Pracownia Testw Psychologicznych

Polskiego Towarzystwa Psychologicznego

PIOTR BRZOZOWSKI

RADOSAW UKASZ

DRWAL

Kwestio nariusz Osobowoci

Eysenck a
Polska adaptacja EPQ-R

PODRCZNIK

Warszawa 1995

Opraco wanie polskiej wersji EPQ-R byo czciowo finanso wane z fundusz y
program u CPBP 08.03 oraz program u RPBP 111.25.

Konsult acja naukow a:

Prof dr hab. Zbignie w Zaleski

Recenz ent:
dr Bogdan Zawadz ki

Redakcja:
Aleksan dra Jawore wska

Projekt okadki:
Marian Jankow ski

ISBN 83-8551 2-36-5

Copyrig ht for the Polish edition by: Pracow nia Testw Psycho logiczn ych
Polskieg o Towarzy stwa Psychol ogiczne go, Warsza wa 1994

Skad

i amanie: REPRO GRAF, Warsza wa, ul. Bolecha 59, tel. 36 22 77

Druk: Zakad Poligrafi czny Jerzy Engel, Zielonka , ui.Okrze i 13, tel./fax 781 97 70

SPIS TRECI
Wstp.. ........... .. . .. . . . . .. ................ ............. ... .. .... ..... ...... .....

1. Teoria osobowoci H.J. Eysencka................................

1.1. Uwagi oglne ....................................................
1.2. Struktura osobowoci ................... ...... ...............
1.2.1. Biologiczne uwarunkowania podstawowych
wymiarw osobowoci ............................
1.2.2. Charakterystyka podstawowych wymiarw
osobowoci .............................................
1.2.3. Podstawowe wymiary osobowoci a choroby psychiczne .........................................
1.2.4. Podstawowe wymiary osobowoci a choroby somatyczne .........................................
2. Historia testu .. ..... .. ... .... .. .... .... ..... .. .. .... ... .. .. ...... .. ......
2.1. Angielskie wersje Eysenckowskich kwestionariuszy osobowoci .................................................
2.2. Polskie tumaczenia i adaptacje Eysenckowskich
kwestionariuszy osobowoci ..............................
3. Opracowanie polskiej wersji EPQ-R .. .. .. .. .. .. ... .. .. ... .. .
4. Przebieg bada i osoby badane .. ... .. ... ... .. ... .. .. .. .. ... ..
5. Psychometryczne waciwoci EPQ-R .........................
5.1. rednie i odchylenia standardowe dla skal EPQ-R
5.2. Rozkady wynikw .. .. ... .. ... .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .
5.3. Moc dyskryminacyjna pyta ..................................
5.4. lnterkorelacje skal EPQ~R .. ... ... ... .. ... .. ... ... ... .. .. .. .
5.5. Rzetelno........... . . . ...................... . ... . ......... ........
5.5.1. Stabilno bezwzgldna .. ... .. .. .. ... .. ... .. ... ...

5
7
7
9
11
14
18
19
24
24
30
33
35
39
39
43
47
50
52
52

5.5.21 Zgodno wewntrzna ... ~ .............. ~.......... 52

5.513t Standardowy bd pomiaru i przedziay
ufnoci .... t.. tt l
l

l l l . l l

t... l
l l l

l . l l . . . .

54

516. Trafno skal EPQ-R ....... ~ .... ~ .... ~ ........ ~ .. ~ ..... 1...... 55
51611. Trafno teoretyczna~ ................................ ~ 55
5.6121 Trafno zbiena i rnicowa................... 62
5.6~3. Trafno czynnikowa ~ .... ~........... ~ .~............

5.7. Normalizacja .......... ~ ............... ~.. .. .......................

6. Procedura badania i opracowanie wynikw l............
6t 1. Materia testowy .... l..... l............. l....... l.. l.............
6121 Procedura badania ............. ~ .................... t...........
613. Obliczanie wynikw ................ ~ ............... ~............
7. Interpretacja wynikw .... ~ ........... ltl ... ~
8. Zastosowania ....... ~ ................. ~ .. ~ ......... ~ ...... ~.............
1 .......

Zakoczenie l.

l l. l. l l l

ll

l l l t l l . t. l

lll ll t l l l.
l. l

l . l.

l l

l.

.............. 1

l l l. l l l l l l

ll
l

l l l l. t. l

Literatura ~~~ l~~

~~ III~ l~
l~ l~ ~. ~~ .
Wyniki analizy czynnikowej EPQ-R ............. ~ ............ ~ .... ~...
Tabele norm . l l
~
l.. ~
II I I. l

l l.

III l i t

l l I I I I I I l l l l

l l . 11101 I I I

l i . l l . l l l i l l i l l l l

l i l l l l

64
67
70

70
71
72
73
79
86
88
95
103

WSTP
Kwestionariusze Eysencka mierzce podstawowe wymiary
osobowoci nale do najbardziej znanych narzdzi uywa
nych przez wspczesnych psychologw. Ich kolejne wersje pojawiay si w kilku-, kilkunastoletnich odstpach po zakocze
niu drugiej wojny wiatowej. Najbardziej znany w Polsce jest
Inwentarz Osobowoci, bdcy adaptacj Maudsley Personality lnwentory (MPI). Adaptacji MPI dokona M. Choynowski
(1968, 1977) jeszcze w latach szedziesitych.
Obecnie proponujemy Pastwu podrcznik do najnowszej,
poprawionej wersji kwestionariusza Eysencka opublikowanej w
roku 1985 (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985). Jej angielska
nazwa to Eysenck Personality Questionnaire - Revised
(EPQ-R). Polsk wersj EPQ-R nazwano, dla prostoty, Kwe
stionariuszem Osobowoci Eysencka. EPQ-R (tego skrtu
bdziemy uywa na oznaczenie tak wersji angielskiej, jak i
polskiej) obejmuje 100 pyta tworzcych cztery skale: Neurotyzmu (N), Ekstrawersji (E), Psychotyzmu (P) i Kamstwa (K).
Mimo tego, e EPQ-R jest wersj najnowsz, najdusz i
najlepsz psychometrycznie, wskaniki rzetelnoci nie osigaj
-ani w Anglii, ani w Polsce- poziomu 0,90, wymaganego w
przypadku narzdzi przeznaczonych do diagnozy indywidualnej. W polskiej adaptacji najlepsze wskaniki (okoo 0,80) maj
skale N i E, najgorsze- skala P (okoo 0,60- 0,70). Dlatego
EPQ-R powinien by uywany przede wszystkim do bada
naukowych. Naturalnie, stopie ryzyka w badaniach indywidua!-

nych zaley od skali i od osb badanych. Najmniejszy jest w

przypadku skal N i E oraz osbz-co najmniej- wyksztace
niem rednim, najwikszy- w przypadku skali P i osb nie
posiadajcych redniego wyksztacenia. Skala P z powodu niejasnoci teoretycznych i saboci psychometrycznej w adnym
wypadku nie powinna by uywana ani do diagnoz czy prognoz
indywidualnych, ani w charakterze narzdzia selekcjonujcego
jednostki.
Wspautorem podrcznika do EPQ-R jest zmary w 1992
roku Radosaw ukasz Drwal. Wnis on znaczcy wkad w
przygotowanie polskiej wersji jzykowej EPQ-R, opracowanie
statystyczne wynikw i ich interpretacj. Zebra rwnie od kilku
osb, ktre przeprowadziy badania nasz wersj EPQ-R, dodatkowe dane wykorzystane w podrczniku do opracowania
norm. Wsplnie planowalimy napisanie tego podrcznika, a
mier R.. Drwala opnia realizacj naszego zamierzenia.
Wikszo wynikw empirycznych, ktre znalazy si w podrczniku zostaa opublikowana w naszym wczeniejszym
opracowaniu (Drwal, Brzozowski, 1995b).
Chciabym podzikowa mgr Beacie Gryzie, dr Alicji Maurer,
prof. dr hab. Janowi Strelauowi, dr Bogdanowi Zawadzkiemu i
prof. dr hab. Zbigniewowi Zaleskiemu za udostpnienie do
opracowa psychometrycznych wynikw swoich bada przeprowadzonych nasz wersj EPQ-R. Profesorowi Zaleskiemu
dzikuj rwnie za konsultacje naukowe w czasie opracowywania tego podrcznika.
Piotr Brzozowski

Fizycy doszli do wniosku , e konieczne jest odrzucenie

pojcia

przestrzeni i czasu jako dwu odrbnych caoci (entities) i mwi

raczej o wymiarze czasoprzestrzeni. Podobnie psychologowie
bd

musieli

odrzuci Kartezjaskie pojcie ciaa

i duszy jako

oddzielnych bytw (substances) i analizowa wymiar ciaa i duszy

(a body - mind continuum). Naturalnie, pojcie to ma
zasugujcych

na szacunek antenatw. Cztery tysice lat temu w

hinduskiej Mahabharacie napisano: " Istniej dwie klasy chorb-

cielesne i duchowe.

Kada

z nich powstaje z drugiej i adna nie

moe istnie bez drugiej. Choroby duszy powstaj z cielesnych, i
odwrotnie, choroby cielesne powstaj z duchowych" (Santi
Parve, XVI, 8-9)."
H.J. Eysenck, 1990a, s. 41 .

1. TEORIA OSOBOWOCI
H.J. EYSENCKA
1.1. UWAGI OGLNE
Zainteresowania naukowe Hansa Jorgena Eysencka, jednego z najwikszych wspczesnych psychologw\ koncentruj
si przede wszystkim na psychologii klinicznej i psychologii osobowoci. H.J. Eysenck interesowa si rwnie postawami, estetyk, humorem i inteligencj (Hall i Lindzey, 1990). W ostatnich latach zaj si praktycznymi implikacjami swojej teorii,
1

H.J. Eysenck jest obecnie emerytowanym profesorem Uniwersytetu Londyskiego. Kilka lat temu
w ktrej opisuje swoje ycie rodzinne i kontakty towarzyskie oraz wspomina wasne
dokonania naukowe (Eysenck, 1990b).

wyda autobiografi

tym razem nie zwizki midzy osobowoci i chorobami psychicznymi, lecz midzy osobowoci i predyspozycjami do schorze somatycznych (takich jak choroba wiecowa
serca, choroby nowotworowe i inne) oraz terapi behawioraln
tych dolegliwocr (zob. Eysenck, 1990a, 1991, 1993; Eysenck i
Grossarth-Maticek, 1991; Grossarth-Maticek i Eysenck, 1990,
1991; Grossarth-Maticek, Eysenck i Barrett, 1993).
Teoria osobowoci Eysencka jest jedn z teorii "bodca reakcji" (S- R) (Hall i Lindzey, 1990).2 Zakada ona , e niemal
wszystkie zachowania s wyuczone, w tym take zachowania
anormalne, i e zgodnie z prawami uczenia si mona si ich
oduczy, bd je wygasi. Prawa te wykorzystuje midzy innymi terapia behawioralna (Eysenck, 1976, s. 331-333, za: Hall
i Lindzey, 1990, s. 557). Eysenck, podobnie jak wikszo
behawiorystw, kadzie nacisk na empiri i na wykorzystywanie
praw logiki w badaniach psychologicznych. Przyjmuje zaoenia
filozofii pozytywistycznej i pragmatyzmu 3 .
Jego teoria ma charakter hipotetyczno-dedukcyjny, a mimo
to jest teori "sab'', jak kada dotychczas teoria osobowoci.
Tym niemniej pozwala na stawianie wanych i interesujcych
hipotez, ktre przyczyniaj si do rozwoju psychologii (Madsen,
1980, s. 473--476).
H .J. Eysenck ubolewa, e wspczesna psychologia jest
"schizofrenicznie" rozdwojona na eksperymentaln psychologi
ogln i i rnicow psychologi osobowoci. Jednym z zada,
jakie sobie postawi, byo poczenie tych dwu dziedzin w badaniach nad osobowoci (Madsen, 1980, s. 476). Omawian
syntez przeprowadzi dziki podejciu neuropsychologicznemu (Madsen, 1980, s. 487), zwracajc uwag na anatomi i
fizjologi ukadu nerwowego oraz powizane z nimi zjawiska
psychologiczne.
analizujc

2 Dokadniej: jest to teoria S - HN - R (w wersji wczeniejszej) lub S- O - R (w wersji pniejszej);

por. Madsen, 1980, s. 486. W wersji pierwszej czynnik poredniczcy m idzyS i R to neutralne zmienne
hipotetyczne (HN); w wersji drugiej -jest to organizm bd jego waciwoci fizjologiczne. Teoria
Eysencka w swojej pniejszej wersji ma charakter fizjologiczny i redukcjonistyczny zarazem , gdy
sprowadza zmienne psychologiczne do fizjologicznych.
3
H.J . Eysenck zanim zaj si psychologi. studiowa wczeniej fizyk.

1.2. STRUKTURA OSOBOWOCI

W literaturze polskiej teori osobowoci H .J. Eysencka opisa
jako pierwszy Z. Chlewiski (1963), a najpeniej przedstawi j
W. Sanocki (1981, s. 129-185). Trzeba jednak pamita, e
teoria ta podlegaa i podlega zmianom, ktre powoduj niejakie
trudnoci przy jej opisie.
Czym jest osobowo wedug Eysencka? Jest to "wzgldnie
trwaa organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i wa
ciwoci fizycznych, ktre determinuj specyficzne sposoby
przystosowania si do otoczenia" (Eysenck, 1970, s. 2). W jed-.
nej z nowszych publikacji H.J. Eysenck (1994) twierdzi, przyjmujc stanowisko J. Strelaua (1983), e pojcia "osobowo" i
"temperament" s bliskoznaczne. Z temperamentem naley
utosamia biologiczne aspekty osobowoci. Temperament determinuje "charakterystyczny sposb zachowania si jednostki, szczeglnie wobec innych ludzi" (Eysenck, 1994, s . 273).
Mona wyrni cztery poziomy organizacji osobowoci. S to:
1) poziom konstruktw teoretycznych (L 1 );
2) poziom zjawisk, ktre mona zaobserwowa w eksperymentach psychologii oglnej (L 2 );
3) poziom nawykw (cech) zachowania (L3 ). Znajduj si tu
cechy pierwotne i cechy bardziej oglne. Nieliczne cechy
oglne cz w sobie liczne cechy pierwotne; do cech oglnych
nale: neurotyzm, ekstra - introwersja i psychotyzm;
4) poziom postaw lub nawykw mylowych (L4 ); por. Sanocki, 1981.
Poziom L 1 dotyczy zjawisk niedostpnych bezporedniej obserwacji w odrnieniu od zjawisk z trzech pozostaych
poziomw, ktres-upraszczajc nieco spraw- bezpored
nio obserwowalne. Zjawiska z poziomw L 1 i L 2 s zdeterminowane przede wszystkim czynnikami o naturze biologicznej
czy- inaczej - konstytucjonalnej. Zjawiska z poziomu L3 powstaj w wyniku interakcji czynnikw konstytucjonalnych i
rodowiskowych. Zjawiska z poziomu L4 (postawy) s w jaki
sposb powizane ze zjawiskami z trzech niszych poziomw,
jednak trudno powiedzie, w jaki. Krytyk hipotetycznych
9

poziomami L 3 i L 4 znale mona u

Sanockiego (1981, s. 138-140). W trzecim wydaniu The structure ot human personality Eysenck (1970) zrezygnowa z
poziomu L 4 (s. 456-457). Tym samym Eysenckowski model organizacji osobowoci uleg uproszczeniu.
Niej przedstawilimy nieco dokadniej (schemat 1) ten
uproszczony model struktury osobowoci na przykadzie ek. stra-introwersji, czyli na przykadzie jednego z trzech podstawowych wymiarw (Eysenck, 1970, s . 425-457).
zwizkw

midzy

Schemat 1
SCHEMATYCZNE PRZEDSTAWIENIE WSPODDZIAYWA
GENOTYPU l RODOWISKA, KTRE PROWADZDO POWSTANIA
OSOBOWOCI EKSTRA- LUB INTROWERTYWNEJ,
CZYLI OKRELONEGO FENOTYPU
(rdo: H .J. Eysenck, 1970, s. 456)
WPYWY

RODOWISKOWE

L3 :

Nawyki
behawioral ne
(cechy)

CECHY PIERWOTNE
EKSTRAWERSJA _t---towarzysko
i mpulsywno
INTROWERSJA
dominacja
optymizm
etc.

L2 :

Zjawiska
obserwowane
w laboratorium

Powidoki
Poziom

L 1:

Konstrukt
teoretyczny:
genotyp

RWNOWAGA
POBUDZENIA- HAMOWANIA

I.R.P.-s (involuntary rest pauses)- mimowolne przerwy na odpoczynek; jest to

rodzaj hamowania pojawiajcy si przy monotonnym wykonywaniu takich
samych czynnoci.

10

1.2.1. BIOLOGICZ NE UWARUNKO WANIA

PODSTAWO WYCH WYMIARW OSOBOWOCI
Wedug

Eysencka (1970) genotyp (zesp genw danego

organizmu) decyduje wsplnie ze rodowiskiem o powstaniu
szeregu cech fenotypiczny ch organizmu, w tym o waciwo
ciach anatomiczny ch i fizjologiczny ch ukadu nerwowego.
Ukad nerwowy z kolei, razem ze rodowiskiem , determinuje
pojawienie si podstawowy ch cech osobowoci i zachowania.
Zalicza si do nich neurotyzm , ekstra-introwersj (E), psychotyzm (P) oraz inteligencj (Sanocki, 1981 ). Ujmujc rzecz
inaczej, czynniki genetyczne wpywaj na zachowanie si , ale
nie w sposb bezporedni. Tym , co wie geny i chromosomy
z jednej strony oraz zachowania spoeczne z drugiej , jest
struktura neurologiczn a i fizjologiczna organizmu, w tym determinanty biochemiczn e i hormonalne (Eysenck, 1994,
S . 275).
Wedug Eysencka (1970, s. 434 i nast.) rnice indywidualne
w kstra-introwersii zwizane s z wstpujcym siatkowatym
ukadem aktywacyjnym (ARAS), ktry powoduje wyszy poziom
pobudzenia korowego u introwertyk w ni u ekstrawertyk w.
Pobudzenie to jest reakcj na stymulacj zewntrzn. Hamowanie korowe (oraz percepcyjne i motoryczne) jest z kolei wy
sze u ekstrawertyk w ni u introwertykw . Stale podwyszony
poziom pobudzenia korowego introwertyk w sprawia, e reakcje warunkowe powstaj u nich szybciej (ucz si oni szybciej),
ni u ekstrawertyk w. Introwertycy s w zwizku z tym bardziej
zsocjalizowa ni ni ekstrawertyc y. Nadmierna podatno na
warunkowan ie powoduje jednak, e pierwsi z nich atwo
reaguj neurotycznie , tzn. reaguj silnymi emocjami na bodce
neutralne.
Rnice indywidualne pod. wzgldem neurotvzmu warunkuje
tzw. "mzg trzewiowy" (ukad limbiczny oraz podwzgrze) i autonomiczny ukad nerwowy. Pobudzenie tych struktur przez
bodce emocjonalne powoduje rwnie automatyczn e pobu-
dzenie korowe. "Mzg trzewiowy" i ARAS nie s wic w peni
niezalene funkcjonalni e od siebie (cho s odrbne ana11

tomicznie ), poniewa pobudzen ie korowe mona uzyska przez

pobudzen ie ktregoko lwiek z nich . Dlatego w badaniac h kwestionarius zowych uzyskuje si na og niewielkie negatywn e4
korelacje midzy skalami Neurotyz mu i Ekstrawe rsji, chocia
cechy ll neurotyzm u" i ekstra-int rowersji s od siebie -w teorii
-niezalene (Eysenck, 1970, s . 436; Madsen , 1980, s. 478).
Aby podkreli odrbno mechaniz mw pobudzan ia siatkowatego (ARAS) i autonomi cznego Eysenck proponuje , by pobudzenie zwizane z pierwszym z nich nazwa "wzbudza niem",
a zwizane z drugim- " aktywacj" (Madsen, 1980, s . 478).
Biologiczn e podoe psychotyz mu nie jest jasne. Trudno w
literaturze przedmio tu znale informacj e na temat anatomic znych i fizjologicz nych uwarunkowa psychoty zmu. Sam
Eysenck bliej nie zaj si t spraw (Sanocki, 1981 , s. 163);
prawdopo dobnie nie znalaz przekonujcych faktw. Autorzy
jednej z waniejszych prac dotyczcych tego problemu (Heath
i Martin, 1990) kwestiono wali istnienie genetycz nych uwarunkowa Eysencko wskiego psychotyz mu. W pracy tej , uwzgld
niajcej 2903 pary dorosych blinit, zastosow ano specjaln
metod analizy (multivaria te genetic analysis), ktra jest uoglnieniem analizy czynnikow ej i genetyczn ej analizy zachowan ia.
Wynikajcy z bada A .C . Heatha i N .G. Martina (1990)
wniosek o braku genetyczn ych uwarunkowa psychotyz mu nie
wydawa si zaskakujcy, zwaywszy na bardzo zoony i niejednorodn y charakter omawian ego konstrukt u (bdzie o tym
mowa pniej) . Jednak ci sami autorzy w jednej z ostatnich
prac (Heath , Cloninge r i Martin, 1994) wskazuj na bardzo
wysok odziedziczalno psychotyz mu , wysz nawet ni
wymiarw neurotyzm u i ekstrawer sji. Badania genetycz ne, w
ktrych stosowan o bardziej tradycyjne metody analizy, rwnie
wskazuj na istnienie biologiczn ego podoa psychoty zmu
(Zuckerm an, 1989). Uprzedzajc peniejszy opis faktw mona
by rzec, e psychotyz m jest enfant terrible teorii osobowoci
Eysencka .
11

11

4
Korelacje negatywne,
strawersja - z niskim.

poniewa

wysoki neurotyzm idzie w parze z wysokim pobudzeniem , a ek-

12

W jednej z pniejszych prac Eysenck (1994, s. 273-275)

przytacza szereg argumentw przemawiajcych za silnym
wpywem czynnikw biologicznych (genotypu) na trzy podstawowe wymiary osobowoci. Wedug Eysencka:
1. wymiary te "wyaniaj si praktycznie ze wszystkich wielowymiarowych bada nad osobowoci' (s. 274);
2. stwierdza si je we wszystkich, nawet cakowicie rnych
kulturach;
3. natenie ekstrawersji, neurotyzmu i psychotyzmu jest u poszczeglnych jednostek bardzo podobne w cigu caego ycia,
mimo rnorodnych i bogatych dowiadcze indywidualnych;
4. rwnie badania genetyczne potwierdzaj istnienie trzech l.
wymiarw zdeterminowanych biologicznie.
Trzy opisywane wymiary osobowoci s zwizane z trzema
rodzajami problemw adaptacyjnych, przed ktrymi staj zwierzta naczelne yjce w grupach oraz czowiek (Zuckerman,
1989, s. 391 ). Towarzysko, stanowica istot ekstrawersji,
umoliwia wspdziaanie czonkw grupy w czasie pracy,
zabawy, wychowywania dzieci i obrony. Samotnicy, odrzuceni
przez grup, naraeni s na mier ze strony drapienikw i
przedstawicieli wasnego gatunku. Emocjonalno (neurotyzm)
w reagowaniu na zagroenia take decyduje o przetrwaniu.
Jednostki nie reagujce na zagroenia nie s w stanie walczy, ucieka , czy zastyga w bezruchu , dlatego nie przeywaj we wrogim otoczeniu. Z drugiej strony jednostki, ktre
paraliuje strach (nadmiernie neurotyczne) s take skazane
na zagad, poniewa nie walcz i nie uciekaj. W kocu wrogo i agresywno - wchodzce w skad psychotyzmu sprzyjaj rwnie adaptacji, jeli wystpuj w umiarkowanym
stopniu . Su przecie rywalizacji i dominacji u samcw i
obronie modych u samic. Jednak u ludzi cecha psychotyzmu
nie jest raczej zwizana z przetrwaniem i rywalizacj. Psychotyczna agresja bywa skrajnie niebezpieczna dla jej ofiar
(Zuckerman, 1989).
Inteligencji, czwartemu z wymiarw osobowoci, Eysenck nie
powici tyle uwagi, co trzem pozostaym. Pisa o niej midzy in13

nymi w pierwszej czci ksiki Uses and abuses of psycholog y

(Eysenck, 1967, s . 81-100). Skonstruowa rwnie zbir testw,
za pomoc ktrych kady moe zbada swoj wasn inteligencj
(Eysenck, 1992)5 . Inteligencj a jest w pewnym, niezbyt duym stopniu zwizana z pozostaymi wymiaram i osobowoci , zwaszcza z
neurotyzm em i ekstrawersj. W modszych klasach szkoy podstawowej uzyskiwan o pozytywne korelacje midzy inteligencj i ekstrawersj; w starszych - obserwow ano brak korelacji , a w szkole
redniej i wyszej korelacje te byy ujemne (Sanocki, 1981 , s. 143).
Rawlings i Carnie (1989) wykazali, e rnice w wynikach testu
inteligencji midzy ekstra- i introwerty kami s zwizane z obecnoci bd brakiem ogranicze czasowyc h przy wykonywa niu zada . Prosili oni swoich badanych o dwukrotne wykonani e czterech
zada (Arytmety ka, Powtarzan ie Cyfr, Wiadomoci i Porzdkowa
nie Obrazkw ) z testu Wechsler a (WAl S): raz- bez ogranicze
czasowyc h, drugi raz- z ogranicze niami. Ekstrawer tycy (badani
EPQ) wypadali lepiej w sytuacjach z ograniczo nym czasem wykonania, a introwerty cy- z nieogranic zonym, co autorzy wi z nadmiernym pobudzen iem korowym wystpujcym u introwerty kw w
sytuacjach presji czasowej. Zgodnie z prawem Yerkesa-D odsona
przy nadmiem ym pobudzen iu (motywac yjnym) wykonani e zada
pogarsza si. Jednak bez wzgldu na obecno lub brak ogranicze czasowyc h osoby z podwyszonym neurotyzm em wypaday
w omawiany ch testach lepiej, ni osoby z niskim neurotyzm em.
1.2.2. CHARAK TERYSTY KA PODSTA WOWYC H
WYMIAR W OSOBOWOCI

Ekstrawe rsja-intro wersja

Charakteryzujc ekstrawersj-introwersj,

opisuje si zazwyczaj bieguny tego wymiaru (kontinuu m), ~'bo inaczej biegunowe typy osobowoci. Przedstaw imy je tu za Sanockir:- (1981 ):
5 Poskie

wydanie ksi:zki Eysencka jest jedynie tumaczeniem , a testowe zadania sowne utworzono
na wzr zada angielskich . Nic nie w iadomo o jakichkowiek polskich badaniach adaptacyjnych testw
inteligencji Eysencka ani o wasnociach psychometrycznych tej serii zada , w zwizku z czym t rudno
uwaa je za testy psychologiczne we waciwym tego sowa znaczeniu .

14

"Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaci,

odczuwa potrzeb prowadzenia rozmw z innymi ludmi, nie lubi natomiast zajmowa si czytaniem w samotnoci. Potrzebuje
podniet z zewntrz, dziaa pod wpywem sytuacji , w ktrej aktualnie si znajduje. Oglnie uwaa si go za jednostk impulsywn i dziaajc bez zastanowienia. Lubi zajmowa si dziaalnoci praktyczn. Zawsze posiada gotow odpowied na
skierowane pod jego adresem uwagi. Lubi zmiany. Nie przejmuje si nigdy zbytnio z powodu doznanych niepowodze . Jest optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszoci . Lubi by w
ruchu, wykonywa prace rczne. atwo wpada w gniew, jest
agresywny. Jego ycie uczuciowe nie jest poddane kontroli intelektu i obowizujcych w danym rodowisku, powszechnie
przyjtych zasad wspycia . Freud powiedziaby, e ten czo
wiek w postpowaniu swoim kieruje si przede wszystkim, lub
nawet wycznie, zasad przyjemnoci.
Jntrowerlyk z kolei lubi zajmowa si introspekcj, woli raczej
czyta ksiki ni przebywa w towarzystwie, jest powcigliwy,
przyjaci ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagajcy.
W dziaaniu nie jest impulsywny, mona by powiedzie, e na co
dzie kieruje si maksym: "Sto razy pomyl , a raz zrb". Sprawy
dnia powszedniego traktuje bardzo powanie i lubi wie uporzdkowany tryb ycia . Uczucia swe poddaje bardzo dokadnej
kontroli. Z przyjtych na siebie zobowiza wywizuje si sumiennie i zwykle posiada opini czowieka, na ktrym mona zawsze
polega. Du wag przywizuje do wartoci etycznych. Jego
stosunek do przyszoci zabarwiony jest pesymizmem." (s. 152)
Sanocki susznie zwraca uwag na fakt, e Eysenckowskie
charakterystyki ekstrawertyka i introwertyka nie s, cho by
powinny, biegunowo przeciwstawne. Ekstrawertyk na przykad
lubi zajmowa si dziaalnoci praktyczn i nie przejmuje si
zbytnio niepowodzeniami. W opisie introwertyka nie ma jednak
wzmianki o jego stosunku do dziaalnoci praktycznej i niepowodze. Przykady mona by mnoy.
Najwicej jednak, zgodnie z rozkadem normalnym, jest ambiwertykw, ktrzy maj cz cech intro-, a cz ekstrawertywnych . Ambiwertykom Eysenck powici niewiele uwagi.
:f

15

Neurotyzm

Psychotyzm

okrelaj

terminy "stao emocjonalna" lub "zrwnowaenie emocjonalne" oraz " neurotyczno"

czyli niezrwnowaenie emocjonalne. Na okrelenie neurotyzmu uywa si take terminw: wraliwo emocjonalna, chwiejno emocjonalna, emocjonalna reaktywno {Sanocki , 1981 ,
s. 147}. Neurotyzm jest zwizany z lkiem rozumianym w teoriach Hulla i Spence'a jako .oglny popd emocjonalny" (Madsen, 1980, 477}.
Osoby neurotyczne (niezrwnowaone emocjonalnie} s
mao odporne na dziaanie stresu. Jest to zwizane ze
szczegln wraliwoci autonomicznego ukadu nerwowego (wspczulnego} , ktra sprawia, e powstajce emocje
s silne i dugotrwae {Sanocki , 1981 , s. 147}. Neurotycy
czsto uskaraj si na nieokrelone dolegliwoci somatyczne i narzekaj na cige kopoty (Eysenck, 1968, s. 7}. at
wo ulegaj nastrojom, s dral iwi i skonni do stanw
lkowych (lkliwi} oraz zaama nerwowych (Choynowski ,
1972, s. 4 }. Czsto te popadaj w depresj i cierpi na
bezsenno (Toeplitz, 1982, s. 264}.
Eysenck nie scharakteryzowa jednak drugiego kraca ,
tJ. "staoci emocjonalnej". Moe ona oznacza deficyt wrali
woci emocjonalnej. Wedug Sanockiego (1981 , s. 148-149}
trudno jednak powiedzie, komu - na przykad jakiej grupie
klinicznej- naleaoby przypisa ten deficyt. Z tego wynika, e
Sanocki (podobnie zreszt jak Zuckerman , 1989} operuje
penym wymiarem neurotyzmu, od zera (pene zrwnowaenie ,
ktre jest patologi} do nieokrelonego maksimum (ktre jest
take patologi} . Tymczasem Eysenck (Eysenck i Eysenck,
1975, s. 3, za: Toeplitz, 1982, s. 259-260} zakada , e neurotyzm jest kontinuum od normy do patologii. Operuje zatem
nie wymiarem wyidealizowanym (O + max}, lecz rzeczywistym
(+ x, + max}, gdzie "+ x" to warto wiksza od zera. Mylc tak
jak Zuckerman (1989) mona zaoy, e w toku ewolucji osobniki charakteryzujce si poziomem neurotyzmu zblionym do
zerowego po prostu wyginy.

Pojcie psychotyzmu jest w teorii Eysencka najmniej jasne.

Autor pocztkowo waciwie nie wyszed poza stwierdzenie, e
mamy tu do czynienia z zaburzeniami procesw poznawczych
(Sanocki, 1981 , s. 163). Psychotyzm , wedug Eysencka, podobnie jak neurotyzm, jest wymiarem, ktrego jeden kraniec da
si opisa jako " normaln o stanw umysowych" , zwana
powszechnie zdrowiem psychicznym, a drugi - jako ..zaburzenia obserwowane u pacjentw psychotycznych". Stany psychotyczne tworz kontinuum od normy do patologii, midzy
ktrymi istnieje tylko rnica il ociowa , nie jakociowa (por.
Eysenck, 1970, s. 122 i 262).
W nowszej pracy Eysenckw psychotyzm zosta zdefiniowany jako sktonno do psychoz, gwnie do schizofreni i
i dwubiegunowych zaburze afektywnych (bipolar affective disorder) . Psvchooatia z kolei znajduje si wedug Eys.enckw .w
poowie ci rogi" . midzy . !:J~:>rm i. .P.SYC.hotyzmem (Eysenck i
Eysenck, 1976, s. 203). Przegld bada sporzdzony przez
tych autorw dowodzi, e podwyszone wyniki w skali Psychotyzmu uzyskuj: winiowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci przejawiajce liczne zachowania antyspoeczne (Eysenck i Eysenck, 1976). Studia genetyczne nad
rodzi n i adopcjam i wykazay rwnie zwikszone prawdopodobiestwo pojawienia si u krewnych osb schizofrenicznych takich zaburze jak: schizofrenia, psychopatia,
przestpczo, alkoholizm i rnorodne zaburzenia osobowoci. Niestety, fakty te mona interp retowa na rne sposoby. Jest moliwe , e predyspozycje do schizofren ii, psychopatii
i innych wymienionych zaburze maj odmienne przyczyny
biologiczne, ale e te zaburzenia .wzajemnie si przycigaj"
(cross-assortative mating). Na przykad istnieje spore prawdopodobiestwo , e schizofreniczki poczynaj dzieci z psychopatami (Heath i Martin, 1990).
Osoby u:z;yskujce! wysokie wyniki wskali Psych.oty4m1,.! s:
"zimne, bezosobowe, nie potrafi wspczu, nieprzyjazne,
nieufne dziwaczne, nieskore do wzrusze , nieszczliwe , anty-

16

17

Krace

tego wymiaru

spoeczne, bez wgldu w siebie, z urojeniami przeladowczy

mi" (Eysenck i Eysenck, 1976, s. 47, za : Heath i Martin, 1990,

s. 111).
w pniejszej publikacji Eysenckw mona znale jeszcze
-dokadniejsz charakterystyk psychotyka. Psychotyk "Jest to
czowiek samotny, nie zwaajcy na ludzi , czsto sprawiajcy
trudnoci , nigdzie nie zadomowiony. Moe by okrutny i nieludzki, pozbawiony wszelkich uczu empatycznych , cakowicie
nieczuy. Bywa zoliwy w stosunku do ludzi, nawet do przyjaci
i krewnych, wykazuje agresj , nawet do tych , ktrych kocha .
Bywa take zamiowany w dziwacznych i niezwykych przygodach , nie baczc na niebezpiecze stwa . Czsto bawi si
kosztem innych ludzi , specjalizujc si w wyprowadzaniu ich z
rwnowagi [... ]. Od najwczeniejszego dziecistwa mamy bardzo klarown psychologi czn sylwetk dziwaka, samotnika ,
sprawiajcego szereg trudnoci w yciu , zimnego jak ld ,
pozbawionego ludzkich uczu, zarwno w stosunku do innych
jednostek jak i do zwierzt, agresywnego i zego , nawet w
odniesieniu do swych bliskich i drogich . Ju jako dziecko
wykazuje zanik uczu. Nadmiernie angauje si w pene napi
cia "krew mroce w yach" sytuacje , nie zwracajc uwagi na
niebezpieczestwa z tym zwizane . Uspoecznienie jest
spraw bardzo odleg od tego typu dzieci i dorosych empatia , poczucie winy i wraliwo na sprawy innych s czym
bardzo obcym dla ich psychiki" (Eysenck i Eysenck, 1978
s. 36, za: Pospiszyl, 1985, s. 220-221).
1.2.3. PODSTAWOWE WYMIARY OSOBOWOCI
A CHOROBY PSYCHICZNE

Eysenck przyj pocztkowo - za Jungiem i M_c~ougalle ~ e osoby bardzo ekstrawertywne maj skonnosc1 do n~rw1cy
histerycznej, a bardzo introwertywne - do nerw1cy dyst~m~c.znej
(lk , depresja reaktywna, psychastenia , h ipochondr~a 1 1nne
cechy) (por. Eysenck, 1958, s. 109, za: Sanocki, ~ 98 1 ,
s. 145-146) . W pniejszym okresie twierdzi, pop ierajc to
badan iami e histerycy uzys kuj wysokie wyniki zarwno w
skali Neur~tyzmu jak i Ekstrawersji (s neurotycznymi ekstrawertykami), a dystymicy - wysokie wyniki w ska.li. Neurotyzmu
i niskie- w skali Ekstrawersji (s neurotycznymi mtrowertykami) (Eysenck, 1970, s. 122-126). Histerycy s jednak m~iej
ekstrawertywni (na podstawie bada MPI) ni psychopaci , a
nawet - wedug niektrych bada - mniej ni osoby normalne.
Eysenck (1968) pisze: "Miej sce histerykw przyp~da ~ obu
skalach klinicznych (tj. N i E- P.B.) m idzy dystym1kam1 1n~r~
malnymi. Wyn ikaoby z tego, e s oni mni.ej ne~r~tyczm 1
bardziej ekstrawertywni ni dystymicy [... ] najbardzlej ekstrawertywne byy osoby no rmalne, po nich za kolejno na~t
powali histerycy, mieszani neurotycy i dystymicy. (s. 12) M1m?
to nie bardzo wiadomo kto jest bardziej ekstrawertywny, hlst~rycy czy osoby normalne. Wyniki rnych bada prze~
stawione w cytowanej publikacji (Eysenck, 1968, s. 14) zdaj
si dowodzi, e bardziej ekstrawertywn i s~ hi~terycy.
Podobnie Sanocki (1981 , s. 177-178) relacjonuj c za
Eysenckiem wyniki bada przeprowadzonych no~s~~ wersj
kwestionariusza (EPI ), uznaje za niezgodne z teon nrzsze wyniki w skali E uzyskiwane przez histerykw w porwnaniu z
osobami normalnym i.
1.2.4. PODSTAWOW E W YMIARY OSOBOWOCI
A CHOROBY SOMATYCZNE

Eysenck jest zwolennikiem teorii "skaza - stres" (Eysenck,

1977, za: Pospiszyl , 1985, s. 218). Wedug niej niektrzy ludzie
rodz si z okrelon skaz, tj., specyficzn saboci, ktra
wsplnie z niekorzystnymi oddziaywaniami rodowiska (stres)
moe prowadzi do patologii. Takimi skazami s neurotyzm i
psychotyzm. Rwnie skraj ne nasilenie ekstrawersji i introwersji predysponuje do okrelonych zaburze nerwicowych.

Ustalanie zwizkw midzy procesami i strukturami p~y

chicznymi z jednej strony oraz chorobami somatyczny.ml .z
drugiej interesuje tak psychologw, jak i leka~zy. lstn1en1.e
schorze psychosomatycznych jest powszechnie znane, n1~
wic dziwnego, e rwnie Eysenck wi e je z podstawowymi

18

19

wymiarami osobowoci. Zajmijmy si najpierw interesujcymi

Eysencka zalenociami psychosomatycznymi.
Przykadem takiej zalenoci jest zwizek midzy osobowoci typu A i skonnoci do choroby wiecowej serca. Typowi
A przypisuje si : niecierpliwo, cig gotowo do reagowania (hyperalertness), agresywno oraz skonno do gniewu .
Wedug Eysencka (1990a) samo pojcie osobowoci typu A nie
jest precyzyjne, a metody do jej diagnozy s mao rzetelne,
trafne i spjne wewntrznie. Dlatego - nawizujc midzy innymi do bada Grossartha-Maticka i in. (1984, za: Eysenck,
1990a)- Eysenck wyodrbni trzy typy osobowoci : A- ze
skonnoci do choroby wiecowej serca, B -typ zdrowy i C ze skonnoci do chorb nowotworowych. Czynnikiem ryzyka
w przypadku chorb nowotworowych jest dugotrway stan beznadziejnoci i bezradnoci , a w przypadku chorb serca cigy gniew i zo. Gniew i pobudzenie emocjonalne mog
prowadzi take do wrzodw odka , zawaw, choroby
nadcinieniowej i cukrzycy.
W innej pracy (Grossarth-Maticek, Eysenck i Vetter, 1988,
za: Eysenck, 1990a) wyodrbniono cztery typy reagowania na
stres:

przypadku traumatyczne zdarzenie. Zaleno od obiektu stale

si powiksza , gdy ludzie tego typu pozostaj w cigym kontakcie z zaburzajcymi ich funkcjonowanie osobami i sytuacjami, na przykad sytuacjami zawodowymi. Podczas gdy pierwszy
typ szuka bliskoci z obiektem i pragnie jej, reagujc beznadziejnoci i bezradnoci na niepowodzenia , typ drugi nie
moe uwolni si od obiektu i przeywa zo, agresj i pobudzenie.

Typ 3: Ambiwalencja (Ambivalence)

Jest to typ, ktrego przedstawiciele reaguj na przemian jak
osoby typu pierwszego i drugiego. Raz spostrzegaj obiekt jako
gwn przyczyn swoich nieszcz, innym razem- uwaaj
go za niezbdny warunek swego szczcia . Oscyluj wic
midzy beznadziejnoci i bezradnoci oraz gniewem i pobudzeniem.

Typ 4: Autonomia osobista (Persona/ AutonomyJ

Ten typ spostrzega wane obiekty jako przyczyny swoich

stresw i nieszcz. Odrzucenie przez obiekt (gdy jest to osoba) lub niepowodzenie w osigniciu obiektu stanowi i w tym

Reakcje osb nalecych do trzech opisanych ju typw

na ich zaleno od wanych dla nich obiektw oraz
na cig sprzeczno midzy oczekiwanymi i rzeczywistymi
skutkami wasnych dziaa. Dla osb typu czwartego istotnym
warunkiem szczcia i pomylnoci jest wasna autonomia, a
take autonomia osb, z ktrymi pragn by w kontakcie.
Oceniaj realistycznie zachowania (denie i unikanie) tych osb , akceptujc ich autonomi. Dla osb typu pierwszego i
drugiego stres jest nieunikniony, dlatego prowadzi do schorze
psychosomatycznych. Osoby typu czwartego potrafi sobie
radzi z niekorzystnymi sytuacjami. Potrafi unika stresu, co
pozwala im zachowa zdrowie. Osoby typu trzeciego s take
do pewnego stopnia chronione przed chorob, poniewa ich
reakcje na stres podlegaj cigym zmianom i nie utrwalaj si
w postaci niekorzystnego wzorca zachowania, ani takiego,
ktry prowadzi do raka, ani takiego, ktry prowadzi do choroby
wiecowej serca.

20

21

wskazuj

Typ 1: Podminowanie ("Understimu/ation'J

Osoby tego typu sdz, e obiekt wany dla nich emocjonalnie jest warunkiem ich pomylnoci i szczcia . Brak obiektu
bd jego utrata jest przeywane jak traumatyczne zdarzenie.
Takie osoby nie s w stanie zdystansowa si wobec obiektu i
pozostaj od niego zalene. Przyczyn wielkiego stresu moe
by niepowodzenie w zblieniu si do cenionego czowieka,
brak sukcesw w atrakcyjnej pracy itp.

Typ 2: Nadmierne pobudzenie (Overarousal)

Opisane powyej typy osobowoci predysponujce do

chorb somatycznych (A, B i C) oraz typy reagowania na stres
(1 , 2, 3 i 4) Eysenck (1990a, s. 32) wie z podstawowymi
wymiarami osobowoci: neurotyzmem ekstrawersj i psychotyzmem. Jak pokazano na schemacie 2, osoby skonne do
choroby wiecowej serca (typ A) to neurotyczni ekstrawertycy.
Osoby zdrowe (typ B) s zrwnowaone emocjonalnie i
osigaj przecitne wyniki na wymiarze ekstra-introwersja. Mona. je nazwa zrwnowaonymi ambiwertykami. PredyspozyCJe do raka (typ C) maj neurotyczni introwertycy.
Schemat 2
HIPOTETYCZNE RELACJE MIDZY TYPAMI OSOBOWOCI 1 2 i 4 ORAZ
A, B i C A WYMIARY OSOBOWOCI: NEUROTYZM l EKSTRAWERSJA
(rdo: H.J. Eysenck, 1990a, s. 32)
Skonno

do
nowotworw
Typ C
Typ 1

Neurotyzm

Skonno do
choroby wiecowej
serca
TypA
Typ 2

Normalny- zrwnowaony
Typ B
Typ4

Naley podkreli, e opisane powizania midzy podstawowymi wymiarami osobowoci, a typami osobowoci i typami
reakcji na stres maj charakter hipotez, poniewa nie s w
dostatecznym stopniu uzasadnione empirycznie. Eysenck
(1990a, s. 32) sam podkrela, e jest pewien problem z powizaniem reakcji typu 1 (Podminowanie) i 2 (Nadmierne
pobudzenie) z neurotyzmem. Dotyczy to zwaszcza typu 1 (typu
C) , poniewa osoby chore na raka uzyskiway niskie wyniki w
skali Neurotyzmu. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z
wyparciem emocji. Jeli tak jest w istocie, to niskim wynikom w
skali Neurotyzmu powinny towarzyszy wysokie wyniki w skali
Kamstwa . Eysenck (1990a) nie dysponowa jeszcze takimi
danymi.
Natomiast zwizki midzy typami osobowoci predysponujcymi do chorb somatycznych i typami reakcji na stres
maj dobre uzasadnienie empiryczne. W pniejszych pracach
(Eysenck, 1991, 1993; Grossarth-Maticek i Eysenck, 1990;
Grossarth-Maticek, Eysenck i Barrett, 1993) Eysenck koncentruje si na tych wanie zalenociach, nie odnoszc ich do
neurotyzmu, ekstrawersji czy psychotyzmu .
Na zakoczenie tej czci warto zauway, e w teorii
Eysencka podstawowe wymiary osobowoci predysponuj do
okrelonych chorb psychicznych jak i somatycznych. Nawet
akceptujc zasad psychosomatycznej jednoci czowieka,
trudno nie zada pytania, czy podstawowe wymiary osobowoci
predysponujjednoczenie (tj . te same osoby) do chorb psychicznych i somatycznych, czy te niekiedy do chorb psychicznych, a innym razem - do somatycznych. Odpowied na
to pytanie jest - miejmy nadziej - kwesti przyszoci.

Neurotyczni ekstrawertycy (typ A) reaguj w sytuacjach stresowych nadmiernym pobudzeniem (typ 2 .), neurotyczni introwertycy (typ C)- s "podminowani" (typ 1.), a zrwnowaeni
ambiwertycy (typ B) potrafi zachowa autonomi (typ 4.).
~soby typu .trzeciego, ktre reaguj raz jak typ pierwszy, a raz
Jak typ drug1 s wedug Eysencka psychotykami.
22

23

W tym miejscu zostan krtko omwione najwaniejsze angielskie wersje Eysenckowskich kwestionariuszy osobowoci .
Postaramy si rwnie pokaza najistotniejsze rnice istniejce midzy nimi. W tabeli 1 podano charakterystyki (pen i
skrcon nazw, liczb skal, liczb pyta, sposb odpowiadania, punktacj , przeznaczenie , tj . kogo mona bada) wszystkich znanych nam wersji tych kwestionariuszy.
W pimiennictwie polskim wczeniejsze wersje Eysenckowskich kwestionariuszy (MMQ, MPI , EPI , PEN) opisa Sanocki
(1981 , s. 165-185). Dlatego powtrzymy tu jedynie najwa
niejsze fakty z nimi zwizane .
Maudsley Medical Questionnaire (MMQ), czyli Kwestionariusz Lekarski Maudsley, ktrego nazwa pochodzi od nazwy
szpitala, powsta w latach czterdziestych naszego wieku i suy
do mierzenia tylko jednej zmiennej: neurotyzmu (N). Ma 40 pyta ; przeznaczony jest do badania ludzi dorosych. Kwestionariusz by uywany do odrniania neurotykw i ludzi "normalnych" (Sanocki, 1981 , s. 165-166). Jest to taki sam cel, jaki wczeniej postawi sobie Woodworth , konstruujc na uytek
armii Stanw Zjednoczonych kwestionariusz do badania
rekrutw (Eysenck, 1971 , s. 227-228). MMQ rnicuje dodatkowo dwie grupy zaburze neurotycznych : dystymi i his-

teri. Poniewa_ dystymicy s introwertykami , a histerycy - ekstrawertykami, Eysenck do nastpnej wersji narzdzi a (MPI)
wprowadzi kolejn skal : Ekstra-Introwersji (E) .
Mauds/ey Personality /nventory (MPI), czyli Inwentarz Osobowoci Maudsley zosta skonstruowany w poowie lat
pidziesitych . Ma dwie skale: N i E, liczce po 24 pytania,
ktre m ierz dwa wymiary osobowoci opisane w teorii
Eysencka. Istniej dwie wersje tego inwentarza. Jedna dla
dorosych (MPI), druaa- dla dzieci i m_qdziy (JMPI). Konstrukcja MPI polegaa na empirycznej selekcji spord 261 pyta zaczerpnitych z MMQ oraz z Inwentarza Gu ilforda i
Martina (skale: C- Cykloidalna Emocjonalno , R- Rhatymia,
tzn. beztroska , G - Oglna Aktywno, S - Introwersja Spoeczna ) . Wybrano ostatecznie 24 pytania tworzce skal N i tyle samo pyta do skali E. Skala E okazaa si niejednorodna ;
wiksza cz jej pyta mierzy towarzysko (sociability), a
reszta- impulsywno (impulsivity). Obydwie skadowe skali E
koreloway ze sob dodatnio (r 0,468), ale kada z nich korelowaa inaczej ze skal N: towarzysko- ujemnie (r -0,133),
a impulsywno- dodatnio (r 0,116). Stwierdzono take szereg innych psychometrycznych niedoskonaoci MPI:
*Trafno obydwu skal (N i E) nie zostaa ustalona w sposb
nie budzcy wtpliwoci;
* Systematycznie stwierdzano znaczce ujemne korelacje
midzy skalami, chocia odpowiadajce im wymiary s- teoretycznie - niezalene . Przecitny wspczynnik korelacji dla
20 grup wynosi -0,14, ale w grupach klinicznych nawet -0 ,30
do -0,40;
*Wedug krytykw skala N mierzy jedynie aktualny stan jednostki (nastrj), a nie trwae jej waciwoci ;
*Paradoksalnie, skrcona wersja MPI dostarczaa wynikw
bardziej zgodnych z teori Eysencka, ni skala pena (Sanocki,
1981 , s. 167-175). Wersja skrcona skada si z szeciu pyta skali N i szeciu - skali E.
Nastpna wersja narzdzia , Eysenck Personality lnventory
(EPI) , czyli Inwentarz Osobowoci Eysencka, powstaa na
pocztku lat szedziesitych . Jest ona psychometrycznie lep-

24

25

2. HISTORIA TESTU
2.1. ANGIELSKIE WERSJE EYSENCKOWSKICH
KWESTIONARIUSZY OSOBOWOCI

=
=

sza ni MPI i daje wyniki bardziej zgodne z teori Eysencka.

Doczono do niej kontroln skal Kamstwa (K). EPI ma 57
pyta , z ktrych 24 tworz skal N, 24 -E i 9- K. Stabilno
bezwzgldna narzdzia mierzona w odstpie dziewiciu
miesicy i roku wynosia odpowiednio dla skali E: 0,94 i 0,88;
dla skali N: 0,92 i 0,84 . Wspczynn iki rzetelnoci powkowej
przybieray wartoci od 0,74 do 0,91 . Rwnie korelacje
midzy skalami N i E w grupach osb normalnych , neurotykw i psychotykw byy niewielkie (odpowiednio : -0 ,06,
-0,09, -0,09) , co wskazywao na podan- z powodw teoretycznych - n iezaleno tych skal. Wysokoci rednich wynikw dla omiu grup klinicznych i grupy normalnej byy
zgodne z przewidywaniami. Tylko grupa histerykw otrzymaa
w skali E wynik nieoczekiwany, tj. niszy ni osoby normalne.
EPI ma dwie wersie rwnolege (A i 8) suce do powtarzania bada i sprawdzania wynikw budzcych wtpliwoci
(Sanocki , 1981 , s. 175-182). Ponadto istnieje 12-pytaniowa
skrcona wersja EPI oraz 60-pytaniowa wersja dla dzieci i
modziey (JEPI}.
Pod koniec lat szedziesitych Hans J. Eysenck wraz ze
sw on Sybil B.G. Eysenck opracowali PEN lnwentory (Inwentarz PEN), w ktrym P oznacza . psychotyzm (psychoticism), E - ekstrawersj , a N - neurotyzm. PEN w wersji dla
dorosych liczy 78 pyta , a w wersji dla modziey (JPEN)- 95.
W tym inwentarzu Eysencka (czy teraz raczej- Eysenckw)
pojawia si po raz pierwszy nowa skala przeznaczona do pomiaru cech psychotycznych (Sanocki, 1981, s. 183-185). Skala
ta bya bardzo daleka od doskonaoci , a historia pniejszych
wersji inwentarza Eysenckw jest waciwie histori poprawiania jej. Wprowadzen ie skali Psychotyzmu pozwolio jednak
ujednolici skal E, ktra -jak wspomnie limy- obejmuje pytania dotyczce uspoecznienia , odpowiadajce "ekstrawersji
spoecznej" lub inaczej "ekstrawersji dobrego przystosowania"
oraz pytania dotyczce impulsywnoci i braku samokontroli
("ekstrawersja zego przystosowania"). Uiednolicenie skali E
oolea~o na przesuniciu do skali P pytan odnoszcych s1 do
impulsywnoci (Pospiszyl, 1985, s. 217-218).
26

Eysenck Personality Questionnaire - EPQ

(Kwestionariusz
Osobowoci Eysencka) zosta opublikowany w roku 1.915
(Eysenck i Eysenck, 1975). EPQ skor1~.truowano po to, by
uleoszy skale P i usuna cigle pojawiajce si niewielkie skorelowanie midzy skalami N i E. Ta wersja kwestionariusza liczy
'go pyta (23 pytania tworz skal N, 21 -E , 25- P i 21 - K).
Posiada dodatkowo skale Przestpczoci (skala C) utworzon
z pytan wybranych z trzech skal: 14 pyta pochodzi ze skali P,
18 - ze skali N i 2 ze skali E. Do skali C nie weszo ani jedno
pytanie ze skali K. Modzieowa wersja (JEPQ) ma tylko 81 pyta (20 z nich wchodzi do skali N, 24 -do E, 17- do P, 20do K). A 40 pyta tworzy skal C JEPQ.
Eysenck zaproponowa skal C, poniewa okazao si , e
przestpcy rni si od nieprzestpcw na wszystkich
trzech wymiarach : N, E i P. Fakt ten jest niezgodny z
wczeniejszymi twierdzeniami Eysencka , ktry wiza
przestpczo z psychotyzmem . Utworzenie skali C jest wic
dodatkowym argumentem na rzecz twierdzenia o niejednoznacznoci tego wymiaru (Toeplitz, 1982, s. 266) . Z powodu
wieloznacznoci pojcia psychotyzmu trudno jest poda
charakterystyczne pytania dla skali P. Dotycz one bowiem:
poszukiwania wrae , aemocjonalnoci , ekstrawagancji ,
ryzykanctwa i skonnoci paranoidalnych (Toeplitz, 1982,
s. 264-265) . W porwnaniu z populacj ogln podwyszone
wyniki w skali P uzyskiway bardzo rne grupy. Zuckerman
(1989, s. 393) zestawi szereg bada, z ktrych wiadomo, e
najwysze wyniki6 uzyskiwali: artyci odnoszcy sukcesy
(rednia arytmetyczna M== 8,14), studenci humanistyki (art
students, M = 7,67) , przestpcy (M= 7,48) , twrczy pisarze
(M = 7,05}, winiowie (M = 6 ,55), zawodowi artyci (M =
6,53), schizofrenicy (M= 5,66), angielscy studenci (general
students, M= 4 ,84} , neurotycy (M= 4,19} i osoby cierpice
na depresj endogenn (M = 4,10). Dla porwnania rednia
dla populacji oglnej wyn iosa 3,78 . Zestawienie to wiadczy,
e skala p nie mierzy po prostu patologii, lecz raczej niekon1

Ola iluslracji podano lylko wyniki mtczyzn. Wynoki kobiet w skali P s z reguy nitsze

27

wencjonalno charakterystyczn dla "szalonych" artystw.

Gdyby jednak pok usi si o klasyfikacj kliniczn, naleaoby
mwi raczej o psychopatii ni o psychotyzmie (Zuckerman,

1989, s. 394). Jak napisano wczen i ej Eysenck sdzi , e jeden biegun wymiaru psychotycznego mona opisa za pomoc cech psychotycznych , drug i zwiza ny jest z norm, a
porodku - naley um ieci cechy psychopatyczne. Jeli tak,
to schizofrenicy powinni otrzymywa najwysze wyn iki w skali
P, a win i owie i przestpcy, w rd ktrych jest wielu psychopatw, powin ni mie wyniki n isze od schizofrenikw. W
zestawieniu Zucke rmana to jednak psychopaci otrzymuj
wysze red nie ni psychotycy.
Przedstawione wyej rednie wyniki wiadcz o jeszcze innej wadzie skali P. Rozpito wynikw, jakie mona w niej
uzyska waha si od Odo 50. Tymczasem uzyskiwane w badaniach rednie wyniki nie przekraczaj 10 punktw.
Eysenckowie (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985) przyznaj
w jednej z pniejszych prac, e skala P EPQ :
* charakteryzuje si n isk rzetelnoci szacowan na podstawie zgodnoci wewn trznej (alfa Gronbacha w przypadku
mczyzn wynosi 0,74, a kobiet - 0,68). Stabilno bezwzg ldna jest raczej wysoka (mczyni : r = 0,83, kobiety:
r =071)
* daje niskie rednie wyniki (mczyni : M = 3,78; kobiety:
M= 2 63)
*odchylenia standardowe s niemal rwne rednim (odpowiednio: 3,09 i 2,36). W zwizku z tak cha rakterystyk red
niej i odchylenia standardowego rozkad wynikw w ska li P jest
bardzo skony.
Opisane powane niedostatki skali P EPQ spowodoway,
e w roku 1985 zostaa opublikowana najnowsza wersj~_
kwestionariusza EEQ-R .Jej psychometryczne waciwoci
poda l imy w rozdziale 5 op i s ujcym pol s k adaptacj
EPQ-R , tak aby atwiej byo porwnywa orygina i adap-

SKRT
MMQ

Maudsley
Medical
Ouestionaire

40

N"'O

T, N

0,1

dorok

MPI

Maudsley
Personality
lnvenlory

48

N-24
E-24

T,?, N

O, 1, 2

do ro i

MPI

Maudsley
Personality
lnventory

12

N-6
E6

T,?, N

O, 1, 2

dorofi

b.d.

N-b.d.
E-b.d.

T,?, N

o, 1, 2

dzieci
mlodzK!t

Junior
JMPI

Maudsle~

Persona ity
lnvenlory

EPI
Ai B

Eysenck
Personality
lnvenlory

2x57

N-24
E24
K-9

T.?, N

O, O, 1

do ro i

EPI

Eysenck
Personality
lnventory

12

N-6
E-6

T,?, N

0,0,1

dorok

JEPI

Junior
Eysenck
Personality
lnvenlory

60

N-24
E-24
K-12

T,?, N

0, 0.1

78

N-b.d.
Eb.d.
Pb.d.

b.d.

b.d.

dorofi

~=~~~
~euroticism

95

N-b.d.
E-b.d.
Pb.d.

b.d.

b.d.

dzieCi
mlodziet

Eysenck
Personality
Ouestionnaire

90

T, N

2,

doroli

Junior
Eysenck
Personality

81

T, N

2,

dzieci
mlodziet

T, N

1, 0

doroli

T. N

1, o

doroi

PEN

PsychotiCism,
Extraversion,
Neurotiesm

lnventory

Junior

Tabela 1
ANGIELSKIE WERSJE EYSENCKOWSKICH
KWESTIONAR IUSZY OSOB OWOCI
WERSJA
SPOSB
SUMA SKALE,
PUNKTA
BADANI
PYTAN PYTANIA ODPOWIADANIA
CJA
PENA NAIWA

JPEN

nvenlory

EPQ

JEPQ

Questionnaire

EPOR

EPQ-R

Eysenck
Personality
Questionnaire
~ Revised

100

Eysenck
Personality
Questionnaire
- Revised

48

N 23
E-21
P-25
K-21
C-34
N-20
~-24
-17
K20
C-'10
N-24
E-23
P-32
K-21
N-12
E-12
P-12
K-12

dzieci

modzie

Charakterystyki angielskich wersj i Eysenckowskich kwestionariuszy osobowoci zostay zebrane w tabeli 1.

S przy skrcie nazwy testu oznacza wersj skrcon.

A i B przy EPI -sygnalizuje istnienie dwu wersji rwnolegych.
Nazwy skal: N - Neurotyzm, E - Ekstrawersji, P - Psychotyzmu, K- Kamstwa,
C - Przestpczoci.
b.d. - brak danych

28

29

tacj .

2.2. POLSKIE TUMACZENIA l ADAPTACJE

EYSENCKOWSKICH KWESTIONARIUSZY
OSOBOWOCI
Niemal wszystkie opisane wyej podstawowe wersje kwestionariuszy Eysencka zostay przetumaczone na jzyk polski.
S to jednak najczciej tylko tumaczenia , a nie adaptacje i
dlatego ich waciwoci psychometryczne nie s znane. Tutaj
skoncentrujemy s i przede wszystkim na nielicznych istniejcych adaptacjach.
Pytania najwczeniej wersji narzdzia (MMQ) znale mona
w przeoonej na jzyk polski ksice Eysencka (1971) "Sens i
nonsens w psychologii" (s. 229-231 ). Adaptacji MMQ dokona
Choynowski (za: Sanocki, 1981 , s. 167).
Choynowski (1968, 1972, 1977) przygotowa ta ke starann
adaptacj Maudsley Personality lnvetory (MPI) opublikowan
pod nazw Inwentarz Osobowoci. Jest ona dotychczas jedynym kwestionariuszem Eysencka powszechnie znanym w Polsce. Inwentarz Osobowoci skada si z 64 pyta . Jest wic
duszy ni orygina, poniewa Choynowski doda skal Kam
stwa, ktra pojawia si w eksperymentalnej, lecz nie w ostatecznej wersji MPI i ktra wystpuje w pniejszych wersjach inwentarza. W podrcznikch Choynowskiego ( 1968, 1972, 1977)
znale mona do obszerne informacje na temat przygotowania polskiego tumaczenia MPI, sposobu badania i techniki obliczania wynikw, trafnoci i rzetelnoci, rednich dla mczyzn i
kobiet itp. S tam rwnie normy tetronowe i stenowe dla obu
pci. Wedug opinii Sanockiego (1981 , s. 173-175) polska wersja MPI nie nadaje si do porwna z wersj angielsk z
powodu istotnych rnic w konstrukcji skali Ekstrawersji. Nie jest
te penowartociowym narzdziem diagnostycznym i badawczym , gdy Choynowski nie zakoczy bada adaptacyjnych i
nie sprawdzi zgodnoci wynikw Inwentarza Osobowoci z
zaoeniami terarii osobowoci Eysencka.
Pols k adaptacj PEN lnventory przygotowano z kolei na
Uniwersytecie Gdaskim w roku 1974 (Sanocki, 1981 , s. 185).

Sporym zainteresowaniem cieszya si pniejsza wersja

kwestionariusza- Eysenck Personality Questionnaire (EPQ) .
Toeplitz (1982) rozpocza jej adaptacj , ale po wstpnych
badaniach uznaa , e skala Psychotyzmu ma zbyt wiele
niedoskonaoci. Podejmowanie trudu adaptacji EPQ z powodu
niewiele zmienionych skal Ekstrawersji i Neurotyzmu wydao jej
si niepotrzebne.
Nieco pn iej Pospiszyl (1885) opublikowa tylko tumaczenia
dwu wersji EPQ : dla dorosych i dla modziey.
Ko lejn do zaawansowan prb adaptacji EPQ podjto
na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (Zaleski i Eysenck ,
1989/1990). Zaleski posuy si jedn z kilku (eksperymentaln) angielskich wersji EPQ. Obejmuje ona 100 pyta - podobnie jak EPQ-R - ale ich tre jest w czci przypadkw
zupen ie rna . Adaptowana przez Zaleskiego wersja rni si ,
choby ze wzgldu na liczb pyta, od powszechnie znanego
90-pytaniowego kwestionariusza EPQ .
Zaleski przebada w latach 1988 i 1989 na terenie caej
Polski 1193 osoby (532 mczyzn i 661 kobiet) , gwnie studentw (N = 912). Nastpnie , wsplnie z Sybil B.G. Eysenck
(Zaleski i Eysenck, 1989/1990) dokonali analizy czynnikowej
zebranych wynikw w taki sam sposb, w jaki opracowano
wyniki brytyjskie (metoda gwnych skadowych , rotacja typu
oblimin). Aby sprawdzi stopie podobiestwa zmiennych mierzonych polsk i angielsk wersj EPQ, autorzy porwnywali
adunki czynnikowe uzyskane w badaniach polskich i brytyjskich, wykorzystujc do tego celu metod Kaisera , Hunki i
Bianchiniego (1971 ). Zestawiono grupy osb tej samej pci
poch odzce z dwu rnych krajw i polskie kobiety z polskimi .
mczyznami. Prawie wszystkie wskaniki podobiestwa
zmiennych przekroczyy przyjte kryterium 0,97. Jedynie
wskaniki dla mczyzn (Polakw i Brytyjczykw) byy gorsze
w dwu skalach : P (0,829) i K (0,900). Take wskaniki podobiestwa adunkw czynnikowych dla skali P w przypadku
Polek i Polakw nie byy satysfakcjonujce (0,948).
Niezalenie od tego, wiele adunkw, zwaszcza dotyczcych
skali P, byo bardzo niskich , co skonio Zaleskiego do utwo-

30

31

rzenia krtszej, 77-pytanio wej, wersji polskiej EPQ (13 pyta

skali P, 19 - E, 20 - N i 25- K). Mimo tego zabiegu zgodno
wewntrzna (alfa Cronbach a) skali P okazaa si niska (0,51 w
przypadku mczyzn i 0,45 w przypadku kobiet). Zgodno
wewntrzna pozostaych skal (E, N, K) bya satysfakcjonujca
(od 0,81 do 0,84), a interkorela cje niewysoki e (od -0,21 do
0,12), z wyjtkiem nieco wyszych korelacji midzy skalami N
i E (-0,27 w grupie mczyzn i -0,25 w grupie kobiet).
Zaleski i Eysenck (1989/1990) porwnali ponadto rednie
wyniki grupy polskiej i brytyjskiej , nie charakteryzujc bliej tej
ostatniej . Stwierdzili nieznaczne, cho istotne rnice w skalach
N i K u mczyzn (Polacy uzyskali wysze wyniki) oraz w
skali E u kobiet (Polki byy bardziej introwerty wne). Innych
danych psychome trycznych odnoszcych si do tej adaptacj i
Zaleski nie opublikowa.
Adaptacj najnowsze j, zrewidowa nej wersji EPQ (EPQ-R)
rozpoczli niemal rwnoczenie i niezalenie od siebie
J. Maciejczy k oraz R . . Drwal z P. Brzozows kim (1995b).
J . Maciejczy k (za: Drwal , 1991 ) z Wojskowe go Instytutu
Medycyny Lotniczej przebadaa swoj wersj EPQ-R niemal
500 wojskowy ch i osb zwizanych z wojskiem , najprawdopodobn iej samych mczyzn . Bya to wic do specyficzna
prba standaryz acyjna. Kwestiona riusz wypeniano w trakcie
bada kwalifikac yjnych i selekcyjnych , co stanowi mogo
powany czynnik zakcajcy, tj. ukierunkowujcy odpowiedzi.
Opracowanie psychometryczne narzdzia objo ocen: interkorelacji skal, mocy dyskryminacyjnej pyta i zgodnoc i wewntrznej . Opracowa no te normy centyowe i stenowe oddzielnie dla pilotw i podchorych . Zabrako informacji na temat:
rozkadu wynikw w skalach , stabilnoci bezwzgldnej i

trafnoci.

Adaptacja EPQ-R wykonana przez R.. Drwala i P. Brzozowskiego zostaa opisana w nastpnych rozdziaach podrcznik a.

32

3. OPRACOWANIE POLSKIEJ
WERSJI EPQ-R
Do adaptacj i wybralimy najnowsz wersj inwentarz a ,
opublikowan w roku 1985 (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985).
Wersja ta opiera si na Eysenck Personality Questionnaire z
roku 1975. Inwentarz EPQ z roku 1975 zawiera 90 pyta
pogrupowanych w cztery skale: Psychotyzmu (P), Ekstrawersji
(E), Neurotyzm u (N), Kamstwa (K). Zachowan e zostay pod
dawnymi nazwami skale Ekstrawersji i Neurotyzmu, aczkolwiek
nastpiy pewne modyfikacje w ich koncepcji i pomiarze.
Zmiany dotycz przede wszystkim ekstrawersji , ktrej pojcie
zostao znacznie zawone ..Z ekstrawer sja f;ys~nck )<Qjarzy
_wczniej "i mpulsywno" i " toughmindedness" _ ("twardo
mylenia") ; ,obecnie te waciwoci czon s 4 r:>svchotvzmern(por. Clarid ge, 1981 , s. 84; Pospiszyl, 1985, s. 217-219). Z tego
powodu niektre pytania ze skali Ekstrawersji przeniesiono do
skali Psychotyzmu.
Sama koncepcja psychotyz mu jako wymiaru osobowoci
wzbudzia , o czym ju wspomi nalimy, wiele kontrower sji i
polemik (por. Claridge, 1981 ). Obecnie coraz czciej spotyka
si opini, e skala P mierzy nie tyle skonnoc i psychotyczne
co raczej - psychopa tyczne, "borderline ", czy - ostroniej nonls.onformizm (por. Claridge ,1981 , 1983; Pospiszyl, 1985).
Niezalen ie od s porw o znaczenie psychotyzmu jako wymiaru
osobowoci, wielu badaczy zwracao uwag na niedostatki psychometryc zne skali P EPQ (por. C laridge, 1981 ). Przypominamy, e gwne wady tej skali to:
33

1. niska rzetelno (homogeniczno) ;

2. maa rozpito wynikw (w populacji normalnej);
3. bardzo skony rozkad wynikw.
Sybi Eysenck, Hans J. Eysenck i Pau Barrett (1985) uznajc
suszno tych zarzutw, opracowali udoskonaon wersj EPQ.
Dokonali wymiany wielu pyta w skali Psychotyzmu EPQ oraz
drobnych zmian w skalach Ekstrawersji i Neurotyzmu (skali Kam
poprawia~o). Zre_widowana wersja EPQ (tj. EPQ-R) liczy
stwa
obecnie 100 pytan (zam1ast 90) i charakteryzuje si lepszymi
p~rametrami skali Psychotyzmu . W EPQ-R skala N ma 24 pytania: E - 23, P -32 i K - 21 . Opracowano te skrcon 48-pytanlow wers}. w ktrej wszystkie cztery skale maj po 12 pyta.
Przyst~pujc ~o adaptacji EPQ-R dysponowalimy oryginaln wersj~ angrelsk, opublikowan w artykule Eysenck,
Eysencka 1Barretta (1985) oraz tumaczeniem EPQ Pospiszya
(1985), w ktrym wikszo pyta bya wsplna z EPQ-R.
P_os_tanowiimy zastosowa strategi wielokrotnego tumacze
~~~ 1tumacz:ni_a _odwrotnego (back translation), wyprbowan
jUZ we wczesnlejszych pracach naszego zespou (skale Caprary i Claridge'a; por. Drwal, 1990).
Autorz~ artykuu i anglista dokonali trzech niezalenych
tuma~zen 1?0 pyta EPQ-R, przy czym jeden z nas (P.B .)
og_ra_nlczy SI~ do uzupenienia tumaczenia podanego w
ks1zce Posp1szya (1985). Nastpnie te trzy osoby wsplnie
ustaiy tekst wersji wstpnej . Dyskusja nad tumaczeniami,
P?r~n_ywanymi _z oryginaem , miaa doprowadzi do jak najWiern~ejsZej , ~Ie 1dobrze brzmicej po polsku, wersji kadego
pytan1a. Wersja wstpna zostaa potem przekazana innemu angi~cie , ktry mia j przetumaczy na angielski. Tumacz by
w1adomy, ~e dokonuje back translation, ale orygina angielski
pozna ~op1ero po dokonaniu tumaczenia . Autorzy artykuu ,
dysponujc wszystkimi wersjami i uwagami anglisty, opracowali
wersj polsk EPQ-R, stosowan bez dalszych zmian we
wszystkich opisanych tu badaniach 7 .

n!e

' W grudniu 1989 roku, w Lublinie, H.J. Eysenck zapozna! si z naszymi badaniami i zaaprobowa
poslug1wame s1 nasz adaptacj EPQ-R do celw badawczych.

4. PRZEBIEG BADA l OSOBY BADANE

W czerwcu 1989 roku zbadalimy 185 osb (79 chopcw
i 106 dziewczt) . Byli to uczniowie drugich , trzecich i czwartych klas czterech ponadpodstawowych szk lubelskich: zespou szk mechaniczno- elektrycznych, zasadniczej szkoy budowlanej, liceum oglnoksztaccego i liceum pocztowo-telekomun ikacyjnego. Szkoy zostay wylosowane do bada .

Badania prowadzono w klasach szkolnych, bez obecnoci

nauczyciela. Uczniowie podawali swoje personalia, ale w obszernej instrukcji podkrelano naukowy cel bada i zapewniano o dyskrecji. Obok EPQ-R zastosowano jeszcze inne
kwestionariusze, ktre nastpnie wykorzystano przy analizach
trafnoci EPQ-R. Byy to:
1. Skala Makiawelizmu Mach V (Christie i Geis, 1970), w naszej adaptacji (Drwal i Brzozowski, 1995a);
2. Kwestionariusz STQ G . Claridge'a (Claridge i Broks,
1984), rwnie w naszej adaptacji (Brzozowski i Drwal, 1995).
Zawiera on dwie skale: Schizotypii (STA) i Pogranicznych
Zaburze Osobowoci (borderline) (STB);
3. Kwestionariusz Aprobaty Spoecznej KAS (Drwal i
Wilczyska, 1980);
4. Skala Wartoci (Value Survey) M. Rokeacha (1973) w polskiej adaptacji P. Brzozowskiego (1987 , 1989).
Kada osoba orzymywaa zestaw kwestionariuszy uoony w
losowo ustalonej kolejnoci , z tym e ze wzgldu na do
skomplikowan instru kcj wymuszonego wyboru skala Mach V

34
35

rukcj do niej czytano

zawsze bya pierwsza zestawie . Inst
-R, KAS i STQ
gono i komentowano. Kwestionariusze EPQ
owiedzi "tak"
zawieray wasne standardowe instrukcje (odp wymagaa
a Wartoci
. nie" albo "prawdziwe" - "faszywe"). Skal
.
oci
wart
18
po
w
aw
rangawania dwch zest
roku zbadan o
1990
ca
Od padziernika 1989 roku do mar
uczniowie z
to
Byli
t).
275 osb (97 chopcw i 178 dziewcz
imy w
edzil
odwi
y
wsz
tych samych szk, ktre po raz pier
i marcu 1990 r.) oraz
czerwcu 1989 r. (a po raz drugi w lutym
im. Marii Curie-Sko
kilka grup studenckich z Uniwersytetu
i grudniu 1990 r.).
dowskiej (przebadanych w padzierniku
bny zestaw testw,
Stosowano analogiczn procedur i podo
i Mach V otrzyskal
iast
co w czerwcu 1989. Cz osb zam
rta) lub zaLike
(typu
u
maa inn wersj skali Makiawe lizm
Sch eoci
Wart

Skal
miast Skali Wartoci Rokeacha 275
tych
d
1995). Wr
lerowskich (Brzozowski, 1992 , 1993,
poza
nie
h dwukrot
osb znalazo si 124 uczniw badanyc
skal
i
ecznej
moc EPQ -R , Kwestionariusza Aprobaty Spo dto bada pona
bya
osb
124
tych
Claridge'a. Cz spord
ch V) albo badana za
na dwukrotnie skal Makiawelizmu (Ma
im -skal Makiawedrug
pierwszym razem skal Mach V i za
rup moliwe byo
podg
lizmu w wersji typu Likerta. Dla tych
EPQ -R. Ods tp
ci)
obliczenie rzetelnoci test- retest (stabilno
stae osoby
Pozo
midzy badaniami wynosi okoo 9 miesicy.
sze po raz
ariu
kwestion
(w tym wszyscy studenci) wypeniay
pierwszy.
z nas w
Biorc pod uwag wszystkie osoby zbadane prze pacjeni powinowatych
1989 i 1990 roku oraz grup krewnych
z J. Tunik (1990) w
prze
an
tw psychiatrycznych, zbad
por. s. 61 ),
zwizku z ocen trafnoci EPQ-R (opis tej gru py- wynikami
ymi
pletn
kom
uzyskujemy prb liczc 454 osoby z
ay pominite z poEPQ-R i STQ. Odpowiedzi 31 osb zost
rystyka grupy podana
wodu niekompletnych danych. Cha rakte
jest w tabeli 2.
ziernika 1992 roku
W okresie od grudnia 1991 roku do pad
adaptacj EPQ -R do
cztery inne osoby wykorzystay nasz
io (UMCS),
wasnych celw badawczych . Byy to: B. Gryz

36

Tabela 2
ZACYJNEJ
CHARAKTERYSTYKA PRBY NORMALI
*
OWE
STAW
_ GRUPY POD
WIEK

PEC

GRUPY

MZCZVNI KOBIETY ZAKRES $REDNIA

Zespl Szkl
40
Mech .-Eiektrycznych
53
~ zas. Szk. Budowlana
c: Liceum Oglnoksztacce 70
tj
81
ekom.
::> Liceum Poczt.-Tel
Razem: 244

105

58
81
139

82
1r. Historii i Filozofii
47
11 r. Matematyki
43
111 r. Psychologii
Razem: 172

38
14
4
56

44
33
39
116

38

16

454

177

.,

oc

Q)

"'ii5
::::J

Rodziny pacjentw
OGEM

o
o

40
53
12

16-20

17,89

20,75

22

18-29
13-76

277

13-76

20,99

oci

y wasn
Wyniki tych grup stanowiy podstaw analiz
EPO-R
N-

41 ,89

psychometrycznych
Tabela 3

liczebno
ZACYJNEJ
CHARAKTERYSTYKA PRBY NORMALI
GRUPY DODATKOWE*

BADACZE

GRUPA

B. Gryzie *kliniczna (rozp.nerwicy)

*studenci i in.
A Maurer *studenci zaoczni WSP
J. Strelau uczniowie
' studenci
rne zawody
z. Zaleski ' ucz. Tech. Sam.
'ucz. Zas. Szk. Kraw.
' ucz. Spoi. LO
OGEM

WIEK

PE

MZCZVN I KOBIETY ZAKRES $REDNIA

23
28
72
113
209
99
4
31
4

20 39 23,55
19-30 23,55
22-46 29,26
14-20 17,35
18-33 20,65
17-70 33,85
16,00
16
17-18 17,06
16,00
16

377

583

14 70

42
58
82
251
286
164
40
31
6

19
30
10
138
77
65
36

960

22,83

ado op~acowan la norm oraz osz

Wyniki tych grup zostay wykorzystane
ych pomiaru.
cowania rzetelnoci i bdw standardow
no
N - liczeb

37

A. Maurer (WSP w Krakowie), J . Strelau 8 (UW) i Z. Zaleski

(KUL). Wymienione osoby udostpniy nam wyniki swoich
bada . W podrczniku te dodatkowe dane wykorzystano do
opracowania bardziej wiarygodnych (bo opartych na wikszej i
rnorodniejszej prbie osb) norm stenowych oraz do oszacowania rzetelnoci (zgodnoci wewntrznej) , standardowych
bdw pomiaru i przedziaw ufnoci. Normy opracowano na
podstawie wynikw pochodzcych od 1414 osb (454 osoby
przebadane przez nas w latach 1989-1990 i 960 osb przebadanych przez pozostaych badaczy w latach 1991-1992).
Charakterystyk dodatkowej grupy 960 osb zawarto w tabeli 3.

5. PSYCHOMETRYCZNE WACIWOCI
EPQ-R
W tym rozdziale zestawilimy wyniki bada wykonane polsk
i angielsk (oryginaln) wersj kwestionariusza, by Czytelnik
atwo mg oceni zalety i wady naszej adaptacji.

5.1. REDNIE l ODCHYLENIA STANDARDOWE

DLA SKAL EPQ-R

' Dokadniej : s to badania wykonane przez osoby z Pracowni Temperamentu Wydzialu Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego, ktr kieruje prof. dr hab. Jan Strelau. Szczeglny udzia w przeprowadzeniu tych bada mia dr Bogdan Zawadzki, ktry jest rwniet autorem szerokiej charakterystyki psychometrycznej naszej wersji EPQ-R (Zawadzki, 1995).

38

W tabelach 4-7 przedstawiono rednie i odchylenia standardowe wynikw w skalach EPQ-R dla caej grupy 454 osb i osobno - dla uczniw, studentw i rodzin pacjentw, z podziaem na pe. W tabeli 8 podano rednie wyniki w skalach EPQ-R
pochodzce z bada wasnych i z kilku bada brytyjskich .
Tak w Polsce , jak i w Wielkiej Brytanii kobiety uzyskuj
znacznie nisze od mczyzn wyniki w skali P. W skali N
kierunek rnic jest odwrotny: i w Polsce, i w Wielkiej Brytanii
kobiety uzyskuj wyniki znacznie wysze ni mczyni. W
skalach E i K rnice s mniej stabilne. O ile w badaniach brytyjskich kobiety uzyskuj wysze wyniki w skali E ni
mczyni, to w Polsce rnice s mniej wyrane, ale to raczej
mczyni uzyskuj wysze wyniki (zwaszcza w grupach studenckich). rednie polskie wyniki w skalach P, N i K s
znacznie wysze od rednich brytyjskich . W skali E Polacy s
bardziej ekstrawertywni od Brytyj czykw, Polki - mniej ekstrawertywne (bardziej introwertywne) od kobiet brytyjskich .

39

REDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

Tabela 4

Tabela 6
REDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

SKALI NEUROTYZMU
.GRUPA

SKALI PSYCHOTYZMU
SD

11,60
9,72
13,02

5,08
4,24
5,21

244
105
139

Uczniowie

14,00
13,04
14,47

5,26
5,42
5,15

172
56
116

Studenci

Kobiety

13,37
12,25
14,18

5,48
6,74
4,34

38
16
22

Cala prba

12,66

5,30

454

Uczniowie
Mczyni

Kobiety
Studenci
Mczyni

Kobiety
Rodziny pacjentw
Mczyni

REDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

SKALI EKSTRAWERSJI

GRUPA

SD

9,93
11 ,04
9,10

3,67
3,76
3,38

244
105
139

9,24
10,93
8,43

4,22
4,30
3,95

172
56
116

Kobiety

7,05
7,06
7,05

2,87
2,54
3,14

38
16
22

Cala prba

9,43

3,90

454

GRUPA

Mczyni

Kobiety

Mczyni

Kobiety
Rodziny pacjentw
Mczyni

Tabela 5

Tabela 7
REDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

SKALI

SD

15,48
15,29
15,62

4,40
4,15
4,58

244
105
139

Uczniowie

13,22
14,11
12,79

4,83
4,98
4,72

172
56
116

Studenci

Kobiety

11 ,61
11,25
11 ,86

4,96
5,92
4,27

38
16
22

Cala prba

14,30

4,80

454

Uczniowie
Mczyni

Kobiety
Studenci
Mczyni

Kobiety
Rodziny pacjentw
Mczyni

40

KAMSTWA

GRUPA

SD

8,95
8,02
9,65

3,90
4,08
3,62

244
105
139

8,42
7,70
8,77

3,70.
3,80
3,61

172
56
116

Kobiety

9,45
9,94
9,09

4,59
4,92
4,42

38
16
22

Cala prba

8,79

3,89

454

Mczyni

Kobiety

Mczyn i

Kobiety
Rodziny pacjentw
Mczyni

41

Tabela 8

REDNIE WYNI KI W SKALACH EPQ-R

M2:CZYZN l KOBIET W POLSCE l W WIELKIEJ BRYTANII
WIELKA BRYTANIA
POLSKA
l

11

11,00
13,72

10,54
12,47

10,53
12,43

9,78
12,65

10,31
12,66

11 ,02

14,55
14,13

12,51
14,14

13,29
14,88

13,21
14,74

13,77
15,17

15,63

10,64
8,66

7,63
6,18

10,30
7,95

9,62
7,68

9,33
7,49

4,80

8,09
9,24

7,10
6,88

5,37
5,91

5,66
5,95

7,46
6,31

3,92

III

IV

Skala N
Mczyni

Kobiety
Skala E
Mczyni

Kobiety
Skala P
Mczyn i

Kobiety
SkalaK
Mczyni

Kobiety

czy o zym samopoczuciu Polakw, moe wynika ze zego tu

maczenia testu, wikszej - by moe- szczeroci i otwartoci Polakw, czstszego w Polsce praktykowania bada anonimowych
i z wielu innych przyczyn. Hipoteza, e w naszych badaniach
wysze wyniki w skalach P i N wynikaj z charakterystycznej dla
Polakw szczeroci i skonnoci do narzekania lub do stosowania
.autoprezentacji negatywnej" nie wydaje si prawdopodobna,
wobec tak wysokich wynikw w skali K (zwaszcza u Polek).
Dalej idce interpretacje rnic w skalach EPQ-R midzy kobietami i mczyznami oraz midzy krajami wymagayby jednak
przeprowadzenia nowych, specjalnie zaplanowanych bada . Grupy brytyjskie s bardzo rnorodne i sabo okrelone . W naszych
.badaniach uczniowie to niemal wycznie uczniowie szk zawodowych , uczennic e- licew. Moliwe , e za obserwowane
rnice odpowiadaj zupenie inne, nie kontrolowane zmienne.

5.2. ROZKADY WYNIKW

W porwnaniu z wynikami bada brytyjskich polskich mczyzn

mona uzna za bardziej psychotycznych, ekstrawertywnych,
neurotycznych, nieszczerych; polskie kobiety- za bardziej psychotyczne, introwertywne, neurotyczn e, nieszczere.
We wczeniejszych badaniach czsto stwierdzano, e Polacy
uzyskuj bardziej .patologiczne" (neurotyczne, depresyjne, lko
we, itd.) wyniki w kwestionariuszach osobowoci ni badani w innych krajach (por. np. Gattell i Scheier, 1961 ; Choynowski, 1968;
Puek, 1971; Woliska i Drwal, 1987). Nie zawsze musi to wiad-

mankamentem skali Psychotyzmu EPQ, czcio

wo przezwycionym w EPQ-R, jest wyrana skono rozkadu .
Rysunek 1 (zrekonstruowany na podstawie Fig. 1 i Fig. 2 z pracy:
Eysenck i in., 1985, s. 26) pokazuje, e rewizja skali tylko cz
ciowo poprawia rozkad wynikw- jest on nadal skony. Wyniki
polskie przedstawione na rysunku 2 maj rozkad zbliony do
normalnego. Grupa polska bya znacznie mniejsza i bardziej jednorodna ni angielska, ale adnej nie mona uzna za reprezentatywn dla populacji modziey i dorosych danego kraju .
W tabeli 9 podano wskaniki skonoci i kurtozy dla skali P z bada wasnych , z bada S. Eysenck i in. (1985) oraz W.J. Corulli
(1987). Dla porwnania podano wskaniki dla dawnej wersji skali P
(EPQ). W naszych badaniach wskaniki niewiele odbiegaj od zera
i s zblione dla mczyzn i kobiet. Jedynie Corulli (1987) udao si
uzyska podobnie dobre wskaniki i to tylko dla mczyzn .
Nie znalelimy publikacji, w ktrych przedstawiono by rozkad wynikw dla pozostaych skal EPQ-R. Dlatego w tabeli 1O
podalimy jedynie wskaniki skonoci i kurtozy dla skal N, E

42

43

Polska - badania wasne: uczniowie, studenci, rodziny pacjentw (177 m

czyzn i 277 kobiet)
Wielka Brytania:
l - Eysenck i in. (1985): studenci, nauczyciele, rni chtni (408
mczyzn i 494 kobiety);
11 - Corulla (1987): studenci (92 mczyzn i 215 kobiet);
III - Corulla (1988): studenci (58 mczyzn i 134 kobiety);
IV - Corulla (1989): studenci, policjanci, mechanicy i inni (31 2 mczyzn i
288 kobiet);
V - Pearson (1988): studentki terapii zawodowej (51 kobiet).

Powanym

120r----------------------------------------100

50

r-----------------------------------.
l

Mczyni

Mczyni

li
l l
l l

40

Kobiety

ao

l
l

l
l

l'

l
l

''

30

l
l

l
l

Kobiety

l
l
l
l
l ..
~,

l
.. l
l .. ,

'l

'
l

l
l

l
l
l

:l
l
l

10

l
l
l
l
l
l

Wynik skali

28

32

Rys. 1. Rozkad wynikw skali Psychotyzmu EPQ-R -Anglia

(Eysenck i in., 1985)

i K z polskiej wersji EPQ-R oraz- dla porwnania -wskaniki

skonoci dla angielskiej wersji EPQ (Bental! i in ., 1989). Jak
atwo sprawdzi, rozkady wynikw w skalach N, E i K s mniej
skone (bardziej zblione do rozkadu normalnego) ni w skali P, chocia rnice midzy skal E i P s niewielkie. Skala E
w przypadku mczyzn okazaa si nawet nieco bardziej skona , ni skala P. Najblisza rozkadu normalnego bya skala N.
Skono skal z angielskiej wersji EPQ jest porwnywalna
ze skonoci skal polskich (EPQ-R), chocia te ostatnie s

44

o ..
o

28

12

32

Wynik skali
Rys. 1. Rozkad wynikw skali Psychotyzmu EPQ-R Polska

lepsze , z wyjtkiem skali E. Rwnie skala P okazaa si w

badaniach angielskich gorsza od polskiej .
Za to wskaniki kurtozy w badaniach polskich byy najlepsze
w przypadku skali P. Dla pozostaych skal wskaniki nie byy
bardzo wysokie; cho za najgorsz pod tym wzgldem naley
uzna skal

N.
Podsumowujc rozwaania na temat skonoci i kurtozy skal
z naszej adaptacji EPQ-R trzeba stwierdzi, e uzyskane
wskaniki s satysfakcjonujce i pozwalaj na stosowanie testw parametrycznych przy statystycznych analizach wynikw.

45

WSKANIKI SKONOCI l KURTOlY DLA SKALI p

W POLSCE l W WIELKIEJ BRYTANIJ
WIELKA BRYTANIA

POLSKA

11

EPQ

SKONO
Mczyni

0,57
0,59
0,60

1,02
0,90

0,53
1,47

1,35
1,55

0,26
0,48
0,41

1,49
1,27

0,18
3,58

2,65
4,16

Kobiety
Oglem
KURTOlA
Mczyni

Kobiety
Ogem

Polska- badania

5.3. MOCDYSKRYMINACYJNA PYTA

Tabela 9

W tabelach 11-14 przedstawiono podstawowe charakterystyki pyta czterech skal EPQ-R. Dla kadego pytania podane s rednie arytmetyczne i wskaniki mocy dyskryminacyjnej . W skalach P, E i K dla czci pyta diagnostyczna jest
odpowied "nie". W skali N diagnostyczne s wycznie odpowiedzi "ta k". Odpowiedzi na pytania EPQ-R s dychotomiczne, dlatego rednie dla pyta to jednoczenie frakcje
odpowiedzi diagnostycznych . Ws kanikiem mocy dyskryminacyjnej pytania jest korelacja (r;1) pytania z wynikiem caej
skali pomniejszonej o to pytanie: z reguy jest ona nisza od
zwykle obliczanej korelacji pytania z ca skal.

.wasne: uczniowie, studenci, rodziny pacjentw (177

mzczyzn 1 277

Tabela 11

kobiet);

CHARAKTERYSTYKA PYTA SKALI NEUROTYZMU:

REDNIA ARYTMETYCZNA (M)
l KORELACJA Z WYNIKIEM OGLNYM SKALI (r~)

Wielka Brytania:
l
11

EPQ

- Eysenck i in. (1985): studenci, nauczyciele, rni chtni badani na ulicach i za porednictwem poczty (693 mczyzn i 878 kobiet);
- Corulla (1987): studenci (92 mczyzn i 215 kobiet);
- Eysenck i in. (1985): skala P w wersji EPQ, 25-pytaniowa.

MZCZYNI

N= 177
Tabela 10

WSKAN IKI SKONOCI l KURTOZY DLA SKAL E, N i KW POLSCE

(EPQ-R) l W WIELKIEJ BRYTANII (EPQ)

POLSKA

SKALE
E

WIELKA BRYTANIA

-0,61
-0,40
-0,48

0,20
-0,23
-0,06

0,41
0,05
0,17

-0,33
-0,48
-0,44

-0,67
-0,61
-0,75

-0,34
-0,40
-0,46

0,11

0,51

SKONO
Mczyni

Kobiety
Ogem

KURTOlA
Mczyni

Kobiety
Ogem

Wielka Brytania - Bentai i in., 1989.

46

-0,39

r.

M
PYTANIE
3
8
13
17
22
26
31
35
38
43
46
52
60
65
70
74
76
80
83
84
87
92
97
100

0,58
0,59
0,68
0,37
0,60
0,41
0,50
0,47
0,46
0,53
0,26
0,57
0,13
0,49
0,32
0,34
0,29
0,48
0,34
0,39
0,32
0,77
0,70
0,38

KOBIETY
N= 277

MZClYNI

N = 177

KOBIETY
N= 277

0,71
0,74
0,85
0,53
0,83
0,55
0,48
0,62
0,63
0,62
0,38
0,47
O, 13
0,60
0,28
0,44
0,45
0,66
0,58
0,48
0,49
0,89
0,82
0,46

0,43
0,40
0,34
0,49
0,39
0,39
0,48
0,41
0,48
0,24
0,42
0,08
0,23
0,51
0,32
0,15
0,37
0,39
0,54
0,42
0,48
0,18
0,35
0,30

0,41
0,34
0,30
0,42
0,27
0,53
0,40
0,54
0,44
0,23
0,50
0,23
0,28
0,42
0,37
0,38
0,39
0,48
0,53
0,48
0,30
O,15
0,46
0,38

47

Tabela 13

Tabela 12
CHARAKTERYSTYKA PYTAN SKALI EKSTRAWERSJI:
REDNIA ARYTMETYCZNA (M}
l KORELACJA Z WYN IKIEM OGLNYM SKALI (rit}
M
PYTANIE
1
6
11
16
20
24
28
33
36
40
45
47
51
55
58
61
63
67
69
72
78
90
94

rk
KOBIETY

MCZYNI

KOBIETY

N = 177

N= 277

N -177

N =277

0,10
0,49
0,47
0,42
0,35
0,39
0,31
0,35
0,40
0,22
0,51
0,49
0,50
0,37
0,46
0,14
0,12
0,50
0,21
0,10
0,65
0,42
0,53

0,26
0,50
0,56
0,41
0,31
0,44
0,34
0,36
0,48
0,26
0,43
0,49
0,51
0,41
0,42
0,28
0,28
0,37
0,22
0,24
0,55
0,42
0,49

0,54
0,72
0,76
0,72
0,90
0,59
0,77
0,74
0,61
0,17
0,45
0,72
0,38
0,73
0,88
0,65
0,20
0,64
0,62
0,41
0,46
0,79
0,64

48

rk

MZCZYNI

0,73
0,61
0,71
0,76
0,89
0,60
0,85
0,71
0,68
0,29
0,50
0,65
0,43
0,75
0,81
0,73
0,20
0,71
0,61
0,53
0,51
0,72
0,55

CHARAKTERYSTYKA PYTAN SKALI PSYCHOTYZMU :

REDN IA ARYTMETYCZNA (M)
l KORELACJA Z WYNIKIEM OGLNYM SKALI (r~)

PYTANIE

2
5
7
9
12
14
18
21
25
29
30
34
37
41
42
48
50
54
56
59
64
68
73
75
79
81
85
88
91
95
96
99

MCZYNI

KOBIETY

MZCZVNI

KOBIETY

N= 177

N= 277

N - 177

N =277

0,37
0,76
0,25
0,53
0,04
0,35
0,44
0,42
0,16
0,84
0,07
0,30
0,37
0,26
0,57
0,17
0,33
0,20
0,08
0,16
0,55
0,02
0,10
0,59
0,33
0,36
0,41
0,60
0,27
0,46
0,11
0,13

0,39
0,54
0,07
0,59
0,02
-0,34
0,43
0,33
0,13
0,70
0,08
0,29
0,17
0,14
0,39
0,06
0,24
0,18
0,07
0,11
0,78
0, 04
0,08
0,55
0,19
0,43
0,30
0,59
0,06
0,25
0,06
0,05

0,17
0,09
0,13
0,02
0,20
0,05
0,37
0,26
0,25
0,1 6
0,25
0,18
0,38
0,39
0,34
0,24
0,12
0,10
0,01
0,27
-0,05
0,04
0,32
0,13
0,17
0,39
0,31
0,22
0,18
0,17
0,17
0,21

0,28
0,07
0,16
0,01
0,1 2
0,06
0,29
0,28
0,28
0,29
0,33
0,13
0,42
0,33
0,28
0,25
0,18
0,14
0,03
0,24
-0 ,03
0,12
0,21
0,17
0,16
0,28
0,23
0,21
0,15
0,21
0,22
0,12

49

Tabela 14

CHARAKTERYSTYKA PYTA SKALI KAMSTWA:

REDN IA ARYTMETYCZNA (M)
l KOREl ACJA Z WYNIKIEM OGLNYM SKALI (r~)
M
PYTANI E
4
10
15
19
23
27
32
39
44
49
53
57
62
66
71
77
82
86
89
93
98

datnia k?relacja
;;; wynikw brytyjskich . Nies~odziewana.do
ach Corulll (1987,
1 e korelacje

r.

MZCZVL:NI

KOBIET Y

M2:CZYL:NI

KOBIETY

N=177

N= 277

N = 177

N= 277

0,72
0,39
0,59
0,67
0,15
0,29
0,56
0,28
0,37
0,34
0,16
0,54
0,45
0,33
0,45
0,41
0,08
0,49
0,16
O, 10
0,55

0,78
0,43
0,54
0,71
0,08
0,51
0,71
0,26
0,39
0,41
0,09
0,58
0,53
0,52
0,59
0,67
0,06
0,54
0,20
0,08
0,53

0,27
0,45
0,36
0,35
0,29
0,43
0,24
0,25
0,38
0,46
0,39
0,43
0,15
0,46
0,44
0,30
0,1 9
0,39
0,23
0,36
0,23

0,32
0,43
0,29
0,20
0,23
0,37
0,37
0,18
0,29
0,34
0,30
0,37
0,15
0,32
0,42
0,30
0,13
0,36
0,26
0,12
0,21

Wiksio pyta EPQ-R charakteryzuje si zadowalajcymi

o
parametrami. Jedynie w skali P znajduje si kilka pyta
yzn
mcz
grupie
w
i
ionej
ujawn
niskiej mocy dyskryminacyjnej
pyi w grupie kobiet. Korelacje poniej O,1O dla obu pci maj
nawet
ie
ostatn
tania o numer ach : 5, 9, 14, 56 i 64 (to
je
ujemn e). Stosun kowo n isza warto pyta skali P znajdu
(hooczywicie odbicie w gorszych wska n ikach rzetelnoci
mogenicznoci) tej skali.

5.4. INTERKORELA CJE SKAL EPQ-R

Korelacje midzy czterema skalami EPQ-R s do podob
jest
ne w Polsce i w Wielkiej Brytanii (tabela 15). Ekstrawersja

50

n euro~yzmem .
owsk1 ~ 1 968) .
podobn korel acj E i N zaobserwow~ Choyn
e z Wlkszo
zgodn
s
1
e
wysz
nie
nie s wyra

w polsce nieco silniej skorelowana (ujemn ie) z

ia w badam
skalam i p i K wystp
.
.
aczyc.
wytum

potrafi
nie
autor
sam
czego
1988),

dzy
m~

Tabela 15

SKALE

P-E
P-N
P-K
E-N
E-K
N-K

INTERKORElA CJE SKAL EPQ-R

WIELKA BRYTANIA
POLSKA
III
11
l

IV

KOBIETY MCZ'ftn KOBIETY

MCZYlt KOOIET MCZYlt KOBIETY t.(ClfiNKOOIETY M~l

0,15
0,14
-0,30
-0,23
-0,08
-0,22

0,18
0,13
-0,29
-0,22
-0,16
-0,30

0,23
0,19
-0,34
0,02
-0,32
-0,25

0,14
0,06
-0,16
-0,07
-0,19
-0,26

0,10
0,14
0,20
-0,07
-0,45
-0,04

-0,13 0,02 -0,08 0,08

0,00 0,03 O, 16 -0,03
0,24 0,27 0.27 -0,08
-0,20 -0,08 -0,15 -0,05
-0,17 -0,49 -0,12 -0,13
-0,06 0,02 -0,04 -0,12

0,04
0,16
-0,06
-0,14
-0,12
-0,08

Polska - badania wasne

Wielka Brytania:
l - Eysenck i in. (1985):
11 - Corulla (1987);
III - Corulla (1988);
IV - Corulla (1989);
Bliszy opis grup oraz liczebnoci -zob. tabela 8.

R)
Trzeba przypo m nie, e inwen tarze Eyse~cka <.te ~PQdo
dzc
.
,
kowej
czynm
y
analiz
iem
zystan
tworzo no z wykor
uzyskania jak najbardziej n iezale nych skal, zg.odme z teorem~
tycznymi zaoeniami Eysencka. Polska wersja EPQ-R
.
posa?
czn.
ostate
a
charakter translacji i jako taka osig n
na~1~
~
en1u
Nie wymieniano wic sabyc h pyta po przeprowad~
c
e mpirycznych . Mimo to udao si uzyska du mezaleznos
. d
skal.
o
c
zalee
na
powin
pyta
nie
wymia
o
ja
Ewent ualna decyz
;
1990).
Drw~l,
(por.
cji
adapta
j
polskie
planowanych zastosowa
transz
cji,
adapta
ury
proced
y
zmian
decyzja taka wymagaaby
lacji na przykad na parafraz.

51

Tabela 17

5.5. RZETELNO

WSPCZYNNIKI ZGODNO$CI WEWNTRZNEJ

(ALFA CRONBACHA) DLA SKAL EPQ-R

(GRUPY PODSTAWOWE)

Rzetelno EPQ-R szacowano na dwa sposoby- obliczajc

stabilno bezwzgldn oraz zgodno wewntrzn skal.
SKALA

5.5.1. STABILNO BEZWZGLDNA

Stabilno bezwzgldna zostaa oszacowa na tylko dla

uczniw. Grupa 124 dziewczt i chopcw zostaa dwukrotni e
zbadana EPQ-R. Przerwa midzy pierwszym a drugim badaniem wynosia rednio 9 miesicy. Wspczynniki korelacji
midzy wynikami obu bada podane s w tabeli 16.

Tabela 16

WSPCZYNNIKI STABILNO$CI BEZWZGLDNEJ (TEST-RETEST)

SKAL EPQ-R DLA UCZNIW (N= 124)

SKALA

r.

N
E
p
K

0,78
0,82
0,58
0,72

Stabilno skal EPQ-R jest zupenie zadowalajca . Jednak

znowu skala P okazuje si mniej rzetelna od pozostaych skal

EPQ-R. Wyjtkowo wysoki wspczynnik stabilnoci uzyskaa

skala E. Nie spotkalimy w literaturze innych bada nad stabilnoci skal EPQ-R.
5.5.2. ZGODNO WEWNTRZNA

Podstaw oceny zgodnoci wewntrznej skal EPQ-R byy

wspczynniki alfa Cronbacha. Podano je w tabeli 17.
Najnisza jest rzetelno skali P, przekraczajca O,70 tylko w

grupie studentw, za w niewielkiej grupie krewnych i powinowatych pacjentw psychiatry cznych osigajca zaledwie
0,45.
52

E
p
K

MZCZVNI

KOBIETY

UCZNIOWIE

STUDENCI

N=45-4

N= 177

N =277

N= 244

N= 172

RODZI NY
PAC JENTOW
N= 38

0,84
0,83
0,67
0,75

0,83
0,82
0,66
0,78

0,84
0,84
0,65
0,73

0,83
0,81
0,61
0,75

0,85
0,82
0,73
0,73

0,86
0,82
0,45
0,83

CNA PRBA

Dla porwnan ia podano w tabeli 18 oceny rzetelnoci skal

9
EPQ-R z bada J. Maciejczyk (1990, inf. osobista) , ktra przebadaa 66 suchaczy wyszej szkoy wojskowe j nasz i wasn
wersj EPQ-R, oraz dane z kilku bada brytyjs~ich_. Oceny
rzetelnoci naszej wersji s nieco nisze w zestawremu z wersj J. Maciejczy k i wersj brytyjsk. ale .- z _wyjtkiem skali Pdazupenie zadowalajce. Skala P okazuje s1 ~etelna w _ba_
)
brytyjskrch
badanrach
w
li
dominowa
(studenci
niach studentw
oraz w badaniach J. Maciejczy k.
Tabela 18
ZGODNO$ WEWNTRZNA SKAL EPQ-R W POLSKICH BADANIACH J.

MACIEJCZYK l W BADANIACH BRYTYJSKI CH

SKALA

N
E
p
K

POLSKA
N= 66

0,73
0,85
0,75
0,73

0,89
0,86
0,80
0,81

WIELKA BRYTANIA
II I
11

l
MCZ'itN KOBIE!Y
N 494
N 408

MiczvtN KOOIEIY

0,85
0,85
0,76
0,79

0,87 0,82
0,87 0,83
0,81 0,82
0,84 0,73

0,88
0,90
0,78
0,82

Polska- J. Maciejczyk (1990) -

N 92

N . 215

IV

MCZ'IiM KD!llflY ~ KOllifTY

N 134 N 312 N 288
N 58

0,85
0,87
0,83
0,86

0,79
0,81
0,82
0,83

0,83
0,84
0,84
0,77

0,81
0,80
0,80
0,77

a - nasza wersja
b - wersja J. Maciejczyk

Wielka Brytania:
1 - Eysenck i in. (1985); III - Corulla (1988);
IV - Corulla (1989);
11 - Corulla (1987);
J. Maciejczyk obliczala wsplczynnik 20 KuderaRichardsona. ktry w przypadku EPOR powinien
by identyczny ze

wsplczyMikiem alfa Cronbacha.

53

5.5.3. STANDARDOWY BD POMIARU l

UFNOCI

PRZEDZIAY

Standardowy bd pomiaru (SEM) obliczono na podstawie

alfa Cronbacha. Tym razem
oblicze dokonano dla grup podstawowych i dodatkowych
cznie, zdefiniowanych tak, jak grupy, dla ktrych zostay opracowane normy (por. s. 67-68) . W tabeli 19 przedstawiono
wspczynni ki zgodnoci wewntrznej skal EPQ-R dla uczniw,
studentw i dorosych , oddzielnie dla kobiet i dla mczyzn .

Tabela 20

STANDARDOWE BDY POMIARU (SEM) l WARTOCI (PU)

JAKIE NALEZY DO l ODJ OD WYNIKU OTRZYMANEGO,
BY UZYSKA GRANICE PRZEDZIAU UFNOCI

wspczynnikw rzetelnoci

SKALA

Tabela 19

(ALFA CRONBACHA) DLA SKAL EPQ-R

(GRUPY PODSTAWOWE l DODATKOWE CZNIE)

UCZNIOWIE
SKALA MZCZV.NI
N = 283

N
E
p
K

0,82
0,81
0,63
0,78

STUDENCI

KOBIETY MZCZV.NI KOBIETY

N = 292 N = 166 N = 359
0,84
0,86 .
0,60
0,77

0,87
0,85
0,69
0,76

0,86
0,85
0,67
0,70

DOROLI
MZCZV.NI KOBIETY
N= 105 N= 209
0,90
0,86
0,66
0,82

SEM
95% 85%

N
p
K

2,11
1,94
2,32
1,91

4
4
4
4

3
3
3
3

2,06
1,86
2,20
1,92

~'SS%
4
4
4
4

3
3
3
3

MZCZV.NI
PU

KOBIETY

MZCZY.NI KO BI ETY

PU
PU
SEM
SEM
SEM t--c-- SEM
~ras%
~ras%
~85%
95% 85%

2,05
2,04
2,25
1,95

4
4
4
4

3
3
3
3

PU

1,96
1,96
2,10
1,91

4
4
4
4

3
3
3
3

2,04
1,99
2,21
1,90

4
4
4
4

3
3
3
3

2,02
2,02
2,12
1,94

4
4
4
4

3
3
3
3

Jak wida , do wyniku uzyskanego przez dowoln osob

badan naley doda 4 i odj 4 , by z prawdopodobiestwem
95% oszacowa przedzia, w jakim znajduje si jej prawdziwy
wynik. Jeli akceptuje si wikszy margines bdu , przyj m uj c
prawdopodobiestwo 85%, to do wyniku otrzymanego naley
doda 3 i odj 3.

5.6. TRAFNO SKAL EPQ-R

5.6.1. TRAFNO TEORETYCZNA

Znajomo standardowych bdw pomiaru (zob. tabela 20)

54

PU

SEM

0,86
0,82
0,60
0,76

pozwala na wyznaczenie granic przedziau ufnoci , czyli przedziau , w jakim znajduje si - z okrelonym prawdopodobiestwem- prawdziwy wynik osoby badanej . Przedzia ten
jest
symetryczny
wzgldem
wyniku
otrzymanego:
< x -za SEM; x + za SEM > gdzie x oznacza wynik uzyskany
przez osob badan a Za - warto odpowiadajc okrelone
mu poziomowi ufnoci.
W tabeli 20 podane s wartoci umoliwiaj ce utworzenie
przedziaw ufnoci , dla dwch poziomw ufnoci (0,05 i O,15).
Pozwalaj one oceni- z prawdopodobiestwem odpowiednio
95% i 85% -w jakich granicach ley prawdziwy wynik osoby
badanej.

KOBIETY

PU

E
WSPCZYNNIKI ZGODNOCI WEWNTRZNEJ

MZCZY.NI

DOROLI

STUDENCI

UCZNIOWIE

Korelacje z wynikami kwestionariuszy osobowoCi

Zgodnie z przewidywaniam i teoretyczn ymi i z wynikami innych bada naleao oczekiwa:
.
*dodatniej korelacji skal P i N ze skalami Schizotypii (STA) 1
Pogranicznych Zaburze Osobowoci (STB) z kwestionariusza
STQ Claridge'a, a przy czym skala P powinna wyej korelowa
zSTB;
* dodatniej korelacji skali K z Kwestionariuszem Aprobaty
Spoecznej (KAS) Drwala i Wilczyskiej;
* ujemnych korelacji skal P i N z Kwestionariuszem Aprobaty
Spoecznej ;

55

*dodatni ej korelacji skali P ze skal Makiawelizmu;

* odpowiednich korelacji skal EPQ-R z deklarowan wano
ci wartoci ze Skali Wartoci Rokeacha: skala P powinna korelowa dodatnio z aprobowaniem indywidualistycznych i "przyjemnociowych" wartoci , a ujemnie z aprobowaniem wartoci
konwencjonalnych i " prospoecznych"; odwrotnego ukadu korelacji naleao oczekiwa dla skali K. Skala E powinna korelowa z wartociami . towarzyskimi" .
Tabela 21
WSPCZVNNIKI KORELACJI MIDZY WYNIKAMI W SKALACH EPQ-R
A WYNIKAM I W INNYCH KWESTIONARIUSZACH OSOBOWOCI
KWESTIONARIUSZE
OSOBOWOCI
STQ

(N= 306)
STA
STB

SKALE EPQ-R
p
E

Tabela 22
KORELACJE MIDZY SKALAMI EPQ-R A OCEN WARTOCI
ZE SKALI WARTOCI ROKEACHA
SKALE EPQ-R
WARTOCI

-0,03
0,09

0,17***
0,34***

bezp ieczestwo

-0,26***
-0,18**

narodowe
rodziny

dojrzaa m io

0,24***
-0,18**
0,23***
-0,23***

dostatnie yci e
pokj na wiecie
przyjemno

rwnowaga wewntrzna
K
-0,30***
-0,39***

(N= 332)

-0,23***

-0,12*

-0,38***

WOR

0,18**
0,17**
-0,14*
-0,17**
0,15*

0,15*
0,1 2*
0,21***
-0,17**
0,39***

wolno

zbawienie

-0 ,24***

0,68***
WARTOC IINSTRUMENTALNE

MACH V (N = 306)

wo

0,14*

rwno
szczcie

ycie pene wrae

KAS

WARTOC IOSTATECZNE
bezp iecze stwo

wiat pikna

0,60***
0,57***

-0,02
-0,02

0,05
-0,02

0,24***
O,15**

-0,14*
-0,17**

- p< O,OS
- p< 0,01
- p< 0,001 (test dwustronny)
***
WO - wynik oglny liczony standardowo (punktacja 1-7)
WOR - wynik oglny liczony wedug klucza zredukowanego (punktacja 1-3)

Korelacje s zgodne z oczekiwa niami. Obie skale Claridge 'a

koreluj bardzo podobnie ze skalami EPQ-R, co naley chyba
uzna za oznak braku trafnoci rn icowejSTAi STB, a nie
traktowa jako defekt skal EPQ-R, ktre w innych przypadkach
wykazuj zupenie odmienne ukady korelacji. Mimo to mona
dostrzec, jak oczekiwa no, nieco wysz korelacj STB (ni
STA) ze skal P.
Muntaner i in. (1988) podaj bardzo podobne do naszych korelacje STA i STB ze skalami EPQ (wersja kataloska) .

56

-0,12*

ambitny
czysty

0,19**
0,20***
0,17**

niezaleny

obdarzony wyobrani
odpowiedzialny

O,14*

odwany

o szerokich horyzontach
pomocny

-0 , 22***

-0, 12*
-0,13*
0,12*
0,13*

posusz ny

O, 13*
-0,14*

uzdolniony
wybaczajcy

- p< 0,05
- p< 0,01
- p < 0,001 (test dwustronny)

Korelacje obliczone na podstawie wynikw badania uczniw i studentw z

grupy podstawowej (N = 267) oraz neurotykw (N = 100; Gryzie, 1991 ).
.
W tabeli podane tylko korelacje istotne statystyczn ie.
Ujemna korelacja oznacza, e wysoki wynik w skali wie si z n iszpozycJ
w hierarchii wartoci.

57

Kwestionariusz Aprobaty Spoecznej zdecydowanie koreluje

ze skal Kamstwa (K) i podobnie jak ona -z innymi skalami
EPQ-R (por. tabele 15 i 21 ). Makiawelizm, moe wskutek niskiej rzetelnoci skali Mach, koreluje do nisko z Psychotyzmem (skala P}, ale s to jednak jego najwysze korelacje .
Najbardziej interesujce s korelacje EPQ-R z ocenami
wartoci ze Skali Wartoci Rokeacha. Najwicej istotnych korelacji dotyczy skali Psychotyzmu i (z reguy z przeciwnym
znakiem) skali Kamstwa. Wysze wyniki w skali P wi si z
cenieniem wartoci takich jak: .,ycie pene wrae (podniecajce, aktywne}" 10 , .,wolno (niezaleno osobista, wolno wyboru )" , ., niezaleny (nie podporzdkowany nikomu ,
samodzielny)", ,.obdarzony wyobrani (miay, twrczy }",
., odwany (bronicy swoich przekona)" , .. uzdolniony (o duych
umiejtnociach)" . Wyania si z tego obraz osoby aktywnej,
niezalenej , twrczej. Osoby z wysokimi wynikami w skali P
wysoko ceni te wartoci .,hedonistyczne": .,dostatnie ycie
(dobrobyt)", .szczcie (rado, zadowolenie)" , ., przyjemno
(mie uczucia, brak nadmiernego popiechu )". Jednoczenie
nisko ceni wartoci: ,.zbawienie (zbawienie duszy, ycie wieczne)" , .,bezpieczestwo narodowe (zabezpieczenie przed napaci)", .,bezpieczestwo rodziny (troska o najbliszych)" ,
.,pokj na wiecie (wiat wolny od wojen i konfliktw)" ....rwnowaga wewntrzna (brak konfliktw wewntrznych}" , . ambitny
(pracowity, z aspiracjami)" 11 .
Jest to do spjny obraz osoby niezalenej , niekonwencjonalnej, indywidualistycznej. Skala P mierLy zatem co wicej
ni tylko nonkonformizm lub aprobat spoeczn (cilej- wyznawanie pogldw nie cieszcych si aprobat spoeczn) .
Podejrzewanie osoby o wysokich wynikach w skali P o skon
noci psychopatyczne (por. np. Pospiszyl, 1985) nie wydaje si
jednak usprawiedliwione, choby dlatego, e skala P nie kore" W tabeli 22 podano skrcone na.twy wartoci w Skali Wartoci. Tu podajemy pene na;zwy, tak jak

luje w stopniu znaczcym z taki.mi ~arto.~ciam i jak .,uczciwy",

uprzejmy" , ,.posuszny", .odpow1edz1alny :
.
Podobny ukad korelacji (cho z przeciwny~ z.nak1em) W'j~
kazuje skala Kamstwa 12 . Koreluje ona z cen1.en1e~ bardzi~J
konwencjonalnych wartoci i moe wskazywac na k1erowan1~
sie aprobat spoeczn i konformizmem . Sk.al.e EkstrawerSJI 1
Neurotyzmu wykazuj znacznie nisze i mnieJ ko~s~kwe~tne
korelacje z wartociam i. Skala E istotnie koreluJ; Jedynie .z
wartoci "odpowiedzialny (niezawodny, rzetelny) . ~orelaCJa
jest ujemna, co znaczy, e introwerty.c y wyej. cen1 odpowiedzialno. Wbrew oczekiwaniom n1e koreluj ze ~kal E
oceny wartoci dotyczcych przyjani , mioci, uznania spoecznego itd .

Nie ko reloway istotnie z adn skal EPQ-R oc~ny nast-

pujcych wartoci ostatecznych: ,.mdro", . poczuci~ ?~~ona

nia", .,poczucie wasnej godnoci" , .,prawdziwa przyJazn , .. ~z

nanie spoeczne" oraz oceny wartoci instrumentalnych : .,In telektualista", ,.kochajcy" , .,logiczny", .,opanowany", .,pogodny".
. uczciwy", ,.uprzejmy".

Korelacje z oryginalnoci w testach twrczoci

Wartoci cenione przez osoby o wysokich wynikach w s.kali

Psychotyzmu pozwalaj przypuszcza , e skala t.a kore~uJ.e ~
uzdolnieniami twrczymi , szczeglnie - z oryg1nalnosc1 .~
niekonwencjonalnoci mylenia . Nie. znajc j.e szc.ze korelaCJI
EPQ-R ze Skal Wartoci Rokeacha 1powoujc s1 na znan
tez o zwizku twrczoci z psychopatolog i. (por. n.p .
Strzaecki, 1969), E. Szeremet (1990) postawia ~lpot.ez , ze
skala p EPQ-R koreluje z oryginalnoci odpowiedzi w tzw.
testach twrczoci. Zbadaa 82 studentw kwestionariuszem
EPQ-R STQ Claridge'a oraz bateri testw uzdolnie twrczych 'wzorowanych na testac~ Guil~~rda, T?rra~ce'a,
Barrona, Wallacha i Kogana. Orygmalnosc odpowiedZI (glo-

wystpuj w tecie .

" Podobny obraz zaletnoci motna byo zaobserwowa w przypadku korelacji midzy wartociami
ze Skali Wartoci Rokeacha a skalami Makiawelizmu oraz skalami Schizotypii i Pogranicznycl\ Zaburze
Osobowoci z kwestionariusza STO Claridge'a.

58

'' Korelacje skali K podobne s do korelacji Kwestionariusza Aprobaty Spoecznej .

59

balnie, w caym zestawie testw jednej osoby) oceniao na

skali od 1 do 5 punktw niezalenie dwoje sdziw kompetentnych, pracownikw naukowych zajmujcych si psychologi twrczoci. Oceny sdziw koreloway ze sob istotnie
(r = 0,46) a suma dwu ocen stanowia miar oryginalnoci.
Korelacje oryginalnoci ze skalami EPQ-R przedstawiono w
tabeli 23.
Tabela 23
WSPCZYNNIKI KORELACJI MIDZY ORYGINALNOCI
A WYNIKAMI W SKALACH EPQ-R
OSOBY
BADANE

SKALE EPQ-R
p
E

Studenci
Studentki

38
44

0,18
0,10

-0,12
0,24

0,20
0,20

-0,03
-0,22

RAZEM

82

0,12

0,09

0,22*

0,13

- p < 0,05; test dwustronny

Rozkad ocen oryginalnoci by silnie skony, jednak trans-

formacja logarytmiczna tych ocen (zalecana np. przez

Woody'ego i Claridge'a, 1977) nie powodowaa godnych uwagi zmian korelacji z kwestionariuszami. Skala p jako jedyna korelowaa istotnie (dodatnio) z ocenami oryginalnoci. Warto doda, e podobn korelacj z oryginalnoci uzyskano dla skali
Schizotypii (STA) z kwestionariusza STQ Claridge'a (r = 0,29;
p< 0,01).
Woody i Claridge (1977) uzyskali w badaniach studentw
angielskich istotne korelacje skali P (z dawniejszej wersji inwentarza: EPQ) z pynnoci (liczb odpowiedzi) i oryginalnoci (uniqueness) odpowiedzi w piciu testach twrczoci
Wallacha i Kogana. Pynno korelowaa z psychotyzmem od
0,32 do 0,45, oryginalno wyej- od 0,61 do 0,68. Skala K
korelowaa z pynnoci i oryginalnoci ujemnie i znacznie
sabiej (od -0 ,08 do -0,23). Skala E nie korelowaa istotnie z
adn miar twrczoci , skala N tylko w jednym z piciu testw
{0,21 ).
60

Wyniki Szeremet, mimo stosowania bardzo . grubej" miary

twrczoci i mimo do niskich korelacji , mona zatem uzna
za potwierdzajce trafno EPQ-R.
Rnice midzy krewnymi i powinowatymi

pacjentw schizofrenikw

J. Tunik (1990) postanowia sprawdzi, czy pokrewiestwo z

osob chor na schizofreni wie si z podwyszonymi

wynikami w skalach , ktre maj mierzy skonnoci do zaburze psychotycznych, w szczeglnoci -w skali Psychotyzmu z EPQ-R i Schizotypii (STA) z kwestionariusza Claridge'a.
Poniewa badania te byy inspirowane przez koncepcje genetycznych uwarunkowa schizofrenii , grup kontroln utworzono
z osb bliskich pacjentowi, ale z nim nie spokrewnionych, tzn . z
maonkw lub powinowatych.

W grupie .krewnych" znaleli si zatem: bracia (5 osb),

siostry (5) , matki (7), ojcowie (3) , syn (1 ), crki (2). W grupie
.,powinowatych" znaleli si : szwagrowie (3) , bratowe (3) ,
ony (4 ), mowie (3) , te (1 ), teciowa (1 ).
Badania prowadzono w czasie odwiedzin w szpitalu psychiatrycznym oraz w domach pacjentw objtych opiek ambulatoryjn. Warunek dobrowolnoci udziau w badaniach i
poziom trudnoci kwestionariuszy spowodoway, e udao si
zbada niewielkie i bardzo niejednorodne grupy (wiek od 13
do 77 lat, wyksztacenie od niepenego podstawowego do
wyszego) .

rednie wyniki w skalach EPQ-R podano wczeniej w

tabelach 4-7 . Mona zauway, e rodziny pacjentw uzyskay
wyniki odbiegajce od wynikw uczniw i studentw: zdecydowanie nisze w skali P, nisze w skali E, nieco wysze w
skali N i wysze (zwaszcza mczyni) w skali K.
Porwnanie dwch grup osb bliskich pacjentom schizofrenikom ujawnio pewne rnice , n iezupenie zgodne z oczeki-

waniami (tabela 24 ).
Nie stwierdzono adnych rnic midzy grupami w skalach
P, E i K; w skali N rnica bya bliska istotnoci statystycznej
61

REDNIE WYNIKI W SKALACH EPQ-R l STQ

Tabela 24

DLA KREWNYCH l POWINOWATYCH PACJENTW-SCHIZOFRENIKW

!

OSOBY
BADANE

SKALE EPQ-R

SKALE STQ
STA
STB

Krewni

14,61

11,78

7,26

9,74

14,96

5,35

N= 23
Powinowaci
N= 15

11,47

11 ,33

6,73

9,00

11,67

2,47

1,78

0,27

0,55

0,48

1,40

3,33**

- warto t w tecie t-Studenta

- p < 0,01 ; test dwustronny

(p < 0 ,08). Jedyn istotn rnic zaobserwowano w skali

Pogranicznych Zaburze Osobowoci (STB) z kwestionariusza
STO Claridge'a - wysze wyniki uzyskali krewni pacjentw.
U~yskano za.te~ potwierdzenie hipotezy, e krewni wykazuj
w1ksze nas1leme cech patologicznych ni powinowaci, ale
rnice wystpiy nie w tej skali, ktra ma wiza si ze schizofreni czy .schizotypi" . Badania te mona jednak potraktowa tylko jako pilota , nie kontrolowano bowiem wielu zmiennych i nie udao si zbada dostatecznie duych i zrwnowaonych grup (wyrwnanych pod wzgldem wieku , wyksztacenia itd.)

pulamej w Polsce adaptacji MPI M. Choynowskiego (1968}, nie

zawierajcej jednak skali Psychotyzmu.
Dziki przeprowadzeniu przez nas dwukrotnych bada
EPO-R w tej samej grupie uczniw moliwe jest sporzdzenie

"macierzy wielu cech - wielu metod" i zastosowanie regu

Campbella i Fiskego (1959, por. Drwal , 1987, 1989) do jednoczesnej analizy trafnoci zbienej i rnicowej . Pomys
Campbella i Fiskego polega na badaniu tych samych zmiennych za pomoc maksymalnie odmiennych metod; tu zamiast
odmiennych metod uyto tego samego kwestionariusza
(EPO-R), zastosowanego ponownie w odstpie okoo 9 miesi
cy. W tym przypadku wspczynniki "trafnoci zbienej" to po
prostu wspczynniki stabilnoci (test-retest); por. Drwal, 1989.
W tabeli 25 przedstawiono macierz korelacji midzy skalami
EPO-R z dwukrotnych bada (w 1989 i 1990 ro ku) tej samej
grupy 124 uczniw i uczennic. Macierz uporzdkowano wedug
wzoru Campbella i Fiskego w taki sposb, aby powstaa
macierz czterech "cech" (P, E, N, K) i dwch "metod" (test,
retest). Podkrelono wspczynniki "trafnoci zbienej" (stabilnoci).

Tabela 25
ANALIZA TRAFNOCI ZBIEZNEJ l RlNICOWEJ EPQ-R
(Uczniowie; N= 124)
1989

5.6 .2. TRAFNO ZBIENA l RNICOWA

Dotychczasowe analizy trafnoci polskiej wersji EPO-R konna wykazaniu trafnoci zbienej , tzn.wykazaniu
kor.elacji ze skalami majcymi mierzy t sam czy podobn
zm1enn. Temu suyy analizy korelacji skali Kamstwa i Kwestionariusza Aprobaty Spoecznej , skali Psychotyzmu i kwestionariusza STO oraz skali Mach V itd. Nie dysponujemy wynikami
b~da rw~olegymi ~ersjami EPO-R, aby sprawdzi korelacje
m1dzy dw1ema wersJami skali Ekstrawersji, Neurotyzmu itd. W
przyszoci warto porwna wyniki rnych polskich tumacze
EPO-R (na przykad naszego i J. Maciejczyk) lubEPO-R i pocentroway si

62

m
m

00

......

o
m
......

1990
p

N
E
p
K
N
E
p
K

Przy wspczynnikach korelacji pom i nito zera.

Podkrelono wspczynniki stabilnoci.
Lini cig oznaczono "trjkty rnych cech jednej metody", lini przerywan
- "trjkty rnych cech, rnych metod".

63

Wedug

Campbella i Fiskego (1959) korelacje w takiej

macierzy powinny spenia cztery warunki. Po pierwsze,
wspczynniki trafnoci zbienej powinny by wysokie. Najwysza jest korelacja test-retest skali E, najnisza - ale zadowalajca - skali P.
Drugi warunek wymaga, aby wspczynniki trafnoci zbienej
byy wysze od odpowiednich wspczynnikw znajdujcych si
w "trjktach rnych cech - rnych metod" (zakrelonych lini przerywan). Warunek ten jest speniony dla wszystkich
skal. Na przykad , skala P z 1989 r. wyej koreluje ze skal P z
1990 r. (0,58) ni skala P z 1989 r. z jakkolwiek inn ska l z
1990 r. (najwysza - wg wartoci bezwzgldnej -jest tu korelacja ze skal K: -0,27).
Trzeci warunek wymaga , by wspczynniki trafnoci zbienej
byy wysze od odpowiednich wspczynnikw korelacji znajdujcych si w ..trjktach rnych cech -jednej metody" (zakrelonych lini cig). Warunek ten speniaj wszystkie skale
EPQ-R.
Ostatni warunek Campbella i Fiskego wymaga, aby we
wszystkich trjktach macierzy wystpi ten sam ukad korelacji.
Warunek ten jest do dobrze speniony, we wszystkich
trjktach powtarza si bardzo podobna hierarchia wspczyn
nikw.
Okazuje si, e skale polskiej wersji EPQ-R speniaj kryteria
trafnoci zbienej i rznicowej .
5.6 .3. TRAFNO CZYNNIKOWA

czynniki wyjaniay w sumie zaledwie 20 ,8% wariancji. Tym

niemniej, analiza potwierdzia , e cztery najsilniejsze czynniki
w EPQ-R s zgodne z czterema skalami kwestionariusza.
adun ki czynnikowe z drugiej analizy podano w Aneksach
(s. 95-101) .
Wykorzystujc do analizy adunkw czynnikowych obiektywne kryteria zaproponowane przez Helmesa (1989), obliczylimy
trzy wskaniki, z ktrych dwa l:Jotycz trafnoci , a jeden rzetelnoci.

Wskanik trafnoci zbienej (Pk) to proporcja twierdze lub

pyta (items), ktre maj najwysze adunki we wasnym czynniku (skali), do oglnej liczby pyta w skali. Na przykad , w
czynniku pierwszym (neurotyzmu) 23 na 24 pytania wchodzce
w skad skali N miay w tym wanie czynniku swoje najwysze
adunki. Wskan ik Pk wynis zatem 23: 24 0,96. Ideaem jest
wskanik 1 ,00, czyli sytuacja, w ktrej wszystkie pytania
tworzce dan skal maj najwysze adunki w danym czyn-

niku.
Wskanik trafnoci rnicowej (Npk) to take proporcja. W
tym przypadku chodzi o liczb pozycji z obcych skal, ktre w
danym czynniku maj swoje najwysze adunki, do oglnej liczby pyta w skali. Jeli zatem w czynniku psychotyzmu znaleziono dwa pytania z obcych skal Uedno ze skali N, drugie- z
E) o najwyszych adunkach w tym czynniku, a liczba pyta w
skali p rwna jest 32, to wskanik Npk wynosi 2 : 32 = 0,06 . Tu
ideaem jest zerowa warto wskan ika, czyli sytuacja, w ktrej
zadne pytanie z obcej skali nie ma najwyzszego adunku w obcym sobie czynniku.

Wskanik nasycenia skali dan cech (eontent saturation)

Postanowilimy take sprawdzi jaka jest struktura czynnikowa polskiej adaptacji EPQ-R. Analiza czynnikowa 100 pyta (Varimax, gwne skadowe, kryterium Kaisera = 1) przeprowadzona na wynikach 454 osb ujawnia a 34 czynniki wyjaniajce 66,3% wariancji. Druga analiza, w ktrej ograniczono liczb czynnikw do czterech , daa atwe do zinterpretowania czynniki odpowiadajce czterem skalom EPQ-R:
l. neurotyzm (7,8% wariancji wyjanionej) , 11. ekstrawersja
{6,4%), III. kamstwo (3,8%) i IV. psychotyzm (2,8%) . Cztery

jest wskanikiem jej rzetelnoci (Mk). Jest to po prostu rednia

arytmetyczna z adunkw czynnikowych (bez wzgldu na ich
znak) odpowiadajcych w danym czynniku (np . czynniku
ekstrawersji) wszystkim pytaniom jednej skali (np. skali E). lm
wskanik Mk jest bliszy jednoci, tym lepiej, bowiem w tym
wikszym stopniu skala jest nasycona dan cech.
Helmes (1989) podaje za Comreyem (1973) nazwy wysoko
ci adunkw czynnikowych przydatne przy ich interpretacji:

64

65

0,71 i wyszy
0,70-0,63
0,62-0,55
0,54-0,45
0,44-0,32

wspaniay (exce/lent);
bardzo dobry (very good);
dobry (good);
dostateczny (fair);
saby (poor).

Tabela 26

WSKANIKI TRAFNOCl i RZETELNOCI CZYNNIKOWEJ EPQ-R

ORAZ ANGI ELSKIEJ WERSJI EPQ*

SKALA
N
E
p
K

EPQ-R (wersja polska)

P,
0,96
0,96
0,91
1,00

EPQ (wersja angielska)

N""

M~

P,

N"'

M,

0,08
0,04
0,06
0,00

0,44
0,44
0,26
0,38

0,96
0,95
0,66
0,90

0,14
0,05
0,10
0,14

0,45
0,48
0,31
0,38

- dane dla wersji angielskiej

(Helmes, 1989, s. 360)
P,
- trafno zbiena
Nok - trafno rnicowa
M,
- rzetelno (nasycenie)

stanowi przecitne

wyniki z pi ciu bada

Warto jeszcze powici nieco uwagi adunkom poszczeglnych pyta . Powszechnie przyjmuje si (Gorsuch 1974, za:
Helmes 1989), e minimalny adunek czynnikowy pytania, ktry
mona zaakceptowa wynosi 0,30. W skali N kryterium tego
nie spen iaj pytania nr: 52, 60 i 92; w skali E - pytania nr: 1,
40, 61, 63, 69 , 72; w skali P-pytania: 2, 5, 7, 9, 12, 14, 18, 21 ,
25, 29, 34, 54 , 56, 64, 68, 75, 81 i 88 , tj. 18 pyta spord 32,
co stanowi ponad poow (!) pozycji tej skali. Pytanie nr 64 ma
nawet w skali P adunek ujemny (-0,20), tzn . stanowi przeciwiestwo pozostaych pyta . Jeli w przyszych analizach pytanie to bdzie konsekwentnie otrzymywao inne adunki, n i
reszta pyta ze skali P, trzeba bdzie zmieni sposb punktowania go (klucz).
W skali K podanego kryterium 0,30 nie spen iaj pytania nr:
19, 62, 82 i 98. Z punktu widzenia tego kryterium skale N i K s
najlepszymi skalami EPQ-R, skala E- do dobr, a skala Pbardzo z.

5.7. NORMALIZACJA

W porwnaniu z wczeniejsz wersj angielsk (EPQ) polska adaptacja EPQ-R ma znacznie lepsz trafno zbien
(wskanik Pk) skal P i K oraz identyczn - skal E i N (tabela 26). Trafno rn icowa (Npk) wszystkich czterech skal polskich jest lepsza ni skal angielskich. Gorzej wygldaj wskani
ki rzetelnoci (Mk) naszych skal. S one nieco nisze od wskanikw skal angielskich , cho i te s dalekie od doskonaoci.
Mona powiedzie za Comreyem, e wskanik Mk skali P jest
mniej ni saby, skali K zaledwie saby, a wskaniki skal E i N
s bliskie dostatecznego.
Podobnie jak w wersji angielskiej najczciej wchodziy do
obcych skal (wskanik Npk) pytania skali P: pytania nr 9 i 34 do
skali N i nr 64 do skali E. Pytanie nr 70 (ze skali N) wchodzio
-z do wysokim adun kiem 0,35 - do skali P. Podobnie pytanie nr 40 (ze skali E) wchodzio do skali P (z adunkiem
0,34).

W tabelach A-D znajdujcych si w Aneksach na kocu podrcznika podano normy stenowe dla czterech skal EPQ-R.

66

67

Normy opracowano na podstawie wynikw 1414 osb zbadanych w latach 1989-1992. Charakterystyka grup skadaj
cych si na prb normalizacyjn podana jest w tabelach 2 i 3
(rozdzia 4 ).
Osoby badane zostay podzielone na trzy grupy: uczniw,
studentw i dorosych . Naturalnie, studenci to te doroli , tzn.
osoby, ktre ukoczyy 18 rok ycia . Wrd uczniw ucz
szczajcych do starszych klas s rwnie osoby powyej 18
roku ycia .
Grup dorosych tworz wic osoby powyej 18 roku ycia ,
ktre nie ucz si i nie stud iuj , maj wyksztacenie podstawowe, rednie lub wysze i pracuj w rnych zawodach .
G rupa ta liczy 314 osb (105 mczyzn , 209 kobiet) w wieku
18-761at; rednia wieku wynosi 33,20 .

Uczniowie to grupa 575 osb (283 mczyzn i 292 kobiety)

w wieku od 13 do 20 lat ze redni wieku 17 ,43.
Studenci licz 525 osb (166 mczyzn , 359 kobiet) w
wieku 18-26 lat, ze redni 20,92.
Normy zostay opracowane oddzielnie dla kadej grupy,
poniewa uczniowie, studenci i doroli uzyskiwali istotnie rne
wyniki we wszystkich czterech skalach EPQ-R (tabela 27).
Tabela 27
WYNIKI W SKALACH EPQ-R
UCZNIW, STUDENTW l DOROSYCH
- WYNIKI JEDNOClYNNIKOWEJ ANALIZY WARIANCJI (ONEWAY)
PRZECITNE

SKALA
N
E
p
K
F

$REDNIE ARYTMETYCZNE
UCZNIOWIE

STUDENCI

12,38
15,30
9,78
8,84

14,09
13,50
8,63
8,50

DORO$LI
13,86
13,60
8,26
9,32

14,49
21 ,83
21 ,48
4,34.

- warto F w analizie wariancji

- p < 0,05
- p < 0,001

Uczniowie byli bardziej ekstrawertywni i psychotyczni ni studenci i doroli (test Scheffego; p < 0,05), a zarazem mniej neurotyczni ni dwie pozostae grupy. Doroli z kolei byli bardziej
podatni na aprobat spoeczn (skala K) ni studenci.
Wysze wyniki uczniw w skalach E i P wiadczce o wik
szej towarzyskoci i - prawdopodobnie - mniejszym zsocjalizowaniu mog by zwizane z wiekiem lub (i) z tendencjami
socjopatycznymi. Te ostatnie mogyby odzwierciedla trwajcy
ju od szeregu lat kryzys spoeczny wywoany przemianami ustrojowymi.
Tabele A-D zawieraj osobne normy dla mczyzn i kobiet,
poniewa mczyni uzyskiwali wysze wyniki ni kobiety w
skali P (rednie arytmetyczne odpowiednio 9,93 i 8,42;
t= 7,47), a kobiety- wysze ni mczyni w skali N (14,77 i
11 ,13; t= 12,44) i K (9,12 i 8,35; t= 3,59); wszystkie rnice
68

istotne na poziomie p < 0,001 . Potwierdza to oglnie znan

prawidowo wedug ktrej kobiety s bardziej neurotyczne i
bardziej zsocjalizowane n i mczyni.

lub NIE, w zalenoci od tego, ktra z nich jest diagnostyczna.

Klucze polskie s identyczne z kluczami angielskimi
(Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985).

6.2. PROCEDURA BADANIA

* arkusza pyta;
*arkusza odpowiedzi
* czterech kluczy
Arkusz pyta zawiera instrukcj informujc jak naley
odpowiada na pytania oraz list 100 pyta . Pytania nale do
czterech skal: Neurotyzmu (N)- 24 pytania, Ekstrawersji (E) 23 pytania, Psychotyzmu (P)- 32 pytania i Kamstwa- (K)21 pyta . Pytania z rnych skal s przemieszane ze sob.
Badani niczego nie pisz w arkuszu pyta , dlatego nadaje si
on do wielokrotnego uytku.
Arkusz odpowiedzi zawiera miejsce przeznaczone na
wpisanie podstawowych informacji o osobie badanej oraz numery pyta od 1 do 100 wraz z odpowiedziami TAK i NIE. Po
drugiej stronie arkusza znajduje si tabela , ktra suy do
wpisywania wynikw uzyskanych w poszczeglnych skalach
przez osob badan.
Klucze wydrukowane s na przezroczystych kalkach.
Kadej skali odpowiada jeden klucz oznaczony nazw tej
skali. Przy numerach pyta wchodzcych w skad danej skali wydrukowane s "okienka" na wysokoci odpowiedzi TAK

Badania kwestionariuszem EPQ-R mona przeprowadza indywidualnie lub grupowo. Czasu badania nie ogranicza si .
redni czas wykonania testu wynosi okoo 20-25 minut. Badani,
po zapoznaniu si z instrukcj i wypenieniu metryczki , czytaj
kolejne pytania i przy kadym z nich na arkuszu odpowiedzi zakrelaj kkiem jedn z dwu odpowiedzi: TAK lub NIE.
Bezwzgldnie wymagana jednoznaczno odpowiedzi do
czsto stawia badanych w kopotliwej sytuacji, poniewa przy
czci pyta nie mog si zdecydowa ani na TAK, ani na NIE.
Na ewentualne pytania w tej sprawie naley odpowiada, e z
dwu moliwoci trzeba wybra t , ktra jest blisza osobie
badanej.
Przy grupowym wypenianiu testu naley zadba o to, by
badani nie siedzieli zbyt blisko siebie, poniewa w tych
okolicznociach skonni s porwnywa swoje odpowiedzi i
mog ulega wpywowi innych.
Po wypenieniu kwestionariusza warto poprosi osoby
badane, aby sprawdziy, czy nie zostay pominite odpowiedzi
na jakie pytania. Odbierajc wypenione arkusze, badajcy
take powinien sprawdzi, w obecnoci respondentw, czy
odpowiedzi s kompletne. Niekiedy osoby badane zakrelaj
obydwie odpowiedzi: TAK i NIE. Trzeba wwczas poprosi, by
wybray jedn z nich . Badajcy powinien te sprawdzi, czy
poprawnie zostaa wypeniona metryczka , midzy innymi, czy
podane s dokadne daty badania i urodzenia, co umoliwia
precyzyjne obliczenie wieku badanych. Jest to przydatne przy
statystycznych testach parametrycznych (np. korelacja Pearsona, analiza regresji wielokrotnej, wiek traktowany jak zmienna kowariantna w ANOVIE).

70

71

6. PROCEDURA BADANIA
l OPRACOWANIE WYNIKW
6.1. MATERIA TESTOWY
EPQ-R jest testem typu " papier-owek" . Skada si z trzech
czci:

6.3. OBLICZANIE WYNIKW

Do obliczania wynikw su klucze i arkusz odpowiedzi .
Klucz dla danej skali naley przyoy do arkusza odpowiedzi ,
tak by numery na kluczu pokryway si z numerami na arkuszu
odpowiedzi. Jeeli w .. okienku" na kluczu wida odpowied zakrelon kkiem , przypisujemy jej jeden punkt. Jeli pojawiajca si w ..okienku" odpowied nie jest zakrelona kkiem przypisujemy jej zero punktw. Suma punktw jest wynikiem
surowym (WS) w danej skali. W taki sam sposb sprawdzamy
z kluczem odpowiedzi dla kolejnych skal.
W tabeli wynikw znajduje si rubryka oznaczona liter .. n",
informujca o liczbie pyta w kadej skali. Poniewa w EPQ-R
uywa si punktacji zero-jedynkowej, suma punktw nie moe
by wysza od liczby pyta. Rubryka .. n" daje wic badaczowi
pewn kontrol poprawnoci zliczania wynikw.
Wyniki surowe dla kadej skali wpisujemy w tabeli na drugiej
stronie arkusza odpowiedzi , w rubryce oznaczonej WS. Nastpnie korzystajc z tabel A-D zamieszczonych w Aneksach,
naley odnie otrzymane wyniki surowe do norm (dla
odpowiedniej grupy - uczniowie, studenci, doroli - i pci) i
wpisa je w rubryce .. steny".

72

7. INTERPRETACJA WYNIKW
Wyniki uzyskane przez osob badan wymagaj interpretacji
ujawniajcej ich psychologiczny sens. Przede wszystkim naley
zada pytanie, jaka suma punktw wiadczy o wysokim, przecitnym, czy niskim nasileniu danej cechy. Eysenck zakada , e
nasilenie cech zmienia si w sposb cigy i e maj one
charakter wymiarw. Operuje jednak szeregiem poj , ktre
cige zmienne ilociowe rozbijaj na niecige kategorie jako

ciowe. Granice midzy tymi kategoriami nie s jednak jasno

zdefiniowane. W przypadku neurotyzmu jeden biegun to neurotyzm, drugi - zrwnowaenie emocjonalne. Operujc wynikami surowymi skali N moemy tylko uporzdkowa gru p osb
pod wzgldem stopnia neurotyzmu lub zrwnowaenia
emocjonalnego. Sprawa przedstawia si w zasadzie podobnie
gdy wyniki surowe zamienimy na wyniki skal standardowych.
Jednak w przypadku tych skal istniej powszechnie przyjte
sposoby interpretowania wynikw. Przyjmuje si (Brzeziski,
1978, s. 175), e w skali stenowej 1-4 sten oznacza wyniki
niskie, 5-6 przecitne , a 7-10 wysokie. Dlatego osoby, ktre w
skali N osigaj wyniki od 1 do 4 stena mona uzna za
zrwnowaone emocjonalnie. Osoby z wynikami od 7 do 1O
stena to neurotycy, a ci ktrzy uzyskuj wyniki odpowiadajce
5 i 6 stenowi (grupa najliczniejsza, okoo 38% populacji)
stanowi grup poredni. tj . umiarkowanie zrwnowaon
(niezrwnowaon) emocjonalnie.
Podobnie jest przy skali Ekstrawersji. Mona przyj, e 1-4
sten otrzymuj introwertycy, 7-10 ekstrawertycy, a 5-6 ambiwertycy, tj . osoby umiarkowanie ekstra- introwertywne.

73

W skali Psychotyzmu steny 1-4 s charakterystyczne dla

tzw. normy; steny 7-10 syganlizuj, e mamy do czynienia z
osobami psychotycznymi, niekonwencjonalnymi, czy moe psychopatycznymi. Wszelkie jednoznaczne klasyfikacje s tu jednak nie na miejscu, poniewa- jak wiadomo - sama koncepcja psychotyzmu nie jest jasna, a skala P zawiera pytania, ktre
czyni j mao spjn wewntrznie .

Skala K nazywana skal Kamstwa mierzy aprobat spodo przedstawiania si w korzystnym wie
tle. Steny 1-4 otrzymuj osoby, ktrym nie zaley szczeglnie
na aprobacie ; s one rwnoczenie najbardziej szczere i najmniej zsocjalizowane. Steny 7-1 O sygnalizuj, e mamy do
czynienia z osobami czsto nieszczerym i, bardzo podatnymi na
aprobat spoeczn i zarazem zsocjalizowanymi. O wpywie
socjalizacji na wyniki uzyskiwane w skali K, wiadcz midzy
innymi ujemne korelacje midzy skalami P i K. Jak wiadomo,
osoby uzyskujce wysokie wyniki w skali P wykazuj tendencje
asocjalne i antysocjalne.
Przedstawione wyej kategorie opisowe dla wynikw wyrao
nych w stenach zostay zebrane w tabeli 28.

eczn lub tendencj

Tabela 28
KATEGORIE OPISOWE DLA WYNIKW SKAL EPQ-R
WYRAZONYCH W STENACH
SKALE EPQ-R

STENY
N

1-4

zrwnowae n i e

E
introwersja

norma

emocjonalne

K
sz czero,

n iezsocjalizowanie,
n iepodatno

na
umiarkowane
5~

ambiwersja

psychopatia?

aprobat

umiarkowane:

z rwnowaenie

szczero ,

(niezrwnowa-

zsocjalizowanie ,
podat no na

enie)

aprobat

7-10

neurotyzm
(niezrwnowaenie emocjonalne)

ekstrawersja

psychotyzm?
psychopatia?

n ieszczero,

ter tymczasowy, poniewa zostay opracowane na podstawie

wynikw stosunkowo nielicznej i niezbyt reprezentatywnej dla
populacji oglnej prby osb. Prba uczniowska pochodzi z
dwu duych miast (Warszawa, Lublin). Prba studencka- z
trzech (Warszawa, Lublin, Krakw). Prba dorosych to przede
wszystkim mieszkacy Warszawy. lntepretacja wynikw za pomoc tych norm ma wycznie walor orientacyjny.
Warto take pamita, e nasze interpretacje bd bardziej
trafne w odniesieniu do grup ni do jednostek, poniewa rzetelno trzech skal (N, E, K) - i to zarwno ich zgodno
wewntrzna (alfa Cronbacha) jak i stabilno bezwzgldna (r)
-wahaj si w granicach 0,72-0,84. S wic nisze od wymaganego przy badaniach indywidualnych wspczynnika 0,90.
Jeszcze nisza jest rzetelno skali P; wspczynniki wahay si
w granicach 0,58-0,75, a w niewielkiej grupie krewnych i
powinowatych pacjentw psychiatrycznych osigny zaledwie
warto 0,45 . Ponadto skale EPQ-R s sabo nasycone zmiennymi , ktre maj mierzy (0,26-0,44).
Analizujc wyniki kwestionariuszy Eysencka, bierze si take
pod uwag kombinacje wynikw w dwu lub trzech skalach
rwnoczenie. Najwicej trudu Eysenck i inni badacze powi
cili wymiarom neurotyzmu i ekstrawersji. Przedstawiony poniej
schemat 3 jest zestawieniem hipotetycznych relacji zachodzcych midzy tymi wymiarami i skonnociami do chorb
psychicznych jak i somatycznych . Naley podkreli, e ma on
przede wszystkirT} znaczenie heurystyczne 13 . Moe by pomocny i mona go weryfikowa w badaniach nad rnymi grupami klinicznymi. Tym niemniej, kombinacja wynikw w skalach
N i E Uednostki zaznaczone na schemacie to steny) pozwala tam, gdzie nie dysponujemy wynikami bardziej precyzyjnych
testw klinicznych lub diagnozami lekarskimi - postawi

zsocjalizowanie,
podatno

na aprobat

74

Dokonujc interpretacji wynikw wyraonych w stenach,

naley pamita o kilku rzeczach. Przede wszystkim , zamieszczone w tym poddrczniku normy stenowe maj charak-

'' Schemat 3 zosta opracowany midzy innymi na podstawie wynikw opublikowanych w poEysencka (1968, s. 14 ).

drczniku

75

predyspozycji do okrelonych zaburze psychicznych, a take pozwala podejrzewa istnienie tych zabu-

wstpn diagnoz
rze .

Schemat 3
HIPOTETYCZNE RELACJE MIDZY NEUROTYZMEM l EKSTRAWER SJ
A SKONNOCIAMI DO CHORB PSYCHICZNYCH l SOMATYCZNYCH

1 0~-----------------,

r------~---------;;---

DYSTYMIA
Nowotwory?

Neurotyzm
HISTERIA

PSYCHOPATIA
Choroba wiecowa

l
l
l

l
l

:l

AB

l
l
l
l

:
l

~ ~~

----~-----------------~
~------~------ -- --~---D D
6

-----------------,
l
l
l
l

Zdrowie
psychiczne
i
fizyczne

l
l
l

l
l
l

l
l
l

l
l

-~-~--- - -------------j
Zrwnowaenie

emocjonalne

Nowotwory?

Jednostki na schemacie to steny. Duymi literami oznaczono pola: A - pole psychopatii, B- h istei , C - psychastenii (dystymii), AB- zaburze z pogranicza psychopatii i histei , BC- nerwic histeryczno-psychastenicznych, D- zdrowia fiZYCZ
nego i psychicznego, E - pole nieokrelone pod wzgldem zdrowia (za burze)
psychicznego; prawdopodobna skonno do nowotworw. Ponadto pola A i AB
oznaczaj zwikszon skonno do chorb serca, a pole C - do chorb nowotworowych.
Wyniki bada empirycznych (Gryzlo, 1991): x,- norma, mczyni, x2 - norma,
kobiety, x3 - nerwice, mczyn i, x4 - nerwice, kobiety.

76

Na schemacie 3 przedstawiono midzy innymi wyraone w

stenach przecitne wyniki uzyskane w badaniach empirycznych
(Gryzio, 1991 ), w ktrych porwnywano neurotykw z grupami
kontrolnymi. Posuono si przy tym prezentowanymi w podrczniku normami dla studentw, poniewa wikszo badanych stanowili studenci. Jak wida, wyniki mczyzn mieszcz si w obszarze psychastenii, a wyniki kobiet s na granicy
tego obszaru, co moe wiadczy o mieszanym charakterze
nerwicy: psychasteniczno-histerycznym. Wyniki grup kontrolnych, mczyzn i kobiet, mieszcz si w obszarze zdrowia fizycznego i psychicznego. Tak wic przytoczone dane empiryczne
s zgodne z tym, co wyej napisano.
Schemat uwidacznia opisane wczeniej (por. rozdz. 1.2.3.)
rnice midzy osobami o rnych poziomach ekstrawersji.
Przyjto , e najbardziej ekstrawertywni s psychopaci , mniej
histerycy, jeszcze mniej osoby zdrowe i najmniej dystymicy. Jak
napisano, histerycy pod wzgldem ekstrawersji znajduj si
pomidzy osobami zdrowymi i psychopatami. Tym niemniej na
schemacie obszar histerii (B) zachodzi na obszar psychopatii
(A), co zaznaczono literami AB. Moe to oznacza zaburzenie
psychopatyczno-histeryczne . Z drugiej strony obszar histerii .
graniczy z obszarem dystymii (C). Zachodzce na siebie obszary B i C (BC) oznaczayby nerwic psychasteniczno-hisna schemacie z obteryczn. Obszar histerii od dou graniczy _
szarem zdrowia (D). W ten sposb zasygnalizowano brak
wyranych granic pod wzgldem natenia ekstrawersji midzy
histeri a - graniczcymi na schemacie 3 z trzech rnych
stron - psychopati. psychasteni i zdrowiem. By moe dalsze badania empiryczne nakrel takie granice.
Niezalenie od poziomu ekstrawersji , waciwie wszystkie
zaburzenia fizyczne i somatyczne wi si z nasilonym niezrwnowaeniem emocjonalnym (neurotyzmem). Zdrowie szo
by wic w parze ze zrwnowaeniem emocjonalnym i umiarkowanym poziomem ekstrawersji, tj. z ambiwersj.
Skonno do choroby wiecowej serca, nadcinienia itp.
(por. rozdz. 1.2.4.) byaby charakterystyczna dla neurotycznych
ekstrawertykw (na schemacie 3: pola A i AB), do nowotworw

77

- dla neurotycznych introwertykw (pole C). Poniewa jednak

u osb z chorob nowotworow stwierdzano niski poziom neurotyzmu (co moe , cho nie musi by skutkiem wyparcia
emocji; por. rozdz. 1.2.4.), nie da si wykluczy skonnoci do
nowotworw u zrwnowaonych introwertykw. Ta ostatnia
moliwo jest jednak mniej prawdopodobna.
We wczeniejszej wersji kwestionariusza (EPQ) Eysenckowie wprowadzili skal przestpczoci (skala C) . O skali tej nie
wspominaj w artykule omawiajcym zrewidowan wersj
narzdzia (Eysenck i in., 1985). Tym niemniej skala C zostaa
oparta na wynikach trzech podstawowych skal: E, N i P.
Podwyszone wyniki we wszystkich trzech skalach powinny
wic, zgodnie z tez Eysenckw, mierzy skonnoci do zachowa przestpczych. Teza ta moe jednak nie sprawdzi si
w przypadku skali E, z ktrej (w EPQ i EPQ-R) usunito pytania
mierzce impulsywno (tzw. ekstrawersj zego przystosowania). Przestpcy powinni uzyskiwa wyniki w granicach 7-10
stena w tych trzech skalach . Jest te prawdopodobne, e w
skali K przestpcy bd otrzymywa niskie wyniki (1 -4 sten),
poniewa nie zaley im zbytnio na aprobacie spoecznej.

8. ZASTOSOWANIA
Adaptowana przez nas najnowsza wersja kwestionariusza
Eysencka jest przeznaczona do badania dorosych i modziey
od 16-go roku ycia . Nie znalelimy informacji o istnieniu wersji EPQ-R dla modszych dzieci, chocia prawie wszystkie
wczeniejsze kwestionariusze takie wersje posiadaj.
Omawiana adaptacja powinna by uywana przede wszystkim do bada naukowych oraz wtedy, gdy charakteryzujemy
czy porwnujemy grupy osb. Z powodu brakw rzetelnoci,
raczej nie powinna by stosowana do d iagnoz, prognoz i selekcji indywidualnej, a jeli ju kto uywa jej w tych celach, to
powinien by wiadom moliwych bdw.
Na przykad, jeli ucze uzys kaby 8 punktw w skali P, to z powodu
niewielkiej rzetelnoci tej skali (por. lab. 16, 17 i 19) i duego bdu pomiaru
(SEM ; por. lab. 20) jego wynik prawdziwy zawieraby si- z prawdopodobiestwem 95% - w granicach 4-12 punktw (84), co odpowiada 2-7
stenowi (po r. ta b. C, s. 107). Drugi sten oznacza wynik niski, a sidmy wysoki; zatem nie dowiedzielibymy si prawie niczego o nateniu psychotyzmu u tego ucznia. Troch lepiej jest w przypadku innych skal EPQ-R.
Na przykad 8 punktw w ska li N oznacza co prawda , e prawdziwy wynik
ley (z prawdodpodobiestwem 95%) take w granicach 4-12 punktw, ale
odpowiada to 3-6 stenowi (por. lab. A, s. 105), co sygnalizuje wynik niski lub
przecitny .

Pytania EPQ-R sformuowane s stosunkowo prosto i dlateg o wyksztacen ie podstawowe wystarcza , by badany mg
samodzielnie wypeni ten inwentarz. Prostot jzykow sformuowa staralimy si zachowa rwn ie w wersj i polskiej.
78

79

Tym niemniej, naley oczekiwa -jak w przypadku wszystkich

kwestionariuszy- e wyksztacenie ponadpodstawowe bdzie
uatwiao wypenianie EPQ-R i wpywao zarazem na wiksz
rzetelno odpowiedzi.
Konstruujc kwestionariusze osobowoci Eysenck stawia
sobie, obok celw teoretycznych, take cele praktyczne. Jego
kwestionariusze miay suy klinicystom:
*Skala N miaa odrn ia neurotykw i nieneurotykw,
zwaszcza tam , gdzie nasilenie tych cech jest skrajne (steny:
1-4 i 7-10).
*W poczeniu ze skal P, skala N suy do odrniania
zaburze nerwicowych i psychoz. Pacjenci z nerwic w porwnaniu z psychotykami osigaj wysze wyniki w skali N i nisze
-w p (por.: Sanocki, 1981 , s. 183-184). Jest to potwierdzeniem
Eysenckowskiej tezy o zasadniczej rnicy midzy nerwic i
psychoz (por.: Eysenck, 1970, s. 121-123; Pospiszyl, 1985,
s. 217).
*Skala p moe by take uywana do odrnienia osb normalnych i psychotykw, jakkolwiek trzeba pamita, e jest to
w EPQ-R skala najsabsza.
* Eysenck sdzi , e warto podejmowa prby rnicowania
midzy rodzajami psychoz, biorc pod uwag wyniki w skalach
P i E. Rnice te mogyby by zwizane z nasileniem ekstraintrowersji (Pospiszyl, 1985, s. 216).
* Jednak bardziej godne zaufania jest rnicowanie zaburze
nerwicowych na podstawie skali E. Zakadajc, e osoby z nerwic uzyskuj wysokie wyniki w skali N, rodzaj nerwicy (psychastenia, histeria, formy porednie) zaleaby od wymiaru ekstra- introwersji (por.: Eysenck, 1968; Sanocki, 1981 ; por. te
rozdz. 7, s. 77).
* Wysokie wyniki jednoczenie w trzech skalach: E, N i P
oraz niskie w K mog suy do diagnozowania predyspozycji

cznych . Eysenck przypuszcza, e za pomoc jego kwestionariusza mona diagnozowa skonnoci do:

*choroby wiecowej, zawau , nadcinienia, cukrzycy itp. na

podstawie wysokich wynikw w skalach N i E;
* chorb nowotworowych na podstawie wysokich wynikw w
skali N i niskich w skali E; jest te moliwe, e osoby skonne
do chorb nowotworowych uzyskuj niskie wyniki w skalach N
i E oraz wysokie w skali K;
Zdrowie fizyczne (i psychiczne) mona diagnozowa na podstawie niskich wynikw w skali N (zrwnowae nie emocjonalne) i przecitnych w skali E (ambiwertyzm) . Prawdopodobnie warunkiem zdrowia psychicznego s dodatkowo niskie
wyniki w skali P.
Kwestionariusze Eysencka mog by rwnie wykorzystywane do prognozowania powodzenia w nauce szkolnej i studiach. Wielokrotnie dowiedziono empirycznie, e o powodzeniu
tym decyduje poziom neurotyzmu i ekstrawersji. Najlepsze
osignicia maj na og neurotyczni introwertycy, najgorsze zrwnowaeni ekstrawertycy. U pierwszej z wymienionych grup
odruchy warunkowe powstaj znacznie szybciej n i u drugiej.
Ponadto, introwertycy s powolniejsi, ale bardziej wytrwali i
dokadni n i ekstrawertycy (Eysenck, 1968), co te nie jest obojtne w procesie uczenia si.
EPQ-R moe ponadto znale zastosowanie w poradnictwie
zawodowym. Skoro introwertycy s bardziej dokadni i wytrwali,
powinni lepiej ni ekstrawertycy pracowa przy takich urz
dzeniach jak automaty, radar, komputery i w takich instytucjach
jak orodki obliczeniowe, ksigowo, banki. Ekstrawertycy z
kolei mogliby by przydatni wszdzie tam, gdzie konieczne s
atwe i liczne kontakty z innymi ludmi. Osoby uzyskujce wysrpkie wyniki w skali P raczej nie powinny (ze wzgldu na tendencje
psychotyczne i asocjalne) by nauczycielami, duchownymi, politykami, psychologami itp. Z drugiej strony, wysokie wyniki w skali
P id w parze z niekonwencjonalnym stylem ycia i myleniem
dywergencyjnym (Zuckerman, 1989, s. 393-394}, co sprzyja
osiganiu sukcesw artystycznych i - prawdopodobnie naukowych. Jednak z powodu niejednorodnoci pyta skali P
nigdy nie wiadomo, czy wysokie wyniki oznaczaj predyspozycje twrcze, czy te skonnoci przestpcze bd psychotyczne.

80

81

przestpczych .

Nowsze badania skoniy Eysencka do szukania zwizkw

midzy osobowoci i predyspozycjami do chorb somaty-

Psychotyzm, ekstrawersja i neurotyzm odgrywaj take

pewn rol w aktywnoci sportowej . Eysenck, Nias i Cox
(1982) wykazali , e sportowcy w odrnieniu od niesportowcw, a take lepsi sportowcy w zestawieniu z gorszymi rni
si pod wzgldem nasilenia wszystkich wymienionych cech
osobowoci. Sportowcy i lepsi sportowcy s bardziej psychotyczni i ekstrawertywni oraz mniej neurotyczni ni niesportowcy i
gorsi sportowcy. W zwizku z neurotyzmem warto doda, e
dokadniejsze analizy wykazay raczej krzywoliniow zaleno
midzy tym wymiarem i sukcesem sportowym (bardzo wysokie
jak i bardzo niskie wyniki w skali N nie sprzyjaj sukcesom
sportowym). Rwnie wybr dyscypliny sportu ma zwizek z
Eysenckowskimi wymiarami. Na przykad ekstrawertycy wol
sporty zespoowe, a introwertycy- indywidualne.
Znajomo podstawowych wymiarw osobowoci pozwala
diagnozowa nastroje dominujce u okrelonej osoby. Z przegldowych bada Williamsa (1990) , w ktrych przeanalizowano
wyniki szeciu studiw nad nastrojami (moods) mierzonymi za
pomocjedenastu rnych skal wiadomo, e osoby o wysokich
wynikach w skali N i niskich w skali E, tj. neurotyczni introwertycy, maj skonno do przeywania : a) uczu bardziej negatywnych i b) uczu mniej pozytywnych 14 , a ich nastroje s
bardziej zmienne ni w przypadku zrwnowaonych ekstrawertykw.
Podobne wyniki otrzymali Hotard i in. (1989), ktrzy stwierdzili ponadto, e gorsze samopoczucie neurotycznych i zrwnowaonych introwertykw pojawia si tylko wwczas, gdy cechom tym towarzyszy brak kontaktw spoecznych (poor social
relationships) . Sama ekstrawersja w przypadku osb zrwnowaonych i posiadajcych dobre kontakty spoeczne ma saby
zwizek z nastrojem, albo nie ma adnego.
Kwestionariusz Eysencka moe by rwnie wykorzystywany
w poradniach przedmaeskich i rodzinnych do prognozowania szczcia w maestwie bd szukania przyczyn niepo"Uczucia pozytywne i negatywne to nie s dwa bieguny j ednego wymiaru. lecz dwa odrbne wymiary (por. np. Watsen i in., 1988). Std omawiane s oddzielnie.

Zaleski i Gakawska (1978), uywajc MPI w adaptacji

Choynowskiego i Skali Sukcesw Maeskich Gakowskiej odkryli, e nieszczliwe maestwa charakteryzuje wyranie
wyszy poziom neurotyzmu, ni maestwa szczliwe .
Dotyczy to zarwno mw jak i on. Wysoki poziom neurotyzmu, wedug maonkw, by u nich bardzo podobny w dziecist
wie i przed maestwem jak i w czasie trwania maestwa.
Autorzy sdz. e zwizana z neurotyzmem nadmierna wrali
wo, zmiany nastrojw, niecierpliwo i skonno do martwienia si utrudniaj rozwizywanie codziennych problemw i
zaburzaj potencjalnie szczliwe maestwa .
Inne badania Zaleskiego (1981 ), w ktrych obok skali Ga
kowskiej uyto EPQ w tumaczeniu autora, pokazay dodatkowo, e : 1) maestwa nieszczliwe w odrnieniu od
szczliwych maj wysze wyniki w skali P, 2) tylko mowie
(lecz nie ony) z maestw n ieszczliwych s bardziej neurotyczni ni mowie z maestw szczliwych , 3) maonko
wie z maestw szczliwych s bardziej do siebie podobni
pod wzgldem osobowoci (we wszystkich czterech skalach
EPQ) , ni maonkowie z maestw nieszczliwych . Rnice
byy wyrane (istotne statystycznie) w przypadku skal P i E.
Jednak, stosujc EPQ-R do diagnoz czy prognoz indywidualnych oraz w celach selekcyjnych , trzeba cigle pamita o nie
w peni satysfakcjonujcej rzetelnoci skal tego kwestionariusza, a w przypadku skali P- take o jej wtpliwej trafnoci.
EPQ-R stwarza za to szerokie moliwoci w badaniach
naukowych. Moe by stosowany w korelacyjnych studiach nad
osobowoci, np. do analizy zwizkw midzy Eysenckowskimi
wymiarami osobowoci i samoocen. samoakceptacj, poszukiwaniem wrae , temperamentem , preferencjami wartoci ,
postawami wobec innych itp.
Przykadem tego typu bada moe by studium Zaleskiego,
Eysenck i Eysencka (w druku), w ktrym analizowano zwizki
midzy osobowoci (polska wersja EPQ w adaptacji Zaleskiego) oraz postawami wobec grup mniejszociowych i z
marginesu spoecznego . Autorzy wyodrbnili trzy kategorie
grup, ktrych czonkowie s: 1. w peni zaleni od spoecze-

82

83

wodze .

stwa, wymagajcy staej opieki i dlatego kopotliwi (np. chorzy

umysowo, starzy, nieuleczalnie chorzy tak jak ofiary AIDS);
2. niezaleni od spoeczestwa , ale zachowuj si w sposb
naganny, niemoralny lub niezgodny z prawem (np. narkomani,
prostytutki, faszerze pienidzy i dzie sztuki); 3. antyspoeczni ,
krzywdz innych w sposb bezporedni (np. recydywici ,
gwaciciele , osoby wykorzystujce seksualnie dzieci, zodzieje,
informatorzy policyjni w systemach totalitarnych). Jakkolwiek
pierwsza kategoria grup, niezalenie od osobowoci, budzi najwicej sympatii, a trzecia- najmniej, to jednak okazao si, e :
1. ekstrawertycy w odrnieniu od introwertykw s bardziej
tolerancyjni (maj bardziej pozytywne postawy wobec opisanych grup), 2. nasilenie cech psychopatycznych wyranie idzie
w parze z nietolerancj, 3. brak jest liczcych si korelacji
midzy neurotyzmem i postawami wobec grup mniejszocio
wych .
Trzeba jednak zauway, e wszystkie zalenoci byy sabe
(najsilniejsza korelacja midzy skal P i postawami wobec
pierwszej kategorii grup mniejszociowych wyniosa 0,31) , a
zwizki midzy biologicznie zdeterminowanymi wymiarami osobowoci i postawami spoecznymi -teoretycznie niejasne, cho
stwierdzone empirycznie. Autorzy omawianego artykuu , stawiajc hipotezy na temat zwizkw midzy wymiarami osobowoci i postawami spoecznymi, posuyli si wczeniejsz
wersj teorii Eysencka, ktra zakada istnienie czwartego
poziomu w strukturze osobowoci, tj . nawykw mylowych czy
postaw. Jak wiadomo, twierdzenie o istnieniu zalenoci przyczynowych midzy tym poziomem i poziomem trzecim organizacji osobowoci (tj. znanymi wymiarami) byo powszechnie
krytykowane (por. Sanocki, 1981 , s. 456).
EPQ-R moe by rwnie uywany w badaniach klinicznych
i penitencjarnych, w ktrych interesuj nas raczej grupy osb
ni pojedyncze osoby. Take - w eksperymentalnych badaniach z pogranicza psychologii oglnej (zwaszcza spostrzegania i uczenia si) i psychologii osobowoci. Jak wykaza
Eysenck (por. np .: Eysenck, 1970, s. 425-457), silne biologiczne zdeterminowanie neurotyzmu i ekstrawersji pozwala na

analiz zwizkw midzy nimi i caym szeregiem zjawisk takich

jak: progi zmysowe , warunkowanie, zjawisko reminiscencji,
procesy pam iciowe , powidoki, poziom wykonania zada zaleny od siy pobudzenia emocjonalnego (prawa YerkesaDodsona), reakcja skrno-galwan iczna, fale mzgowe rejestrowane w postaci EEG itp.
Podano tu jedynie przykady moliwych zastosowa EPQ-R.
Wiele innych - zaley wycznie od inwencj i uytkowni kw

84

85

narzdzia.

ZAKOCZENIE
Wyniki naszych dotychczasowych bada nad rzetelnoci i
skal EPQ-R pokazuj. e polska adaptacja jest
uytecznym narzdziem badawczym , o parametrach psychometrycznych niewiele odbiegajcych od oryginau . Skala Psychotyzmu ma nieco nisz rzetelno, ale jej wyniki nie
wykazuj tak kopotliwego skonego rozkadu. Trudno na razie
powiedzie, czy jest to zasug starannego tumaczenia, czy
wynika ze specyficznych waciwoci badanych przez nas osb
(a moe Polakw w oglnoci?) .
Wymiana tych pyta, ktre maj sab moc dyskryminacyjn
i powoduj obnienie rzetelnoci, pozwoliaby na uzyskanie lepszych parametrw psychometrycznych, ale odbyoby si to
kosztem wiernoci wobec oryginau i utrudnio porwnania
trafnoci

midzynarodowe .
Jeeli chcemy posiada narzdzie jak najlepiej mierzce
pewne cechy w Polsce i przydatne dla praktyki w naszym kraju ,
trzeba raczej opracowa je na nowo, uwgldniajc w jak najwikszym stopniu specyfik lokaln (por. Drwal, 1990).
Na zakoczenie trzeba przypomnie ewentualnemu uytkow
nikowi EPQ-R , e istnieje bardzo wiele wersji inwentarza
Eysencka (MPI , EPI , PEN , EPQ , EPQ-R itd ., ponadto s stosowane wersje skrcone, wersje dla dzieci i modziey: JEPI ,
JEPQ). W kolejnych wersjach zmieniano liczb i tre wielu pyta , zachowujc tradycyjne nazwy skal: ekstrawersja, neurotyzm , kamstwo, pniej - take psychotyzm . Dziki tym

86

modyfikacjom uzyskiwano zwykle coraz lepsze parametry psychometryczne skal, ale w nieunikniony sposb prowadzio to do
zmian psychologicznego znaczenia mierzonych konstruktw.
Zwracano na przykad uwag , e ekstrawersja mierzona starszymi wersjami nie jest t sam ekstrawersj w nowszych wersjach (Rocklin i Revelle, 1981 ; Claridge, 1983). Gdy obliczano
korelacje midzy kolejnymi wersjami s~al , uzyskiwano zwykle
do wysokie wspczynniki, usprawiedliwiajce stoswanie
nowych wersji zamiast starszych (por. F rancis i Pearson, 1988).
Do dramatyczn rozbieno obserwowa jednak Pearson
(1988), korelujc wyniki EPQ z wynikami EPQ-R , uzyskanymi
po upywie roku w niezbyt duej grupie studentek (N = 51). O
ile dla trzech skal stwierdzi on zadowalajc stabilno (ktr.
za Choynowskim (1971), naley nazwa stabilnoci wzgld
n) : 0,69 (E), 0,59 (N) i 0,34 (K), to dla skali P korelacja bya
zerowa (0 ,06) . Moga ona w duej mierze wynika z wyjtkowo
niskich wynikw w skali P (rednia wynosia 0,71) i skonego
rozkadu w pierwszym badaniu (EPQ).
Warto sprawdzi w Polsce zgodno wynikw uzyskanych w
EPQ-R z wynikami tych samych osb w innych polskich wersjach inwentarza Eysencka , zwaszcza- ,.Inwentarza Osobowoci" (MPI) w adaptacji Choynowsk iego (1968, 1977). Pozwolioby to oceni, w jakim stopniu mona po.sugiwa si zamiennie rnymi wersjami, a w interpretacji EPQ-R nawizywa
do - bogatej ju - polskiej literatury o MPI. Najbardziej
odpowiedni metodologi wydaje si analiza trafnoci zbienej
i rnicowej, zastosowana -w do ograniczonym zakresieju w tym opracowaniu .

87

LITERATURA
BENTALL, R.P., CLARIDGE, G .S.. SLADE, P.D. (1989): The multidimensional
nature ot schizotypal traits: A tactor analitic study with normai subjects.
British Journal of Clinica/ Psychology, 28, 363-375.
BRZEZISKI , J. (1978): Elementy metodologii bada psychologicznych.
Warszawa: PWN.
BRZOZOWSKI , P. (1987) : Skala Wartoci - polska wersja testu Miltona
Rokeacha. W : Drwal R. . (red.). Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce
psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 81-122.
BRZOZOWSKI, P. (1989): Skala Wartoci (SW). Polska adaptacja Value
Survey M. Rokeacha. Podrczn i k . Waarszawa: Polskie Towarzystwo
Psychologiczne, Wydzi a Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego,
Laboratorium Technik Diagnostycznych im. B. Zawadzkiego.
BRZOZOWSKI, P. (1992): Hierarchia wartoci Maxa Schelera. Teoria a fakty
empiryczne. Przegld Psycho/ogiczny, 35, 3, 329-338.
BRZOZOWSKI , P. (1993): Konstrukcja i waciwoci psychometryczne Skali
Wartoci Schelera. W : E. Aranewska (red .), Psychologia matematyczna.
T. V: Wybrane zagadnienia metodologii bada w psychologii. Krakw:
Wydawnictwo UJ, s. 117-138.
BRZOZOWSKI, P. (1995): Skala Wartoci Schelerowskich - SWS.
Podrczn i k . Warszawa: Pracownia Tesstw Psychologicznych Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego.
BRZOZOWSKI , P., DRWAL, R . . (1995) : Skale skonnoci psychotycznych
(STQ) G. Claridge'a. W: R. . Drwal, Adaptacja kwestionariuszy osobowoci. Wybrane zagadnienia i techniki (red. P. Brzozowski, wsppraca :
P. Ole) . Warszawa: PWN. s. 132-148.
CAMPBELL, D.T., FISKE, D.W . (1959): Convergent and discriminant validation by the multitrait-multimethod matrix. Psychologica/ Bulletin, 56 ,
81-105.
CATTELL, R.B ., SCHEIER, I.H. (1961 ): The meaning and measurement of
neuroticism and anxiety, New York: Ronald Press.
CHLEWISKI , Z. (1963): Wprowadzenie do teorii osobowoci H.J. Eysencka.
Roczniki Filozoficzne, 11, 4, 81-91.

88

CHOYNOWSKI, M. (1968): Opracowanie polskiej adaptacj i ,Inwentarza osobowoci" H.J. Eysencka. Biuletyn Psychometryczny, 2, 51-95.
CHOYNOWSKI, M. (1971 ): Podstawy i zastosowania teorii rzetelnoci testw
psychologicznych. W: J. Kozielecki (red.), Problemy psychologii matematycznej. Warszawa: PWN, s. 65-118.
CHOYNOWSKI, M. (1972): T-54. Skrcony podrcznik do testu .Inwentarz Osobowoci" H.J. Eysencka. Warszawa: Ministerstwo Owiaty i Wychowania.
CHOYNOWSKI, M. (1977): Podrcznik do . Inwentarza osobowoci"
H.J. Eysencka. W: Choynowski M. (red.), Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. Warszawa: PWN, s. 493-536.
CHRISTIE , R. GEIS F.L. (1970): Studies in Machiavellianism. New York:
Academic Press.
CLARIDGE G. (1981): Psychoticism. W : R. Lynn (red.}, Dimensions of personality. New York: Pergamon Press, s. 79-110.
CLARIDGE, G. (1983): The !:ysenck Psychoticism scale. W: J.N. Butcher.
C.O. Spielberger (red.), Advances in personality assessment (Vol. 2).
Hillsdale, NJ: Er1baum, s. 71-114.
CLARIDGE, G., BROKS, P. (1984) : Schizotypy and hemisphere function:
l. Theoretical considerations and the measurement of schizotypy. Personality and lndividual Differences, 5, 633-648.
COMREY, A.L. (1 973): A first course in tactor analysis. New Yorl<: Academic
Press.
CORULLA, W.J . (1987): A psychometrie investigation of the Eysenck Personality Questionnaire (Revised) and its relationship to the 1.7 lmpulsiveness
Questionnaire. Personality and lndividual Differences, 8, 651-658.
CORULLA, W. J. (1988): A further investigation of the Sensation Seeking Scale
Form-Y and its relationship to the EPQ-R and the 1.7 lmpulsiveness
Questionnaire. Personality and lndividua/ Differences, 9, 277-287.
CORULLA, W .J. (1989): The relationship between the Strelau Temperament
lnventory, Sensation Seeking and Eysenck's dimensional system of personality. Personality and lndividua/ Differences, 1O, 161- 173.
DRWAL, R.. (1987) : Trafno zbiena i rnicowa czterech inwentarzy
agresji. W : R . . Drwal (red .), Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce
psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 211-237.
DRWAL, R. . (1989): Badanie trafnoci zbienej i rnicowej . W: J. Brzeziski ,
T . Marek, C. Noworoi (red.), Psychologia matematyczna. T. III: Metodologiczne problemy psychometrii. Krakw: Wydawnictwo UJ, s. 39-51.
DRWAL, R.. (1990): Problemy kulturowej adaptacji kwestionariuszy osobowoci. W: A. Ciechanowicz (red.), Kulturowa adaptacja testw. Warszawa,
Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Wydzi a Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego, Laboratorium Technik Diagnostycznych im. B. Zawadzkiego.
DRWAL, R.. (1991): Ocena porwnawcza dwu opracowa dotyczcych polskiej adaptacji EPQ-R: Opracowanie l - autorstwa J. Maciejczyk, opracowanie 11- autorstwa R. . Drwala i P. Brzozowskiego 1-5 (maszynopis).

89

DRWAL, R.. , BRZOZOWSKI, P. (1995a): Skala makiawelizmu (Mach V)

R. Christie i F.L. Geis; Problemy rzetelnoci i trafnoci. W: R.. Drwal,
Adaptacja kwestionariuszy osobowoci. Wybrane zagadnienia i techniki
(red. P. Brzozowski, wsppraca : P. Ole) . Warszawa: PWN, s. 184-195.
DRWAL, R.. , BRZOZOWSKI, P. (1995b): Zrewidowany Inwentarz Osobowoci H.J. Eysencka (EPQ-R). W: R. . Drwal, Adaptacja kwestionariuszy osobowoci. Wybrane zagadnienia i techniki (red. P. Brzozowski, wsppraca :
P. Ole), Warszawa: PWN, s. 109-131 .
DRWAL, R .., WILCZYSKA, J.T. (1980): Opracowanie Kwestionariusza
Aprobaty Spoecznej. Przegld Psycho/ogiczny, 23, 569-583.
EYSENCK, H.J. (1958): The scientific study of personality. London: Routledge
and Kegan Paul.
EYSENCK, H.J. (1967): Uses and abuses of psychology. Harmondsworth,
Middlesex: Penguin Books.
EYSENCK, H.J. (1968): Inwentarz Osobowoci (The Maudsley Personality
lnventory). Podrcznik tymczasowy. Opracowanie: R.H . Knapp, M. Choynowski. Warszawa: Centralny Orodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego.
EYSENCK, H.J. (1970): The structure of human personality. London: Methuen
and Company.
EYSENCK, H.J. (1971): Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: PWN.
EYSENCK, H.J. (1976): Case studies in behavior therapy. London: Routledge
and Kegan Paul.
EYSENCK, H.J. (1977): Crime and personality. London: Routledge and Kegan
Paul.
EYSENCK, H.J. (1990a): Type A behaviour and caronary heart disease: The
third stage. Joumal of Social Behavior and Persona/iy, 5, 1, 25-44.
EYSENCK, H.J. (1990b): Rebel with a cause. The autobiography of Hans
Eysenck. London: W.H. Allen and Company.
EYSENCK, H.J. (1991): Personality, stress and disease: An interactionist perspective. Psychological lnquiry, 2, 3, 221-232.
EYSENCK, H.J. (1992): Sprawd swoj i nte lig encj. Otwock: Dobrucki Malicki
DMS.
EYSENCK, H.J. (1993): Predictlon of cancer and caronary heart disease mortality by means of a personality inventory: Results of a 15-year foliow-up
study. Psychological Reports, 72, 499-516.
EYSENCK, H.J. (1994): Wymiary osobowoci . W : A Januszewski, P. Ole,
T. Witkowski (red.), Wykady z psychologii w KUL. Lublin: RW KUL, t. 7,
s. 273-296.
EYSENCK, H.J., EYSENCK, S. B.G. (1975): Manual for the Eysenck Personality Questionnaire EPQ. London: Hodder and Stoughton Educational.
EYSENCK, H.J., EYSENCK, S.B.G. (1976): Psychoticism as a dimensions of
personality. New York: Crane, Russak and Company.
EYSENCK, H.J. , EYSENCK, S.B.G. (1978): Psychopathy, personality and ge-

netics, W: R. D. Hare, D. Schalling (red.), Psychopathic behavior: Approach

to research. London: J. Wiley.
EYSENCK, S.B.G. EYSENCK, H.J., BARREIT, P. (1985): A revised version
of the Psychoticism scale. Personality and lndividual Differences, 6, 21 -29 .
EYSENCK, H.J., GROSSARTH-MATICEK , R. (1991): Creative novation behaviour therapy as a prophylactic treatment for cancer and coronary hearth
disease: Part 11 - Effects of treatment. Behavioral Research and Therapy,
29, 1, 17-31.
EYSENCK, H.J., NIAS, D.K.B., COX, D.N. (1982): Personality and Sport.
Advances in Behaviour Research and Therapy, 4, 1-56.
FRANCIS, L.J., PEARSON, P.R. (1988): Religiosity and the short-scale
EPQ-R indices of E, N and L, compared with the JEPI , JEPQ and EPQ.
Personality and lndividual Differences, 9, 653~57 .
GORSUCH, R. L. (1974): Factor analysis. Philadelphia: Saunders.
GROSSARTH-MATICEK , R., EYSENCK, H.J. (1990): Personality, stress and
disease: Description and validation of a new inventory. Psychological Reports, 66, 355-373.
GROSSARTH-MATICEK , R. , EYSENCK, H.J . (1991): Creative novation behaviour therapy as a prophylactic treatment for cancer and coronary hearth
disease: Part l - Description of treatment. Behavioral Research and Therapy, 29, 1, 1-16.
GROSSARTH-MATICEK, R., EYSENCK, H.J., BARRETT, P. (1993): Prediction of cancer and caronary heart disease as a function of questionnaire administration. Psycho/ogica/ Reports, 73, 943-959.
GROSSARTH-MATICEK, R. , EYSENCK, H.J., VETTER, H. (1988): Personality
type, cancer and caronary heart disease. Personality and lndividual Differences, 9, 479-495.
GROSSARTH-MATICEK , R., FRENTZEL-BEYNE, R., BECKER, N., SCHUM D.
(1 984): Cancer risks associated with life events and conflicts solutions.
Cancer Detection and Prevention, 7, 201-209.
GRYZIO, B. (1991 ): Kryzys w wartociowan iu a hierarchie wartoci u osb z
nerwic i bez nerwicy. Maszynopis (praca magisterska napisana pod
kierunkiem P. Brzozowskiego). Lublin: Instytut Psychologii UMCS.
HALL, C.S., LINDZEY, G. (1990); Teorie motywacji. Warszawa: PWN.
HEATH, A C., CLONINGER, C.R., MARTIN, N.G. (1994): Testing a model for
the genetic structure of personality: A comparison of the personality systems
of Cloninger and Eysenck. Journal of Personality and Social Psycho/ogy,
66, 762-775.
HEATH, AC., MARTIN, N.G. (1990): Psychoticism as a dimension of personality: A multivariate genetic test of Eysenck and Eysenck's psychoticism eonstruci. Journal of Personality and Social Psycho/ogy, 58, 1, 111-121 .
HELMES, E. (1989): Evaluating the interna! structure of the Eysenck Personality Questionnaire: Objective criteria. Multivariate Behavioral Research, 24,
3, 353-364.

91
90

HOTARD, S.R. , MCFATTER, R.M ., MCWHIRTER, R.M., STEGALL, M.E.

(1989): lnteractive effects ot extraversion, neuroticism. and social relationships on subjective well-being. Joumal of Personality and Social Psychology, 57, 2, 1-11 .
KAISER, H., HUNKA, S., BIANCHINI, J. (1971 ): Relating tactors between studies based upon different individuals. Multivariate Bahaviorai Research, 6,
409-422.
MACIEJCZYK, J. (1990): Informacja osobista, 24 stycznia.
MADSEN, K.B. (1980): Wspczesne teorie motywacji. Warszawa: PWN.
MUNTANER, C. , GARCIA-SEVI LLA, L. , FERNANDEZ, A. , TORRUBIA, R.
(1988): Personality dimensions, schizotypal and borderlina personality traits
and psychosis proneness. Personality and lndividual Differences, 9,
257- 268.
PEARSON, P.R. (1988): A comparison ot the Psychoticism scale of the EPQ
and the EPQ-R. Joumal of Psychology, 122, 623-624.
PUZEK, Z. (1971): Warto testu WISKAD-MMPI dla diagnozy rnicowej w
zakresie nozologii psychiatrycznej, Lublin: Wydawnictwo KUL.
POSPISZYL, K. (1985): Psychopatia. Warszawa: PWN.
RAWLINGS, D., CARNIE, D. (1989): The interaction of EPQ extraversion with
W AIS subtest pertormance under timed and untimed conditions. Personality
and lndividual Differences 10, 4, 453-458.
ROCKLI N, T., REVELLE, W . ( 1981): The measurement ot extraversion: A
comparison of the Eysenck Personality lnventory and the Eysenck Personality Questionnaire. British Joumal of Social Psycho/ogy, 20, 279-284.
ROKEACH, M. (1973): The nature of human values. New York: Free Press.
SANOCKI, W. (1981): Kwestionariusze osobowoci w psychologii. Warszawa:
PWN.
STRELAU, J. (1983): Temperament, personality, activity. New York: Academic
Press.
STRZAECKI , A. (1969): Wybrane zagadnienia psychologii twrczoci.
Warszawa: PWN.
SZEREMET. E. (1990): Zal eno pomidzy oryginalnoci mylenia a psychopatologicznymi wymiarami osobowoci wedug kwestionariuszy
Eysencka i Claridge'a. Maszynopis (praca magisterska napisana pod
kierunkiem R.. Drwala), Lublin : Instytut Psychologii UMCS.
TOEPLITZ, Z. (1982): Krytyczna analiza Kwestionariusza Osobowoci
H.J. Eysencka (Eysenck Personality Questionnaire, EPQ) pod ktem prby
adaptacji tego testu do warunkw polskich. W: J. Strelau (red.), Regulacyjne
funkcje temperamentu. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoli ski ch , Wydawnictwo PAN, s. 259-275.
TUNIK, J. (1990): Poziom schizotypii u czonkw rodzin pacjentw schizofrenicznych. Maszynopis (praca magisterska napisana pod kierunkiem
R.. Drwala). Lublin: Instytut Psychologii UMCS.
WATSON. D., CLARK, L.A. , TELLEGEN, A. (1988): Development and valida-

92

tion of brief measures ot positive and negative affect: The PANAS scales.
Journa/ of Personality and Social Psychology, 54, 6, 1063-1070.
WILLIAMS, D.G. (1990): Effects ot psychoticism, exstraversion, and neuroticism in current mood: A statistical review of six studies. Personality and
lndividual Differences, 11, 6, 61 5~30.
WOLI SKA, J.M., DRWAL, R.. (1987): Test przymiotnikowy ACL
H.G. Gougha i A. B. Heilbruna w badaniach samooceny i percepcji
spoecznej . W: R. . Drwal (red.), Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce
psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 123-161 .
WOODY, E., CLARIDGE, G. (1977): Psychoticism and thinking. British Journal
of Socia/ and Clinical Psychology, 16, 241-248.
ZALESKI, Z. (1981 ): Psychoticism and marital satisfaction. Personality and
lndividual Differences, 2, 245-246.
ZALESKI, Z., EYSENCK, S.B.B. (1 989/1990): Midzykulturowe badania osob owoci. Polska adaptacja kwestionariusza osobowoci EPQ. Roczniki
Filozoficzne, 37-38, 4, 151-169.
ZALESKI, Z ., EYSENCK, S. B.G., EYSENCK, H. J. (w druku): Personality and
attiludes towards marginal social grups. Personality and lndividual Differences.
ZALESKI , Z., GAKOWSKA, M. (1978): Neuroticism and marital satisfaction.
Bahaviorai Research and Therapy, 16, 285-286.
ZAWADZKI, B. (1995): Un iwe rsal n o PEN - trzech superczynnikw osobowoci: Charakterystyka psychometryczna polskiej adaptacji .Zrewidowanego Inwentarza Osobowoci H.J. Eysencka (EPQ-R)". Studia Psychologiczne 33, 1-2, 147-187.
ZUCKERMAN, M. (1989): Personality in the third dimension: A psychobiological approach. Personality and lndividual Differences 10, 4, 391-418.

93

ROTCWANA MACIERZ CZTERECH PODSTAWOWYCH

CZYNNIKW EPQ-R
NUMER
PYTANIA
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

CZYNNIKI
N

-0 ,01
-0 ,10
0,50
-0,10
-0,49
-0,01
-0 ,23
0,45
0,08
-0,14
-0 ,01
-0 ,02
0,42
-0 ,18
-0,04
-0,25
0,50
0,00
-0,07
-0,05
-0,20
0,44
-0,04
-0,27
0,13
0,57
0,05
-0,13
-0,02
0,14
0,45
-0,14
-0,10
0,26
0,53
-0,18
-0,05
0,55

0,28
0,10
0,15
0 ,07
0,10
0,60
0,04
-0,01
-0,06
-0,00
0,62
0,02
-0,08
-0,04
0,06
0,48
-0,09
0,01
0,10
0,41
-0,15
0,00
0,03
0,50
0,11
-0,02
0,07
0,37
0,10
0,01
-0,12
-0,02
0,44
O, 11
-0,10
0,54
0,15
-0,13

0,04
-0 ,25
-0,16
0,33
-0,07
-0 ,01
-0 ,06
-0,16
0,01
0,52
0,01
-0,06
-0,04
-0,11
0,34
-0,02
-0 ,13
-0 ,20
0 ,27
-0,04
-0,19
-0,12
0,41
0,05
-0,24
0,05
0,44
-0,04
-0,14
-0,11
-0,14
0 ,32
0,04
-0,07
-0,18
0,14
-0,24
0,04

-0,07
0,23
0,15
-0,09
0,15
-0 ,07
0,26
-0,06
0,03
0,01
-0,02
0,26
-0,14
-0,02
-0,00
-0 ,07
0,06
0,23
-0,20
-0,03
0,19
-0,18
0,21
-0,03
0,23
0,17
-0,15
0,08
0 ,23
0,37
0,03
-0,23
0,03
O,19
-0,01
0,03
0,53
-0,05

97

ROTOWANA MACIERZ CZTERECH PODSTAWOW YCH

CZYNNIKW EPQ-R (c.d.)
CZYNNIKI

NUMER
PYTANIA

39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76

0,12
O, 11
-0,16
0,07
0,39
-0,01
-0,11
0,46
-0,13
0,10
-0,09
0,07
-0,06
0,23
-0,14
0,10
-0,11
0,14
-0,08
-0,05
-0,14
0,26
O, 11
0,06
0,07
-0,00
0,47
0,05
0,00
0,01
0,18
0,34
-0,04
0,10
0,19
0,39
-0,02
0,41

-0,17
0,23
-0,12
0,22
0,04
-0,01
0,51
-0,44
0,56
-0,03
-0,12
0,08
0,56
0,03
-0,02
-0,39
0,47
0,01
-0,06
0,52
-0,04
-0,06
0,24
0,08
0,24
0,09
-0,12
-0,16
0,47
-0,12
0,21
-0,13
-0,04
O, 19
-0,12
-0,06
0,10
-0,15

99

K
0,33
-0,30
-0,30
-0,32
O, 17
0,43
-0,02
-0,06
-0,07
-0,03
0,47
0,03
-0,01
0,15
0,42
-0,09
-0,05
0,03
0,49
-0,09
-0,11
-0,09
-0,31
0,27
-0,06
-0,04
-0,09
0,44
-0,07
0,02
-0,36
-0 ,03
0,50
-0,19
-0,08
0,05
-0,02
-0,20

0,01
0,34
0,30
0,34
-0,10
0,01
0,10
0 ,00
-0 ,13
0,48
0,06
0 ,34
0,24
-0,08
0,13
0,19
-0,02
0,17
-0,07
-0,15
0,33
0,22
0,13
-0,05
0,19
-0,20
0,23
-0,14
0,14
0,17
0,14
0 ,35
-0 ,17
0,10
0,42
0,03
O,17
0,12

Tabela A
NORMY STENOWE DLA SKALI NEUROTYZMU
UCZNIOWIE
STEN MZCZYNI KOBIETY
N= 283 N= 292
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

ws

ws

o- 1
2- 3
4- 5
6- 7
8- 9
10-13
14-16
17-18
19-20
21 -24

o- 3
4- 5
6- 8
9-11
12-14
15-17
18-19
20-21
22
23-24

STUDENCI
MZCZYN I

DOROLI

KOBIETY MZClYNI

KOBIETY

N= 166

N= 359

N= 105

N= 209

ws

ws

ws

ws

o-

0- 1
2- 3
4- 5
6- 8
9 -11
12 -14
15 -18
19 -20
21 -23
24

0- 3
4- 6
7- 9
10-12
,..,13 -16
17-18
19-20
21 -22
23
24

1- 2
3- 4
5- 8
9-11
12-17
18-19
20-21
22
23-24

3
4- 5
6-8
9-12
13 -15
16-18
19-20
21
22
23 - 24

STEN

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

WS -wyniki surowe

Tabela B
NORMY STENOWE DLA SKALI EKSTRAWERSJI
UCZNIOWIE
STEN MZCZYNI KOBIETY
N= 283 N= 292
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

ws

ws

0- 4
5-7
8-10
11 -12
13-16
17-18
19
20
21
22-23

o- 3
4-6
7-10
11 -13
14-16
17-18
19-20
21
22
23

STUDENCI
MZCZYNI

DOROLI

KOBIETY MZClYNI

KOBIETY

N= 166

N= 359

N= 105

N =209

ws

ws

ws

ws

0- 2
3- 5
6- 7
8-10
11 -14
15-16
17-18
19-20
21
22-23

0- 3
4
5- 7
8-10
11 -14
15-17
18
19-20
21
22-23

o- 4

0- 3
4- 5
6- 7
8 -10
11 -14
15 -17
18 -19
20
21 -22
23

WS -wyniki surowe

105
TABELE NORM

5
6-8
9-10
11 -14
15-16
17-18
19-20
21
22-23

STEN

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Tabela C
NORMY STENOWE DLA SKALI PSYCHOTYZMU
UCZNIOWIE

DOROLI

STUDENCI

STEN MlCZVNI KOBIETY MlCZVNI KOBIETY MlClYNI KOBIETY

N= 283 N= 292 N= 166 N= 359 N= 105 N= 209

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

ws

ws

0- 3
4
5-6
7- 8
9-10
11
12-14
15-16
17-19
20-32

0- 2
3- 4
5
6- 7
8
9-10
11 -12
13-15
16
17-32

ws

ws

0- 2
3
4
5-6
7
8-9
10-11
12-13
14-16
17-32

0- 2
3- 4
5
6- 7
8
9
10-13
14-15
16-18
20-32

ws
o-

3
4- 5
6- 7
8- 9
10 -11
12 -13
14 -16
17 -18
19-32

STEN

ws
o-

1
2-3
4
5
6-7
8- 9
10
11-13
14-15
16-32

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

WS -wyniki surowe

Tabela D

NORMY STENOWE DLA SKALI

UCZNIOWIE

STUDENCI

KAMSTWA
DOROLI

STEN MlClYNI KOBIETY MlCZVNI KOBIETY M:CZVNI KOBIETY

N =283 N= 292 N= 166 N= 359 N= 105 N =209

ws

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

o-

ws
1

2
3
4- 5
6- 7
8-10
11 -12
13-14
15-17
18-21

o-

2
3
4-5
6
7- 9
10-11
12-13
14-15
16
17-21

ws
0- 1
2
3
4- 5
6- 8
9 -10
11 -12
13 -14
15 -16
17 -21

ws
0- 1
2- 3
4
5-6
7- 8
9-10
11 -12
13
14-15
16-21

WS -wyniki surowe

107

ws
o-

1
2
3
4- 6
7- 8
9-10
11 - 13
14-15
16-17
18-21

STEN

ws
0-2
3
4-5
6-7
8-9
10-11
12-13
14-15
16-17
18-21

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

S.B.G. Eysenck, H.J. Eysenck, P. Barrett

EPQ-R- ARKUSZ ODPOWIEDZI

w polskiej adaptacji Piotra Brzozowskiego i Radosawa . Drwala

Imi ................................... Nazwisko ................................................................. Pe ................................

Data urodzenia (dzie, miesic, rok) ............................................................................................................
Data badania (dzie , miesic, rok) ...............................................................................................................
Wyksztacenie ............................................................................................................................................. ..

2. TAK
3. TAK
4. TAK
5. TAK

6 . TAK
7. TAK
8. TAK
9. TAK
10. TAK

11 . TAK
12. TAK
13. TAK
14. TAK
15. TAK

16. TAK
17. TAK
18. TAK
19. TAK
20. TAK

21 . TAK
22. TAK

23. TAK
24. TAK
25. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

26. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

31 . TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

36. TAK

27. TAK
28. TAK
29. TAK
30. TAK

32. TAK
33. TAK
34. TAK
35. TAK

37. TAK
38. TAK
39. TAK
40. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

41 . TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

46. TAK

42. TAK
43. TAK
44. TAK
45. TAK

47. TAK
48. TAK
49. TAK
50. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

51 . TAK
52. TAK
53. TAK
54. TAK
55. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

56. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

61. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

66. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

71 . TAK

57. TAK
58. TAK
59. TAK
60. TAK

62. TAK
63. TAK
64. TAK
65. TAK

67. TAK
68. TAK
69. TAK
70. TAK

72. TAK
73. TAK
74. TAK
75. TAK

Pracownia Testw Psychologicznych

Polskiego Towarzysiwa Psychoogicznego
1995
ISBN: 83-85512-36-5

ARKUSZ

1. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

76. TAK
77. TAK
78. TAK
79. TAK
80. TAK

81 . TAK
82. TAK
83. TAK
84. TAK
85. TAK

86. TAK
87. TAK
88. TAK
89. TAK
90. TAK

91 . TAK
92. TAK
93. TAK
94. TAK
95. TAK

96. TAK
97. TAK
98. TAK
99. TAK
100. TAK

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

NIE
NIE
NIE
NIE
NIE

Nazwisko i

imi

................ .. ........................................ .................. ..... .................... ...... ................. .

Skala

24

23

32

21

ws

Steny

l NTERPRETACJA:

Podpis badajcego

S B.G. Eysenck. H. J. Eysenck. P Barrett

72. Czy czsto podejmujesz w1cej dziaa , nil: pozwala c1 na to czas?

73. Czy jest wiele osob, ktre

sta raj si

ciebie

u n 1k a?

74 . Czy bardzo martwisz s i swoim wygldem?

75. Czy uwazasz, ze ludzie

powicaJ

EPQ-R

zbyt wiele czasu na zapewnienie

w polskiej adaptacji Piotra Brzozowskiego i

swojej przyszoci oszczdzajc i ubezpieczaj c si ?

76. Czy kiedykolwiek

pragne (pragn a)

nie

R adosawa .

Drwala

zy?

77. Czy uchylaby (uchylaa by ) si od pacenia podatkw. wiedzc .

e to si

nie wyda?
flj . Czy potrdiiSl

IUlkl t;!CI Ldl.>aw lla J.HlyjCI U'l

lnslwkC}a

79 . Czy starasz si nie by opryskliwy (opryskliwa ) wobec ludzi?

80. Czy zbyt dugo si martwisz. kiedy zdarzy ci s i co nieprzyjemnego?
81 . Czy postpujesz w myl zasady ..najpierw pomyl , pniej zrb"?

82. Czy

kiedykowiek upierae (upieraa) si

przy wasnym zdaniu?

Odpowiedz na

kade

pytanie, otaczajc

kkiem

TAK albo NIE obok numeru

pytania na ARKUSZU ODPOWIEDZI. Nie ma tu dobrych ani

zych

odpowie-

dzi, ani podchwytliwych pyta . Pracuj szybko i nie zastanawiaj s i zbyt dugo
nad dokad n ym znaczeniem pyta .

83. Czy cierpisz na .. nerwy"?

84. Czy czsto czujesz si samotny (samotna)?
85. Czy na

og

86. Czy zawsze

potrafisz

wierzy, e

postpujesz

ludzie

mwi prawd?

zgodn ie z zasadami, ktre

gosi sz?

ODPOWIEDZ NA WSZYSTKIE PYTANIA

87. Czy atwo ci zrani, wytykajc bd w twoim postpowaniu?

88. Czy lepiej jest

postpowa wedug regu przyjtych

chodzi wasnym i

spoeczestwie , ni

1. Czy masz wiele r ny c h za i nte resowa (hobby)?

drogami?

89. Czy sp n ie (spn ia) s i kiedy na spotkanie lub do pracy?

90. Czy lubisz jak wok ciebie jest d u o ruchu i c i gle co s i dzieje?

2. Czy zanim co zrobisz. starasz si najpierw wszystko d o ka dnie

przem yl e?

91 . Czy chciaby (ch ciaaby ) . by inni s i ciebie bali?

3. Czy czsto m1ewasz zmienne nastroje?

92. Czy czasem kipisz e n erg i, a innym razem jeste bardzo ospay (os paa) ?

4. Czy zd arzyo ci s i przyj mowa bez protestu poc hway, wiedzc. e n al e

93. Czy czasem odkadasz do jutra to. co powi niene (powi nna ) zrob i

si

one

k om u

innemu?

5. Czy bardzo przejmujesz

dzisiaj?

si

tym , co ludzie

94. Czy ludzie uwaaJ ci za osob o bardzo ywym usposobieniu?

6. Czy je ste

95. Czy ludzie mwi ci wiele kamstw?

7. Czy ma rtw ioby ci posiadanie dugw?

my l ?

osob rozmow n?

96. Czy sdzisz , e ma si szczeglne obowizki .wobec wasnej rodziny?

8. Czy czasem czujesz s i .,podle" bez powodu?

97 . Czy jeste przeczulony (przeczulona) w pewnych sprawach?

9. Czy dajesz pienidze na cele dobroczynne?

98. Czy zawsze gotw (gotowa) jeste przyzna si do popenionych bdw?

99. Czy

byoby

ci bardzo al

100. Czy trudno ci

Sprawd,

czy nie

zwierzcia ,

si opanowa,

ktre wpado w

sida?

gdy wpadniesz w zo?

opucie (opucia) adnego

pytania.

10. Czy kiedy z akomstwa wzie (wzia ) sobie wicej, ni ci si na leao?

11 . Czy masz

ywe

usposobienie?

12. Czy bardzo po ruszyby c i widok cierp icego dziecka u b zwie rzci a ?

Pracownia Testw Psychologicznych

Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
1995

13 Czy c z sto martwisz si z powudu rzeczy, ktrych n1e pow1nienes by (me

14 Czy n1e lubisz ludzi, ktrzy n1e

c1to

by

nie na

44 . Czy zda r zyo ci si zepsu lub zgubi co, co na leao do kogo innego?

u mi el s1 zachowa?

15 Czy zawsze dotrzymuJesz obietn 1cy.

n1 eza l en ie

od tego, jak bardzo

moe

rk ?
s1

1dobrze

s i bawi

na

wesoym

46 . Czy uwaasz si za osob .spit" lub przewraliwion?

47 . Czy przewanie milczysz w towarzystwie innych ludzi?

prz yj ci u 'i

17 Czy atwo c i wyprowadz i z rwnowagi?

18. Czy ludzie powinni zawsze przestrzega prawa?
19 Czy zd arzyo ci si obwmia kogo o co , o czym wiedziae (wiedziaa),
n a p rawd

sam (sama) to

popenie (popenia)?

20 Czy lubisz poznawa nowych ludzi?

atwo zra n i

48. Czy uwaasz, e maestwo jest instytucj przestarza, ktr naley

zlikwidowa?

4g. Czy czasem si troch przechwalasz?

50. Czy mniej ni wikszo ludzi przejmujesz si tym, czy co jest dobre
czy

ze?

51 . Czy atwo ci rozkrci towarzystwo na nudnym przyjciu?

21 Czy dobre ma niery s bardzo wane?

22 Czy

45 . Czy zazwyczaj przejawiasz inicjatyw przy zawieraniu nowych

znajomoci ?

16 Czy zwykle potrafisz odp rz y

ze

42. Czy czsto postpowae (postpowaa) wbrew woli rodzicw?

43. Czy martw1sz s 1 okropnymi rzeczami, ktre mogyby si wydarzy?

pow mn a bya ) powiedzie lub z rob 1?

52 . Czy martwisz si swoim zdrowiem?

twoje uczucia?

23. Czy wszystkie twoje przyzwyczajenia s dobre i podane?

53. Czy powiedz iae (pow iedziaa ) kiedy o kim co zego lub zoliwego?

24. Czy w towarzystwie masz skonno do trzymania si na uboczu?

54. Czy lubisz ws ppracowa z innymi ludmi?

25. Czy zayby (zayaby) rodki , ktre mog wywoa dziwne lub

55. Czy lubisz opowiada przyjacioom kaway i zabawne historyjki?

56. Czy wikszo rzeczy ma d la ciebie taki sam smak?

n1ebezpieczne skutki?
26 Czy czsto czujesz, e masz .. wszystkiego do"?
27 Czy zd a rzyo ct si zabra co (choby szpilk czy guzik), co na leao do
kogo

57 . Czy jako dziecko bye (bya) kiedykolwiek zuchway (zuchwaa) wobec

rodzicw?
58. Czy lubisz przebywa wrd ludzi?

innego?

28 Czy lubisz spdza czas poza domem?

59. Czy martwisz si. jeli wiesz, e w twojej pracy s bdy?

29 Czy wolisz c hodzi wasnym i drogami. ni p rzestrzega ustalonych regu?

60. Czy cierpisz na bezsenno?

30 Czy baw1c 1 zadawanie blu osobom, ktre kochasz?

6 1. Czy mwiono ci, e czasem postpujesz zbyt nie rozwanie?

31 Czy czs to dokucza ci poczucie w1ny?

62. Czy zawsze myjesz rce przed jedzeniem?

32 Czy mw1sz czasem o rzeczach, na ktrych s i zupenie n1e znasz?

63. Czy prawie zawsze w czasie dyskusji masz na wszystko gotow

33 . Czy wolisz czyta , n i spotyka s i z l udmi?

odpowie d?

34 Czy mas.z wrog w, ktrzy chc ci zaszkodzi?

64. Czy lubisz przychodz i na umwione spotkania duo przed czasem?

35. Czy n az wa by (n azwaaby ) s i osob n erwow?

65. Czy czsto czujesz si bez powodu zobojtniay (zobojtniaa)

36 Czy masz wielu

przyJaCi ?

1 <:lnc.:uny (Lm ~;Lona )'?

37 Czy lub1sz ro bi kaway, ktre m o~ czasem zaszkodzi ludziom?

38. Czy masz

sk on n o

do zamartwiania

si?

39 Czy jako dz1ecko wykonywae (wykonywaa) polecenia natychmiast i bez

szemrania?

66. Czy kiedykolwiek oszukiwae ( oszukiwaa) w czasie gry?

67. Czy lubisz robi rzeczy wym agajce szybkiego dziaan ia?
68. Czy twoja matka jest /bya/ dobr kobiet?
69. Czy czsto podejmujesz decyzje pod wpywem chwili?

40 . Czy n azwaby ( nazwaaby) si lekkoduchem?

70. Czy czsto masz uczucie, e ycie jest bardzo nudne?

41 Czy dobre wychowanie i schludno maj dla ciebie due znaczenie?

71. Czy kiedykolwiek wykorzys tae (wykorzystaa) kooo?

S. B.G. ey.nc:t, 1.J . EyMncK. P. Barrett

EPQ-R

KLUCZ DO SKALI PS'"CHOTYZMU

KLUCZE

2.

5.

D
D

7.

9.

.D
D

12.
14.

18.

21 .

25.

21.8

64.

30.

D
s...

37.

7:

81.

85.

88.

59.

D
D

64-.

41. ~
42.o-

91 .

68.

48.o
so.o

73.

75.

Pt8cowni8 Teatw ~.,.:tl

Pollmga Towwzyotwa Paychclogiczuego
1115

95.o
96.

99.

KLUCZ DO SKAU IWfaiOI'Y%IIU

2.

5.

7.

9.

o
D
D
D
.D
D

12.
14.

:a

56.

,..o

D
i1.

85.

88.

58.

:r~. o

&.

91 .

1a.

es.

95.o
D

21.

13.o
75.o

...o
25.

so.o
11. .

....

96.

99.

s.a.G. Et

r . H.J. ew-a. P. Bene~t

B'Qit

27.

53.

57.

n.

82.

10.

as.

1~. o

w. D

ee.

19.

44.

49.

89.

83.

D
11.

23.

D
......., ..,..':P:ma. ,...

98.o

s.

o
31.o

a.

.13.o

35.o

eo.o

38.o

22.o

.t3.o

&4:

87.o
es.

17.o

83.8

92.o
70.o

... o
74.o

97.o
100.o

S.B.G. EylaaL H.J. QIMIIC:k. P. S....

. .Qil

KLUCZ DO SKAU BCSI'RAfJERIJI

1.o

11.

0
7a.o

28.o
56.

s.

o
33.

se.o

81.D
63.D

36.o

11.D

90.D

40.o
18.0
20.D

45.o
47.

24.

87.o
D
D

'

72.0

SM.