega sobie wyczno rybowstwa;
48

uprawnienia do tzw. szelfu kontynentalnego (czyli dna morskiego i podziemia

pytkich obszarw przyldowych) prawo poszukiwania i eksploatacji zasobw
naturalnych szelfu;
* tzw. strefy ekonomiczne to prawo poszukiwania i eksploatacji wszelkich
zasobw (zarwno ywych, jak i mineralnych) wd morskich oraz dna morskiego i
jego podziemia (suma strefy wycznego rybowstwa i tzw. szelfu kontynentalnego);
* obszary morza penego nie podlegaj adnej wadzy pastwa i wszyscy mog z
nich korzysta na zasadzie rwnoci;
tendencja do stworzenia odrbnego statusu dna mrz i oceanw poza granicami
wadzy pastwowej oraz uznania go za tzw. wsplne dziedzictwo ludzkoci;
*

STATKI MORSKIE
brak jednolitej i powszechnej definicji statku morskiego, cho w wielu umowach
czy prawie wew. s zawarte rne definicje, ale dla celw niniejszej konwencji i z
reguy obejmuj jednostki pywajce, ktrych objcie jest niezbdne ze wzgldu na
przedmiot i cel danej konwencji:
* (wska) Konwencja Brukselska z 1924 r. o ujednostajnieniu niektrych zasad
dotyczcych konosamentw statek oznacza wszelkie urzdzenie, uywane do
przewozu towarw morzem;
* (szeroka) Midzynarodowa Konwencja z 1969 r. dotyczca interwencji na morzu
penym w razie zanieczyszczenia olejami statek oznacza
kady statek morski jakiegokolwiek rodzaju;
kade urzdzenie pywajce z wyjtkiem instalacji lub urzdze uywanych do
bada i eksploatacji zasobw dna i podglebia mrz i oceanw;
* polski kodeks morski z 2001 r. statek morski to kade urzdzenie pywajce
przeznaczone lub uywane do eglugi morskiej;
* z reguy nie uwaa si za statek bardzo maego urzdzenia pywajcego (np.
szalupa, tratwa) oraz platformy pywajce, dwigi, doki, gdy nie s przeznaczone
do eglugi, cho mog by holowane;
* nie jest statkiem wrak statku;

PRZYNALENO PASTWOWA STATKW MORSKICH

p.m. wymaga, by statek posiada tylko jedn przynaleno pastwow, ktr statek
nabywa przez rejestracj i wydanie mu dowodu jego przynalenoci;
* zewntrznym znakiem przynalenoci jest bandera (flaga);
prawo do bandery prawo do nadawania statkom swojej przynalenoci pastwowej
dawniej miay tylko pastwa nadbrzene, ale obecnie od deklaracji w sprawie uznania
prawa do bandery pastw pozbawionych wybrzea morskiego z 1921 r jest to prawo
powszechne;
ustalenie warunkw przyznawania przynalenoci pozostawione prawu wew., Co
z reguy okrelane jest tak, by pomidzy statkiem a pastwem istniaa rzeczywista wi
potwierdzone w Konwencji Genewskiej o morzu penym (rzeczywisty zwizek; w
szczeglnoci skutecznie wykonywa sw jurysdykcj i sw kontrol w zakresie
technicznym, administracyjnym i socjalnym nad statkami podnoszcymi jego bander);
polskie uregulowania:
* Kodeks morski z 1961 r. polska przynaleno pastwowa, gdy statek by
wasnoci osoby prawnej majcej siedzib w Polsce, SP, obywatela polskiego
zamieszkaego w Polsce oraz gdy w/w osoby miay min. statku; jeli jego armator
ma w Polsce miejsce zamieszkania albo siedzib swojego zakadu gwnego lub
oddziau;
* Kodeks morski z 2001 r. uzyskanie polskiej przynalenoci na czas oznaczony,
gdy wnioskodawca:
to osoba prawna z siedzib/oddziaem w Polsce lub jest osob fizyczn
zamieszka/oddzia w Polsce;
umowa najmu/dzierawy/inna uprawniajca do eglugi statkiem we wasnym
49

imieniu;
zobowie si, e bdzie prowadzi dziaalno armatorsk w Polsce,
zoy urzdowo powiadczony odpis lub wycig ze staego rejestru statkw,
zawierajcy opis statku, oznaczenie waciciela oraz inne dane z tego rejestru, a
w szczeglnoci wpisane prawa zastawu i ograniczenia w rozporzdzaniu statkiem;
przedstawi pisemn zgod waciwych organw pastwa staego rejestru
statkw, waciciela statku i wszystkich wierzycieli hipotecznych na nadanie statkowi polskiej przynalenoci oraz zapewnienie waciwych organw pastwa
staego rejestru statku, e w czasie trwania polskiej przynalenoci statek nie
bdzie uprawniony do podnoszenia bandery tego pastwa;
wskae port macierzysty statku w RP.
* Kodeks morski z 2001 r. uzyskanie polskiej przynalenoci na czas oznaczony,
take gdy statek zostanie wpisany do rejestru okrtowego, na podstawie postanowienia izby morskiej stwierdzajcego okres przynalenoci;
* Kodeks morski z 2001 r. gdy armator uzyska czasow przynaleno podlega
polskiemu prawu i sdom, tak jak osoba majca siedzib lub zamieszkanie w RP;
pastwa tzw. tanich bander (flags of convenience) gdy pastwo przyznaje
bander bez zwracania uwagi na jakkolwiek rzeczywist wi, co wie si z
paceniem mniejszych podatkw i brakiem zwizania rygorystycznymi przepisami dot.
bezpieczestwa i warunkw pracy, a co za tym idzie brak skutecznej kontroli nad
swoimi statkami np. Liberia i Panama;
* krytyka i prba wymuszenia rzeczywistej wizi poprzez:
konwencja o morzu penym z 1958 r.;
konwencja prawa morza z 1982 r.;
na Konferencji NZ do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) konwencja w
sprawie warunkw rejestracji statkw z 1986 r.;
* na pierwszej sesji Zgromadzenia Midzyrzdowej Morskiej Organizacji Doradczej
(IMCO), pomimo postanowie statutu, o koniecznoci powoania do Komitetu
Bezpieczestwa Morskiego IMCO min. 8 pastw posiadajcych najwiksze floty nie
powoano do niego Liberii i Panamy MTS z 1960 r. w tej sprawie, uzna, e
Komitet zosta powoany z naruszeniem p.m. i porednio uzna, e nie mona
kwestionowa przynalenoci statkw prawidowo zarejestrowanych w danym
pastwie, nawet gdy brak rzeczywistej wizi;
ZWIERZCHNICTWO NAD STATKAMI (ZWIERZCHNICTWO OKRTOWE)
tzw. zwierzchnictwo okrtowe na morzu penym statki znajduj si pod wyczn
wadz i jurysdykcj pastwa bandery na tym tle powstaa teoria terytorialnoci
statkw (statki jako terytoria pywajce), obecnie odrzucona ;
* min. przez SN z 1964 r. na tle rozrnienia w kk przestpstw popenionych na
obszarze pastwa polskiego albo na statku wodnym lub powietrznym;
RODZAJE STATKW MORSKICH.
podstawowy podzia na okrty wojenne i statki (czyli wszystkie jednostki nie
bdce okrtami wojennymi) terminologia z okresu midzywojennego, cho
wczeniej uywane zamiennie, std zwierzchnictwo okrtowe;
* okrty wojenne Konwencja Genewska o morzu penym okrtem wojennym jest
okrt nalecy do marynarki wojennej pastwa i noszcy znaki zewntrzne okrtw
wojennych tego pastwa, dowdca powinien by oficerem w subie pastwowej (na
licie oficerw marynarki), a zaoga powinna by podporzdkowana regulaminom
dyscypliny wojskowej podobna definicja w Konwencji prawa morza z 1982 r.;
szczeglna sytuacja prawna i peen immunitet;
* statki rne podziay (ze wzgldu na funkcj, wasno, przeznaczenie i
budow):
funkcja statki uywane wycznie do suby pastwowej niehandlowej
(maj szczegln sytuacj prawn) oraz statki handlowe (uywane do
prowadzenia dziaalnoci gospodarczej);
50

wasno stanowice wasno pastwa (wg pastw socjalistycznych statki

te powinny korzysta z immunitetu jako wasno pastwowa, co nie zostao
zaakceptowane i w Konwencji prawa morza z 1982 r. immunitet zwizany z ich
funkcj);
problem tzw. statkw o specjalnej charakterystyce tzn. statki, ktrych
przepyw moe powodowa szczeglne niebezpieczestwo dla pastw
nadbrzenych moliwo szczeglnych przepisw dot. ich przepywu przez
morze terytorialne i zawijanie do portw;
kodeks morski z 2001 r. kategorie jednostek pywajcych zwizane z ich
funkcj:
* jednostki pywajce Marynarki Wojennej, Stray Granicznej oraz Policji;
* statki morskie penice wycznie specjaln sub pastwow (hydrograficzne,
dozorcze, poarnicze, telekomunikacyjne, celne, sanitarne, szkolne, pilotowe,
ratownicze);
* statki morskie uywane wycznie do celw naukowo-badawczych lub sportowych
czy rekreacyjnych;
* statki handlowe (przeznaczone lub uywane do przewozu adunku lub pasaerw, do
rybowstwa morskiego lub eksploatacji innych bogactw morskich, do holowania,
ratownictwa morskiego, do wydobywania mienia zatopionego w morzu i
pozyskiwania zasobw mineralnych dna morza oraz zasobw wntrza Ziemi);
MORSKIE WODY WEWNTRZNE
wody wewntrzne to cz wd morskich, ktra znajduje si midzy ldem a
morzem terytorialnym, s to: zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody
portw i red;
* redy sporne ani konwencja genewska o morzu terytorialnym i strefie przylegej z
1958 r. ani konwencja prawa morza z 1982 r. nie traktuj red jako odrbnej
kategorii wd wewntrznych;
* gdy linia wybrzea ma zagbienia i zatoki lub wyspy pastwo moe mierzy
szeroko swojego morza terytorialnego od linii prostych midzy najdalej
wysunitymi przyldkami lub wyspami;
do morskich wd wewntrznych Polski zalicza si:
* cz Zatoki Nowowarpiskiej i Zalewu Szczeciskiego,
* cz Zatoki Gdaskiej;
* cz Zalewu Wilanego;
* wody portw i red.
na wodach wewntrznych nie ma prawa nieszkodliwego przepywu;

ZATOKI.
w XIX praktyka (szczeglnie pastw-zwolennikw ograniczenia zasigu wadzy pastw
nadbrzenych) wytyczania granicy wd wew. w zatoce na 10 mil morskich, ale w
sporze Norwegia vs Anglia z 1951 r. MTS uzna, e regua 10 mil nie jest
powszechn norm p.m., gdy bya praktyka odmienna;
Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przylegej z 1958 r. oraz
Konwencja prawa morza z 1982 r. regua 24 mil morskich;
ZATOKI I WODY HISTORYCZNE.
brak ogranicze szerokoci zatoki, gdy istnieje tytu historyczny, tzn. gdy zostay
one przez pastwo zawaszczone, od dawna uwaane s za wody wew. (wykonuje
swoj wadz jak na wodach wew.) i tak traktowane s przez inne pastwa;
* np. szwedzka Zatoka Laholmu, rosyjskie morza pooone u pn. wybrzey Syberii
(Karskie, Czukockie i in.);
PORTY
porty morskie to obszary, pooone zazwyczaj na styku morza i ldu,
wyposaone w urzdzenia, ktre umoliwiaj statkom postj oraz zaadowywanie i wyadowywanie towarw i pasaerw:
51

porty otwarte/handlowe otwarte dla statkw handlowych wszystkich bander na

jednakowych zasadach, w Polsce to Szczecin-winoujcie, Gdynia i Gdask oraz
Koobrzeg, Darowo i Ustka;
* porty zamknite np. wycznie dla wasnych statkw rybackich;
* porty wojenne dla wasnej marynarki wojennej;
pastwo samo decyduje o charakterze portu;
* nie mona odmwi wejcia do portu statkowi uszkodzonemu na skutek sztormu lub
awarii;
* moe zakaza albo podda szczeglnym reguom pewne rodzaje statkw ze
wzgldw bezpieczestwa;
* moe mieni charakter portu, ale nie powinno tego robi bez uzasadnienia i
uprzedzenia, gdy dotychczas by otwarty;
*

REDY
reda to obszar wodny lecym przed wejciem do portu, ktry suy do postoju
statkw oczekujcych na wpynicie do portu, czasem przeprowadzany jest tam
cakowity/czciowy zaadunek/wyadunek;
brak jednolitej praktyki Polska, Dania uznay redy za cz wd wew., ale KG o
morzu terytorialnym i strefie przylegej z 1958 r. i Konwencja prawa morza z 1982 r.
uznay redy, uywane normalnie do zaadunku, kotwiczenia za morze terytorialne,
nawet gdy nie wynika to z innych norm dot. delimitacji;
STATKI W OBCYCH PORTACH
okrty wojenne mog wpywa do portw tylko za pozwoleniem pastwa, a gdy ju
wpyn korzystaj z penego immunitetu, a w razie naruszenia prawa wadze pastwa
portu mog jedynie zada opuszczenia portu + droga dyplomatyczna;
statki handlowe do portw otwartych bez pozwolenia, ale w porcie wadza pastwa
bandery ograniczona na rzecz pastwa portu statek podlega wadzy obcego pastwa i
nie korzysta z adnego prawa eksterytorialnoci, jednak pastwo nadbrzene nie
powinno utrudnia eglugi;
* jurysdykcja karna i cywilna w praktyce dla ochrony interesw wasnych, a w
przypadku karnej, gdy skutki przestpstwa rozcigaj si te na pastwo
nadbrzene, gdy zakca spokj lub porzdek w porcie albo gdy zostan wezwane
przez kapitana lub przedstawiciela pastwa bandery (konsula);
* w sprawy wasne (dyscyplinarne i w stosunku do pasaerw) zazwyczaj nie ingeruje;

WODY ARCHIPELAGOWE
nowa kategoria z Konwencji prawa morza z 1982 r., przysugujca tylko pastwom
archipelagowym skadajce si w caoci z archipelagw i pojedynczych wysp
(np. Filipiny, Indonezja, Seszele, Fidi, Malediwy) moe wytyczy proste linie
podstawowe czce najbardziej wysu nite w morze punkty zewntrzne wysp, przy
pewnych ograniczeniach dugoci tych linii i wymogu zachowania proporcji midzy
ldem a morzem;
* wody te s ograniczone:
prawem nieszkodliwego przepywu;
prawem przejcia archipelagowym szlakiem morskim pastwo powinno
wyznaczy szlak nieprzerwanego, szybkiego przejcia statkw morskich, a
gdy nie wyznaczy obowizuj szlaki normalnie uywane w egludze prawo to
ma szerszy zakres ni prawo nieszkodliwego przepywu:
nie moe by ono zawieszone,
podwodne okrty wojenne mog przepywa w zanurzeniu,
z prawa przejcia mog korzysta cywilne i wojskowe statki powietrzne;
MORZE TERYTORIALNE

MORZE

TERYTORIALNE

TO PAS

WD

MORSKICH

STANOWICYCH

CZ TERYTORIUM

PASTWA NADBRZENEGO, KTRY JEST POOONY MIDZY MORZEM PENYM LUB STREF
EKONOMICZN

JEDNEJ

STRONY

WYBRZEEM

52

LUB

WODAMI

WEWNTRZNYMI

WZGLDNIE ARCHIPELAGOWYMI Z DRUGIEJ STRONY

pena wadza suwerenna na morzu, w powietrzu i dno i wntrze ziemi pod nim,
ograniczona prawem nieszkodliwego przepywu, z moliwoci zarezerwowania
eksploatacji dla wasnych obywateli;

SZEROKO MORZA TERYTORIALNEGO

pocztkowo mocarstwa morskie staray si narzuci 3-milowe morze terytorialne, ale
niektre pastwa konsekwentnie si temu sprzeciwiay: pastwa skandynawskie 4 mile,
a Hiszpania 6 mil; Rosja;
* by jak najwikszy by obszar podlegajcy zasadzie wolnoci mrz, a pastwa te
miay rodki to korzystania z tej wolnoci;
haska konferencja z 1930 r. wikszo odrzucia 3 milow szeroko, cho niektre
przyjy 3 milow szeroko morza terytorialnego z 3 milowym pasem przylegym;
po II wojnie wiatowej tendencja do rozszerzania szerokoci morza terytorialnego
(potrzeby gospodarcze, bezpieczestwa) 6 i 12 milowa szeroko na konwencjach
genewskich nie ustalono 12 mil (propozycja pastw socjalistycznych i wikszoci
rozwijajcych si), gdy USA i inne pastwa morskie (GB, Niemcy, Japonia) nie zgodziy
si na ni;
lata 80te XX w. niektre pastwa Ameryki aciskiej wysuny roszczenia do 200
milowego morza terytorialnego, co spotkao si z powszechnymi protestami;
obecnie nikt nie neguje moliwoci rozszerzenia do 12 mil, a powyej wywouje to
protesty, a pastwa wysuwajce roszczenia do morza terytorialnego szerszego od 12
mil w zasadzie godz si na odstpienie od tych roszcze pod warunkiem moliwoci
ustanowienia 200-milowej strefy ekonomicznej;
* Konwencja prawa morza z 1982 r. szeroko morza terytorialnego nie moe
przekracza 12 mil;
Polska pocztkowo 3 mile, od ustawy z 1991 r. o obszarach morskich i administracji
morskiej morzem terytorialnym RP 12 mil;
DELIMITACJA MORZA TERYTORIALNEGO
linia podstawowa to linia, od ktrej mierzy si szeroko morza terytorialnego i jest to
linia wybrzea lub granica zewntrzna wd wewntrznych, a w pastwach
archipelagowych granica wd archipelagowych;
* lini t wyznacza si na linii wybrzea, gdzie morze styka si z ldem przy odpywie
(=linia najdalszego odpywu);
* inna metoda to tzw. metoda prostych linii podstawowych czenie za pomoc
odcinkw linii prostych najdalej w morze wysunitych przyldkw i wysp (zwiksza
powierzchni obszarw morskich pod wadz pastwa) i dopuszczalna jest w
przypadku, gdy rzeba wybrzea jest bardzo zrnicowana (poszarpana, duo wysp,
zatok, wgbie, ska, archipelagi);
stosowana obecnie coraz czciej (zgodnie z tendencj do zwikszania wadzy
pastw nadbrzenych), co zostao potwierdzone w KG o morzu terytorialnym i
pasie przylegym oraz Konwencji prawa morza;
PRAWO NIESZKODLIWEGO PRZEPYWU
konsekwencja zasady wolnoci eglugi Konwencja Genewskiej i Konwencja prawa
morza;
przepyw jeli ze wzgldw eglugi musi si zatrzyma, nadal uwaany za bdcy w
przepywie;
nieszkodliwy tzn. nie moe zagraa pokojowi, porzdkowi lub bezpieczestwu
pastwa nadbrzenego oraz musi przestrzega praw i przepisw pastwa nadbrzenego;
* art. 19 konwencji prawa morza przepyw szkodliwy gdy polega na:
grobie lub uyciu siy przeciwko suwerennoci, terytorialnej integralnoci lub
politycznej niezawisoci pastwa nadbrzenego lub pogwaceniu w jakikolwiek
inny sposb zasad p.m. zawartych w Karcie NZ;
wiczeniach lub uyciu broni jakiegokolwiek rodzaju;
dziaalnoci w celu zbierania informacji na szkod obronnoci lub bez53

pieczestwa pastwa nadbrzenego;

wszelkiej propagandzie majcej na celu osabienie obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa nadbrzenego;
startowaniu, ldowaniu lub braniu na pokad jakiegokolwiek statku
powietrznego czy urzdzenia wojskowego;
adowaniu lub wyadowywaniu jakichkolwiek towarw, walut lub ludzi z
naruszeniem celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych przepisw
pastwa nadbrzenego;
jakimkolwiek umylnym i powanym zanieczyszczeniu;
uprawianiu rybowstwa;
przeprowadzaniu jakichkolwiek bada lub inspekcji;
dziaaniu w celu zakcenia systemu cznoci bd innych urzdze lub
instalacji pastwa nadbrzenego;
wszelkim innym dziaaniu nie zwizanym bezporednio z przepywem;
nie wszystkie pastw uznaj prawo to w stosunku do okrtw wojennych (cho w
konwencjach ono jest) i uzaleniaj przepyw tych jednostek od uzyskania swojej zgody;
* zasada, e okrty podwodne przepywaj wynurzone;
3 rodzaje przepywu:
* tzw. przepyw boczny bez wpywania na wody wew.;
* przepyw w celu wpynicia na wody wew.;
* przepyw w celu wypynicia z wd wew. na morze pene;
zrnicowany zakres jurysdykcji pastwa nadbrzenego nad przepywajcym
statkiem;

SYTUACJA PRAWNA OBCYCH STATKW

okrty wojenne peny immunitet, a pastwo moe co najwyej w razie naruszania
prawa zada, by okrt opuci morze terytorialne;
statki handlowe podlegaj wadzy i jurysdykcji pastwa nadbrzenego, ale nie
powinno to utrudnia eglugi:
* KG o morzu terytorialnym i strefie przylegej oraz Konwencja prawa morza
jurysdykcja karna tylko gdy:
skutki przestpstwa rozcigaj si na obszar pastwa nadbrzenego;
przestpstwo jest tego rodzaju, e zakca spokj kraju lub porzdek na morzu
terytorialnym;
kapitan statku lub konsul pastwa zwrci si o udzielenie pomocy;
jest to konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu narkotykami;
postanowienia te nie dot. statkw, ktre przepywaj po opuszczeniu wd
wew.;
* jurysdykcja cywilna pastwo nie moe zatrzyma statku w celu wykonania
jurysdykcji celnej na osobie ze statku, ani dokona egzekucji czy zajcia statku, o ile
zobowizania nie powstay w czasie tego przepywu;
postanowienia te nie dot. statkw, ktre przepywaj po opuszczeniu wd
wew.;
MORSKA STREFA PRZYLEGA

STREFA PRZYLEGA NIE STANOWI TERYTORIUM PASTWA NADBRZENEGO, LECZ CZ

MORZA PENEGO PRZYLEG DO MORZA TERYTORIALNEGO, W KTREJ POSIADA ONO
SPECJALNE UPRAWNIENIA, CILE OKRELONE I SUCE MU DO SPECJALNYCH CELW,
PRZY CZYM MOE CZCIOWO LUB CAKOWICIE POKRYWA SI ZE STREF WYCZNEGO
RYBOWSTWA LUB STREF EKONOMICZN.

uprawnienia kontrolne do:

* zapobiegania naruszeniu jego przepisw celnych, skarbowych, imigracyjnych
i sanitarnych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym;
* karania naruszania tych przepisw popenionych na jego terytorium lub na
morzu terytorialnym;
sytuacja prawna statkw: okrty wojenne peen immunitet, statki handlowe tak
54

jak na morzy terytorialnym, ale w/w zakresie;

KG z 1958 r. ustalia t stref do 12 mil, ale poniewa morze terytorialne ma obecnie do
12 mil K prawa morza ustalia do 24 mil;
Polska rozp. prezydenta z 1932 r. 3 mile, a od rozszerzenia do 12 mil morza
terytorialnego w 1978 r. brak;
STREFA WYCZNEGO RYBOWSTWA
STREFA WYCZNEGO RYBOWSTWA JEST OBSZAREM, NA KTRYM PASTWO NADBRZENE MA ODNONIE DO RYBOWSTWA TAKIE SAME UPRAWNIENIA JAK NA MORZU
TERYTORIALNYM, A EWENTUALNE DOPUSZCZENIE OBCYCH RYBAKW WYMAGA ZGODY
PASTWA NADBRZENEGO NA PODSTAWIE UMOWY MIDZYNARODOWEJ LUB AKTW PRAWA
WEW.

MOE BY ODPATNE I NIEODPATNE;

wielu zwolennikw na KG z 1958 i 1960 r., ale formalnie nie przyjto tych instytucji
pocztkowo utrzymywano do 12 mil, ale gdy pastwa Ameryki aciskiej w latach
40tych ustanowiy 200-milowe strefy przybrzene, na III Konferencji Prawa Morza
(lata 70te) uznano prawo do tworzenia 200-milowych stref ekonomicznych, tym samym
te stref wycznego rybowstwa obecnie 200 mil;
Polska ustaw z 1970 r. strefa = 12 mil, ale gdy inne pastwa nadbatyckie zaczy
dzieli midzy siebie cay obszar Morza Batyckiego ustawa z 1977 r. o polskiej strefie
rybowstwa morskiego rozcigna stref na cay obszar Batyku, do ktrego jestemy
uprawnieni, a zgodnie z ustaw z 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji
morskiej strefa rybowstwa morskiego to polska wyczna strefa ekonomiczna;
* nasza strefa graniczy z niemieck, dusk, szwedzk i rosyjsk;
SZELF KONTYNENTALNY
szelf to powierzchnia dna morskiego do gbokoci 200 m. (morza
szelfowe/epikontytnentalne) wraz z rozwojem techniki i odkryciem z mineraw
pastwa nadbrzene zaczy rozciga swoj wadz na pytkie obszary dna
morskiego i jego podziemie lece poza granicami morza terytorialnego
teoria szelfu kontynentalnego dno i podziemie szelfu zaczto uwaa za przeduenie
ldu;
proklamacja Prezydenta USA z 1945 r. rozcignicie wadzy na przybrzene
obszary podmorskie kolejne pastwa zaczy to robi: pastwa Ameryki aciskiej i
pastwa arabskie, a nastpnie kolejne; po odkryciu bogatych z gazu i ropy dokonay
tego GB, Holandia, RFN, Dania i Norwegia; te podzielono dno Batyku;
uregulowania p.m.:
* KG z 1958 r. o szelfie kontynentalnym;
* norma zwyczajowa prawo pastw nadbrzenych bez potrzeby deklaracji
wycznego badania i eksploatacji dnia morskiego i podziemia obszarw
podmorskich przylegych do jego morza terytorialnego;

TRE PRAW DO SZELFU

KG o szelfie i K prawa morza prawo suwerenne w celu poszukiwania i eksploatacji
zasobw naturalnych szelfu o wycznym charakterze (konieczna zgoda danego
pastwa na zakadanie platform i in.);
* platformy chronione Protokoem w sprawie przeciwdziaania bezprawnym czynom
przeciwko
bezpieczestwu
staych
platform
umieszczonych
na
szelfie
kontynentalnym z 1988 r.;
* KG o szelfie postanowienia te nie wpywaj na status prawny wd pokrywajcych
szelf (morza penego) ani przestrzeni powietrznej nad nimi;
GRANICA ZEWNTRZNA SZELFU
wg KG o szelfie 2 kryteria: a do gbokoci 200 m. albo poza t granic, do punktu
gdzie moliwa jest eksploatacja naturalnych zasobw std niebezpieczestwo
nieograniczonego przesuwania granicy zewntrznej szelfu, dlatego K prawa morza w
zwizku z przyjciem 200-milowej strefy ekonomicznej przyja, e minimalna
szeroko szelfu wynosi 200-mill od linii podstawowej, ale pastwa mog siga dalej,
55

a do zew. krawdzi obrzea kontynentu, jeli rozciga si ono powyej 200 mil (wic
nie tylko szelf w sensie geologicznym, ale i zbocze kontynentalne do gbokoci kilku
tysicy metrw);

STREFA EKONOMICZNA
pierwsze pastwa Ameryki aciskiej rociy prawo do 200-milowej strefy (nazwanej
morzem patrymonialnym) na forum Komitetu Dna Morskiego w 1972 r. wysuna
koncepcj strefy ekonomicznej Kenia III Konferencja Prawa Morskiego
zaakceptowana przez prawie wszystkie pastwa (te w K prawa morza);
STREFA
EKONOMICZNA
(WYCZNA
STREFA
EKONOMICZNA)
JEST
OBSZAREM
ROZCIGAJCYM SI POZA MORZEM TERYTORIALNYM, NA KTRYM PASTWO NADBRZENE
POSIADA SUWERENNE PRAWA W CELU POSZUKIWANIA, EKSPLOATACJI, OCHRONY I
GOSPODAROWANIA ZASOBAMI NATURALNYMI, ZARWNO YWYMI, JAK I MINERALNYMI,
WD MORSKICH, JAK RWNIE DNA MORSKIEGO I JEGO PODZIEMIA czyli uprawnienia
strefy wycznego rybowstwa i szelfu + kilka innych z zakresu ochrony rodowiska i
prowadzenia bada naukowych;
* prawa te maj charakter funkcjonalny, nie terytorialny;
wiele pastw ustanowio, Polska te ustawa z 1991 r. o obszarach morskich RP i
administracji morskiej;

PRAWA PASTWA NADBRZENEGO

prawa o charakterze gospodarczym, ale K prawa morza ustanawia odmienne
zasady eksploatacji zasobw mineralnych (nieodnawialnych) i ywych
(odnawialnych):
* zasoby mineralne odsya do post. KG o szelfie wic prawo o charakterze
wycznym, bez obowizku udostpniania tych z, nawet jak samo ich nie
eksploatuje;
* zasoby ywe zasada optymalnego wykorzystania i nie przyznanie wycznego
charakteru temu prawu, gdy jeli nie moe pozyska caego dopuszczalnego
odowu, to powinno dopuci rybakw innych pastw do nadwyki poowowej, gdy
stado ryb i tak nie zwikszy si ponad okrelony stan;
moe podejmowa wszelkie rodki w celu ochrony i zachowania ywych zasobw i moe
ustanawia wasne przepisy dot. wykorzystania ywych zasobw, obowizujce rwnie
obcych rybakw w razie ich dopuszczenia;
Prawa innych pastw
to prawa zwizane z wolnoci eglugi, czyli w K prawa morza to wolnoci: eglugi,
przelotu, ukadania kabli podmorskich, rurocigw oraz innych zgodnych z p.m.
sposobw korzystania z morza w zwizku z w/w wolnociami prawa te nie maj
bezwzgldnego charakteru w strefie ekonomicznej, gdy (1) powinny by
wykonywane z zastrzeeniem odpowiednich postanowie K oraz (2) powinny
uwzgldnia prawa pastwa nadbrzenego;
MORZE PENE
ROZWJ HISTORYCZNY ZASADY WOLNOCI MRZ
pocztkowo Portugalczycy i Hiszpanie podzielili midzy siebie Atlantyk, a potem
Pacyfik, co spotkao si z sprzeciwem GB i Holandii, ktra najbardziej konsekwentnie
bronia wolnoci mrz (dokadnie H. Grocjusz, jako jeden z radcw holenderskiej
Kompanii Wschodnioindyjskiej w pracy Mare liberum z 1609 r. odwoywa si do faktu,
e ogrom mrz wystarczy dla wszystkich narodw do poowu ryb i eglugi) wiek
XVIII zwycistwo wolnoci mrz wraz z upadajcymi feudalnymi ograniczeniami;
ISTOTA ZASADY WOLNOCI MRZ
MORZE PENE NIE PODLEGA SUWERENNOCI ADNEGO PASTWA, A KORZYSTANIE Z NIEGO
JEST WOLNE DLA WSZYSTKICH PASTW;
JEDYNE OGRANICZENIE TO NIEPRZESZKADZANIE INNYM W KORZYSTANIU Z TYCH SAMYCH
PRAW;
KG o morzu penym z 1958 r. :
56

wyczenie moliwoci legalnoci roszcze do morza penego;

przyznanie wolnoci eglugi wszystkim, te niemajcym wybrzea pastwom;
korzystanie na warunkach ustalonych w K oraz w innych normach p.m.;
przykadowo wymienione sposoby korzystania z tej wolnoci (moliwe te inne,
gdy wynikaj z oglnych zasad p.m., np. wolno prowadzenia bada naukowych):
wolno eglugi,
wolno rybowstwa,
wolno zakadania kabli podmorskich i rurocigw,
wolno przelotu nad morzem penym.
* korzystanie przy uwzgldnieniu interesw innych pastw korzystajcych z
wolnoci morza penego;
K prawa morza wymienia nastpujce wolnoci morza penego:
* wolno eglugi,
* wolno przelotu,
* wolno ukadania kabli podmorskich i rurocigw,
* wolno budowania sztucznych wysp i innych instalacji,
* wolno rybowstwa,
* wolno bada naukowych;
wolno mrz nie oznacza anarchii pastwo moe wykonywa zwierzchnictwo
okrtowe w stosunku do wasnych jednostek i obcych na mocy p.m. i zwyczajw;
*
*
*
*

WOLNO MRZ WE WSPCZESNYM WIECIE

zasada wolnoci mrz oparta bya na 2 przesankach, ktre obecnie przestaj by
prawdziwe:
* korzystanie z morza penego jest nieszkodliwe
intensywno eglugi konieczno rozdzielenia kierunkw eglugi i wytyczenia
przymusowych tras;
niebezpieczestwa zwizane z przewozem ropy naftowej;
zatruwanie mrz rodkami chemicznymi i odpadami radioaktywnymi;
* zasoby morza penego s niewyczerpalne wielu gatunkom grozio
wyniszczenie oraz eksploatacja zasobw dna morskiego i jego podziemia;
ze wzgldu na to konieczno midzynarodowych regulacji;
200-milowe strefy przybrzene zmniejszyy zasig terytorialny stosowania penej
wolnoci mrz;
WOLNO EGLUGI
WOLNO EGLUGI TO PRAWO SWOBODNEGO PRZEPYWU PRZEZ MORZE PENE I PODLEGANIE
JURYSDYKCJI TYLKO SWOJEGO PASTWA, SPRAWOWANEJ PRZEZ OKRTY WOJENNE I STATKI
STRAY GRANICZNEJ;

od zasady wycznej kompetencji pastwa bandery istniej 2 wyjtki (z powszechnie

obowizujcych norm p.m.):
* prawo powszechnej represji piractwa;
* prawo pocigu;
inne ograniczenia mog by nakadane w drodze umw, ale obowizuj tylko strony
umowy, np. umowy dot, cigania przemytu, ktre z reguy bardzo cile okrelaj
obszar, na ktrym obowizuj oraz pewne dalsze ograniczenia swojego stosowania;
wg KG o morzu penym i K prawa morza okrty wojenne korzystaj z penego
immunitetu w/w wyjtkw nie stosuje si;

ZWALCZANIE PIRACTWA
piractwo (rozbjnictwo morskie) uwaane za zbrodni prawa narodw (delictum
iuris gentium) kade pastwo moe zatrzyma statek piracki i ukara piratw wg
swego prawa (uchylona zasada wycznoci jurysdykcyjnej pastwa bandery);
definicja piractwa z KG o morzu penym i K prawa morza piractwem jest: kady
bezprawny akt gwatu, zatrzymania statku lub jakikolwiek akt grabiey,
popeniony dla celw osobistych przez zaog lub pasaerw prywatnego statku
lub samolotu i skierowany:
* na morzu penym przeciwko innemu statkowi lub samolotowi albo przeciwko
57

osobom lub mieniu na pokadzie takiego statku lub samolotu;

przeciwko statkowi, samolotowi, osobom lub mieniu w
podlegajcym wadzy adnego pastwa.

miejscu

nie

PRAWO POCIGU
pocig musi by.:
* gorcy musi on by rozpoczty w chwili, gdy obcy statek lub jego d znajduje
si na wodach wew., morzu terytorialnym albo w strefie przybrzenej (tylko gdy
naruszenie praw, dla ktrych ta specjalna strefa ustanowiona) pastwa
zarzdzajcego pocig (konieczny sygna dwikowy/optyczny nakazujcy
zatrzymanie i w razie nieposuchania mona ciga);
* cigy (nieprzerwany) przerwa w pocigu to min. wpynicie ciganego na
wasne wody wew. lub morze terytorialne;
* przysuguje tylko okrtom wojennym i samolotom wojskowym oraz innym
statkom/samolotom pozostajcym w subie pastwowej i do tego upowanionym
(wg KG i K);

58

WOLNO EKSPLOATACJI BOGACTW MORSKICH (WOLNO RYBOWSTWA)

ale drugie okrelenie zbyt wskie brak innych zwierzt, rolin, skorupiakw;
ta zasada oznacza, e statki i obywatele kadego pastwa mog wykorzystywa
wszelkie bogactwo morskie OGRANICZENIA WPROWADZONE WRAZ Z ROZWOJEM
TECHNIKI I INTENSYWNOCI POOWW;
* wiele u.m. w celu ochrony bogactw morskich i ich racjonalnej eksploatacji
ograniczanie pooww, okresy ochronne, zakaz uywania okrelonych narzdzi,
kwoty poowowe, organizacje rybowstwa;
* 200-milowe
strefy
ekonomiczne/wycznego
rybowstwa
wyczyy
obowizywanie na nich zasady wolnoci eksploatacji (obliczono, e zajmuj ok. 40%
obszarw morskich, o najbogatszych owiskach, z ktrych jest ok. 90% pooww);
WOLNO UKADANIA KABLI PODMORSKICH I RUROCIGW
wolno ich zakadania dopeniona ochron i zakazem niszczenia (konwencja
paryska z 1884 r. dot. ochrony kabli) KG o morzu penym nie uchylia konwencji
paryskiej i potwierdzia istnienie tej wolnoci, a inne uregulowania to:
* obowizek naleytej uwagi przy zakadaniu kabli/rurocigw;
* zakaz utrudniania ich naprawy;
* nakaz uznania w prawie wew. za czyn karalny umylne lub z niedbalstwa
zerwanie/uszkodzenie podmorskiego kabla telegraficznego, rurocigu, kabla
wysokiego napicia;
podobne rozwizania K prawa morza;
* polski kk art. 288 3 podlega karze ten, kto przerywa lub uszkadza kabel
podmorski albo narusza przepisy obowizujce przy zakadaniu lub naprawie
takiego kabla;
WOLNO PRZELOTU NAD MORZEM PENYM
samoloty wszystkich pastw, wtedy podlegaj jurysdykcji swojego pastwa (tzw.
zwierzchnictwo samolotowe);

DNO MRZ I OCEANW POZA GRANICAMI JURYSDYKCJI PASTWOWEJ

dno morskie poza granic szelfu kontynentalnego nie podlega wadzy adnego pastwa
i nie moe by zawaszczone, a zgodnie z K prawa morza jego zasoby naturalne
stanowi wsplne dziedzictwo ludzkoci od czasu odkrycia na tym terenie wielkich
zasobw konkrecji elazowo-manganowych i powstania moliwoci wydobywania ich na
skal przemysow nastpio due zainteresowanie tym terenem 1970 r. ZO ONZ
rezolucja ustalia, e stanowi one wsplne dziedzictwo ludzkoci rozwinite
w K prawa morza
wsplne dziedzictwo ludzkoci tzn., e eksploatacja powinna by
prowadzona w interesie caej ludzkoci, a organem nadzorujcym i upowanionym
do prowadzenia eksploatacji na wasn rk jest Organizacja Dna Morskiego (Sea-Bed
Authority), ktra ma dzieli korzyci pochodzce z eksploatacji midzy wszystkie
pastwa, ze szczeglnym uwzgldnieniem interesw i potrzeb pastw rozwijajcych
si;
III Konferencja Prawa Morza spr kto moe eksploatowa te zasoby:
* pastwa rozwijajce tylko organizacja;
* pastwa wysoko uprzemysowione wszystkie pastwa, a organizacja wydawaaby
licencje, kontrolowaa i pobieraa opaty;
przyjto rozwizanie kompromisowe tzw. rwnolegy system eksploatacji:
przez
Organizacj Dna Morskiego,
dziaajc
za
porednictwem
midzynarodowego przedsibiorstwa;
w stowarzyszeniu z Organizacj i na podstawie kontraktw, przez pastwa i
upowanione przez nie przedsibiorstwa i osoby;
K prawa morza wesza w ycie w 1994 r., a do tego czasu uchwalono ustrj przejciowy
(2 rezolucje);
CIENINY I KANAY MORSKIE
59

Cieniny
CIENINY MORSKIE S NATURALNYMI WSKIMI POCZENIAMI DWCH ROZLEGLEJSZYCH
OBSZARW MORSKICH (czsto o rnym statusie prawnym);
* gdy cienina szersza ni podwjna szeroko morza terytorialnego pastw
nadbrzenych na czci cieniny poza morzem terytorialnym obowizuje pena
wolno eglugi;
* gdy cienina jest wsza (choby na pewnym odcinku) od podwjnej
szerokoci morza terytorialnego pastw nadbrzenych KG o morzu
terytorialnym i pasie przylegym obowizuje prawo nieszkodliwego
przepywu midzy 2 czciami morza penego, albo midzy morzem penym a
morzem terytorialnym inne pastwa, ktrego nie mona zawiesza przepis ten
znajduje si w czci dot. wszystkich statkw, wic okrtw te;
MTS w sporze GB vs Albiania o wypadki w cieninie Korfu zaznaczenie,
e powszechn norm jest, i w czasie pokoju moliwe jest nieszkodliwe
przepywanie okrtw wojennych przez cieniny uywane do eglugi m.
pomidzy 2 czciami morza penego, o ile strony nie uzgodni inaczej;
regulacje dot. niektrych cienin jako lex specjalis do prawa zwyczajowego i KG;
PRAWO PRZEJCIA TRANZYTOWEGO PRZEZ CIENINY
na III Konferencji Prawa Morza do K prawa morza, w zwizku z rozszerzeniem do 12
mil morza terytorialnego przyjto (gwnie wysikiem mocarstw morskich) zasad tzw.
przejcia
tranzytowego
przez
cieniny
wykorzystywane
do
eglugi
midzynarodowej:
* dot. przepywu i przelotu;
* status prawny jednostek jak na morzu penym, ale pastwo nadbrzene moe
wprowadza regulacje dot. tranzytu, ktre nie mog niwelowa tej swobody, ale
chroni jego bezpieczestwo i suwerenno;
* wykonywane w sposb cigy i bez zwoki oraz bez prowadzenia jakiejkolwiek
innej dziaalnoci;
* musi by nieszkodliwe;
CIENINY DUSKIE (May Bet, Wielki Bet, Sund jedyne naturalne poczenie Batyku z
Morzem Pn.)
dawniej Dania pobieraa dosy wysokie opaty, ale stopniowo pastwa zaczy si temu
sprzeciwia USA zaprotestoway Dania zgodzia si w traktacie kopenhaskim z
1857 r. na jednorazowe odszkodowanie wypacone przez pastwa morskie w
zamian za zniesienie opat;
* traktat nie regulowa szczegowo eglugi powstao w drodze praktyki (uznanej
rzez Dani) te prawo okrtw wojennych do przepywu obecnie sprawa
okrtw i samolotw wojskowych (w czasie pokoju) regulowana
rozporzdzeniem z 1976 r. moe przepywa na raz max 3 okrty jednego
pastwa, a wicej wymaga notyfikacji; na Maym Becie zawsze wymaga
notyfikacji;
CIENINY CZARNOMORSKIE (TURECKIE) naturalne poczenie Morza Czarnego z Morzem
Marmara (Bosfor), a jego z Morzem Egejskim (Dardanele)
konwencja z Montreux z 1936 r. statki handlowe pena wolno przepywu i
eglugi, a okrty wojenne tylko po uprzednim zawiadomieniu rzdu tureckiego,
przy czym przepyw okrtw pastw nieczarnomorskich zosta powanie ograniczony;
Kanay morskie
KANAY MORSKIE S SZTUCZNYMI POCZENIAMI DWCH OTWARTYCH DLA EGLUGI
OBSZARW MORSKICH otwarte, gdy stanowi tak u.m. lub prawo wew.(brak
powszechnej normy zwyczajowej wolnoci eglugi po kanaach morskich);
KANA SUESKI
Traktacie z Konstantynopola z 1888 r. kana jest zawsze (w czasie wojny i
pokoju) wolny i otwarty dla statkw handlowych i okrtw wojennych niezalenie
od ich bandery, a samego kanau nie wolno poddawa blokadzie, ani podejmowa
60

dziaa szkodzcych egludze, co dot. take portw dajcych dostp do niego i

wd w promieniu 3 mil od tych portw;
1956 r. Egipt wyda dekret o nacjonalizacji Towarzystwa Kanau Sueskiego
(eksploatowao kana), co spowodowao konflikt z pastwami zaangaowanymi
finansowo w Towarzystwo (GB i Francja), ktre dokonay interwencji zbrojnej i
zablokoway kana po akcji ONZ wojska bryt. i fr. zostay wycofane deklaracja
rzdu Egiptu z 1957 r. potwierdzajca moc wic Traktatu z 1888 r. w 1967 r. w
czasie agresji Izraela na pastwa arabskie wojska izraelskie zablokoway kana po
wycofaniu tych wojsk w 1975 r. kana ponownie otwarty;
KANA PANAMSKI (czy Atlantyk z Oceanem Spokojnym)
zosta otwarty dla eglugi w czasie pierwszej wojny wiatowej:
* traktat z 1901 r. midzy USA a GB powierza GB zarzd i ochron kanau, a USA
zobowizay si do stosowania zasad umowy o Kanale Sueskim;
* traktat z 1903 r. miedzy USA a Panam o budow kanau USA dostao prawo
uytkowania, okupacji i panowania nad pasem ziemi o szerokoci 10 mil w celu
budowy, eksploatacji i ochrony kanau w zamian za rekompensat pienin;
* traktat z 1997 r. oddawa suwerenno nad kanaem Panamie, ale uznaa prawo
USA do zarzdu i obrony kanau;
* 1999 r. wygasy wszelkie prawa USA do kanau;
KANA KILOSKI (na terytorium Niemiec, czy Batyk z Morzem Pnocnym)
traktat wersalski z 1919 r. otwarty dla eglugi dla wszystkich pastwa (statki i
okrty) w stanie pokoju z Niemcami 1936 r. Niemcy jednostronnie
wypowiedziay postanowienia dot. kanau, udostpniaj prawo przepywu statkom i
okrtom pod warunkiem uzyskania zgody po II wojnie wiatowej przywrcono
postanowienia traktatu wersalskiego dot. kanau;

61

WSPPRACA MIDZYNARODOWA W DZIEDZINIE KORZYSTANIAZ OBSZARW

MORSKICH I OCHRONY RODOWISKA MORSKIEGO
Midzynarodowa Organizacja Morska (IMO) od 1959 r. (rozpocza swoj
dziaalno jako Midzyrzdowa Morska Organizacja Doradcza (IMCO)) pod jej
auspicjami wynegocjowano i zawarto wiele u.m.;
ZDERZENIA STATKW
trzy rodzaje problemw:
* zapobiegania zderzeniom:
zunifikowane reguy dot. eglugi zawarte w Konwencji w sprawie
midzynarodowych przepisw o zapobieganiu zderzeniom na morzu
(Londyn z 1972 r.)
w zwizku z koncentracj eglugi na pewnych obszarach IMO opracowaa
systemy rozgraniczenia ruchu dla okoo stu obszarw;
* odpowiedzialno cywilna Konwencje Brukselskie z 1910 r. i 1952 r.
ujednolicono zasady tej odp.;
* odpowiedzialno karna:
Konwencja Brukselska z 1952 r. o ujednoliceniu niektrych zasad,
odnoszcych si do kompetencji karnej w sprawach wynikych ze
zderzenia statkw i innych wypadkw w egludze;
KG o morzu penym (tylko oglnie) odpowiedzialno egzekwowana przed
organami sdowymi/administracyjnymi pastwa bandery lub pastw, ktrego
obywatelem jest dana osoba;
analogicznie w K prawa morza;
POMOC I RATOWNICTWO
Konwencja Brukselska z 1910 r. o ujednostajnieniu niektrych przepisw
dotyczcych niesienia pomocy i ratownictwa morskiego:
* dot. tylko statkw handlowych;
* obowizek kapitana do niesienia pomocy kademu (nawet wrogiemu) statkowi z
zachowaniem warunkw bezpieczestwa wasnego statku;
* za skuteczn pomoc i ratownictwo naley si suszne wynagrodzenie, ale nie
wiksze ni warto rzeczy uratowanych, ale nie maj do tego prawa, gdy brali
udzia w pomocy pomimo wyranego i rozwanego zakazu statku wspomaganego;
podobne rozwizania te w KG o morzu penym i K prawa morza;
BEZPIECZESTWO YCIA NA MORZU
po katastrofie Titanica (1912 r.) okazao si, e mona byo unikn jej gdyby statki
stosoway si do pewnych regu i gdyby byy inaczej budowane konferencja w 1914 r.
w Londynie przyjto pierwsz Konwencj o bezpieczestwie ycia na morzu (nie
wesza w ycie z powodu wybuchu I wojny wiatowej) druga Konwencja w
Londynie w 1929 r. trzecia Konwencja z 1948 r. czwarta K z 1960 r. pita
K z 1974 r. (obecnie obowizuje, ze zmianami w 1978 r., 1981 i 1983 r.
konkretyzacja wymaga bezpieczestwa dot. statkw handlowych;
ZAPOBIEGANIE ZANIECZYSZCZANIU MORZA
Konwencja Londyska o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza olejami z 1954r.
ze zmianami na konferencji w Londynie w 1962 r. ustanowienie stref zakazu (od 2030 milowych, poprzez 50 do 100-milowych, cakowity na morzach rdldowych)
usuwania olejw i mieszanki oleistej ze statkw;
* 1969 r. IMCO przyja wiele radykalnych zmian w tej konwencji generalne
ograniczenia dot. usuwania olejw;
Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mrz przez zatapianie odpadw i
innych substancji z 1972 r.
Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mrz przez statki z 1973 r.
wprowadzia konieczno zmian w budowie statkw (gwnie zbiornikowcw) i w
urzdzeniach portw (instalacje do odbioru zanieczyszcze);
w wyniku katastrofy Torrey Canyon w 1967 r. (30ty ton ropy u wybrzey GB i fr.)
zainteresowanie IMCO 2 problemami:
62

czy pastwo nadbrzene ma prawo w przypadku katastrofy ingerowa na morzu

penym w stosunku do obcego statku w celu uniknicia niebezpieczestwa i
zmniejszenia szkd spowodowanych wylaniem si ropy naftowej;
* jak w takim przypadku naley uregulowa sprawy odpowiedzialnoci cywilnej, eby
zapewni efektywne odszkodowanie;
Konwencja Brukselska z 1969 r. o prawie do interwencji na morzu
penym w razie zanieczyszczenia morza olejami dot. tylko olei 1973 r.
Londyn protok dot. substancji innych ni olej;
Midzynarodowa konwencja o odpowiedzialnoci cywilnej za szkody
spowodowane zanieczyszczeniem olejami z 1992 r.
brak rozwizania wszystkich problemw, w szczeglnoci brak gwarancji
penego odszkodowania ofiar zanieczyszczenia, szczeglnie w przypadku
katastrofalnych skutkw;
Midzynarodowa Konwencja o utworzeniu Midzynarodowego Funduszu
Odszkodowa za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami z 1971
r. (Bruksela)
te umowy regionalne np. Konwencja Helsiska o ochronie rodowiska obszaru
Morza Batyckiego z 1974 r. dot. wszelkiego rodzaju zanieczyszcze;
*

MIDZYNARODOWE PRAWO LOTNICZE I KOSMICZNE

UWAGI OGLNE
prawo lotnicze to zesp norm dotyczcych przestrzeni powietrznej i jej
wykorzystywania dla lotnictwa;
* zarwno p.m. jak i prawo wew.;
midzynarodowe prawo lotnicze zajmuje si m.in.:
* sytuacj prawn przestrzeni powietrznej;
* dopuszczaniem samolotw do obcej przestrzeni powietrznej;
* wykonywaniem lotniczych przewozw midzynarodowych;
* sytuacj prawn statku powietrznego nad morzem penym;
jego zadaniem jest unifikacja prawa wew. min. w dziedzinie odp. cywilnej lub
zagadnie technicznych;
Konwencja Chicagowska o midzynarodowym lotnictwie cywilnym z 1944 r.
pastwa zobowizay si do wsppracy w ujednoliceniu przepisw, norm, zasad
postpowania i organizacji w odniesieniu do statkw powietrznych, personelu, drg
lotniczych i sub pomocniczych w celu uatwienia eglugi powietrznej;
Organizacja Midzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) upowaniona do
przyjmowania i zmieniania midzynarodowych norm oraz zaleconych metod i zasad
postpowania, odnoszcych si do:
* systemw cznoci i udogodnie dla eglugi powietrznej, cznie ze znakowaniem
naziemnym;
* cech charakterystycznych portw lotniczych;
* regu ruchu lotniczego i metod kontroli ruchu lotniczego;
* wydawania licencji personelowi eksploatacyjnemu i mechanicznemu;
* zdatnoci statkw powietrznych do lotu, rejestracji i identyfikacji statkw
powietrznych;
* gromadzenia i wymiany informacji meteorologicznych;
* ksig pokadowych;
* map i planw lotniczych;
* formalnoci celnych i imigracyjnych;
* statkw powietrznych w niebezpieczestwie i dochodze w sprawie wypadkw;
* innych zagadnie zwizanych z bezpieczestwem, regularnoci i sprawnoci
eglugi powietrznej;

RDA MIDZYNARODOWEGO PRAWA LOTNICZEGO

prawo zwyczajowe odgrywa stosunkowo ma rol, gwne znaczenie umowy
wielostronne;
63

Konwencja Chicagowska z 1944 r. o midzynarodowym lotnictwie cywilnym

(zastpia Umow Parysk z 1919 r.) potwierdzia/ustalia podstawowe zasady p.m.
lotniczego oraz powoaa do ycia ICAO;
* rwnoczenie podpisane:
ukad o tranzycie midzynarodowych sub powietrznych (ukad o dwch
wolnociach);
ukad o midzynarodowym transporcie lotniczym (ukad o piciu
wolnociach);
w zakresie cywilnego prawa lotniczego najwaniejsza Konwencja Warszawska o
ujednostajnieniu
niektrych
prawide
dotyczcych
midzynarodowego
przewozu lotniczego z 1929 r. zmieniona Protokoem Haskim z 1955 oraz
Protokoem Gwatemalskim z 1971 r. KONFERENCJA W MONTREALU Z 1999 R. przyjto
now konwencj (wejdzie w ycie gdy ratyf. 30 pastw) 2 poziomy odszkodowania
od przewonika pierwszy ustalony do 136,6ty $, gdy odpowiedzialno przewonika
nie budzi wtpliwoci, a drugi bez ogranicze, gdy przewonik sprbuje uchyli si od
odp. wysze poziomy ni w w/w KW;
w zakresie prawa karnego:
* Konwencja Tokijska w sprawie przestpstw i niektrych innych czynw
popenionych na pokadzie statkw powietrznych z 1963 r.;
* Konwencja Haska o ciganiu sprawcw bezprawnego zawadnicia statkiem
powietrznym z 1970 r.;
* Konwencja Montrealska o ciganiu sprawcw bezprawnych czynw naruszajcych bezpieczestwo lotnictwa cywilnego z 1971 r.;
uzupeniona Protokoem w sprawie cigania bezprawnych aktw przemocy
w portach lotniczych sucych midzynarodowemu lotnictwu cywilnemu
(Montreal) z 1988 r. rozszerzenie zakresu na przestpstwa umylne wobec
osb w midzynarodowych portach lotniczych powodujce ciki uszczerbek lub
mier oraz akty niszczenia/uszkadzania wanych instalacji portu;
uchway Rady ICAO tzw. midzynarodowe normy i zalecone metody postpowania
gwnie normy techniczne, dot. lotnictwa cywilnego, zawierane systemem contracting
out;
umowy dwustronne np. Polska ma zawartych 91 umw z 89 pastwami;
PRZESTRZE POWIETRZNA
pocztkowo trzy teorie podczas I wojny wiatowej stopniowo pastwa neutralne
zaczy wysuwa roszczenia o nienaruszalnoci ich przestrzeni powietrznej przez
wojujcych i pocztkowo nie wszystkie pastwa je uznaway po I wojnie wiatowej
stopniowo zwyciya zasada poddania przestrzeni powietrznej suwerennej wadzy
pastwa:
* Konwencja paryska regulujca eglug powietrzn z 1919 r.;
* Konwencja iberoamerykaska z 1926 r.;
* Konwencja panamerykaska z 1928 r.;
* Konwencja Chicagowska z 1944 r.;
KADE

PASTWO

POSIADA

CAKOWIT

WYCZN

SUWERENNO

PRZESTRZENI

zasada ta to nie tylko norma umowna, ale i

zwyczajowa, co znalazo potwierdzenie w ustawodawstwach poszczeglnych krajw,
ktre nie dopuszczaj do korzystania ze swojej przestrzeni powietrznej bez wyraenia
wyranej zgody, ktra moe wynika z u.m. dwu- lub wielostronnej albo z prawa wew. i
moe dot. przelotw lub jednego przelotu;
* statek podlega prawu pastwa przestrzeni powietrznej;
* C. Berezowski teoria nierozerwalnoci przylegania przestrzeni powietrznej do jej
podbudowy (obszarw ldowych lub morskich) tzn., e sytuacja prawna
przestrzeni powietrznej jest taka sama jak sytuacja prawna jej podbudowy (obszar
nad ktrym si znajduje):
przestrze nad morzem penym, stref wycznego rybowstwa, stref
POWIETRZNEJ NAD SWOIM TERYTORIUM

64

ekonomiczn i szelfem kontynentalnym nie podlega suwerennoci adnego

pastwa;
przestrze nad morzem terytorialnym i wodami wew. podlega suwerennoci
danego pastwa, przy czym suwerenno ta nie jest ograniczona przez prawo
nieszkodliwego przelotu;

STATKI POWIETRZNE
definicja statku powietrznego:
* w KCH wszelkie aparaty mogce si utrzyma w atmosferze na skutek
oddziaywania powietrza;
* polskie prawo lotnicze z 2002 r. urzdzenie zdolne do unoszenia si w
atmosferze na skutek oddziaywania powietrza innego ni oddziaywanie
powietrza odbitego od podoa;
w p.m. (KCH) podzia statkw na (ze wzgldu na sub jak peni w danym czasie):
* pastwowe w subie wojskowej, celnej, policyjnej
* cywilne kady inny;
statki bez pilota wg KCH potrzebne jest specjalne upowanienie do wlecenia w
przestrze powietrzn;
w polskim prawie statek pastwowy to:
* statek powietrzny uywany przez siy zbrojne RP (wojskowy statek powietrzny);
* statek powietrzny uywany przez jednostki organizacyjne Stray Granicznej, Policji,
Pastwowej Stray Poarnej i suby celnej (statek powietrzny lotnictwa sub
porzdku publicznego);

PRZYNALENO PASTWOWA STATKW POWIETRZNYCH

przynaleno przez wpisanie do rejestru prowadzonego przez pastwo,
zgodnie z prawem wew. (np. Polska rejestr cywilnych statkw - Prezes Urzdu
Lotnictwa Cywilnego - decyzja adm.);
zasada wycznej przynalenoci pastwowej (te w KCH) statek moe mie tylko
jedn przynaleno (mona przenie rejestracje z pastwa do pastwa);
konsekwencj przynalenoci statku (wi publicznoprawna) jest to, e pastwo
sprawuje nad nim jurysdykcj i wadz zwierzchnictwo samolotowe (suma
uprawnie pastwa przynalenoci w stosunku do statku powietrznego) w wielu
przypadkach to, co si dzieje na pokadzie statku, traktowane jest jak gdyby miao
miejsce na terytorium pastwowym;
SYTUACJA PRAWNA STATKW POWIETRZNYCH
gdy na obszarach nie podlegajcych suwerennoci adnego pastwa bez
kontrowersji;
gdy w przestrzeni powietrznej obcego pastwa z zasady zwierzchnictwa nad
przestrzeni powietrzn wynika, e w braku odmiennych zobowiza
midzynarodowych kade pastwo moe wykonywa jurysdykcj nad obcymi
statkami znajdujcymi si w jego przestrzeni powietrznej;
* ze wzgldu na rozwj techniki (due wysokoci i szybko statkw) nie ma
praktycznie adnej wizi midzy samolotem a pastwem, i o ile samolot nie narusza
przepisw dot. eglugi powietrznej i skutki przestpstwa nie sigaj terytorium
obcego pastwa, pastwo to nie ingeruje;
w pewnych przypadkach moe istnie podwjna jurysdykcja pastwa
terytorialnego i pastwa rejestracji statku powietrznego;
* konwencja Tokijska z 1963 r. w sprawie przestpstw i niektrych innych czynw popenionych na pokadzie statkw powietrznych pastwo terytorialne
nie moe przeszkodzi w kontynuowaniu lotu przez statek powietrzny w celu
wykonania jurysdykcji karnej, z wyjtkiem przypadkw, gdy:
przestpstwo wywaro skutek na terytorium tego pastwa;
przestpstwo zostao popenione przez obywatela tego pastwa lub w stosunku
do takiego obywatela albo przez osob majc stae miejsce zamieszkania w tym
pastwie;
65

 przestpstwo narusza bezpieczestwo tego pastwa;

przestpstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek regu lub przepisw dot. eglugi
powietrznej;
jest to konieczne dla zapewnienia poszanowania jakiegokolwiek zobowizania
tego pastwa wynikajcego z wielostronnej u.m.;
MIDZYNARODOWA EGLUGA POWIETRZNA
KORZYSTANIE Z OBCEJ PRZESTRZENI POWIETRZNEJ
zazwyczaj odmiennie traktowane statki pastwowe (gwnie wojskowe) z reguy
zezwala tylko na przelot statkw cywilnych
* np. KCH prawo przelotu nieregularnego maj statki cywilne, podobnie jak
prawo przelotu bez ldowania i prawo ldowania dla celw niehandlowych
(technicznych) z ukadu u tranzycie midzynarodowych su powietrznych;
odmiennie traktowane loty nieregularne i regularne;
szereg uprawnie pastwa terytorialnego, min.: obowizek przekraczania granicy
wycznie przez okrelone bramy wlotowe i na okrelonych wysokociach oraz kontrola
i reguy eglugi dot. wszystkich samolotw;
* KCH dla bezpieczestwa i ze wzgldw wojskowych pastwa mog tworzy
strefy zakazu/ograniczonego przelotu (te dot. ich wasnych statkw z
midzynarodowej eglugi);
* w praktyce wiele pastw tworzy specjalne korytarze powietrzne ktrymi tylko
mog lata samoloty nie jest to uznawane za sprzeczne z KCH;
* prawo wprowadzenia ze skutkiem natychmiastowym, w okolicznociach
wyjtkowych
czasowych ogranicze/zakazw
lotw
nad
caoci/czci
terytorium (bez dyskryminacji), a statek, ktry si nie zastosuje moe by zmuszony
do ldowania;
WOLNOCI LOTNICZE
wolnoci lotnicze to przywileje przyznawane przez pastwa obcym samolotom,
dzieli si je na:
* wolnoci techniczne (tranzytowe)
wolno pierwsza prawo przelotu bez ldowania wolno podstawowa,
wolno druga prawo ldowania technicznego (niehandlowego) tylko
dla dokonania czynnoci technicznych (uzupenienie paliwa, naprawy, wymiana
zaogi) niedopuszczalne jest zabieranie/zostawianie pasaerw, towarw czy
poczty;
wolnoci te nie daj adnych praw handlowych (przewozowych), czyli prawa
obrotu przewozowego z tym pastwem;
loty nieregularne te wolnoci wynikaj z KCH;
loty regularne wynikaj z ukadu o dwch wolnociach z 1944 r. (Polska
tak);
* wolnoci handlowe:
wolno trzecia prawo przywoenia pasaerw i adunku z pastwa
przynalenoci statku powietrznego;
wolno czwarta prawo zabierania pasaerw i adunku do pastwa
przynalenoci statku powietrznego;
obie niezbdne dla eglugi midzynarodowej;
wolno pita prawo zabierania pasaerw i adunku do pastw trzecich
oraz prawo przywoenia pasaerw i adunku z tych pastw;
traktowana jako przywilej nadzwyczajny;
ukad o piciu wolnociach z 1944 r. 5-t wolno traktuje fakultatywnie
(pastwo moe jednostronnie wyczy j w stosunku do innych stron ukadu)
niewielkie znaczenie tego ukadu, ze wzgldu na maa liczb stron (Polska
nie, USA wypowiedziay w 1946 r.) regu s umowy dwustronne;
MIDZYNARODOWA UNIFIKACJA NORM DOTYCZCYCH PRZEWOZU LOTNICZEGO.
najwaniejsza w zakresie zagadnie cywilnoprawnych Konwencja Warszawska z
66

1929 r. regulacje dot.:

* najwaniejsze zagadnienia dot. umowy o przewz lotniczy;
* dokumentw przewozowych s to: podrny bilet podry, baga kwit
bagaowy, towary przewozowy list lotniczy;
* odpowiedzialnoci przewonika lotniczego;
dot. podrnych odpowiada za szkod, ktra powstaa w wyniku mierci,
zranienia lub innego uszkodzenia ciaa na pokadzie lub podczas czynnoci
zwizanych z wysiadaniem;
dot. bagau/towarw odpowiada za szkody, ktre powstay w wyniku
zniszczenia, zaginicia lub uszkodzenia w okresie przewozu powietrznego
(okres, w ktrym baga znajdowa si pod opiek przewonika);
ograniczony charakter odpowiedzialnoci odpowiada, jeli nie dowiedzie,
e podj wszelkie rodki niezbdne do uniknicia szkody, lub e rodki te byy
niemoliwe do podjcia;
* trybu dochodzenia roszcze oraz jurysdykcji;
zmiany protokoem Haskim z 1955 r. (podwoi granice odpowiedzialnoci
przewonika) i protokoem Gwatemalskim z 1971 r. (odpowiedzialno absolutna i
podwyszenie granic odpowiedzialnoci);

PRAWO KOSMICZNE
SYTUACJA PRAWNA PRZESTRZENI KOSMICZNEJ
ZSRR i USA na podstawie milczcego zaoenia, e umieszczanie sztucznych satelitw
nie jest zakazane przez p.m. (satelity przelatyway nad innymi pastwami), nie pytay o
zgod innych pastw, a one nie protestoway tak powstaa norma zwyczajowa
wolno badania i wykorzystania przestrzeni pozaatmosferycznej;
wana dziaalno ONZ 1959 r. powoano Komitet do Spraw Pokojowego
Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej 1963 r. ZO ONZ przyjo Deklaracj zasad
prawnych rzdzcych dziaalnoci pastw w zakresie badania i korzystania z
przestrzeni kosmicznej 1966 r. ONZ zalecio pastwom przyjcie traktatu
regulujcego te zagadnienia;
Ukad o zasadach dziaalnoci pastw w zakresie bada i uytkowania
przestrzeni kosmicznej cznie z Ksiycem i innymi ciaami niebieskimi
podpisany w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie na podstawie rezolucji ZO z 1967 r.;
* zasada wolnoci bada naukowych i uytkowania przestrzeni kosmicznej i cia
niebieskich na zasadzie rwnoci i zgodnie z p.m.;
* przestrze kosmiczna nie podlega zawaszczeniu;
* pastwa ponosz m. odp. za swoj dzia. w tej przestrzeni i zachowuj jurysdykcj
nad wasnymi obiektami;
* astronauci jako wysannicy ludzkoci i powinno si im udziela wszelkiej pomocy w
razie wypadku czy przymusowego ldowania;
problem wykorzystania przestrzeni dla celw wojskowych:
* Ukad Moskiewski o zakazie prb broni nuklearnej w atmosferze, w
przestrzeni kosmicznej, pod wod z 1963 r.;
* Ukad z 1967 r. pastwa nie bd wprowadza ma orbity okooziemskie
jakichkolwiek obiektw przenoszcych bro jdrow lub jakichkolwiek innych
rodzajw broni masowego zniszczenia ani nie bd umieszcza tego rodzaju broni
na ciaach niebieskich lub w przestrzeni kosmicznej;
pokojowe uytkowanie cia niebieskich;
zakaz zakadania baz wojskowych i fortyfikacji na ciaach niebieskich oraz
dokonywania tam prb broni czy przeprowadzania manewrw wojskowych;
* w/w zasady potwierdzone w Ukadzie z 1979 r. w sprawie dziaalnoci pastw
na Ksiycu i innych ciaach niebieskich;
GRANICA PRZESTRZENI POWIETRZNEJ I POZAPOWIETRZNEJ (KOSMICZNEJ)
wiele pogldw na temat granicy (min. oparte na KCH {nie daje adnych przesanek} i
innych przesankach), ale adna umowa nie potwierdzia adnej odlegoci, a nawet
67

pomijaj milczeniem ten problem, cho na podstawie dotychczasowej praktyki

mona wysnu tez, e na wysokoci na ktrej po orbitach okooziemskich
poruszaj si obiekty wysane przez pastwa nie rozciga si ju wadza
terytorialna adnego pastwa, a poniewa perigea (= najnisze punkty orbit
sztucznych satelitw Ziemi) mog lee na wysokoci ok. 90 km, to uznaje si, e
przestrze ta zaczyna si na ok. 90-100 km od powierzchni Ziemi;
problem tzw. orbity geostacjonarnej (orbita koowa pooona nad rwnikiem w
odlegoci ok. 35 800 km od Ziemi, a satelita umieszczony na niej zawsze znajduje si
nad tym samym obszarem i urzdzenia nadawcze mog obj 1/3 powierzchni ziemi)
pastwa rwnikowe wysuny roszczenia problemem podziau orbity (pojemno jej
ograniczona)
zaj
si
Midzynarodowy
Zwizek
Telekomunikacyjny
(Konwencja Telekomunikacyjna z 1973 r.), ktry uzna e czstotliwoci radiowe i
orbita geostacjonarna stanowi ograniczone zasoby naturalne i musz by
wykorzystywane efektywnie i ekonomicznie;
OBIEKTY WYPUSZCZONE (WYSTRZELONE) W PRZESTRZE KOSMICZN
Ukad z 1967 r. zasada, e kady obiekt wypuszczony w przestrze kosmiczn ma
przynaleno pastwa, w ktrym zosta zarejestrowany (konieczny wpis do rejestru);
ZO ONZ przyjo w 1974 r. Konwencj o rejestracji obiektw wypuszczonych w
przestrze kosmiczn zasada prowadzenia krajowych rejestrw i obowizek ich
rejestracji w Sekretariacie ONZ;
* pastwo rejestracji obiektu kosmicznego jurysdykcja i nadzr nad obiektem i
zaog gdy w przestrzeni;
Konwencja o midzynarodowej odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone przez
obiekty kosmiczne z 1972 odp. bezwzgldna za szkody wyrzdzone na
powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu.
WSPPRACA MIDZYNARODOWA W ZAKRESIE WYKORZYSTANIA PRZESTRZENI KOSMICZNEJ
Umowa o ratowaniu kosmonautw, powrocie kosmonautw i zwrocie obiektw
wypuszczonych w przestrze kosmiczn z 1968 r. min. obowizek udzielania w
kadym przypadku pomocy kosmonautom, szybkiego przekazania zaogi statkw
kosmicznych przedstawicielom wadzy wypuszczajcej oraz zwrot obiektw
wystrzelonych w przestrze kosmiczn lub ich czci;
wsppraca w zakresie praktycznego wykorzystania sztucznych satelitw Ziemi m.in.
do telekomunikacji oraz badania Ziemi i jej zasobw:
* Midzynarodowa
Organizacja
cznoci
Satelitarnej
(INTELSAT)

pocztkowo powstaa jako konsorcjum midzynarodowe na podstawie umw z 1964

r. w Waszyngtonie, a obecnie dziaa na podstawie umw z 1971 r., a jej celem jest
zapewnienie globalnego systemu cznoci satelitarnej, opartego na zasadach handlowych;
* Midzynarodowa Organizacja Morskiej cznoci Satelitarnej (INMARSAT)
powoana do ycia na podstawie umw z Londynu z 19676 r., a jej celem jest
zapewnienie statkom morskim niezawodnej cznoci satelitarnej poprzez
stworzenie tzw. segmentu kosmicznego, opartego na sztucznych satelitach
umieszczonych na orbicie geostacjonarnej, a pastwa czonkowskie utrzymuj
naziemne stacje przekanikowe, a armatorzy zapewniaj odpowiednie wyposaenie
nadawczo-odbiorcze na statkach (Polska tak);
* te przekazywanie programw telewizyjnych i przekazywanie danych oparte
na wykorzystaniu sztucznych satelitw Ziemi;
* zdalne badanie Ziemi (tzw. teledetekcja):
pastwa socjalistyczne podpisay w 1978 r. w Moskwie Konwencj o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego badania Ziemi z kosmosu;
ZO ONZ przyjo rezolucj dot. zasad zdalnego badania Ziemi z kosmosu z
1986 r.;
ze wzgldu na coraz szersze wykorzystanie sztucznych satelitw Ziemi i rozwj
techniczny niektre pastwa decyduj si na przekazywanie niektrych rodzajw
dziaalnoci kosmicznej w rce sektora prywatnego tak np. INTELSAT i
68

INMARSAT w tzw. porozumieniach eksploatacyjnych mog uczestniczy osoby

prawne prawa prywatnego, a pastwa ponosz odp. m. za ich dziaalno (co jednak nie
zawsze obejmuje odp. materialn) i s zobowizane do sprawowania nad tak
dziaalnoci staego nadzoru (Ukad Kosmiczny z 1967);
LUDNO PASTWA
UWAGI OGLNE

podzia na:
* obywateli;
* cudzoziemcw;
posiadajcy domicyl (stae miejsce zamieszkania w obcym pastwie) i nie
posiadajcy go;
obywatele obcego pastwa i bezpastwowcy/apatrydzi;
domniemanie, e pastwo ma swobod dziaania w stosunku do caej ludnoci
przebywajcej na jego terytorium rola p.m. to min.:
* immunitety;
* zobowizania pastw w sprawach traktowania cudzoziemcw oraz pewnych grup
ludnoci;
* oglne zasady dotyczce traktowania ludnoci;
* harmonizowanie ustawodawstw pastw w dziedzinach: obywatelstwo lub
midzynarodowy ruch osobowy;
OBYWATELSTWO
obywatelstwo jest szczeglnym wzem prawnym czcym jednostk z
pastwem, wynika z niego obowizek wiernoci i lojalnoci w stosunku do pastwa
oraz zwierzchnictwo osobowe pastwa (jurysdykcja) nad wasnymi obywatelami
niezalenie od tego, gdzie si znajduj (moliwa konkurencja ze zwierzchnictwem
terytorialnym, ktre z reguy przewaa);
* obowizek obywatela do szanowania prawa swego pastwa, niezalenie od miejsca;
* prawo obywatela do opieki dyplomatycznej pastwo moe wystpowa na forum
m. w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych pastw oraz przed sdami m. i
komisjami arbitraowymi;
kade pastwo samo okrela, kto jest jego obywatelem, chyba, e przyjmuje na
siebie okrelone zobowizania m. zasada potwierdzona w u.m. i orzecz. STSM
w opinii doradczej z 1923 r. w sprawie dekretw o obywatelstwie w Tunisie i
Maroku; MTS w wyroku z 1955 r. w sprawie F. Nottebohma (Liechtenstein vs
Gwatemala);
Konwencja Haska w sprawie niektrych zagadnie dotyczcych konfliktu ustaw
w zakresie obywatelstwa z 1930 r. potwierdzenie wycznej kompetencji do
okrelania kto jest obywatelem, przy zachowaniu zgodnoci z p.m., u.m., zwyczajem i
oglnie uznanymi zasadami prawnymi;
* wane powizanie ze zwyczajem i oglnie uznanymi zasadami w sprawie F.
Nottebohma MTS powiza obywatelstwo i sprawowanie opieki dyplomatycznej z
efektywnym zwizkiem jednostki z pastwem;
Konwencja o obywatelstwie z 1997 r. (Rada Europy) obywatelstwo jako zwizek
prawny midzy osob fizyczn a pastwem nie okrela przynalenoci etnicznej
jednostki, a pastwo samo okrela kto moe by jego obywatelem, przy czym warunki
musz by zgodne z u.m., prawem zwyczajowym i powszechnie uznanymi zasadami
prawa oraz powinny uwzgldnia: prawo kadej osoby fizycznej do posiadania
obywatelstwa, denie do unikania statusu bezpastwowca, zakaz arbitralnego
pozbawiania obywatelstwa (Polska tak);
Polska ustawa o obywatelstwie polskim z 1962 r.;

NABYCIE OBYWATELSTWA
sposoby nabycia obywatelstwa:
* urodzenie najczciej, przy czym p.m. zmierza do tego, by kade dziecko
69

*
*
*

uzyskiwao obywatelstwo i to tylko jednego pastwa;

2 zasady:
zasada prawa krwi (ius sanguinis);
zasada prawa ziemi (ius soli);
urodzenie na statku/samolocie jak na terytorium (zasada);
pastwa emigracyjne (w ich interesie utrzymanie wizi z imigrantami, np.
pastwa europejskie) prawo krwi; pastwa imigracyjne (w ich interesie jak
najszybsze zasymilowanie imigrantw, np. USA, niektre pastwa pd.afrykaskie) prawo ziemi;
zazwyczaj posikowo druga zasada systemy mieszane;
Polska prawo krwi dziecko nabywa polskie obywatelstwo, gdy oboje
rodzicie s obywatelami polskimi albo gdy jedno jest obywatelem polskim, a
drugie jest nieznane/nieokrelone obywatelstwo/apatryda; Pomocniczo (dziecko
niczyje/dziecko apatrydw/nieokrelonego obywatelstwa) prawo ziemi by
zapobiec bezpastwowoci;
Konwencja Haska o konflikcie ustaw w sprawie obywatelstwa z 1930 roku
podobne regulacje;
nadanie (naturalizacj) z reguy prawo wew. okrela wymagane warunki (np.
okrelony czas zamieszkiwania, wzy rodzinne, itd.);
Polska na wniosek mona nada, gdy mieszka min. 5 lat, a w szczeglnie
uzasadnionych przypadkach te bez tego warunku;
problem podwjnego obywatelstwa w p.m. najwaniejsze jest by nie
powstao podwjne obywatelstwo (np. w Polsce nadanie obywatelstwa moe by
uzalenione od zoenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego);
umowy Bancrofta (amer. dyplomata, ktry pierwszy doprowadzi do takiej
umowy ze Zwizkiem Pn.-Niem. w 1868 r.) umowy midzy pastwami
europejskimi a USA (od 2-giej po. XIX w.), i obywatele, ktrzy stali si przez
naturalizacj obywatelami drugiego pastwa i zamieszkuj ju tam 5 lat,
powinni by traktowani jako obywatele tego pastwa;
zampjcie dawniej ona idzie za mem obecnie Konwencji
Nowojorska
o
obywatelstwie
kobiet
zamnych
z
1957
r.

zawarcie/rozwizanie maestwa samo przez si nie wpywa na obywatelstwo ony;

w Polsce cudzoziemiec zamny przez 3 lata z obywatelem polskim moe
uzyska obuwatelstwo, jesli w wymaganym terminie zoy odpowiednie
owiadczenie, a waciwy organ wyda decyzj o przyjciu owiadczenia;
adopcja;
opcja;
repatriacja;

UTRATA OBYWATELSTWA
decyduje prawo wew., a rola p.m. to wyeliminowanie sytuacji, gdy jednostka staje si
bezpastwowcem;
sposoby utraty obywatelstwa to m.in.:
* zwolnienie z obywatelstwa w Polsce na swj wniosek po uzyskaniu zgody
Prezydenta;
* pozbawienie obywatelstwa;
* opcja;
* zampjcie;
WIELOKROTNE OBYWATELSTWO
moe prowadzi do konfliktw, np. obowizek suby wojskowej, opieka
dyplomatyczna;
najczstszy sposb nabycia wielokrotnego obywatelstwa gdy rodzice z pastwa
z prawem krwi, a dziecko urodzio si w pastwa prawa ziemi;
sposoby eliminacji tego zjawiska:
* umowy Bancrofta;
* prawo opcji wybr jednego, a zrzeczenie si drugiego, np. przewiduje je
70

Konwencja Haska z 1930 r. oraz liczne umowy dwustronne;

brak jednak rozwizania tego problemu przez p.m.;
czasem pastwa nie uznaj wielokrotnego obywatelstwa np. Polska obywatel
polski nie moe by rwnoczenie uznany za obywatela innego pastwa nie
rozwizuje to wszystkich konfliktw, gdy nie mona takiego rozwizania narzuci
innym pastwom;
* obecnie w celu zacienienia wizi z emigracj dyskutowana jest sprawa faktycznego
i prawnego uznawania podwjnego obywatelstwa;
obywatelstwo UE (TUE z Maastricht z 1992 r.) kady obywatel pastwa
czonkowskiego ma jednoczenie obywatelstwo UE, ktre uzupenia krajowe uznaje
si, e obywatelstwo UE to personalna, wzajemna, zalena i pozorna wi prawna
midzy osob fizyczn a UE nie jest to sytuacja podwjnego obywatelstwa;
* uprawnienia obywatela UE (obowizki s czysto teoretyczne):
prawo swobodnego poruszania si i przebywania na terytorium pastw
czonkowskich;
czynne i bierne prawo wyborcze (samorzd terytorialny i PE, tam gdzie si
mieszka);
prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej wadz kadego z pastw
czonkowskich;
prawo petycji do PE;
prawo skargi do RPO UE,
prawo dostpu do dokumentw PE, Rady UE oraz KE;
BEZPASTWOWCY (APATRYDZI)
regulacje dot. apatrydw w Konwencji Nowojorskiej z 1954 r.;
jak powstaje min. na skutek niezgodnoci ustawodawstw dot. obywatelstwa:
* gdy kobieta wychodzi za m, a je pastwo stosuje zasad kobieta idzie za mem,
a pastwo jej ma nie nadaje jej obywatelstwa;
* dziecko bezpastwowcw, a pastwo urodzenia nie stosuje prawa ziemi;
ich sytuacja gorsza podlegaj prawu pastwa pobytu, ale nie maj praw
politycznych i innych, opieki dyplomatycznej, czsto te utrudnienia w wyjedzie za
granic;
zagadnienie to stao si powanym problemem po wojnach wiatowych Powszechna
Deklaracja Praw Czowieka z 1948 r. (ONZ) prawo kadego czowieka do
posiadania obywatelstwa;
wiele postanowie umownych majcych na celu wyeliminowanie takiej sytuacji:
* Konwencja Haska z 1930 r. zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje jego utraty,
pki osoba nie posiada lub nie nabdzie innego; zastosowanie praw ziemi w
stosunku do dziecka, ktre miaby sta si bezpastwowcem;
* Komisja P.M. ONZ opracowaa 2 projekty konwencji:
o ograniczeniu bezpastwowoci przyjto Konwencj w sprawie
ograniczenia bezpastwowoci w 1961 r.;
o wyeliminowaniu bezpastwowoci
oba przewidyway uatwienia w nabywaniu obywatelstwa na podstawie prawa
ziemi oraz dopuszczay utrat tylko gdy nabyte inne obywatelstwo;

TRAKTOWANIE CUDZOZIEMCW
zagadnienie to naley do kompetencji wasnej pastwa (PL ustawa z 2003 r. o
cudzoziemcach), ale pastwa zawieraj u.m. (2- i wielostronne) dot. tego zagadnienia
(umowy handlowe, osiedlecze, z zakresu tzw. obrotu prawnego prowadzenie dzia.
gosp. nabywanie nieruchomoci, wykonywanie zawodw, opodatkowanie, korzystanie z
pewnych praw sdowych);
wraz z rozwojem kapitalizmu zrwnywano stopniowo sytuacj prawn cudzoziemcw z
wasnymi obywatelami (z pominiciem praw politycznych) ze wzgldu na rozwj handlu
midzynarodowego;
gwne systemy traktowania cudzoziemcw wyksztacone w praktyce pastw:
71

traktowanie narodowe (rwnouprawnienie oglne) w zasadzie ten sam zakres

praw cywilnych co obywateli;
* traktowanie specjalne przyznanie tylko cile okrelonych uprawnie, co moe
przewidywa
zrwnanie
z
obywatelami
w
konkretnych
dziedzinach
(rwnouprawnienie szczegowe);
* traktowanie w sposb najbardziej uprzywilejowany przyznawanie obywatelom
danego pastwa takich praw jakie maj lub uzyskaj obywatele pastwa trzeciego;
najczciej spotykane klauzule wzajemnoci, stosowane tak przy traktowaniu
narodowym jak i specjalnym;
PL umowy o obrocie prawnym m.in. z Wgrami (1959), Bugari (1961) i Rumuni
(1962) traktowanie narodowe w zakresie danej umowy, a zasad ogln jest, e
cudzoziemcy korzystaj z tych samych praw majtkowych i osobistych jak obywatele,
min. prawo zwracania si do prokuratury/sdw/notariatw i in. organw, prawo
skadania wnioskw, wytaczania powdztw;
*

WYDALENIE CUDZOZIEMCA
pastwo ma prawo wydalenia ze swego terytorium lub deportowania (tzw.
przymusowego odstawienia do granicy) cudzoziemca, ktry naruszy prawo danego
pastwa lub ktrego dalszy pobyt zagraa bezpieczestwu albo interesom pastwa
prawo ograniczane u.m. i zasad niedyskryminacji;
PL wydalony min. gdy przebywa bez wizy; zatrudnienie na czarno; brak rodkw
finansowych do pokrycia kosztw pobytu; niezgodne z prawem przekroczenie granicy;
nie opuszczenie terytorium RP w terminie okrelonym w odpowiedniej decyzji;

MIDZYNARODOWY RUCH OSOBOWY

midzynarodowy ruch osobowy to przemieszczanie si osb poczone z
przekraczaniem granicy lub granic pastwowych;
* przenoszenie si jednostek okresowe lub na stae;
* opuszczenie terytorium przez wasnych obywateli jak i dopuszczenie
cudzoziemcw;
* ruch odbywa si przez dobrowolne przenoszenie si jednostek w warunkach
pokojowych;
nie dot. przemarszu wojsk w czasie wojny i przymusowego przesiedlanie
ludnoci;
pastwo samo okrela zasady dot. przekraczania swoich granic, ale pastwa
zawieraj u.m., ktre ograniczaj t swobod, przy czym ogln tendencj jest
liberalizacja m. ruchu osobowego;
do m. ruchu osobowego zalicza sie przede wszystkim:
* emigracj;
* czasowe migracje pracownicze;
* may ruch graniczny;
* szeroko pojta turystyka;

PASZPORTY
paszport to dokument stwierdzajcy tosamo i upowaniajcy do
przekroczenia granicy, a zarazem jest te dowodem, e wg prawa pastwa,
ktre go wydao, dana osoba jest jego obywatelem;
* wydawanie paszportw to kompetencja wasna pastw (PL ustawa z 1990 r. o
paszportach wg ktrej poza paszportem zwykym s jeszcze:
dyplomatyczne dla osb udajcych si za granic w celu wykonania zadania
dyplomatycznego;
subowe MSZ dla osb wyjedajcych w celach subowych;
tymczasowe wydawane w celu umoliwienia powrotu do kraju obywatelowi
polskiemu;
* pastwa mog we wzajemnych stosunkach znie obowizek posiadania
paszportu;
np. Ukad Europejski w sprawie uregulowania ruchu osobowego midzy
72

pastwami-czonkami Rady Europy z 1957 r. zniesienie obowizku posiadania

paszportu dla okresw krtszych ni 3 m-ce;
WIZY
wiza jest adnotacj dokonan w paszporcie lub innym dokumencie podry,
stwierdzajc udzielenie zezwolenia na przekroczenie granicy pastwa oraz
pobyt lub przejazd przez jego terytorium, ale przez niektre pastwa jest ona
traktowana jedynie jako obietnica (promesa);
* wizy pobytowe uprawniaj do okrelonego czasowo pobytu;
* wizy tranzytowe uprawniaj wycznie do przejazdu przez terytorium pastwa,
ew. z krtkim zatrzymaniem;
* wiza dyplomatyczna dla osb korzystajcych z przywilejw i immunitetw
dyplomatycznych;
przyznawanie wizy to kompetencja wasna pastw, o ile nie ma u.m.;
* w niektrych przypadkach odmowa wydania wizy moe by uznana za akt mao
przyjazny i w zwizku z nim pastwo moe zastosowa retorsje;
PL odmowa gdy:
* nie zostay spenione przesanki do wydania wizy okrelonego typu;
* nie posiada rodkw finansowych niezbdnych do pokrycia kosztw pobytu;
* jest obawa, e wydanie wizy mogoby spowodowa zagroenie dla obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa;
* od dnia wydania poprzedniej decyzji o odmowie nie min rok i nie pojawiy si nowe
okolicznoci;
tendencja do znoszenia na zasadzie wzajemnoci wiz wjazdowych i
tranzytowych, np. w PL w zwizku z UE zosta zniesiony obowizek wizowy dla
pastw Europy Zach., ale przywrcony obowizek wizowy dla 14 pastw Europy Wsch.
i Azji (m.in. Rosja, Biaoru i Ukraina);
wiele pastw Europy Zach. znioso aktami jednostronnymi (bez zachowania
zasady wzajemnoci) obowizek wizowy dla obywateli USA;
EKSTRADYCJA I AZYL
EKSTRADYCJA
ekstradycja to wydanie wadzom obcego pastwa osoby ciganej przez te
wadze za popenione przestpstwa;
brak normy zwyczajowej dot. ekstradycji, wic to kompetencja wasna pastw, ale w
zwizku z walk z przestpczoci zaczto zawiera umowy ekstradycyjne (na
zasadzie wzajemnoci), ktre z reguy dot. przestpcw pospolitych, a nie
politycznych, przy czym ocena charakteru przestpstwa naley do pastwa
wydajcego, a wyjtkiem od tej zasady jest tzw. klauzula zamachowa (ekstradycja
osb dokonujcych z powodw politycznych zamachu na gow pastwa, szefa rzdu
lub innych osb zajmujcych kierownicze stanowiska pastwowe i polityczne);
* wasnych obywateli z reguy nie wydaj, np. PL art. 55 ust. 1 Konstytucji
zakaz ekstradycji
* w PL zakaz ekstradycji podejrzanej o popenienie przestpstwa z powodw
politycznych bez uycia przemocy;
* kpk z 1997 r. ekstradycja:
zakazana w stosunku do obywatela i osoby, ktra ma prawo azylu;
mona odmwi gdy przestpstwo popenione na terytorium RP/statku/samolocie
oraz gdy pastwo nie zapewnia wzajemnoci;
* w niektrych umowach midzy pastwami socjalistycznymi nie byo zastrzeenia
niewydawania przestpcw politycznych;
ekstradycja przestpcw wojennych po II wojnie wiatowej przewidziana w
Deklaracji Moskiewskiej trzech mocarstw z 1943 r., a Porozumienie Londyskie
w przedmiocie cigania i karania gwnych przestpcw wojennych Osi
Europejskiej z 1945 r. potwierdzio postanowienie o odsyaniu przestpcw tam,
gdzie popenili zbrodnie;
73

*
*

te przewidywane w paryskich traktatach pokojowych z europejskimi

sojusznikami Niemiec z 1947 r.;
obowizek ten nie w peni wykonany przez niektre pastwa zachodnie, a
zwaszcza przez wadze okupacyjne w zachodnich strefach Niemiec.

AZYL
AZYL (TERYTORIALNY/POLITYCZNY) polega na udzieleniu schronienia (tzn. prawa
wjazdu i osiedlenia si) cudzoziemcowi ciganemu w kraju ojczystym lub w
pastwie trzecim za popenienie przestpstwa politycznego lub z innych wzgldw politycznych i wie si z odmow wydania (ekstradycji) cudzoziemca
naley do kompetencji wasnej, o ile nie ma u.m.;
* PL art. 56 ust. 1 Konstytucji prawo azylu na zasadach z ustawy;
Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego uchwalona przez ZO ONZ w 1967 r.
azyl to akt pokojowy i humanitarny i powinien by respektowany przez inne
pastwa, ale nie przysuguje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzkoci, zbrodni
wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi;
Konstytucja RP prcz prawa do azylu przewiduje moliwo nadania statusu
uchodcy Konwencja o statusie uchodcy z 1951 r. i Protok uzupeniajcy z
1967 r. uchodc jest osoba, ktra na skutek uzasadnionej obawy przed
przeladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowoci i przynalenoci
spoecznej lub przekona politycznych przebywa poza granicami pastwa,
ktrego jest obywatelem i nie moe lub nie chce z powodu tych obaw korzysta
z ochrony tego pastwa oraz osoba, ktra nie ma adnego obywatelstwa i
znajduje si na skutek podobnej sytuacji poza pastwem swego zamieszkania i
nie moe lub nie chce z powodu tych obaw powrci do tego pastwa;
AZYL DYPLOMATYCZNY instytucja p.m. Ameryki aciskiej, ktrego podstaw
prawn jest prawo zwyczajowe i u.m. z 1928, 1933 i 1939 roku.
* moe by udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycznej, na pokadzie
okrtu wojennego i samolotu wojskowego oraz w bazach wojennych
wyczne prawo pastwa dajcego azyl;
* 2 kategorie osb uprawnionych do ubiegania si o ten azyl:
osoby cigane ze wzgldw politycznych;
przestpcy polityczni;
* udzielany wycznie w tzw. sytuacjach nie cierpicych zwoki;
* skutkiem azylu jest wyjcie tej osoby spod jurysdykcji pastwa pobytu;
OCHRONA GRUP LUDZKICH I PRAW CZOWIEKA
ROZWJ MIDZYNARODOWEJ OCHRONY PRAW CZOWIEKA
pierwsze umowy dot. praw mniejszoci (cz ludnoci (grupa ludzka), ktra rni
si od pozostaej ludnoci danego pastwa religi, jzykiem, pochodzeniem czy ras):
* Traktat Berliski z 1878 r. obowizek na Turcji i obszarach od niej oderwanych
(Bugarii, Czarnogrze, Rumunii i Serbii) zapewnienia swobodnego wykonywania
praktyk religijnych i nieczynienia adnej dyskryminacji w stosunku do tych grup
ludnociowych, ktre rniy si od wikszoci religi;
* po I wojnie wiatowej tzw. gwne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone oraz
Liga Narodw naoyy na nowo powstae pastwa oraz na cz pastw
zwycionych obowizek ochrony mniejszoci (religia, rasa i jzyk) min. w
umowach z Polsk, Jugosawi, Czechosowacj, Rumuni i Grecj oraz w traktatach
pokoju z Austri, Bugari i Wgrami;
zobowizania te miay charakter jednostronny, a gwne mocarstwa
sprzymierzone i stowarzyszone lub Liga Narodw wystpoway jako
opiekunowie czci obywateli okrelonego pastwa (podstawa ingerencji);
traktat mniejszociowy z 1919 r. polska mniejszo w Niemczech miaa
gorsz sytuacj ni niemiecka w Polsce;
KARTA NZ A PRAWA CZOWIEKA
Karta NZ dopiero w niej pojawi si wymg stosowania zasady rwnych praw i
74

wolnoci zasadniczych dla wszystkich;

* zobowizania z Karty nie s jednostronne, ale s zobowizaniami wszystkich
pastw, ktre do ONZ nale;
* zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji stosowanej do wasnych lub obcych obywateli
znajdujcych si pod wadz danego pastwa;
* normy i dyrektywy dot. praw czowieka bardzo oglnikowe, std potrzeba ich
rozwinicia w u.m.;
POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZOWIEKA
uchwalona w 1948 r. w celu uzupenienia Karty NZ (wstp i 30 art.):
* wolno i rwno jednostek, denie do niedyskryminacji (rasa, kolor skry, pe,
jzyk, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, majtek
i urodzenie), porczenie prawa do ycia, wolnoci i bezpieczestwa osobistego;
zakaz niewolnictwa; proklamuje prawo do pracy;
* jako rezolucja nie ma mocy wicej, ale wywara duy wpyw na dalszy rozwj m.
ochrony praw czowieka;
MIDZYNARODOWE PAKTY PRAW CZOWIEKA
Komisja Praw Czowieka ONZ opracowaa pakty praw czowieka, ktre zostay
uchwalone w 1966 r. przez ZO ONZ i przedstawio do podpisu i ratyfikacji:
* Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych
(2003 149 ratyf.);
* Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (2003 146 ratyf.);
* Protok Fakultatywny do Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i
Politycznych
s u.m., wic maj moc wic;
zawieraj szerszy katalog praw czowieka ni w/w Deklaracja i potwierdzaj
prawo narodw do samostanowienia oraz dot. zabezpieczenia i
rzeczywistego poszanowania praw czowieka;
rnice midzy paktami: MPPOiP obowizek natychmiastowego
zastosowania paktu; MPPGSiK strony bd si staray podj kroki w celu
maksymalnego zastosowania rodkw bdcych w ich dyspozycji dla
stopniowego osignicia cakowitego zaspokojenia tych praw;
MPGSiK zawiera min.:
* prawo kadego czowieka do pracy (tj. mono zapewnienia utrzymania dziki
pracy swobodnie wybranej lub przyjtej);
* prawo do korzystania ze sprawiedliwych i nieszkodliwych warunkw pracy oraz do
susznego wynagrodzenia;
* prawo do zabezpieczenia spoecznego, wczajc w to ubezpieczenia spoeczne;
* prawo do nauki (wyksztacenie podstawowe obowizkowe i bezpatne, a rednie i
wysze powszechnie osigalne i jednakowo dostpne);
MPPOiP zawiera min:
* prawo do ycia kadej istoty ludzkiej;
* zakaz niewolnictwa, poddastwa oraz zakaz pracy niewolniczej i przymusowej
(przymusowej nie dot. wykonywania cikich robt na mocy wyroku sdu
skazujcego na ten rodzaj kary);
* prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego (zakaz arbitralnego zatrzymania lub
aresztowania);
* swoboda poruszania si na terytorium pastwa i wolno wyboru miejsca
zamieszkania;
* prawo do wolnoci myli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrpowanych
przekona;
w Europie Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci z
1950 r. (PL od 1992 r.) oraz Konwencja ramowa o ochronie mniejszoci
narodowych z 1995 r. przyjta przez Rad Europy;
INNE UMOWY
pod auspicjami ONZ szereg aktw i umw:
75

Konwencja Nowojorska w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji

rasowej z 1966 r. dyskryminacja rasowa to min. wszelkie rnice,
ograniczenia lub przywileje, oparte na rasie, kolorze skry oraz na pochodzeniu
narodowym, ktrych celem jest utrudni lub uniemoliwi korzystanie lub
wykonywanie, na zasadach rwnouprawnienia, praw czowieka i wolnoci
zasadniczych.
potpienie dyskryminacji rasowej i zobowizanie do prowadzenia polityki
zmierzajcej do jej wykluczenia, co w szczeglnoci dot. segregacji rasowej i
apartheidu;
ZSRR i Gwinea zgosiy projekt Midzynarodowej Konwencji o zwalczaniu i
karaniu zbrodni apartheidu uchwalona przez ZO ONZ i otwarta do podpisu w
1973 roku;

ZWALCZANIE ZBRODNI LUDOBJSTWA

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa z 1951 r.
(uchwalona przez ZO ONZ w 1948 r.) uznanie ludobjstwa za zbrodni
midzynarodow i obowizek do zapobiegania i karania;
ludobjstwo to:
* mordowanie czonkw okrelonej grupy ludzkiej;
* powodowanie cikiego uszkodzenia ciaa lub umysu u czonkw okrelonej grupy
ludzkiej;
* rozmylne narzucanie grupie warunkw ycia tak, by spowodowa jej wyniszczenie;
* stosowanie rodkw zmierzajcych do zapobieenia urodzinom w grupie;
* przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej;
zamiar cakowitego lub czciowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej
lub religijnej;
obowizek karania rwnie gdy sprawca jest odpowiedzialnym zwierzchnikiem lub
urzdnikiem publicznym, nie tylko osoba prywatna;
konwencja ta to krok naprzd po statucie Midzynarodowego Trybunau Wojskowego i
wyroku norymberskim z 1946 r. i obecnie zakaz ludobjstwa ma charakter normy
ius cogens (wic obowizuje wszystkie pastwa, a nie tylko strony konwencji);

PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE

UWAGI OGLNE
wystpujce w imieniu pastwa w stosunkach midzynarodowych organy dzielimy na
wewntrzne i zewntrzne;
organy zewntrzne to przede wszystkim przedstawicielstwa dyplomatyczne,
upowanione do dziaania w imieniu pastwa wysyajcego we wszystkich dziedzinach
(generalna reprezentacja pastwa);
* czasem organy o specjalnym statusie okrelonym na podstawie porozumie
midzy zainteresowanymi pastwami;
* czasem misje przy niektrych organizacjach midzynarodowych;
w/w to organy o charakterze staym;
* te misje specjalne (misje ad hoc, czasowe) do innych pastw czy organizacji o
czasowo ograniczonym mandacie;
organy wewntrzne:
* gowa pastwa przywileje i immunitet dyplomatyczny, nietykalno osobista
obejmuj te miejsce zamieszkania, pojazdy, przedmioty uytku osobistego,
korespondencja; te czonkowie rodziny i wita; obowizek pastwa pobytu
zapewnienie specjalnej ochrony; grzeczno m. nakazuje odda szczeglne honory;
* rwnie szef rzdu, MSZ i inni ministrowie korzystaj z przywilejw i
immunitetw dyplomatycznych;

STOSUNKI I SUBA DYPLOMATYCZNA

rda prawa dyplomatycznego
dyplomacja to oficjalna, urzdowa dziaalno pastwa w stosunkach m.,
76

wystpujcego za porednictwem swoich staych i czasowych organw, majca

na celu realizacj jego polityki zagranicznej w drodze prowadzenia rokowa i
zawierania u.m.
prawo dyplomatyczne reguluje oficjalne stosunki midzy pastwami, okrela
funkcje misji dyplomatycznych oraz przywileje i immunitety dyplomatyczne;
najpierw gwnie prawo zwyczajowe;
prawo umowne:
* Regulamin Wiedeski z 1815 r. dotyczcy stopni pierwszestwa przedstawicieli
dyplomatycznych (uzupe. Protokoem Akwizgraskim z 1818 r.) obecnie
zagadnienie to stracio znaczenie;
* Konwencja o przedstawicielach dyplomatycznych z 1928 r. (Hawana) znaczenie
regionalne;
* wynikiem prac Komisji P.M. Konwencja Wiedeska o stosunkach
dyplomatycznych z 1961 r., wesza w ycie 1964 r. (2002 r. 179 ratyf., Polska od
1965 r.);
stwierdzono, e uzupeniana jest przez normy prawa zwyczajowego;
* Konwencja Wiedeska o misjach specjalnych z 1969 r.;
* Konwencja Wiedeska o stosunkach pastw z organizacjami midzynarodowymi z
1975 r.;
rwnie wiele zasad protokou i grzecznoci midzynarodowej nie maj mocy
wicej;
te prawo wew. konkretyzuje niektre zagadnienia, np.:
* GB ustawa o subie dyplomatycznej;
* USA ustawa prawo dyplomatyczne;
* Polska ustawa o subie zagranicznej;

Ustanowienie i utrzymywanie stosunkw dyplomatycznych

czynne prawo legacji prawo wysyania przedstawicieli dyplomatycznych; bierne
prawo legacji prawo ich przyjmowania;
* wszystkie pastwa posiadaj oba, take Stolica Apostolska (Watykan), co
potwierdzone w KW o stos. dypl.;
ustanowienie stosunkw dyplomatycznych prawo legacji nie oznacza koniecznoci
ustanowienia stosunkw dyplomatycznych (wymaga zgody obu pastw) nie
ustanowienie misji nie oznacza nieuznania pastwa, a uznanie pastwa nie musi wiza
si z nawizaniem stosunkw (2001 r. Polska z 179 krajami);
zerwanie stosunkw dyplomatycznych akt jednostronny, ktry moe nastpi w
wyniku:
* reakcji na powane naruszenie praw, interesw lub godnoci pastwa;
* sytuacji, w ktrej pastwo nie zapewnia warunkw normalnego wykonywania funkcji
misji;
* jako sankcja wobec pastwa naruszajcego pokj lub dopuszczajcego si aktu
agresji (wg Karty NZ decyduje o tym Rada Bezpieczestwa);
* wybuchu wojny (nastpuje);
Funkcje misji dyplomatycznej
misja dyplomatyczna to stay organ pastwa wysyajcego, majcy swoj siedzib
w pastwie przyjmujcym, reprezentujcy pastwo wysyajce i wspdziaajcy w
jego imieniu w ustalaniu oglnych zasad stosunkw z pastwem przyjmujcym oraz w
ich realizowaniu;
wg KW funkcje misji dyplomatycznej to min.:
* reprezentowanie pastwa wysyajcego w pastwie przyjmujcym;
* ochron w pastwie przyjmujcym interesw pastwa wysyajcego i jego obywateli
(w granicach p.m.);
* prowadzenie rokowa z rzdem pastwa przyjmujcego;
* zaznajamianie si wszelkimi legalnymi sposobami (zgodnymi z prawem pastwa
77

przyjmujcego, a czonkowie misji musz przestrzega praw i zarzdze pastwa

przyjmujcego) z warunkami panujcymi w pastwie przyjmujcym i z rozwojem
zachodzcych w nim wydarze oraz zdawanie z tego sprawy swojemu rzdowi;
* popieranie przyjaznych stosunkw pomidzy pastwem wysyajcym a pastwem
przyjmujcym oraz rozwijanie pomidzy nimi stosunkw gospodarczych,
kulturalnych i naukowych novum, wprowadzone ze wzgldu na przemiany
zachodzce we wspczesnym wiecie jednym z celw ONZ wg Karta NZ jest
rozwijanie przyjaznych stosunkw m.;
wyliczenie to nie jest wyczerpujce, min. moe te peni funkcje
konsularne;
PL ustawa o subie zagranicznej z 2001 r. ambasador (szef misji dyplomatycznej)
peni nastpujce funkcje:
* reprezentuje RP,
* chroni interesy RP i jej obywateli zgodnie z p.m. i prawem pastwa przyjmujcego;
* uczestniczy w czynnociach przedstawicieli organw wadzy publicznej w zakresie
prowadzonych przez nich negocjacji i podejmowanych dziaa, zapewnia
wspdziaanie tych przedstawicieli, dba o zgodno ich czynnoci z zaoeniami
polskiej polityki zagranicznej, a take udziela im pomocy i wspdziaa z nimi w
zakresie ich zada w stosunkach z pastwem przyjmujcym,
* dziaa na rzecz promocji Polski, a zwaszcza polskiej kultury, nauki i gospodarki,
* udziela pomocy i wspdziaa w zakresie niezbdnym do wykonywania zada przez
czonkw suby zagranicznej oraz innych osb delegowanych do zaatwiania
okrelonych spraw w pastwie przyjmujcym,
* nadzoruje dziaalno wszystkich polskich placwek zagranicznych w pastwie
przyjmujcym,
* prowadzi rokowania z pastwem przyjmujcym,
* popiera przyjazne stosunki midzy Polsk a pastwem przyjmujcym,
* zaznajamia si z warunkami, wydarzeniami i dziaalnoci prowadzon przez
pastwo przyjmujce i przekazuje waciwym organom wadzy RP informacje na ten
temat.

Czonkowie misji
KATEGORIE CZONKW MISJI
czonek misji wg KW kada osoba zatrudniona w misji, a najwaniejsz jest szef;
personel misji dzieli si na:
* personel dyplomatyczny;
* personel administracyjny i techniczny;
* personel suby misji;
prywatny sucy nie jest czonkiem misji, o ile nie jest pracownikiem pastwa
przyjmujcego;
szef misji kieruje prac misji i jest akredytowany w pastwie przyjmujcym w
zwizku z tym teoria, e misja to jednoosobowy organ (dawniej personel misji
nazywany by wit/pocztem poselskim), ale KW nie potwierdzia tego pogldu,
terminem misja okrelia ca placwk dyplomatyczn i wszystkich jej czonkw;
KLASY SZEFW MISJI
niegdy bardzo sporne zagadnienie w czasach kongresu wiedeskiego pogld, e
ambasadorw mog wysya tylko pastwa, ktrym przysuguj tzw. honory krlewskie
zwyciya zasada rwnoci pastw, a klasa szefa misji zaley od porozumienia
midzy pastwami po II wojnie wiatowej prawie zanika klasa posw Komisja PM,
a potem KW rozwaay czy nie zlikwidowa klasy posw, ale ze wzgldu na tradycj i
wci stosowanie tej klasy utrzymano j (tym bardziej, e rnica midzy ambasadorem
a posem ma znaczenie jedynie protokolarno-prestiowe);
* PL zrezygnowano z klasy posw;
3 klasy szefw misji wg KW:
* ambasadorw i nuncjuszw (Stolica Apostolska) akredytowanych przy gowach
78

pastw oraz innych szefw misji rwnorzdnego stopnia;

* posw, ministrw i internuncjuszw (Stolica Apostolska) akredytowanych przy
gowach pastw;
* charges d'affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych;
chodzi o staych szefw misji, czyli tzw. charges d'affhires en pied nie mysli z
charges d'affaires ad interim, ktrzy chwilo kieruj misj w razie nieobecnoci
szefa (z reguy najstarszy rang czonek personelu), te w przypadku, gdy jest
jeden szef na kilka krajw;
zasada jeden ambasador reprezentuje swoje pastwo w jednym pastwie, ale
wyjtki (te w KW):
* jeden ambasador reprezentuje swoje pastwo w kilku (np. ambasador RP w
Nigerii, te Ghanie, Kamerunie, Togo, Beninie i Nigrze;
* dwa lub wicej pastw zgodnie akredytuje jedn osob w innym pastwie, np.
wczeniej ambasador Polski w Iraku te USA (zerway z Bagdadem w 1990 r. po
agresji na Kuwejt); Jugosawia zerwaa z USA (po zbombardowaniu przez NATO), ale
USA reprezentowane przez Grecj, a Jugosawia przez Szwecj;
ZAGADNIENIE PIERWSZESTWA (PRESEANCE)
niegdy sporne zagadnienie, gdy wizao si z pierwszestwem pastw, ktre
reprezentowali ambasadorzy Regulamin Wiedeski zniwelowa to powizanie,
stanowic, e w ramach tej samej klasy pierwszestwo ustala si wg
starszestwa w penieniu misji (tj. data urzdowego zawiadomienia o przybyciu do
pastwa przyjmujcego) KW pierwszestwo w ramach tej samej klasy zgodnie
z kolejnoci dat i godzin objcia funkcji (tj. np. zoenie listw uwierzytelniajcych
lub notyfikacja o przybyciu i zoenie kopii listw uwierzytelniajcych w MSZ);
* w niektrych pastwach katolickich tradycyjne pierwszestwo przedstawiciela
papiea, co KW usankcjonowaa;
KORPUS DYPLOMATYCZNY (CORPS DIPLOMATIQUE)
2 znaczenia:
* (wskie) to wszyscy szefowie misji akredytowani w danym pastwie;
* (szerokie) szefowie, ale i czonkowie personelu dyplomatycznego z rodzinami;
na czele stoi dziekan (szef misji najwyszej klasy, posiadajcy pierwszestwo przed
innymi, jako najduej penicy funkcje w danym pastwie);
* w niektrych krajach dziekanem jest nuncjusz (np. Polska);
* funkcje reprezentacyjne i protokolarne, ale te moe wystpowa w imieniu korpusu
w sprawie warunkw penienia funkcji dyplomatycznych w pastwie przyjmujcym
(min. przestrzeganie immunitetw i przywilejw);
PERSONEL MISJI
3 grupy:
* personel dyplomatyczny najpeniejsze immunitety i przywileje;
wg KW czonkiem jest osoba posiadajca stopie dyplomatyczny;
s to min: radcy, sekretarze, attaches;
PL radca-minister, I radca, radca, I sekretarz, II sekretarz, III sekretarz,
attache;
* personel administracyjny i techniczny podobnie jak w/w,
s to: personel kancelaryjny (w tym kierownik kancelarii), tumacze,
radiotelegrafici, szyfranci;
* personel suby ograniczone immunitety i przywileje;
s to: kierowcy, gocy oraz suba zatrudniona przez pastwo wysyajce;
radcy i attaches handlowi w niektrych pastwach powierzone im zadania
zwizane z handlem zagranicznym oraz prowadzeniem polityki handlowej i dla
umoliwienia wykonywania tych zada maj do pomocy specjalnie przydzielony zespou
osb, okrelonego z reguy jako biuro radcy (attache) handlowego. Personel ten
wchodzi w caoci w skad przedstawicielstwa dyplomatycznego i korzysta odpowiednio
z tego samego statusu prawnego co i pozostay personel misji.
MIANOWANIE SZEFA MISJI I CZONKW PERSONELU
79

mianowania szefa i czonkw personelu dokonuje pastwo wysyajce, ale w

stosunku do szefa misji powinno (wymg w KW) najpierw w drodze poufnej
uzyska tzw. agrement pastwa przyjmujcego (tzn. czy osoba ta bdzie
traktowana jako persona grata);
* pastwo nie musi podawa uzasadnienia nieudzielenia agrement;
* po uzyskaniu agrement pastwo wystawia tzw. listy uwierzytelniajce, ktre szef
misji przekazuje gowie pastwa i od tego momentu zaczyna si oficjalnie penienie
funkcji;
* mianowanie innych czonkw personelu dyplomatycznego nie wymaga zgody, prcz
attaches wojskowych, morskich i lotniczych, co do ktrych pastwo moe
wymaga podania ich nazwisk wczeniej, celem wyraenia zgody;
* akredytowanie jednej osoby w kilku pastwach wymaga zgody wszystkich
tych pastw;

ZAKOCZENIE FUNKCJI CZONKA MISJI

4 grupy przyczyn (obejmujcych kilka rnych przypadkw) zakoczenia funkcji
czonka misji (wg K. Libery):
* z inicjatywy samego przedstawiciela dyplomatycznego proba o odwoanie
lub podanie si do dymisji;
* z woli pastwa wysyajcego odwoanie czonka misji:
albo w zwizku z normaln polityk (na zasadzie rotacji, przeniesienia na inne
stanowisko czy przeniesienia w stan spoczynku);
albo w ramach protestu czy niezadowolenia wobec polityki pastwa
przyjmujcego, wtedy bez powoania nowej osoby;
* z woli pastwa przyjmujcego przez uznanie za persona non grata (czonek
personelu dyplomatycznego) lub osob niepodan (inne osoby nie majce
statusu czonka personelu dyplomatycznego) gdy pastwo uwaa, e dziaalno
danej osoby jest sprzeczna z p.m., prawem wew. lub z obowizkiem popierania
przyjaznych stosunkw KW daje prawo do tego pastwu, rwnie bez podania
uzasadnienia, a pastwo wysyajce musi albo odwoa dan osob albo pooy
kres funkcji misji;
* na skutek wypadkw losowych lub powstania okolicznoci zewntrznych
uniemoliwiajcych dalsze istnienie obrotu dyplomatycznego:
wypadki losowe, jak mier czonka misji;
okolicznoci uniemoliwiajcych dalsze utrzymywanie obrotu dyplomatycznego,
jak zerwanie stosunkw dyplomatycznych, min. na skutek wybuchu wojny, utraty
bytu niepodlegociowego (wiec i iuris legationis);
Przywileje i immunitety dyplomatyczne
pojcia te uywane s na opisanie sytuacji prawnej szefa i personelu dyplomatycznego,
ale nie s z reguy definiowane (te w KW) ale wg Gsiorowskiego przywilej jest
szerszy, gdy kady immunitet mona uzna za pewien przywilej, natomiast nie kady
przywilej jest immunitetem;
* przywileje maj charakter pozytywny (polegaj na moliwoci dziaania), a
immunitety maj charakter negatywny (zwolnienie z czego, czemu inni
podlegaj), ale kryterium to jest nieostre, gdy np. zwolnienie z podatkw
bezporednich moe by immunitetem (niepodleganie prawu podatkowemu) albo
przywilejem (prawo do specjalnych korzyci);
UZASADNIENIE PRZYWILEJW I IMMUNITETW
uzasadnieniem szczeglnej sytuacji prawnej jest konieczno pozostawienia
czonkom misji swobody i niezalenoci w penieniu funkcji, co potwierdza KW
stanowic, e celem ich nie s korzyci dla konkretnych osb, ale zabezpieczenie
skutecznego wykonywania funkcji przez misj;
przywileje i immunitety o charakterze osobowym (przysugujce poszczeglnym
osobom), to naley okreli:
* zakres przedmiotowy/tre (jakie konkretne przywileje i immunitety);
80

*
*
*

zakres podmiotowy/ osobowy (kto z nich korzysta);

zakres czasowy (od kiedy i do kiedy obowizuj);
zakres terytorialny (na terytorium jakich pastw obowizuj);

Tre (zakres przedmiotowy) przywilejw i immunitetw dyplomatycznych

NIETYKALNO OSOBISTA
zapewnienie nietykalnoci osobistej wie si z 2 obowizkami pastwa
przyjmujcego:
* organy tego pastwa nie mog stosowa jakiejkolwiek formy przymusu wobec
tej osoby ani podejmowa dziaa naruszajcych godno lub stanowicych
jej obraz wg KW nie podlega aresztowaniu, a wyjtki tylko wyjtkowo celem
zapobieenia przestpstwu, samoobronie, obronie koniecznej, czy z bardzo wanych
wzgldy bezpieczestwa pastwa;
* organy tego pastwa maj obowizek zapewnienia naleytej ochrony, tak by
zapobiec wszelkim zamachom na osob, jej wolno czy godno (KW);
Konwencja o zapobieganiu i karaniu przestpstw przeciwko osobom
korzystajcym z ochrony midzynarodowej, wczajc w to przedstawicieli
dyplomatycznych rezolucja ZO ONZ z 1973 r., w zwizku z coraz czstszymi
atakami terrorystycznymi na dyplomatw;
IMMUNITET JURYSDYKCYJNY
immunitet w sprawach karnych wg KW nie ma od niego wyjtkw, tzn. e z
urzdu postpowanie wobec takiej osoby musi zosta umorzone (wg K. Libery na
kadym etapie postpowania), a pastwo przyjmujce moe tylko uzna go za
persona non grata i zada jego odwoania;
* immunitet ten nie uchyla jurysdykcji pastwa wysyajcego;
immunitet w sprawach cywilnych dot. wszystkich spraw, w ktrych osoba ta
miaaby by stron (tak z tytuu dziaalnoci urzdowej jak i prywatnej), ale w KW
uznane zostao za zasad, od ktrej s wyjtki:
* powdztwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczcego prywatnego mienia
nieruchomego pooonego na terytorium pastwa przyjmujcego;
* powdztw dot. spadkobrania, w ktrych osoba ta wystpuje jako wykonawca
testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby
prywatnej, a nie w imieniu pastwa wysyajcego;
* powdztw dot. wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej dziaal noci
wykonywanej przez t osob w pastwie przyjmuj cym poza jego funkcjami
urzdowymi;
immunitet w sprawach administracyjnych dot. wszelkiego postpowania adm.
(w tym karno-adm.) oraz nie podlega jurysdykcji adm., ale nie oznacza to, e nie
musza stosowa si do miejscowych przepisw adm. i porzdkowych, jednak
pastwo przyjmujce nie moe stosowa wobec niego rodkw represyjnych (np.
mandat, badanie alkomatem), a jedynie uzna, go za persona non grata;
ZRZECZENIE SI IMMUNITETU JURYSDYKCYJNEGO
immunitet jurysdykcyjny istnieje w interesie pastwa wysyajcego, dlatego zrzec si
go moe tylko pastwo wysyajce (potwierdzone w KW), przy czym zrzeczenie dot.
spraw karnych musi by zawsze wyrane, a w sprawach cywilnych i adm. moe
by dorozumiane, ale wg KW zrzeczenie sie immunitetu w sprawach cywilnych i adm.
nie oznacza zrzeczenia si immunitetu egzekucyjnego, wic do wykonania wyroku
konieczne jest dodatkowe owiadczenie;
INNE PRZYWILEJE I IMMUNITETY DYPLOMATYCZNE
nie musi skada zezna w charakterze wiadka (KW), a gdy jest bezwzgldna
konieczno ich uzyskania wadze miejscowe mog za porednictwem MSZ poprosi, by
osoba ta zeznawaa we wasnym mieszkaniu przed delegowanym pracownikiem MSZ
moe odmwi zeznawania i w tej formie;
immunitet podatkowy i celny (KW) zwolniony z wszelkich opat i podatkw
(osobistych i rzeczowych, pastwowych i regionalnych, te komunalnych), ale nie z
81

podatkw porednich. Rwnie z opat celnych za przedmioty osobistego uytku, oraz

zwolniony z rewizji celnej, chyba e podejrzenie e przewozi rzeczy nie zwolnione lub
ktrych wwz/wywz jest zabroniony;
Osoby korzystajce z przywilejw i immunitetw dyplomatycznych (zakres
podmiotowy)
peny immunitet i przywileje szefowie misji i czonkowie personelu
dyplomatycznego, oraz czonkowie ich rodzin we wsplnocie domowej (o ile nie s
obywatelami tego pastwa) KW;
niejednolita praktyka dot. czonkw personelu administracyjnego i technicznego KW
oni i ich rodziny (j/w oraz nie mieszkajce w tym pastwie) maj peny immunitet i
przywileje, ale immunitet w sprawach cywilnych i adm. tylko w ramach penienia przez
nich obowizkw subowych, wszy te immunitet celny;
czonkowie personelu suby (niebdcy obywatelami i nie majcy staego miejsca
zamieszkania) tylko w ramach penienia suby;
Zakres czasowy obowizywania przywilejw i immunitetw
wg KW pocztek od chwili wjazdu na terytorium pastwa przyjmujcego w celu
objcia stanowiska lub od chwili notyfikacji jej nominacji waciwym wadzom (z
reguy MSZ), jeli ju znajdowaa si na terytorium;
wg KW zakoczenie gdy wygasa funkcja wygasaj immunitety i przywileje z
chwil opuszczenia terytorium (te gdy zerwanie stosunkw i wybuch wojny);
* tak wic w czasie caego oficjalnego pobytu, a wyjtek to gdy uznana za
persona non grata/osob niepodan, a nie opucia terytorium w
rozsdnym terminie;
w odniesieniu do czynnoci urzdowych immunitet jest trway (zgodnie z zasad
ochrony i swobody wykonywania funkcji);
Zakres terytorialny obowizywania przywilejw i immunitetw
na terytorium pastwa przyjmujcego, ale praktyka, e te w czasie podry
urzdowej w pastwach trzecich wg KW gdy przejeda przez terytorium
pastwa trzeciego lub podruje do misji lub z misji do swojego kraju przysuguj mu
immunitety i nietykalno (nie dot. personelu adm. i tech.);
* czasem w drodze grzecznoci pastwa udzielaj immunitetw, gdy podr prywatna;
Obowizek czonkw misji wobec pastwa przyjmujcego
poszanowanie i przestrzeganie prawa pastwa przyjmujcego w zakresie i
dziedzinach, gdy nie narusza to immunitetw i przywilejw (potwierdzone w KW);
niemieszanie si do spraw wewntrznych pastwa przyjmujcego sporne
rozgraniczenie, ale Komisja P.M. w komentarzu do tego, uznaa, e wystpowanie w
ochronie interesw swojego pastwa i obywateli swojego pastwa nie jest mieszaniem
si w sprawy wew.;
okazywanie w swym postpowaniu waciwego stosunku do pastwa
przyjmujcego, szanowania jego instytucji, kultury i tradycji oraz powstrzymanie si
od publicznej krytyki gowy pastwa, rzdu i innych organw;
niedziaanie
na
szkod
pastwa
przyjmujcego,
w
tym
zakaz
organizowania/popierania dziaalnoci szpiegowskiej;
Pomieszczenia misji dyplomatycznej
wg KW pomieszczenia misji to budynki lub cz budynkw i tereny przylege
do nich, uytkowane dla celw misji, cznie z rezydencj szefa misji;
* s nietykalne, a pastwo przyjmujce nie moe na nie wkracza, chyba e za zgod
szefa misji, a dodatkowo pastwo ma obowizek zapewni odpowiedni ochron;
np. USA wypaciy odszkodowanie Chinom za zbombardowanie ich ambasady w
Belgradzie w 1999 r.
82

*
*

prawo umieszczenia goda i flagi pastwa wysyajcego;

musz by uytkowane zgodnie z funkcjami (obowizek pastwa wysyajcego),
cho wg komentarza Komisji P.M. naruszenie tego obowizku nie uchyla
nietykalnoci jego pomieszcze, ale jest naruszeniem p.m. i rodzi odp. m. oraz moe
by powodem zerwania stosunkw dyplomatycznych;

STOSUNKI I SUBA KONSULARNA

rda prawa konsularnego
najwaniejszym rdem prawa konsularnego s umowy dwustronne, obok
jednostronnej praktyki pastw (prawa zwyczajowego);
Komisja P.M. opracowaa KW o stosunkach konsularnych z 1963 r. (200 r. 165
ratyf., Polska tak w 1981 r.) stwierdza, e nie narusza postanowie dwustronnych;
jest lex generalis w stosunku do umw dwustronnych;
prawo wewntrzne bardzo wana rola, gdy uzupeniaj i konkretyzuj normy p.m.;
* PL ustawa o funkcjach konsulw Rzeczypospolitej Polskiej 1984 r.;
Ustanowienie i utrzymywanie stosunkw konsularnych
ustanowienie stosunkw konsularnych czynne i bierne prawo konsulatu
wszystkie pastwa, ale nawizanie tych stosunkw zaley od zgody zainteresowanych
pastw (a porozumienie w tej sprawie musi zawiera siedziby, klasy i okrgu
konsularnego) (KW);
* nawizanie stosunkw dyplomatycznych implikuje zgod na stosunki konsularne, a
zerwanie stosunkw dyplomatycznych nie oznacza ipso facto zerwania stosunkw
konsularnych;
funkcje wykonywane zwykle przez urzdy konsularne lub powierzane misjom
dyplomatycznym, a dokadnie specjalnie wydzielonym wydziaom konsularnym, przy
czym zajcie si sprawami konsularnymi przez misj dyplomatyczn nie wymaga zgody
pastwa przyjmujcego, a jedynie wymagane jest by nazwiska osb zajmujcych si
sprawami konsularnymi byy notyfikowane pastwu (nie trac oni statusu prawnego)
tak KW;
okrg konsularny waciwo miejscowa danego konsulatu;
klasy urzdw konsularnych wg KW (zgodnie z praktyk) konsulaty generalne; konsulaty; wicekonsulaty i agencje konsularne;
Funkcje konsularne
zadania konsula to ochrona rnorodnych interesw pastwa wysyajcego i jego oby wateli w pastwie pobytu;
wg KW, umw dwustronnych i ustawy o funkcjach konsulw RP funkcje:
* PIERWSZA GRUPA FUNKCJI KONSULARNYCH ma charakter oglny i zrnicowany w
treci, np. czuwanie nad wykonywaniem u.m. przez pastwo przyjmujce,
dziaalno informacyjna i propagandowa, uprawnienia w dziedzinie handlu, kultury,
nauki, sportu i turystyki, zadania specjalne (polityczne) oraz funkcje dyplomatyczne
wykonywane czasami w zastpstwie misji dyplomatycznej;
* DRUGA GRUPA FUNKCJI KONSULARNYCH to zadania wynikajce z prawa adm. pastwa
wysyajcego i potwierdzone w umowie konsularnej, np. prowadzenie rejestru
obywateli zamieszkaych w danym okrgu konsularnym, wydawanie paszportw, wiz
i innych dokumentw podry, przyjmowanie owiadcze o wstpieniu w zwizek
maeski, sporzdzanie aktw urodzenia i zgonw; przyjmowanie owiadcze w
sprawie wyboru, odzyskania bd utraty obywatelstwa, prowadzenie ewidencji
wojskowej;
* TRZECIA GRUPA FUNKCJI KONSULARNYCH to uprawnienia o charakterze sdowym
okrelone przez prawo pastw wysyajcego, potwierdzone w umowie konsularnej,
np. porozumiewanie si z wasnymi obywatelami aresztowanymi, przesuchiwanie
wasnych obywateli na wniosek wadz pastwa wysyajcego, dorczanie pism
procesowych, uprawnienia w odniesieniu do spraw notarialnych i spadkowych oraz
83

opieka i kuratela;
*

to funkcje zwizane z eglug morsk, np.

prawo nadzoru i inspekcji w stosunku do wasnych statkw; udzielanie im pomocy;
przesuchiwanie kapitana i czonkw zaogi; badanie i powiadczanie dokumentw
pokadowych; rodki dyscyplinarne; rozstrzyganie sporw kapitan-czonek zaogi;
pomoc lekarska oraz wszelka inna w razie uszkodzenia statku;
PITA GRUPA FUNKCJI KONSULARNYCH to funkcje zwizane z eglug powietrzn, np.
prawo nadzoru i inspekcji w stosunku do wasnych samolotw; udzielanie im
pomocy, udzielanie pomocy lekarskiej, przesuchiwanie zaogi i pasaerw,
sporzdzanie lub uwierzytelnianie dokumentw;
CZWARTA GRUPA FUNKCJI KONSULARNYCH

Czonkowie urzdu konsularnego

kategorie czonkw urzdu konsularnego wg KW osoby zatrudnione w
konsulacie, z szefem na czele (konsul generalny, konsul, wicekonsul lub agent
konsularny), a inne osoby to:
* funkcjonariusze (urzdnicy) konsularni osoby wykonujce powierzone im
funkcje konsularne;
* pracownicy konsularni osoby zatrudnione w subie adm. lub tech. oraz
czonkowie personelu suby;
osoby te nie mog wykonywa, adnych innych funkcji zawodowych poza
konsularnymi i dostaj za nie uposaenie
KONSULOWIE HONOROWI moe by obywatelem pastwa wysyajcego lub
trzeciego i wykonuje swoje funkcje z upowanienia pastwa wysyajcego, ale nie
pobiera uposaenia, ale moe pobiera opaty konsularne oraz czciowy lub
cakowity zwrot kosztw za honorowy urzd konsularny;
* moe prowadzi dziaalno zarobkow;
* wg KW jest to instytucja fakultatywna; PL MSZ moe powoa ich okrelajc ich
zakres dziaa (2003 r. 142 k.h. w 66 krajach i 99 k w 39 krajach);
* z reguy wszy zakres przywilejw i immunitetw (uregulowane w KW);
* MIANOWANIE I ODWOYWANIE KIEROWNIKA URZDU KONSULARNEGO ORAZ CZONKW
PERSONELU pastwo wysyajce ma swobod na wystawianie tzw. listw
komisyjnych (lettres de provision), ale musi uzyska tzw. exequatur (zgoda na
wykonywanie funkcji konsularnych w okrelonym okrgu, a odmowa nie wymaga
uzasadnienia);
odwoanie z woli pastwa wysyajcego lub przyjmujcego (te gdy uznany za
persona non grata);
Przywileje i immunitety konsularne
konsul nie podlega jurysdykcji pastwa przyjmujcego tylko w zakresie czynnoci
urzdowych, ale w ostatnich latach zaciera si rnica pomidzy sub
dyplomatyczn a konsularn, co prowadzi do rozszerzenia treci oraz zakresu
osobowego immunitetw konsularnych, min. w umowach dwustronnych nawet peny
immunitet;
Tre (zakres przedmiotowy) przywilejw i immunitetw konsularnych
OCHRONA URZDNIKW KONSULARNYCH I ICH WOLNOCI
obowizek traktowania ich z szacunkiem oraz zapewnienia naleytej im ochrony
(KW);
nie maj penej nietykalnoci, ale zatrzymani/aresztowani tylko w przypadku
cikiej zbrodni i tylko gdy jest takie postanowienie waciwej wadzy sdowej, a
wizieni tylko w wyniku ostatecznego i prawomocnego wyroku sdowego;
* obowizek poinformowania wadz pastwa wysyajcego;
IMMUNITET JURYSDYKCYJNY
immunitet o charakterze funkcjonalnym, a nie osobowym, gdy dot. tylko
czynnoci urzdowych, a nie kadej czynnoci dokonanej przez osob penic dan
84

funkcj;
nie ma immunitetu w przypadku powdztwa cywilnego w zwizku z umow, w
ktrej nie wystpowa wyranie lub w sposb dorozumiany jako przedstawiciel pastwa
wysyajcego oraz w przypadku powdztwa z tytuu szkody spowodowanej przez
pojazd, statek lub samolot;

85

INNE PRZYWILEJE I IMMUNITETY

nie maj obowizku zeznawania, gdy dot. to wykonywania przez nich funkcji
konsularnych oraz przedstawiania korespondencji i dokumentw urzdowych;
immunitet celny i podatkowy oraz zwolnienie wiadcze osobistych i od
obowizku rejestracji cudzoziemcw w pastwie pobytu i zezwole na pobyt;
Osoby korzystajce z przywilejw i immunitetw konsularnych
zawodowi kierownicy konsulatw oraz inni urzdnicy konsularni (osoby, ktrym
powierzono wykonywanie funkcji konsularnych) pene;
osoby z personelu adm. i tech. immunitet jurysdykcyjny; brak obowizku zezna
dot. funkcji; immunitet podatkowy, celny (wziej ni w/w) oraz od wiadcze
osobistych;
personel suby tylko niektre przywileje, np. w zakresie skadania zezna, w
sprawach podatkowych;
czonkowie rodzin urzdnikw i pracownikw konsularnych nie maj gwnych
immunitetw i przywilejw (gdy s one funkcjonalne), ale s zwolnieni od obowizku
rejestracji i zezwolenia na pobyt, te immunitet celny i podatkowy;
Zakres czasowy obowizywania przywilejw i immunitetw konsularnych
pocztek od chwili wjazdu celem objcia funkcji lub od chwili objcia funkcji, jeli
ju przebywa na terytorium kady czonek urzdu konsularnego;
koniec z chwil opuszczenia przez dan osob terytorium, po wyganiciu funkcji;
* gdy nie opuci w terminie, nie przysuguje jej immunitet, ale immunitet
jurysdykcyjny w zakresie czynnoci urzdowych jest trway;
Zakres terytorialny obowizywania przywilejw i immunitetw konsularnych
sporne czy dot. tylko okrgu konsularnego czy caego terytorium pastwa KW nie
ograniczya tylko do okrgu oraz przyznaje pewne immunitety i przywileje w
pastwach trzecich;
Pomieszczenia i archiwa konsularne
nietykalno wg KW ujta bardziej wsko ni misji:
* pastwo przyjmujce nie moe wkroczy bez zgody kierownika lub innej
upowanionej osoby tylko do tej czci pomieszcze konsularnych, ktr
urzd konsularny uywa wycznie dla potrzeb swej dziaalnoci;
* mona domniemywa zgod kierownika urzdu konsularnego w razie poaru lub
innego nieszczliwego wypadku wymagajcego podjcia natychmiastowych
rodkw ochrony;
archiwa i dokumenty konsularne nietykalne w kadym czasie i niezalenie od
miejsca;
* wg KW archiwum konsularne to papiery lub dokumenty, korespondencja, ksiki,
filmy, tamy magnetofonowe i rejestry urzdu konsularnego, materiay do
szyfrowania, kartoteki oraz meble suce do ich zabezpieczenia i przechowywania;
pastwa ma obowizek podjcia wszelkich krokw w celu zapobieenia
naruszenia nietykalnoci pomieszcze, ktry istnieje rwnie w razie zerwania
stosunkw konsularnych, a nawet w razie wybuchu wojny;
obowizek na pastwie wysyajcym dbania, by uywa tylko do wykonywania
funkcji konsularnych;
w konsulacie nie mona udziela azylu;
ORGANIZACJE MIDZYNARODOWE
UWAGI OGLNE
POJCIE ORGANIZACJI MIDZYNARODOWEJ (ORGANIZACJE MIDZYRZDOWE)
organizacja midzynarodowa (rzdowa) to forma wsppracy pastw, ustalona
w wielostronnej u.m., obejmujca wzgldnie stay zakres uczestnikw i ktrej
86

podstawow cech jest istnienie staych organw o okrelonych kompetencjach

i uprawnieniach, dziaajcych dla realizacji wsplnych celw;
* wsppraca pastw w wyjtkowych przypadkach inne podmioty, ktrym
przysuguje z reguy jaki zakres podmiotowoci prawnomidzynarodowej;
* wsppraca staa, zinstytucjonalizowana;
* u.m. stanowi statut organizacji;
* wzgldnie stay zakres uczestnikw, wzgldnie gdy z mog do niej przystpi nowe
podmioty albo wystpi;
* stae organy, ktre zapewniaj cigo i instytucjonalizacj wsppracy;
* wsplne cele, ale te forum cierania si pogldw i koncepcji;

87

ORGANIZACJE POZARZDOWE
czonkowie nie pastwa, a zwizki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z rnych
pastw majce wsplne interesy czy zainteresowania;
nie dziaaj na podstawie u.m, lecz na podstawie porozumie nieformalnych i
wewntrznoprawnych, co wg Rady Gosp.-Spo. jest podstawow cech odrniajc je
od organizacji rzdowych;
wg Karty NZ Rada Gosp.-Spo. moe nawizywa stosunki z pozarzdowymi
organizacjami celem konsultacji, std niektre organizacje uzyskay status
konsultacyjny (uczestnicz w posiedzeniach Rady jako obserwatorzy, itp.), dziki czemu
maj poredni wpyw na pastwa;
lista wszystkich organizacji w Yearbook of International Organizations
(wydawany przez Uni Midzynarodowych Stowarzysze) 500 rzdowych, 5000
pozarzdowych w 2003 r.;
nale do nich min.: wiatowa Federacja Zwizkw Zawodowych, Liga Stowarzysze
Czerwonego Krzya, Instytut P.M., Stowarzyszenie P.M. (ILA) i in.;
POWSTANIE I ROZWJ ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH
od drugiej poowy XIX w. zaczy powstawa organizacje midzynarodowe, ze
wzgldu na potrzeb staej wsppracy w coraz szerszym zakresie midzy pastwami,
opartej na trwaych podstawach organizacyjnych (instytucjonalizacja)
obiektywne przyczyny rozwoju organizacji midzynarodowych:
* postp techniki;
* zacienianie si stos. m., ktre doprowadziy do powstania i wzrostu
wspzalenoci pastw w wielu dziedzinach, a m.in. w cznoci i komunikacji,
stosunkach gospodarczych, zagadnieniach spoecznych, nauki i techniki, ochrony
rodowiska, a przede wszystkim w sprawach politycznych i utrzymania pokoju;
pierwszy Midzynarodowy Zwizek Telegraficzny (Konwencja Paryska telegraficzna
z 1856 r.) wraz z Midzynarodowy Biurem Zarzdw Telegraficznych z 1868 r.
kolejne: Konwencja Berneska z 1874 r. powoaa Powszechny Zwizek Pocztowy (z
midzynarodowym biurem w Bernie) Midzynarodowe Biuro Wasnoci
Przemysowej (1883), Midzynarodowe Biuro Wasnoci Literackiej (1886) i
Midzynarodowe Biuro Higieny Publicznej (1908) najszersze kompetencje ma
obecnie ONZ;
KLASYFIKACJA ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH (RZDOWYCH)
wedug ich czonkostwa:
* organizacje powszechne/uniwersalne zmierzaj do objcia wszystkich pastw i
ktrych statuty przewiduj, e s one dostpne dla wszystkich pastw, ale np. ONZ
ze wzgldw politycznych przez wiele lat bya zamknita dla byej NRD;
* organizacje regionalne/partykularne ich czonkostwo w samym zaoeniu jest
ograniczone np. do pastw pewnego regionu geograficznego (jak Unia Afrykaska)
lub pewnego regionu geograficznego i pewnej kultury (jak Liga Pastw Arabskich);
wedug zakresu ich kompetencji:
* organizacje o kompetencjach oglnych rozwijaj dziaalno we wszystkich
waniejszych dziedzinach stos. m., np. ONZ, OPA, LPA, UA;
* organizacje specjalne/funkcjonalne kompetencje ich s ograniczone do
okrelonych, specjalnych dziedzin stos. m. np. Wsplnoty Europejskie i wszystkie
tzw. organizacje wyspecjalizowane zwizane z ONZ;
najwaniejsze stanowisko ma ONZ, gdy jej celem jest osignicie pokoju, a cele
innych organizacji uzalenione s od pokoju na wiecie/regionie;
wedug stopnia ich wadzy w stosunku do pastw czonkowskich
* organizacje o charakterze koordynacyjnym (klasyczny typ) koordynuj i
uzgadniaj dziaalno pastw, oparte na zasadzie suwerennoci pastw
czonkowskich;
* organizacje ponadpastwowe maj kompetencje ograniczajce suwerenno
pastw czonkowskich, gwnie poprzez podejmowanie niektrych decyzji jako
wicych wikszoci gosw, np. WE;
88

 szczeglna sytuacja w przypadku organizacji operacyjnych (powoane do

celw operacyjnych, np. m. instytucje finansowe i organizacje zapewniajce
czno satelitarn) podejmuj decyzje i ustalaj normy dla wszystkich
pastw, ktre w nich uczestnicz lub chc z nich korzysta;
FUNKCJE ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH (typy dziaalnoci organizacji zmierzajce do
realizacji celw)
wg W. Morawieckiego podstawowa funkcja kadej wspczesnej organizacji
midzynarodowej polega na politycznym procesie:
* ujawniania zakresu zgodnoci interesw pastw czonkowskich;
* osigania oglnego porozumienia w sprawach wsplnych zada odpowiadajcych
zakresowi zgodnoci interesw;
* osigania porozumienia w sprawie rodkw realizacji takich wsplnych zada;
Morawiecki t podstawow funkcj dzieli w zalenoci od rnych typw procesu
politycznego na:
* funkcje regulacyjne to proces ustanawiania norm i wzorcw o charakterze
moralnym, politycznym i prawnym, majcych na celu ksztatowanie postpowania
uczestnikw stos. m.;
* funkcje kontrolne to proces ustalania stanu faktycznego oraz konfrontowania go
z treci norm i wzorcw w celu przystosowania do nich postpowania uczestnikw
stos. m.;
* funkcje operacyjne to proces bezporedniego wiadczenia przez organizacj
rnych usug zgodnie z jej wasnymi decyzjami oraz za pomoc ludzi i zasobw
materialnych znajdujcych si w jej dyspozycji.
te
inne
funkcje, np. rozjemcze, arbitraowe i sdowe, zarzdzajce
(administracyjne), a nawet pewne funkcje wadcze (np. Organizacja Dna Morskiego);
ORGANY I STRUKTURA ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH
org. dziaaj za pomoc odpowiednich organw, a struktura tych organw rnych org.
ma cechy wsplne:
* organ typu zgromadzenia oglnego reprezentowani wszyscy czonkowie,
kompetencje oglne, zbiera si rzadko;
* organ typu rady wszy zakres, kompetencje wykonawcze, zbiera si czciej, w
przerwach midzy sesjami;
* sekretariat czy biuro skada si z funkcjonariuszy m., urzduje permanentnie i
spenia g. czynnoci techniczne oraz biurowe;
liczne odchylenia, np. ONZ posiada 3 rady i wasny organ sdowy; WE
Komisja ma bardzo szerokie kompetencje, a skada si z funkcjonariuszy m.,
istnieje te organ o charakterze parlamentarnym;
prba klasyfikacji wg rnych kryteriw:
WG SKADU:
* organy skadajce si z pastw pastwa reprezentowane s przez swych
przedstawicieli, ktrzy otrzymuj od swoich rzdw instrukcje i wytyczne, a ich
owiadczenia przypisywane s pastwu;
organy plenarne w ich skad wchodz wszyscy czonkowie organizacji, np. ZO
ONZ;
organy o ograniczonym skadzie w ich skad wchodz tylko niektrzy
czonkowie organizacji, np. Rada Bezpieczestwa 5 wielkich mocarstw i 10
pastw wybranych przez ZO ONZ;
* organy skadajce si z osb fizycznych osoby te dziaaj we wasnym imieniu,
a gdy s funkcjonariuszami m. to maj obowizek niezalenego wykonywania swoich
funkcji, s to gwnie sekretariaty organizacji, organy sdowe i inne organy
rozstrzygania sporw oraz niektre inne organy (jak np. Komisja P.M. ONZ);
MIEJSCE W STRUKTURZE ORGANIZACJI
* organy gwne przewidziane s w statucie organizacji;
* organy pomocnicze przewidziane w statucie albo tworzone w miar potrzeby
89

przez organy gwne;

powoujc je naley okreli ich skad, kompetencje (w ramach kompetencji
organu przekazujcego) i stosunek do organu gwnego (z reguy
podporzdkowane + sprawozdania);
CZAS NA JAKI S POWOANE
* organy stale z reguy organy gwne;
* organy czasowe (organy ad hoc) organy pomocnicze mog by stae i czasowe;
FUNKCJA (wg Z.M. Klepackiego)
* decydujce o wszystkich waniejszych sprawach (organy polityczne, deliberujce)
organy naczelne;
* organy wykonawcze (zarzdzajce organizacj w oparciu o decyzje organu
naczelnego);
* organy administracyjne, penice funkcje administracyjno-usugowe i techniczne
(np. sekretariaty);
* organy kontrolne;
* organy pokojowego zaatwiania sporw;
* organy konsultacyjne i doradcze.
UCHWAY I ICH CHARAKTER PRAWNY
z punktu widzenia adresata:
* uchway przeznaczone pro foro externo dot. postpowania pastw poza
organizacj, a ich adresatami s pastwa czonkowskie;
* uchway przeznaczone pro foro interno dot. zagadnie zwizanych z
wewntrzn struktur i funkcjonowaniem organizacji, a ich adresatami s zwykle
organy org. m., a pastwa tylko w zakresie ich dziaalnoci w danej organizacji;
taki wyrany podzia by w RWPG decyzje (sprawy organizacyjne i
proceduralne) oraz zalecenia (sprawy dot. wsppracy gosp. i naukowotechnicznej);
z punktu widzenia skutkw prawnych:
* uchway prawnie wice albo w formie decyzji dot. konkretnych sytuacji albo w
formie ustalenia norm postpowania;
* uchway nie majce mocy prawnie wicej zalecenia, yczenia, propozycje czy
sugestie, cho mog mie due znaczenie polityczne;
PROCEDURA PODEJMOWANIA UCHWA
zasada jednomylnoci plusy: najpeniej gwarantuje zabezpieczenie interesw
wszystkich pastw, ale nie sprzyja efektywnoci;
zasada wikszoci sprzyja efektywnoci, a dla zapewnienia podejmowania uchwa
wywaonych i uwzgldniajcych interesy te innych stron czasem konieczne jest
podejmowanie decyzji we wspdziaaniu rnych organw o rnym skadzie;
* zasada zwykej wikszoci (wikszo za ni przeciw, a wstrzymujcych si nie
liczy)
* zasada wikszoci bezwzgldnej;
* zasada wikszoci kwalifikowanej (z reguy 2/3 ale np. w Radzie Bezp. jest 9/15);
zasada jedno pastwo jeden gos (zgodne z zasad rwnoci pastw), ale moe to
powodowa e uchwaa bdzie martw liter, bo nie wyra na ni zgody pastwa
majce rodki na jej realizacj, dlatego czasem niektrym gosom nadaje si
szczeglne znaczenie, np. w Radzie Bezp. zasada jednomylnoci 5 wielkich
mocarstw (ich szczeglna rola w zapewnianiu m. pokoju i bezpieczestwa);
* system gosw waonych poszczeglne pastwa w zalenoci od swojego
znaczenia w org. maj rn liczb gosw (np. w WE i in. powszechnych,
finansowych org. czy w org. operacyjnych);
zasada konsensusu rozwina si w praktyce ONZ podejmowanie uchwa w
drodze konsultacji, bez gosowania i bez zgoszenia formalnego sprzeciwu, przy
moliwoci zawarcia swoich zastrzee w owiadczeniu;
* coraz czciej stosowane, czasem na podstawie nieformalnej praktyki, a czasem na
podstawie statutu;
90

UPRAWNIENIA ORGANIZACJI MIDZYNARODOWYCH I ICH SYTUACJA PRAWNA

(patrz wczeniej) kompetencje w sensie formalnym okrela statut, a w sensie
materialnym wola pastw, przy czym tendencja do wyposaania organizacji w coraz
rozleglejsze kompetencje;
FUNKCJONARIUSZE MIDZYNARODOWI
funkcjonariusze m. osoby zatrudnione w org. m., o funkcjach wzgldnie
staych i wycznych (tzn. nie mog oni rwnoczenie wykonywa innych
staych zaj zawodowych), wykonywanych w interesie caej org. (obowizek
lojalnoci wzgldem org.), w swojej dziaalnoci niezaleni od wadz
pastwowych (swojego i pastwa siedziby);
* przywileje i immunitety okrelone w statutach i umowach dwu- i wielostronnych
(zwaszcza midzy org. a pastwem siedziby);
np. Konwencja dot. przywilejw i immunitetw NZ z 1946 r. czy Konwencja o
przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych ONZ z 1947 r.;
z reguy charakter funkcyjny (dot. dziaalnoci urzdowej), ale najwysi
funkcjonariusze (np. Sekretarz Generalny ONZ i jego zastpcy) z reguy
osobowy;
* najwysi funkcjonariusze zazwyczaj mianowani i odwoywani przez organy
org. m. (np. SG ONZ przez ZO ONZ na zalecenie RB), a inni przez najwyszego
funkcjonariusza (zazwyczaj istniej pewne reguy ich powoywania, gwnie dla
zapewnienia sprawiedliwego podziau stanowisk);
* ze wzgldu na immunitet w zakresie dziaalnoci urzdowej z reguy istniej
organy sdowe, np. tzw. Trybuna Administracyjny ONZ spory midzy
pracownikami Sekretariatu a ONZ; te Trybuna Administracyjny przy
Midzynarodowej Organizacji Pracy;
ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH
Podstawy prawne i istota ONZ
KARTA NARODW ZJEDNOCZONYCH Z 1945 R.
podstawa prawna dziaania ONZ;
u.m. wielostronna, otwarta warunkowo, o specjalnym znaczeniu prawnym, gdy
(art. 103) zobowizania wynikajce z Karty w razie sprzecznoci z zobowizaniami
wynikajcymi z u.m. maj pierwszestwo przed nimi;
5 jzykw (angielski, francuski, hiszpaski, rosyjski i chiski) 5 wielkich mocarstw i
hiszpaski w wikszoci Ameryki aciskiej;
wstp i 111 art. w 19 rozdziaach, a integralnym za. jest Statut MTS;
ZMIANY KARTY
2 procedury zmiany:
* zwyke zmiany (poprawki) uchwalone przez ZO ONZ wikszoci 2/3 gosw
wszystkich czonkw, potem ratyf. przez 2/3, przy koniecznej ratyf. przez 5
mocarstw;
np. 1963 r. poprawki zwikszajce skad niektrych organw i w zwizku z tym
wymagan liczb gosw w RB ONZ (1965);
* rewizja dokonana przez ogln konferencj czonkw ONZ zwoana w tym
celu konferencja rewizyjna uchwala zmiany wikszoci 2/3 gosw, a wchodzi w
ycie po ratyf. jak poprawka;
nie byo adnej rewizji;
CHARAKTER PRAWNY ONZ
powszechna org. m. o bardzo szerokich celach i zadaniach;
jest podmiotem p.m., w tym ma ius contrahendi, przywileje i immunitety
(konwencja z 1946 r. oraz umowy dwustronne, np. umowa z USA o siedzibie), bierne
prawo legacji;
* na terytorium swych czonkw korzysta ze zdolnoci prawnej potrzebnej do
wykonywania jej funkcji i osignicia celw;
SIEDZIBA ONZ
91

uchwaa ZO z 1946 r. ustalia sta siedzib w Nowym Jorku + umowa z USA z

1947 r. okrg administracyjny ONZ pod kontrol i wadz ONZ, ale o ile umowa
nie stanowi inaczej prawa federalne, stanowe i lokalne USA obowizuj wewntrz
okrgu;
* nietykalny i USA nie moe wkracza bez zgody SG ONZ;
* obowizek ONZ staranie si, by okrg nie sta si miejscem azylu;
* ONZ moe wydala ze swego terytorium, a nakadanie innych kar
pozostawione do amer. kompetencji;
* amer. ochrona policyjna granic okrgu;
FINANSE ONZ
3 rodzaje wydatkw:
* regularne obowizkowe wpaty;
* na operacje pokojowe obowizkowe wpaty;
* na pomoc humanitarn i rozwj gospodarczy dobrowolne wpaty;
budet regularny (finansuje biec dziaalno organizacji) przygotowywany przez
Sekretariat i uchwalany przez ZO ONZ na 2 lata, przy czym gwne wpywy to skadni
od pastw (obliczane na podstawie rnych wskanikw, jak zaduenie pastwa, PKB,
liczba ludnoci), a inne wpywy (z wasnej poczty, telewizji, wydawnictw) nie maj
wikszego znaczenia;
wydatki na pomoc humanitarn i rozwj gospodarczy realizowane przez
Program Rozwoju Narodw Zjednoczonych (UNDP) oraz organizacje wyspecjalizowane ONZ (budet z reguy wikszy ni b. regularny);

Czonkostwo w ONZ
CZONKOWIE PIERWOTNI
to pastwa, ktre bd uczestniczyy w konferencji w San Francisco, bd
uprzednio podpisay deklaracj NZ z 1942 r. oraz podpisay i ratyfikoway Kart
51 pastw (50 z konferencji + Polska, ktra nie braa udziau w konferencji na skutek
sprzeciwu mocarstw zachodnich na zaproszenie przedstawiciela Rzdu Tymczasowego,
a Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej powsta dopiero w 1945 r.) ten drugi
warunek tylko po to by Polska staa si czonkiem pierwotnym (podpisaa Kart w 1945
r.);
szczeglna pozycja 5 wielkich mocarstw stali czonkowie RB, maj szczeglne
obowizki w zakresie utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa, oraz
szczeglne prawa (uchway RB, ratyfikacja Karty);
NOWI CZONKOWIE
przyjmowani uchwa ZO ONZ (2/3 za) na zalecenie RB;
warunki jakie musi speni pastwo:
* musi by pastwem miujcym pokj,
* musi przyj zobowizania zawarte w Karcie,
* musi by zdolne i zdecydowane zobowizania te wykonywa (ocena naley do
ONZ);
w 2002 r. byo ju 192 czonkw, a najwiksze rozszerzenie doprowadzio do zmiany
ukadu si, gdy wikszo nowo przyjtych to pastwa trzeciego wiata, a w okresie
zimnej wojny traw impas, gdy pastwa zachodnie nie chciay przyjmowa pastw
socjalistycznych i dopiero w 1955 r. podczas odprenia w stosunkach Wschd-Zachd,
16 z 18 pastw oczekujcych stao si czonkami, ale najduej blokowano wejcie NRD
i RFN (1973 r.);
REPREZENTACJA PASTWA W ONZ
zasada kade pastwo powinno by reprezentowane w ONZ przez rzd, ktry
sprawuje efektywnie wadz na jego terytorium i ktry tym samym moe
realizowa prawa i obowizki wynikajce z Karty;
sprawa Chin po rewolucji ludowej z 1949 r. a do 1971 r. reprezentacja ChRL nie
bya waciwa, gdy utrzymywano fikcj reprezentacji Chin przez rzd
kuomintangowski z Tajwanu, pomimo, e poza Tajwanem nad caym terytorium Chin
92

mia efektywn wadz rzd ChRL 1971 r. uchwaa ZO ONZ przywrcia ChRL jej
wszystkie prawa i uznaa jej przedstawicieli jako jedynych legalnych reprezentantw
Chin to nie byo przyjcie Chin, gdy od pocztku Chiny byy czonkiem pierwotnym i
staym czonkiem RB, a jedynie przywrcenie wszystkich praw;

93

UTRATA CZONKOSTWA
2 sposoby:
* wystpienie z ONZ cho Karta milczy na ten temat, to na konferencji w San
Francisco uznano, e jest to suwerenne prawo pastwa, co potwierdzia
praktyka, gdy w 1965 r. Indonezja postanowia wystpi z ONZ (z powodu wybrania
Malezji na czonka RB, z ktr bya w konflikcie 1966 r. Indonezja owiadczya, e
pragnie powrci do ONZ i nie zastosowano procedury przyjcia nowego czonka,
tylko przywrcono jej dawne prawa czonkowskie)
* wykluczenie z ONZ z powodu uporczywego amania zasad Karty, w drodze
uchway ZO (2/3 gosw), na zalecenie RB do tej pory adnego nie
wykluczono, cho byy pastwa, ktre w przeszoci uporczywie amay zasady Karty
(np. RPA);
ZAWIESZENIE W PRAWACH CZONKOWSKICH
gdy RB podejmie akcj zapobiegawcz lub przymusow wzgldem jakiego
pastwa na zalecenie RB ZO ONZ moe uchwa zawiesi w wykonywaniu praw i
przywilejw takiego czonka ONZ RB moe przywrci wykonywanie tych praw i
przywilejw;
zaleganie ze skadkami powyej 2 lat moe utraci prawo gosu w ZO, ale ZO moe
zezwoli na gosowanie, gdy uzna, e zalego jest niezalena od pastwa;
* 09.2002 r. ZO ONZ uchwa odebrao prawo gosu Irakowi, Kirgistanowi, Vanuatu,
Nigerowi, Liberii i Republice rodkowoafrykaskiej z powodu uporczywego
niepacenia skadek;
Cele i zasady ONZ
cele (zadania) ONZ w art. 1:
* nadrzdny to zapewnienie trwaego pokoju przez stosowanie skutecznych
rodkw zbiorowych w celu zapobieenia zagroeniom pokoju i ich usuwania,
tumienie aktw agresji, zaatwianie sporw w drodze pokojowej wedug zasad
sprawiedliwoci i p.m.;
* rozwijanie przyjaznych stosunkw midzy pastwami oparte na poszanowaniu
zasady rwnouprawnienia i samostanowienia narodw (wg C. Berezowski to
konsolidacja pokoju powszechnego);
* popieranie wsppracy m. w dziedzinie gospodarczej, spoecznej, kulturalnej,
humanitarnej oraz poszanowania praw czowieka;
* harmonizowanie dziaalnoci m. zmierzajcej do w/w celw;
zasady dziaania ONZ w art. 2 (to jednoczenie zasady p.m.):
* suwerenna rwno po raz pierwszy uyte w Deklaracji Moskiewskiej z 1943 r.;
* nieinterwencja wynika z w/w zasady, dodatkowo ONZ nie jest upowaniona do
ingerencji w sprawy, ktre nale do kompetencji wew.;
* wykonywanie zobowiza midzynarodowych przyjtych zgodnie z Kart, w
dobrej wierze potwierdzenie zasady pacta sunt servanda;
* pokojowe zaatwianie sporw zasada ta zostaa wprowadzona do p.m. paktem
paryskim z 1928 r. (pakt Brianda-Kelloga);
* wyrzeczenie si siy zobowizanie do powstrzymania si od uycia siy lub
groby jej uycia, te wprowadzona paktem paryskim, a jej realizacja jest
podstawowym celem ONZ;
* bezpieczestwo zbiorowe obowizek czonkw udzielania ONZ wszelkiej
pomocy w kadej akcji, podjtej zgodnie z Kart oraz obowizek wstrzymania si od
udzielania pomocy jakiemukolwiek pastwu, przeciwko ktremu ONZ podja akcj
zapobiegawcz lub przymusow;
* ONZ ma zapewnia, by wszystkie pastwa (te nie-czonkowie) postpowali zgodnie
z w/w zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania m. pokoju i bezp.;
zagadnienie utrzymania m. pokoju i bezp. potraktowane uniwersalistycznie;
Struktura organizacyjna ONZ
94

organy gwne ONZ:

* Zgromadzenie Oglne organ plenarny o najszerszych kompetencjach, moe
omawia wszelkie sprawy dot. kompetencji i funkcji ktregokolwiek organu;
* Rada Bezpieczestwa ponosi gwn odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp.;
czasem czne dziaanie (ZO na zalecenie RB);
* Rada Gospodarczo-Spoeczna;
* Rada Powiernicza;
* MTS;
* Sekretariat;
organy pomocnicze ONZ:
* mona je tworzy, gdy oka si konieczne przez ZO, RB czy Rad Gosp.-Spo.;
* podporzdkowane organom gwnym, ktre je powoay (+sprawozdania);
* charakter stay lub czasowy;
* czasem due znaczenie, jak Komisja P.M. przy ZO;
* kompetencje z zakresu kompetencji organu ustanawiajcego;

Zgromadzenie Oglne
skada si z wszystkich czonkw i zbiera si raz do roku na sesj zwyczajn, a w
razie potrzeby na sesj nadzwyczajn;
sesja zwyczajna (regulamin) od 3 wtorki wrzenia do poowy grudnia; wybiera
swego przewodniczcego oraz zastpcw, potem debata generalna;
powouje 7 komisji gwnych (w ich skad wszyscy czonkowie ONZ):
* Polityczna i Bezpieczestwa;
* Gospodarcza i Finansowa;
* Spoeczna, Humanitarna i Kulturalna;
* Powiernictwa i Obszarw Niesamodzielnych;
* Administracyjna i Budetowa;
* Prawna
* Specjalna Komisja Polityczna;
podejmuje uchway bezporednio lub na podstawie sprawozdania komisji;
sesja nadzwyczajna zwoywana przez SG na danie RB lub wikszoci czonkw
ONZ;
FUNKCJE I KOMPETENCJE ZGROMADZENIA OGLNEGO
moe omawia wszelkie zagadnienia lub sprawy wchodzce w zakres Karty albo
dotyczce kompetencji i funkcji ktregokolwiek organu oraz (z zastrzeeniem
nienaruszalnoci kompetencji RB) moe ono udziela zalece czonkom ONZ i RB;
uprawnienia szczegowe:
* inicjowanie bada i wydawanie zalece w celu:
wsppraca polityczna;
popieranie rozwoju p.m. i jego kodyfikacji;
popierania wsppracy w dziedzinach gosp., spo., kulturalnej;
przyczyniania si realizacji praw czowieka
* bada i uchwala budet;
* analizuje sprawozdania pozostaych organw;
decyduje min. o wyborze czonkw rad, przyjmowaniu nowych czonkw, sprawach
budetowych i finansowych;
MTS w opinii doradczej z 1971 r. w sprawie skutkw prawnych dalszej obecnoci
RPA w Namibii stwierdzia, e ZO w okrelonych przypadkach, w granicach swoich
kompetencji moe podejmowa uchway majce cel operacyjny;
KOMPETENCJE ZGROMADZENIA OGLNEGO W ZAKRESIE UTRZYMANIA MIDZYNARODOWEGO
POKOJU I BEZPIECZESTWA

moe rozwaa oglne zasady wsppracy nad utrzymaniem m. pokoju i bezp.

(te zasady rozbrojenia i regulowania zbroje) + zalecenia czonkom ONZ i RB;
moe omawia konkretne sprawy dot. utrzymania m. pokoju i bezp. oraz wsp95

dziaa w zaatwieniu sporw midzynarodowych ograniczone w zaleceniach i

przeprowadzaniu akcji (robi to RB);
* paszczyzna merytoryczna tego ograniczenia ZO kad spraw w zwizku z
ktr konieczne jest przeprowadzenie akcji przekae RB (po lub przed omwieniu)
art. 11 ust. 2;
* paszczyzna proceduralna tego ograniczenia gdy RB wykonuje w zwizku z
jakimkolwiek sporem lub sytuacj funkcje powierzone jej przez Kart, ZO nie moe
w zwizku z tym udziela zalece, chyba e RB tego zada art. 12;
PROCEDURA PODEJMOWANIA UCHWA (GOSOWANIE)
kady czonek ma 1 gos 2 procedury podstawowe + 2 procedury szczeglne:
* zasada oglna wikszoci gosw obecnych i gosujcych (zwyka wikszo
gosw), przy czym gosujcych = gosujcych za lub przeciw;
* sprawy wane 2/3 obecnych i gosujcych, przy czym sprawy wane to:
zalecenia dot. utrzymania m. pokoju i bezp.;
wybr niestaych czonkw RB;
wybr czonkw Rady Gosp.-Spo. oraz Rady Powierniczej;
przyjmowanie nowych czonkw ONZ;
zawieszanie czonkw w prawach i przywilejach czonkowskich;
wykluczanie czonkw;
sprawy dot. funkcjonowania systemu powiernictwa i sprawy budetowe;
nie jest to katalog wyczerpujcy, gdy ZO zwyk wikszoci moe ustali
taki wymg dla innych spraw;
* wybr sdziw MTS bezwzgldna wikszo;
* poprawki (zmiany) Karty 2/3 wszystkich czonkw;
CHARAKTER UCHWAL I ICH MOC PRAWNA
prawnie wice uchway ZO dot. zagadnie zwizanych z wewntrzn struktur i
funkcjonowaniem ONZ (np. uchway organizacyjne, proceduralne, budetowe) wic
wybr SG ONZ, przyjcie nowych czonkw, wybr niestaych czonkw RB;
charakter zalece uchway dot. postpowania pastw poza ONZ zgodnie z zasad
suwerennoci pastw, wic ZO nie jest parlamentem wiata czy rzdem
wiatowym;
* jednak uchway maj due znaczenie polityczne i moralne, zwaszcza
jednomylnie podjte;
* mog przyczynia si do rozwoju p.m. poprzez wyraenie wsplnego
przewiadczenia pastw dot. zasad p.m. lub gdy ZO uchwala projekt u.m. i zaleca
jego przyjcie;
Rada Bezpieczestwa
SKAD RADY BEZPIECZESTWA
obecnie skada si z 15 czonkw (wczeniej 11):
* skad RB odpowiada gwnemu zadaniu i odpowiedzialnoci za m. pokj i bezp. 5
wielkich mocarstw (najwikszy potencja wojskowy i gospodarczy), cho
dyskutowane jest w ostatnich latach poszerzenie liczby staych czonkw o inne
pastwa, ktre odgrywaj due znaczenie w wiecie (np. Niemcy, Japonia, Indie,
Nigeria, Brazylia);
* 10 czonkw niestaych wybieranych przez ZO, przy czym naley uwzgldni ich
wkad w utrzymanie m. pokoju i bezp. oraz sprawiedliwy podzia geograficzny, a
rezolucja (bez mocy wicej ZO ustalia pewien klucz: 5 z Afryki i Azji, 1 z Europy
Wschodniej, 2 z Ameryki aciskiej, 2 z Europy Zachodniej i innych pastw;
wybierani na 2 lata (cho Polska raz bya wyjtkowo tylko na rok) i nie maj
prawa natychmiastowej reelekcji;
kady czonek RB musi by cigle reprezentowany w siedzibie ONZ, by penia
swe funkcje bez przerwy;
FUNKCJE I KOMPETENCJE RADY BEZPIECZESTWA
dziaanie w celu utrzymania m. pokoju i bez . i za to ponosi gwn odp., dziaajc
96

we wsplnym imieniu pastw czonkowskich ONZ (= delegacja wadzy);

do jej kompetencji nale:
* pokojowe zaatwianie sporw;
* podejmowanie akcji w razie zagroenia pokoju, naruszenia pokoju i aktw agresji;
* popieranie ukadw regionalnych w celu utrzymania pokoju;
* spenianie pewnych funkcji w stosunku do okrgw strategicznych obszarw
powierniczych;
* opracowanie planw systemu regulowania zbroje;
* te inne szczegowe uprawnienia wynikajce z Karty min. zwizane z
czonkostwem, wyborem sdziw MTS, powoaniem SG;
PROCEDURA PODEJMOWANIA UCHWAL (GOSOWANIE)
kady czonek RB ma jedne gos, a wikszo uchwa zapada wikszoci 9
gosw, ale:
* w sprawach proceduralnych 9 jakichkolwiek czonkw;
* w sprawach merytorycznych przy zachowaniu jednomylnoci 5 mocarstw;
sprawa proceduralna czciowa odp. w V rozdz. Karty Procedura
decydowanie o posiedzeniach RB poza siedzib, powoywanie organw pomocniczych,
uchwalanie regulaminu, zapraszanie do udziau w dyskusji strony sporu, ktra nie
naley do RB, a nawet do ONZ;
* wstpna decyzja RB rozstrzygajca czy dane zagadnienie ma charakter
proceduralny, czy merytoryczny nie jest spraw merytoryczn (wg 4 mocarstw
zapraszajcych na konferencj w San Francisco);
zasada jednomylnoci czonkw staych (art. 27 ust. 3) uchway zapadaj
wikszoci gosw dziewiciu czonkw Rady, wczajc w to zgodne gosy wszystkich
czonkw staych std czasem nazywana prawem weta;
* wstrzymanie si od gosu nie jest traktowane jako sprzeciw (praktyka)
potwierdzi MTS w opinii doradczej z 1971 r. (w sprawie Namibii), e praktyka taka
bya stosowana i powszechnie akceptowana w ONZ;
* jest to zasada ustrojowa ONZ (podstawa struktury i dziaania ONZ) oraz ma ona
wielkie znaczenie polityczne;
* podczas okresu zimnej wojny zasada te nie pozwolia przeksztaci ONZ w koalicj
pastw przeciwko pastwo socjalistycznym i jednoczenie zmusza ona 5 wielkich
pastw do wsppracy i konsensusu;
szczeglna procedura podczas wyboru sdziw MTS bezwzgldna wikszo
czonkw (8) bez koniecznoci zachowania jednomylnoci;
MOC WICA UCHWAL RADY BEZPIECZESTWA
niektre prawnie wice dla zapewnienia skutecznoci wykonywania podstawowego
zadania wynika z art. 25, wg ktrego czonkowie ONZ zgadzaj si przyjmowa i
wykonywa DECYZJE RB (nie zalecenia podejmowane w formie uchwa), przy czym
Karta okrela kiedy RB moe podejmowa decyzje:
* gdy RB stwierdza istnienie zagroenia lub naruszenia pokoju bd aktu
agresji moe udziela zalece albo DECYDOWA o rodkach jakie naley uy,
uchway w spr. pokojowego zaatwiania sporw to zalecenia;
Rada Gospodarczo-Spoeczna
skad 54 pastwa (wczeniej 18 27), wybierane przez ZO na 3 lata, a co rok
wybiera si 1/3 skadu (18), nie ma zastrzee do ponownej wybieralnoci
(wielkie mocarstwa cay czas zasiadaj w niej);
kompetencje zagadnienia gospodarcze, kulturalne, wychowawcze, zdrowia
publicznego oraz poszanowania i przestrzegania praw czowieka;
uprawnienia badanie, zalecanie oraz inicjatywa prawotwrcza;
* zalecenia do ZO, do czonkw ONZ i do organizacji wyspecjalizowanych;
* inicjatywa to opracowywanie projektw umw i przedstawianie ich ZO;
* moe zwoywa konferencje midzyrzdowe;
* koordynacja dziaalnoci ONZ i innych organizacji midzynarodowych
97

systemu ONZ moe zawiera umowy z org. wyspecjalizowanymi, ktre

podlegaj zatwierdzeniu przez ZO o warunkach wsppracy; wydawa im zalecenia i
odbywa z nimi konsultacje, te moe otrzymywa od nich sprawozdania oraz
zaprasza ich przedstawicieli na swoje zebrania (bez prawa gosowania);
* moe zawiera porozumienia w spr. zasigania opinii organizacji
pozarzdowych (z zakresu jej dziaania);
gosowanie kady czonek ma jeden gos, a uchway zwyk wikszoci, a moc
wic maj jedynie uchway dot. spraw organizacyjnych i proceduralnych,
natomiast uchway adresowane do pastw maj charakter zalece;

Rada Powiernicza
skad mia opiera si na zasadzie reprezentacji pastw zarzdzajcych i nie
zarzdzajcych obszarami powierniczymi, ale ze wzgldu na praktyczn
likwidacj systemu powierniczego Rada ta przestaa w zasadzie peni swoj
funkcj;
Sekretariat
Sekretariat skada si z SG i personelu potrzebnego ONZ, ale wikszo
uprawnie ma SG;
SG to najwyszy urzdnik ONZ
* kieruje Sekretariatem, mianuje pracownikw;
* moe zwrci uwag RB na kad spraw, ktra moe zagraa m. pokojowi i
bezp.;
* praktyka i uchway ONZ stale rozszerzaj uprawnienia SG;
powoywany przez ZO na zalecenie RB (zasada jednomylnoci!) na 5 lat;
SG i personel Sekretariatu musz wykonywa swoje funkcje niezalenie, w interesie
ONZ bez instrukcji i dziaalnoci, ktra moga by rzuci cie na och funkcj +
obowizek pastw do szanowania tego charakteru funkcji SG i personelu oraz nie
wywierania wpywu na nich;
sytuacja prawna funkcjonariusze ONZ maj odpowiednie przywileje i immunitety,
a SG ma dyplomatyczne;
przy rekrutacji bra pod uwag kwalifikacje i zasad sprawiedliwego podziau
geograficznego obecnie ponad 10ty zatrudnionych (nadmierna biurokracja i
rozrost agend);
* TA ONZ rozstrzyga spory miedzy czonkami personelu ONZ a ONZ wynikajce
z niedotrzymania warunkw umowy o prac i nominacji;
Dziaalno ONZ
powoana w celu zapewnienia pokoju i rozwoju wsppracy midzynarodowej, ale
pomimo e Karta przewiduje skuteczne i realne sposoby zapobiegania
konfliktom, nie udao si ONZ skutecznie zapobiega wszystkim konfliktom
przyczyna to naruszanie jednoci pastw miujcych pokj, ktra bya od pocztku
naruszana, a jest konieczna do skutecznego wypeniania zada przez ONZ (gwnie
podczas zimnej wojny);
w ostatnich latach staje si rzeczywistym instrumentem wsppracy m.
osignicia w dziedzinie politycznej, operacje zmierzajce do zabezpieczenia pokoju,
osignicia w dziedzinie realizowania prawa do samostanowienia ludw kolonialnych
oraz poszanowania i ochrony praw czowieka, a take wkad w rozwj p.m.;
dziaalno ONZ jest odbiciem istniejcego ukadu si na arenie midzynarodowej ukad ten zmieni si w raz z rozkadem systemu kolonialnego (lata 60te) i
przyjciem wielu nowych pastw do ONZ, ktre prowadz polityk zmierzajc do
realizacji prawa do samostanowienia;

ORGANIZACJE WYSPECJALIZOWANE (specialized agencies)

art. 57 Karty rnego rodzaju org. m. wyspecjalizowane, utworzone na
podstawie u.m. midzy rzdzami majce rozlege kompetencje w dziedzinach
98

gosp. spo., kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publ. i dziedzin pokrewnych,

bd zwizane z ONZ stosownie do postanowie art. 63;
by org. zostaa uznana za wyspecjalizowan:
* musi by organizacj midzynarodow;
* powszechn, tzn. otwart dla wszystkich pastw (taka interpretacja o rozlegych
kompetencjach midzynarodowych);
* musi posiada szerokie kompetencje choby w jednej z dziedzin
wymienionych w art. 57;
* musi by zwizana z ONZ formaln umow przewidzian przez art. 63
(zwierane przez Rad Gosp.-Spo. zatwierdzane przez ZO ONZ) ten warunek jest
najwaniejszy, dopiero po nim moe ona wej do systemu ONZ.;
organizacj centraln w tym systemie jest ONZ, ktra ma kompetencje
koordynacyjne wynikajce z Karty i umw z tymi org., a organem waciwym jest Rada
Gosp.-Spo. (kompetencje patrz wczeniej);
ukady z reguy s do siebie podobne i zawieraj nastpujce postanowienia:
* potwierdzenie uprawnie koordynacyjnych ONZ dot. dziaalnoci organizacji
wyspecjalizowanych;
* obowizek sprawozda dla ONZ z ich dziaalnoci;
* obowizek wsppracy z ONZ i udzielania jej pomocy;
* prawo wzajemnego uczestnictwa w obradach;
* wymiana informacji i dokumentw;
* prawo tych org. to zwracania si o opinie doradcze do MTS;
ORGANIZACJE REGIONALNE
Karta NZ a ukady regionalne wg Karty ukad regionalny to umowy polityczne
zawierane przez pastwa danego regionu, ale brak w definicji regionu, a z
praktyki wynika, e za region moe by uznany nawet cay kontynent (np.
Afryka);
* nie moe by regionaln umowa midzy pastwami:
z rnych kontynentw, ktre nie tworz adnego geograficznego regionu;
ktr zawary pastwa tego samego regionu, ale nie ma ona na celu utrzymania
pokoju w danym regionie, lecz jest zamknitym blokiem militarnym,
wymierzonym przeciwko okrelonemu pastwu lub grupie pastw;
* wymg Karty by byy one z ni zgodne i suyy celowi zapewnienie pokoju w
regionie;
w celu obrony pokoju w regionie mona uy regionalnych rodkw przymusu, ale dla
zgodnoci tych dziaa z Kart wymagane jest upowanienie RB wtedy akcja
regionalna jest pomoc dla akcji zbiorowej ONZ i do tego celu RB moe wykorzysta
regionalne ukady lub instytucje;

Organizacja Pastw Amerykaskich (OPA)

geneza XIX w. cieranie si 2 tendencji hegemonistycznej USA vs
niezalenoci pastw Ameryki aciskiej i do stworzenia organizacji, ktra
byaby wyrazem ich wsplnych interesw 1889 r. I konf. panamerykaska
potem kolejne VI konf. w Hawanie w 1928 r. Konwencja w sprawie Unii
Panamerykaskiej (funkcje staego sekretariatu konferencji panamerykaskich) 1945
r. konf. w Meksyku przyjto Akt z Chapultapec (przewidywa zawarcie umowy w
sprawie obrony kontynentu amerykaskiego oraz utworzenie organizacji regionalnej)
1947 r. w Rio de Janeiro Midzyamerykaski Traktat o pomocy wzajemnej 1948 r.
w Bogarcie Karta OPA rewizja Protokoem z Buenos Aires z 1967 r.;
charakter i struktura wg Karty OPA OPA STANOWI ORGANIZACJ REGIONALN W
RAMACH NZ, a do zada OPA naley umacnianie pokoju i bezpieczestwa kontynentu,
zapewnienie pokojowego zaatwiania sporw, organizowanie wsplnej akcji na wypadek
agresji, rozwizywanie zagadnie politycznych, prawnych i gospodarczych oraz
popieranie rozwoju gospodarczego, spoecznego i kulturalnego;
99

organy:
Konferencja Midzyamerykaska;
Zjazd Konsultacyjny MSZ;
Rada;
Unia Panamerykaska;
zasady Karta OPA potwierdza zasady p.m. odpowiadajce Karcie NZ, a osobny
rozdzia na prawa i obowizki pastw (min. zakaz interwencji, zakaz stosowania
politycznych lub gospodarczych rodkw przymusu) pomimo to USA wielokrotnie
staray si wykorzysta OPA jako hamulec dla zmian w Ameryce aciskiej;
zobowizania sojusznicze agresja na jedno pastwo amerykaskie = agresja na
wszystkich czonkw OPA;

Liga Pastw Arabskich (LPA)

Pakt Ligi Pastw Arabskich z 1945 r. (Kair) najpierw 7 pastw, potem wszystkie
nowo powstae pastwa arabskie;
organy m.in. Rada i Sekretariat Generalny (z SG na czele);
cel zacienianie stosunkw we wszystkich dziedzinach midzy pastwami
arabskimi oraz uzgadnianie akcji politycznej w dziedzinie obrony ich
niepodlegoci i suwerennoci przy zobowizaniu do nieuywania siy i
nieingerowania w sprawy wew., a w razie napaci na jedno pastwo, moe ono
da natychmiastowego zebrania si Rady 1950 r. Rada przyja Traktat o
wsplnej obronie i wsppracy gospodarczej (wzmacnia zobowizania wojskowe czonkw Ligi, ale nie wszystkie do niego przystpiy);
dziaalno nie zawsze skuteczne ze wzgldu na wew. nieporozumienia i
sprzecznoci (bardzo zrnicowane pastwa jak np. Arabia Saudyjska i Algieria);
Unia Afrykaska (UA)
Unia Afrykaska (regionalna org. m.) powstaa w 2002 z przeksztacenia
Organizacji Jednoci Afrykaskiej po 38 latach jej dziaalnoci (due sukcesy w
walce z aparheidem, niewielkie w dziedzinie rozwoju gosp. i spo.) podstawa prawna
to Akt tworzcy UA z Lome (Togo) z 2000 r., a siedzib jest Addis Abeba;
cele:
* osignicie wikszej jednoci midzy pastwami afrykaskimi;
* obrona suwerennoci, integralnoci terytorialnej i niepod legoci pastw
czonkowskich;
* dziaanie na rzecz integracji politycznej i spoeczno-gospodarczej kontynentu;
* zachcanie do wsppracy midzynarodowej zgodnie z Kart NZ i PDPCz;
* popieranie pokoju, bezpieczestwa i stabilizacji na kontynencie;
* popieranie zrwnowaonego rozwoju gosp., spo. i kulturalnego oraz integracji
gospodarki afrykaskiej;
* popieranie bada we wszystkich dziedzinach (g. nauki i technologii);
zasady: suwerenna rwno; poszanowanie granic; ustanowienie wsplnej polityki
obronnej dla kontynentu afrykaskiego; zakaz uycia siy midzy czonkami;
nieingerencja; poszanowania zasad demokracji i praw czowieka; potpienia i
odrzucenia rzdw powstaych w drodze niekonstytucyjnej;
organy Zgromadzenie Unii, Rada Wykonawcza, Parlament Panafrykaski, Trybuna
Sprawiedliwoci, Komisja, Komitet Staych Reprezentantw, Wyspecjalizowane
Komitety Techniczne, Rada Gospodarcza, Spoeczna i Kulturalna, Instytucje Finansowe;
ORGANIZACJE WOJSKOWE
Karta Narodw Zjednoczonych a przymierza
przymierze/sojusz umowa, w ktrej strony przyrzekaj sobie wzajemn pomoc
na wypadek wojny;
casus foedes <ac. foedens przymierze> okoliczno (okrelona w sojuszu)
powodujca obowizek udzielenia pomocy;
100

p.m. uznaje obecnie tylko sojusze oporne/obronne, a nie zobowizujce do pomocy

w celu wojny napastniczej;
umowy dwu- lub wielostronne (z reguy przewiduj powoanie struktur);
Karta NZ dopuszczalne, gdy przyczyniaj si do utrzymania m. pokoju i bezp. wg
art. 51 indywidualne i zbiorowe prawo do samoobrony jako prawo niezbywalne,
wynikajce z zasady suwerennoci, a Karta wymaga, by bya to obrona przed zbrojnym
atakiem i ogranicza samoobron czasowo do momentu a RB nie podejmie krokw
koniecznych do przywrcenia m. pokoju i bezp.
* wymg natychmiastowego zawiadomienia RB o o rodkach podjtych w
wykonaniu przymierzy;
* pierwszestwo rodkw zbiorowych tzn. akcja podjta na podstawie
przymierza, nie moe przeszkadza w dziaalnoci RB;
Pakt Pnocnoatlantycki
Pakt Pnocnoatlantycki z 1949 r. (Waszyngton) 12 pastw (USA, GB, Francja,
Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Wochy, Portugalia i Kanada)
potem Grecja, Turcja, RFN, Hiszpania, Czechy, Polska i Wgry, a w 2003 r. Bugaria,
Estonia, otwa, Litwa Rumunia, Sowacja i Sowenia;
na podstawie Paktu powstaa NATO organizacja o charakterze wojskowopolitycznym o organach:
* cywilnych m.in. Rada Atlantycka, Konferencja Parlamentarzystw oraz Sekretariat
Midzynarodowy (SG);
* wojskowych Komitet Wojskowy, Midzynarodowy Sztab Wojskowy oraz regionalne
dowdztwa;
Pakt jako przymierze, formalnie deklaruje zgodno z Kart NZ;
w razie agresji na jedno jako agresja na wszystkie i kade pastwo moe podj
rodki jakie uzna za konieczne (wczajc uycie siy) w celu przywrcenia i
utrzymania bezp., a o akcji podjtej naley zawiadomi RB;
casus foederis to atak zbrojny na:
* terytorium jednej ze stron w Europie lub w Ameryce Pn.;
* na siy okupacyjne kontrahentw w Europie;
* na wyspy znajdujce si pod wadz stron w rejonie pnocnoatlantyckim na pn. od
zwrotnika Raka;
* na statki morskie lub powietrzne stron w tym rejonie;
nie jest to org. regionalna, gdy obejmuje pastwa lece w rnych regionach
geograficznych;

RADA EUROPY
powstaa w 1949 r. na konf. dyplomatycznej w Londynie 10 pastw (Francja, GB,
Wochy, Irlandia, Dania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Szwecja, Norwegia), w 2004 r.
ju 45 pastw (Polska od 1991 r.);
cel realizacja cilejszej jednoci midzy pastwami czonkowskimi oraz rozwijanie
ideaw, ktre s ich wsplnym dziedzictwem, wcznie z popieraniem rozwoju
spoecznego i gospodarczego;
czonkiem kade pastwo europejskie, ktre zostanie uznane za zdolne do
przestrzegania rzdw prawa, poszanowania podstawowych praw czowieka oraz
aktywnej wsppracy w realizacji celw;
Rada Europy oraz jej funkcjonariusze maj przywileje i immunitety m.;
organy:
* Komitet Ministrw skada si z MSZ; kompetencje: uchwalanie u.m.,
przyjmowanie rekomendacji dla rzdw pastw czonkowskich w celu realizacji
wsplnej polityki, przyjmowanie nowych czonkw, uchwalanie programu dziaania
organizacji i jej budetu oraz decydowanie w sprawach wewntrznych organizacji;
* Zgromadzenie Parlamentarne skada si z przedstawicieli parlamentw krajowych; kompetencje: dyskusja na tematy nalece do kompetencji Rady,
przyjmowanie rnego rodzaju uchwa, inicjowanie prac Komitetu Ministrw oraz
101

powoywanie SG.
* Sekretariat Generalny wykonuje funkcje o charakterze administracyjnym oraz
zadania wynikajce z u.m. (np. depozytariusz);
DOROBEK RADY EUROPY W ZAKRESIE ROZWOJU P.M.
Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci z 1950 r. (wraz z 11
protokoami) katalog podstawowych praw, gwnie obywatelskich i politycznych oraz
system ochrony tyche praw (skarga indywidualna do ETPCz w Strasburgu)
najbardziej efektywny system ochrony praw czowieka, uzupeniony o Konwencj o
ochronie praw osb nalecych do mniejszoci narodowych z 1995 r.;
Konwencja o wsppracy transgranicznej wsplnot lub wadz lokalnych z 1980 r., Karta
samorzdu lokalnego z 1985 r., Konwencja o telewizji transgranicznej z 1989 r., Karta
jzykw regionalnych lub mniejszoci narodowych z 1992 r., Konwencja o uczestnictwie
cudzoziemcw w yciu publicznym na szczeblu lokalnym z 1992 r. w ramach
ksztatowania standardw demokratycznych i wsppracy m.;
Konwencja o przedsibiorczoci z 1955 r., Konwencja o ekstradycji z 1957 r., Kodeks
zabezpieczenia spoecznego z 1990 r., Konwencja o karaniu przestpstw drogowych z
1964 r., Konwencja w sprawie adopcji dzieci z 1967 r., Konwencja w sprawie miejsca
patnoci zobowiza pieninych z 1972 r., Konwencja w sprawie statusu prawnego
dzieci pozamaeskich z 1975 r., Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych z
1959 r., Konwencja w sprawie midzynarodowej mocy orzecze w sprawach karnych z
1970 r., Konwencja o zwalczaniu terroryzmu midzynarodowego z 1977 roku w
ramach standaryzacji niektrych problemw prawa cywilnego, handlowego,
pracy i karnego;
Konwencja o pokojowym rozwizywaniu sporw midzynarodowych z 1957 r.,
Konwencja o zniesieniu obowizku wizowego dla uchodcw z 1959 r., Konwencja o
funkcjach konsulw z 1967 r., Konwencja o immunitecie jurysdykcyjnym pastwa z
1972 r., Konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni przeciwko ludzkoci i zbrodni
wojennych z 1974 r. w ramach regulacji prawnomidzynarodowej;
STWORZYA SYSTEM STANDARDW NORMATYWNYCH, UMOLIWIA WSPPRAC I
INTEGRACJ EUROPY;

102

UMOWY I ORGANIZACJE GOSPODARCZE

UWAGI OGLNE
przedmiotem m. umw gosp. jest regulowanie zagadnie zwizanych z m.
obrotem gospodarczym (= midzynarodowe stosunki gospodarcze);
m. stos. gosp. to stosunki utrzymywane pomidzy podmiotami gospodarczymi
znajdujcymi si w rnych pastwach, obejmuj 3 grupy zjawisk:
* midzynarodow wymian towarw i usug (= handel zagraniczny);
* midzynarodowe ruchy kapitau;
* midzynarodowe ruchy siy roboczej;
poniej zagadnienia zwizane z handlem zagranicznym regulowany w 2
paszczyznach cywilnoprawnej (m. transakcje handlowe dokonywane przez osoby
prywatne) z suwerennoci gospodarczej wynika prawo pastw do oddziaywania na
handel zagraniczny midzynarodowoprawnej (usuwanie przeszkd, zakazw i
dyskryminacji w celu uatwienia m. przepywu towarw, usug i patnoci);
* gospodarka kapitalistyczna zasad jest, e transakcje dokonywane s przez
prywatnych kupcw i firmy w celu osignicia zysku, a pastwo ingeruje w nie, tak
by tworzy korzystne dla siebie sytuacje (popieranie eksportu, ograniczanie
importu);
* w pastwach socjalistycznych wprowadzono monopol handlu zagranicznego,
np. Konstytucja PRL, ktry polega na pastwowym kierownictwie i planowaniu
caego handlu m., a transakcje dokonywane byy przez przedsibiorstwa, najczciej
pastwowe istot monopolu nie jest wyczne przez pastwo wykonywanie
handlu, ale uzalenienie jego wykonywania od upowanienia pastwa;
* zlikwidowany podczas reform po 89tym, co wpyno na zmian instrumentw
polityki handlu zagranicznego (zamiast bezporedniego uczestnictwa, porednie
rodki, jak ustanawianie ce, ogranicze przywozowych/kontyngentw, ograniczenia
dewizowe, rne formy subwencjonowania eksportu itp.);
zagadnienie te regulowane s gwnie przez dwustronne u.m., ale te s umowy
wielostronne, oraz umowy powoujce do ycia m. org. gosp.;
* ONZ i Rada Gosp.-Spo;
* Konferencja NZ do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) z 1964 r.;
* Ukad Oglny w sprawie Taryf i Handlu (GATT) a jego nastpc jest wiatowa
Organizacja Handlu (WTO);
* zachodnioeuropejskie wsplnoty gospodarcze;
DWUSTRONNE UMOWY GOSPODARCZE
okres rozwijajcego si kapitalizmu klasyczna forma umowy dwustronnej to
traktat handlowy (traktat handlowy i nawigacyjny dot. te eglugi morskiej)
okres stosunkowo liberalnej polityki handlowej, a gwnym instrumentem byy ca,
istniaa wymienialno walut i swoboda obrotw patniczych z zagranic;
* traktat regulowa caoksztat obrotu gosp., a dla ochrony wasnych interesw
stosowano KNU i czasem klauzule narodowe;
okres wielkiego kryzysu gosp. (od 1929 r.) zaamanie swobodnego obrotu gosp.,
pastwa zaczy wprowadza rne przepisy ochronne dla zachowania rwnowagi
bilansu patniczego:
* ograniczenia ilociowe (kontyngentowanie) importu;
* reglamentacja obrotu dewizowego z zagranic;
wynikiem tego byo powstanie sieci umw kontyngentowych (umw o
obrocie towarowym) pastwa w nich przyznaway sobie wzajemnie
kontyngenty towarw (zezwolenie na import okrelonej iloci);
umowy finansowe (patnicze) reguluj m.in. spraw patnoci m. przy
istnieniu ogranicze dewizowych;
szczeglny typ to tzw. umowy rozrachunkowe/clearingowe eliminuj
potrzeb dokonywania transferu dewiz, poprzez ograniczenie handlu
wymg bilansowania si eksportu i importu;
103

kwestie sporne:
* byy w przypadku umw midzy pastwami socjalistycznymi i kapitalistycznymi, a
podstawowym instrumentem pastw socjalistycznych bya KNU, cho nie w peni
zapewniaa niedyskryminacj, ze wzgldu na nie obejmowanie zagadnie ogranicze
ilociowych;
* s w przypadku pastw rozwijajcych si daj uprzywilejowania dla
zrekompensowania ich niszego stopnia rozwoju;
KLAUZULA NAJWIKSZEGO UPRZYWILEJOWANIA (KNU)
KONTRAHENCI GWARANTUJ SOBIE WZAJEMNIE TRAKTOWANIE TAKIE (TZN. RWNIE
UPRZYWILEJOWANE, NIE GORSZE) JAK TRAKTOWANY JEST JAKIKOLWIEK INNY KRAJ TRZECI
NAJBARDZIEJ W DANEJ DZIEDZINIE UPRZYWILEJOWANY;
* klauzula ta chroni przed niedyskryminacj;
* jest
norm
o
charakterze
blankietowym

nie
daje
adnych
przywilejw/uprawnie, gdy zale one od tego jak bd traktowane inne pastwa,
a wszystkie przywileje i ulgi przyznane jednemu pastwu s bezwarunkowo i
automatycznie przenoszone na dane pastwo;
* tre moe by rna w obrocie gosp. dot. obrotu towarowego, transportu
towarw, sytuacji prawnej osb fizycznych i prawnych w zakresie wykonywania
handlu i in. dzia. gosp.;
np. typowa KNU w zakresie obrotu towarowego w GATT: Wszelkie korzyci,
ulgi, przywileje lub zwolnienia, przyznane przez jedn z umawiajcych si stron
towarom pochodzcym z jakiego bd kraju lub przeznaczonych dla tego kraju,
bd, niezwocznie i bez jakichkolwiek warunkw, rozcignite na podobne
towary pochodzce z obszarw lub przeznaczone dla obszarw wszystkich
innych umawiajcych si stron. Niniejsze postanowienie dotyczy opat celnych i
wszelkiego rodzaju nalenoci, nakadanych na lub w zwizku z importem lub
eksportem, opat pobieranych z tytuu przekazywania za granic patnoci
importowo-eksportowych, trybu pobierania tych opat i nalenoci, caoci
przepisw i formalnoci dotyczcych importu lub eksportu
WYJTKI OD KNU
polegaj na tym, e w szczeglnych sytuacjach korzyci lub przywileje
przyznawane jakiemu pastwu lub obszarowi nie musz by przenoszone na
inne pastwa korzystajce z KNU (traktowanie preferencyjne) istnieje 5
powszechnie uznanych wyjtkw:
* tzw. may ruch graniczny;
* handel z wasnymi koloniami i posiadociami;
* szczeglne sytuacje prawne, polityczne czy uwicone tradycj (np. tzw.
brytyjskie preferencje imperialne, preferencje celne w ramach Unii Francuskiej);
* unia celna;
* handel z krajami rozwijajcymi si (ten wyjtek zastpuje dawne wyjtki dot.
kolonii i krajw zalenych);
obecnie nie odgrywa tej roli co dawniej, gdy nie wystarcza do zapewnienie
rzeczywistej niedyskryminacji, wynika to z w/w wyjtkw, a przede wszystkim z
tworzenia organizacji gosp. (jak WE) i stref preferencyjnych oraz z faktu, e KNU
w wikszoci przypadkw nie obejmuje stosowania ogranicze ilociowych;
OGRANICZENIA ILOCIOWE (KONTYNGENTOWANIE) IMPORTU (pojawiy si po I wojnie
wiatowej)
bezporednia ingerencja w handel zagraniczny przez pastwo, polegajca na
zezwoleniu na import tylko okrelonej iloci towarw w ramach corocznie
ustalanego kontyngentu;
* wprowadziy je wikszo pastw, co mocno zahamowao handel zagraniczny,
dlatego w gospodarce kapitalistycznej uwaane jest to za rodek wyjtkowy,
stosowany w sytuacjach kryzysowych w ostatnich latach nastpuje stopniowa
liberalizacja obrotu towarowego przez znoszenie tych ogranicze;
* w zwizku ze stosowaniem tych ogranicze pojawiy si u.m. szczeglnego typu

104

umowy o obrocie towarowym (umowy kontyngentowe) z doczonymi do nich

listami towarowymi zobowizanie pastwa do wydania zezwole na import
towarw w ilociach przewidzianych w listach towarowych doczonych do umowy;
w gospodarce rynkowej skorzystanie z tego zobowizania zaley od
prywatnych importerw;
w gospodarce socjalistycznej w umowach z pastwami kapitalistycznymi
mogo to prowadzi do niekorzystnej sytuacji dla pastw socjalistycznych (ze
wzgldu na monopol handlu zagranicznego), dlatego w takich umowach
wzajemne zobowizania obejmoway take wydawanie zezwole na import i
eksport;
ORGANIZACJE GOSPODARCZE
Rola ONZ w rozwizywaniu problemw gospodarczych
ONZ zajmuje si te problematyk gospodarcz (m. wsppraca gosp.) szczeglne
uprawnienia ma Rada Gosp.-Spo. (moe bada zagadnienia gosp., zwoywa
konferencje m., przygotowywa projekty umw oraz udziela zalece w tej dziedzinie
czonkom ONZ;
powoane te specjalne organy regionalne np. Europejska Komisja Gospodarcza (zadania: uatwianie obrotw gosp. midzy pastwami o rnych ustrojach);
* kompetencje ONZ w tej dziedzinie s oglne i nie mog zastpi dwustronnych
umw czy organizacji;
Konferencja NZ do spraw Handlu i Rozwoju z 1964 r. (UNCTAD) formalnie to
organ pomocniczy ZO, ale ma wasn struktur i organy (Rada Handlu i Rozwoju oraz
Sekretariat) oraz du samodzielno dziaania;
* na czoo wysuwane s interesy pastw rozwijajcych si konieczno
przyspieszenia wzrostu gosp. krajw sabiej rozwinitych, gwnie poprzez
uatwianie eksportu (g. surowcw), czemu maj suy rne instrumenty
(uprzywilejowane tych krajw, stabilizacja cen surowcw);
* opracowano oglny system preferencji w handlu m. na rzecz pastw
rozwijajcych;
* opracowano projekt Karty ekonomicznych praw i obowizkw pastw z 1974 r.
(zatwierdzona przez ZO) przyczynianie si do adu ekonomicznego i rozwijanie
systemu preferencji dla pastw rozwijajcych si;
Program Rozwoju NZ z 1965 r. (UNDP) udziela pomocy technicznej i
przedinwestycyjnej (organizacyjnie i finansowo) programw krajowych, regionalnych i
globalnych, majcych przyczyni si do przyspieszenia rozwoju krajw rozwijajcych
si budet dobrowolne skadki (dlatego zbyt mao ma rodkw);
* Rada Zarzdzajca i Sekretariat z Administratorem na czele (mianowany przez
SG ONZ);
Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) z Genewy z 1947 r.
ukad nie powoywa do ycia org., a powstaa ona w drodze praktyki i uchwa jego
stron spotkania plenarne zmieniy si w sesje zwoywane 2 razy do roku (tak
uchwaa z 1958 r.), a w okresie midzysesyjnym dziaa Rada Przedstawicieli (otwarta
dla wszystkich stron Ukadu) oraz stay Sekretariat z Sekretarzem Wykonawczym
na czele;
zadanie GATT liberalizacja handlu m. i przyczynianie si do jego rozwoju
poprzez zredukowanie taryf celnych oraz eliminacj ogranicze ilociowych i
zasad rwnoci. Do gwnych funkcji GATT naleao:
* ocena sytuacji w handlu m. i poszukiwanie rodkw dla usunicia przeszkd w jego
rozwoju;
* rokowania w sprawie redukcji ce, prowadzone na specjalnych konferencjach (tzw.
rundach);
* rozstrzyganie sporw dotyczcych wykonywania zobowiza;
* udzielanie czonkom zezwole na uchylenie (derogacj) niektrych zobowiza;
105

redukcja taryf celnych w systemie GATT kady czonek musia dokona pewnych
obniek swej taryfy celnej, a koncesje te dokonywane byy gwnie w dwustronnych
rokowaniach, a nastpnie wyszczeglnione w specjalnych listach stanowicych za. do
Ukadu, a nastpnie uoglniano je na podstawie KNU, a dodatkowo GATT tzw. rundy;
KNU w art. I klauzula generalna (oglne stosowanie KNU), a w art. II klauzula
dodatkowa (kada strona udzieli w stosunkach handlowych z pozostaymi stronami nie
mniejszych ulg/koncesji ni te, ktre zostay przewidziane we waciwej licie
koncesyjnej, stanowicej za. do Ukadu);
* szereg wyjtkw od stosowania KNU;
zniesienie ogranicze ilociowych, ale nakaz ten nie mia charakteru
bezwzgldnego i w Ukadzie Oglnym przewidziane byy liczne wyjtki, a niektre o
charakterze staym (np. w odniesieniu do produktw rolnych i rybnych), inne o
charakterze czasowym (np. ze wzgldu na ochron rwnowagi bilansu patniczego);
niedyskryminacyjne stosowanie ogranicze ilociowych, ale i tutaj wyjtki, ktre
np. umoliwiy zastosowanie ogranicze w stosunku do pastw socjalistycznych;
1994 R. GATT ULEG ROZWIZANIU POWSTAA WIATOWA ORGANIZACJA HANDLU
(WTO);

wiatowa Organizacja Handlu (Marakesz z 1994 r.)

czonkiem pastwo i odrbne terytorium celne posiadajce pen autonomi
w prowadzeniu swych zewntrznych stosunkw handlowych 146 czonkw:
Polska, WE i 2 odrbne terytoria (Hongkong i Makao);
funkcje WTO to min.:
* uatwienie wprowadzania i stosowania po rozumienia WTO i wielostronnych umw
handlowych;
* sprzyjanie realizacji celw w/w umw oraz stworzenie forum negocjacji dot.
wielostronnych stosunkw handlowych czonkw organizacji w zakresie objtym
umow zaoycielsk;
* wsppraca z IMF i IBRD w celu osignicia spjnoci w formuowaniu globalnej
polityki gosp. WTO;
* dziaania na rzecz liberalizacji w handlu m. m.in. poprzez obnienie stawek celnych
(od 1999);
struktura:
* organ gwny Konferencja Ministerialna (wszyscy czonkowie, raz na 2 lata,
KOMPETENCJE: realizacja szeroko rozumianych funkcji WTO i podejmowanie w tym
celu odpowiednich decyzji);
* organ wykonawczy Rada Generalna (wszyscy czonkowie, obraduje w miar
potrzeby, KOMPETENCJE: peni funkcj Konferencji Ministerialnej w przerwach midzy
sesjami, dokonuje przegldu spraw w zakresie biecej polityki handlowej oraz
podejmuje rne czynnoci zwizane z rozstrzyganiem sporw midzy czonkami,
organizowanie wsppracy z innymi org. o dziaalnoci w zakresie zainteresowa
WTO);
* Sekretariat z Dyrektorem Generalnym (mianowany przez Konferencj
Ministerialn) funkcje adm. i tech., a wg. umowy z 1994 r. Sekretariat GATT
przeksztaci si w Sekretariat WTO;
Midzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund IMF)
powsta w 1944 r. na konferencji NZ (wszed w ycie w 1945 r.) siedziba
Waszyngton;
podstawowe cele Funduszu to:
* popieranie m. wsppracy walutowej;
* uatwianie rozwoju i zrwnowaonego wzrostu wymiany m. oraz przyczynianie si
przez to do utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia i dochodw realnych
ludnoci oraz rozwijania zasobw produkcyjnych pastw czonkowskich;
* przyczynianie si do utrzymania stabilnoci walut pastw czonkowskich;
106

pomaganie w tworzeniu wielostronnego systemu regulowania nalenoci w zakresie

biecych transakcji midzy czonkami i usuwaniu ogranicze dewizowych;
* zwikszanie zaufania do pastw czonkowskich przez stawianie do ich dys pozycji
rodkw finansowych Funduszu i umoliwienie im w ten sposb korygowa nia
niekorzystnych odchyle ich bilansw patniczych;
obecnie 182 pastwa (Polska te), a najwaniejsze to USA, GB, Francja, Niemcy i
Japonia (38% w systemie gosowania waonego dla wanych uchwa);
Rada Gubernatorw naczelny organ, przedstawiciele wszystkich pastw (raz do
roku), moe podejmowa decyzje we wszystkich sprawach organizacji, a ponadto
do jej wycznych kompetencji naley:
* zatwierdzanie rocznego sprawozdania z dziaalnoci Funduszu,
* okrelanie warunkw i kryteriw podziau czystego zysku,
* przyjmowanie nowych czonkw i ustalanie warunkw ich przyjcia,
* zawieranie porozumie o wsppracy z innymi organizacjami midzynaro dowymi.
Rada Dyrektorw Wykonawczych organ wykonawczy (22 dyrektorw) obowizki
to:
* biece zarzdzanie rodkami finansowymi organizacji (sprzeda i wykupywanie
walut),
* ksztatowanie polityki udzielania kredytw pastwom czonkowskim,
* przygotowywanie projektw uchwa i decyzji dla Rady Gubernatorw.
dziaalno Funduszu:
* to gwnie udzielanie pastwom czonkowskim kredytu dla wyrwnania
chwilowych zakce ich bilansu patniczego przez umoliwienie im zakupu
waluty innego pastwa czonkowskiego za wasn walut
udzielane w ramach tzw. rachunku oglnego oraz szeregu staych i
tymczasowych tzw. uatwie kredytowych;
warunek poddanie w pewnym stopniu gospodarki kontroli Funduszu oraz
spenienie warunkw okrelonych przez org., te opracowanie dokadnego planu
poprawy stanu gospodarki;
* te udzielanie pomocy technicznej, min. wiadczeniu usug przez ekspertw
organizacji,
doradzajcych
rzdom
pastw
czonkowskich
zgaszajcym
zapotrzebowanie na pomoc techniczn;
najwiksza organizacj finansow na wiecie organizacja wyspecjalizowana w
systemie ONZ na podstawie umowy zawartej midzy obu organizacjami z 1947 r.;
*

Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Recontruction and

Development IBRD)
powsta w 1944 r. na konferencji NZ jednoczenie z IMF (umowa zaoycielska
wesza w ycie w 1945), siedziba w Waszyngtonie;
podstawowe cele Banku to:
* udzielanie pastwom czonkowskim pomocy w odbudowie ich gospodarki
zniszczonej podczas drugiej wojny wiatowej,
* pomoc pastwom rozwijajcym si w zakresie rozbudowy ich si wytwr czych przez
uatwianie dokonywania w nich kapitaowych inwestycji zagranicznych poprzez
udzielanie gwarancji lub uczestniczenie w poyczkach albo innych inwestycjach
dokonywanych przez kapita prywatny,
* popieranie rozwoju wymiany midzynarodowej i utrzymywanie rwnowagi bilansw
patniczych przez popieranie inwestycji zagranicznych, ktrych celem jest rozwj
gospodarczy pastw czonkowskich,
* udzielanie i gwarantowanie poyczek midzynarodowych pastwom czon kowskim.
obecnie 191 pastw (Polska), a najwaniejsze to USA, GB, Francja, Niemcy i Japonia
(43% w systemie gosowania waonego dla podejmowania decyzji);
Rada Gubernatorw naczelny organ, przedstawiciele wszystkich pastw (raz do
roku), okrela ogln polityk Banku i moe podejmowa decyzje we wszystkich
sprawach dotyczcych jego dziaalnoci, a wycznie do jej kompetencji naley:
107

* przyjmowanie nowych czonkw i okrelanie warunkw ich przyjcia,

* zawieszanie pastw w prawach czonkowskich,
* zwikszanie lub zmniejszanie kapitau Banku,
* podzia zysku,
* zawieranie porozumie o wsppracy z innymi organizacjami midzynarodowymi.
Dyrektorzy Wykonawczy organ wykonawczy (5 dyrektorw mianowanych przez 5
w/w pastw + 17 dyrektorw wybieranych przez pozostae pastwa) prowadzenie
biecych operacji finansowych oraz przyznawanie poyczek pastwom
czonkowskim;
dziaalno to udzielanie poyczek na cele inwestycyjne (gdy nie mona uzyska z
innych dogodnych rde) pastwom i przedsibiorcom prywatnym, gdy ich
rzd/bank centralny zagwarantuj spat poyczek wraz z odsetkami;
* udzielane wycznie na realizacj dokadnie okrelonych projektw inwestycyjnych i
gdy stan gospodarki i finanse publiczne gwarantuj spat poyczki (ocena przez
ekspertw Banku);
organizacja wyspecjalizowana w systemie ONZ na podstawie umowy z 1947 r.;

ZAATWIANIE SPORW MIDZYNARODOWYCH

UWAGI OGLNE
rola p.m. w odniesieniu do sporw m. polega przede wszystkim na tym, e:
* wprowadza obowizek pokojowego zaatwiania sporw;
* zobowizuje w konkretnych przypadkach do poddania si okrelonemu sposobowi
zaatwiania sporw;
* tworzy systemy i sposoby pokojowego zaatwiania sporw;
DEFINICJA SPORU MIDZYNARODOWEGO SPR A SYTUACJA
Karta NZ wymienia cznie spr i sytuacje (np. RB moe bada kady spr czy sytuacj,
czy nie zagraa m. pokojowi i bezp.) wane rozrnienie tych poj, tym bardziej, e
pastwo zobowizane do rozwizywani sporw w okrelony sposb, moe twierdzi e
nie ma sporu, by unikn tego sposobu:
* sytuacja m. to okrelony, co do czasu i miejsca, ukad stos. m. (szersza ni spr,
gdy z sytuacji mog wynika spory);
* spr m. to taka sytuacja, w ktrej pastwa wystpuj ze skonkretyzowanymi,
sprzecznymi stanowiskami i roszczeniami w orzecznictwie:
STSM w sprawie koncesji Mavrommatisa w Palestynie spr jest to
nieporozumienie w przedmiocie prawa lub faktu, sprzeczno stanowisk
prawnych lub interesw midzy dwiema osobami;
MTS w sprawie Australii vs Francja o dowiadczenia jdrowe MTS
stwierdzi, e spr przesta istnie, bo Francja w jednostronnych owiadczeniach
zobowizaa si nie przeprowadza dowiadcze jdrowych w atmosferze;
SPORY PRAWNE I POLITYCZNE (inne nie uywa si terminu polityczne)
rozrnienie to nie polega na podziale na spory teoretyczne i praktyczne kady spr
prawny jest jednoczenie sporem politycznym, ale nie kady spr polityczny jest
jednoczenie sporem prawnym:
* nie kady spr da si uj w formu prawn;
* nie kady spr da si rozwiza tylko na podstawie istniejcego prawa, bez
odwoywania si do elementw pozaprawnych;
wg Karty NZ przy rozstrzyganiu sporw RB powinna kierowa spory
prawne do MTS, gdy nadaj si do rozstrzygnicia w drodze sdowej lub
arbitraowej;
SPORY ZWYKE I KWALIFIKOWANE (rozrnienie wprowadzone w Karcie NZ)
spory kwalifikowane to spory i sytuacje godzce w podstawowy cel ONZ, czyli
zagraajce pokojowi na RB spoczywa gwna odp. za to zadanie i Karta daje
prawo do rozstrzygania tych sporw RB moe ona zbada kady spr i ustali czy
dalsze jego trwanie moe zagraa pokojowi, jeli tak, to pyn z tego okrelone
konsekwencje prawne i organizacyjne;
108

OBOWIZEK ZAATWIANIA SPORW WYCZNIE METODAMI POKOJOWYMI

nakaz p.m., te wg Karty jako podstawowa zasada postpowania czonkw, co ma
szczeglne znaczenie przy wspistnieniu pastw o rnych ustrojach spo.gosp., a po II
wojnie wiatowej wobec nowego stosunku si pokoju do si wojny zasada ta nabraa
realnego charakteru;
obowizek ten nie oznacza obowizku zaatwiania wszystkich sporw, ktry
obowizuje tylko w stosunku do sporw kwalif., a spory zwyke wg p.m. pastwa
mog pozostawi niezaatwiony;
SWOBODA WYBORU SPOSOBU ZAATWIANIA SPORU I JEJ OGRANICZENIA
wybr sposobu zaatwiania sporu zaley od woli stron w sporze:
* spory kwalif. RB moe zaleci (nie wice) odpowiedni procedur lub sposb
zaagodzenia;
* ograniczana w u.m. wtedy wystarczy danie pastwa by rozwiza spr w
ustalony w u.m. sposb, np. klauzula fakultatywna MTS;
SPOSOBY ZAATWIANIA SPORW
s to:
1 rokowania postpowanie dyplomatyczne, bez udziau organu m.;
2 dobre usugi postpowanie dyplomatyczne, bez udziau organu m. + pastwo
trzecie;
3 porednictwo (mediacja) postpowanie dyplomatyczne, bez udziau organu
m. + pastwo trzecie;
4 badania (komisje ledcze) postpowanie z udziaem organw m.;
5 koncyliacja postpowanie z udziaem organw m.;
6 arbitra;
7 sdownictwo;
sposoby mona podzieli na 2 kategorie:
* nie prowadzce do wicego dla stron rozstrzygnicia, np. rokowania, dobre
usugi, porednictwo, badania i koncyliacja;
* koczce si wicym rozstrzygniciem (zasdzeniem), np. arbitra i
postpowanie sdowe;
RDA PRAWA DOTYCZCEGO ZAATWIANIA SPORW MIDZYNARODOWYCH
u.m.

min.
Konwencja
Haska
o
pokojowym
zaatwianiu
sporw
midzynarodowych z 1907 r., te Karta NZ (wraz ze statutem MTS) oraz rne
klauzule w umowach dwu i wielostronnych, czasem umowy dwustronne dot.
tylko sposobu zaatwiania sporw (np. traktaty arbitraowo-koncyliacyjne);

ROKOWANIA (NEGOCJACJE)
to najbardziej podstawowy typ rozwizywania sporw, ale wymaga by kada ze
stron chciaa w duchu kompromisu uzgodni swoje stanowiska i ustali na przyszo
jednolite postpowanie, a inne sposoby s czsto pomocnicze i czsto wymagaj
jeszcze dodatkowych rokowa (np. po zaakceptowaniu prac komisji badawczej
pastwa musz jeszcze ustali warunki rozstrzygnicia sporu);
* na rnych szczeblach, te przez osoby upowanione, a wg KW o stos. dypl. jest
to jedno z zada misji dyplomatycznej;
* forma usta lub pisemna;
czasem u.m. nakadaj obowizek podjcia rokowa, ale wg STSM obowizek ten
nie oznacza obowizku osignicia porozumienia;
DOBRE USUGI I POREDNICTWO (MEDIACJA)
to postpowania dyplomatyczne z udziaem jednego lub wicej pastw trzecich;
* rola pastwa trzeciego:
dobre usugi uatwienie pastwom rokowa, ale bez brania w nim
udziau;
porednictwo bierze z reguy udzia;
nie zawsze tak ostra rnica moe najpierw by dobre usugi, potem
109

porednictwo;
wg Konwencji Haskiej pastwo trzecie nie moe uczestniczy w sporze, a
pastwa sporu utrzymuj z nim przyjazne stosunki, pastwo trzecie moe samo
proponowa swoje usugi, nawet podczas konfliktw zbrojnych;
* np. T. Roosvelt w zatargu zbrojnym rosyjsko-japoskim (1904-5) rokowania w
Portsmouth;
* np. ZSRR w sporze indyjsko-pakistaskim o Kaszmir 1966 r. konf. w Taszkiencie
prezydenci pastw sporu podpisali deklaracj o przywrceniu normalnych i
pokojowych stosunkw oraz wycofaniu wojsk;
zadanie pastwa trzeciego to pogodzenie przeciwnych roszcze i zagodzenie
niechci koniec gdy:
* wszystkie strony uznaj, e zaproponowane rodki pogodzenia nie zostay przyjte;
* gdy spr zosta zakoczony albo na podstawie rokowa albo dziki pastwu
trzeciemu czy z jeszcze innej przyczyny;
w ostatnich latach te wybierane na mediatorw wybitne osobistoci, np. w sporze
Palestyna-Izrael hrabia F. Bernadotte (po jego zamordowaniu R. Bunche); w konflikcie
bliskowschodnim po wojnie w 1967 r. by mediator ONZ G. Jarring; te organizacje i
organy m.;
KOMISJE LEDCZE
cel: wyjanienia stanu faktycznego zadanie: stwierdzenie faktw, jeli s one
sporne;
wg KH powoywane gdy istnieje rnica zapatrywa na kwestie stanu faktycznego,
po wyczerpaniu drogi dyplomatycznej
* fakultatywny charakter gdy okolicznoci na to pozwol;
* skad oraz szczegowe okrelenie zada komisji ustalaj strony;
* postpowanie kontradyktoryjne;
* uchway podejmowane wikszoci gosw;
* koniec prac sprawozdaniem o stwierdzeniu faktw nie jest wice dla stron;
np. incydent na Dogger Bank (Morze Pnocne) 1904 r. flota rosyjska ostrzelaa
brytyjskie kutry rybackie mylc je z japoskimi torpedowcami po ustaleniach komisji
Rosja wypacia odszkodowanie GB;
klasyczna procedura ledcza stosowana bardzo rzadko ZO ONZ w 1967 r.
wezwao pastwa do bardziej efektywnego korzystania z istniejcych metod ustalania
faktw oraz wezwao SG ONZ do stworzenia rejestru ekspertw w rnych dziedzinach,
ktrzy mogliby by wykorzystani przez strony w sporze dla ustalenia faktw (+ postulat
do pastwo o wysunicie do 5 ich obywateli do tego rejestru);

110

KONCYLIACJA
organ m. (komisja koncyliacyjna) po zbadaniu stanu faktycznego sporu nie
wydaje wyroku, lecz zaleca konkretne rozstrzygnicie sporu (elementy bada i
porednictwa/mediacji);
* w okresie midzywojennym liczne tzw. traktaty arbitraowo-koncyliacyjne
(np. traktaty lokarneskie z 1925 r.);
* organ stay lub niestay;
* pocztek postpowania przedstawienie sporu przez obie strony, ale te
wszczcie na danie jednej strony;
* postpowanie kontradyktoryjne;
* uchway zapadaj wikszoci gosw;
* po rozpoznaniu sprawy komisja moe przedstawi stronom warunki ukadu,
ktry uzna za odpowiedni i wyznaczy im termin do wypowiedzenia si;
* koniec dziaalnoci protok, w ktrym:
stwierdza, e strony doszy do porozumienia i uznay podane warunki porozumienia, albo
stwierdza, e stron nie mona byo pojedna.
* nie wydaje decyzji wicej strony, to strony wydaj decyzj ostateczn;
POSTPOWANIE PRZED ORGANAMI NARODW ZJEDNOCZONYCH
art. 1 Karty celem NZ jest min. agodzi i zaatwia w drodze pokojowej,
wedug zasad sprawiedliwoci i prawa midzynarodowego spory i sytuacje
mogce prowadzi do naruszenia pokoju
* jedynie obowizek zaatwiania sporw kwalifikowanych;
* gwna rola RB, ale te ZO moe podejmowa uchway w formie zalece;

SPORY KWALIFIKOWANE
zajmuje si nimi przede wszystkim RB:
* na wniosek pastwa lub pastw;
* na wniosek ZO;
* z inicjatywy SG;
* z urzdu;
z inicjatyw rozpatrzenia sporu przez ZO mog wystpi:
* pastwa;
* RB;
POSTPOWANIE NA WNIOSEK PASTW
prawo KADEGO czonka ONZ na zwrcenie uwagi RB i ZO w stosunku do
sytuacji czy sporu kwalifikowanego;
* pastwo samo decyduje, czy spraw ma zaj si RB czy ZO, ale pastwo nie
moe przesdzi, e ZO zaatwi spraw do koca, ze wzgldu na przepisy o
ograniczonej kompetencji tego organu, ktre w kocu doprowadz do przekazania
sprawy RB;
* te pastwo nie bdce czonkiem, jeli jest stron i w zakresie tego sporu
przyjmie na siebie zobowizania wynikajce z Karty dot. pokojowego
zaatwiania sporw;
* obowizek czonkw do skierowania sporu kwalifikowanego do RB, jeli nie
udao si im doprowadzi do jego zaatwienia innymi rodkami, a gdy RB
uzna, e dalsze trwanie tego sporu moe zagrozi m. pokojowi i bezp.:
albo moe wskaza stronom metod zaatwienia sporu;
albo zleci merytoryczne warunki zaatwienia sporu (RB wystpuje jako
pojednawca);
POSTPOWANIE Z URZDU
prawo RB do wkraczania we wszystkie spory kwalifikowane ma prawo
kwalifikowania sporw i badania kadej sytuacji czy sporu, czy dalsze ich
utrzymanie moe zagrozi;
111

*
*
*

moe wezwa strony do zaatwienia sporu metod wskazan przez ni na

kadym etapie sporu moe zaleci pastwom waciwe postpowanie lub metod;
niezalenie od czonkowstwa, np. zalecenia GB (tak) i Albanii (nie) przedstawienia
sporze dot. Korfu MTS;
powinna wzi pod uwag procedur lub metod przyjta przez strony nie
jest to nakaz absolutny, gdy RB ma du swobod w wyborze sposobu i metody
zaatwienia sporu, ale uchway RB maj dla stron charakter nie wicy;

SPORY ZWYKE
rozdz. VI dot. sporw niezalenie od ich rodzaju w kadym sporze wniesionym
przez strony RB moe wydawa zalecenia, a warunkiem ich wydania jest zgoda
stron, na zwrcenie si do RB o zalecenie (RB jako pojednawca);

ARBITRA (SDOWNICTWO POLUBOWNE)

I M. Konferencja Pokojowa w Hadze w 1899 r. kodyfikacja prawa dot. m.
arbitrau prba instytucjonalizacji arbitrau przez utworzenie tzw. STA II
Konferencja Pokojowa Haska w 1907 r. rozbudowaa to prawo;
* ARBITRA MIDZYNARODOWY ma za przedmiot rozstrzyganie sporw midzy
pastwami przez sdziw przez nie wybranych w oparciu o poszanowanie
prawa, a zastosowanie arbitrau pociga za sob obowizek poddania si z
dobr wiar wyrokowi;
wyrok wydany na podstawie prawa, dlatego wg Konwencji Haskiej uznany jest za
najbardziej sprawiedliwy i skuteczny w zaatwianiu sporw dot. interpretacji konwencji
midzynarodowych;

PODDANIE SI ARBITRAOWI
zgoda pastw ex post albo z gry, moe dot. konkretnych spraw lub wszystkich,
czy tylko niektrych kategorii;
zazwyczaj na podstawie specjalnej umowy zwanej kompromisem okrelenie
przedmiotu sporu, decyzja o poddaniu go arbitrau, zgadzaj si wykona jego wyrok
albo na podstawie klauzuli arbitraowej;
czasem dwustronne umowy o pokojowym zaatwianiu sporw (traktaty
arbitraowe, traktaty arbitraowo-koncyliacyjne) z gry zgoda na ten sposb;
SKAD TRYBUNAU ARBITRAOWEGO
ustalany przez strony jedna osoba lub komisja (z reguy nieparzysta liczba
czonkw) obywatele pastw trzecich, ale i pastw sporu;
w kompromisie zazwyczaj okrelony skad;
w umowie arbitraowej luz klauzuli arbitraowej powinien by przewidziany
sposb powoania trybunau;
* np. kada ze stron po jednym, a oni potem ustalaj tzw. superarbitra (nie moe by
obywatelem pastw sporu), a jeli nie uda im si do wybra, to wskazuje go np.
przewodniczcy MTS lub SG ONZ, te powinna by przewidziana sytuacja, w ktrej
jedna ze stron nie chce wyznaczy arbitra (np. powouje go przewodniczcy MTS lub
SG)
te w KH procedura tworzenia trybunau arbitraowego, w razie gdy z braku
zgody stron nie zosta on ukonstytuowany;
postpowanie wg zasad ustalonych przez strony, a w braku ustalenia procedura
z KH z 1907 r. postpowanie skada si z 2 czci:
* postpowanie pisemne;
* rozprawa ustna;
po zamkniciu rozprawy przez przewodniczcego narada (tajna), a decyzja
wikszoci gosw;
WYROK ARBITRAOWY
ustalany na naradzie wikszoci gosw/jednomylnie, odczytywany na
posiedzeniu publicznym w obecnoci agentw i doradcw stron, zaopatrzony w
uzasadnienie prawomocny i zakomunikowany agentom stron = OSTATECZNY;
* wie strony sporu;
112

w razie sporu co do jego interpretacji podlega rozpatrzeniu przez ten sam

trybuna;
STAY TRYBUNA ARBITRAOWY
I KH STA nie jest staym m. organem sdowym, a staa jest tylko lista osb;
* strony I KH mog te powoa inne osoby, a nawet nie stosowa si do tej
procedury;
* stay sekretariat (Haga);
* lista osoby wskazane przez strony KH (do 4 osb tzw. grupy narodowe w
STA);
* osoby o powszechnie uznanej kompetencji w dziedzinie p.m., cieszce si
najwyszym szacunkiem i gotowe podjcia si czynnoci arbitra;
znaczenie STA jest niewielkie, gdy pastwa jeli chc odwoa si do sztywnej
procedury mog odwoa si do MTS, a jeli chc bardziej elastyczn wtedy sami
tworz zasady arbitrau, pomimo tego w umowach pojawiaj si zapisy dot. arbitrau,
cho w praktyce stosowane s rzadko;
ARBITRA A SDOWNICTWO STAE
wiele cech wsplnych z sdownictwem staym, ktre jednoczenie odrniaj je od
innych sposobw zaatwiania sporw: rozstrzygnicie na podstawie prawa, wice
wyroki;
rnice midzy arbitraem a sdownictwem m.:
* skad sdzcy w arbitrau przez strony, w sdzie stay;
* procedura arbitra strony maj wpyw, sdy staa;
*

113

SDOWNICTWO MIDZYNARODOWE
Uwagi oglne
stae sd. m. instytucja stosunkowo nowa, pierwsza prba w 1908 r.
rodkowoamerykaski Trybuna Sprawiedliwoci (koniec w 1918 r., 10 spraw)
powoany przez Lig Narodw STSM po II wojnie wiatowej zastpiony przez MTS;
dziaaj na podstawie p.m. poza funkcj orzecznicz ich dziaalno to te
ucilanie norm p.m.;
kompetentne do rozpatrywania sporw gdy pastwa wyra na to zgod;
Stay Trybuna Sprawiedliwoci Midzynarodowej
Pakt Ligi Narodw zasada pokojowego zaatwiania sporw + powstanie
trybunau o podwjnej kompetencji:
* rozpatrywanie wszystkich sporw m. przedstawionych przez strony;
* wydawania na yczenie Rady lub Zgromadzenia opinii doradczych w kadym
sporze lub innej sprawie;
statut przyjty w 1920 r. jako odrbna u.m., wszed w ycie 1921 r., a sprawy wew.
regulowa regulamin 1936 r. zmiany w statucie i regulaminie dziaa do 1940 r.
obecnie jego dziaalno kontynuuje MTS;
Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci
pocztek dziaalnoci 1946 r. jako gwny organ sdowy ONZ na podstawie statutu
(za. do Karty) oraz Regulaminu z 1946 r.;
stronami s wszyscy czonkowie ONZ, ale mog te by inne pastwa (np. Szwajcaria, Liechtenstein, San Marino i Japonia);
FUNKCJE TRYBUNAU
2 funkcje:
* sdzenie;
* opinie doradcze wydawane na danie ZO i RB, oraz na podstawie
upowanienia ZO na danie Rady Gosp.-Spo., Rady Powierniczej i org.
wyspecjalizowanych, w sprawach wynikajcych z ich dziaalnoci;
nie maj charakter u prawnie wicego;
pastwa nie mog ich da;
ORGANIZACJA TRYBUNAU
15 sdziw, niezalenych, bez wzgldu na przynaleno pastwow, o wysokim
poziomie moralnym, sdziowie lub prawnicy o uznanej kompetencji w p.m.;
* wybierani na 9 lat, z prawem ponownej wybieralnoci, co 3 lata wymiana 5
sdziw;
* wybierani przez ZO i RB spord kandydatw wyznaczonych przez tzw. grupy
narodowe w STA, a czonkowie ONZ, nie bdcy stron I KH wyznaczaj grupy
narodowe ad hoc (powoane w trybie z I KH);
* ZO i RB dokonuj wyboru niezalenie (bezwzgldna wikszo, w RB bez
jednomylnoci 5-tki);
* konieczno uwzgldnienia reprezentacji gwnych form cywilizacyjnych i
zasadniczych systemw prawnych wiata;
* obok sdziw staych mog te by sdziowie narodowi (sdziowie ad hoc);
* przywileje i immunitety dyplomatyczne gdy sprawuj funkcje sdziowskie, a
przywileje na terytorium Holandii uregulowane w ukadzie w formie wymiany not
midzy Przewodniczcym MTA a holenderskim MSZ;
* MTS wybiera przewodniczcego i wiceprzewodniczcego na 3 lata oraz
powouje sekretarza na lat 7;
BEZSTRONNO WYROKOWANIA
przepisy, ktrych celem jest zapewnienie bezstronnoci wyrokowania:
* nie moe adnego stanowiska politycznego lub administracyjnego ani innego
zawodu poza sdzi, nie jest reprezentantem pastwa i nie moe dostawa
instrukcji;
114

nie moe by agentem, doradc, adwokatem i uczestniczy w wyrokowaniu w

sprawie, w ktrej poprzednio bra udzia w jakimkolwiek charakterze;
* albo sdzia majcy obywatelstwo strony sporu musi si wyczy, albo w skadzie
wystpuj sdziowie narodowoci obu stron statut zapewnia sdziemu prawo
zasiadania w skadzie, a uczestnictwo obu obywateli zapewnione jest instytucj tzw.
sdziw narodowych (ad hoc):
strona moe ich powoa jeli w skadzie jest obywatel drugiej strony;
obie strony mog ich powoa;
moe to by obywatel pastwa trzeciego;
s sdziami tylko do czasu wydania wyroku;
musz odpowiada warunkom jakie statut wymaga dla kandydatw na
sdziw staych;
* kady sdzia moe wyczy si ze skadu sdzcego w konkretnej sprawie,
rwnie przewodniczcy moe zwrci uwag sdziemu, e nie powinien w
danej sprawie zasiada wymagana zgoda sdziego i przewodniczcego do obu
przypadkw, gdy jej brak decyzja sdu;
KOMPETENCJA TRYBUNAU RATIONE PERSONAE (KTO MOE BY STRON W POSTPOWANIU
PRZED TRYBUNAEM)
TYLKO PASTWA, a nie org. m. czy jednostki czonkowie statutu lub nie, przy czym
RB ustala warunki na jakich pastwa nie bdce stronami Statutu mog stawa
przed MTS (przy zachowaniu rwnoci stron);
KOMPETENCJA TRYBUNAU RATIONE MATERIAE (JAKIE SPRAWY MOE ROZSTRZYGA
TRYBUNA)
podstaw kompetencji MTS jest zgoda pastw, wyraona w sposb oczywisty i
niezaprzeczalny;
zgoda moe dot.:
* konkretnego sporu kompetencja nieobowizkowa (nie rodzi obowizku do
poddania przyszych sporw kompetencji MTS);
* wszystkich przyszych sporw kompetencja obowizkowa;
forma i czas zgody mog by rne 3 sposoby (formy) wyraenia zgody na
kompetencj MTS:
* zgoda ex post zgoda na osdzenie konkretnego sporu (po jego zaistnieniu);
* klauzula sdowa zgoda na kompetencj MTS we wszystkich sporach, jakie mog
powsta w przyszoci w zwizku z interpretacj konkretnej u.m.;
* klauzula fakultatywna generalne wyraenie zgody na kompetencj MTS we
wszystkich sporach o charakterze prawnym, wyraona przez zoenie jednostronnej
deklaracji;
ZGODA EX POST
orzecznictwu MTS podlegaj wszelkie sprawy wniesione przez strony;
zgoda ta wyraana w kompromisie, ale w wyroku kompetencyjnym w sprawie cieniny
Korfu MTS uzna, e forma zgody jest obojtna i moe by wyraona sukcesywnie w
odrbnych aktach;
KLAUZULA SDOWA
kompetencji MTS podlegaj wszelkie sprawy wyranie przewidziane w Karcie lub
w innych obowizujcych umowach ale Karta nie przewiduje adnych takich
spraw, wic znaczenie ma ten przepis w przypadku tzw. klauzul sdowych (MTS
rozstrzyga spory na tle interpretacji lub stosowania danej u.m.) strony uznaj
kompetencj w zakresie pewnej kategorii spraw i wystarczy wola jednej ze stron do
uruchomienia tego sposobu;
DEKLARACJA ZOONA NA PODSTAWIE KLAUZULI FAKULTATYWNEJ
jednostronna deklaracja pastwa uznajca kompetencj MTS do rozstrzygania
wszystkich sporw z innymi pastwami bez potrzeby specjalnego porozumienia,
oparta na zasadzie wzajemnoci;
spory o charakterze prawnym, ktre dotycz:
* wykadni u.m.,
*

115

* kadej kwestii p.m.,

* istnienia faktu, ktry w razie stwierdzenia stanowiby naruszenie zobowizania m.,
* rodzaju lub wysokoci odszkodowania, nalenego za naruszenie zobowizania m..
deklaracja moe by warunkowa (np. gdy wymaga wzajemnoci ze strony jednego
lub kilku pastw) i czasowa;
moliwe zastrzeenia;
* np. PL deklaracja wycza:
spory powstae przed dniem zoenia deklaracji albo spory powstae w wyniku
faktw lub sytuacji majcych miejsce przed t dat;
spory dot. terytorium i granic pastwowych;
spory dot. zanieczyszczenia rodowiska naturalnego;
spory dot. wierzytelnoci lub dugw zagranicznych;
spory, dla ktrych rozstrzygnicia strony postanowiy zastosowa inny sposb
uregulowania;
spory dot. spraw, ktre zgodnie z p.m. objte s wyczn jurysdykcj
wewntrzn pastwa;
w razie sporu co do kompetencji rozstrzyga MTS (wyrok kompetencyjny);
KOMPLETY ORZEKAJCE. IZBY.
orzeka w penym skadzie (9 to kworum, nie liczy si sdziw narodowych) gdy
brak kworum przewodniczcy powinien odroczy posiedzenie do czasu jego uzyskania;
orzeka w skadzie izby:
* izba postpowania uproszczonego;
* izby specjalne dla okrelonych kategorii sporw;
* izby ad hoc tworzone dla rozpoznania konkretnej sprawy;
niewiele spraw przekazywanych do rozpatrzenia izbom, a ju jeeli to izbie ad
hoc;
postpowanie w izbie ad hoc podobne do arbitrau (strony decyduj, ktrych
sdziw wybior);
wyrok wydany przez izb uwaany za wyrok MTS;

116

POSTPOWANIE PRZED TRYBUNAEM

strony reprezentowane przez agentw, mog te powoywa doradcw lub
adwokatw;
2 czci:
* pisemna przesyanie MTS i stronom za porednictwem sekretarza w porzdku i
terminach ustalonych przez MTS memoriau, kontrmemoriau oraz replik;
* ustna (rozprawa) wysuchanie przez MTS agentw, doradcw i adwokatw, a
niekiedy te wiadkw i rzeczoznawcw narada (tajna, wikszo gosw, w
razie rwnoci przewaa przewodniczcy);
WYROK
odczytywany na posiedzeniu publicznym, musi mie uzasadnienie (oraz m.in.:
data, nazwiska sdziw, streszczenie postpowania, ustalenie faktw, postanowienia
operatywne, liczba sdziw tworzcych wikszo oraz ew. decyzja co do kosztw);
w razie gdy sdzia ma inne zapatrywania moe doczy opini wasn:
* opinia odrbna gdy nie zgadza si z sentencj wyroku (te z czci);
* opinia indywidualna zgadza si z sentencj, lecz nie zgadza si z caoci lub z
czci uzasadnienia;
MOC WICA WYROKU
wyrok wie strony, lecz tylko w danej sprawie potwierdzone w:
* Karcie NZ zobowizanie czonkw do zastosowania si do postanowie MTS w
kadej sprawie, w ktrej s stron;
* Statucie orzeczenie MTS jest ostateczne i nie podlega apelacji;
dodatkowy rodek gwarantujcy wykonalno wyrokw MTS to ODWOANIE DO
RB gdy druga strona nie wykonuje zobowiza z wyroku, a zadaniem RB jest
zapewnienie wykonania wyroku RB (gdy uzna za suszny zarzut niewykonania
wyroku i e chce si przyczyni do jego wykonania) moe:
* albo wyda zalecenia;
* albo uchwali zastosowanie rodkw, jakie naley podj w celu wykonania
wyroku;
wyrok jest ostateczny i nie ma apelacji, a jedynie w wyjtkowych okolicznociach
MTS moe dokona rewizji;
INTERPRETACJA I REWIZJA WYROKU
INTERPRETACJA w razie sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku MTS wydaje
wyrok interpretacyjny na danie ktrejkolwiek ze stron;
REWIZJA strona moe zgosi wniosek o rewizj tylko gdy:
* wniosek opiera si na wykryciu faktu, ktry ma dla sprawy decydujce znaczenie;
* w chwili wydania wyroku fakt ten nie by znany MTS i tej stronie (co nie byo
wynikiem niedbalstwa);
* wniosek o rewizj zosta zoony najpniej w cigu 6 miesicy od wykrycia
nowego faktu;
* wniosek o rewizj zosta zoony przed upywem 10 lat od dnia wydania wyroku.
postpowanie rewizyjne orzeczenie MTS e istniej dostateczne podstawy;
tylko raz wystpiono z takim wnioskiem dot. wyroku w sprawie Tunezja vs Libia
w sprawie delimitacji szelfu z 1982 r. (odrzucony);
Midzynarodowy Trybuna Prawa Morza (10 spraw)
K prawa morza z 1982 r. powoaa Midzynarodowy Trybuna Prawa Morza
(Hamburg) powsta w 1996 r., a statut trybunau to aneks do konwencji;
* skad: 21 sdziw z rnych systemw prawnych, wybranych przez strony K. na 9
lat;
* zadanie: rozstrzyganie sporw dot. interpretacji bd stosowania K., a wyrok
jest ostateczny i wicy;

RODKI ODWETOWE
rodki odwetowe to nadzwyczajna dziaalno pastwa w odpowiedzi na postpowanie
117

innego pastwa naruszajce jego interesy nie s sposobem zaatwiania sporw, a

jedynie rodkiem ochrony;
RETORSJE
retorsje to dziaalno odwetow, jak jedno pastwo podejmuje w odpowiedzi
na sprzeczne z jego interesami lub nieprzyjazne dziaanie drugiego pastwa,
takimi samymi rodkami;
* powd retorsji to nie naruszenie p.m.;
* zwykle
rodki
takie
same
lub
podobne
(zasada
proporcjonalnoci/stosunkowoci);
* np. podniesienie opat celnych, ograniczenie wiz wjazdowych, wysiedlenie
obywateli, zadanie opuszczenia pastwa przez dyplomat;
REPRESALIA
represalia to odwet, jaki jedno pastwo podejmuje w odpowiedzi na bezprawn
dziaalno drugiego pastwa, takimi samymi rodkami (bezprawnymi), lecz
usprawiedliwionymi w konkretnej sytuacji bezprawn dziaalnoci innego
pastwa;
* w epoce feudalne uznawane za metoda pokojowego postpowania, ale obecnie
prawo stosowania represaliw zostao ograniczone;
* wymierzone przeciwko pastwu w sposb poredni, np. w postaci rodkw
godzcych w interesy obywateli tego pastwa, np. zatrzymanie statkw tego
pastwa, zawieszenie stosowania u.m., zajcie majtku drugiego pastwa, a dawniej
rodki obecnie uznane za przejaw uycia siy (okupacja czci terytorium, wzicie
zakadnikw, ostrzeliwanie fortec);
* szczeglny rodzaj to represalia stosowane w czasie wojny za naruszenie prawa
wojennego;
* zasada stosunkowoci (proporcjonalnoci) czyny musz by takie same lub
podobne, a represalia wykraczajce poza ich przyczyn uwaane s za nadmierne i
zakazane;
* ograniczenia dot. zakazu uycia siy i groby uycia siy oraz wiele zakazw
stosowania represaliw ze wzgldw humanitarnych (np. zakaz czynw godzcych w
ycie lub zdrowie ludnoci);
EMBARGO
to rodzaj odwetu i oznacza zatrzymanie przedmiotw nalecych do obcego pastwa, gwnie statkw danego pastwa w swoich portach, ale te zatrzymanie jego
adunku na statkach pastw trzecich;
BLOKADA POKOJOWA
blokada pokojowa to zamknicie komunikacji z portami lub z wybrzeem
obcego pastwa w czasie pokoju, bya to forma nacisku pastw silniejszych na
sabsze (forma stosowania przymusu) i niektre reguy wojennego prawa
morskiego miay zastosowanie;
* wymogi to uprzednie zawiadomienie o dokonaniu blokady pokojowej i blokada
musiaa by rzeczywista;
* ten kto ama blokad nie popenia bezprawia, ale ryzykowa, e statek mg
by zatrzymany i oddany (bez odszkodowania) dopiero po ustaniu blokady;
* obecnie rodek ten jest zakazany i moe by uznany za akt agresji;
PRAWO PRZECIWWOJENNE

UWAGI OGLNE
prawo przeciwwojenne to zesp norm utrudniajcych lub prawnie
uniemoliwiajcych wybuch wojny, s to postanowienia o zakazie agresji oraz inne,
ktre zmniejszaj prawdopodobiestwo wybuchu wojny lub ograniczaj jej zasig jak
umowy dot. rozbrojenia, ograniczenia zbroje oraz umowy tworzce systemy
bezpieczestwa zbiorowego;
* same przepisy nie zlikwiduj wojen, np. po podpisaniu paktu paryskiego z 1928 r.
(zakaz uciekania si do wojny) wybucha II wojna wiatowa;
118

ZAKAZ AGRESJI
dawne p.m. wojna jako dopuszczalny instrument polityki, min. dlatego, e cho
powodowaa zniszczenia, nie zagraaa istnieniu cywilizacji, a ius ad bellum byo
uwaane za jeden z atrybutw suwerennoci;
XIX w. pewne prby wyeliminowania wojny ze stos. m. nieudane, gdy w okresie
imperializmu i walki o podzia wiata najsilniejsze pastwa nie chciay si na to
zgodzi;
haskie konwencje pokojowe z 1899 i 1907 r. te nie wprowadziy zakazu wojny
ani obowizku pokojowego rozwizywania sporw (jedynie w miar moliwoci);
pakt Ligi Narodw te nie wprowadzi zakazu wojny, cho we wstpnie mia takie
sformuowania, jednak postanowienia szczegowe jego nie wprowadziy;
* na forum Z LN podjto uchwa, e wojna jest zabroniona i jest zbrodni
midzynarodow, ale uchwaa nie miaa mocy wicej;
PAKT BRIANDA-KELLOGGA (ukad paryski o wyrzeczeniu si wojny z 1928 r., WSZED W
YCIE W 1929 R. przez ociganie si Japonii, dlatego w Moskwie niektre kraje
podpisay Protok Litwinowa, wprowadzajcy w ycie midzy nimi pakt w 1939 r.
obowizywa 60 pastw, w tym wszystkich agresorw);
* geneza fr. MSZ Briand wystpi do USA z propozycj dwustronnego traktatu o
przyjani i wyrzeczeniu si wojny USA chciay umowy wielostronnej, poza LN (nie
byy jej czonkiem) wic Sekretarz Stanu Kellog zaproponowa ukad midzy
mocarstwami, z moliwoci przystpienia te innych pastw;
* zawiera potpienie wojny oraz wyrzeczenie si jej jako narzdzia polityki oraz nakaz
pokojowego zaatwiania sporw;
* nie wyklucza ani wojny obronnej (podjtej jako obrona indywidualna, lub
zbiorowa, tj. gdy inni czonkowie wystpi zbrojnie przeciwko agresorowi na czonka
LN) ani wojny sankcyjnej, tj. akcja zbrojna LN;
* 1929 r. p.m. przestao by prawem wojny i pokoju, a stao si prawem pokoju i
pokojowego wspistnienia;
* to bya podstawa osdzenia zbrodniarzy wojennych po II wojnie wiatowej;
na zasadzie bezwzgldnego zakazu agresji zbudowany jest system ONZ gwny cel i
zadanie ONZ, a take odpowiedzialno RB to m. pokj i bezp.;
* zakaz uycia siy lub groby jej uycia (te zakaz propagandy wojny
agresywnej), ale przy zachowaniu niezbywalnego prawa do samoobrony i
zbiorowej obrony przeciw agresorowi, zanim RB nie podejmie stosownych
dziaa, z zachowaniem obowizku poinformowania RB o podjtych rodkach oraz
zakaz by rodki te nie uszczuplay wadzy i odp. RB wynikajcych z Karty;
* zakaz agresji to podstawowa zasada powszechnie obowizujcego p.m., a jej
naruszenie to zbrodnia przeciwko pokojowi norma ius cogens;
nawet pastwa, ktre dokonyway aktw agresji nie podwaay istnienia tej
zasady, a jedynie prboway si w rny sposb usprawiedliwi;
* zakaz ten potwierdzony w wielu rezolucjach ZO ONZ, np. w Deklaracji w
sprawie umocnienia bezpieczestwa m. oraz w Deklaracji zasad p.m. dot.
przyjaznych stosunkw i wspdziaania pastw zgodnie z Kart NZ;
zasada ta potwierdzona w wielu wielostronnych umowach, np. Pakt Ligi Pastw
Arabskich, Karta Organizacji Pastw Amerykaskich, Ukad Warszawski;
ZASADA NIEAGRESJI TO JEDNA Z PICIU ZASAD POKOJOWEGO WSPISTNIENIA;
DEFINICJA AGRESJI
konferencja rozbrojeniowa pod auspicjami LN w Genewie w latach 1932-1934
ZSRR poda projekt definicji agresji nie doszo do jego uchwaenia;
1933 r. Konwencje Londyskie (ZSRR, Polska, Estonia, otwa, Rumunia, Turcvja,
Iran i Afganistan, Finlandia, Litwa) agresorem jest pastwo, ktre pierwsze
popeni jeden z nastpujcych czynw:
* wypowie wojn innemu pastwu;
119

dokona najazdu za pomoc si zbrojnych na terytorium innego pastwa, nawet bez

wypowiedzenia wojny;
* zaatakuje za pomoc si ldowych, morskich lub powietrznych terytorium,
okrty lub samoloty innego pastwa, nawet bez wypowiedzenia wojny;
* zastosuje blokad morsk wybrzea lub portw innego pastwa;
* udzieli poparcia zbrojnym bandom, ktre zorganizoway si na jego terytorium i
dokonuj napadu na terytorium innego pastwa lub odmwi, pomimo dania
pastwa napadnitego, wydania na swym wasnym terytorium wszelkich bdcych w
jego mocy zarzdze w celu pozbawienia tych band pomocy lub opieki;
wane 2 elementy:
element pierwszestwa wic wszelka wojna prewencyjna jest wojn
agresywn/zakazan;
agresji moe dokona pastwo przeciwko pastwu, a nie np. wojna
domowa, wojny narodowowyzwolecze czy antykolonialne;
te wyliczenie aktw, ktre nie usprawiedliwiaj napaci:
struktura polityczna, gospodarcza lub spoeczna innego pastwa;
braki w jego administracji;
zamieszki wynike ze strajkw, rewolucji, kontrrewolucji lub wojen
cywilnych;
pogwacenie lub groba pogwacenia interesw materialnych lub
moralnych pastwa lub jego obywateli;
zerwanie stosunkw dyplomatycznych lub gospodarczych;
rodki bojkotu gospodarczego lub finansowego;
spory co do zobowiza gospodarczych, finansowych lub innych;
zajcia graniczne;
po II wojnie wiatowej na forum ONZ ZSRR w 1950 r. przedstawi projekt
przyjcia definicji agresji (jak w/w, z niewielkimi zmianami) nie przyjty, sprawa
przekazana Komisji P.M. nie przyja swojej definicji sprawa przekazana ZO ONZ
uchwaa (29 sesja) do rozbudowana, ale ma pewne niejasnoci ( spory
interpretacyjne) oraz nie wyczerpujce wyliczenie aktw agresji (RB moe te inne
uzna za agresj) to jest uchwaa, wic nie ma mocy wicej;
*

BEZPIECZESTWO ZBIOROWE
bezpieczestwo zbiorowe to system wsplnego zapobiegania agresji, oparty na
u.m. zasada zbiorowej samoobrony (napad na jednego uwaany za napad na
wszystkich i zobowizanie do udzielenia pomocy ofierze agresji zadania represyjne
i prewencyjne (std zwykle nakazy pokojowego zaatwiania sporw);
* charakter uniwersalny lub regionalny, przy czym uniwersalny nie wyklucza
regionalnego;
* Karta NZ potwierdza moliwo tworzenia regionalnych systemw zabezpiecze;
* wczeniej europejskie pastwa socjalistyczne wystpoway z projektami utwo rzenia
europejskiego systemu bezpieczestwa zbiorowego (z uczestnictwem USA i Kanady)
UW z 1955 r. potwierdza to denie lata 70te Konferencja Bezpieczestwa i
Wsppracy w Europie (Helsinki), 1975 r. akt kocowy KBWE 4 czci:
zagadnienia dot. bezp. w Europie (w tym Deklaracja zasad postpowania w
stosunkach wzajemnych);
wsppraca w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz rodowiska naturalnego;
wsppraca w dziedzinie kontaktw, informacji, kultury i owiaty;
dziaania po Konferencji;
KBWE nie stworzya regionalnego systemu bezp., ale stanowia forum
dyskusji i wsppracy pastw Europejskich;
SYSTEM BEZPIECZESTWA ZBIOROWEGO ONZ
uniwersalny system bezp. zbiorowego Karta NZ gwnym celem ONZ jest

120

utrzymanie m. pokoju i bezp., a jedynym ze rodkw jest stosowanie skutecznych

zbiorowych rodkw przeciwwojennych (rozdz. VII);
zasada bezpieczestwa zbiorowego jedna z zasad postpowania ONZ i jej
czonkw obowizek pomocy w razie agresji napadnitemu i ONZ oraz zakaz pomocy
pastwu, przeciwko ktremu wystpia z akcj zbiorow ONZ (strona pozytywna i
negatywna bezp. zbiorowego ONZ);
ROLA RADY BEZPIECZESTWA
na RB gwna odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp. uprawnienia oparte na
delegacji wadzy, jak pastwa jej przekazay w tym celu, uznajc e RB dziaa z ich
ramienia, a same zobowizay si przyj i wykonywa postanowienia RB;
system bezp. zbiorowego ONZ nie dziaa automatycznie jest uruchamiany i kierowany
przez RB, a czonkowie nie s zobowizani do adnej akcji przed zajciem stanowiska
przez RB, ktra ma 2 rodzaje uprawnie:
* stwierdza zagroenie pokoju, naruszenie pokoju lub dokonanie aktu agresji
uprawnienie badawcze (stwierdzenie casus actionis);
* wydaje zalecenia lub decyzje o zastosowaniu rodkw przymusowych uprawnienie
do decydowania o podjciu akcji przez ONZ;
wg Karty oba uprawnienia s uprawnieniami wycznymi RB;
merytoryczne uchway jednomylno 5 mocarstw, wic niemoliwa jest akcja
przymusu wobec nich;
SYSTEM SANKCJI
RB moe zastosowa nastpujce rodki:
* rodki tymczasowe (art. 40) to nie sankcje, a jedynie rodki stosowane celem
zapobieenia zaostrzeniu si sytuacji, stosowane przed podjciem sankcji, a ich
zastosowanie nie przesdza praw, roszcze lub stanowiska stron;
* rodki przymusu
rodki niewojskowe (art. 41) rodki nie wymagajce uycia siy zbrojnej RB
moe zastosowa RB ma 2 uprawnienia:
okrela rodki przymusu niewojskowego;
wzywa do zastosowania tych rodkw;
np. zupene lub czciowe przerwanie stosunkw gosp., dypl., komunikacji
kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej ich
skuteczno zaley od powszechnego ich stosowania;
rodki wojskowe (art. 42) rodki wymagajce uycia si zbrojnych, przy czym
RB nie ma obowizku stopniowa sankcji (najpierw nie-, a potem wojskowe), a
akcja moe polega na: demonstracjach, blokadzie i innych operacjach si
zbrojnych powietrznych, morskich lub ldowych czonkw ONZ;
RB nie posiada wasnych rodkw zbrojnych, a aby moga posuy si siami
zbrojnymi czonkw ONZ musz by spenione 2 warunki:
* wezwania RB;
* zawarcie specjalnych ukadw przewidzianych w art. 43 ukady
kontyngentowe (dot. liczebnoci i rodzaju si zbrojnych, stopnia ich przygotowania
i oglnego rozmieszczenia oraz uatwienia i pomoc);
dotd nie zawarto tych ukadw, dlatego ONZ nie moe stosowa rodkw
przymusu wojskowego, co jest gwnie spowodowane brakiem wsppracy 5
mocarstw;
Karta przewiduje utworzenie Wojskowego Komitetu Sztabowego jako organu
pomocniczego RB (skad szefowie sztabw lub ich przedstawiciele 5 mocarstw)
pomaganie RB w wypenianiu jej zada wojskowych, w tym planowanie uycia
si zbrojnych oraz strategiczne kierownictwo siami zbrojnymi;
ze wzgldu na brak ukadw kontyngentowych formalnie dalej obowizuj PRZEPISY
PRZEJCIOWE w sprawie bezpieczestwa zanim wejd w ycie w/w ukady dziaania
konieczne dla utrzymania m. pokoju i bezp. powinny by podejmowane w
imieniu ONZ przez 5 mocarstw (zasada jednomylnoci) dlatego podejmowane
dotd akcje ONZ byy albo sprzeczne z Kart, albo wykraczay poza jej postanowienia
121

albo byy niewystarczajce, przy czym istniaa tendencja do przerzucania

kompetencji z RB na ZO, szczeglnie gdy USA miay tam wikszo i w ten sposb
omijay zasad jednomylnoci, w ten sposb w 1950 r. ZO na podstawie tzw. planu
Achesona zostaa przyjta rezolucja Uniting for Peace (Zjednoczeni dla pokoju),
ktra przewidywaa min. przeniesienie kompetencji dot. zalece i uycia si zbrojnych
na ZO z RB w sytuacji zamania zakazu agresji, przy braku jednomylnoci 5-tki, przy
postanowieniu, e RB przestaje ponosi odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp. (te
przewidywaa sesj nadzwyczajn ZO zwoywan w cigu 24 godz. oraz utworzenie tzw.
Komisji Obserwacji Pokoju) rezolucja ta bya sprzeczna z Kart, min. dlatego, e tylko
RB jest uprawniona do przeprowadzania akcji w zakresie m. pokoju i bezp.;
PRAKTYKA ONZ
ani razu nie uyto si sankcyjnych, ale uyto si porzdkowych, ktre nie
przeprowadzay akcji zbrojnej przeciwko adnej ze stron konfliktu, lecz miay funkcje
kontrolne i porzdkowe
SPRAWA KOREASKA
1950 r. wybucha konflikt midzy Kore Pn. a Pd. USA oskaraj KRLD o
agresj RB (bez udziau ZSRR, ktry nie bra udziau w posiedzeniach na znak
protestu przeciwko zej reprezentacji Chin) przyja rezolucj uznajc KRLD za
agresora i wzywajce do udzielenia pomocy Korei Pd., a nastpnie powierzya
naczelne dowdztwo nad siami zbrojnymi ONZ USA i zezwolia na posugiwanie si
flag sprzeczne z Kart (brak jednomylnoci mocarstw, brak ukadw
kontyngentowych, problem z reprezentacj Chin);
BLISKI WSCHD
agresja Izraela, GB i Francji w 1956 r. na Egipt brak rezolucji RB, gdy GB i
Francja weto rezolucja ZO do wycofania wojsk i polecajaca SG utworzenie
Doranych Si Zbrojnych (UNEF), ktre przebyway w Egipcie na warunkach
ustalonych z tym krajem i miay za zadanie rozdziela wojska przeciwnikw na linii
demarkacyjnej na danie Egiptu wycofano wojska w 1967 r. agresja Izraela
(zaj cz terytorium) 1973 r. kolejne dziaania wojenne midzy Egiptem,
Jordani a Syri powoano Dorane Siy Zbrojne (UNEF II + Polacy) 1974 r.
porozumienie o rozdzieleniu wojsk Izraela i Syrii wysano Siy Obserwacyjne ONZ
(UNDOF + Polacy) po wkroczeniu Izraela do Libanu RB ustanowia Tymczasowe
Siy Zbrojne ONZ w Libanie (UNIFIL);
AKCJA ONZ W KONGO
1960 r. Kongo uzyskuje niepodlego, ale niedugo pniej Belgia wkracza pod
pretekstem ochrony biaej ludnoci i z ich inspiracji najbogatsza prowincja chce si
oderwa od Konga Kongo wystpuje do RB RB wzywa Belgi do wycofania
wojsk i upowania SG do udzielenia Kongo pomocy wojskowej utworzono siy
zbrojne ONZ w Kongo (ONUC) ich dziaalno i dziaalno SG (Daga
Hammarskjlda) byy bardzo krytykowane, gdy doprowadziy do obalenia
legalnego rzdu Lumumby i wydania Lumumby w rce jego przeciwnikw
(zamordowali go) ONUC opuciy Kongo w 1964 r.;
SIY ZBROJNE ONZ NA CYPRZE
1963/1964 r. konflikt midzy ludnoci greck (wikszo) a tureck starcia
zbrojne i interwencja Turcji 1964 r. RB wysya na Cypr Si Zbrojnych ONZ
(UNFICYP) o mandacie czasowym, przeduanym;

ROZBROJENIE I OGRANICZENIE ZBROJE

tzw. overkill capacity teoretyczna moliwo wielokrotnego umiercenia kadego
mieszkaca kuli ziemskiej przez mocarstwa jdrowe;
rozbrojenie to zmniejszenie potencjau wojskowego a do cakowitej jego
likwidacji, a ograniczenie zbroje, w tym zahamowanie wycigu zbroje nie
przewiduje likwidacji istniejcego ju potencjau wojskowego, a tylko
zahamowanie jego zwikszania i doskonalenia;
* rozbrojenie powszechne i cakowite jest ostatecznym celem, co zostao
potwierdzone w rezolucji ZO ONZ w sprawie powszechnego i cakowitego
122

rozbrojenia;
* tzw. kroki czciowe mog dot. okrelonych regionw i zmniejszanie potencjau
wojskowego w okreslonej dziedzinie;
* Deklaracja zasad p.m. dot. przyjaznych stosunkw i wspdziaania pastw
zgodnie z Kart NZ pastwa powinny kontynuowa rokowania w celu
cakowitego i powszechnego rozbrojenia;
2 najpowaniejsze trudnoci w rokowaniach rozbrojeniowych:
* jak dokona stopniowego rozbrajania, aby adna ze stron nie miaa przewagi
militarnej nad drug;
* jak zorganizowa kontrol rozbrojenia, eby nie naruszaa ona suwerennoci
pastw;
Karta NZ uprawnienia organw gwnych:
* ZO ONZ rozwaa i wydawa zalecenia co do zasad rozbrajania w stosunku do
czonkw (nie maj mocy wicej) i RB (jako instrukcje);
* RB opracowywa i przedstawia plany systemu regulacji zbroje;
rokowania rozbrojeniowe po II wojnie wiatowej miay charakter wielo- i
dwustronny na sesji ZO ONZ ZSRR wystpi z projektem powszechnego i
cakowitego rozbrojenia w 3 etapach, przy tworzeniu systemu m. kontroli nie
przyjte, cho wiele razy ponawiane;
* niewielkie wyniki rokowa rozbrojeniowych, a jedyne efekty to zahamowanie
wycigu zbroje i powolne zmniejszenie potencjaw broni masowego jdrowej;

UKAD O ZAKAZIE PRB BRONI NUKLEARNEJ

Ukad o zakazie prb broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej
i pod wod z 1963 r. (Moskwa):
* to nie umowa rozbrojeniowa, ale przyczynia si do zahamowania wycigu
zbroje, cho nie w peni, gdy dowiadczenia podziemne nadal dozwolone,
cho strony ukadu deklaroway ch wprowadzenia zakazu wszelkich dowiadcze
z broni jdrow, ale USA sprzeciwiy si objciem dowiadcze podziemnych
ukadem, argumentujc niemonoci dostatecznej kontroli;
* czonkowie 100 pastw, ale bez ChRL i Francji (mocarstwa jdrowe);
1996 r, ZO przyjo Traktat o cakowitym zakazie prb z broni jdrow (nie
wszed w ycie) przewiduje powoanie specjalnej org. m. do nadzoru realizacji jego
postanowie oraz sankcje za nieprzestrzeganie (pozbawienie praw i przywilejw oraz
wsplne dziaania pozostaych stron, a ew. spory w drodze rokowa i przed MTS;
* do 1999 r. podpisay go 154 pastwa, ale konieczna ratyfikacja 44 (brak jej) senat
USA nie wyrai zgody na ratyf., a Indie, Pakistan i Izrael zwlekaj z jego przyjciem;
STREFY BEZATOMOWE. PROPOZYCJE POLSKI.
strefy bezatomowe to obszary, na ktrych nie moe by utrzymywana i uywana
bro jdrowa (strefy czciowo zdemilitaryzowane i zneutralizowane);
* np. Antarktyda (Traktat Waszyngtoski z 1959 r.; podobnie dot. przestrzeni
kosmicznej;
tzw. plan Rapackiego propozycja utworzenia takiej strefy w Europie rodkowej na
ZO ONZ w 1957 r., a natpnie rozwinity i zmodyfikowany w 1958 i 1962 r.;
* Polska, Czechosowacja, NRD i RFN miayby si wyrzec produkowania i
posiadania broni jdrowej, a inne pastwa nie mogyby posiada na ich obszarze
takiej broni, ani jej uywa;
* ZSRR i USA sprzeciw, wic odrzucono;
tzw. plan Gomuki (1963 r.) propozycja o wszym zakresie w celu zamroenie
zbroje jdrowych zamroenie wszelkich zbroje jdrowych na terytorium Polski,
Czechosowacji, NRD i RFN, a pastwa majce siy zbrojne w tym obszarze byyby
zobowizane nie produkowa, nie wprowadza i nie przekazywa innym pastwom z tej
strefy broni jdrowej lub termojdrowej + system kontroli odrzucony;
1961 r. rezolucja na wzr propozycji polskich wzywajca uznanie caej Afryki za
stref bezatomow;
1963 r. rezolucja ZO ONZ o denuklearyzacji Ameryki aciskiej 1967 r. traktat
123

z Tlatelolco;
UKAD O NIEROZPRZESTRZENIANIU BRONI JDROWEJ
z 1968 r. (wszed w ycie w 1970 r.), a stronami byy 3 mocarstwa atomowe (ZSRR,
USA i BG) oraz szereg innych pastw, w tym Polska, ale ChRL i Francja poza ukadem;
* zobowizanie do nieprzekazywania/nieprzyjmowania bezporednio lub porednio
broni jdrowej oraz kontroli nad t broni oraz do niepomagania w jej stworzeniu,
oraz do nieprodukowania jej i nieuzyskiwania w inny sposb;
* zobowizanie si pastw nieatomowych do poddania si kontroli w zakresie
wykonywania w/w zobowiaza, dokonywanej przez Midzynarodow Agencj
Energii Atomowej na podstawie umw midzy ni a nimi;
* rezolucja RB ONZ o gwarancjach dla pastw nieatomowych i owiadczenie 3
mocarstw atomowych (stron ukadu) o gotowoci pomocy w razie agresji ze
strony pastwa atomowego;
TRAKTAT O ZAKAZIE UMIESZCZANIA BRONI JDROWEJ I INNYCH RODZAJW BRONI MASOWEJ
ZAGADY NA DNIE MRZ I OCEANW ORAZ W JEGO PODOU

z 1971 r. szereg pastw (w tym ZSRR) dyy do demilitaryzacji dna mrz i oceanw
i do pokojowego ich wykorzystania, ale USA nie zgodziy si, gdy w tym czasie ju
wybudoway niektre instalacje, gwnie do wykrywania odzi podwodnych wybudoway
na swoim dnie;
* nie dot. dziaalnoci w gbinach morskich odzi podwodnych z wyrzutniami
broni atomowej;
* zobowizanie do dalszych rokowa;
* peny zakaz poza 12-milow stref przybrzen;
* kontrola przestrzegania jego postanowie;
KONWENCJA O ZAKAZIE PROWADZENIA BADA, PRODUKCJI I GROMADZENIA ZAPASW BRONI
BAKTERIOLOGICZNEJ (BIOLOGICZNEJ) I TOKSYCZNEJ ORAZ O ICH ZNISZCZENIU
z 1972 r. zobowizanie, e w adnych okolicznociach nie bd prowadzi
bada, produkowa, gromadzi, nabywa i przechowywa broni biologicznej ani
rodkw sucych do jej przenoszenia oraz zniszczenie zapasw broni biologicznej;
OGRANICZENIE ZBROJE W PRZESTRZENI KOSMICZNEJ
patrz prawo kosmiczne ksiyc i inne ciaa niebieskie zostay zdemilitaryzowane, ale
nie ma zakazu wykorzystywania przestrzeni kosmicznej (poza ciaami niebieskimi) do
celw wojskowych nie zwizanych z umieszczaniem tam broni jdrowej masowej
zagady nie ma penej demilitaryzacji caej przestrzeni kosmicznej;
ROKOWANIA I UKADY RADZIECKO-AMERYKASKIE
w wyniku rokowa midzy ZSRR a USA tzw. SALT (Strategie Arms Limitation Talks) w
Helsinkach i Wiedniu zostay podpisane w Moskwie w 1972 r. 2 porozumienia
midzy tymi pastwami:
* ukad o ograniczeniu systemw obrony przeciwrakietowej,
do 200 wyrzutni i pociskw przechwytujcych; te inne kwestie dot. stacji
radiolokacyjnych, prby z broni przeciwrakietow;
* tymczasowe porozumienie o niektrych rodkach w zakresie ograniczenia
strategicznych zbroje ofensywnych.
zamroenie na 5 lat stanu ilociowego strategicznych zbroje ofensywnych obu
stron (wyrzutnie rakiet midzykontynentalnych);
1979 r. USA i ZSRR podpisay SALT II (nie ratyf. przez USA, ale stosowany w
praktyce);
porozumienie Waszyngtoskie radziecko-amerykaskie o cakowitej eliminacji
ldowych rakiet jdrowych redniego i mniejszego zasigu (500-5500 km) z 1987
r. (ratyf. w 1988 r.):
* eliminacja rakiet z gowicami jdrowymi rozmieszczonych w Europie;
* system kontroli postanowie porozumienia (narodowa kontrola i inspekcje na
miejscu);
1991 r. START I (Strategie Arms Reduction Talks) redukcja systemw
rakietowych broni jdrowej o zasigu ponad 5ty km rednio 25 do 30%;

124

1993 r. START II redukcja o 2/3 gowic jdrowych do 2003 r. (nie ratyf.);

* START I I II ZAMYKAJ OKRES KONTROLI ZBROJE DWCH SUPERMOCARSTW I
OTWIERAJ OKRES REDUKCJI ZBROJE JDROWYCH;

PRAWO KONFLIKTW ZBROJNYCH

UWAGI OGLNE
Pojcie wojny i konfliktu zbrojnego
wojna (w sensie prawnym) to zerwanie midzy pastwami stosunkw
pokojowych i przejcie do stosunkw wojennych (walka zbrojna i akty wrogie)
dawniej jako ius ad bellum, uznany za atrybut suwerennoci pastwa;
stan wojny walka zbrojna (dziaania wojenne);
p.m. reguluje stos. m. (w tym zwizane z konfliktem zbrojnym) midzy pastwami, ale
te midzy innymi podmiotami (np. strona wojujca);
pojcie konfliktu zbrojnego jest szersze ni pojcie wojny, gdy obejmuje te:
* walk zbrojnej midzy pastwami bez wypowiedzenia wojny;
* walk zbrojn midzy stronami, ktre nie s uznane za podmioty p.m.;
zagadnienie konfliktw zbrojnych nie bdcych wojnami ma coraz istotniejsze
znaczenie wg R. Bierzanka Modelem wojny w dobie obecnej zdaje si by przede
wszystkim konflikt zbrojny o charakterze lokalnym, przy czym czsto bdzie to konflikt
czcy w sobie jednoczenie cechy konfliktu wewntrznego i konfliktu midzynarodowego std tendencja do jak najszerszego stosowania prawa humanitarnego;
Pojcie prawa wojennego i jego obowizywanie
prawo wojenne to zespl norm regulujcych walk zbrojn pastw (lub innych
podmiotw p.m.), ktrych gwnym celem jest zagodzenie okruciestw wojny
(charakter humanitarny), a ktrych wiele jest normami ius cogens;
* istnienie tego prawa byo bezsprzeczne gdy wojna bya legalnym instrumentem
polityki, ale obecnie wobec zakazu moe to budzi wtpliwoci nie powinno, gdy
sam zakaz wojny nie wyklucza moliwoci jej rozptania, a przepisy dot. wojny
naley analogicznie stosowa do tzw. wojny cywilnej (gdy nie ma mowy o
agresji, ale przejawy walki zbrojnej s te same, wic dla uznania powstacw/strony
wojujcej wymaga si by przestrzegali tego prawa);
prawo wojenne obowizuje tak agresora jak i ofiar napaci, ale dawne umowne
prawo wojenne wprowadzao tzw. klauzul powszechnoci jeli jedna strona konfliktu
nie bya stron takiej umowy, wtedy to prawo nie obowizywao, np. IV Konwencja
Haskiej z 1907 r. dot. praw i zwyczajw wojny ldowej obecnie zarzucono t
klauzul, np. w Konwencjach Genewskich z 1949 r. postanowienia majce na
celu jak najszersze zastosowanie:
* w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego zatargu
zbrojnego midzy stronami, nawet gdyby jedna ze stron nie uznaa stanu wojny;
* we wszystkich przypadkach okupacji caoci lub czci terytorium jednej ze stron,
nawet gdyby ta okupacja nie napotkaa adnego oporu zbrojnego;
* jeeli jedno z pastw biorcych udzia w konflikcie nie jest stron konwencji,
pastwa bdce jej stronami pozostan zwizane jej postanowieniami w swych
stosunkach wzajemnych (zaprzeczenie klauzuli si omnes);
* strony konwencji bd te zwizane konwencj wobec pastwa nie bdcego jej
stron, jeeli przyjmie ono i bdzie stosowao jej postanowienia;
podstawowe zasady prawa wojennego:
* strony wojujce nie maj nieograniczonego prawa wyboru rodkw szkodzenia nieprzyjacielowi s one podporzdkowane p.m. zgodnie z tzw. klauzul Martensa (wstp do IV KH z 1907 r.) nawet w przypadkach nie objtych
obowizujcymi przepisami ludno i strony wojujce pozostaj pod ochron i
wadz zasad prawa narodw, wypywajcych ze zwyczajw ustanowionych midzy
cywilizowanymi narodami oraz z zasad ludzkoci i wymaga sumienia publicznego;
* zasadniczym celem wojny jest pokonanie przeciwnika i narzucenie mu swojej
125

woli, wic stosowane rodki musza by podporzdkowane temu celowi;

wyrane rozrnienie midzy siami zbrojnymi a ludnoci cywiln, midzy
obiektami bronionymi a nie bronionymi, midzy celami wojskowymi a niewojskowymi dziaania wojenne tylko przeciwko siom zbrojnym, a nie
ludnoci;
wojna jest stosunkiem midzy pastwami, a nie midzy ludnoci jednego
pastwa a drugiego.

Stosowanie prawa wojennego w konfliktach zbrojnych nie majcych charakteru

midzynarodowego
wg sprawozdania Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya z 1970 r.
konfliktem wewntrznym jest starcie si politycznych, przy uyciu broni, w
obrbie prawnym i geograficznym jednego pastwa;
* nie dot. zwykych zamieszek, aktw terroru i bandytyzmu coraz czstsze i nie
stosowanie zasad prawa wojennego;
zgodnie z czterema Konwencjami Genewskimi z 1949 r. w konfliktach o
charakterze nie-m. powinno by stosowane minimum zasad ludzkoci osoby
niebiorce udziau w walce traktowane humanitarnie (zakaz zabjstw, tortur, brania
zakadnikw, kary mierci i egzekucji bez wyroku, nakaz leczenia rannych i chorych);
* to minimum nie jest wystarczajce, gdy nie zapewnia ochrony walczcym;
* zobowizanie z KG do wprowadzania w ycie w drodze ukadw specjalnych
wszystkich/niektrych postanowie KG;
wany dla ochrony ofiar konfliktw o charakterze nie-m. jest II Protok dodatkowy
do KG z 1977 r.;
rda prawa wojennego
prawo wojenne ksztatowao si pod wpywem 2 sprzecznych tendencji:
* konieczno wojenna;
* zasada humanitaryzmu;
wane ruchy pacyfistyczne std tendencje do tworzenia norm p.m. w duchu
zasady humanitaryzmu;
dawne prawo wojenne prawo zwyczajowe, a umowne prawo dopiero od XIX w.
Trybuna Norymberski np. uzna Regulamin Haski z 1907 r. dot. praw i
zwyczajw wojny ldowej za kodyfikacj norm zwyczajowych (wic wice
niezalenie czy s stron KH);
inne umowy m.:
* 1856 Deklaracja w przedmiocie praw wojny morskiej (Pary) przyjta po zakoczeniu wojny krymskiej; dot. wykonywania prawa upu, efektywnoci blokady morskiej oraz wprowadzia zakaz korsarstwa;
* 1864 Konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w
polu bdcych (Genewa) pierwsza konwencja czerwonokrzyska na jej
powstanie miay wpyw okruciestwa wojny midzy Francj i Sardyni a Austri w
1859 r.; zmieniana w 1906, 1929 i 1949 r.
* 1868 Deklaracja petersburska o zakazie uywania pociskw wybuchajcych
maego kalibru;
* 1899 I konferencja pokojowa haska 3 konwencje, w tym 2 o prawie wojennym:
II o prawach i zwyczajach wojny ldowej,
III o przystosowaniu do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej z 1864 r.
te deklaracje: o zakazie uywania pociskw rozszerzajcych si lub
rozpaszczajcych si w ciele ludzkim; o zakazie uywania pociskw, ktrych
jedynym celem jest wydzielanie gazw duszcych i trujcych; o zakazie
zrzucania pociskw i materiaw wybuchowych z balonw.
* 1907 II konferencja pokojowa haska 13 konwencji, 11 dot. prawa wojennego:
III o rozpoczciu krokw nieprzyjacielskich;
IV o prawach i zwyczajach wojny ldowej (+ tzw. Regulamin Haski);
126

V o prawach i obowizkach mocarstw i osb neutralnych w razie wojny

ldowej;
VI dot. stanowiska prawnego nieprzyjacielskich statkw handlowych na
pocztku wojny;
VII w sprawie przemiany statkw handlowych na okrty wojenne;
VIII o zakadaniu min wybuchajcych automatycznie za dotkniciem;
IX w sprawie bombardowania przez morskie siy zbrojne w czasie wojny;
X o przystosowaniu do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej;
XI dot. pewnych ogranicze w wykonywaniu prawa upu w wojnie morskiej;
XII w sprawie utworzenia midzynarodowego Trybunau upw (nigdy nie
wesza w ycie);
XIII dot. praw i obowizkw mocarstw neutralnych w razie wojny morskiej;
* 1925 Protok dot. zakazu uywania na wojnie gazw duszcych, trujcych lub
podobnych oraz rodkw bakteriologicznych (Genewa);
* 1929 Konwencja Genewska o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach
czynnych oraz Konwencja Genewska o traktowaniu jecw wojennych;
* 1936 Protok londyski w sprawie uywania lodzi podwodnych;
* 1949 Cztery Konwencje Genewskie o ochronie ofiar wojny;
I o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach w polu bdcych;
II o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitkw w wojnie morskiej;
III o traktowaniu jecw wojennych;
IV o ochronie osb cywilnych podczas wojny.
* 1954 Konwencja o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Haga);
* 1977 Dwa protokoy dodatkowe do Konwencji Genewskich z 1949 r.:
I protok dodatkowy dot. ochrony ofiar midzynarodowych konfliktw
zbrojnych;
II protok dot. ochrony ofiar konfliktw zbrojnych nie majcych charakteru
midzynarodowego.
wiele z w/w umw nie jest dostosowana do obecnych warunkw technicznych
Komisja P.M. uznaa, e wobec zakazu wojny, nie bdzie zajmowaa si pracami nad
rewizj w/w umw, gdy stanowioby to dla opinii publicznej znak niewiary w
skuteczno rodkw ONZ pogld niesuszny, gdy wybucho duo konfliktw od
tamtej pory Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya prace nad rewizj
prawa wojennego, te ZO ONZ, ktre w rezolucji zlecio SG zbadanie, czy nie trzeba
zawrze nowych u.m. humanitarnych od 1974-1977 r. w Genewie konferencja m.
dot. tego zagadnienia, a jej efektem 2 protokoy dodatkowe z 1977 r.;

Obszar wojny i teatr wojny

obszar wojny to terytoria, na ktrych siy zbrojne stron wojujcych mog
prowadzi dziaania wojenne, s to terytoria pastw wojujcych (ldowe,
morskie, powietrzne) oraz obszary morza penego cznie ze znajdujc si nad
nimi przestrzeni powietrzn;
* nie mog by terytoria pastw neutralnych oraz tzw. terytoria (obszary)
zneutralizowane, a umowy o neutralizacji mog by zawierane w czasie pokoju lub w
czasie wojny, co wynika min. z IV KG z 1949 r.;
teatr wojny to ta cz obszaru wojny, na ktrej rzeczywicie tocz si dziaania
wojenne, wic jest to pojcie wsze ni obszar wojny, ale czasem rzeczywiste
dziaania wojenne odbywaj si na obszarach zneutralizowanych (np. w 1956 i 1967 r.
na Kanale Sueskim, ktry by obszarem neutralnym od 1888 r.);
rozrnienie na wojn ldow, morsk i powietrzn rne regulacje prawne;

POCZTEK WOJNY
zwyczajowo powstay pewne formy wypowiadania wojny, cho nie zawsze
przestrzegane i aby unikn podstpnych atakw na II konferencji haskiej w 1907 r.
podpisano III Konwencj o rozpoczynaniu krokw nieprzyjacielskich wymg
127

uprzedniego niedwuznacznego ostrzeenia (moe to by forma umotywowanego

wypowiedzenia wojny lub ultimatum, tj. pod grob wojny danie spenienia
postulatw w krtkim terminie) wielokrotnie naruszane;
* fakt wypowiedzenia wojny nie zmienia kwalifikacji wojny;
* zmiana stosunkw z pokojowych na wojenne, a dla pastw nie biorcych
udziau powstaj prawa i obowizki pastw neutralnych;
* midzy stronami wojny zerwanie stos. dypl. i kons.; a umowy zawarte na czas
pokoju ulegaj zawieszeniu lub wyganiciu, te ograniczenie praw osb
przynalenoci wrogiego pastwa, a wasno tego pastwa jest ograniczana,
sekwestrowana lub konfiskowana;

128

WOJNA LDOWA
Sity zbrojne ich skad
m. prawo wojenne oparte na podziale na ludno cywiln i siy zbrojne, ktre
mog skada si z osb walczcych (kombatantw) i niewalczcych (niekombatantw, np. personel sanitarny, korespondenci wojenni, kapelani);
* siy zbrojne podlegaj p.m. w dwojaki sposb:
musz przestrzega praw i zwyczajw wojennych;
pozostaj pod ochron prawa wojennego, np. maj prawo do traktowania jak
jecy wojenni;
wg Regulaminu Haskiego z 1907 r. w skad si zbrojnych mog wchodzi:
* armia regularna;
* siy porzdkowe (milicje);
* korpusy ochotnicze;
wczenie si porzdkowych i korpusw ochotniczych do si zbrojnych zaley od
pastwa, ale musz spenia nastpujce warunki:
mie odpowiedzialnego dowdc;
mie stay i z daleka rozpoznawalny znak odrniajcy;
jawnie nosi bro;
przestrzega praw i zwyczajw wojennych;
* powstanie masowe to ludno terytorium nie zajtego, ktra przy zblianiu si
nieprzyjaciela spontanicznie chwyta za bro, aby walczy z wkraczajcymi wojskami
(brak czasu na zorganizowanie si) musz spenia 2 warunki:
jawnie nosi bro,
przestrzega praw i zwyczajw wojennych.
partyzanci i ruch oporu nie wymienienia ich Regulamin Haski;
* ruch oporu na obszarach okupowanych walk prowadziy zorganizowane
siy patriotyczne, a przejawem ich dziaalnoci bya min. walka prowadzona
przez oddziay partyzanckie;
* ich dziaalno nie bya sprzeczna z p.m., cho nie mwi o nich Regulamin
Haski, to zawarta w IV Konwencji Haskiej tzw. klauzula Martensa wymaga
stosowania ochrony prawnej take w przypadkach nieprzewidzianych wyranie
przez prawo haskie, ktra wynika ze zwyczajw, zasad ludzkoci i wymaga
sumienia publicznego;
* partyzanci/czonkowie ruchu oporu korzystaj z ochrony tylko gdy wystpuj w
akcji bojowej z broni, przestrzegajc praw i zwyczajw wojennych;
* ruch oporu uznany za czonkw si zbrojnych przez Konwencje Genewskie z
1949 r. (I i III) niezalenie na jakim dziaaj terytorium status taki jak milicjantw
i oddziaw ochotniczych (ich warunki);
* akcja terrorystyczna, prowadzona z ukrycia, bez przestrzegania praw i zwyczajw
wojennych, nie podlega ochronie wg KG z 1949 r.;
SZPIEDZY to osoba, ktra dziaajc potajemnie lub pod faszywymi pozorami,
zbiera lub stara si zbiera wiadomoci w obrbie dziaa wojennych jednej ze
stron z zamiarem przekazania tych wiadomoci stronie przeciwnej;
* nie s chronieni i mog podlega najwyszemu wymiarowi kary (ale musi by sd),
ale jeli szpieg powrci do swojej armii, a potem dostanie si do niewoli musi by
traktowany jak jeniec wojenny;
* nie jest szpiegiem zwiadowca, ktry w mundurze przedostanie si w stref
dziaa wojennych w celu zbierania informacji potrzebnych dla wasnej armii, nawet
jak zamaskuje swj mundur i bro;
DEZERTERZY gdy dezerter dostanie si do niewoli, pastwo moe ukara go zgodnie z
prawem wew., nie musi go traktowa jak jeca wojennego;
NAJEMNICY dawniej uywanie ich byo normalne, ale obecnie ze wzgldu na
wykorzystywanie ich w walce z ruchami narodowowyzwoleczymi i pastwami nowo
powstaymi tendencja do odbierania im ochrony prawnej tak min. w I protokole
129

dodatkowym z 1977 r. dotyczcym ochrony ofiar midzynarodowych konfliktw

zbrojnych (definicja najemnika + postanowienie, e nie posiada statusu
kombatanta lub jeca wojennego);
Kroki nieprzyjacielskie
RODKI SZKODZENIA NIEPRZYJACIELOWI
dziaania wojenne cel osabienie lub zniszczenie si zbrojnych przeciwnika wybr
rodkw pozostawiony pastwu, ale nie ma penej swobody, gdy p.m. (zwyczajowe lub
umowne) w duchu zasad humanitaryzmu wprowadza pewne nakazy i zakazy, np. w
Regulaminie Haskim z 1907 r. zakaz uywania trucizn, zdradzieckiego atakowania,
atakowania poddajcych si, zakaz ogaszania, e nikomu nie bdzie darowane ycie,
zakaz uywania broni zadajcej zbytnie cierpienia, zakaz konfiskaty wasnoci
nieprzyjaciela, chyba, e taka konieczno;
BOMBARDOWANIA I OBLENIA
Regulamin Haski zakaz atakowania lub bombardowania nie bronicych si miast,
osiedli i budynkw oraz ochrona specjalna budynkw powiconych nauce,
sztuce i opiece spoecznej, szpitali i miejsc skupienia chorych i rannych, miejsc
kultu religijnego oraz pomnikw historycznych (ochrona take podczas oblenia i
bombardowania, a warunek ochrony to by obiekty te nie byy wykorzystywane do
obrony);
BRO CHEMICZNA I BAKTERIOLOGICZNA (= TZW. BRO MASOWEJ ZAGADY)
I konferencji haskiej w 1899 r. prba wprowadzenia zakazu uywania gazw
trujcych i duszcych pierwsze Niemcy uyy, a potem inne jako represalia;
po I wojnie wiatowej potpione w traktatach pokoju 1925 r. protok genewski
dot. zakazu jej uywania (40 pastw, ktre uznay, e zakaz ten to powszechne p.m.);
podczas II wojny wiatowej nie uywane, z obawy przed represaliami;
obecnie zakaz ten ma charakter normy powszechnie obowizujcej (wie
wszystkich, nie tylko strony w/w protokou), a rezolucja ZO z 1966 r. wezwaa do
przestrzegania protokou przez wszystkich i potpia dziaalno sprzeczn z nim w
rezolucji ZO z 1969 r. uznano, e wikszo pastw przystpia do protokou, albo
owiadczyy, e podporzdkowuj si jego zadaniom i celom, a zasady i cele protokou
znalazy uznanie w paktyce pastw, dlatego uznano, e protok zawiera powszechnie
uznane normy p.m. (w tym zakaz broni biologicznej);
BRO JDROWA (ATOMOWA)
brak umowy stwierdzajcej wprost zakaz jej uycia w jakichkolwiek przypadkach, ale
zakaz ten wynika z prawa zwyczajowego i porednio z wielu umw;
w szczeglnoci uycie broni atomowej sprzeczne jest:
* z zasad humanitaryzmu wyranie uznana we wstpie do IV KH;
* z zasad, e walka zbrojna prowadzona jest przeciwko siom zbrojnym a nie
przeciwko ludnoci cywilnej;
* z przepisami dot. bombardowania zakaz bombardowanie niebronionych i
niewojskowych celw;
* z zasad, e nie wolno uywa rodkw walki powodujcych nadmierne
cierpienia;
* z zasad, e w wyniku krokw nieprzyjacielskich nie mog by poszkodowane pastwa neutralne;
1961 r. rezolucja ZO uznano, e uycie broni jdrowej przekracza cele wojny i
powodowaoby nadmierne zniszczenia i cierpienia ludnoci, dlatego sprzeczne jest z
p.m. nie przyjta jednomylnie;
Ochrona ofiar wojny
CHORZY I RANNI
I Konwencja Genewska z 1949 r. (zastpia poprzednie umowy z 1864, 1906 i 1929)
moe by stosowana przy wspudziale i pod kontrol mocarstw opiekujcych
si interesami pastw walczcych (tzw. mocarstw opiekuczych), ktrych
130

dziaalno nie stoi na przeszkodzie dziaalnoci M. Komitetu Czerwonego Krzya

lub jakiejkolwiek innej bezstronnej organizacji humanitarnej:
* chorzy i ranni traktowani humanitarnie, leczeni przez tych pod ktrych s
wadz (zakaz dobijania, zostawiania);
* nakaz po bitwie wyszukania i zebrania rannych;
* ochrona staych zakadw suby zdrowia, szpitali i ruchomych formacji
sanitarnych (te nie wolno ich tak umieszcza, by to naraao ich podczas atakw
na cele wojskowe) zakaz uywania ich do dziaa szkodzcych;
te transporty rannych i sprztu sanitarnego;
personel sanitarny moe by zatrzymany tylko gdy wymagaj pomocy
lekarskiej;
* znak czerwonego krzya/czerwonego pksiyca na biaym tle zakaz
naduywania tych znakw;
JECY WOJENNI
jecem wojennym jest czonek si zbrojnych pastwa wojujcego, ktry znalaz
si we wadzy nieprzyjaciela;
* regulacje prawne Regulamin Haski z 1907 r. i III KG z 1949 r. (w czasie II
wojny KG z 1929 r.);
* traktowani humanitarnie;
* s pod wadz pastwa, a nie jednostki/oddziau, a ich uwolnienie i repatriacja
najpniej po zakoczeniu dziaa wojennych odpowiedzialno za nim na
pastwie i jednostce;
* mona ich internowa w obozach, nakaz zapewnienia im pomieszczenia,
wyywienia, umundurowania, zakaz ochrony obiektw przy ich pomocy;
* nie ma zakazu ucieczki, a w razie zapania tylko kara dyscyplinarna; pastwo
nie odpowiada za mier jeca w czasie ucieczki (po uprzedzeniu o strzelaniu);
* jecy podlegaj prawu, regulaminom i rozkazom pastwa zatrzymujcego, za
naruszenie ktrych mog odp. (te karnie), ale z zachowaniem zasad p.m.;
* zakaz zmuszania do pracy, ale mog by w niej zatrudnieni (nie moe by
niebezpieczna ani szkodliwa), podoficerowi tylko do pracy nadzorczej, a oficerowi
tylko gdy samo poprosz;
* prawo do poszanowania swego honoru i czci, to traktowania na zasadzie
rwnoci i niedyskryminacyjnie;
OCHRONA LUDNOCI CYWILNEJ
ludno cywilna nie biorca udziau w wojnie musi by zabezpieczona przed
skutkami dziaa wojennych prawo zwyczajowe i u.m., w tym IV KG z 1949 r.
(stosowanie KG przy pomocy i pod kontrol mocarstw opiekuczych i in., jak Czerwony
Krzy);
* podlega caa ludno, bez dyskryminacji;
* szczeglna ochrona dla rannych, chorych, kobiet ciarnych i dzieci;
* nie mog dziaa na szkod;
* sposoby ochrony to: strefy bezpieczestwa, strefy zneutralizowane, ewakuacja
stref oblonych lub otoczonych, ochrona szpitali cywilnych i wolno przewozu
pomocy dla ludnoci;
SYTUACJA PRAWNA I TRAKTOWANIE OSB CHRONIONYCH
prawo do poszanowania ich godnoci, honoru, praw rodziny, przekona i
praktyk religijnych, zwyczajw i obyczajw IV KG zakaz stosowania wobec
nich przymusu, rodkw wywoujcych cierpienia fizyczne, nadmiernych kar i
rodkw terroru, oraz rabunku i brania zakadnikw;
* podczas II wojny wiatowej Niemcy goszc haso tzw. wojny totalnej nie oszczdzay
ludnoci, te w ostatnich latach nie szanowanie praw ludnoci cywilnej i wysuwanie
pogldw, e wspczesna wojna jest wojn totaln i e zaciera si rnica midzy
siami zbrojnymi a ludnoci cywiln, co jest sprzeczne z p.m., a konieczno
ochrony ludnoci cywilnej wiele razy potwierdzona w rezolucjach ONZ;
131

Okupacja wojenna
okupacja wojenna to przejciowe zajcie przez siy zbrojne pastwa wojujcego
czci lub caoci terytorium nieprzyjaciela i ustanowienie tam faktycznej
wadzy;
inwazja to wtargnicie si zbrojnych na obszar drugiego pastwa, bez
ustanowienia tam wadzy i organizacji;
* inwazja to stan faktyczny, a okupacja nastpuje po inwazji i jest zarzdzaniem
obszarem;
obowizuj 3 porzdki prawne na obszarze okupowanym:
* dawne prawo krajowe (tzn. sprzed okresu okupacji) prawo to nadal obowizuje,
gdy okupant nie nabywa terytorium zajtego, a jedynie zarzdza nim;
* prawo wprowadzone przez okupanta moe ono zmienia lub uchyla
dotychczasowe prawo;
powinien szanowa prawo, ktre zasta, w szczeglnoci IV KG wymaga
pozostawienie ustawodawstwa karnego, chyba, e grozioby to bezp. pastwa
okupujcego lub przeszkadzao w stosowaniu KG to samo dot. sdw
miejscowych;
* prawo midzynarodowe normy zwyczajowe, skodyfikowane w Regulaminie
Haskim z 1907 r., uzupenione i rozszerzone w IV KG z 1949 r.;
nakazy i zakazy o charakterze bezwzgldnym;
to instytucja przejciowa, wic okupant nie moe przesdza losu zajtych
terytoriw, a wg IV KG aneksja caoci lub czci nie wpywa na stosowanie tam
p.m. o ochronie ludnoci cywilnej;
OCHRONA LUDNOCI NA TERYTORIUM OKUPOWANYM
poszanowanie ycia ludzkiego, godnoci i prawa rodziny, przekona religijnych
i wykonywania praktyk religijnych;
zakaz zmuszania do udzielania informacji o siach zbrojnych i orodkach obrony;
zakaz zmuszania do brania udziau w operacjach wojskowych skierowanych
przeciwko ich pastwu;
zakaz zmuszania do suby w formacjach pomocniczych oraz zakaz nacisku i
propagandy zacigu ochotniczego;
zakaz zmuszania do skadania przysigi na wierno pastwu okupujcemu;
zakaz nakadania kar zbiorowych za czyny indywidualne;
nakaz nullum crimen sine lege;
zakaz dokonywania przesiedle i deportacji;
prawo zwyczajowe, Regulamin Haski oraz IV KG;
WASNO NA TERYTORIUM OKUPOWANYM
zakaz niszczenia ruchomoci i nieruchomoci (prywatnej i pastwowej), z
wyjtkiem sytuacji gdy byo to bezwzgldnie konieczne dla operacji wojskowych;
prawo zajcia wasnoci ruchomej pastwa, ktra moe suy celom wojennym, w
tym pienidze, fundusze i papiery wartociowe, magazyny i skady zaprowiantowania,
rodki transportu i skady broni) oraz zarzdzania nieruchomociami
pastwowymi;
wasno prywatna poszanowanie i zakaz konfiskaty 2 wyjtki:
* rekwizycje (wiadczenia rzeczowe) na potrzeby armii okupacyjnej;
* zajcie uytkowanie przedmiotw zajtych (rzeczy do przesyania wiadomoci,
przewozu osb lub rzeczy na ldzie, morzu i w powietrzu oraz skady broni i
wszelkiego rodzaju materia wojenny) z obowizkiem ich zwrotu lub
odszkodowaniem;
wasno spo. zakadw kultu religijnego, opieki spoecznej, ksztacenia, sztuki i
nauki jak wasno prywatna;
WOJNA MORSKA
Uwagi oglne
cel wojny na morzu zniszczenie si zbrojnych oraz osabienie gosp., std
132

szerokie zastosowanie wrogiej dziaalnoci nie majcej charaktery walki (= akty

wrogie), ktre nie s wymierzone bezporednio w siy zbrojne przeciwnika (np. zajcie
statkw handlowych czy nieprzyjacielskiej wasnoci);
* wasno nieprzyjacielska w wojnie morskiej nie podlega ochronie tak jak w
wojnie ldowej, a czasem nawet wasno neutralna moe by przedmiotem
zaboru;
regulacje prawne gwnie zwyczajowe 2 tendencje: wolno handlu a
interesy wojujcych;

Morskie siy zbrojne

morskie siy zbrojne pastw walczcych to marynarka okrty wojenne, a
dawniej te okrty korsarskie (kaperskie);
* korsarstwo akty walki lub akty wrogie dokonywane przez statki prywatne z
upowanienia pastwa, udzielanego w postaci tzw. listw kaperskich;
* Deklaracja paryska z 1856 r. dot. wojny morskiej potpienie i zniesienie
korsarstwa;
VII Konwencja Haska z 1907 r. dot. przemiany statkw handlowych na okrty
wojenne definicja okrtu wojennego:
* okrt wojenny musi by pod bezporedni wadz, kontrol i odpowiedzialnoci
pastwa bandery;
* musi mie znak odrniajcy okrty wojenne;
* kapitan w subie pastwowej, a jego nazwisko na licie oficerw marynarki
wojennej;
* zaoga poddana przepisom dyscypliny;
podobna definicja w II Konwencji Genewskiej z 1958 r. o morzu penym;
ODZIE PODWODNE
w latach 1915-1917 r. ograniczona wojna podwodna (Niemcy) zatopienie
okrtw wojennych i statkw handlowych nieprzyjaciela od 1917 r.
nieograniczona wojna podwodna (zatapianie bez ostrzeenia te statkw pastw
neutralnych na tzw. zamknitych obszarach morskich i uzbrojonych statkw handlowych poza tym obszarem) Niemcy wysuway tez, e ze wzgldu na specyfik
konstrukcji i dziaania odzi podwodnych ich dziaalno nie podlega tradycyjnym
normom p.m.;
* protok londyski z 1936 r. odzie podwodne wzgldem statkw handlowych
powinny stosowa si do p.m. jak nawodne okrty wojenne, w szczeglnoci
zakaz zatapiania czy uszkadzania statkw bez zostawienia zaogi, pasaerw i
dokumentw okrtowych w bezpiecznym miejscu;
Niemcy (II wojna) nie stosoway si do tego, usprawiedliwiajc to min. tym, e
GB i in. uzbrajali statki handlowe;
Akty walki
podstawowe normy prawa wojennego dot. wojny ldowej dot. te wojny
morskiej zakaz uywania niehumanitarnych i zakazanych rodkw walki, a
przedmiotem ataku mog by tylko walczcy i obiekty wojskowe pywajce i nabrzene;
* IX Konwencja Haska w sprawie bombardowania przez morskie siy zbrojne
zakaz bombardowania nie bronionych portw, miast i miasteczek nabrzenych, nie
dot. celw wojskowych (te ochrona specjalna);
miny i torpedy mog powanie zagrozi te egludze pastw neutralnych
(szczeglnie duo uyto w wojnie rosyjsko-japoskiej w 1904-1905), dlatego na II
konferencji haskiej w 1907 r. przyjto VIII Konwencja dot. zakadania min
wybuchajcych automatycznie za dotkniciem cel: zakadajcy miny ma
mono wiadomego kierowania ich niszczycielskimi skutkami; zakazy:
* stosowania min wolnych (pywajcych), chyba, e staj si po 1 h nieszkodliwe;
* zakadania min staych (na uwizi), chyba, e staj si one nieszkodliwe z chwil
zerwania poczenia z dnem;
* uywania torped, chyba e po chybieniu celu staj si one nieszkodliwe;
133

134

Ochrona chorych, rannych i rozbitkw

podobnie jak na ldzie II Konwencja Genewska z 1949 r. min. obowizek
wyawiania rozbitkw, a po kadej bitwie morskiej obowizek wyszukania i
zebrania rozbitkw, rannych i chorych;
* wojskowe statki szpitalne nie podlegaj atakowi lub zajciu, ale nakaz ich
oznakowania i nie uywania do dziaa szkodzcych;
Akty wrogie
tzw. prawo upw zajcie statkw i towarw nieprzyjaciela, dot. take statkw
pastw neutralnych, gdy przewo kontraband wojenn lub naruszaj blokad
wojenn;
KONTRABANDA WOJENNA
kontrabanda wojenna to przedmioty, ktre mog suy do wzmocnienia
potencjau wojennego nieprzyjaciela;
* zawsze mona zaj, nawet na statkach neutralnych;
* spory co naley do kontrabandy:
czy mog one suy do wzmocnienia potencjau wojennego;
czy s przeznaczone dla nieprzyjaciela;
deklaracja londyska dotyczca prawa wojny morskiej z 1909 r. (nieratyf.)
dzielia kontraband wojenn na:
* bezwzgldn (bro, amunicja, sprzt wojenny);
* wzgldn przedmioty i materiay mogce suy zarwno do uytku wojennego jak
i pokojowego (ywno, odzie, paliwa itp.);
w czasie II wojny w. bardzo rozszerzono t list;
BLOKADA WOJENNA
statek naruszajcy blokad podlega konfiskacie wraz z adunkiem pastwa
neutralne staray si o wprowadzenie ogranicze dot. stosowania blokady;
blokada wojenna to zamknicie przez morskie siy zbrojne strony walczcej
dostpu do portw i wybrzey nieprzyjaciela, a dla swej wanoci wymaga:
* oficjalnego ogoszenia i notyfikowania zainteresowanym stronom;
* deklaracja paryska z 1856 r. rzeczywista (efektywna), tzn. blokujcy musia
mie siy wystarczajce potwierdzone w deklaracji londyskiej z 1909 r.;
w czasie II wojny wiatowej alianci stosowali blokad dugodystansow
(zatrzymywanie w duej odlegoci od portu blokowanego statkw pyncych do niego
lub z niego); a GB wprowadzia kontrol eglugi neutralnej przez system tzw.
nawicertw;
TRYBUNAY UPW
prawo zwyczajowe procedura sprawdzenia czy dany statek lub adunek
podlega prawu upw okrty wojenne stron walczcych maj prawo zatrzyma
statek w celu jego przeszukania i jeli zostanie stwierdzone, e statek
handlowy/adunek podlega zajciu musi go sprowadzi do swojego portu, gdzie o
dopuszczalnoci zajcia orzekaj tzw. sdy upu (kaperskie);
* sd upu te moliwy na okrcie zasada kady up musi by sdzony;
WOJNA POWIETRZNA
Uwagi oglne
wojna powietrzna to akty walki dokonywane w przestrzeni powietrznej pastw
wojujcych lub nad penym morzem przez siy lotnicze stron wojujcych i akty
walki dokonywane z powietrza w stosunku do ldu lub morza, a take akty
wrogie jak udzia w blokadzie wojennej lub w wykonywaniu prawa upu;
regulacje prawne brak uregulowa umownych czy wyksztaconego prawa
zwyczajowego stosowanie w drodze analogii przepisy o wojnie ldowej i
morskiej interpretujc jak cae prawo wojenne na rzecz zasady humanitaryzmu;
* Deklaracja z 1899 r. o zakazie zrzucania z balonw pociskw i materiaw
wybuchowych podobna deklaracja z 1907 r.;
135

podczas II konferencji haskiej uchwalono nowe brzmienie art. 25 Regulaminu Wojny

Ldowej zakaz bombardowania nie bronionych miast, miasteczek, osiedli i
budynkw za pomoc jakichkolwiek rodkw;
1923 r. (Haga) projekt rzeczoznawcw dot. regu wojny powietrznej nie sta si
prawem;

136

Siy zbrojne
to wojskowe statki powietrzne, a czonkowie si lotniczych w razie dostania si do
niewoli traktowani jak jecy wojenni, analogicznie w stosunku do chorych,
rannych i rozbitkw jak I i II KG z 1949 r.;
sanitarne statki powietrzne wycznie do ewakuacji rannych i chorych oraz do
przewoenia personelu i sprztu sanitarnego nie wolno atakowa podczas lotw
dokonywanych w warunkach uzgodnionych midzy wojujcymi (konieczny znak
czerwonego krzya/pksiyca obok barw pastwowych);
I wojna niewielkie wykorzystanie, gwnie pomocnicze, II wojna due
wykorzystanie, czsto z amaniem zasad prawa wojennego;
Akty walki
podobne zakazy i nakazy jak w walce ldowej i morskiej zasada humanitaryzmu,
zakaz uywania broni masowej zagady;
desant oddziay spadochronowe mog by atakowane przed ich wyldowaniem, ale
jeli opuszczali statek w celu ratowania ycia (np. uszkodzenie statku) to traktowani jak
rozbitkowie i mog by wzici do niewoli;
bombardowanie lotnicze wg art. 25 Regulaminu Haskiego dot. te
bombardowania lotniczego;
* obrona celu legalizuje przedmiot bombardowania;
* bezprawne bombardowanie ludnoci cywilnej oraz nie bronionych budynkw i miast;
* dopuszczenie bombardowania kryterium obiektu wojskowego obiekty,
ktrych zupene lub czciowe zniszczenie stanowioby dla wojujcego oczywist
korzy wojskow, s to siy zbrojne, wojskowe urzdzenia lub skady, przedsibiorstwa produkujce bro, amunicj lub pewne kategorie zaopatrzenia wojskowego, linie komunikacyjne lub transportowe, ktrych uywa si do celw wojskowych
tak w projekcie haskim z 1923 r.;
ZAKOCZENIE WOJNY
ZAKOCZENIE DZIAA WOJENNYCH
zakoczenie wojny zakoczenie dziaa wojennych;
dziaania wojenne kocz si z chwil zawarcia przez strony wojujce rozejmu,
rozejmu kapitulacyjnego (kapitulacji) lub na skutek rzeczywistego wyganicia tych
dziaa;
wg Reg praw i zwyczajw wojny ldowej (do. do IV KH):
* rozejm (rozejm oglny) to zawieszenie wszystkich operacji wojennych, a celem
jest umoliwienie wszczcia rozmw nad traktatem pokojowym (cel trway);
np. II wojna w. rozejmy z pastwami satelitami Niemiec (Wochy, Wgry, itd.);
* zawieszenie broni (rozejm miejscowy) to zawieszenie operacji wojennych na
okrelonym odcinku lub w okrelonym miejscu, a celem jest umoliwienie stronom
pochowania polegych, opiek nad rannymi (cel przemijajcy);
* rozejm kapitulacyjny (kapitulacja) ma 2 elementy: poddanie si
nieprzyjacielowi (kapitulacji) i cakowite zaprzestanie dziaa wojennych;
po II wojnie w. powstao pojcie bezwarunkowej kapitulacji, np. z Niemcami i
Japoni;
ZAKOCZENIE WOJNY
rozejm nie koczy stanu wojny, a dopiero wraz z wejciem w ycie traktatu pokoju
* te przez jednostronne akty pastw albo faktyczne nawizanie pokojowych
stosunkw (np. Polska-Szwecja 1716 r., Francja-Meksyk 1897 r.);
traktat pokoju zawiera postanowienia o zakoczeniu wojny i przywrceniu stos.
pokojowych;
* te: likwidacja skutkw wojny: restytucja, odszkodowania, zobowizanie
przedwojennych u.m.);
* te: klauzule terytorialne (cesje terytoriw) oraz klauzule wojskowe (ograniczenia
potencjau armii);
137

np. 1-wsze traktaty po II w.. Pary 1947 r. z Wochami, Bugari, Rumuni,

Wgrami i Finlandi;
traktat pokoju z Niemcami w ukadzie poczdamskim z 08.1945 r. to oglne zasady,
ale pastwa zach. doprowadziy do rozbicia Niemiec i jednostronnymi aktami ogosiy
zakoczenie wojny z tym pastwem;
* te pastwa socjalistyczne zakoczyy stan wojny z Niemcami (caymi) jednostronnie
(Polska 1955);
NEUTRALNO W WOJNIE
gdy wojna agresywna nie zakazana pastwo mogo albo wystpi po jednej ze stron
albo ogosi neutralno, co nakadao pewne obowizki i prawa, g. zobowizanie
jednakowego traktowania wszystkich stron, ale od czasu zakazu wojny agresywnej
ten wymg nie ma ju tej racji bytu, dlatego obecnie tradycyjne pojcie neutralnoci nie
ma w peni zastosowania, np. USA pomagay pastwom walczcym z Niemcami, ale nie
bray udziau w walkach potrzeba rozrnienia: pastw neutralnych i pastw nie
wojujcych;
* ta dwoisto w systemie ONZ: gdy akcja zbrojna przez ONZ nie wszystkie
pastwa musz bra udzia w walce, ale wszystkie musz pomaga ONZ, czyli nie
moe by tradycyjnie neutralny;
* mimo to pojcie neutralnoci wystpuje (g. konwencje z 1949 r.), a pastwa w
konkretnym konflikcie mog wybra status neutralnoci;

NEUTRALNO W WOJNIE LDOWEJ

V KH z 1907 r. o prawach i obowizkach mocarstw i osb neutralnych w razie
wojny ldowej:
* terytorium pastwa neutralnego jest nienaruszalne nie dla dziaa wojennych
ani przeprowadzania wojsk czy transportw; te nie dla formowania tam oddziaw
czy biur werbunkowych;
* w razie gdy na tym terytorium s oddziay wojskowe pastwo N ma obowizek
internowania ich z dala od dziaa wojennych, ale te ywi, odzie i pomoc
humanitarna;
* osoby neutralne (obywatele pastw nie biorcych udziau w wojnie)
przestaje by neutralna gdy zaczyna pomaga jednej ze stron, w tym wstpuje do ich
armii;
NEUTRALNO W WOJNIE MORSKIEJ
XIII KH z 1907 r. dot. praw i obowizkw mocarstw neutralnych w razie wojny
morskiej:
* strony musz szanowa suwerenne prawa pastw N zakaz jakichkolwiek
krokw nieprzyjacielskich na wodach pastw N (te zakaz zatrzymywania tam
statkw handlowych stron i wyk. prawa wizyty);
* strony w neutralnych portach maj zakaz tworzenia baz operacyjnych czy stacji
radiowych, a pastwo N ma obowizek przeszkodzi wyekwipowaniu czy
uzbrojeniu stron;
* mog przebywa na wodach pastw N, ktre ma obowizek jednakowo
traktowa wszystkie strony;
w portach, redach i morzu teryt. do 24 h, a gdy okrt nie wykona obowizku
opuszczenia pastwo N moe go zatrzyma (z zaog) na czas wojny;
NEUTRALNO W WOJNIE POWIETRZNEJ
te obowizek stron szanowanie praw pastwa neutralnego i obowizek pastwa
N powstrzymanie si od udzielenia pomocy stronom;
zakaz prowadzenia dziaa wojennych i innych aktw wrogich przez samoloty
stron;
* te nie mog przelatywa;
* te nie mona prowadzi obserwacji ruchw stron, by przekaza je drugiej
stronie;
138