/ >

y i>

152
hi auch 11 context Lt sec ras incredible t h a t already in the IS 70s thuns? nppaared
certain .irti.stic actions whitb brought into play lilt; prob]urnsof feminiHm, 3ut*b as th
works of Ewa P a r t u m , Natalia LL, Hud Marin Pimiika-eres. Those artieta took up
the problemu uf the uhjecticatin, of women - of allowing thum as consumer objects,
and of tliK fetiahization uf the femali! body. Consequently, they all rtyef Led tile, passive
i'0|irCH"iita(.fnii uf tb wnniau. Dannuneing the paze* of the, innle belioldcu1 niining nt
the appropriation riftbe female body, they debunked the male beholder liiinseif, How
ever, their urt niuy be; criticized as mostly all tao simple imiuitiun of th Western sirL
uf the 1970s. As u result, fiosile feminist actions tuuld not be understand by the au
dience le. p. the HCLIOIIS uf Kwu Partum in the public; aphere), whereas the fum i u LH
a r t was often too far from reality (tbo consumer a r t af Natalia LL or t h e a r t of Krvstyna t'iotrowakaj. Another issue ddreesed by tSie Polish women-artist was female
subjectivity related to the problem of'tiie female image: showing the face with no heauUfyijig oflects ur masks. In this way. the artists revealed what before bad remai.
ned beyond the dumam uf the visual an imajjo of the wuman which did not oojifuroi
U) the ideal of feminine beauty created by men. It became n key rjucstion fur Krysty
na Pintruwska who focused in her worku na the submission of warnen trying to embo
dy t h a t ineaiized iiiiace at any ctit, hisiaj; their own jwreon a lilies. Another impor1ant phenomenon, though n f a different significance., has been ibe art of Zufiu Kulik
who s t a r t e d bur artistic career already aller \9SS. She h a s presented vaiions systems
of control and domination. With the man in the rale ofexeculiuner and oppressor, anil
ruveuled an urtilicial and Vulnerable character of tilt order based on constructed hie
rarchies using force lor soli-lcgiLimizuiion. Hence, Kulik ridicules tbf; patriarchal cul
ture, mocking the s y s t e m s of subjugation which it created. She hag been the only Po
lish artist to use- tho strategy of dcconstruction: by means of this strategy, she
s u b v e r t s the order of culture and c u s i s d u u b l on tho s t u t u s u f t h e patriarchal system.
All t h e above examples indicate t h a t even ;bough t h u s far Polish feminism has hard
ly developed, there are some artists who adopted it in their art, The most important
for the: Polish feminist a r t have been the Western influences which unfortunately ofton resulted in simpliiied imitations that did not refer lv issues rooted in Polish cul
tural reality. A s e p a r a t e problem has been Polish an, criticism which treats fernirujin
with condescending irony or else resorts (o the weapon of silence. Quite frequently
women-artists themselves lend to avoid qualifying their a r t as "feminist", since they
are afraid of the pejorative connotations of the term. In their comments, they oitcn
deny to have any connection with feminism, by the same token denying, BJJ it were,
the subject matljcr uf their works. In order to he effective, feminist a r t m u s t be fully
self-conscious. Bui. Polish artists he.ve not come u p with feminiNt programs or manife
stoes.. At present, artistic s t a t e m e n t s a t e not articulated in the public space, and Po
lish a r t i s t s ignore social problems of women. Therefore, one may formulate an objec
tion t h n t tho feminist motifs in Polish art have been a kind of fashion - an effect of
simple importation of models from the West.

PRZEKADY

GRISELDA POLLOCK

POLITYKA TEORII: POKOLENIA I GEOGRAFIE

TEORIA FEMINISTYCZNA I HISTORIE HISTORII
SZTUKI*

M
Wprowadziam ostatnio w moim Instytucie na poziomie studiw za
awansowanych [tzn. Master or Arts (MAJ) now specjalizacje w zakresie
historycznych, teoretycznych i krytycznych studiw feministycznych nad
sztukami wizualnymi 1 , Nazwa specjalizacji wyraa zoono" i rozlego
feministyeznych interwencji w proces badawczy nad sztukami wizualny
mi, obejmujcy sztuk dawn i wspczesna, a take ewolucj historii
.sztuki, teorii, krytyki i - s t y mu Iow mi ej wieloci inicjatyw teoretycznych
- praktyki artystycznej, W skrcie, kurs ten funkcjonuje pod nazwa.: Fe
minizm i Sztuki Wizualne. Okrelenie to bezporednio konfrontuje trady
cje reeksji teoretycznej ze spoecznym aktywizmem kobiet, czyli - fominizm 2 teori, histori i praktyk kultury wizualnej. Sam fakt takiej
konfrontacji oznacza przekroczenie tradycyjnych granic historii sztuki,
oddzielajcych jfj od krytyki artystycznej. Dziki nim. historia sztuki
ustanawia dystans miedzy sob. i wytworami wspczesnej kultury, dez
awuujc tym samym wasny wkad w pisanie historii. Opracowanie' kon
cepcji tego nowego programu wydawao sic logicznym rozwiniciem mojej
wasnej pracy j a k u feministki". Istotnie, miaam poczucie, e speni on
oczekiwania tych studentek, ktre skonne byy do wyboru .specjalizacji
' Piiblikuwauy tekst ukuzul st S w Genders" 17, Fll 1EJ33, Univeisity uf Texas Pres
W nojhlifezym czaai pojj.wi si tcijul. wstp <Jo nujuowswj kaiuzki J. Pol lock, GeneraHoitS and Get/graphic ii the Visual Arta: Feminist Undings, JSUC l i m i t i e r e .
Artyku ten napisany losta! pierwulnie dla feininarium prowadwnesju w Centrum
Studiu* Kobiecyt-Ji na UniwertytecLe Sztokholmskim Szwedzka wersja ukiiwUa si W a .
SDui.itdo powiconym a ludiom knbFucym,r^in^Dvet*nsklip^igtidJkria, 44 (LD92;,

1K4

f.HfSKI.n.'i

PULIJiKU

MA w zakresie spoecznej historii sztuki w nadziei, e ich feministyczna

z a i n t e r e s o w a n i a z a s t a n a zaspokojone alb przez wykadowczyni femini
s t k , al bo przez wykadowc wykazujcego zrozumienie dla tego rodzaju
osobliwoci
Od l r t " 8 roku p r o w a d z i a m na moim uniwersytecie zajcia w ramach
specjalizacji MA w zakresie spoecznej historii sztuki. Jej wyjtkowo
polegaa na skoncentrowaniu sio na teoriach materialis tycznych i - w
dalszej kolejnoci - post s t r u k t u r a I is tycznych, wykorzystywanych jako
p o d s t a w a historycznej i spoecznej analizy problemw produkcji artysty,
cznej. Specjalizacja ta w y d a w a a mi s i dotd odpowiednim miejscem dla
osadzenia w programie studiw uniwersyteckich maLeriaJistycznej kryy,
ki fem i ni stycznej, zarwno historii sztuki j a k o dyscypliny, j a k i marksi
stowskich sposobw analizy, ktre mimo wszystko nadal zachowyway
s w warto' dla feminizmu"- N a przestrzeni tych lat p r z y c i g n l i m y du
(Specjalizacji wiele s t u d e n t e k feministek, ktre przyjechay do Leeds. bv
s t u d i o w a pod moim kierunkiem. Uznay one, e obowizkowe studiowa
nie duej liczby innych przedmiotw z zakresu spoecznej historii sztuki
j e s t uciliwe i bezproduktywne. 'L mojego w a s n e g o p u n k t widzenia,
zarwno m a r k s i z m , j a k i feminizm sprawdziy si-jako t.eorJH; wzajemnie
inspirujce i p r z y d a t n e sobie.
Niewielu j e d n a k wykadowcw, uprawiajcych spoeczn histori
szUdti pozwala, by analizy feministyczne odchodziy od czystej, opartej
na pojciu klasy, analizy marksistowskiej, ujawniajc tym samym repre
syjny m a s k u l i n i z m tej ostatniej. J e l i chodzi o mnie, to w p r a k t y c e stu
diw feministycznych byam na tyle eklektyczna, na Ile byo to konieczne.
Feministyczna teoria z koniecznoci posiada Torrne hrirnhne'ii. Odniesie
nie to nie tyle m a pokaza, e feminizmowi brakuje ja kiego5 orodka,
rdzenia, iie unaoczni wszechstronno jego teoretycznej i politycznej wi
zji. Powszechne j e s t bdne rozumienie feminizmu jako perspektywy czy
metody, przyznajcej p r y m a t kategorii rodzaju Ojne'er) nad wszelkimi
innymi s t r u k t u r a m i opresji. Chciaabym wykaza",' ze dziki skupieniu
uwagi nie tyiko n a problemach pci (sex) i rodzaju (gender), ale te na
problemie rnicy pciowej {sp.zurd difference),
feminizm
bada zoone
konfiguracje wadzy i rnicy, ktre istotnie stawiaj problem rnicy
pciowej, j e d n a k nie j a k o jedyny. Feminizm socjalistyczny zawsze zajmo
wa sie problemami klasowymi, podobnie j a k czarny feminizm wyodrb
nia konfiguracje imperializmu, s e k s u a l n o c i , kobiecoci i rasizmu. W ca
ej swej rozpitoci, niejako w liczbie mnogiej, femmizmy zajmuj, si
zoonymi i wzajemnie splecionymi konfiguracjami wadzy wok takich
fenomenw, j a k r a s a , klasa, plciowos, wiek, s p r a w n o fizyczna, itd.
'' Ktrtiifl^'isko w lej sprawie zoh.: t'.v;rrm. Voice (irui Fwvi:r, Iw:} V'i^ropt an,i JJifferi-nc,
Feminism, Frminitwi and the Hi."tnr;nsafArl (Lundon: Hoiit.lirigu, 10*8).

lH.ll.mM TEORII: rnKOt.pNIA ' y.flORAfil,

:*
11

155

Od wielu lat n a u c z a a m z pozycji j a w n i e feministycznej. P i s a a m i ba

daam, stosujc metody, ktre ujawniaj moje z a a n g a o w a n i e w femini
styczn koncepcje politycznoci wiedzy. Obecnie j e d n a k , w r a m a c h r.ej
specjalizacji, nie n a u c z a m J a k o feministka 7 ', ale s a m feminizm c z y n i
przedmiotem n a u c z a n i a . Moim obowizkiem jest zatem s p o r z d z e n i e ma
py rnorodnych tradycji i debat konstytuujcych feministyczne teorie
kultury, historii i sztuki, w celu stworzenia spjnego pod w z g l d e m dyda
ktycznym i merytorycznym programu studiw. K o n s t r u o w a n y przeze
mnie projekt teoretyczny posiada w y m i a r polityczny. J e s t e m z m u s z o n a
do wypracowania f e m i n i s t y c z n e g o podejcia do samego feminizmu 3 .
W pierwszym roku istnienia specjalizacji daleko byo do penej fre
kwencji. Przycigna ona relatywnie mao studentek, co wicej - ze
w z g l d w Finansowych - jeszcze mniejsza ich liczba bya w s t a n i e j
ukoczy. Tym niemniej przycigna ona wiele s t u d e n t e k , kto t e uczest
niczyy w s e m i n a r i a c h j a k o wolne suchaczki. Pierwsze zajcia rozpocz
am od zadania prostego pytania: dlaczego tu j e s t e c i e ? Co was skonio
do przyjcia na ten kurs/do tej sali w y k a d o w e j ? Zebraam wiele odpowie
dzi, ktre z a w i e r a y duo interesujcych informacji. J e d n a ze s t u d e n t e k
stwierdzia, ze nie w y b r a a tej specjalizacji, z obawy pi1 zed s t y g m a t e m
z w i z a n y m z przygotowywaniem MA w 'zakresie studiw f e m i n i s t y c z
n y c h . J e s t to rzeczywisty problem w w a r u n k a c h instytucjonalnych form
i kategorii naszej dyscypliny, od ktrych zaley zatrudnienie absolwentek
w przyszoci. l u n a s t u d e n t k a powiedziaa, e nie jest feministk, ate
czuje, e w teorii feministycznej jest wiele rzeczy przydatnych dla spoe
cznych studiw w historii sztuki. Midzy tymi dwoma s t a n o w i s k a m i zna
lazy s i wypowiedzi w peni z a a n g a o w a n y c h , czsto starszych kobiet,
ktrych d o w i a d c z e n i e w roli matek lub w pracy zawodowej, bezpored
nio, czsto bardzo bolenie, konfrontowao j e z konkretnymi przejawami
sprzecznoci k s z t a t u j c y m i ycie kobiet w spoeczestwie zachodnim.
Dla tych kobiet feminizm - to p r a k t y k a , rodek do przetrwania i n a d a n i a
sensu swemu yciu, nie za teoretyczny lukier n a akademickim (.orcie.
W przypadku modszych kobiet w y d a w a o si, e to nie przy gnio ajca
swym c i a r e m polityka przywioda je do sali seminaryjnej, ale poczucie,
e co i n t e r e s u j c e g o i w a n e g o dzieje s i w tym czym, zwanym teori
feministyczn.
T e r m i n t e o r i a f e m i n i s t y c z n a j e s t obecnie szeroko rozpowszech
niony. Ais czym on jest? Czy oznacza. Ze istnieje przekonujca perspektyTrnrJyejti fuininiFtyczna sianowi nbw-iiir zariwno, j i m d j n i o l studiAv.-. Jk [z (.tspol
t e m i i i metodologii sucych dv studiowana uinycli prr.K<\ rnifjt.w, na przy kind szLidi
w i i u n l u y c h Lul> f i l m u , ['roflrrnn speicjiilizjirii slijHrfa sir; z n i m i Z. Lrziii-h olom*>ntA*v:
O m i n i z m : k u l t u r a : perspektywy t*orolycz.n<;; Fem i ni *rn: sztuka, historia; Ffcniim/.rn
i praktyku v.- s t u k a n i izuulnyrJt. konfiLJIIracjt: kobkcoc

156

OWWELPA fOLUx:;,-

wa we wszystkich obszarach zjednoczonych pod nazwa, feminizmu.? Tak

naprawd nie moemy powiedzie, e mamy obecnie do czynienia z femi
nistyczn histori sztuki, feministyczn socjologi, feministycznymi stu
diami prawniczymi czy feministycznymi naukami o kulturze, stanowicy
mi kadorazowo dzia?y ych gwnych dyscyplin naukowych. Czy*
feminizm me jest bardziej kwestia interwencji, zmieniajcych kad 2
tych dyscyplin i obszarw teoretycznych, dlatego, ze stawia na porzdku
dziennym st.lum.inny problem pici/rodzaju?* Jego postawienie przenosi
nas raptownie z OWRJJO starannie uporzdkowanego uriiwersum-uniwersytetu wiedzy intelektualnej, charakteryzujcego si jasnym podziaem
na poszczeglne dyscypliny, na grunt praktyki. Problem feminizmu - bu
rzy podziay i masywne muzy, powodujce fragmentacje. wiedzy akade
mickiej. Czyni to po to, by - pokazujc nasycenie wszystkich dyscyplin
naukowych ideologicznymi przesankami systemu pici/rodzaju - ujawni
strukture rnicy pciowej, rozdzierajcej spoeczestwo i kultur' 1 .
Feminizm - taki, jakim go znamy dzisiaj - jest, po czci, wytworem
historycznego momentu lat pidziesitych i szedziesitych. Rozwijane
wtedy nowe teorie polityczne, spoeczne i kulturalne miay w lepszy spr>4
Zdaj .lobie sprawj z istniejcych tu. trudnoci 7. przekadem. WJTJIR gander kusuj
si czsto w jzyku singieiakim jako termin socjifluijiczny tui ukrvik'nic wyuczonych PJIchowali, unBCZHcych zdk'lorniinuwnriq spul uCi i ie roj.iiii\- midzy chlonrami i diiewcrynkunii. Czesi rozumie .nic je w Hennie sjxiIccznit kunstf.iowanyc) rl i siereolyJJW, Z
drupicj strony, wyraz .*'X odnosi si cjci binlofTirinLpo Aiklu bydu mirzczyznq i kolm-ta, ora;
do podziaw i ronie, zachdutych miidzy ii;c/ezyzn;i!iii i kobietami, nit przykad - du
Ep^ieczncgo ji'xl/i.iiu
pracy.
Poststrukluruhstytziic
LdSlusiw UJJ kL psych uiuializj'
wprowadzi itluc rtnif.y seksuaJnej w celu wskirzanio psychicznego v.iU-mii. w obrbie
ktrego wytwarzam 1 s;i wfisko i kobieco - jako rni'ujnee pojcia w rumach fallocCnlrytfLne^fi mysiemu symbolicznego. Uywajc wyraenia <H>Xice:i<ier. podam lutuj J.a
G:tyle Rutin Xnproponownln ona tn termin dtn nniwunia spoecznej prodnkcji podmiotw
ludzkich, s lu i; V-"'-'j spiici'JLnej organizacji reprodukcji seksualnej, pokrewiestwa, i wymiany
kobiet. Czyli systemw, postrzeganych jako wzajemnie zalene, tak. z najmniejsza ko
mrka spoluMOJi skada si powinna przyn ujriui i ej f. jedjicg iiietaiyzi i,V i jednej koliiety,
ktrzy stanu sic w wikszoci heteroseksualni, wanie dziki proce-SDni konstrukcji w
siarze seksualnoci. Tuk wic tcxigeitoter odnosi si do zespou formacji spoecznych, psy
chicznych i seksualnych. Feminizm jest zuUmi dy*k 11 rsem, ktry poprzez na jywanie lokidi
systemw t bodanie it'll stmkluuiliiych operacji demoskujc wszelkie pozory pici Isi'-t)
jakd lintmy, sugerujc nieudckwalno skupiania si wycznie na roluch spoecznych b?S
uwzgldniania ceorii obdarzonego ptciti podrnioni. G- Kuliin, Thr Tmffii- m Wntnun. (:)
R. H e i l e r , icd., iVnte* Tnutar-etn aa Anthropology of Women (Boston; Monthly review
Press, lEttS). Zob. l e i L. l r i g n r a j y , Wamrn on (A Market. IK:) This Sex. Which h Net One.
trrmsl. C. Porter (Ithaca: Cornell University Press, 1955) [W jzyku polskim wy raz ger-cie.r
Hmutzy si niekiedy jako pe kulturowa, wyra: s - jako pe biologiczna. Taki przekad
umoliwili jednoczesne utosamienie (wspone sowu pk-Cj i zrzuituwanie tjuiltiira'.'.biolofjia") obu terminw - priyp. tu ni. I
s
Wyraenie to zaczerpnite zosLulo z: E. FoK-GeiKtvc^e, Finttnf! Women'.! History
m History, .New ijft Review" 133 (lUfi2>. s. 7.

rnuTYKj'. Tmijji

I^IKOUINIA r GRfc.KMrit

157

sb rarfzi sobie z problem and a twa ranym i przez pny kapitalizm, Spu
cizna Nowej Lewicy i innych rodzajw krytyki politycznej, wywodzcych
&ij z ruchw walki o prawa obywatelskie, walki przeciw kolonializmowi,
z ruchw antyrasislowakich, z ruchu black power, a take rewolty stu
denckiej, naday nowego impetu studiom nad praktykami ideologicznymi
i formami kulturowymi. Te ostatnie pojmowano zarwno jako uprzywile
jowane obszary opresji idcologi cznej , jak i teren, na ktrym moe roz
win sie k u l t u r o w y opr*. Na paszczynie teoretycznej Nowa Lewica
rzucia wyzwanie idei kultury jako Kultury, z jej kategoriami prawdy
i pikna, najlepszych idei i wartoci cywilizacji. Zaproponowaa w zamian
koncepcje, w myl ktrej kultura jest czym powszednim, sposobem y
cia", sposobem walki", terenem spoloczn.vcli znacze i identyfikacji7. Ta
kie przemieszczenie tradycyjnej kategorii politycznoci, ktrego celem by
o wczenie w jej obrb aspektw praktyki kulturalnej, tosamoci
i obyczaju, doskonale odpowiadao nowej polityce feministycznej opartej
na hale U>. co osobiste, jest polityczne". To kulturalistyczne podejcie
zostao jednak zakwestionowane prze2 strukturalizui i poststrukturalizm
francuski, ktre zaproponoway lingwistycznefilozoficzny paradygmat,
wywodzcy si z semiotyki, zainicjowanej przea de Saussure'a. W konse
kwencji nastpio nie tylko podniesienie rangi refleksji teoretycznej, ale
te wykmii sie twrczy projekt teoretyczny, ktry przeksztaci! nauki
humanistyczni i studia nad praktykami kulturowymi. Ruch kobiecy,
zaangaowany i zczony z t^ rewolucj kulturaln" poprzez obustronna,
wymian idei, wytworzy stae rosnce skrzydo teoretyczne: wymiar ru
chu kobiecego nazywany teori f e m i n i s t y c z n a / . Okrelenie to obejmu
je wszake skrajnie heterogeniczne praktyki i stanowiska. Dzieje si tak
wanie dlatego, Ze feminizm nierwnomiernie zarejestrowa wewntrzne
przesunicia i ewolucj teoretycznych paradygmatw kultury, spoecze
stwa, jzyka i podmiotowoci, funkcjonujc przy tym jako zewntrzna, a
wiec pol ityczn a krytyka wszystkich tych paradygmatw.
Nowe ramy pojciowe wyprowadziy nas poza oczywiste i konieczne,
ale wstpne pytania - takie jak: dlaczego nie byo wielkich artystek'.' pytania, ktre day pocztek feministycznemu zainteresowaniu prze milczeniem przez histori sztuki kobiet artystek. Ju w 1971 roku Linda NoJ ?.b. J. Mi ich r:11, Hur:/, 'n Entatt (Ijundou: PenRUin Buks, 1S71).
R Will j a m s , Culture and SuWw.y i London: Penguin K<K>ks, lHn,1l i 7 V U>n Rrvriiutian i London: IVii-uin [looks. 186 l'r. E. P. T h o m p s o n , The Making of the English
Woriitg Ciass Xondon: Penguin Books. 1363).
Ch. l l c l p l i y , PiMr un mazcrialixnit.- ftrnwiftc, ,L'Arc" SI H7S\ dwodzi, it- femini7m-jaku-mch ma IIA teu rewolucje w rifctzywislojci .ipok-tzriCj. a teminirm-JAku-leoria
crift na cel u rewolucj wilzy. Pm-druk w: Elainn Marka i habeUt: tit Courtivrrm. (eds.:,
iVett y>rnrh Feminism.* (Brifioii: 11 Qrve.itj<-r Pruss, 1S0J, s. 133

timSELUfljTjUxttir

chlin traihie wskazaa na niebezpieczestwo, zwizane z prbami udzie

lenia odpowiedzi na podobne pytania. za pomoc oiity.qr.ycznej kategorii
wielkoci d,'re.titnc.<<s), stanowicej przesanko owych przemilcze. Prze
prowadzi a rwnie krytyk niedostrzegania przez histori sztuki problem spoecznej i historycznej konstrukcji sztuki i artysty. Wezw tu ona fe
minizm do dokonania zmiany paradygmatu naszej dyscypliny jako
caoci, poprzez zwizania historii sztuki z innymi obszarami analizy
i prali tyl; i kulturowej we wsplnej walce przeciwko wadzy'1. Ta zmiana
paradygmatu spowodowaa wczenie naszego przedsiwzicia w dysku
sje z teoria krytyczna, kuHurahzmem i poststrukturalizmern. Jednak
adna z tych teorii, traktowana oddzielnie, nie umoliwia nam dokona
nia postpu w kwestiach podnoszonych wonie przez feminizm, takich
jak: historyczne miejsce kobiet w kulturze, rone relacjo kobiet, do jzyka
i tosamoci, specyficzne dowiadczenie yciowe kobiet odnoszce sic do
spoecznych i psychicznych konstrukcji kobiecej podmiotowoci, kobiece
sygnatury" istniejce w tekstach kultury. Feminizm pozostaje gosem z
zewntrz, nawet w obrbie paradygmatw i przedsiwzi teoretycznych,
z ktrymi feministki maja najwicej wsplnego . My czytamy dziea
twrcw ych teorii i wykorzystujemy tkwicy w nich potencja; oni nato
miast - nie rozbudowuj, swych teorii w celu zarejestrowania i podjcia
feministycznych problemw pci i rodzaju.
Co wicej, termin f e m i n i s t k a funkcjonuje jako nieustanna prowoka
cja wobec kobiet zaangaowanych w studia feministyczne, podobnie zre
szt, jak wobec innych naukowcw i teoretykw. Feminizm wymaca. by
pewne kwestie pozostaway stae w polu widzenia i funkcjonuje na zasa
dzie oporu wobec kadej tendencji stabilizujcej wiedz lub teori za po
moc tikcji eyo. co oglnoludzkie, lego, co monolitycznie uniwersalne,
!ub jakiegokolwiek innego, androgen try eznego, rasistowskiego, seksistowskiego, czy ateistycznego mitu imperialnej kultury zachodniej i jej icjSO nie tak bardzo) radykalnych dyskursw.
Stanowczo podtrzymuj wic pogld, e feminizm oznacza zbir stano
wisk, ti nie - esencje; e jest praktyk krytyczn, a nie - iinxri\ e stanowi
on charakteryzujc si autokrytycyzmem dynamiczna, reakcj i inter
wencj, a nie - plaLform. Jest niestaym wytworem paradoksu Przema
wiajc w imieniu kobiet, feminizm nieustannie dekonstruuje wanie ten
n
L. NocMiii, Why An Tkcrv JYe Great Womtm Artist
!-:: V. Crom irk i fl K. Mi"
r a n . (eds.), U'ni:n in SOT.';.' Society iNr.' York: Mentor Books, lyTl, s. 4BD-10; jest 16
jjJRrwiitiicj wfrisjii artykuu pnpra-.nonejrn s pvzednjkowunfein w. E. l i n k e r i T. Hess.
lutJs.i, Art and Sexrtni Puliitvx iNuw Yrk ami J.uinluii: MiitmillMii Runka, 19711
" .Jedno z ivietu suwowisk w U'j trudjie; kwestii zawiera krytyka Juirnsor- i JJerririy
pj/epf'.VBdDiJii przi'i J. R o s e , Feminism and llw Pnyehic, \"w:r J. ROLL1, Svxuclay "> ' ^ ?
Fie,!ii i\f Visum li-nndon: Verso Bonks. 19Hfi>, s. 1-23.

rrn.iTVKA ityjitii lOKoi^rs'fA i r.VXKIPJ.vty.

159

termin, wok litrogo sani jest politycznie zorganizowany 11 . Paradoks

ten ksztatowa dzieje ostatnich dwudziestu lat. praktyki Feministycznej,
ktrej dynamik mona chyba scharakteryzowa jnko przejcie od esencji
isilne poczucie tosamoci kobiety i wsplnoty kobiet) do rnicy (bolesne
rozpoznanie nie tylko tego, co dzieli i niszczy wsplnot kobiet, ale rw
nie strukturalnego uwarunkowania terminu kobieta" jako efelrtu psychosymboiezr.ych systemw, wytwarzajcych i rnicujcych podmioto
woci poprzez fermacie klasy, rasy i pci). Nie oznacza to jednak
linearnego postpu od wczesnych koncepcji do dojrzaych teorii. Mamy
raczej do czynienia z synchroniczn konfiguracja, debat wewntrz femini
zm, z ktrych kada ma w sohie cos wartociowego, co przyczynia si dc
poszerzenia przedsiwzicia feministycznego. Tym niemniej, wszystkie
one s jednak uwikane w te same systemy rnicy seksualnej, ktre pod
daj kntyce. Problem polega na tym, w jaki sposb paradoks ten uczyni
warunkiem radykalnej praktyki 1 3 ,
Dlatego nie dziwi umie. e po trwajcym ponad dwadziecia Jat okre
sie zaangaowania w ruchu kobiecym znalazam si obecnie w obliczu py
tania d o tyczce go teoretycznej definicji; czyj n jest feminizm? Pytanie to
roni si znacznie od innegc, na ktre atwiej znale odpowied: czy je
ste feministk? To ostatnie jesL bowiem spraw osobistego akcesu; po
przednio natomiast wymaga zarwno wiedzy historycznej, jak i krytycz
nego dystansu wolier samej siebie oraz wobec kulturowej i spoecznej
niszoci kobiet jako zbiorowoci, Szczliwie, mogam si odwoa do
zbiorowej pracy pod redakcj wybitnych feministek brytyjskich, Juliet
Mitchell i Ann Oakley, rwnie pytajcych, czym jest feminizm. Taki ty
13
tu nosi - zamieszczony w tym omie - wany artyku Rosalind Do I mar .
Del mar rozpoczyna od wskazania, jak bardzo feminizm - a raczej ty
wszystko, co wspistnieje w chwili obecnej pod tym pojciem-workiem jest zrnicowane i niejednolite. Autorka dowodzi, e samo ujmowanie
owej rozmaitoci spoecznych i politycznych inicjatyw kobiet za pomoc
pojcia feminizm" stanowi rezultat pniejszego rozwoju. Albowiem laa
aklywizmu, ktra rozlaa si pod koniec at szedziesitych, bya pier
wotnie okrelana jako ruch (wyzwolenia) kobiet. 2 uwagi na dystans Ist
niejcy midzy tymi dwoma terminami, DcJmar kwestionuje automatycz
n identyczno obu, mimo e ich wzajemna relacja stanowi cech
11

Sntliive

[n.-Hrukiywrm dyskusj u;, teiimi tKfo parndok.iut 7.awicri> iirtykul D. l t i l e y , Dw

a HifUiry. w jej Jwiniicc Am ! '1'r.iNtimc? Feminism nad ll\e Category tjftyort&n'

T. dc L i i u r e t i i . 'i'e.chiKiie>i<!c* of Gender, lv,:) Techmnugies rf Gendrr <,\fuciiiillrm

" J{ P e l r u i i r , What h Feminism! !:, !. M i t c h e l l i A. O k i t y , U-ds.J, Wha/ Is
Feminism;'Ox'Jnnl: H*eA\ J?luii'.velt. 1!)BC\ f. &-J.S.

160

flRISBl.Ufl

i"JJ.I,0(:K
r

wspczesnego feminizmu, okrelajcego si niekiedy jako druga fala ,

na wzr aktywizmu XIX-wiccznych kampanii kobiecych na rzecz praw
wyborczych. Fakt., e feminizm moe by oddzielony od ruchu kobiecego,
posiada swj aspekt zarwno teoretyczny, ktry zamierzam rozway po
niej, jak i historyczny. Podczas gdy dekada lat siedemdziesitych two
rzya feminizm organizujc kampanie i konferencje, ostatnia dekada
czciej byta wiadkiem feminizmu zadomowionego w czasopismach i na
uczaniu akademickim 1 ''. Na te zmian akcentw wskazuje pojawienie si
jawnie wieloznacznego terminu t e o r i a f e m i n i s t y c z n a . Jednake Delmitr przeciwstawia si popularnemu utosamianiu feminizmu wycznie
z aktywizmem spoecznym. Argumentuje, e - hiatnryc2iiie rzecz biorc feminizm reprezentuje tradycj idei na Lemat kwestii kobiecej7', nie za
wsze zbienej z politycznie motywowan walk o zmian spoecznej pozy
cji kot.net. Feminizm stanowi odpowied na filozoficzny problem pici/
rodzaju. Jego historia charakteryzuje sie jednak brakiem cigoci, albo
wiem sposoby, w jakich formuowano Len problem, ksztatowane byy
przez wspczenie panujce polityczne/filozoficzne dyskursy. Tak wic,
w XVIII wieku, podczas Rewolucji, problem feministyczny artykuowano
w ramach owieceniowego dyskursu praw naturalnych. Ideologiczna ra
ma dla kampanii sufrazystek w poowie XIX wieku, niezalenie I lego,
jak bardzo one same by si nie czuy spadkobierczyniami swych osiem
nastowiecznych poprzedniczek, w rzeczy wis Loci wywodzia si z hurzuazyjnoj koncepcji praw wasnoci. Skutkiem tego byo wpisanie hierarchii
klasowej w argumentacj na rzecz prawa kobiet do gosowania.. Jakkol
wiek buruazyjne feministki niekoniecznie zgadzay si z powszechnym
prawem wyborczym, skosiy jednak, podobnie jak ich burzuazyjni ojcowie
i bracia, prawo do r e p r e z e n t o w a n i a swoich sistr z klasy robotniczej.
W rwnie istotny i znieksztacajcy sposb buruazyjne ideologie femini
styczne ksztatowane byy przez rasizm, co prowadzio do ohojtnosci,
a nawet do czynnego oporu biaych kobiet wobec walki prowadzonej przez
czarne kobiety jako kobiety i jako cz - poddanej opresji - czarnej
10
mniejszoci .
Powyszy argument wymaga od nas refleksji nad ideologicznymi ra
mami, wewntrz ktrych uksztatowaa si obecna sytuacja - poszerzo
nego i stojcego wobec wewntrzny cli wyzwa - feminizmu. Feminizm
schyku XX wieku spoglda wstecz, poszukujc odnowienia swych sit w
historycznej tradycji kampanii kobiecych i walk politycznych. Sam siebie
N

JVt-t-nn clzJcr.iifl Mary Kelly T.U to sposLrsc7i-nk', klrc w]qczyl<i orni do swfjn proiektu Interim. Zul>. klalf;: Mary Kelly In<eri;n i.Now York: New Muj-eum of Coiilcnipnrory
Art, innoj.
15
A. fJnvi, ML'amci, Racr aritl Cios* (New York Ra odoru House, i n s i i; H V. G a r b y .
Itcontirrictint,' NWm/i hcxid IN u w York: Oxford Univcrsj Lv Truss, IBS").

POLITYKA TKQKII: POKOLEHM 1 fiEOOHAfrE

163

organizuje jednak cakiem odmiennie. Na przykad, zmieni si jeyk.

Wyzwolenie zastpuje emancypacj, kolektywizm zajmuje miejsce indy
widualizmu, radykalne teorie poliLyczne i socjologiczne prowadz do
przymierza t kampaniami lewicowymi i an tyra sis tows kim i. Dalekie od
koncentracji na tradycyjnie definiowanych celach politycznych, nasze lemiiuzmy stworzyy termin p o l i t y k a s e k s u a l n a oraz haso to, co osobisLe, jest polityczne".
Nowa fala Tern inj zmw stanowi reakcj na fakt, e wywalczone przez
XIX-wieczne bojowniczki reformy ekonomiczne i polityczne w istocie nie
odmieniy gbokich struktur podziaw seksualnych. Wezwano zatem do
psychologicznej, a raczej - kulturalnej rewolucji. Wywodzia sic ona - za
razem wnoszc do niego swj wkad - z zainteresowania tym, co k u l t u
r o w e , i d e o l o g i c z n e i p o d m i o t o w e , ktre charakteryzowao rady
kaln teorie krytyczn i praktyk kulturaln ostaLnich trzydziestu lat.
Kluczowym terminem specyficznie feministycznej wersji tego szerszego
dyskursu jest ciao. Rosalind Delmar stwierdza: ..Rozwaanie kwestii
dotyczcych kobiecego ciaa i jev seksualnych potrzeb stao si wyrni
kiem wspczesnego feminizmu" 15 . Nowe feminizmy w znaczcy sposb
stanowi polityk ciaa - poprzez kampanie na rzecz zdrowia i danie
uznania kobiecej seksualnoci, walk przeciw przemocy, gwatowi i por
nografii oraz zwrcenie uwagi na problem macierzystwa i starzenia si.
Nowa polityka artykuuje specyfik kobiecoci poprzez akcentowanie
szczeglnego stosunku do problematyki ciaa. Ciao rozumiane jest przy
tym niejako byt biologiczny, ale jako obraz, konstruowany psychologicz
nie, ktry zapewnia miejsce dla procesw niewiadomoci, da pragnie
i fantazji oraz dostarcza wyobrae o tych procesach. Ciao jest konstru
kcj, przedstawieniem, miejscem w jzyku, gdzie zaznacza si rnic se
ksualn. Albowiem ciao jest znakiem, w ktry polityka feministyczna
zainwestowaa tak wiele, traktujc je jako obszar naszego oporu. Dla
tefjo typu teorii feministycznej wanie ciao stanowi punkt transakcji
midzy systemem spoecznym i podmiotem, midzy tym, co klasycznie
okrela sie jako wntrze i tym, co okrela si jako zewntrzno". Nace
chowano semiotycznie ciao, jako trop jzyka politycznego, znosi dystyn
kcj midzy tymi dwoma elementami, ksztatujc dotd koncepcj poli
tyki wyzwolenia.
W XIX wieku spoeczestwo buruazyjne uczynio rodzaj igender} kryLerium jednego z gwnych podziaw spoecznych, przedstawiajc go ja
ko absolutny rozdzia midzy tym, co publiczne i tym, co prywatne. To
rozdarcie upostaciowane byo przez dwa - zrnicowano w sposb nieod
w o a l n y - ciaa: mczyzn i kohiet. Polaryzacja ta popychaa burzuazyj16

LJeniur, What /.? Feminism? s. 27.

'-:
1G2

_cnrs_r:LijAj<>ijj3f-K

ne k o b i e t y - ideologicznie i p r a k t y c z n i e zacienione do wntrza", pry

w a t n e j , domowej fery - do w a l k i o wejcie do sfory p u b l i c z n e j , v\r ktrej
zreszt znajdoway si> j u kobiety z k l a s y robotniczej, pacc przy t y m ce
n ekonomicznej i s e k s u a l n e j eksploatacji za to j a w n e przekroczenie po
d z i a u midzy r o d z a j a m i (genders) na sfer, prywatna, i publiczn. Popy
chaa j e rwnie do w a l k i o p r a w o do posiadania wasnej reprezentacji w
sferze zewntrznej": j a k o o b y w a t e l k i . k o n s u m e n t k i , u y t k o w n i c z k i sferv
p u b l i c z n e j . Zupenie o d m i e n n e od tego s t a n o w i s k a j e s t - przywoywano
j u z t u t a j - haso feminizmu XX-wiecznego: Lo. co osobiste, j e s t politycz
ne''. Zgodnie z m m , t o , co okrela si j a k o p r y w a t n e , w rzeczywistoci sta
n o w i j u przestrze publiczna, i t y m s a m y m nie j e s t w o l n e od i n f i l t r a c j i
s t r u k t u r wadzy. N i c s t a n o w i miejsca osobistej ucieczki, ae ohszar prze
mocy i e k s p l o a t a c j i , penetrujcych najinfcyrrmiejsTO sfery kobiecego ciaa.
F e m i n i z m , przyjmujc zaoenie o w z a j e m n y m p r z e n i k a n i u si sfery pub
l i c z n e j i p r y w a t n e j , d o k o n a ! skutecznej d e k o n s t r u k c j i t y c h opozycji. Stwo
r z y ! w len sposb specyficzne t e r y t o r i u m dla swego wasnego - politycz
nego i teoretycznego - p r o j e k t u .
R o z w a m y to z a g a d n i e n i e z innego p u n k t u w i d z e n i a . Pierwszoplano
wa r o l a c i a i a seksualnego i jeyka w y z w o l e n i a nie s t a n o w i wycznej ce
chy f e m i n i z m u . D z i e l i on j z s z e r o k i m s p e k t r u m r a d y k a l n y c h ruchw
s t u d e n c k i c h l a t 60-. a t a k e z an t y r a s i z m e m i a n l y k u l o n i a l i z m e m . U pod
s t a w zachodnich r e w o l u c j i k u l t u r a l n y c h l a t 0. znajdoway si istotne,
r e w i z j o n i s t y c z n e ujcia k a t e g o r i i , j a " (self), k t r o inspiroway polityk
tosamoci i dokonay przesunicia wok poj k o n s u m p c j i i przyjemno
ci. D y s k u r s w y z w o l e n i a p r o w a d z o n y byt w k a t e g o r i a c h klasycznej bur u a z y j n e j t e o r i i p o l i t y c z n e j , t o znaczy w k a t e g o r i a c h ,ja'', szukajcego wy
z w o l e n i a z z e w n t r z n y c h spoeczny cli wizw oraz w t e r m i n a c h
w n t r z a , j a " stumionego i uciskanego przez spoeczn ze w n t r z
n o . Teoria k r y t y c z n a i p o s t s t r u k t u r u l i z i n odrzuciy lego m d z a j u sfor
m u o w a n i a na rzecz a r g u m e n t a c j i , zgodnie z ktr j z y k , d y s k u r s i pod
miotowo" sa, k l u c z o w y m i k a t e g o r i a m i d l a teoretycznego ujcia procesu
n a k a d a n i a si , j a " i tego, co spoeczne. Chodzi t u m i a n o w i c i e o ide po
zbawionego c e n t r u m mwicego p o d m i o t u , w rzeczywistoci zarwno m
wionego, j a k i u p r z e d m i o t o w i o n e g o w systemach spoecznych i sym
b o l i c z n y c h . Jzyk s i a n o w i zatem obszar, w k t r y m w y t w a r z a n e jest
z a r w n o t o , co spoeczne, j a k i podmiot. P r z e c i w k o wadzy m e t a f o r y ling
w i s t y c z n e j i j e j t e n d e n c j i do wsppracy z porzdkiem spoecznym, wyko
r z y s t a n o u s t a l e n i a psychoanalizy. Podwaay one status quo wanie po
przez t w i e r d z e n i e , ze w zdecentrowany p o d m i o t j e s t w rzeczywistoci
p o d m i o t e m p o d z i e l o n y m czy rozszczepionym, u f o r m o w a n y m j a k o wiado
mo i niewiadomo przez t r a u m a t y c z n e przeycia, zwizane ze stawa
n i e m si czowiekiem dziki akcesowi do j z y k a poddanego fal loecnt rycz-

pm.n'Yios TROKI; POKOLENIA ; OKOIIRAJ-IE

163

n e m u p r a w u . P s y c h o a n a l i z a j e d n a k , j a k o teoria i i n s t y t u c j a , n i e p o k o j o n a
j e s t przez kobieco, k t r a w y d a j e si destabilizowa s y s t e m s t w o r z o n y
przez p r a w o f a l l u s a . Z tego wanie p o w o d u f e m i n i z m skorzysta chtnie
z p s y c h o a n a l i z y , p o n i e w a oferowaa ona moliwo" teoretycznego ujcia
kobiecoci z a r w n o j a k o odwiecznego e l e m e n t u systemw spoecznych
i s y m b o l i c z n y c h , j a k i ich n i e u s t a n n e g o t r a n s g r e s o r a 1 7 . Ztern s e m i o t y k a ,
p D s t s t r u k t u r a l i z i n i psychoanaliza posiadaj l i i s t o r y c z n y i teoretyczny
z w i z e k z f e m i n i z m e m , poniewa w s z y s t k i e kwestionuj dominacj p o l i
t y k i b u i u a z y j n e j i . j a " autonomiczne, , j a " definiowane przez rozdwojenie
p u b l i c z n e / p r y w a t n e , J a " z zaoenia b u r u s z y j n e i mskie), w r a m a c h
k t r e j nie mona j u duej stawia a k t u a l n y c h problemw f e m i n i s t y c z
n y c h . Teori feministyczn, odwoujc si czsto w u j m o w a n i u zagad
n i e n i a pci/rodzaju do powyszych trzech p a r a d y g m a t w a n a l i t y c z n y c h ,
naley z a t e m rozumie j a k o p o l i t y c z n i e n i e k o m p a t y b i l n z t y m i
wspczesnymi f o r m a m i m y l i i p r a k t y k i f e m i n i s t y c z n e j , k t r e n a d a l ' z a
m i e s z k u j X I X s t u l e c i e z jego burzuazyjn problematyk r w n y c h p r a w ,
co w istocie powoduje nie t y l k o w y p a r c i e p r o b l e m u w a d z y klasowej i r a
sowej, ale te - poprzez represj j a k i e g o k o l w i e k pojcia podmiotowoci
z a n i e d b a n i e waciwego p r o b l e m u f e m i n i z m u : p r o b l e m u rnicy seksu
alnej.
K o m b i n a c j a p e m i o t y k i i p s y c h o a n a l i z y , ktr J u l i a K r i s t e v a okrelia
j a k o s e m i a n a l i z a , o p i e r a si na o d r z u c e n i u zarwno k a r t e z j a n s k i e g o
J a " , znajdujcego si na z e w n t r z jzykaJspofeczestwa na mocy suwe
r e n n e j wiadomoci, j a k i m a r k s i s t o w s k i e j t r a d y c j i p o d m i o t u , t a k niezby
w a l n i e spoecznego, ze a cakowicie z d e t e r m i n o w a n e g o w swej (faszy
w e j ; wsadomoci przez siy s t r u k t u r a l n e , t a k i e j a k s t o s u n k i spoeczne
i w a r u n k i ekonomiczne. W e d u g K r i s t e v e j , heterogeniczne f o r m o w a n i e
si rozszczepionego p o d m i o t u l u d z k i e g o w j z y k u , h i s t o r y c z n e g o i mwi
cego cielesnego p o d m i o t u , t w o r z y w a r u n k i zarwno dla s i l spajajcych
porzdek spoeczny, j a k i dla si destabilizujcych porzdek s y m b o l i c z n y ,
przekraczajcych go w celu o d n o w i e n i a ub zmiany. W a r t y k u l e , k t r y w
sposb n a j b a r d z i e j z a w o a l o w a n y w y r a a t myl, K r i s t e v a zachowuje j e d
n a k obojtno wobec problemu rodzaju i podmiotowoci 1 8 . W wikszoci
j e j wczeniejszych p i s m , wystpuj - j a k o okrelajce t r y b y j z y k a - w
z n a c z n y m s t o p n i u odcielenione pojcia mskoci i kobiecoci, nie za po
jcia - o b d a r z o n y c h ciaem - mczyzn i k o b i e t . Dzieje si tak az do a r t y
k u u W i W K i ! Time 7. 1979 r o k u , w k t r y m rozwaa ona take histori fe
m i n i z m u i pojawiajce si w n i e j rnorodne ujcia kobiecoci i na t e m a t
Zol.', J. R us, Feminism and On> l'sydik, uraz pi nr* .tul K r i f t e v e j . nn przykad w
T M u i . ttfil.J. A V K r t a t c c a /L.'.IW lOxford: Basi] Ulackwcll, ISStij.
I h

Kr;.i!rua

J . K r i K i e v a . The S\t.trm
Kiixlcr.
s. 2A-X1.

and

the Spralting

Suhjccj

< ]!)?:>:, iw:)

Mai

ie.il :,

Tm:

164

cinxni.DA yp(j,cn;n

kobiecoci. Knic historyczn, dostrzeona przez Delmar midzy inteie*

klualn histori feminizmu i historia ruchw kobiecych. Kristeva prze
twarza uywajc alegurii pokoleniowej15. Za Etosw an a przez ni idea cza
su ma wane reperkusje dla nas wszystkich, a szczecinie dla usab
zaangaowanych w Dw specyficzna, praktyk produkowania histerycz
ny eh studiw kultury, historii sztuki.
Kristeva rozpoczyna swj artyku od analizy trybw czasu, zarwno
zamieszkiwanych, jak i modyfikowanych przez feministki, Istnieje linear
nie biegncy czas historyczny, czas narodw i ich historii, czas polityki
i prawa. Kristeva wyrnia pierwsze pokolenie feministek, wywodzce
sie L X3X stulecia, jednak cigle jeszcze aktywne we wspczesnym femi
nizmie rwnych praw. ich ambicj wkroczenia jako podmioty polityczne
do sfery p u b l i c z n e j , w celu polepszenia spoecznego i politycznego pooenia kobiet, okrela Kristeva jako pragnienie wejcia do czasu 1 inearnegOj czap" historii. Stanowi ono element kobiecej logiki utosamienia,
polegajcej na pragnieniu bycia - jeli nawet nie takimi samymi, jak wy
posaeni w prawa mczyni - to przynajmniej na pragnieniu rwnego
traktowania w ramach obowizujcych definicji wadzy.
Z drugiej strony, istnieje - j a k go nazywa Krisleva - czas moitunitintalny, cile zwizany ze specyficznie kobipcym dowiadczeniem cykli,
nawrotw, czas dugiego t r w a n i a [durze), waciwy dla relacji kobiet do
reprodukcji i jej przedstawiania. W naszej epoce moemy wyrni poko
lenie feministek post-SB", ktre odrzuciy polityk tosamoci i wejcia
w obszar publiczny i jego historyczno-na rod owy cza3, a zamiast lego
zwrciy si ku specyfice psychologii kobiecej i jej symbolicznym przed
stawieniom, poszukujc odpowiedniego jzyka d!a intersubiektywnych
i cielesnych dowiadcze, skazanych na milczenie przez kultur w prze
szoci'""". Kristeva bez wtpienia ma tutaj na myli takie autorki i pisar
ki, jak Monique Wittig, Annie Leclerc, Helene Cixous. Specyficznie now
jako w tym typie feminizmu stanowi - dotychczas pomijane - obszary
dla radykalnych lub prze formuowany eh idei poli tycznej" praktyki, ob
szary kultury, psy eh c oraz kobiecego, lesbijskiego lub matczynego ciaa.
Wychodzc poza ogln histori feminizmu, mona zapyta: czy w tym
modelu konfliktu pokoleniowego i rnicy czasowej w feminizmie nie od
najdujemy rwnie dylematw feministycznej historii sztuki? Feministy
czne historyczki sztuki pragn, ponownie wprowadzi zapomniane ko
biety artystki do rejestru historii sztuki, operujcego linearnymi
i narodowymi caociami (szkoa francuska, sztuka amerykaska, kultu
ra niemiecka, etc.) i typami dyskursu (rozwj cywilizacji zachodniej, styl,
IH

J K r i s t e v a , Women's Time U979), (vr.) Moi (ed.). Kristeva Render, s. lS-'2l3.

-' Ibidem, s. 194

I'OUTYVJ.

TXOIUI

TOKtILF.VIA

T CiKliA'IE

165

periodyzacja, etc.). Usiujemy wyposay kobiety artystki w kanonizo

wan podmiotowo artysty, ktr ciesz si mczyni. Posugujemy si
logik utosamienia, by z powodzeniem uczyni kobiety artystki, jeli nie
takimi samymi, jak mczyni, to przynajmniej rwnymi im w katego
riach uznania i szacunku. Jednak znaczenia dzie stworzonych przoz ko
biety stan sie dla nas istotne tylko wtedy, gdy bdziemy zdolne do wyar
tykuowania rnicy i zdefiniowania znaczcych okolicznoci czasu"
[femporatities), zupenie innych orl stylu, ruchw, innowacji awangardo
wych itd. Puszukujemy sposobw uznania przestrzeni kobiecoci" i jej
subiektywnych okolicznoci czasu" w rytmach kobiecego duwiarlczeniu
yciowego, w obrbie i przeciw hierarchiom rnic seksualnych, ktre s
elementami uoonych spoecznych formacji klasy, rasy i seksualnoci.
Czy jestemy w stanie adekwatnie wyrazie" specyfik rnorodny cli kobie
cych sygnatur" we wszystkich kulturach, posugujc si kategoriami
dotychczasowemu linearnego dyskursu historii sztuki o historii? Nie sa
dz. Jednake akcentowanie specyfiki kobiecej poza kategoriami czasn
historycznego zwizane jest z ryzykiem trwaego przypisania kobiet do
obszarw marginalnych jako zwyczajnych symboli ahistOrycznej czy
esencjalnej rnicy". Musimy zatem do koca pody za Kristeva ku jej
dialektycznemu rozwizaniu, by odkry f e m i n i s t y c z n podstaw femi
nistycznej praktyki historii sztuki. Pomimo tytuu Women's Time i stoso
wania metafbiy pokoleniowej, konkluzja Kristevej przesuwa si z okoli'
cznoci czasu", waciwych dla kobiecoci i feminizmu, ku ich nowej
konceptualjzacpi w kategoriach przestrzeni: Moje uycie sowa "pokole
nie implikuje w mniejszym stopniu chronologi, ni przestrze ozna
c z a n i a , zarwno cielesn, jak i mentaln przestrze pragnie. Mona
zatem argumentowa za moliwoci istnienia rwnie trzeciego nasta
wienia, i co za tym idzie trzeciego pokolenia, co nie wyklucza, a wrcz
przeciwnie zakada, rwnolege istnienie wszystkich trzech w tym sa
mym czasie historycznym, a nawet ich wzajemny splot"-1.
Nie zamierzam w tym miejscu zagbia si dalej w trzecia, przestrze
Kristevej na waciwym da niej poziomie teoretycznym. Chciaabym je
dynie przez chwil posuy si metaforami czasu i przestrzeni, traktujc
to jako drog do zrozumienia feminizmw, ktrych jestemy czci,
i ktre ucieleniamy w naszej heterogenicznej praktyce ,jako feministki".
Specyfika ujcia przestrzeni przez Kristeva polega na jej semiotycznoci.
Wyposaona we wpisane w ni znaczenia, jest zarazem miejscem produ
kcji znacze, przekraczajcych istniejcy porzdek spoeczny i symbolicz
ny. Feminizm nie stanowi zatem pa prostu z jednej strony, niecigej hi
storii kulturowych ekspresji, z drugiej za, historii ruchw i kampanii na
"

Jritfcm, s. 209.

16 fi

GB1SBU> rPEOCM

rzecz zmiany spoecznej. Moe? by n a t o m i a s t ujty na nowo j a k o prze

s t r z e oznaczania, w ktrej - dziki imperatywowi feministycznemu zarwno negujemy istniejce porzdki znaczenia falloccntrycznego, j a k
i toczc wallte ze sposobami przedstawiania, w y t w a r z a m y krytye:;ne f
a n a w e t z LI penie nowe znaczenia.
Feminizm wyoni sie na nowo j a k o fragment przestrzeni oznaczania
w y t w a r z a n y c h od Iftfi roku, ktre uksztatoway nowe pojcia ,ja'7, ro
dzaju [gender l i rnicy seksualnej, a t a k i e twrczoci, sztuki i przodstawiania. Kristeva wprowadza w polityczny dyskurs pojecie sposobw pro.
dukcji jako znaczcych okolicznoci czasu", waciwych dla stosunkw
produkcji, podczas gdy istniej t a k e - nie zachowujce z nimi cirjuci okolicznoci czasu", waciwe dla procesu sygnifikacji i dla podmiotu, a
wiec rnicy seksualnej. Zatem piec/rodzaj nie s a hi sto tyczne, apolitycz
ne ub zwyczajnie prywatne. Jakkolwiek mog by ujmowane historycz
nie i teoretycznie jedynie poprzez u z n a n i e waciwych dla nich okolicz
noci czasu" i obszarw, na ktrych funkcjonuj w sposb najbardziej
formatywny - j z y k a i obdarzonej pci podmiotowoci.
Na podstawie tej pozornie oderwanej dyskusji na t e m a t Kristcvcj i po
krewnych teorii, cheiaiabyrn sformuowa w a n a konkluzj odnoszca sie
do przygotowywanego przeze mnie programu specjalizacji - Feminizm
i Sztuki Wizualne, Taki program nie moe s i rozpoczyna od bezkrytycz
nej prezentacji historii idei lub historii w y d a r z e i kampanii lh artystw
i ruchw. Musi si natomiast zaczyna od zarysowania mapy historycznie
specyficznych i zmiennych wypowiedzi o feminizmie. Kartografia znana
j e s t rzecz jasna j a k o istotne narzdzie, wykorzystywane do produkcji su
cej pewnym interesom wiedzy, dziki swym w z g l d n y m projekcjom
przestrzennym i kadorazowemu wyznaczeniu okrelonej perspektywy.
w i a t iest zawsze przedstawiany n a m a n i e z perspektywy prb zapano
:
w a n i a nad nim'' . S p o r z d z a n i e mapy teorii feministycznej wydaje s i ju
z gry zakada s w wasn k o n k r e t n geografi. Istniej tradycje femi
nizmu a m e r y k a s k i e g o , cakiem oddzielne od tradycji francuskich, skan
dynawskich, niemieckich, woskich, j a p o s k i c h , chilijskich i brytyjskich.
Konflikty polityczne i teoretyczne j a w i s i pod postaci odrbnoci naro
dowych. Silna j e s t j e d n a k hegemonia pnocnoatlantycka
proben^
wplvwowych jeykw europejskich. Francusko- i anglojzyczne femmizmy stay si bardziej midzynarodowe niz tendencje s k a n d y n a w s k i e bib
niemieckie. W swym artykule Fernuusnz. Postmodernism,
and Style: Re
cent Feminism Criticism m tint Untied Stae* Torii Moi odpowiada na
krvtyke jej ksiki Si'x.urd /Textual Paliticft (IfkSS) za pominicie przez
ni specyficznie transatlantyckiej tendencji w a m e r y k a s k i e j krytyce
-" Ii- ftarnf-s, Interests and s!\c Growth of uwiciedge (London: Ruutlbdjjt' mxi Kpnu
l'iiul. IF?f7J

KJLirvUA TOKO IMKOLEMA I CIW.HArri:

IC!

feministycznej, z w r a c a j c e j s i ku francuskiemu p o s t s t r u k t u r a l i z m o w i .
Stworzya ona t e r m i n postfeminizm a t l a n t y c k i " j a k o o k r e l e n i e na miej
sce pomidzy", zajmowane przez t a k i e pisarki, j a k n a przykad Alice
iJardine. W swej k s i c e Gynesis: Configurations
of Woman and Moderni
ty I185J, zdaje s i ona unosi nad Atlantykiem, apoglda n a Francj,
u p r z e m a w i a do Ameryki. Pozorna iatwosc, z j a k moemy sporzdzi'
map takie geografii feminizmu kryje bardziej f u n d a m e n t a l n e konflikty,
mz tylko poprawne umiejscowienie tendencji teoretycznych pod wzgl
dem narodowym czy m i d z y n a r o d o w y m . Niebezpieczestwo, a r g u m e n t u
j e Moi, polega n a t y m . ze leminizmy z o s t a n z r e d u k o w a n e J o kwestii
stylu, a feministyczna teoria zmieni polityczne analizy j z y k a i podmioto
woci w d e b a t n a t e m a t stylw pisania i autoprezentacji". Torii Moi su
sznie obstaje przy tym, e feminizm stawia w z a m i a n problem p o l i t y k i
teorii. O swej w a s n e j pozycji j a k o feministki s k a n d y n a w s k i e j z silnymi
z w i z k a m i z socjalistycznym feminizmem brytyjskim, Torii Moi pisze:
Swj projekt, zarwno t u t a j , j a k i w Sexual /Textual Politics, s c h a r a k
t e r y z o w a a b y m oglnie j a k o prb a r g u m e n t a c j i n a rzecz u p o i t y c z n i o n e g o rozumienia feminizmu w opozycji do rozumienia o d po li t y z o w a n e g o " ' 2 . W konkluzji swego a r t y k u u , piszc o innej r o d k o w o a t i u n tyckiej pcistfemimsr.ee. J a n e Gallop, najsilniej redukujcej t r e fo
'ttmiinam u do problemu styki. Torii Moi stwierdza:
JariL- Galion ma niej? floszac, w. wylxir i-iylu oznacza wyhr pozycji, .le pripeinin
lil^ri, reku mi-mhyqc jednostkowy chwyt stylistyczny jaku unikalnie iemimfitwczny.
Podobni'--jk nyli xi<l, przyjmuir, e styl nme hyc mializawany ez wagli/uu
lit'Mci i specyficzna przestrze historyczni), w fcujrej dokonuje on swrj Interwencji
DoworzHain juz. ic wybr puli tycznej pozycji ztr.Weni w snlic ryzyk/ pupt-Iuicnia
ildu. W Lt-n sptJSub ruou sii nkaz.-i. if. jiosl>jj:ujnmy si niewaciwym Myleni w
niewaciwych ukuliezimduci. Ryzyku .stylu wine sie uikzc ?. ryzykiem 22
ZAH ni a politycznego .

Siin \ra-

Dlatego rozwj teoretyczny w obecnym momencie intelektualnej historii

feminizmu naley podda sprawdzeniu i przewietli pod ktem jego efe
ktw politycznych. Wybr argumentu lub teorii nie poleca po prostu na za
mianie stylw historii sztuki, albowiem zawsze bd one posiaday s w e niezalenie od tegu, czy zamierzone czy nawet rozpoznawane - konsekwen
tne polityczne. Feministyczna historia sztuki j e s t rwnie podatna na kryty
k, ktr Torii Moi sformuowaa wobec literaturoznawstwa. Ujinbym to
tak: nie wszystkie przedsiwzicia feministek s w sposb automatyczny
feministyczne, jeeli feminizm pojmujemy jako interwencje w p r a k t y k i
"' T. Moi. Feminism. /WtaoA^wra. and .%u- Rcrr.nl Kminint [.V&BUI I the
MlWSuiiM. Cultural CnLrtpjc" ] i.Spruin 19SKJ. x. 4.
14

I bido i ii, i-. 22.

168

IH'JSELOA hJj.UKTK

oznaczania, politycznie efektywne w sytuacji, w ktrej sam feminizm

zmieni) definicj politycznoci, zamieniajc kwesti dostpu do praw pub
licznych aa problem rozumienia uwarunkowa i efektw dziaa naszej
formacji jako obdarzonych picia, mwicych podmioLw.
Ta oglna dyskusja ponownie prowadzi do moich wasnych dylematw
zwizanych z formula specjalizacji akademickiej w zakresie feminizmu
i sztuk wizualnych. Chciaabym w tym miejscu poda nieco informacji
biotrralicznych, jednak nie w celu wyznania wiary lub egoistycznej aui.orcklamv. Powinny one natomiast wiadczy D stopniu rozpoznania przeze
mnie siebie samej jako wytworu procesw i uwarunkowa historycznych.
Jako wykadowca akademicki i feministka, byam ksztatowana przez rekonfiguracje feminizmu jako ruchu wyzwolenia kobiet w kocu lat 60.
Proces mojego zaangaowania sie w feminizm przebiega powoli j z prze
rwami. W wieku 14 at przeczytaam ksik Betty Frieda u Feminine
My&tiaue il962), ktra, mj ojciec przywiz z jednej ze swych zagranicz
nych podry w interesach, przekonany, ze jest ona odpowiednim podr
cznikiem dla modej dziewczyny, wprowadzajcym w tajemnice kobieco
ci. Byam zafascynowana tym feministycznym tekstem. Pomimo e nie
znalazam sic jeszcze w puapce, ukazanej tak poruszajco przez Fnedtui,
mogam porednio utosami sie z bohaterka,, poprzez swoja niociawuo
zmara, matk, ktra zmarnowaa sie" w taki wanie, opisany w ksice
sposb, w przeciwiestwie do niektrych jej niezamnych przyjaciek,
ktre - walczc skutecznie o moliwo studiowania i robienia kariery
zawodowej - zmuszone byy do rezygnacji z maestwa i z posiadania
dzieci. Tch pokolenie stanowio rodzaj ogniwa w acuchu prowadzcym
wstecz da XlX-wiecznych feministek sufraystek.
Na uniwersytecie szybko i negatywnie zaczto mnie idc-jUyfikowa ja
ko feministk.; a to z powodu moich zainteresowa intelektualnych oraz
odmowy sabotowania swojej inteligencji w pogoni za swym wasnym"
mczyzn. Intelekt i kobieco nie daway si uzgodni w ramach hie
rarchii spoecznego czy seksualnego sukcesu. Dlatego przez moment usil
nie prbowaam nie by feministk'". Ale w 1970 roku studenci mojego
uniwersytetu, zainspirowani przez wydarzenia 19G8 roku. zorganizowali
strajk okupacyjny. Okaza sie on pierwsza wielk akcj polityczn, w kt
rej wziam udzia. Nasz strajk zbiegi si w czasie z pierwsza w Wielkiej
Brvtanii konferencj ruchu kobiecego Cna temat, co byo istotne, historii),
ktra miaa miejsce w Ru skin Cu I lege w Ojdbrdzie w marcu li) 70 roku J; \
Uczestniczki konferencji przybyy, by wyrazi sw solidarno z nasz
1
M. Wiir.dor. f>:-"jr a Fum[wl: Slartexofa Ct'.neralion <[-Jindon: Virnyti Press. ]Br?tl!
przynosi ivywidy z kabicmmi. ktre ucirsdiklyly w tym h u Lory n?.ay m wy dar/.eni ii rjls
hrytyjskicfe'fi fmujiiwmi.

n j U H M

TKORIi: f O K U I.ENTA I Lir.r.KJ KA Frj:

163

akcj, Pami^tanr jak z mieszanymi uczuciami patrzyam przez okno na

te wyzwolicielki".
Jednak gdy tego lata opuciam uniwersytet, zdecydowaam przy
czy si do grupy kobiecej. Ruch kobiet nadawa autentyczno mojemu
zaangaowaniu politycznemu jako kobiecie radykalnej, ale wywodzcej
si ze redniej klasy. Mogam dziaa i mwi wasnym gosem, poszuku
jc sojuszy i powiza miedzy odmiennymi, ale te powszechnymi do
wiadczeniami opresji. Najwyraniej byt to moment biaego, buruazyjnego. walczcego o rwne prawa feminizmu, ukrytego pod mask nowych
dyskursw, dotyczcych podnoszenia wiadomoci kobiet oraz polityki
tosamoci. Dziedzictwo wczeniejszego ruchu sufraystek pozostao sil
ne w grupie, do ktrej si przyczyam, a ktra zadecydowaa zaangao
wa si i walczy o ustawowe gwarancje rwnych praw. Organizowano
publiczne zebrania, grupy kobiece wywieray presj w parlamencie, zao
ono i wydawano gazet kobiec.
Wszystko to dziao si w momencie, w ktrym rozpoczam studia hi
storii sztuki w Courtauld Institute of Art. Traktowaam [o jako akt pro
testu wobec moliwoci wykorzystania wysokiego wyksztacenia jedynie
na stanowisku sekretarki w wydawnictwie lub w instytucji badajcej ry
nek - takim rodzaju kariery, jaki radzono mi wybra. Znalazam si w
grupie studentw z bardzu siln motywacj. Pewnego razu wszyscy zdali
my test wizualny, udzielajc dziewiciu poprawnych odpowiedzi na
dziesi pyta. Jeden jedyny obraz nas pokona. Potrafilimy go zadatowa, moglimy okreli jako post impresjonistyczne dzieo stworzone w
Paryu, itd.itp. Nikt z nas nie poda jednak nazwiska jego autorki. Su
zanne Valarlon. Nigdy dotd nie zdarzyo nam si przecie przeszukiwa
owego ol.isernego, bdcego w naszej dyspozycji, zasobu faktw z histoni
sztuki w celu odnalezienia w nim nazwiska kobiety artystki.
Przeyam szok, nie tylko z powodu mojej ignorancji wobec kobiet ar
tystek, ignorancji usprawiedliwionej zreszt cakowicie przez program
studiw, ale przede wszystkim z powodu niemonoci samego %vyobracnia sobie w ramach istniejcej historii sztuki kobiet jako artystek. Szuk
len wpyn na moj decyzj zaproszenia Lindy Nochlin do wygoszenia
odczytu w Courts uld Institute w 1973 roku. By to pierwszy feministycz
ny wykad tam wygoszony. Pierwszy raz kobiety artystki zostay obda
rzone wasnymi imionami i nazwiskami, a ich twrczo poddana zostaa
w powany sposb analizie- Wydarzenie to uwiadomio mi istnienie
polityki, w ktr naley si zaangaowa, zarwno na prywatnym" ob
szarze mojej profesji, jak i w typowo publicznych sferach parlamentu
i mediw.
Zbiena w czasie z tym wydarzeniem bya prba wytoczenia w Londy
nie szwedzkiej aktorce Monice LSJOO procesu o obsceniczno za wystawie-

170

r;nfsi;i.DA H.H.I.OCK

rue o bra zu 6"/ Giving Birth7*'. Zorganizowano publiczne spotkanie, w

wyniku ktrego powstaa nowa grupa, Women's An History- Collective.
Bya to typowa dla tego czasu grupa feministyczna, nieformalny zespl
samoksztaceniowy, Przystpiymy Ho Women's Workshop of the Artists'
Imion nic po to. by znale sobie miejsce jako zawodowa grupa nacisku,
ale by sia si czci ruchu pol i ty czn ego i spoecznego. Hu di u. w ktrym
kobiety - organizujc si dla swoich wasnych celw - postrzegay siebie
rwnie jako sojuszniczki innych radykalnych ruchw w i poza obszarem
artystycznym Go znamienne, artystki organizoway si politycznie,
zwracajc uwape na polityczne zaangaowanie szUiki pod wzgldem
instytucjonalnym, ekonomicznym i ideologicznym.
Poprzez te. rne przestrzenie - twierdze akademickiej historii sztuki,
nieformalne spotkania zespou w czyim pokoiku, galerie dla publicznoci
w Parlamencie - zaczam stopniowo, od wewntrz przestrzeni oznacza
nia ruchu kobiecego, rozwija praktyko nie te historii sztuki, aie o histo
rii sztuki. Na dugo przed systematyczn lektura dziel Michaela Fnucaulta, wicie kobiet uwiadamiao sobie fakt. e wiedza jest buskim
wsplnikiem wadzy. Historia sztuki jako forma wiedzy stanowi zatem
artykulacje wiudzy. To, co mow i, jak Lez to, czego zakazuje, wywieia
wpyw na los wielu yjcych arlystek. Neguj; si je tylko dlatego, e s
kobietami - termin, funkcjonujcy w historii sztuki jako anta goni styczny
wobec pojcia artysty.
Mj projekt dotyczcy historii sztuki polega zatem na pisaniu hislurii
wspczesnoci i dla wspczesnoci; pisaniu w rzeczywistej i symbolicz
n y obecnoci kobiet, ktre, zyjac pod znakiem Kobieta w kulturze fallucentrycznej, wanie poprzez konfiguracje rodzajowe [genhrt clowiadcaaj realnych i materialnych krzywd klasowych i rasowych. Podejmowane
przeze milie podre teoretyczne posiadaj stay punkt odniesienia. S
testow:uie ze wzgldu na kwestie i priorytety polityczne: dlaczego wane
jest - z uwagi na aktualn konfiguracje wadzy - podjecie tych wani*
bada, napisanie wanie tego referatu, wanie tej ksiki? W ten spo
sb odrzucam jedno z kluczowych dla historii sztuki rozrnie, dziki
ktremu wytycza ona granice miedzy przeszoci i teraniejszoci.
Historia sztuki utrzymuje, ze jedynie oddalenie w czasie uzasadnia
badania historyczne, Jedynym dobrym artyst jest nieyjcy mczy
zna". Wspczesno - argumentuje historia sztuki - j e s t zbyt. bliska i ni ft
moe by obiektywnie oceniona, Moim zdaniem, cae pimicninctwojustorycznejest formowane we wspczesnoci. Polityczno praktyki historiogeaficznoj naley do ideologicznych momentw jej wasnej produkcji
Co wicej, niezwykle istotne jest uwiadomienie sobie faktu, ze wspo'" nokuniCiiLmfjc lepo wydin-zr-iiL;] la\>. F P n r k c r i O P n l l a c k , Fntiainp Fi-mtni;.m:
Art.and ihK I I W ' J MIKU:im:ni IV70-8r>(].ondon ['nudom Boks. inSVJ.

KM.iTYK* TTuHll

l'OKJ.iLL'hilA ! f:i i(ili.\rIK

171

czesno formowana jest historycznie. Rnica seksualna i podziay

seksualne w spoeczestwie nie s naturalne, ale liistoryczne, i to powo
duje, e mog by krytykowane i zmieniane. Przeszo jako Tradycja w
historii sztuki staa sie Kanonem i wykorzystywana jest do usprawiedli
wiania aktualnego status quo. Uprawomocniony przez czas, kanon wiel
kiej sztuki nie dopuszcza dyskusji czy ponownego powanego rozwaania.
Interwencje feministyczne musz podway kanoniczuor i tradycje,
przedstawiajc p r z e r nie w postaci sLrumienia ub w kategoriach
rozwoju, ale jako konflikt, polityk, jako stal walke toczon na polu bi
twy przedstawiania, walk o wadz w strukturalnych relacjach, takich
jak: klasa, rodzaj i rasa"'.
Tak wiec konkluzj Old Mistresses 11981) stanowia dyskusja na te
mat wspczesnej artystki feministycznej. Wsplnie z Rozsik Parker wy
janiaymy feministyczn natur jej przedsiwzicia w kategoriach hi
storii sztuki, ktre poddaymy rewizji z uwagi na nasze rozumienie
sztuki jako ideologii i historii sztuki jako dyskursu. We wstpie do naszej
pniejszej ksiki na temat sztuki i ruchu kobiecego od 1970 roku, Fra
min Fe-minwn C19S7), stwierdzaymy, e to nie akademicki impuls za
decydowa ojej napisaniu. Kasze przyjaciki cierpiay ubstwo, ponie
wa jako kobiety artystki nie byy uznawane w stopniu, na jaki
zasugiway. Zmuszone byy to podejmowania prac dorywczych, a ich roz
wj profesjonalny pozostawa hd niedoceniony przez operujca stereo
typami krytyk, bd zupenie pozbawiony adekwatnego oddwiku kry
tycznemu. To, co pisaymy, byo w sposb oczywisty stronnicze. Nie
pretendowaymy do tak zwanego obiektywnego dystansu zawodowego
historyka, do perspektywy panowania, w celu sporzdzenia a u toiy titywnej mapy. Nasze stanowisko, lak miaymy nadziej, nie wynikao 2 nie
spjnoci naszej perspektywy, czy te z braku kompetencji, ale z zaanga
owania si przez nas w historie, ktre prbowaymy zachowa dla
feministycznego archiwum. Nie obawiaymy si zajcia wyranej pozy
cji, poniewa to, o co nam chodzio, byo czym rzeczywistym, a nie kwe
sti stylu akademickiego. Oczywicie musiaymy Lyc bezstronne w na
szym opisie wszystkich dziaa, wydarze i tendencji, tak, hy archiwum
byo kompletne, nie zakadaymy jednak jakiego indyferontyzunr 11 .
Zdaniem Torii Moi, zajcie stanowiska cznacza naraenie samego siebie
v
' P I S Z ulicirnie Jct^jkv. tcUra lirupoirednin dniyray it-^c prublflrrm; Oiffertniir;
the.
Canon: Fi.min.Lirt mul thv politic*vfArt's Hislitries<lindan TfouUeil^r, HW;j).
" K^iuzfca J.wUilii pDrfc|:iuii susznej krylyce B >fil>nne jsyiiibnliL'zne iniujscn, j.iluc
przvsflitMa CiOriiyni art yst kuni i idi jnnrpnalizjKji; w \ym pr;?i-j;l idzie, ktry * zwizki: z
tym * poHlj nU'LUiilcmiiiiy iimicci! w centrum s/Xultc i prolilomy bialydi licbii'L. Fcsmitf:
Diicuitrxi:-. i,n ttUicku-tmeRs. Cmttn-tty (HCUICJI .-idge, U.K..: l'rtwii Fax f'rr.'ss. !!(!)0>
M. S u i t e r dwHiii'Cza Dhsw-riii't'o niuLe/i.'ihi nn toTiifil sztuki -nz.iniych koljiul w V\>Ikk'i

11 KW K U M FOU/XTK

172

narvzyko si!e jesl to niewielka cen u za uniknicie relatywizmu i eklekLvzmu charakterystycznych oznak post modern i stycznego zamachu na
histori.
W opu ostatnich kilku lat ukazao si wiele artykuw i analiz doty
czcych feminizmu w sztuce, krytyce artystycznej i historii sztuki. Publi
kowane gwnie w czasopismach feministycznych, dostarczaj cennej do
kumentacji owych rozproszonych czsto i nie zwizanych ze sob dziaa.
Ich znaczenie nie polega jednak wycznie na zawartoci informacyjnej.
Jako 1 reprezentacje feministycznej praktyki historii sztuki, one same s
tekstami historycznymi, uksztatowanymi - teoretycznie i politycznie przez zajmowan przez autorki pozycj ideologiczna. W 1987 roku presti
owe amerykaskie czasopismo z zakresu historii sztuki, Art Bulletin",
ostatecznie wcz vto feminizm do kanonu historii sztuki, publikujc - w
ramach cv ki w omwie powiconych stanowi dyscypliny - artyku Thalii
Goumy Peterson i Patricii Matthews The Feminist Critique uf Art and
Art j/is-iory"9 kh studium o charakterze kompendium jest nieocenione
jako tekst bibliograficzny. Ponadto, w znaczcy sposb stawia sobie ono
za cel zarysowanie mapy gwnych tendencji i debat w feministycznej liistorii sztuki i krytyce artystycznej od 1971 roku.
Musz przyzna, e podoba mi sic ten esej, gdy zawiera wiele bardzo
jiochlermych uwag na temat brytyjskiej feministycznej historii sztuki, a
moich prac w szczeglnoci. Zamierzam jednak dokona lektury tego ar
tykuu jako tekstu symptomatycznego ze wzgldu na jego obszar proble
mowy - na ram, wewntrz ktrej powsta. Nie chodzi tu o ukryta kryty
ko, o sposb wyraenia braku zgody na konkluzje autorek. Powinno sie
dyskutowa problemy naszego obszaru badawczego i odpowiada r.a
wszystkie projekty, szczeglnie wtedy, gdy ich warto jako zapisu histo
ryczne- musi by oceniana przy wyranej wiadomoci posiadanego
przez nie statusu (rc^prezentacji. Artyku w ,Art Bulletin" wykazuje pew
ne zbienoci z tekstami Torii Moi i Julii Kristevej, zwaszcza w zastoso
waniu dD feminizmu metafory pokoleniowej i idei geografii. Najwicej
wtpliwoci budzi on jednak wtedy, gdy okrela polityczna natur rnic
midzy pokolenia) i geografiami. Terminom tym nie udaje si uzyska
mocy wyjaniajcej i staj si instrumentem spaszczania", depolilyzacji
waki midzy fein i nizina mi w (i przeciw 1 historii sztuki.
Zdaniem'Thalii Goumy Peterson i Patricii Matthews, geografia femi
nistycznej historii sztuki czy obie slrony Atlantyku. Opozycja Ameryka
ursus Wielka Brytania stanowi gwn o rnicy. Istniej ponadto dwa
pokolenia feministek, cechujce si odmiennymi stanowiskami i proje
ktami teoretycznymi, ktre przekraczaj symboliczny ocean. Te geograli-!l T r pcicrsou i lJ. Mfltihen&. Thv Feminist Crititjuv nf'A'i end Art History,
Bulltin" 69. nf J '.t9S i i, ' 32<?-3J".

H.1UTYKA TKOr.II ItlKfM.EN'IA I OKXJllAKJh

173

czne i pokoleniowe podziay nakadaj si jednak na siebie, gdy chodzi o

kocow argumentacj autorek na temat amerykaskich pramatek i brv'
tyjskich crek. Rozpoznajemy w tym osobliwe odwrcenie podziau Stary7
wiat/Nowy wiat, w ktrym pewne biae Amerykanki nazway si kie
dy Crami Rewolucji Francuskiej. Pomimo podejcia dynastycznego, nie
istnieje reaina genealogia w Foucaultowskim sensie odkrywania uwarun
kowali formacji dysktirsywnych i systematycznego rozproszenia przed
miotw nowych dyskursw.
Kunica pokoleniowa wydaje si polityczna. Pierwsze, pokolenie ame
rykaskie, prezentowane jest jako definitywnie konserwatywne, rewi
zjonistyczne i empiryczne. Drugie, pokolenie brytyjskie, jest radykalne"
(termin eufemistyczny), Lnterwencjonistyczno i przede wszystkim teore
tyczne. Znany nam ju podzia na feminizm jako zespl idei i feminizm
jako ruch ponownie zostaje tutaj umieszczony w czasie i przestrzeni.
Tworzce fundament, amerykaskie feministyczne historyczki sztuki
stanowi w wikszym stopniu ruch, podczas gdy pniejsze feministki
brytyjskie uosabiaj teori.
Podzia ten pojawia si, jak sdz, poniewa istnieje spore zamiesza
nie, spowodowane prxez czste stosowanie terminu m e t o d o l o g i a , prze
wijajcego si stale w ostatnich fragmentach eseju. Feministyczna kryty
ka artystyczna drugiego pokolenia wykazuje bardziej konsekwentnie
radykaln krytyk tradycyjnych metodologii" (s. 346); debata dotyczca
metodologii wybucha ostatnio midzy tymi dwiema grupami w krgach
krytyki artystycznej" is. 3-17); wspczeni krytycy sztuki, nalecy do
drugiego pokolenia, przyczynili si do wykorzystania przez perspektyw
feministyczn nowych postmodernistycznych metodologii: krytyki post*
sirukturalistycznej, senno tycznej i psychoanalitycznej" (s. 349); i w ko
cu: podobnie jak w przypadku metodologii krytyczno-artystycznycb, tak
te feministyczne metodologii? historyczno-artystycziie rni si midzy
sob ze wzgldu na przyjt pozycj ideologiczn, ktra z kolei uwarun
kowana jest czsto przez narodowo" 's. 350).
Zarwno polityka, jak teorie znikaj we wsplnym pojci u-work u ..me
todologia", ktry okrela procedur uprawiania krytyki hislorii sztuki.
Nie padaj tutaj wane pytania o to, co ujmuje w ramy lub motywuje owo
uprawianie". Nie mam zamiaru proponowa tutaj opozycji: teoria versus
praktyka. Nie istnieje praktyka bez podbudowy teoretycznej, nawet jeli
nie jest ona w peni rozpoznana lub akceptowana; teorie za - realizowa
ne s wycznie w p rak tyce. Metodologia ujawnia si - to znaczy manife
stuje.jako odmienna od znormalizowanych procedur dyscypliny - tylko
wwczas, gdy padaj, odmienne pytania, ktre wymuszaj odmienny spo
sb dochodzenia do odpowiedzi. Zanim pojawi si zatem feminizm, wes
p ze spoecznymi i ma teriaus tycznymi historiami sztuki, metodologia

174

GllBEhDA H.'IJjOCK

rzeczywicie nie sinn owia istotnego problemu din historii sztuki. Hist o
ria sztuki bya praktykowana w ramach szk poszczeglnych mistrzw Panofsky i ikonografia, i tak dalej.
Jeli jednak stawiam pytanie dotycza.ee oczywistej nieobecnoci kobiet
w za pisie historii sztuki, pytanie: ktre wywodzi si z zainteresowa
sprzecznych ze status qun w historii sztuki, to - by udzieli na nie od
powiedzi - musz przyj odmienny sposb mylenia i badania, jako e
obecna praktyka historii sztuki nie tylko wypiera wiedze na lemat kohiel
artystek, ab? nie dopuszcza samej idei kobiety jako artysty" w kanonicz
nym sensie tego sowu. Ideologiczny wymiar dyskursu historii sztuki po
lega na naturalnej synonimizacji poj mskoci i twrczoci1" A alem
w Old Mistresses, wsplnie z Rozsik Parker byymy zmuszone sama, hi
stori sztuki uczyni" przedmiotem ideologicznej krytyki, ukazujc sposb, w j a k i suya ona interesom nierozpoznanej hierarchii seksualnej.
Dlatego metodologiczne nowatorstwo jest. jedynie symptomem, a nie rze
czywista sil zmieniaj.ca krytyk i praktyk artystyczn.
Problemy melodalogiczne stanowi symptom politycznego konfliktu
toczcego si na poziomie zarwno dyskursu kulturowego, jak i reprezen
tacji kultury. Autorki artykuu z Art Bulletin" faktycznie cytuj, Lis
Tickner - feminizm to polityka, nie - metodologia" - w tym samym zda
niu, w ktrym uznaj, feministyczne zaangaowanie sie w t e o r i "
(podkr. - f.P.r", Nie dane jest im jednak sprawdzenie implikacji tego
stwierdzenia. Feminizm w ich tekcie nie posiada bowiem wymiaru poli
tycznego, ale jest niewiadomie odpolityzowany przez swa. histeri,
przedstawian w kategoriach rnic pokoleniowych i narodowych.
\V niniejszym artykule, chciaabym wykaza, ze fem in iii tyczne zaan
gaowanie rozpite miedzy feminizmem i semiotyk, poptsmikiurasi
zmem i psychoanaliza nie powstao niczym metodologiczny lukier na tor
cie dyscypliny, ale zrodzio si z koniecznoci pojciowego sprostania
rzeczywistym problemom, napotykanym przez nas w praktyce spoecznej
i we wspczesnych studiach nad kultura. Formuowanie teorii nie stano
wi intelektualnego wiczenia, dalekiego od politycznych koniecznoci
i przeznaczonego do terroryzowania niewtajemniczonych. Przeciwnie,
jost ono niezbywalnym elementem praktyki politycznej. W j a k i sposb
powinnymy rozumie problemy, z ktrymi spotykamy si jako kobiety w
caej konkretnej rnorodnoci tego pojcia, i jak powinnymy rozumie
historycznie opresjo kobiet"? W j a k i sposb mamy rozumie kondycj ko;,i:
' E'.ichard Elision ptiknaal, . la synonimiKnr jesl D^rnmezunu Jtilej <iz rln kiincmij.Dwani'i lift.cfiHekiualiiuiti, Cunwuctt! Cnmrnnfrin'ryiv, l.r^prfs rinlvoriily, MA l!if-5is.
1U, K spcyalnym numerze DiffiTtiii:.*", Trwubiv in th<: Aivkiivs, A, nr S iKnli 19!Jit
i !
T. O. Pulcrwjii i P. MuUhuws, TVic Feminist Critique, s. 330.

1-QUTYM r Hi Hill

ITJKO^KhiH ' OEriUHAVIK

175

bicty, rnice seksualna,, niesprawiedliwo spoeczna, etc, tak, by moli

wy by opr i zmiana? W j a k i sposb te struktury wpywaj, na reprezen
tacje kultury? Jaka, rol odgrywaj kulturowo reprezentacje w funkcjono
waniu tych s t r u k t u r oraz produkcji i reprodukcji stosunkw wadzy
i rnicy? Okrelanie takich przedsiwzi teoretycznych metodologia"
rwnoznaczne jest z ponownym odciciem historii sztuki od szerszego
kontekstu praktyki spoecznej i historii kultury, od feminizmu jako cze
go szerszego ni feministyczna krytyka czy historia sztuki. Zatrzymuje
t.o nas na poziomie pytania: czy jeste feministka (feministyczn history
czk sztuki r?'' jako opozycyjnego wobec pytania: co to jest feminizm?"
oraz pytania o to, j a k feminizm wpywa na histori sztuki i inne istniej
ce formacje wiedzy?
Co wicej, autorki artykuu w Art Bulletin'" maj znaczne problemy
z ramami, w ktre proponuj uj feminizm. Lucy Lippard naley zarw
no do pokolenia pierwszego, jak i drugiego. Podobnie Lisa Tickner poja
wia si w obu kontekstach. Modelowa jest tutaj dyskusja na temat r
nych odczyta twrczoci Nancy Spnro. Najpierw przedstawia si j jako
artystk pierwszego pokolenia, krytykowan przez krytyka drugiego po
kolenia. Jane Weinstock. Nastpnie Spero broni si, powoujc si na
swoje zainteresowania francusk teori feministyczn i - faktycznie jest interpretowana przez Lise Tickner wanie w terminach drugiego po
kolenia. Same autorki nie s zaangaowane w poststrukturalistyczne
teorie lektury i autorstwa, dlatego te nie s w stanie zaradzi widoczne
mu tutaj zamieszaniu - co mogoby si dokona poprzez uznanie, e byto
we odniesienie nazwiska Sporo" zmienia si w zalenoci od tekstu/kry
tyka {wczajc w to sam artystk).
W typowej historii sztuki, ktra czsto jest eseiicjaJist.yczna w stoso
wanych przez siebie pojciach natury ludzkiej i natury sztuki, zachodzi
elizja midzy osob, spoecznym wytwrc i autorem produkowanym
przez tekst, elizja znaczona nazwiskiem artysty. '/. poststrukturealisty
cznego p u n k u : widzenia nie istnieje esencjalna Spero-watoe", nadana
dzieom dziki ich nazwaniu imieniem wasnym Nancy Sporo". Istniej
natomiast odczytania tej twrczoci, uprawo mocni one przez radykalnie
odmienne zainteresowania i zaplecze teoretyczne. Tak wic Ti diner moe
czyta" Spero - w kontekcie jej wystawy w londyskim ICA w 1DS7 ro>
ku - w wietle francuskiej teorii feministycznej na temat critunr
filtnininc, przywoujc drugie pokolenie Kristcvoj: kobiety te poszukuj
odpowiedniego jzyka dla intersubiektywnych i ein lenych dowiadcze,
skazanych na milczenie przez kultur w przeszoci"".
Po czci jest to rezultat historycznego rozwoju teorii feministycznej,
wywoanego przez hisloryczno-polityczno-kuturalny moment I960 roku,
*"' J K r j 5 [ i i v a , Wmncfi's Tii:i&,f.. 1 LU-

176

omsELiaA roi.i^x'K

ktry ogniskowa uwag nn problemach ciaa i pod miotw oci. Obecni

dysponujemy pojciami, zdolnymi do ujmowania kobiecych sygnatur" w
kulturze, w sposb, ktry oddajc specyfik cielesnych i psychicznych
uwarunkowa kobiecoci, nie daje si pochwyci w filozoficzn puapk
esencjaiizmu; esencja!izmu, ktry Weinstock - amerykaska krytyczka
francuskiej orientacji, gorliwie stosujca psychoanaliz - odczytuje w
stwierdzeniach samej Spero na temat jej twrczoci,
Zatem rnica midzy uyciem metafor? pokoleniowej przez Kristevc
i przez Goum Peterson i Matthews polega wanie na niezdolnoci tych
ostatnich do postrzegania teorii jako materialnie zmieniajcej to, co moemv aktualnie robi dziki temu, co moemy aktualnie myle. Autorki
przedstawiaj feministyczn krytyk sztuki i historii sztuki jako sekwen
cj rnych idei lun tradycji, spord ktrych pewne s odczytywane jako
jawnie teoretyczne, inue za - take teoretyczne, ae w mniejszym sto
pniu. W ich artykule termin t e o r e t y c z n y funkcjonuje - wobec braku
adekwatnego teoretycznego ujcia sposobu, w jaki zmieniamy wiedz
dziki zdolnoci do kontestowania sygnifikacji kobiecoci - jako eufe
mizm dla terminu i d e o l o g i c z n y . W ten sposb pokoleniowe wyobrae
nia ostatecznie konstytuuj tutaj - w miejsce zmaga z teoretyczn r
nic jako konfliktom polityk - linearna, histori z ukrytymi przesankami
na temat postpu, ewolucji i rozwoju.
Metafory pierwszego i drugiego pokolenia, amerykaskiego i brytyj
skiego, nakadaj si na metafory starszego i modszego pokolenia, stwa
rzajc faszywe wraenie. Jakkolwiek nie omieliabym si nie docenia
ogromnej odwagi i wpywu Lindy Nochlin na powstanie sytuacji, w ktrej
moliwe stay si feministyczne interwencje w historii sztuki, to sdz
jednak, i nieporozumieniem jest stwarzanie wraenia, e wsplnie z Li
sa Tickner nie bvlysmy tak bardzo zaangaowane w pocztki projektu
feministycznego we wczesnych latach 70., nawet jeli ja byam wtedy
mod studentk, a Linda Nocldm profesorem w Vassar.
Radykalne przejcie od historii sztuki do feminizmu byo dla nas
wszystkich czym niezalenym od wieku lub pozycji. Byo ono moliwe
dziki otwarciu przestrzeni przez ruch kobiecy. Co wicej, nie dostrzegam
pknicia midzy - zdominowan przez Ameiykanki - pozytywistyczn
feministyczn histori sztuki w latach 70. a - zdominowan przez Brytyjki - teoretyzujc histori sztuki w latach osiemdziesitych. Moj pra
ce z 1977 roku cytuje si w ramach dyskusji o krytyce artystycznej pier
wszego pokolenia, natomiast - jako historyk sztuki - jestem sytuowana
na koricu dru^dego pokolenia. Co wicej, inspiruj mnie w duym stopniu
prace Carol Duncan, publikujcej swe
feministyczno-marksistowskie
analizy od 1973 roku. Jej artyku Virility and Male Domination in Early
Twentieth Century Vangauard Art w Art Forum" i.Dccember 1973J sta-

WUJTYiA TKNltll VOUCH.KM A 1 GEOGRAPH-;

177

now i kompleksowa analiz reprezentacji i seksualnoci, przeprowadzon

w kategoriach zachowujcych do dzisiaj t sam adekwatno i sil, jaka
cechowaa je w chwili publikacji- Skd wynika uprzywilejowanie teorii,
ktrych nazwy funkcjonuj jako fetysze, takich jak semiotyka i psycho
analiza, Vi stosunku do - ujtej w polityczne ramy - myli analitycznej,
wywodzcej sie z innej teorii, tj. z marksizmu, jeii nie z faktu, ze aktual
ny szacunek do teorii na amerykaskich uniwersytetach wywodzi si
wanie z jej depoityzacfi z chwil przeniesienia z Francji i Wielkiej Bry
tanii? Mam wraenie, e moda odgrywa tutaj zgubn rol. sprawiajc, e
dekonstrukcja i psychoanaliza staj si atwiejsze rlo z a akceptw unia ja
ko teorie", anieli tradycja materialistycznej spoecznej historii sztuki
wywodzca si z okresu przed zimn wojn, z at 30., i odnowiuna w la
tach 70. Kurs MA w zakresie spoecznej historii sztuki na Uniwersytecie
w Leeds, utworzony w 197S roku przez T. J. Clarka, zosta! specjalnie tak
zatytuowany w celu przywoania owej a m ery kaskiej (z Meyerem Schnpiro> i europejskiej spucizny marksizmu lat trzydziestych.
Gdy wsplnie z Rozsik Parker pisaymy Old Mistresses (rozpoczte w
3976, ukoczone w 1F>7B, cho opublikowane dopiero w ysi), formalnie nie
byymy jeszcze zaznajomione z dekonstrukcj. Jednak ksika ta zostaa
napisana w duchu dekonstrukcyjnej lektury dyskursw historii sztuki: mia
a odsania to, o czym komunikuj pod powierzchni tego, ro jest napisane.
Nasz tekst wykorzystywa Altliusserowski model symptomatycznej lektury
liistorii sztuki z uwagi na strukturyzujce jej dyskurs nieobecnoci i okre
lajce j ramy ideologiczne. Nasz projekt by stymulowany nie przez teorie,
ale przez specyficzne problemy wniesione przez feminizm do praktyki ba
dawczej, do praktyki nauczania i pisania o sztuce.
Spogldajc wstecz, jestemy w stanie rozpozna coraz wicej rde, z
jakich czerpaa nasza ksika. Moemy rozpozna sposb, w jaki idee
cho nie znaymy ich bezporednio - dotary do nas jako elementy dys
kursu, waciwego dla radykalnych i feministycznych autorek. Ksika
ta stanowia prb wypowiedzenia spoecznych sprzecznoci rodzaju Ren
der) na konkretnym obszarze: historii sztuki, Bya rezultatem znaczcej
przestrzeni ruchu kobiecego, ktry stworzy sposoby artykuowania pro
blemw seksualnoci, podmiotowoci, wadzy rodzajowej (gender pouvr)
i przyjemnoci. Sytuujc si wewntrz ruchu kobiecego, argumentoway
my, e kobiety nigdy nie znajdoway si na zewntrz obszaru sztuki, to
znaczy, naszej wersji sfery publicznej, ale zawsze byy w niej obecne, cho
cia strukturalnie zajmoway pozycj negatywu, w opozycji do ktrego
ustalaa si mska pozytywno i dominacja. Stereotypowa konstrukcja
kobiecoci nie jest esencjalna w sensie biologicznym, ale, by uy tego
sowa odmiennie, jest esencjalna, to znaczy konieczna dla wytwarzania
i podtrzymywania hierarchii, ktr okrelamy jako rnic seksualn.

178

IIIOSKUM roi.uJCK

Podstaw pojciow dla Old Mixtrcsscs, ktre miay sowo i d e o l o g i a

w podtytule, byy sformuowania Athussera na lemat ideougii, zgndaic
z ktrymi idei ani nie unosz si w wolnej przestrzeni idealizmu, ani
j;j
nie stanowi problemu wiadomoci, faszywej czy jakiejkolwiek innpj' .
Althusser wyrni ideologi jako praktyk materialna, o tyle. o ile wy
twarzanie znacze oraz pod miotw dla znacze i spoecznych pozycji od
bywa sie w spoecznych praktykach i instytucjach, takich jak rodzina,
szkoa, koci, media. Althusserowskie rozumienie ideologii, zespolone
z Kou caultowsk definicja dyskursu i formacji dyskursywnych, rwnie
posiadajcych instytucjonalne miejsce, poprzez ktre konstytuowane s
przedmioty i podmioty dyskursu, umoliwio zidentyfikowanie historii
sztuki jako dyskursu praktykowanego w specyficznych instytucjach, od
departamentw historii sztuki do oficyn wydawniczych, od muzew do
sklepw z upominkami.
Znamienne, e do swego wliczenia teorii, bdnie- przedstawionych ja
ko metodologie, Gouma Peterson i Matthews nie wczaj ani teorii ideo
logii Athussera, ani teorii dyskursu Koucaulta. Jedyne faktyczne odnie
sienie do ideologu ogranicza si do cym tu z Old Mistresses. Pod tym
w/gldem tekst charakteryzuje naprawd, symptomatyczna represyjno.
Wskazuje ona ideologiczne ograniczenia tekst, zaznaczajc to. co me
moe zosta wypowiedziane. W ten wanie sposb, tekst jest. uywajc
terminologii Athussera struktu ryzowany przez to. czego nie zawiera.
Wobec nieobecnoci wymiaru ideologicznego, artyku struli tury uj domi
nujce formacje dyskorsywne narracji akademickiej, wrd ktrych paradygmatyczne s historie opowiadane przez histori sztuki. Tekst ten kon
struuje histori feminizmu i historii sztuki, stosujc typowa dla historii
sztuki narracj opart na kategorii rozwoju i postpu. Autorki opowiada
j historie, ktra zaczyna si w 1971 roku i przebiega od prostych poczt
kw do skomplikowanych stadiw rozwojowych, cni emocjonalnemu i sptii'sonalizowanego, waciwego dla kobiet pimiennictwa na temat
wraliwoci i dowiadczenia kobiecego do intelektualnych, aalRycznych
i ukierunkowanych na rnic tekstw teoretycznych. Mona by dalej su
gerowa, e przejcia te daj si interpretowa jako ruchy od matczynej
przestrzeni wsplnoty i solidarnoci do bardziej niespokojnej: surowszej,
a nawet mskiej przestrzeni, ktra wie si z ryzykiem polityki wyklu
czania i autorytaryzmu; -Niestety, tego rodzaju feministyczne, post
modernistyczne umiejscawianie czsto samo moe przybiera form auto
rytaryzmu"'".
,LJ

L. AUliiifiSur. [ce<rlv^\ au fciruinnK'nl St<itc Apparaturen UHHi^i, lv.-.) Lentn S

Philow/iliy and Qt>wr K.seys, trjinM. tk-ii HrOw><i:-r < Unnjon N't-wr 1^(1 Honks, 137LI,
s. 121-170.
11
T.G l'i-1 er su u : P. M Hi 1 h e w s , The Fr.rmmat Critique, s. 'ihO

\tii.n\KA TEOjiir. 'OKUi,i-:sift i <;sor;KA-|r.

179

Z perspektywy reprezentowanej przez autorki, opozycje takie przed

stawia si jako linearny postp. W Len sposb kartografia - amerykaski
styl feminizmu vtraus brytyjski styl feminizmu - przeksztaca si w nar
racj czasow, w peni symptomatyczn dla sposobu, w jaki historia sztu
ki pisze swoje historie. W I i near no-rozwojowym strumieniu c z a s u nie
ma miejsca dla konfliktu, ideologii i polityki, ktre przeamuj rozwijaj
c si diachroni i konstytuuj kompleksowe, spolityzowane synchronie.
Feminizmu nie mona rozumie czy definiowa, biorc pod uwag wy
cznie jego wymiar diachroniczny, jako histori idei lub nastpstwo ru
chw spoecznych. W momencie, w ktrym si obecnie znajdujemy, wyo
nia si rozproszona i sfragmentaryzowana przestrze feministyczna, w
ktrej konfliktowe ideologie i polityki wspistniej rwnoczenie w r
nych grupach, tendencjach i wsplnotach. Te konflikty lojalnoci i polity
ki wspistniej czsto w wiadomoci poszczeglnych osb. Zawsze argu
mentowaam na rzecz koniecznoci rozumienia rnic midzy rozmaitymi
pozycjami i praktykami feministycznymi, wskazujc, e adna z nich nie
moe by uznana za jedynie suszn. Zawsze jednak przeciwstawia si
bd sugestiom, i oznacza Lo przyzwolenie na radosny postmodernistycz
ny eklektyzm. Przeciwnie, bd podkrela potrzeb popartego argumen
tacj wyranego okrelenia swojego stanowiska^. Poprzez wczenie sie
w debat - w tym eseju - chc podkreli potrzeb wewntrznej analizy
i dyskusji w obrbie feminizmu. Celem nie powinno by jednak szuflad
kowanie, przyklejanie etykietek czy sporzdzenie zgrabnej klasyfikacji,
nawet jeli czsto si nam zdaje, iz tego wanie wymagaj - by uatwi
wprowadzenie studentw w fen, w przeciwnym razie, zagmatwany ob
szar - nasze programy studiw i materiay kursowe. atwiej jest oczywi
cie oswoi feminizm jako problem narodowych szk idei i kolejnych ge
neracji metod, anieli rzeczywicie zmierzy si z istot rzeczy, czyli
okreli system wadzy i interesy, ktrym pewne sposoby mylenia
o sztuce i historii sztuki nadal su i ktre wzmacniaj. Okrelenie
twrczoci brytyjskich feministycznych historyczek sztuki jako zaawan
sowanej, wyrafinowanej czy teoretycznej, oznacza odarcie jej z motywuj
cego j wymiaru politycznego. Oznacza wyeliminowanie konfliktu, gene
rujcego feminizm i jednoczenie nieustannie przez feminizm kwestio
nowanego - wanie dziki przymierzom z antyburuazyjnymi stanowi
skami materializmu historycznego, socjalizmu, antyrasizmu oraz polityki
gejowskiej i lesbijskiej.
Autorki artykuu z Art Bulletin" smile postpuj jednak na przekr
tej tendencji. W kocowym fragmencie daj polityczn gloss do debaty
^ Oh. turni ej nu <cn Uriwil zoh. mnj n'n?nzjc z lisiczki M Gomirii.
Artende
Gru
ttlwlti: Trie Imof.r ;<f f/w Fenalr Hem in Harune Art, _Arl Hullclin" <?, nr :1 MlWOi.

tiWSEMl

180

WLLOCK

i czerpi z prac Olive Banks, by potwierdzi swoje obserwacje na temat

istniejcej w brytyjskim lem in izmie tradycji zainteresowania kwestiami
klasowymi i problematyk kultury popularnej. Nastpnie cytuj Lis
Tickner. ktra faktycznie pokazuje, ze krytyka artystyczna nie polepa na
obecnoci bd nieobecnoci teorii, ale na rnych wyhorach teoretycznvch. Kwestie postmodernistyczne byty formuowane w ten sposb w Sta
nach Zjednoczonych raczej pod wpywem audriarrin i Deborda, anieli
Brechta, Athussera. Barthesa i Lacnna.
Jednak podane przez Goum Peterson i Matthews przyczyny braku
cigoci rozwoju teoretycznego w amerykaskiej feministycznej historii
sztuki, trac napie sw wiarygodno: Pierwsze, amerykaskie history
czki sztuki, nie otrzymay na studiach podstaw radykalnej teorii i meto
dologii, na przykad marksizmu, jak Lo miao miejsce w przypadku Brytyjr-k, i 'dlatego nie potrafi tak szybko odpowiedzie feministyczn
transformacj tej teorii. Faktycznie, amerykaskie historyczki sztuki nie
s zachcane do stosowania jakiej konkretnej metodologii, z wyjtkiem
'tradycyjnej', tj. empirycznej, czegokolwiek by ona nie obejmowaa"'16.
Druga przyczyna tkwi, zdaniem autorek, w tym, ze feministyczne histo
ryczki sztuki w USA jako pierwszo przyjy perspektyw histerii spoecz
nej, a poniewa prezentowaa sie ona cakiem radykalnie w kontekcie
tradycyjnej historii sztuki, tylko nieliczne z nich wykroczyy poza te per
spektyw. (Twierdzenie takie jest jednak wtpliwe, z Liwa pi na wyrane
zrnicowanie w obrbie praktyk, okrelajcych siebie mianem historii
spoecznej. Dlatego sdz, ze bez wikszego ryzyka popenienia bdu,
moemy zaoy,, i i autorki nie maj tutaj na myli marksistowskiej hi
storii spoecznej, reprezentowanej przez Carol Duncan.) Po trzecie, auto
rki wspominaj o nieufnoci wobec metodologii pochodzcych z Europy.
Raz jeszcze istotne staje si odnotowanie faktu dokonanej tu substytu
cji teorii przez metodologi i pynnego przechodzenia od jednej do drugiej.
Takie postpowanie ratuje tosamo historii sztuki jako profesji. Kwe
stia polityczna, odnoszca sie do tego, jakie pytania powinnymy stawia
historiom wizualnych reprezentacji i kultur, do ktrych nale - pytania,
ktro wyprowadziyby nas poza histeri sztuki - zostaje zastpiona bar
dziej bezpieczn debat na temat, ktre metodologie naley stosowa w
jej obrbie, Lecz dekonstrukcja, semiotyka i psychoanaliza nie s meto
dami. Oczywicie Operuj metodami, ale wynikaj one z teorii, czyli uj
mowania w ram aktu wytwarzania wiedzy na temat tego, co stanowi
przedmiot danej teorii - odpowiednio: literatury, systemw znakowych
i niewiadomoci. Metoda wynika z systemu teoretycznego, Wanie la
prawda znika z tekstu Goumy Peterson i Matthews, wraz z kontekstami
;l

" l'. G l'ivtcrsan i P M a t t h e w s , 7Vu; fe.mimat Crilti{ui\S- il.

11JLITVKA TftOIrll

PtlKOUsNEA I (JEOCtt/.MK

1S1

historycznymi, w ktrych polityczna walka midzy systemami teoretycz

nymi pojawia si w kocu lat 50. i w latach szedziesitych.
Zaoenia poczynione przez Goum Peterson i Matthews na temat
Wielkiej Brytanii jako kon teks CU dla dziaalnoci feministycznej powinny
zosta skorygowane. Mieszaj one fakt nieugruntowanja si brytyjskiej
politycznej tradycji myli socjalistycznej i pojawiania Nowej Lewicy,
z ktra pocztkowo zwizane byy wane przedstawicielki feminizmu
i'Rosalid Delmar, Juliet Mitchell, Michelle Barrett, Sheila Rowbotham,
Elizabeth Wilson, by wymieni tylko kilka nazwisk) z procesami zacho
dzcymi wewntrz brytyjskich uniwersytetw i departamentw historii
sztuki, gdzie prawie idkt nie otrzymywa automatycznie jakichkolwiek
akademickich podstaw teoretycznych i metodologicznych, a szczeglnie
podstaw marksizmu. (Uniwersytet Leeds jest tutaj wyjtkiem, i nasza
specjalizacja w zakresie spoecznej historii sztuki, zapocztkowana w
1978 roku, zaspokajaa potrzeb - odczuwan przez wielu artystw i hi
storykw sztuk -studiowania materializmu historycznego) 37 .
O tak wiedz, jak zdobyymy na pocztku lat 70., postaraymy sie
same, formujc grupy i wsplnoty czytelnicze, zakorzenione w radykalnej
tradycji robotniczych grup samopomocy i ruchu podnoszenia wiadomoci
feministycznej. Przyczyymy si do czytelniczych grup samopomocy,
by studiowa Marksa, Lacana i i-'oucaulta. Chodziymy na konferencje
organizowane przez kluby filmowe, by zmaga si tam z psychoanaliz,
Czytaymy czasopisma, takie jak Screen", New Left Re-view" i Red
Rag-". Poczenie kolektywnej samopomocy i intelektualnego hricolage'ii
umoliwio reedukacj wielu aktywistek i intelektualistek, poszukuj
cych narzdzi pomocnych w usuniciu rozziewu midzy tym, co oficjalnie
oferowano jako wiedz, czy to o sztuce, historii, czy spoeczestwie, a
tym, czego - z powodu kryzysowej sytuacji, w ktrej yymy - potrze
bowaymy, by mc mwi i rozumie. Jakkolwiek ksiek byo niewiele,
byo i tli jednak dosy, by doprowadzi nas do innych ksiek i do kulturalno-intelektualnej rewolucji, dokonujcej si, szczeglnie we Francji.
pod wpywem struktura li z mu i innych zmian w zachodnim marksizmie.
Wszystko to przywiodo mnie do wyaniajcej si wwczas krytycznej
Obucni* rtian-.y clii tzynienia ze stak' rosnca, [ii'jihia programw studiw flia^islerskidi, ogniskujcych si v,t>k relacji tuj-ii krytycznej j leorii kultury do historii sztuki.
Tiikit innowacje stiinawia, reitullat rzeczywistydi i nituutnjiuyL-h bojw, in ktrych aksdcmickii; ft'inmiutki oilurywajn, rol pi ci^szoplan ow , a encrpia w riusztj dyscyplinK po
chodzi be;. wnLpienJH o4 ShidDntDk, ktre uczcstnici w lych programadi Musimy jeduuk
zahowjit ostrono, by ustrzec S I przed postrzega liotii lego jaka s u k c e s u " J LIB .prayjocLa
przez giowriy nurt'". Osjiaczaloby to pyuownn dofjalityj.nqjc procesu i zapacenie icnv,
ktrej konsekwencjo, bylohy wyrafne osabienie [i-ministycr.nego wyzwania n-onec hojjimonistyewyeli poj kultury i nuuk hinn;inistycznydl.

Ib2

cmsgj.n,-. NJUOCK

p i z e s t r z r n i apotccznej l i i s t o r i i sztuk:, zwizanej z p r a c a m i T. J . C h i r k a ,

Lindy Nochiirt, K l a u s a H e r r i i n g a , i i n n y c h . T a k wic a m e r y k a s k a wy
mwka nie w y t r z y m u j e konfrontacji z f a k t a m i , wskazuje wszake na rze
czywist rnic.
Nie powinnimy n i e docenia w p y w u zimnej w o j n y i w y p a l e n i a przez
ni t r a d y c j i m a r k s i s t o w s k i e j , t a k na amerykaskich u n i w e r s y t e t a c h , j a k
i w spoeczestwie. Co wicej, h i s t o r i a s z t u k i w S t a n a c h Zjednoczonych
JCKI d y s c y p l i n a D w i k s z y m s t o p n i u profesjonalizacji i i n s t y t u c j o n a l i z a c j i
njz w W i e l k i e j B r y l a n i i . H i s t o r i a s z t u k i zostaa u g r u n t o w a n a w S t a n a c h
Zjednoczonych w i z z k a t e d r a m i h i s t o r i i s z t u k i w polowie X I X w i e k u .
U n i w e r s y t e c k a i n s t y t u c j o n a l i z a c j a nauczania h i s t o r i i s z t u k i - ograniczo
na zreszt do i n s t y t u t w C o u r t a u l d a i W a r h u r g a [7 t y m o s t a t n i m j a k o
uchodca," z N i e m i e c ! - nastpia w W i e l k i e j B r y t a n i i , g d y na dobre
trwao j u z nasze stulecie.
E k s p a n s j a b r y t y j s k i e g o s z k o l n i c t w a artystycznego w l a t a c h GO. pro
wadzia do zwikszonego aa potrzebowania na iistorykw s z t u k i , przed
k t r y m i stawao zadanie prowadzenia k u r s w s z t u k piknych w nowo po
wstaych p o l i t e c h n i k a c h . Rozbudowujc si, p o l i t e c h n i k i t w o r z y y cako
wicie nowy dzia e d u k a c j i , w k t r y m p r z e d m i o t y t a k i e , j a k g r a f i k a , h i s t o
ria p r o j e k t o w a n i a , s t u d i a a d k u l t u r , f i l m e m i m e d i a m i , mogy si
rozwija w o b u s t r o n n i e podnej w y m i a n i e z t historia s z t u k i , k t r a do
stosowywaa si do p r i o r y t e t w studentw sztuk piknych.
H i s t o r i a s z t u k i , d a l e k a od statusu elitarnego czonka n a u k h u m a n i
stycznych, rozszerzaa si. w W i e l k i e j B r y t a n i i w k l i m a c i e , k t r y byska
wicznie doprowad/.i do sojuszu tej wieo upieczonej dyscypliny z teori
krytyczn i teori k u l u u y . ktre czsto wspistniay w wiadomoci jednej
i tej sanity osoby. Wiele z nas zaczo prowadzi zajcia z filmu i bada ca
bogat sfer zjawisk w i z u a l n y c h , ktre nie posiadajc, i m p r i m a t u r sztuki
piknej czy w i e l k i e j , n i e hyly wtaczane do kanonu luh t r a d y c j i cywjiizncji za
chodniej. Fotografia, ilustracja, k a r y k a t u r a , i cae mnstwo wspczesnych
przedstawie w i z u a l n y c h zastpio hierarchie tradycyjnej ustorii s z t u k i i oczywicie - rwnie modernistycznej s z t u k i i h i s t o r i i s z t u k i . T e o r i a i pra
k t y k a feministyczna kreowaa od IfKiS r o k u przestrzenie m a r g i n a l n e i nowe
obszary, w k ( r y c n brak rygorystycznie wytyczonych granic d y s c y p l i n y po
zwoli na rozwiniecie nowych rodzajw p r a k t y k i n t e l e k t u a l n y c h , k t r y c h
leiuin i styczna p r a k t y k a w ohszarze wiedzy i teorii hya zarwno j e d n y m
z przykadw, j a k i i s t o t n y m rdem wpyww.
Cho t a k i e k i e r u n k i , j a k k u l t n r o z n a w s t w o i f i m o z n a w s t w y , s t u d i a
nad m e d i a m i i komunikacj spoeczn, znalazy schronienie n a w e t w bry
t y j s k i c h u n i w e r s y t e t a c h i p o l i t e c h n i k a c h , t o j e d n a k f e m i n i z m pozostaje
w d a l s z y m cigu autsidun;in.
Istnieje oczywicie k i l k a orodkw p r o w a -

t'( 1 UTYKA THOKJI l>OHOt.J:.v;A I I i !;: Xil(A v 1 v.

183

dzcych specjalizacje m a g i s t e r s k i e w zakresie s t u d i w kobiecych, ale nie

istniej i n s t y t u t y l u b p r o g r a m y s t u d i w , k t r e byyby p o r w n y w a l n o ze
ska pr/etlsiwzi tego t y p u na u n i w e r s y t e t a c h a m e r y k a s k i c h l u b
gdzie indziej'' 1 *. F e m i n i z m zachowuje s t a t u s outsidera - nie z i n t e g r o w a n y
z d y s c y p l i n a m i u n i w e r s y t e c k i m i , pozostaje stae czym o b c y m , nie t w o
rzc sob n a w e t s p j n e j a l t e r n a t y w y ^ 1 . Jest h e t e r o g e n i c z n y i k o n f l i k t o w y .
O f e r u j e on j e d n a k co n a j m n i e j a r c h i m e d e s o w y p u n k t . ?. k t r e g o mona
ocenia, penetrowa i przeformuowywa cay szereg wspczesnych de
b a t toczonych w obrbie t e o r i i k u l t u r y i t e o r i i spoecznej. Jest Lo p u n k t , 7.
k t r e g o mona dokonywa i n t e r w e n c j i , odmieniajcych poszczeglne dys
c y p l i n y , ale te rozpocz formuowanie niedyscy pi inn n i e g o obszaru w i e
d z y , w k t r y m obalone zostan podziay midzy wiedz spoeczn, histo
ryczn, polityczn i k u l t u r a l n , t a k e mona bdzie uchwyci ich
k o n k r e t n e interakcje- w t e k s t a c h - t y c h , k t r e s t u d i u j e m y i t y c h , k t r e p i
szemy. F e m i n i z m s t a n o w i zatem - i n s t y t u c j o n a l n i e i teoretycznie - w o l
n przestrze", j a k to okrelia Teresa de LaureLis. N n t y m w a n i e pole
g a ' warto t r a k t o w a n i a f e m i n i z m u j a k u p r z e s t r z e n i oznaczania:
p r e z e n t u j e Si o n w t a k i m ujciu zarwno j a k o r u c h , j a k i bdcy w r u
c h u , a zatem r w n i e j a ko projektujcy przyszo' 0 .
Definicj f e m i n i z m u Rosaindy D e l m a r j a k o h i s t o r i i idei odizolowanej
od r u c h w kobiecych mona prze formuowa nawizujc do J u l i i K r i s t e vej: f e m i n i z m to - z a k o r z e n i o n a h i s t o r y c z n i e d i a l e k t y k a . C h c i a a b y m za
chowa moj osobist histori w r a m a c h r u c h u kobiecego, a l b o w i e m j e g o
p o l i t y k i i p r a k t y k i n a d a l ksztatuj moj obecn dziaalno, g d y znala** J. .Tohusun z ft. O n l l c g B aktualnie harfa tun obs'ar Referat pr/xdsiawinoy
na
konferencji SLoworzys-rj-nia 11 isla rykw Sztuki (Associa! Uw. ;if A r t Hi<-(uri.in.5i w LUIKIVIU'.w 1991 roku.
'" Nie chad/i tu o jakis wnimarjLycziskTik syUrntji tmdz udawanie, iv aie mu ubecnie
ft'rnjnistvestnVLh h i u a rycKuli s m i k i na prominentnych stnriuwLskflc i w cnhrze pisitnytli
zawu(!r<di. l'akt nijrnuwariia przez nie I j i k i d i stanawiak wcale nit musi wynika? 2 iiu;tyt u x j a n n W u u uznania nravumacj><.:j feminizmu lub z u/.oaniu lega obccnuKCi u> iikzh-dria,
inleJl-klunlnw. Znacsjiit cjccioj dzieje si uik pentanu jawin-j p o k t y m x M c i 1 r.unn[fjiMWamu in te lok l u i i trepa. Hrzytzyma r,K tk> lei;u uznanie ZA vLuji'Ln*- i przyjcie Liikkh
w-uno$t:i rynkowych, j a k prwluktywijusc. umiejtno jjr?.yaiifrr,iecia Lucieulriw, pov.-Ur.zchow i I posuj; i 'umc sie hasami. P;rzw akija, one firmiiiLKtkoui usiana sianowisk;i, kUJie
uiiiuzhwraj.^ irii z k o k i konsolidacje pnijVklu fernimslycznrijro juka mnlt-riolu akademickiufo. .Htjiju sie an w Lun sposan iluslcpny knlt-jnym p n M u n i o m s w i k n t e k , |Xizwa I njfl,c im
iicU'Ktiiiczyc w tudiawnnhi i Lwarzuuiu sztuki, tv juka - udbrcpajacyin od nurmy i n i w m " \>ik [ranuwe.-sULkom, ale j a k a kulik-lnm", klu
lure niawi.'i swoimi wijisuyini.
Tmoradnvmi, specviurtnymi - NLMIWO, klnsoirn i plciuwu [Jusami Status 1 '"-uufcsjnii
uksjanaal:ic
hic
u z n n n k fi nii.ni.HU-k i ich dyskursu nie sNuiuwi padi.idriaj pli;luikk'jjo ii^-ria
lania k:,b:cl.
t j . i w n i a ana nscztj d i w i k i w ^ i ninlrwaiu .lIciancju" :iher,ilii
iOfc'0 pastwu bijriiazyjnefja,
w caru.7. '.\'i<;kj!-zyrn F(a|Uuu raadiMn-j;i przez r y n f k .
,:l
't', dc L a u r e L i s , Tkchnctoi/ia; nfCfri:ier, s. L?!>-2t".
1

184

GIL!Sr.l.OA MOLL/XIK

ani w a s n e miejsce w obrbie instytucji. Chciaabym, podobnie, zachowa

ywotno specyficznej interakcji teorii i ruchu, charakteryzujcej wsp
czesny feminizm, pojmowany zarwno jako ponowne odrodze.jue aklywizmu, drcego do zmiany spoecznej, jak i gboki, lecz silnie polityczny, filo
zoficzny powrt do problemu rnicy pci. Jedynie feminizm zapewnia
zewntrzny punkt oparcia, lak wobec materializmu historycznego, jak i hi
storii sztuki, punkt, ktry umoliwia mi opracowanie projektu feministy
cznego w zakresie studiw nad przedstawieniami wizualnymi oraz ich pra
ktykami, dyskursami i instytucja)sil. Projekt feministyczny, ktry czy
podejcie materialistyczne z uznaniem roli domeny psychosymboliczuej.
W tym wanie sensie, jakkolwiek mogabym odpowiedzie twierdzco na
pytanie; czy j e s t e feministka?, nie mogabym udzieli takiej samej odpowie
dzi, zapytana: czy j e s t e historyczk sztuki? Kusi mnie wwczas zawsze, by
postawi to .samo pytanie, ktre zadaam na Konwentyklu Kobiet w 1990
roku: Czy liistoria sztuki moe przetrwa presj feminizmu"?
Z historykami sztuki dziele wsplny obszar b a d a . Studiuje; t e sanie
artefakty lub obrazy, czytam te same dokumenty, A5e przedmiotem moje
go d v s k u r s u nie jest sztuka", a jego celu nie stanowi waloryzacja sztuki
j a k o kategorii i wartoci. Przedmtulem dyskursu feministycznego jest
psychospoeczne w y t w a r z a n i e rnicy seksualnej oraz relacje wadzy. Ba
d a n y j e s t sposb, w j a k i przekraczaj one granice bliskich sobie formacji
rasy i klasy. Formacje te, zarwno ksztatuj warunki reprezentacji wi
zualnej, jak i u s t a n a w i a n e s i podtrzymywane przez jej ekonomie.
Naszego projektu nie powinny d e t e r m i n o w a ani moda, ani styl, ani
geografia, atu pokolenie. Kie podruj z metodologiczn w a l i z k , w kt
r pakuje s e m i o t y k , psychoanaliz, etc. Stosowanie s t r u k t u r a l i z m u
i p o s t s t r u k t u r a l m i i u oznacza uczestnictwo w rewizji kluczowych katego
rii, zgodnie z ktrymi organizowane byy dotychczas si.udia w n a u k a c h
h u m a n i s t y c z n y c h , wczajc w t:a historie sztuki. J e l i zniesiemy idee
jednostkowego i ekspresyjnego a u t o r a i postawimy sohie za cel umiejsco
w i o n historycznie l e k t u r tekstw, podobnie historycznie skoutekslualiz-owanych, wwczas tradycja monograficznego celebrowania ojcw
m o d e r n i z m u " lub inne wielkie bdy fallocentryzmu (ptuu'lacivs) nie bd
j u dluzej moliwe. Modele takie, j a k s t r u k t u r a i z m czy p o s t s t r u k t u r a lizni, s a m e s t e s t o w a n e z p u n k t u widzenia teorii podmiotowoci, ktre
wbrew sobie umoliwiy w y r a e n i e si formacji kobiecoci i mskoci j a k o
k o n s t r u k t w ustanowionych spoecznie i psychicznie. K a d y s y s t e m teo
retyczny dostarcza pewnych instrumentw, przydatnych do zajmowania
si kwestiami feministycznymi. K a d y z nich zapewnia n a r z d z i a krytyki
ogranicze, w a c i w y c h dla pozostaych systemw. W sytuacji, w ktrej
j e d n a teoria walczy z pozostaymi, z a m i a s t u s a d o w i s i wygodnie na

i\>trnK.\ nif>mi_FOKL>jNi.i j in;oop.^kit

185

wzku w i n t e l e k t u a l n y m supermarkecie, projekt feministyczny zapewnia

p r z e s t r z e dla chwilowych zwizkw i twrczych konfliktw, co okreli
am j a k o bricolage. P r z e s t r z e , ktra, otwiera feminizm, prezentuje s i ja
ko w pojciowy r y n s z t u n e k i n i e u s t a n n i e negocjowany konflikt, ponie
wa stale jeszcze musimy w k a d a wiele wysiku, by uj dyskursywnie
k u l t u r o w i spoeczn niszo kobiet oraz skutecznie formuowa: rozsze
rzajce sie feministyczne wyzwania. Takie przegldy, j a k Thalii Go u my
Peterson i Pa tri ci i M a t t h e w s , niezamierzenie ..spaszczaj" ten konflikt
i jego historie, otrzymujc w ten sposb d w u w y m i a r o w m a p j e d n o s t e k
i ich idei, dla ktrej autorki s w s t a n i e dostarczy j e d y n i e rozwijajce s i
linearnie, czasowe
Luncrarium.
K o n s t r u u j c p r o g r a m MA w zakresie feminizmu i sztuk wizualnych,
czuj si zobowizana do okrelenia problematyki tego obszaru i - w
zwizku z tym - do zasugerowania, e waciwe podejcie do t e m a t u wy
m a g a u w z g l d n i e n i a przynajmniej piciu obszarw teoretycznych: teorii
togo, co spoeczne, w jaki sposb m a e m y myle o totalnoci stosunkw
spoecznych; teorii tego, co historyczne; teorii tego, co ideologiczne; teorii
tego, co ckstualne oraz teorii podmiotu. Zapewniaj one d o s t p do przedmjolw analizy, odpowiednio; wadzy, dominacji, reprezentacji, pragnienia i rnicy. Polityka teorii jest polityka, opon; wobec represji faktu
opresji i wobec tumienia narzdzi analizy opresji i jej transformacji. Je
li plecV'rodzaj j a k o D wadzy stanowi w naszej kulturze problem tumio
ny, to jego ^teoretyzowanie tumione j e s t n i e u s t a n n i e - w i a d o m i e przez tych, ktrzy .sprzeciwiaj s i w ogle poruszaniu tego t e m a t u i n i e w i a d o m i e - przez tych, ktrzy nie potrafi s t e o r e t y z o w a faktu je^ r o
tumienia. Dlatego t a k w i e l k k r y t y c z n w a g posiada to, e s t a r a m y s i
teoretycznie uj sposb, w jaki b a d a m y kobiety, ich kondycj i histori,
ich miejsce w reprezentacji i ich reprezentacje, e z a s t a n a w i a m y si, w
jaki sposb uczyni studia kobiece f e m i n i s t y c z n y m i . To znaczy, by po
raz ostatni odwoa s i do Torii Moi, w jaki sposb te studia upolityczni
- p r a k t y k o w a polityk teorii. Dzieje sztuki i historia sztuki pozostaj,
n i e z b d n y m t e r e n e m tej debaty, poniewa poprzez swe widoczne oddale
nie -- j a k o uprzywilejowane w n t r z e - Dd sfery spoecznej i politycznej,
dziki s p r o w a d z e n i u k u l t u r y do p r y w a t n o c i , z dala od brudnych intere
sw polityki i w a d z y , d y s k u r s y sztuki i liistorii sztuki chroni dominuj
c s t r u k t u r w a d z y , Z jej curocentrycznymi, bomofobicznymi i patriorchalnymi n a r r a c j a m i o sztuce.
Wyzwania, j a k i e s t a w i a n e s historii czy historu sztuki j a k o n a r r a
cjom, w y n i k a j z bardziej zoonego i konfliktowego s e n s u procesw spo
ecznych i historycznych. Mog s i jedynie zgodzi z l'JIizabeth Fox-Genovese, ktra koczy swoje w a s n e s t u d i u m , Placing Women's Hi&tvry in

'
i
j
'

HISKL1M My.MKJ-K

IS

History, nastpujc uwag: Historia kobiet kwestionuje histori gw

nego nurtu nie po to, by zastpi kronik pixliniot.ii mskiego kronika
podmiotu kobiecego, ale - by ponownie umieci w centrum procesu
historycznego konflikt, dwuznaczno i tragizm. Po to, by bada rno
rodne i niejednolite terminy, w ktrych rodzaje {geiideisi, klasy i rasy
uczestnicz w wykuwaniu wsplnego losu" 41 . A jako te jestemy czci
procesu historycznego, musimy podda nasze wasne historie takiemu
rozpoznaniu.
Pfzcfoiy 2 jzyka

angielskiego
Mariusz Brvt

FRAGMENTY

PAWKL I..ESZKOW1C2

DECENTRALIZACJA I MULTIKULTURALIZM
11

F. Fox-CioTinvr.sE, Placing H'icncnV Hmtury in Wt.<Jn. Mew

alt Ru Via w" 1S,"

f 19821, s. Zi.

Okrelajcy kondycje wspczesnej zachodniej kultury - postmoder

nizm: zdecentralizowany, pluralistyczny, alegoryczny, schizofreniczny,
jest traktowany zazwyczaj jako kryzys kulturowych autorytetw przysu
gujcych zac h od n iej cyw i 1 i zacj i i j ej i ns ty tu ej om.
Jean Francois Lyotard pisze o postmodernizmie jako o kryzysie wiel
kich narracji. W jego interpretacji modernistyczne narracje legitymizo
way misj zachodniego czowieka do przeksztacenia caej planety w
swj wasny wizerunek, transformacj caego wiata w przedstawienie?, w
ktrym czowiek peni funkcj podmiotu.
.Martin Heidegger w atach trzydziestych nazywa swoja epok wie
kiem wiata obrazu. Tym. co elvi rak te ryzuje kondycj wspczesnoci jest
fakt, i; wiat stal si obrazem", a rzeczywisto egzystuje poprzez swe
przedstawienia.
Przeplataj si w tym procesie dwa zjnwiska: przeksztacenie wiata
w konstruowany wizerunek, a czowieka w podmiot, tego przedstawienia,
Cao realizuje jeden cel i zamiar, zdobycie panowania, wadzy nad cao
ci, powoujc do istnienia kultur przemocy rzdzca, sie prawami kon
1
troli i represji .
Postmodernistyczny kryzys-prelom kwestionuje dotychczas dominu
jcy1, uwaany za uniwersalny system przedstawiania zwizany z insty
tucjami kulturowej wadzy. Dekonstrukcyjne operacje nie niweluj
przedstawienia, ale usliui ujawni struktur panowania, ktra uprawo
mocnia pewno teksty i obrazy, podczas jrdy blokuje i uniewania inne 1 .
1
[":. Q i r e n * , BcyiauJ Rsrtigr.tuon. rarasrflWM, f'tmvr am! Cuituiv, erk<j;Cj\ Lew
Anjjc. Oxford, Li'niVkTity nf California ]'r~fs. ]lJ92, s- 17-l 7-6
a
Ibidem, s. 1.H